maart 2011 www.romagazine.nlmaart 2011 www.romagazine.nl

3

Energierotonde NL Lees verder

Schaalsprong Almere +Nieuwe verdienmodellen +gebiedsontwikkelingGebiedsconcessie: +ontwikkelingen op stoom

�������������������� ��������������������� ��������������������������������� ����� ����������������������� ��� ��� ������� ��������� �� ���������������� ��� ����������� ��� ����� �� �������������������������������������������������� � ������ ��������������� ������������������������������������ ����������������������������!��������������� ��� ������� ��������������� ���� ��������� �����������������������������������������������"���� �#�������������������$������������������������������������������������������������� �%� �����&��������' ������������������������������������������������������������� ����������������������������

������������� ������� !����������������������������������������������� ������������������&������������� ������ ��� �������������� ��������� �� ����� �������� �� ���� ������������������������!����������������������� ������

������ �� ��� �������� ������������ ��������� ���� ��� ������������� � ������ ����������������� ������� ��� ������� ��� ������� �� ���� �������������� ������� ����� �������� !�� (���)����������� ���� ������������� ���� ���� ���� ��������� ���������� � ��� ��� �������� �������� ������� ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ ���������� ������������ ���� ���

*�� ��+�����&

!����,��-��

!���+��+�

����%

�*��

����

� �

�

!����,��-�

!���+��+�

.� �����������������

� ����������������������������������������������

+��������������������

���������������

������������������

��������������

&���������

����� /������������

Probeer Belasting Magazinevoor een halfjaar met 20 % korting

� Bruikbare artikelen over de effecten van fi scale wetgeving

� Haagse actualiteiten en internationaal nieuws

� Het belangrijkste fi scale nieuws

� Handige tips

� Pensioenpraktijk

� BTW actualiteiten

� DGA Journaal

� BM Column

� Estate - en Financial planning.

Meer informatie en direct bestellen gaat u naar:

www.elsevierfiscaal.nl/winkel

u ontvangt ook gratis de digitale

nieuwsbrief

sociaalbestek

tijdschrift voor werk, inkomen en zorg

nummer 9, september 2008, jaargang 70

Andere kijk op wijken Ruimte voor ondernemerschap

Slachthuisbuurt vat koe bij de horens De opmars van

maatschappelijke activeringscentra Sociale cohesie via

internet Klantmanagement nieuwe stijl

Thema buurtgericht werken

Sociaal Bestek is hét vakblad op het snijvlak van sociale zekerheid, arbeidsvoorziening en lokaal sociaal beleid. Met gerichte informatie over ontwikkelingen en achtergronden, met interviews, jurisprudentie, boekbesprekingen en uitleg van regelgeving. Kortom, met een abonnement op Sociaal Bestek heeft u maandelijks uitgebreide vakinformatie en prikkelende opinies op uw bureau. Sociaal Bestek is al ruim 65 jaar het toonaangevende vaktijdschrift binnen de sector sociale zekerheid, arbeidsvoorziening en lokaal sociaal beleid.

Doelgroep

gemeentelijke sociale diensten

de gemeentelijke afdelingen Welzijn en Sociale Zaken

en vorming bij arbeidsbureaus

verzekeringsorganen

cliëntenorganisaties, de gesubsidieerde sector en samenwerkingsorganen in het kader van de SWI-operatie

Ik wil een introductieabonnement op Sociaal Bestek en profi teer van de aantrekkelijke korting. 6 Nummers voor maar i 36!

Vul uw gegevens in en ontvang Sociaal Bestek

Naam M V

Voorletters Tussenvoegsel

Functie

Bedrijf

Adres

Postcode

Plaats

Land

Telefoon

E-mail

U kunt het formulier sturen naar:

Reed Business bvt.a.v. KlantadministratiePostbus 8087000 AV Doetinchem(een postzegel is niet nodig)

Introductieabonnement 6 stuks [RBI2]U ontvangt een introductieabonnement van Sociaal Bestek: 6 nummers voor g 38,16 (incl. 6% BTW). Dit introductieabonnement wordt omgezet in een regulier abonnement tenzij minimaal 2 weken voor het verlopen van het introductieabonnement schriftelijk is opgezegd aan: Reed Business bv, T.a.v. Klantenadminstratie, Postbus 808, 7000 AV Doetinchem.Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch verlengd met één jaar. Prijzen van het reguliere abonnement zijn: g 165,84 voor 11 nummers per jaar. Alle prijzen zijn incl. 6% BTW en verzendkosten. Prijswijzigingen voorbehouden.

Introductieabonnement6 nummers voor g 36

JA

4

10

13

16

18

21

30

33

36

42

ROm2

- ‘Wie waterwoont, moet meedeinen’

- Natuurdatabank

- Binnenstedelijk bouwen

- Prijs Kleur Buiten

- Provincies zoeken geld voor landelijk gebied

- Nieuws uit Brussel

Column: Het Hiernogmaals

Ruimtelijke bekeken

Schaalsprong Almere aan een zijden draadje

Gebiedsconcessie moet ontwikkelingen op stoom houden

WaboWijs

Traditie en tijdgeest in de ruimtelijke ordening

Interview Maarten Hajer

Trend

Energierotonde NL

Forum

Tijdig ov op Vinex-locaties

Waterlinie

Praktijk

Nieuwe verdienmodellen gebiedsontwikkeling

ROm Snippers

Agenda, recensies

Redactioneel

maart 2011

2

InhoudFusie

Er voltrekt zich een stille revolutie in bestuurlijk Nederland. De

provinciebesturen van Noord-Holland, Utrecht en Flevoland on-

derzoeken de mogelijkheid om binnen niet al te lange tijd samen te

gaan in ‘één nieuwe provincie’. De Utrechtse Commissaris van de

koningin Roel Robbertsen noemt in de Volkskrant van 7 februari

zelfs de termijn van ‘een half jaartje’, dat ze nodig hebben om tot

een besluit te komen.

Mocht het werkelijk zo snel gaan dan is dat, gegeven de historie

van de vele initiatieven en plannen over bestuurlijke hervormin-

gen in dit land, een revolutionaire ontwikkeling.

Vanwaar die plotselinge doorbraak in de Noordvleugel, waar

Amsterdam toch altijd meewarig neerkeek op Utrecht en de ogen

liever liet vallen op het snel groeiende en met de Amsterdamse

regio sterk verbonden Almere en achterland?

De urgentie is hoog. Het economische tij vraagt om een krachtig

bestuur met een samenhangende visie op ruimtelijke ontwikke-

lingen. Dat geldt zeker voor de Noordvleugel van de Randstad, die

in alle opzichten geldt als de motor van de nationale economie.

In de Amsterdamse regio zien ze de vorming van één Randstad-

provincie, samen met de zuidvleugel, als een doemscenario. Nu

het kabinet-Rutte aangeeft eindelijk een doorbraak te willen in die

slepende discussie om de bestuurlijke drukte in de Randstad te

verminderen, kiezen ze eieren voor hun geld.

Ruimtelijk en economisch beschouwd een volstrekt logische

zaak. Om te zien hoezeer de Amsterdamse en Utrechtse regio

met elkaar verbonden zijn, hoef je alleen maar tijdens de spits op

Amsterdam Centraal en Utrecht Centraal te gaan kijken. Boven-

dien werkt de gloednieuwe 10-baans A2 als een ‘zwarte loper’

voor verdere verstrengeling. En Almere krijgt zo een veel betere

ruimtelijke inbedding als voorstad van Amsterdam én Utrecht,

mits de ontsluiting aan de westkant verbetert. Dat laatste zou wel

eens de beloning van het kabinet kunnen zijn voor de fusie en het

temperen van de schaalsprong in Almere.

Marcel Bayer é

hoofdredacteur

Trend

Energierotonde NL

Nederland ‘power hub’, Noord-Nederland

‘Energy Valley’ en ‘gasrotonde van Europa’.

Energievisioenen te over bij het kabinet.

Maar wat is werkelijk haalbaar? En wat

schieten onze ruimte, milieu en welvaart

ermee op? Steenkool, gas en atoomstroom

staan met hun neus vooraan. Zijn ‘duurzame’

plaatjes en Europese CO2-doelstellingen

feitelijk verlaten? Worden wij de beroete

energie-koelies van de grootmachten in

ons achterland? ROMagazine schetst de

energetische toekomstkaart van Nederland.

Traditie en tijdgeest in de ruimtelijke ordening

Interview Maarten Hajer

Een discours over de traditie en de

tijdgeest in de ruimtelijke ordening in

tien afl everingen. Tien interviews met

toonaangevende personen over het einde

van de rijkssturing, de nieuwe regierol van

provincies en gemeenten, de ruimte voor de

markt en de samenleving.

Infrastructuur moet de basis vormen voor

de visie op de ruimtelijke toekomst, daar

is Hajer van overtuigd. Een belangrijke

opdracht voor de rijksoverheid is te bekijken

hoe er meer rendement is te halen uit de

ligging van bestaande infrastructuur.

‘Veel geld om nieuwe aan te leggen is er de

komende tijd namelijk niet.’

Praktijk

Nieuwe verdienmodellen gebiedsontwikkeling

‘Het decennia lang ingesleten systeem van

departementale miljardensubsidies in

woningbouw, waterbouw, infrastructuur,

natuur, et cetera werkt niet meer als gevolg

van publieke tekorten en het inzicht dat we

als subsidieverslaafden kansen onvoldoende

benutten.’

Voorpublicatie naar aanleiding van het eind

maart te verschijnen cahier over nieuwe

verdienmodellen gebiedsontwikkeling bij

NederLandBovenWater.

pag. 36pag. 18pag. 26

maart 2011

3

Er is maar weinig nodig om ontwerpers

enthousiast aan het schetsen te krijgen, bleek

26 januari maar weer eens tijdens het Waterate-

lier. Geef ze een kaart van een plangebied en

een stift, en ze gaan al snel aan de gang. Doel

‘Wie waterwoont, moet meedeinen’

van het wateratelier was ontwerpers en

waterexperts samen actief te laten ervaren dat

een betere onderlinge samenwerking leidt tot

een beter ontwerp met water. Misschien is het

een open deur intrappen, maar de belangrijkste

conclusie van de aanwezigen was dat door de

vroegtijdige verbinding van ruimtelijk ontwerp

en techniek uiteindelijke betere ontwerpen

worden gemaakt. Tijdens het Wateratelier werd

in vier deelsessies gewerkt aan praktijkcases in

Nederland.

Tijdens het atelier bleek dat lastige

consequenties van een ontwerpkeuze door

Gebiedsontwikkeling in nieuwe fase: ‘Het roer moet om’Overheid, markt en maatschappelijke

organisaties peinzen zich suf over manieren

om ruimtelijke projecten van de grond te

krijgen en meer vaart te geven. De uitdagin-

gen zijn scherp in het vizier, de belemmerin-

gen tot in detail benoemd, alleen over de

aanpak verschillende de meningen.

Groei is niet langer vanzelfsprekend, krimp

is ook interessant. Kwaliteit wordt belangrij-

ker dan kwantiteit. Zowel de overheid als de

marktpartijen moeten beseff en dat de rol

van de eindgebruikers centraal komt te

staan. ‘De tijd van one size fi ts all is voorbij’.

De bewindsvrouw schetste in een paar

zinnen de veranderingen en de uitdagingen.

Om daar meteen aan toe te voegen, dat de

rijksoverheid een terughoudende en vooral

kaderstellende rol zal spelen. Er is behoefte

aan gebiedsgericht beleid, en dat is vooral

een zaak van de gemeenten en provincies.

Waar mogelijk zal het kabinet zoeken naar

‘behendige combinaties’ in het rijksbeleid,

geeft Schultz van Haegen aan. Zij noemt het

MIRT en Ruimte voor de rivier als een

project waar ‘verschillende belangen

samenkomen en elkaar versterken.’ Ze gaat

zich vooral richten op het vereenvoudigen en

versnellen van de procedures, en doet daarbij

een opmerkelijke uitspraak: ‘We moeten

voorkomen dat het voldoen aan de regels

uitgangspunt van een project is. Dat hoeft

helemaal niet altijd.’

Op het ministerie van Infrastructuur en

Milieu werken ze aan een Raamwet voor het

omgevingsrecht, met minder verplichtingen

en bundelen van onderzoeksmomenten, en

verder aan minder planfi guren en globalere

bestemmingsplannen. Schultz van Hagen

gaat er op letten dat de aanbevelingen uit de

commissie-Elverding en de ervaringen

daarmee bij de aanleg van infrastructuur

leidend gaan worden bij gebiedsontwikkeling.

Dat betekent naast het in elkaar schuiven van

de onderzoeksverplichting in het kader van

de m.e.r.-procedure vooral dat alle partijen in

een vroegtijdig stadium bij de ontwikkeling

worden betrokken, ‘óók de niet-standaard

partners’, benadrukt de minister.

Gemeenten en ontwikkelaars zullen vooral

aan dat laatste moeten wennen, maar de reali-

teit dwingt ze ertoe, weet ook Friso de Zeeuw.

‘Het repertoire van samenwerkingsvormen

wordt breder, we zullen kleinschaliger moeten

gaan werken en de gebruikers er veel meer bij

moeten betrekken’, stelt de praktijkhoogle-

raar Gebiedsontwikkeling TU Delft en

directeur Nieuwe Markten bij Bouwfonds

Ontwikkeling. Tijdens het congres overhan-

digde hij de minister de publicatie ‘Gebieds-

ontwikkeling in een andere realiteit; wat nu te

doen?’. Er staan concrete acties in om

gebiedsontwikkeling vlot te trekken.

Daar is zelfs geen wijziging in de wet- en

regelgeving voor nodig, constateert Bert van

Delden, plaatsvervangend directeur-generaal

WWI. In een tweegesprek met De Zeeuw

ging hij in op een aantal mogelijkheden, die

de afgelopen jaren onder zijn leiding door de

Stuurgroep Onorthodoxe maatregelen zijn

bedacht en uitgewerkt. ‘Neem het doorbre-

ken van het dogma dat dertig procent van de

nieuwbouw in de sociale sector moet

plaatsvinden. Dat staat nergens in de

Grondwet of zo.’ Tijdelijk ruimtegebruik is

een andere mogelijkheid, en om dat mogelijk

te maken zal de wetgeving wel moeten

worden aangepast, geeft Van Delden aan.

Het geld bij de overheid is op en de banken

zijn uiterst terughoudend met het verstrek-

ken van kredieten. Peter Keur, directievoor-

zitter van de FGH Bank en bestuurder bij de

Rabo Vastgoedgroep, geeft aan dat de

banken projecten de komende tijd vooral

zullen toetsen op het realistische gehalte,

het risicomanagement en de fl exibiliteit in

de programmering.

Slimme fi nancieringscoalities met ‘nieuwe

waardemakers’ als de zorg, het onderwijs,

duurzame energievoorziening bieden

perspectief om projecten zowel in het

landelijke gebied als binnenstedelijk van de

grond te krijgen. ‘Goed omgaan met

schaarste wordt daarbij leidend; dus niet

meer hoeveel kunnen we bouwen, maar wat

is er nodig, voor wie en waar?’, schetst Keur

het perspectief. Schaarstebeleid is voor

gemeenten een halszaak. En dus ontkomen

ze er niet aan om de ambities scherp tegen

het licht te houden, signaleren alle sprekers

op het congres. Alleen nog doen wat écht

moet en kan, de rest schrappen of in de

ijskast. ‘Dat vergt politieke moed’, weet de

Gelderse gedeputeerde Co Verdaas. ‘Wij

hebben de gemeenten laten inventariseren

wat er nog voor bouwplannen liggen. Dan

schrik je echt. Ik vind het de gewoonste zaak

van de wereld dat je ze dwingt realistischer

te zijn. Ik zit nu op de lijn: geen goed

afstemming van de plannen, dan geen geld

voor herstructurering.’

Marcel Bayer é

RO

maart 2011

4

Natuurdatabank doorslaand succes opgeslagen. Maandelijks komen er ongeveer

anderhalf miljoen waarnemingen bij, via

onder andere Waarneming.nl en Telmee.nl.

Alle gegevens worden door de GaN gevali-

deerd voordat ze in de databank komen. De

kwaliteit van de gegevens die provincie en

wetterskip Fryslân gebruiken is daarmee

geborgd. En beide partijen hebben dagelijks

toegang tot deze actuele en betrouwbare

gegevens.

Bij ruimtelijke planvorming of aanleg van

infrastructuur kunnen provincie en

wetterskip Fryslân vanaf nu in een vroeg

stadium rekening houden met beschermde

soorten. Ook kan er vooraf gericht, voor er

planschade ontstaat, opdracht gegeven

worden om te zoeken naar fl ora en fauna. De

deskundige combineert daarvoor zijn lokale

expertise met kennis uit de NDFF. Daardoor

wordt de kans op missers en problemen

achteraf een stuk kleiner.

Friesland is sinds

begin februari als

zevende provincie

aangesloten op de

Nationale Databank

Flora en Fauna

(NDFF). Samen met

het wetterskip

Fryslân kunnen

beleidsmakers van de provincie nu twee jaar

gebruikmaken van het grootste landelijke net-

werk van betrouwbare natuurgegevens ter

wereld. ‘De provincie en het Wetterskip zijn

klaar om aan de slag te gaan met de Nationale

Databank’, aldus gedeputeerde Hans Konst.

Met de aansluiting van de provincie Friesland

heeft deze natuurdatabank nu ruim de helft

van de provincies als klant.

Op dit moment zijn meer dan 40 miljoen

fl ora- en faunawaarnemingen in de NDFF

Behalve toegang tot natuurgegevens hebben

de provincies ook de mogelijkheid om hun

eigen natuurgegevens op te slaan, te laten

valideren en beheren. Zo worden uitwisse-

lingsproblemen voorkomen en krijgen

medewerkers steeds meer de beschikking

over betrouwbare natuurgegevens in hun

eigen werkgebied. Gedeputeerde Hans

Konst: ‘Waarom we hier enthousiast over

zijn, heeft vooral te maken met de manier

waarop onze gegevens nu toegankelijk

worden. We doen er veel aan om de natuur,

in de brede zin van het woord, te laten

bloeien. De terreinbeheerders, natuurorgani-

saties, boeren en liefhebbers houden dat ook

goed in de gaten. De waarnemingen die zij

doen worden vanaf vandaag dan ook zo

opgeslagen dat die informatie herbruikbaar

is. Op Friese en op landelijke schaal. Zo

ontstaat een beter inzicht van wat er groeit

en bloeit.’

de ontwerpers vaak worden vooruitgescho-

ven of bij voorbaat geaccepteerd. Hoe

beheer en onderhoud goed mogelijk is,

moet later maar worden uitgezocht. En wat

de bewoner ervan vindt? Die moet er maar

mee leven. Bij een van de sessies verscheen

het statement: ‘wie waterwoont, moet

meedeinen’ op een groot papier aan de

wand. Overlast, bijvoorbeeld dat je bij

hoogwater je auto niet bij je huis kan

parkeren, of minpunten van een drijvende

woning zoals een gebrek aan een tuin zijn

voor sommigen bij voorbaat acceptabel

omdat het hoort bij het ontwerp.

Op deze momenten had de vaak technische

kijk van de aanwezige waterexperts soms een

ontnuchterende uitwerking. Wanneer een

ontwerper inbrengt dat een boot bij je

woning aantrekkelijk is, is de waterexpert

alweer een stap verder en vraagt zich af hoe

die boot dan op het open water kan komen

en wat de aanleg van de benodigde sluis kost,

die daarvoor nodig is.

Aan de ene kant werd de ontwerper soms

door de waterexpert bruut uit zijn droom

gehaald, aan de andere kant werd de

waterexpert door de creativiteit van de

ontwerper geïnspireerd om buiten de

gebaande paden te denken. Door te

profi teren van elkaars kennis en inzichten

leidden alle vier de ateliers tot verrassende

oplossingen.

Het Wateratelier is een samenwerkingsver-

band van DHV, ministerie van I&M en Nirov

om de ontmoeting te stimuleren tussen alle

betrokken partijen die belang hebben bij een

goed ontwerp met water. Voor vragen over

het Wateratelier kun u contact opnemen met

Jeroen Niemans (Nirov): 070 302 8470 of

niemans@nirov.nl

Steven de Boer é

RO

maart 2011

5

hartstikke slecht’, merkte ze tijdens het

symposium op.

Eén van de hardnekkige vooroordelen over

binnenstedelijke verdichting is volgens Van

der Pol de hogere bouwkosten. Om een einde

te maken aan die discussie vroeg ze het

Economisch Instituut voor de Bouwnijver-

heid (EIB) de feiten nog eens op een rij te

zetten. Helaas leek de analyse van 150

woningbouwprojecten uit de periode

2004-2007 het ‘misverstand’ over bouwkos-

ten eerder te bevestigen dan te ontkrachten.

Zo had een binnenstedelijke nieuwbouwwo-

ning in de gemeentelijke grondexploitatie

restricties te hoeven opleggen, alsook om de

leesbaarheid van het ensemble te vergroten.

Bron: Juryrapport Kleur Buiten 2010

Hoge ambities voor binnenstedelijk bouwen onhaalbaar

Kleur Buiten-prijs 2011: Le Medi

De wens van de Tweede Kamer om zes-

tig procent van alle nieuwbouw in bestaande

steden en dorpen te realiseren lijkt

onhaalbaar. Uit recent onderzoek van het

Planbureau voor de Leefomgeving blijkt dat

tussen 1996 en 2008 hooguit veertig pro-

cent van alle nieuwe woningen in bestaand

bebouwd gebied is neergezet. Na de

millenniumwisseling is vooral in de

stadsrandzone het aantal nieuwe huizen en

inwoners sterk gegroeid. De verdichting in

de stad nam juist af.

Het waren geen vrolijke onderzoeksresulta-

ten die PBL-directeur Maarten Hajer (zie

Een impressie uit het jurycommentaar op

het winnende ontwerp:

‘De jury is onder de indruk van de

veelzijdigheid van het kleurgebruik in dit

interview elders in dit nummer) meenam

naar de afsluitende conferentie van het

project Prachtig Compact NL in januari jl. In

de afgelopen jaren blijkt de verdichting van

de stad in het slop geraakt. Het bebouwd

gebied dijt steeds verder uit. Voor rijksbouw-

meester Liesbeth van der Pol vormde het

dichtslibben van de open ruimte juist de

reden om het afgelopen jaar in publicaties en

excursies te hameren op het belang van

binnenstedelijke verdichting. In haar ogen

leven er bij marktpartijen en overheden nog

te veel misverstanden over het bouwen in

bestaand stedelijk gebied. ‘In vergelijking

met Toronto of Vancouver doen we het

Rotterdamse woningbouwproject. Alleen al het

gebruik van vele varianten wit is, volgens een

van de juryleden, een briljante oplossing om de

eenheid in het complex te bewaren zonder

De St ichting K leur Buiten (SKB) wi l het bewust gebr uik van k leur in de gebouwde omgeving bevorderen.

RO

maart 2011

6

Provincies op zoek naar geld voor landelijk gebiedAan enthousiasme had Walter Kooy die

laatste maandag van januari geen gebrek. Op

een door de provincie georganiseerde

werkconferentie hield de directeur van het

Nationaal Groenfonds zijn gehoor op vurige

wijze voor dat ondanks de fi kse overheidsbe-

zuinigingen er nog genoeg manieren zijn om

projecten in het landelijk gebied voor elkaar

te krijgen. Hij sprak van ‘nieuwe arrange-

menten’ en deed meteen een aantal

voorstellen. ‘Sta natuurbegraven toe.

Mensen zijn best bereid een plekje te kopen

voor een prachtig gelegen laatste rustplaats.

Laat bewoners betalen voor een weids

uitzicht, en gebruik het geld voor groenpro-

jecten. Richt verenigingen van eigenaren op

en regel daarmee het beheer van een

landschap of park.’ De zaal knikte: echt

nieuw waren de ideeën van Kooy niet, maar

in deze tijd de moeite van het onderzoeken

waard.

Het werd daarna niet helemaal duidelijk hoe

de suggesties van de Groenfonds-directeur

een relevante bijdrage leveren aan de

provinciale doelstelling om drieduizend

hectare te benoemen tot ‘groene contour’.

Dit zijn gebieden die op vrijwillige basis

verworven worden, waar geen beperkingen

voor de landbouw gelden en die na herin-

richting tot de ecologische hoofdstructuur

(EHS) behoren. Op zichzelf is deze ambitie

lovenswaardig – het kabinet heeft de

afronding van de EHS immers laten varen.

Maar wanneer dit gefi nancierd moet worden

via verenigingen van eigenaren en natuurbe-

graafplaatsen lijkt de kans op succes miniem.

Niet dat er op die manieren geen interes-

sante groengebiedjes ontstaan, maar of

dergelijke snippers een robuust ecologisch

netwerk vormen – zoals de EHS ooit bedoeld

was – is de vraag.

In de daaropvolgende discussie werd dan

ook teruggegrepen naar oude alternatieven.

Als de provincie zelf geen geld heeft moeten

partijen worden gevonden die op grote

schaal willen investeren. De ‘usual suspects’

kwamen op tafel: recreatieondernemers die

betalen voor de kwaliteit van hun omge-

ving, zorginstellingen die investeren in

groen en ontwikkelaars die opbrengsten uit

de woningbouw gebruiken voor de aanleg

van natuur en landschap. Die laatste

constructie werd overigens met hoon

ontvangen. De zogenoemde verevening is

vooral een afl aat voor de bouwer en leidt

volgens de aanwezigen zelden tot de

gewenste groene kwaliteit.

Tot slot viel op dat tijdens de conferentie

geen onvertogen woord viel over de

aangekondigde rijksbezuinigingen op

natuur, milieu en landschap. Terwijl de

provincies meer dan ooit verantwoordelijk

zijn voor de groene ruimte is hun investe-

ringsbudget landelijk gebied (ILG) fl ink

verkleind. Walter Kooy verbaast zich er dan

ook over dat natuur- en landschapsorganisa-

ties niet en masse naar het Malieveld tijgen.

Toch biedt de opstelling van de provincie

Utrecht hoop, aldus Kooy. ‘Die zegt tenmin-

ste: als de verantwoordelijkheid bij ons ligt,

bepalen we zelf wel of we de EHS aanleggen

of niet.’

Mark Hendriks é

Binnenstedel i jk bouwen in Rotterd am

Foto: Roel Dijkstra

gemiddeld een verlies van € 10.000 opgele-

verd. Bij herontwikkeling van ‘brownfi elds’

was dit in sommige gevallen zelfs opgelopen

tot € 40.000 per woning. Nieuwe huizen op

een uitleglocatie zorgden gemiddeld juist

voor een batig saldo van € 8.000 per stuk.

Van Hoek stelde ook dat het lastig was om in

het algemeen iets te zeggen over de

maatschappelijke baten van binnenstedelijke

verdichting. De infrastructuurkosten en het

welvaartsverlies door fi les lijken met

woningbouw in bestaand bebouwd gebied

wel iets kleiner dan bij nieuwbouw in het

weiland. Maar de verschillen zijn niet groot

en kunnen bij hoge kwaliteitsambities snel

omslaan in extra maatschappelijke kosten.

Van Hoek pleitte dan ook voor het opstellen

van een Maatschappelijke Kosten Baten Ana-

lyse (MKBA) voor ieder project.

Toch bood het EIB-onderzoek ook lichtpunt-

jes voor binnenstedelijk bouwen. Uit de

eerdergenoemde grondexploitaties bleek

namelijk dat het wél mogelijk is om

‘greenfi elds’ binnen de stad met een

sluitende begroting te verstedelijken. Omdat

bewoners erg aan stadsgroen hechten, moet

het eventueel verlies aan groen wel ruimhar-

tig worden gecompenseerd. Verder is het

volgens Van Hoek mogelijk om vijf tot tien

procent op de woningbouwkosten te

besparen met een minder strikte interpreta-

tie van bouw- en veiligheidsnormen, vaker

parkeren op eigen kavel en het schrappen

van sociale woningbouw. De opbrengsten

kunnen bovendien verder omhoog met

goede buitenruimten en ruimere beukmaten

in een huis.

Jaco Boer é

RO

maart 2011

7

maart 2011

8

Nieuws uit Brussel

Europese energie-infrastructuur krijgt langzaam vorm

Uiterlijk in 2014 moet er in de EU sprake zijn

van één Europese markt voor gas en elektrici-

teit. Dat staat in de slotverklaring waarover

premier Mark Rutte en de 26 overige EU-rege-

ringsleiders het begin februari op een Europese

top in Brussel eens werden. Daarvoor is een

Europees netwerk van gas- en elektriciteitslei-

dingen essentieel. Om de realisering hiervan te

bespoedigen moeten de vergunnings regels

voor de aanleg ervan volgens de regeringslei-

ders gestroomlijnd en verbeterd worden.

Europarlementariër Lambert Van Nistelrooij

(CDA), woordvoerder energie voor de

EVP-fractie in het Europees Parlement, vindt

dat de EU hierbij het Nederlands model zou

moeten overnemen. De rijkscoördinatierege-

ling zorgt in Nederland namelijk voor een

aanzienlijk kortere procedure dan in andere

Europese landen, aldus Van Nistelrooij.

Eerder al, in november vorig jaar, maakte de

Europese Commissie haar prioriteiten voor

de energie-infrastructuur voor de komende

twintig jaar bekend. Ze heeft transport-

corridors voor elektriciteit en gas aangeduid

die het Europese netwerk klaar moeten

maken voor de eenentwintigste eeuw. Deze

met voorrang te ontwikkelen verbindingen

moeten ervoor zorgen dat de Europese Unie

ook in de toekomst over voldoende energie

kan beschikken.

Voor de elektriciteitssector gaat het om vier

prioriteitscorridors:

- Een off shore netwerk in de noordelijke

zeeën en verbinding naar Noord-en

Centraal-Europa voor het vervoeren van

door off shore windparken geproduceerde

elektriciteit naar consumenten in grote

steden en voor het opslaan van elektrici-

teit in waterkrachtcentrales in de Alpen en

de Noord-Europese landen.

- Koppelingen in Zuidwest-Europa voor het

vervoeren van elektriciteit uit wind,

zonne-energie en waterkracht naar de rest

van het continent.

- Verbindingen in Centraal Oost- en

Zuidoost-Europa ter versterking van het

regionale netwerk.

- Integratie van de Baltische energiemarkt

in de Europese markt.

In de gassector gaat om drie corridors:

- Een zuidelijke corridor voor het recht-

streeks leveren van gas van de Kaspische

Zee naar Europa.

- Integratie van de Baltische energiemarkt

en verbinding met Centraal- en Zuidoost-

Europa.

- Een noord-zuidcorridor in West-Europa

die interne bottlenecks moet opheff en.

Volgens TenneT, de netbeheerder van het

Nederlandse elektriciteitsnetwerk, is

Nederland goed voorbereid op de toekomst.

Plannen voor uitbreiding van de elektrici-

teits-infrastructuur zijn vastgelegd in een

langetermijnvisie voor 2030 en sluiten

volgens TenneT goed aan bij het EU-beleid.

Het hoogspanningsnet is al verbonden met

de landelijke netwerken van Duitsland,

België en Noorwegen. In april wordt een

nieuwe verbinding met Engeland in gebruik

genomen. Daarnaast liggen plannen klaar

voor een tweede kabel naar Noorwegen, een

naar Denemarken en een extra verbinding

met Duitsland. ‘Hiermee ligt Nederland niet

langer aan de rand van Europa, maar

ontwikkelt het zich meer tot powerhub’,

aldus een TenneT-woordvoerder.

Verder investeert TenneT in drie nieuwe

binnenlandse ‘elektriciteitssnelwegen’, ‘die

een belangrijke schakel vormen in het

netwerk van de toekomst’. Een daarvan is

een verbinding van Diemen naar Eemshaven,

waar veel nieuwe productiecapaciteit komt

en de nieuwe verbinding met Scandinavië is

gepland. Een andere geplande verbinding

loopt van Beverwijk naar de Maasvlakte. Ook

daar wordt nieuwe productiecapaciteit

gepland. Bovendien arriveert de nieuwe

verbinding naar Engeland er. Tot slot komt

er een verbinding van Tilburg naar Borssele,

waar ook nieuwe productiecapaciteit is

gepland. In zowel Borssele, de Maasvlakte als

in Eemshaven komen mogelijk connecties

met off shore windparken.

Energ ie- infrastr uctuur.

Zebravinken

Aanwijzingen dat grotere bedrijven het

dal van de crisis achter de rug hebben

zijn steeds overtuigender. Ondernemers

hebben weer vertrouwen in de toekomst.

Grote uitzondering is de bouwsector.

Alles wat daaraan raakt, verkeert nog in

mineur. Omdat woningbouw en com-

mercieel vastgoed de afgelopen decennia

zwaar dominant zijn geweest in gebieds-

ontwikkeling, dreigt ook dit concept van

geïntegreerd werken te worden meege-

zogen in een neerwaartse spiraal. Het

KN-virus (Kan Niet) sluipt in organisa-

ties van overheden, ontwikkelaars en

bouwers. Dit terwijl gebiedsontwikkeling

vanuit een breder perspectief juist een

rijke belofte is voor de nabije toekomst.

Omdenken binnen sectoren en kruisbe-

stuiving tussen sectoren kan op termijn

tientallen miljarden vrijspelen voor

effectieve investeringen in ruimte en

omgevingskwaliteit.

Onze subsidieverslaving en het nog

onbenut laten van verdienmogelijkheden

wordt op recepties onmiddellijk verklaard

vanuit het korset van regels en wetten.

Natuurlijk, we hebben onszelf lam gere-

geld. Zeker in deze tijd wordt elk incident

opgeblazen door naar nieuws hunkerende

journalisten en per direct nog groter ge-

maakt door om publiciteit smekende po-

litici. Geen grotere erectie (m/v) dan door

electie. Deze waan van de dag genereert

generieke regels als uitingen van daad-

kracht, om vervolgens weer daadkracht

te tonen in het snoeien van wildgroei. Dit

mechanisme blijft op volle toeren draaien

zolang we als zebravinken iedere seconde

bevestiging van ons bestaan zoeken en

vinden in nieuwe berichten. De opruk-

kende populariteit van social-media doet

vermoeden dat we nog lang niet toe zijn

aan ontnuchtering. Klaarblijkelijk moeten

we eerst ervaren dat we elkaar compleet

gek maken met niets.

De neiging door te gaan met het verspil-

len van tientallen miljarden komt in mijn

beleving vooral door sectoraal protecti-

onisme. Binnen een sector is het geheel

van geschreven en ongeschreven regels

overzichtelijk. Iedereen die een paar jaar

meedraait, is een bekende op bijeen-

komsten. De treden van de ladder naar de

top zijn zichtbaar. Optimaliseren binnen

sectoren loopt tegen grenzen aan. Echt

beter en met dezelfde middelen veel meer

bereiken, is alleen intersectoraal mogelijk.

En dan wordt het plotseling stil. Want

dat impliceert een compleet andere orde.

Sectorale toppers zijn niet langer de smaak-

makers. Daarom blijft de zorg de zorg. Een

koekoeksjong in het nest van de nationale

begroting. De huidige 60 miljard is voor

2025 geprognosticeerd op 140 miljard.

Voor curatieve zorg welteverstaan. Terwijl

wetenschappelijk vaststaat dat meer groen

in de directe leefomgeving tot 10% kan be-

sparen. In 2025 gaat dat om een bedrag tot

14 miljard. Zeker 5% valt te besparen als we

voor ouderen levensloopbestendig bouwen.

Het verhuizen van ouderen vergroot de

kans op dementie. Verzorging van demente

bejaarden in tehuizen is zeer kostbaar. De

grootste winst zit in betere voedselkwaliteit

en voedingsgewoonten. Liefst twee derde

van chronische ziekten zijn direct gerela-

teerd aan slecht voedsel. Waar we aan de

ene kant boeren en fabrikanten dwingen

tot perverse besparingen, smijten we aan de

andere kant miljarden over de balk. Omdat

we denken en werken vanuit gescheiden

kokers. Dit is niet volhoudbaar.

Terug naar gebiedsontwikkeling. Nu de alles-

overheersende rol van vastgoed achter ons

ligt, is het tijd voorslimme kruisbestuivingen

tussen sectoren. Gebiedsontwikkeling staat

voor mij voor een onorthodoxe werkwijze

om ‘verslimming’ in de praktijk te brengen.

De bouw speelt daarin een rol, maar wel

naast water, groen, mobiliteit en stadsland-

bouw.

Peter van Rooy, é

petervanrooy@accanto.nl

Het Hiernogmaals Voorbij

maart 2011

9

De globale ruimtelijke reserveringen voor de

nieuwe infrastructuur zijn vastgelegd in het

Derde Structuurschema Elektriciteitsvoor-

ziening (SEV III). Deze ruimtereserveringen

zijn slechts globaal, zodat bij het vaststellen

van de precieze tracés rekening kan worden

gehouden met plaatselijke omstandigheden.

Een proces waarbij naast netbeheerders en

elektriciteitsproducenten ook provincies,

gemeenten en waterschappen zijn

betrokken.

GasOndanks de slinkende voorraad wil gasleve-

rancier Nederland een belangrijke speler

blijven op de Europese aardgasmarkt en de

‘gasrotonde’ van Noordwest-Europa worden.

Daarom wordt er gewerkt aan uitbreiding

van het gasleidingennetwerk van nu al ruim

15.000 kilometer pijpleiding in Nederland en

Noord-Duitsland en aan aansluiting op

grensoverschrijdende netwerken, een

strategie die goed aansluit bij het EU-beleid

van een vrije handel in energie. Een

belangrijke uitbereiding, waaraan sinds 2008

gewerkt wordt, is de Noord-Zuid Route.

Boris Peters é

maart 2011

10

Ruimtelijk bekeken

Schaalsprong in de gevarenzoneAlmere wil uitgroeien tot een stad aan het water, met woonwijken voor alle soorten huizenzoekers.

Maar het heeft de wind tegen. De markt twijfelt, het geld voor de infrastructuur komt er

voorlopig niet en de uitbreidingsrichting staat ter discussie.

Welke kant gaat het op met Almere? De stad houdt vast

aan de ambitie om uit te breiden met 60.000

woningen en wordt daarin nog altijd gesteund door het Rijk

en de Metropoolregio Amsterdam. Maar de vaste term die bij

die plannen hoorde, de ‘schaalsprong’, is onlangs vervangen

door het wat bescheidener klinkende Almere 2.0. De

betekenis die schuilt achter deze naamsverandering is dat

Almere de groeiopgave in de komende jaren in kleinere

stappen zal maken: minder blauwdrukplanning en meer

ruimte voor particuliere opdrachtgevers en marktpartijen

die niet tot de traditionele bouwkolom behoren. Zo wordt

het Europakwartier in Almere Poort ontwikkeld vanuit een

in de wijk gelegen ‘Bouwfabriek’, waar aspirant-ontwikke-

laars van groot tot klein terechtkunnen met plannen voor

kleine aantallen woningen. De gemeente probeert met deze

koersverlegging de gang erin te houden. Particuliere

opdrachtgevers hoeven niet te wachten tot zeventig procent

van de woningen in een project zijn verkocht en kennen een

lager risicoprofi el dan institutionele partijen.

Ontspannen Eind vorig jaar trad woningcorporatie Stadgenoot terug als

belangrijkste ontwikkelaar van het Olympiakwartier in

Almere Poort, nadat andere partijen al eerder waren

afgehaakt. Juist dit deel van de stad is een van de uitbreidin-

gen waarmee Almere de transformatie wil maken van een

slaapstad naar een ‘echte’ stad, met woonmilieus in hoge

dichtheden en een mooie mix van wonen en werken. De stad

had juist gekozen voor een Amsterdamse woningcorporatie

als partner om zo het Olympiakwartier een grootstedelijke

allure te geven. Ondanks deze tegenvaller staat de ambitie

van een grootstedelijker Almere nog steeds kaarsrecht

overeind, zegt Herman Schartman, directeur van Almere 2.0:

‘We zijn op dit moment op zoek naar andere manieren om de

Grootstedelijke ambitie staat nog steeds kaarsrecht overeind

èè

maart 2011

11

plannen voor het Olympiakwartier te realiseren. Maar

andere plannen gaan gewoon door. In de kustzone van

Almere-Poort gaat Amvest het plan Almere-Duin uitvoeren,

wat ook zal bijdragen aan meer voorzieningen en een

gevarieerder bevolkingsopbouw. Voor Almere-Hout hebben

we net een contract getekend met corporatie Ymere voor een

duurzame woonwijk. In beide gevallen ging het om competi-

ties waarvoor veel belangstelling was van marktpartijen.’

Hoeveel behoefte is er aan grootstedelijk wonen in Almere?

Die discussie bestaat al sinds de plannen voor de schaalsprong

werden gepresenteerd. De stad heeft er voor gekozen om meer

dan de helft van de opgave van 60.000 woningen aan de

westkant te plannen om zo aantrekkelijke wijken aan, en deels

in, het water te kunnen bouwen. Het kiest daarmee wel voor

de moeilijkste weg. Bouwen langs het water vereist niet alleen

de aanleg van een vaste verbinding door het IJmeer, maar

veronderstelt ook dat grote aantallen huizenkopers naar

Almere zouden willen verkassen om ándere motieven dan een

huis met tuin in een groene omgeving. Vooralsnog groeit de

stad harder aan de oostkant, in Almere-Hout, waar de nadruk

ligt op ontspannen woonmilieus.

Scepsis Het is de vraag hoeveel geduld de markt heeft met Almere.

Directeur Jan Fokkema van de NEPROM, de koepel van

projectontwikkelaars, stelt de woningprognoses in de

regio niet ter discussie, maar hij ziet wel groeiende

twijfel in de sector over de haalbaarheid

van de plannen: ‘De vraag is hoe reëel het nog is om zo zwaar

op Almere in te zetten. De eerste signalen daarover zijn niet

gunstig, en in de komende jaren zal de consument nog

minder te sturen zijn. De keuze die Almere nu heeft gemaakt

voor kleinere uitbreidingen met niet-institutionele partners

is een goede manier om de crisis te omzeilen, maar het biedt

geen alternatief voor de grootschalige plannen aan de

westkant van de stad. Ik verwacht dat andere locaties voor

woningbouw in de Noordvleugel weer nadrukkelijker op de

kaart zullen komen.’

Herman Schartman erkent dat de plannen voor Almere-

Pampus en Almere-IJland op dit moment nog ver weg lijken,

maar hij is overtuigd van de noodzaak ervan. ‘Je moet

vooruit durven denken. Ik merk

dat Almere nog vaak wordt

bekeken met de blik van

het verleden. Almere

wil groeien naar

een meer

Het is de vraag hoeveel geduld de markt heeft met Almere

maart 2011

11

Olympiakwar t ier

Beeld: MVRDV.

maart 2011

12

lijke woningbouw op verouderde bedrijventerreinen van de

grond te krijgen? Amsterdam heeft in haar eigen structuur-

visie immers ook grote plannen voor woningbouw in het

Westelijk Havengebied en langs het IJ.

Complementair‘Ik begrijp dat het aantrekkelijk kan zijn om keuzes tegen-

over elkaar te zetten, maar als regio win je er niets mee,’ zegt

Eric van der Kooij, verantwoordelijk voor de Metropoolregio

bij de Dienst Ruimtelijke Ordening in Amsterdam. ‘Het is

geen of-verhaal maar een en-verhaal. Het wordt nog weleens

vergeten dat Almere gevraagd is om uit te breiden. De

Noordvleugel heeft als opdracht om 150.000 netto woningen

te bouwen tot 2040, aan dat aantal is volgens de laatste

berekeningen niets gewijzigd. Amsterdam neemt daarvan

50.000 tot 70.000 voor haar rekening in bestaand stedelijk

gebied, wat al een enorme opgave zal zijn. De tegenstelling is

dus niet of je kiest voor Almere of Amsterdam-Noord en

Zaanstad, maar voor bouwen in Almere of voor bouwen in

het weiland, met een verdere aantasting van het landschap

als gevolg. Dan is de keuze voor Almere vanuit maatschap-

pelijk oogpunt de verstandigste, ook als je daarvoor de extra

investering van een IJmeerlijn nodig hebt.’

Vooralsnog staat de Tweede Kamer niet te trappelen om

minimaal vier miljard te spenderen aan een vaste verbinding

door het IJmeer. In Almere zelf wordt al hardop gespeculeerd

over alternatieve eisen, mocht het tot een negatief besluit

komen. Het zou een gemiste kans zijn, zegt Van der Kooij:

‘De Noordvleugel van de Randstad is de economische motor.

Het patroon is dat studenten en kenniswerkers naar

Amsterdam trekken en vervolgens in de regio willen blijven.

Daarom kun je in deze regio het grootste rendement halen

uit woningbouw, als er tenminste genoeg aantrekkelijke

woonmilieus zijn. Almere is daarbij onmisbaar. Dat grote

verhaal moet nog beter worden uitgelegd. Het is belangrijk

dat bestuurders vasthouden aan dat eindbeeld, dat biedt

zekerheid aan bewoners en marktpartijen.’

Martin de Jong é

Almere: str uctuur vis ie .

‘Ondanks de soms sceptische geluiden over zelfbouw wérkt het gewoon’

diverse bevolking, een economie die meer in evenwicht is en

naar een bij zijn omvang passend voorzieningenniveau. Daar

hoort een diversiteit aan woonmilieus bij. Het beeld van

Almere als forensenstad is nu al achterhaald. Na Hilversum

heeft de stad het hoogste aandeel zzp’ers.’

HorizonHet lijkt tegenstrijdig dat een stad die grote uitbreidingen

wil realiseren voor een aanpak kiest van kleinschalige,

organische groei. Schartman: ‘De crisis zit ons uiteraard in

de weg, maar het heeft ook de herordening van de woning-

markt versneld. Het was al langer duidelijk dat vraag en

aanbod beter op elkaar aangesloten moeten worden en dat

eindgebruikers meer te zeggen moesten krijgen. Ondanks de

soms sceptische geluiden over zelfbouw wérkt het gewoon.

In 2010 zijn er in Almere ruim zestienhonderd woningen

gebouwd, waarvan een groot deel in particulier opdrachtge-

verschap. Intussen werken we door aan de plannen voor

Almere-Pampus en Almere-IJland en Almere Centrum-Weer-

water, die een veel langere horizon kennen. De bedoeling is

dat er medio 2012 een principebesluit komt over een

IJmeerlijn. Dan zal het nog tot 2028 duren voor die in

gebruik is. Je praat dus over sterk verschillende snelheden.’

Dat langetermijnperspectief voor Almere staat de laatste tijd

ter discussie, niet alleen bij ontwikkelaars maar ook in

kringen van architecten en stedenbouwkundigen. Tijdens

een bijeenkomst in januari in De Rode Hoed in Amsterdam

stond de vraag centraal of de keuze voor een dubbelstad aan

het IJmeer wel de juiste is. Zijn de plannen voor de westkant

van Almere niet te ‘Dubai-achtig’? Zou de regio niet beter

kunnen kiezen voor de ontwikkelingsas langs het IJ en de

Zaan, die beter is te ontsluiten met infrastructuur en waar

nog vele onbenutte kansen liggen voor woningbouw? Halen

ze de druk van de ketel die noodzakelijk is om binnenstede-

Ruimtelijk bekeken

èè

maart 2011

13

Het zijn onzekere tijden voor gemeentelijke grond- en ontwikkelingsbedrijven. Ook in Rotterdam

stapelen de tekorten zich op. Er is nauwelijks grond meer voorradig en het geld om grootschalig te

investeren ontbreekt. Om ontwikkelingen aan de gang te houden en de regie niet geheel te verliezen,

experimenteert het Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam met verschillende werkvormen. Een daarvan is

de gebiedsconcessie. Koen Westhoff , directeur Gebiedsontwikkeling van het OBR, vertelt. ‘We zijn niet

meer de melkkoe van de gemeente.’

Gebiedsconcessie moet ontwikkelingen op stoom houden

Traditioneel is de Nederlandse overheid risicodragend

betrokken bij een gebiedsontwikkeling.

Bij een gebiedsconcessie is dat anders. Hierbij sluiten

publieke partijen een overeenkomst met een private partij of

een consortium van (private) partijen voor het (her)-

ontwikkelen, bouwen en onderhouden van een gebied.

Verantwoordelijkheden zijn duidelijk gescheiden. Publieke

partijen zijn verantwoordelijk voor het proces tot en met de

structuurvisie, het concessiekader en de aanbesteding.

Private partijen nemen daarna het stokje over en zijn voor

eigen rekening en risico verantwoordelijk voor kwaliteit,

aanleg en onderhoud van het gebied.

In andere EU-lidstaten blijken gebiedsconcessies te leiden tot

snellere realisatie, meer innovaties, meer fl exibiliteit om in

te spelen op dynamiek, hogere ruimtelijke kwaliteit en

besparingen op de totale kosten van zeventien procent

(Aedes-Magazine, 2008).

Aantrekkelijk instrumentJuist in de huidige economische crisis lijkt een gebiedscon-

cessie dan ook een aantrekkelijk instrument voor onze

grond- en ontwikkelingsbedrijven. Gebiedsontwikkelingen

stagneren en de tekorten stapelen zich op, zoals in Rotter-

dam. Koen Westhoff , directeur Gebiedsontwikkeling van het

Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam (OBR): ‘We hebben onlangs

een extra voorziening getroff en van 50 miljoen euro en

sluiten niet uit dat we meer maatregelen moeten treff en. We

stellen onze programma’s nu bij, snijden in de projecten en

zullen die geprognosticeerde inkomsten voorlopig moeten

afboeken. Onze structurele afdracht van zo’n 30 miljoen

euro per jaar gaat met ongewijzigd beleid naar 0 euro. De

‘Een gebiedsconcessie in Nieuw Crooswijk heeft meerdere voordelen’

opbrengsten die we nu nog hebben danken we aan de laatste

erfpachtscontracten.’

De resultaten zijn volgens Westhoff zo mager omdat er

vrijwel geen grond meer beschikbaar is. En het OBR wordt

weliswaar als trekker van projecten ingeschakeld vanwege de

kennis van de stad, maar krijgt daar tot op heden geen

vergoeding voor. ‘Bovendien is de grond die we verkopen

door onze residuele benadering weinig lucratief. Kosten voor

het bouwrijp maken en de bouwkosten zelf, zijn zo hoog dat

dat geen zoden aan de dijk zet.’

Nieuw CrooswijkOm gebiedsontwikkelingen mogelijk te blijven maken

experimenteert het OBR met een gebiedsconcessie in Nieuw

Crooswijk. Hier worden 1800 van de 2100 woningen

gesloopt. Na voltooiing van de reconstructie, gepland in

2016, zal 70 procent van de woningen een middeldure of

dure huur- of koopwoning zijn. Momenteel is 95 procent van

de woningen een huurwoning met voor het overgrote deel

een lagere huur.

In Nieuw Crooswijk nemen woningcorporatie Woonstad en

de Ontwikkelcombinatie Nieuw Crooswijk (bestaande uit

Proper-Stok en Era Contour) de totale vernieuwing en

inrichting voor eigen risico en rekening ter hand. Na

realisatie dragen ze het beheer over aan de gemeente.

Ruimtelijk bekeken

maart 2011

14

Westhoff : ‘Dat gebeurt binnen vooraf vastgestelde kaders op

ruimtelijk en fi nancieel gebied.’

Westhoff ziet in het werken met een gebiedsconcessie

in Nieuw Crooswijk meerdere voordelen: ‘De gemeente loopt

minder risico, maar stelt wel de democratisch gelegitimeerde

kaders. Private partijen kunnen optimaal hun kennis

en kunde inbrengen. In Nieuw Crooswijk leidt

dat tot een ijzersterk, integraal concept.’

In de praktijk betekent de gebiedsconcessie wel dat de

publieke opdrachtgever anders moet omgaan met de

‘uitvraag’ richting marktpartijen. Enerzijds moet deze

uitvraag de publieke doelstellingen borgen en anderzijds

ruimte bieden voor creativiteit aan de zijde van de markt.

Westhoff : ‘Dat blijkt nog best lastig. Onze voorschriften voor

de inrichting van de openbare ruimte zijn erg gedetailleerd,

tot aan het voorschrijven van het gewenste type klinker.’

Belang van vertrouwenEen gebiedsconcessie dwingt om taken, verantwoordelijkhe-

den en bevoegdheden helder te defi niëren. Overheden

moeten vervolgens de kunst van het loslaten leren verstaan.

Westhoff : ‘In Nieuw Crooswijk verloopt dat relatief soepel.

Het feit dat Woonstad Rotterdam, Proper-Stok en Era

Ruimtelijk bekeken

maart 2011

15

Contour goed bekend zijn met Rotterdam en Crooswijk

speelt daarin een belangrijke rol.’

Toch zag de gemeente zich, vanwege de economische crisis

en de langere duur van het ontwikkelproces, vorig jaar

gedwongen om fi nancieel bij te springen om de herontwikke-

ling van Crooswijk overeind te houden. Westhoff : ‘Het gaat

om circa 10 miljoen euro. In die zin is het experiment met de

gebiedsconcessie mislukt omdat dat niet de afspraak was.

Wel zorgde het ervoor dat de ontwikkeling doorging. De

gemeente krijgt dit geld echter weer terug van de marktpar-

tijen als de markt weer aantrekt en we weer op het oorspron-

kelijke businessplan uitkomen.’ Inmiddels is de gebiedsont-

wikkeling verder geprioriteerd en geherprogrammeerd om zo

veel mogelijk op de huidige vraag aan te sluiten.

NavolgingWesthoff ziet Nieuw Crooswijk als een

voorbeeld dat navolging verdient.

Werken met een gebiedsconcessie

past volgens hem binnen de

transformatie die het OBR

doormaakt. ‘De grond is vrijwel

op en het geld ook. Maar dat

betekent niet dat we onze

werkzaamheden gaan

staken. De crisis duurt niet eeuwig. De stadsontwikkeling

gaat door en onze kennis is daarbij hard nodig. Met gebieds-

concessies houden we regie op deontwikkeling.’

Experimenten met andere werkvormen zijn volgens

Westhoff ook denkbaar en worden momenteel uitgeprobeerd

in Rotterdam. ‘We kunnen als overheid bijvoorbeeld de

maatschappelijke voorzieningen ontwikkelen

of daarvoor borg staan, die dan als vliegwiel

voor een gebiedsontwikkeling werken.

Private partijen moeten dan de vervol-

ginvesteringen plegen.’ Westhoff

concludeert: ‘Duidelijk is dat we niet

meer de geldkoe van de gemeente

zijn en dat onze meerwaarde zit in

onze kennis van en ervaring met

gebiedsontwikkeling.’

Karl Bijsterveld é

‘Duidelijk is dat we niet meer de geldkoe van de gemeente zijn’

Nieuw Crooswi jk :

een gebiedsconcessie

dwing t om taken,

verantwoordel i jkheden

en bevoegdheden

helder te de f iniëren.

Artist impression:

Proper Stok

WaboWijs

Sneller en goedkoper dankzij de Wabo?De belofte van de Wabo was duidelijk: de omgevingsvergunning zou de administratieve

lasten van burgers en bedrijven verminderen. Aanvragen zouden gemakkelijker ingediend

en sneller behandeld worden. Is dat gelukt? En wat hebben gemeenten moeten doen om

hun organisatie zo in te richten dat zij deze belofte kunnen waarmaken?

‘Het is wel gemakkelijker geworden voor de aanvrager,

want die kan alles nu in één keer bij ons indienen.

Voor de gemeente betekent de Wabo echter meer werk, we

moeten veel meer afstemmen’, zegt Frank Verweij, Wabopro-

jectleider bij de gemeente Wijchen. ‘In feite zijn de adminis-

tratieve lasten van burgers en bedrijven verplaatst naar de

gemeente’, zegt Saskia Bosch, manager van het bureau

Omgevingsvergunning in de gemeente Rotterdam. Wijchen

en Rotterdam kozen een verschillende aanpak voor de

implementatie van de Wabo: Wijchen maakte één afdeling

Vergunningverlening & Handhaving, Rotterdam begon een

bureau dat de termijnen en afhandeling van de vergunning-

aanvragen gemeentebreed regisseert.

Net zo snelWijchen vormde de afdeling Vergunningverlening & Handha-

ving in 2009. ‘Ik ben zo blij dat we dat toen al hebben

gedaan. Alleen het OLO was nu nieuw voor ons, de manier

van werken hadden we ons al eigen gemaakt’, zegt Verweij.

De gemeente werkt met een ‘Wabo intakeloket’, een

wekelijkse vergadering van alle afgevaardigden uit specialisa-

ties zoals milieu, bouwen, APV en bodem. ‘In dat overleg

worden alle ingekomen aanvragen bekeken en verdeeld.’ Er

zijn casemanagers voor onder meer bouwen, milieu en APV,

die de afhandeling en de termijnen volgen. Om dit geauto-

matiseerd te ondersteunen, paste de gemeente haar

registratiesysteem aan, samen met leverancier Centric. Echte

knelpunten kent de gemeente nu niet meer, vertelt Verweij.

‘We hebben alle termijnen tot nu toe gehaald, van de 117

aanvragen die we tot eind december binnenkregen.’ Is de

klant onder de Wabo sneller geholpen? De termijnen zijn

korter geworden, maar ‘onder het oude systeem werd er ook

snel vergund als de klant een complete aanvraag indiende’,

zegt Verweij. ‘Een sloopvergunning, bijvoorbeeld, verleenden

we dan in een tot twee weken. Dat is nu niet anders.’

OpstartproblemenRotterdam heeft een bureau Omgevingsvergunning, waar alle

in- en uitgaande Wabogerelateerde post doorheen gaat, de

aanvraag naar de juiste dienst wordt doorgezet en de termijnen

worden bewaakt. Tot eind december ontving de gemeente ruim

duizend aanvragen, vooral enkelvoudige. Alle stukken worden

gedigitaliseerd, alle betrokken diensten hebben toegang tot deze

digitale dossiers. Rotterdam bouwde hiervoor een nieuw

midoffi cesysteem. ‘Men hoeft nu niet meer op papieren

pakketjes te wachten, maar kan direct aan de slag’, zegt Bosch.

De informatie-uitwisseling binnen de gemeente is sneller, zodat

de behandeling sneller kan verlopen. En aanvragers kunnen nu

ook, dankzij het OLO, in het weekend en ’s avonds hun aanvraag

indienen. ‘Dat is natuurlijk een voordeel voor de klant.’ De start

van de Wabo verliep echter niet geheel vlekkeloos in Rotterdam,

vertelt Bosch. Zo werkt het toevoegen van ingescande aanvra-

gen in het OLO niet goed en konden gemeentelijke partijen niet

via het OLO indienen. De gemeente heeft inmiddels haar eigen

invoermogelijkheid voor gescande aanvragen gebouwd. De

opstartproblemen leidden ertoe dat vaker dan gebruikelijk de

termijnen moesten worden verlengd. Inmiddels begint alles

steeds beter te werken, zegt Bosch.

KeurslijfJan van den Broek, senior adviseur Omgevingsrecht bij

VNO-NCW, zegt dat de werkgeversvereniging nog weinig

Informatie-uitwisseling en behandeling sneller

Inmiddels is gebleken dat zestig tot tachtig procent van

de gemeenten nog niet klaar is voor digitale verwerking

van omgevingsaanvragen. VNO-NCW opent als reactie

een e-mailadres (wabo@vno-ncw.nl) waarop onderne-

mers hun klachten over de Wabo procedure kunnen

melden (bron: VNO-NCW 9 februari 2011).

maart 2011

16

Ruimtelijk bekeken

klachten heeft gekregen over overheden die zich niet aan de

termijnen houden. ‘Het is echter te vroeg om daarover te

oordelen, want de vergunningverlening voor complexe

aanvragen duurt zes maanden. De eerste aanvragen vanaf

1 oktober zijn dus nog in behandeling.’ Klachten over

termijnverlenging van eenvoudiger aanvragen kreeg

VNO-NCW tot nu toe niet. Wel is er kritiek op de gebruiks-

vriendelijkheid van het Omgevingsloket Online. Zo moeten

bedrijven inmiddels eHerkenning gebruiken om in te loggen,

maar daar bestaan veel vragen over. ‘Bijvoorbeeld over het

gewenste betrouwbaarheidsniveau en de bijbehorende kosten.

Het blijkt voor aanvragers erg lastig om daar de juiste

informatie over te vinden.’ Dat het OLO een keurslijf oplegt,

wat in de vorige afl evering in deze serie al werd beschreven,

ondervinden ook de bedrijven waar Van den Broek contact

mee heeft. Zo kunnen IPPC-bedrijven niet meer dan twee

BREF-documenten invoeren, terwijl grote bedrijven zich soms

aan wel vier of vijf van deze documenten moeten houden.

Het loket wordt automatisch afgesloten als de gebruiker tien

minuten niets heeft getypt, ‘terwijl je tussentijds veel moet

opzoeken’, en eenmaal ingevoerde lijsten kunnen niet altijd

worden gewijzigd. Het OLO kan dus een stuk gebruiksvriende-

lijker, stelt Van den Broek. ‘Bedrijven zijn nu bang dat het

OLO ertoe leidt dat de overheid denkt dat zij gegevens niet

goed hebben ingevuld en daaraan juridische consequenties zal

verbinden.’ De tijd moet nu leren of de Wabo het voor

bedrijven sneller heeft gemaakt. ‘Dat kunnen we pas over een

paar maanden beoordelen.’ VNO-NCW wil dan haar leden

gaan vragen naar hun eerste ervaringen met de Wabo.

Marieke Vos é

Het OLO kan een stuk gebruiksvriendelijker

klkklklacacacccccaccccccccccchhthththhtennenen hhh hheeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeftftfftftftftftftftftffftftftftfftftftftftftt ggg g g ggg g g ggggggg kkkkkekekekekkekkkkkekkkrerererererereerereerrrerererrereegegegegeeegeegegeggeggegeegg nnn nnnnnnnn nn n nnnn ovovoovovovovvooovvovovoverererereeererrreererer oooooo oovevevveevevevevevevevvvveveveveverhrhhhhhhhhhhhrhhrhhhrhrrrrhrhrrr dddedddedddeddeddddddddedededdeedededededeneeeenenenennenennnennnn dddddddddddddddddd dd ddd ddddd diiiiiieiieieieieeeeeiieieiee z z zz z zzz zzzz z zziichh ininniniiiiiniiniinininiinnnnnin tetettettetettettt aaaa a aaaaaaaanananananaannnnnannnannn ddddddddddddd d ddddddeeeeeee ee e eeeee

termijnen hhhhhho ddduddden. ‘HHetttt i iiis echththhter te vroeg om dddd daarover tte

oordrd lelenen, wantnt d de veergrgununniningngveverlrleneniningg vovooror ccomomplplexexee

HeHeHHeHHeHHeHHeHeHeeeHeHettttttt tttttttt llolllllollllolololoollolololololokkkkkekkkekkekk ttttt ttt woowowowoo dddrrdrdrdrdrrdddtttttttttt t auauaauauauuuauauttototomamamamamamamaamammmaaamamaatititititiiiitititititititititititittiscscscscscscscscscscscscscscsccscschhhhhhhhhhhhhhhhhhhhh h h hh hh affafafafafaafafafafafafafafaffafaffaaafaaffafgegegegegggegeggegegegegegegeegegeeggg ssslslssssssslsssllsslsls otottttottottotototottootottototototenenennenenneeeenennenen aaa aaaaaa aaaaa aaa aaaa alsllllllllslslsllslslslsllsslslsslslslsllslslslslsls ddddd d ddd d d dddddeeeeeee eee ee gggegegegegeegegegeeggeegeegegegeggegegg bbrbbbbrbrbbbbrbbbbbbbrbbbbrbrbbbrrbrbrbrbbrbbb uiuiiuiiiiiuiiiiuiuiiuiuiuiiuiuiuuuuuuiuuiuiuiuiuiuiuuu kkkekekkkkkkkekkkkekkekkkkekkkek rrrr r r r tittitititiiiiititittiittitititititiitit eneneneeneneneneneenenenenenenenenenenn

minutet n ini tets hhe fefftt getytt tpt, ‘t‘t‘t‘terwiijljlljl jjjje tut ssentitijddddjdds ve lelll moet

opopzozoekekenen’, e enn eeeenmnmaaaall iningegevovoererdede l lijijststenen k kununnen n n ninietet altltijijdd

Geen k lachten over

eenvoudige aanvragen,

zoals een

kapvergunning.

Foto: MV

maart 2011

17

maart 2011

18

‘Een historische ‘Een historische kans

om om infrastructuur infrastructuur aan ruimte teaan ruimte te koppelen’ koppelen’

Interview Maarten Hajer

Traditie en tijdgeest in de ruimtelijke ordening

Traditie en tijdgeest in het ruimtelijk beleidIn hetzelfde jaar dat de Canon van de ruimtelijke ordening tot stand komt, zet het kabinet-

Rutte de bijl in de ruimtelijke ordeningstraditie. Geen Nationaal Historisch Museum, geen

grootse en meeslepende visies meer op de nationale ruimte. Dat kan geen toeval zijn.

In de ambitie om eindelijk aan te pakken, gooit het kabinet de rijkssturing grotendeels

overboord en lijkt er een eind te komen aan een tijdperk waarin visionaire ordenaars de

inrichting van ons land bepaalden. Ruimte is als hoof daandachtsveld van rijksbeleid door

het kabinet-Rutte geschrapt. De provincies moeten het ruimtelijke beleid gaan uitzetten

en coördineren. Maar kan de ruimtelijke ordening in Nederland wel zonder rijkssturing.

Klemmende vragen die we in dit debat voorleggen aan een panel van beleidsmakers,

ontwerpers en wetenschappers.

ROm start een discours over de traditie en de tijdgeest, over de consequenties voor het Nederland van de toekomst.

Nu infrastructuur, ruimte en milieu bij de rijksoverheid

beleidsmatig zijn verenigd, ligt er een historische kans

om ruimte te koppelen aan infrastructuur, denkt Maarten

Hajer, directeur van het Planbureau voor de Leefomgeving

(PBL). ‘Dit ministerie kan die strategische keuze veel

gemakkelijker maken dan in het verleden. In hetzelfde huis

hebben ze nu een heel goed voorbereid waterinfrastructuur-

project, het Deltaprogramma, en het MIRT, waarin de

investeringen in de harde infrastructuur voor de komende

tijd zijn vastgelegd. Ik zou zeggen: let’s go!’

‘Om niet het spoorwegnet als basis voor de verstedelijking te

nemen, is echt een kostbare vergissing geweest’, stelt Maarten

Hajer, terugkijkend op een halve eeuw ruimtelijke ordening. ‘Er

was in ro-land een antipathie tegen spoorwegplanologie. De

gedachte was dat je ruimtelijk bepaalde wat de optimale locaties

waren. De ingenieurs van Rijkswaterstaat moesten daarna maar

komen met hun rails en bielzen.

In de Tweede Nota over de ruimtelijke ordening ging het al niet

goed. De vervoerskaart is toen als het ware in de nota geplakt,

omdat deze van een ander ministerie kwam. Daarna was vooral

de volkshuisvesting leidend voor de ruimtelijke ordening, met

een overheid die vrij precies aangaf waar wel en waar niet kon

worden gebouwd. Opvallend is vervolgens dat iedere keer als er

in de ruimtelijke planning sprake is van niet ingeloste beloften,

het te maken heeft met het niet goed afstemmen van nieuw-

bouw en de infrastructuur. De Vinex is het laatste voorbeeld.’

Agenda’s koppelenInfrastructuur moet de basis vormen voor de visie op de

ruimtelijke toekomst, daar is Hajer van overtuigd. Een

belangrijke opdracht voor de rijksoverheid is te bekijken hoe

er meer rendement is te halen uit de ligging van bestaande

infrastructuur. ‘Veel geld om nieuwe aan te leggen is er de

komende tijd namelijk niet. Bovendien is het een puur

economisch belang; om infrastructuur beter renderend te

krijgen, zul je de ruimtelijke programma’s er veel beter op

moeten laten aansluiten. Als de dichtheid hoger wordt, kun

je ook de voorzieningen sterker maken. Je maakt het

mogelijk om een tram vaker te laten rijden, om meer winkels

en restaurantjes in de lucht te houden. De Stedenbaan

tussen Rotterdam en Den Haag is een mooi voorbeeld, maar

zo hebben we er niet veel. De strijd om de tram van Alphen

door Leiden naar Katwijk illustreert hoe moeilijk het is. Zo’n

lijn door het centrum en niet erlangs is gewoon heel

verstandig, ook voor de middenstand.’

Kaarten stapelenHet ruimtelijk verbinden van de cruciale agenda’s is in de ogen

van Maarten Hajer de belangrijkste uitdaging voor het nieuwe

departement. ‘Bovensectoraal meerwaarde creëren, dat is wat

de nieuwe planningsdoctrine zou moeten zijn. We ontkomen

er niet aan om een aantal kaarten van sectorale belangen over

elkaar heen te leggen, en daar beslissingen op te nemen. Dat

levert nieuwe gezichtspunten en mogelijkheden op. De kunst

is om die sectorale visies in één ruimtelijke visie te verknopen.

Dat zul je altijd in samenspel moeten doen. Zo’n perspectief

bevrijdt. Het zal blijken dat dit heel veel lucht geeft.’

Hij noemt naast de infrastructuur nadrukkelijk de wa-

teragenda. ‘Met het Deltaprogramma kun je een heel lange

lijn neerzetten, en de vraag beantwoorden wat het meer

oplevert dan alleen maar droge voeten. Water heet niet voor

niets ‘het blauwe goud’. Toch gaan we er niet als zodanig mee

om, althans nog lang niet goed genoeg.’

Natuurdoelen zijn in deze tijd van grote bezuinigingen alleen

te realiseren door out of the box denken en kansen zoeken, stelt

Hajer. ‘Er komt een moment dat je moet bedenken dat natuur

er niet alleen is voor de ecologie maar ook om beleefd te

worden en om geld mee te verdienen en te besparen. Neem de

Noodvleugel, onze grote economische motor. De karakteris-

tieke natuurlandschappen, waaronder internationale

topnatuur als de Oostvaardersplassen, maken daar onlosma-

kelijk deel van uit en bepalen mede de waarde van dat hele

gebied. Laten we er dan mee omgaan als een Serengeti in de

polder. Maak het toegankelijker en aantrekkelijker, niet voor

massatoerisme, maar mondjesmaat en met wachtlijsten waar

iedereen op wil staan. Verbind ook daar natuur met economie.

We maken momenteel sommen om te berekenen wat natuur

betekent in termen van diensten voor de samenleving.’

EnergielandschappenOpmerkelijk is dat de directeur van het PBL milieu niet noemt

als een meegekoppeld belang in het ruimtelijk beleid. ‘Ik

veronderstel dat als een vanzelfsprekendheid’, zegt hij desge-

vraagd, en legt uit. ‘Hoe Nederland zich op een duurzame manier

presenteert als innovatieve regio is bepalend voor de toekomst.

We weten wat het belang is van sterke stedelijke regio’s. Daarbij

speelt hoge omgevingskwaliteit een cruciale rol. Je trekt vandaag

de dag geen mensen en bedrijven meer aan als de leefkwaliteit

ondermaats is. Dus economie en ruimte lopen samen op. Je

kunt niet over de toekomst nadenken zonder duurzaamheid

daarbij te betrekken. De energie zal duurder worden en het

kwaliteitsbesef van de burger zal alleen maar toenemen.’

We zullen moeten gaan denken in energielandschappen,

antwoordt Hajer op de vraag wat dit voor het rijksbeleid

betekent. ‘Dat zou mooi aansluiten bij onze traditie van vrij

functionalistisch omgaan met het landschap. De manier

waarop we de agrarische activiteiten hebben vormgegeven,

de waterwerken hebben gebouwd en aangelegd; dat bepaalt

heel sterk de eigen identiteit van de streek waar we zijn en

waar we van zijn gaan houden.

Als het nou echt puntje bij paaltje komt, gaan we dan toch nog

werk maken van windproductie op het land? Dat is in ieder

‘Het is de kunst om op

langere ter mi jn te

k i jken. Stedenbouw en

planolo g ie zouden het

mo gel i jk moeten

maken d at dezelfde

gebieden die nu

worden aangepakt over

v i j f t ig jaar met nieuwe

gebr uiken weer

functioneel z i jn .’

Foto: Th eo Bos

èè

Ruimtelijk verbinden van cruciale agenda’s

maart 2011

19

geval veel goedkoper dan op zee. Hoeveel verder kunnen we

gaan met landbouwtoepassingen in de energieproductie?

Hoe zorgen we ervoor dat de CO2, die in de bodem zit

opgesloten zoals in het veenweidegebied, niet vrijkomt? We

kunnen hier niet in die mate bos aanplanten zoals ze dat

elders in Europa doen om aan de CO2-doelstelling te voldoen,

maar wat doen we dan wel? Dan blijkt ineens dat peilverho-

ging, behalve voor natuurontwikkeling ook vanwege klimaat-

beleid verstandig is. Maar dat heeft grote consequenties voor

de ruimtelijke plannen in die gebieden. Met andere woorden:

de vraag wat onze ruimtelijke energieagenda is, wordt nog

nauwelijks gesteld, laat staan beantwoord.’

PlanningsconceptenRuimtelijke planning is een scheppingsdaad, memoreert

Maarten Hajer. ‘Doe dat dan op een manier zodanig dat het

rendeert en tegelijkertijd zijn waarde houdt in de tijd’, roept

hij bijna uit. ‘Soms is het voor de planologie belangrijker om

vast te houden aan bepaalde ruimtelijke reserveringen.’ Hij

wijst op een aantal succesvolle planningsconcepten als de

groene lobben van Amsterdam en het Groene Hart. ‘Het

mal-contramal-principe, dat tegenover verdichting en

openheid moet staan, is zeer sterk gebleken.’

‘Het is de kunst om op langere termijn te kijken. Stedenbouw en

planologie zouden het mogelijk moeten maken dat dezelfde

gebieden die nu worden aangepakt over vijftig jaar met nieuwe

gebruiken weer functioneel zijn.’ Ruimtelijke rechtvaardigheid

is daarbij een belangrijk issue, en zeker ook een rijksverant-

woordelijkheid, meent Hajer. ‘Hoe ga je om met onvermijdelijke

krimp? We gaan daar niet meer op tegensturen, zoals in de

jaren zeventig en tachtig is geprobeerd. Overal bedrijventerrei-

nen aanleggen, is een fatale vergissing gebleken. Je moet je wel

afvragen wat je in een krimpgebied kunt doen met energieop-

wekking, nieuwe zorgarrangementen, nieuwe natuur, die zo

beleefbaar is dat hij aantrekkelijk wordt als bestemming.’

Ingewikkeld daarbij is de vraag wat je als overheid nog wilt en

kunt regelen en op welk niveau dat dan het best kan, aldus

Maarten Hajer. Hij wijst erop dat die vraag niet van vandaag of

gisteren is. ‘De ruimtelijke ordening is van oudsher primair

decentraal van opzet. Dat wordt vaak vergeten. Neem bijvoor-

beeld het het bestemmingsplan. Steeds heeft de discussie over

subsidiariteit gespeeld. Wat we wel en niet op rijksniveau

moeten doen, hebben we nog niet goed gedefi nieerd.’

Organisch‘We zouden veel meer moeten proberen de ruimte te lezen en

aan te sluiten op wat zijn waarde heeft bewezen, zegt Hajer

stellig. Hij kan niets met het begrip maakbaarheid en laat zich

niet verleiden tot wat hij noemt modernisten-bashen. ‘Een

stedenbouwer of planoloog zit toch allang niet meer in de positie

dat hij wel even bepaalt hoe de moderne stad eruitziet. We

blijven de kritiek op Le Corbusier toch niet tot in lengte van

dagen herhalen?’ Wel is hij blij dat er paal en perk is gesteld aan

‘de arrogantie van veel architecten, die meenden met hun creaties

de ruimte helemaal naar hun hand te kunnen zetten’. Steden-

bouw, architectuur en planning moeten getoetst worden aan de

mate waarin ze dienstbaar zijn aan een samenleving en de

kwaliteit van het leven vergroten, meent Maarten Hajer. ‘Het is

terug, niet zozeer naar de menselijke maat maar naar wat de

essentie van de stad is. Goede stedenbouwers en planologen

kijken heel goed naar hoe die stad in elkaar zit, waar de dynamiek

zit, welke sfeer die uitstraalt. Ze kijken en luisteren naar de

mensen die er leven, en doen daar dan iets mee wat waarde

toevoegt. Zo’n Marikenstraat in Nijmegen, hoe daar met gevoel

en kennis van zaken een uitgewoonde plek in een geweldig goed

functionerend stuk stad is omgevormd. Prachtig! Zulke plekken

appelleren heel sterk aan het gevoel van de mensen.’

Verdichting moet, is de stellige overtuiging van Hajer. Maar

dat kan niet uitsluitend binnenstedelijk, voegt hij er meteen

aan toe. ‘Kijk naar de kwaliteiten van het Oosterdok en het

Westerdok in Amsterdam. Fantastisch wat daar gebeurt.

Maar we moeten ons wel realiseren dat het maar een deel

van de agenda is. De behoefte aan nieuwe stedelijke

constructie is veel groter dan wat je rond de binnenstad kwijt

kunt. De voorstadlocaties horen er bij. Daar zijn ook knopen

van ov en automobiliteit waar nog veel meer mogelijk is.

De uitdaging is ook om nu in de Vinex meer gecombineerde

woon-werkmilieus te maken. Dat kan natuurlijk gemakkelijk.

Er zijn tegenwoordig zat zzp’ers met bedrijfj es aan huis. De

nieuwe stad is de stad van de Coff ee Company, van de

ontmoetingsplekken.’

Marcel Bayer é

‘Verdichten moet, maar niet alleen binnenstedelijk’

maart 2011

20

Traditie en tijdgeest in de ruimtelijke ordening

maart 2011

21

Trend

Energietransitie nieuwe stijl vraagt

om ruimtelijke visieNederland wil een ‘power hub’ zijn. Maar de transitie naar ‘duurzaam’ is uitgesteld.

Verdienpotentieel en voorzieningzekerheid staan voorop, met grootschalige steenkoolcentrales,

biomassa, veel (CO2-arm) gas en misschien kernenergie. Over de implicaties voor de ruimtelijke

inrichting en het milieu wordt nog nauwelijks nagedacht. ‘De druk op gemeenten zal toenemen.’

Demonstraties tegen ‘smerige’ kolencentrales in de

Eemshaven en op de Maasvlakte zijn mislukt. Maar

ondergrondse CO2-opslag in Barendrecht is afgeblazen

wegens lokale volkswoede. Het zijn turbulente tijden voor de

energiesector in Nederland. Ambities te over. Power hub,

gasrotonde: het gaat gepaard met overheidssteun voor geves-

tigde energieopwekking en -voorziening. Fiscale vrijstellin-

gen, gratis emissierechten, omstreden vergunningen voor

kolencentrales, miljardeninvesteringen in leidingwerken en

(verbale) support voor kernenergie.

Tegelijkertijd zijn onder Balkenende IV en Rutte I veel

overheidsprikkels voor ‘hernieuwbare bronnen’ terugge-

schroefd, opgeschort of – fi scale groenregeling – afgeschaft.

De horizon van de beoogde energietransitie verschuift naar

2050 of verder. ‘Langetermijnkwestie’, beklemtonen kabinet

Nederland: handelshuis of wingewest?

èè

Ons energielandschap wordt omgeploegd, de belangen zijn groot

Foto: PL

maart 2011

22

Trend

Gasopslag in een zoutkoepel onder Pieterburen, CO2 de grond in onder het Groningse

Westerkwartier. Het zijn plannen die grote commotie in het noorden teweegbrengen.

In navolging van Drenthe gaat ook Groningen een structuurvisie diepe ondergrond maken.

In augustus werd Pieterburen en omgeving verrast door

het plan van het Franse energiebedrijf EDF om een

gasopslag te maken in de ondergrond. Dat leidde al snel

tot een soort volksopstand. Pieterburen leeft vooral van

recreatie: van zeehonden, wandelaars en wadlopers. Een

gasopslag zou bovengronds een industrieel ogende

installatie nodig hebben.

Ook gemeente De Marne en de Provincie Groningen

keerden zich tegen het plan.

Maar tot nu toe tevergeefs. Ondanks de protesten met

stokbroden, gaf het ministerie van Economische zaken,

Landbouw en Innovatie (EL&I) een vergunning voor een

proefboring.

Dit gebrek aan macht, ook aan de orde bij de aanwijzing

van locaties voor ondergrondse CO2-opslag, leidde in

Groningen tot de aankondiging van een provinciale

structuurvisie diepe ondergrond die antwoord moet

geven op de vragen: ‘Wat kan waar?’ en: ‘Wat willen we

waar?’ Groningen volgt daarmee het voorbeeld van

Drenthe dat vorig jaar een structuurvisie maakte.

Relatie boven- en ondergrondHet noorden heeft een bijzondere bodem waarin de drukte

toeneemt: gaswinning, oliewinning, de winning van zout,

grondwaterbeheer, maar ook ondergrondse opslag van

allerlei stoff en: gas, stikstof, zuurstof, CO2, en de mogelijk-

heden van warmtekoudeopslag en geothermie.

De Drentse gedeputeerde Tanja Klip-Martin: ‘Er kan veel

met onze ondergrond, maar bij veel gebruiksmogelijkheden

moet je wel kiezen, je kunt er maar een keer iets mee doen.

Voor het maken van de structuurvisie hebben we enorm veel

onderzoek gedaan: wat is er allemaal, wat zijn de mogelijk-

heden en wat willen we ermee? Het gaat erom beredeneerd

keuzes te maken, anders krijg je wild west in de ondergrond’.

De relatie met de bovengrond was een andere belangrijke

aanleiding. De in de jaren ‘negentig gebouwde gasopslag

in Langelo, is volgens Klip-Martin een schoolvoorbeeld

van ‘hoe het niet moet’. De installatie voor de gasopslag

staat in een beekdal. ‘De beekdalen hebben we nu hard

nodig voor waterberging, om het water langer vast te

houden. Als er nu een dergelijk plan voorbij zou komen,

dan zouden we zeggen: maak die installatie een paar

kilometer verderop, op het bedrijventerrein. Alles in de

ondergrond heeft uitwerking op ontwikkelingen

bovengronds, en andersom.’

WingewestDe natuur- en milieufederaties in Groningen en

Drenthe pleiten al langer voor een structuurvisie

ondergrond. Reinder Hoekstra van de Drentse Natuur

en Milieufederatie: ‘Tot nu toe ging het te veel om de

belangen van de winning van delfstoff en. Bij het Rijk is

Economische Zaken steeds het leidende ministerie

geweest. Een integrale afweging, inclusief bovengrond-

se belangen, wordt daar niet gemaakt.’ Hoekstra noemt

de Drentse structuurvisie daarom ‘echt een doorbraak’.

Al vindt hij wel dat in de nu vastgelegde visie ‘de

nadruk te veel op gebruik ligt en te weinig op bescher-

ming’.

Zijn collega van de Groningse Natuur- en Milieufederatie,

Siegbert van der Velde vindt de koppeling tussen de

noordelijke ambities op energiegebied en bodembeleid in

het huidige beleid ‘niet helder’. ‘Gaswinning wringt

bijvoorbeeld met gasopslag. Waarom zou je gas gaan

opslaan? Dan produceer je toch gewoon wat minder. Dan

hebben mensen niet de overlast van zo’n opslag met een

bromtoon. Hoe kun je uitleggen aan de bevolking wat het

nut is van gasbuff ering? Dat doe je dan alleen maar om

economische redenen, om gas te verkopen in de winterpe-

riode zodat je er een betere prijs voor krijgt.’ Van der

Velde wijst op een sentiment dat sterk leeft in het

noorden. ‘Veel mensen hebben het idee dat Groningen als

wingewest wordt gebruikt. Holland pikt onze kostbare

delfstoff en en daar krijgen we nu rotzooi voor terug, zoals

de CO2-opslag.’

Noordelijke provincies willen meer

zeggenschap over ondergrond

‘Kennis geeft gezag en invloed, ook zonder formele bevoegdheid’

maart 2011

23

èè

VerantwoordelijkheidEen structuurvisie verandert echter niet de bevoegdheden.

Nog steeds geeft het ministerie van EL&I op basis van de

mijnbouwwet vergunningen uit. Klip-Martin, die namens

het IPO met het ministerie overlegt, heeft de indruk dat de

positie van de provincies sterker wordt: ‘Natuurlijk zijn er

nationaal-economische belangen gemoeid met iets als de

winning van aardgas, natuurlijk is dat een bevoegdheid van

het Rijk, maar het omgevingsbelang ligt bij de provincie. Ook

in het huidige regeerakkoord is duidelijk de provincie

aangewezen als verantwoordelijke overheidslaag voor

ruimtelijke ontwikkelingen. En ontwikkelingen in de diepe

ondergrond hebben nu eenmaal ook een omgevingsbelang.

Ik heb de indruk dat het Rijk dit steeds meer erkent en dat

men aan het opschuiven is richting de regio’s.’

Maar ook zonder formeel gezag versterkt een structuurvi-

sie de positie van een provincie. Klip-Martin: ‘Kennis geeft

gezag en invloed, ook zonder formele bevoegdheid.

Gewapend met kennis kunnen wij zeggen: dat weten wij

allemaal van de Noord-Nederlandse bodem en wij vinden

dat dit een goede keuze is.’

Ook het Groningse PvdA-statenlid Sjak Rijploeg denkt dat

een structuurvisie helpt: ‘Het Rijk kan natuurlijk dwars

tegen de provincie in gaan zoals bij Urk met de windmo-

lens. Een structuurvisie maakt wel duidelijk waar een

provincie staat. Dan is het voor het Rijk toch moeilijker

om er tegenin te gaan.’

Karin Broer é

Str uctuur vis ie .

maart 2011

24

Trend

maart 2011

25

en energieproducenten tegenwoordig. De Europese doelstel-

ling – 20 procent ‘duurzaam’ in 2020 – lijkt passé.

Duits, Zweeds, FransMarktpartijen klagen over ‘zwalkend overheidsbeleid’. De

voornaamste verklaring ligt echter niet in Den Haag, maar

over de grens: bij de verwarrende machtsverschuivingen op

weg naar een Noordwest-Europese en wereldomspannende

energiemarkt. Globaliserende marktpartijen, waar

voorlopig fossiel en kernenergie domineren, bepalen de

speelruimte. Linksom wil Nederland die machtiger

handelspartners bedienen. Rechtsom zoekt de overheid

naar gunstige herpositionering: voornamelijk via onze

vertrouwde gasinfrastructuur. Daarachter gaan zorgen

schuil over voorzieningszekerheid, bijvoorbeeld voor onze

energie-intensieve industrie.

Neem de elektriciteitsopwekking. De voormalige provinciale

stroomproducenten Nuon en Essent zijn overgenomen door

het Zweedse Vattenfall (met Duitse belangen), respectieve-

lijk het Duitse crypto-overheidsbedrijf RWE. Beide bouwen

mega-kolen/biomassacentrales in de Eemshaven. E.On

(eveneens Duits) bouwt op de Maasvlakte.

En dan de Fransen. Atoomstroomgrossier EDF (82 kerncen-

trales) wil samen met het Zeeuwse Delta (mede-eigenaar van

de Borssele-centrale) een tweede kerncentrale bouwen in

Borssele. Wij ook, roept ERH (de voormalige aandeelhouders

van Essent), in alliantie met… RWE.

België nijdig. Electrabel, dochter van het eveneens Franse

GDF/Suez, projecteert zijn kersverse kerncentralevisioen

daarom liever op de Eemshaven, waar het al een gasgestook-

te centrale bezit.

Eén ding is zeker: zonder krachtige partner als EDF of RWE

geen nieuwe kerncentrales. Dáár zitten de kennis en het

geld. Weinig anderen durven de fi nancieringsrisico’s aan, ons

kabinet evenmin. Ondertussen verrijzen her en der warmte-

krachtcentrales, veelal gasgestookt. Een greep: minister

Maxime Verhagen (ELI) opende onlangs in Lelystad

Electrabels Maxima-centrale, Eneco bouwt in de Europoort,

Nuon bij Diemen, Heveskes in Delfzijl. Ook afvalbedrijven,

waaronder Sita in Roosendaal, gaan in warmtekracht, al of

niet op biomassa. Windmolenparken op land leveren zeker

600 megawatt, off shore turbines-in-aanbouw 875 MW.

BouwvakkerskazernesIs al die stroom nodig? In Nederland niet. Wijzelf hebben

ongeveer genoeg aan onze huidige opwekcapaciteit van

25 gigawatt. Daar komt nu 30 gigawatt bij, een ruime

verdubbeling. Gedienstig werkt netbeheerder TenneT (naast

binnenlandse netversterkingen) aan extra verbindingen met

Duitsland, Denemarken, Engeland, Noorwegen en de

Noordzee.

Straks gaat per saldo 40 procent van de hier opgewekte

elektriciteit de grens over. En de recettes? Worden wij een

wingewest? Hoho, nuance, waarschuwen insiders. Immers,

Noord-Nederland hoopt als ‘Energy Valley’ duizenden

hightech arbeidsplaatsen te trekken. En ook de bouwplannen

van Nuon en Essent hebben provincies geen windeieren

gelegd, vermoedt prof. Ernst Worrell, die in Utrecht ‘energie,

materialen en milieu’ doceert. De vergunningaanvragen

dateren van vóór de verkoop van beide energiebedrijven.

Worrell: ‘Met zo’n bruidsschat op zak, konden de provincies

allicht méér vragen.’

Voor gewone Groningers valt de werkgelegenheid vooralsnog

tegen. Vakbonden mopperen dat de bouw van de centrales

vrijwel uitsluitend gebeurt door duizenden gastbouwvak-

kers, uit Portugal, Polen en, Roemenië. De huisvesting van

dat vreemdelingenlegioen vormt een ruimtelijke en sociale

kwestie apart. In verschillende dorpjes nabij de Eemshaven

zijn uitgestrekte tijdelijke bouwvakkerskazernes ingericht

(zie kader), terwijl ook de broodnodige hotelcapaciteit in

deze krimpregio voor vijf jaar goeddeels is dichtgeslibt.

AfgeketstOnze kuststreek plukt wrange vruchten. De bouwhausse bij

de Eems- en Rijnmond heeft alles te maken met de èè

Tijdelijke ‘projecthotels’

Voor de bouw van de nieuwe Eemshaven-centrales worden

circa 5000 Zuid- en Oost-Europese bouwvakkers

ingevlogen, ‘bij gebrek aan gekwalifi ceerd Nederlands

personeel’. Het merendeel wordt gehuisvest in tijdelijke

prefab woonkazernes in Oost-Groningen. De omheinde

‘projecthotel’-complexen zijn voorzien van alle comforts

om overlast te beperken.

Energy Village in Uithuizen ligt op braakliggende

landbouwgrond. Archeologische resten zijn middels

ringmuren afgeschermd. In Wagenborgen is voor ‘Envilla’

het voormalige ggz-terrein en landschapspark Groot

Bronswijk gekozen. Tweehonderd bomen zijn gekapt. De

vervallen parkstructuur is verder opengebroken.

Door de bouwvakkers verdubbelt bijna de dorpsbevolking.

Van de 1800 inwoners in Wagenborgen hebben er 550

bezwaar aangetekend. Beide projecthotels worden over vijf

jaar afgebroken. Krimpgemeente Delfzijl heeft geen

vervolgplan voor Groot Bronswijk, ooit Wagenborgens trots.

‘Er moeten absoluut integrale ruimtelijke ondergrondvisies komen’

De in onmin levende ‘provinciale’ energiebedrijven Delta en ERH willen allebei een eigen

nieuwe kerncentrale bouwen naast de bestaande centrale in Borssele. Economische Zaken trekt

de kar met een rijkscoördinatieregeling. De provincie Zeeland rest een ondergeschikte rol en is

bovendien in meerderheid voor. De vraag is of er plaats is voor twee nieuwe kerncentrales.

Voor het eerst in decennia staat het sein in Den Haag

op groen voor kernenergie. Minister Verhagen van

Economische Zaken, Landbouw en Innovatie ziet ruimte

voor twee nieuwe kerncentrales. Het Zeeuwse energiebe-

drijf Delta, in handen van de provincie Zeeland en een

aantal Zeeuwse gemeenten, heeft medio 2009 een

startnotitie ingediend als eerste stap in een vergunning-

aanvraag. In 2013 denkt Delta met een defi nitieve

vergunning te kunnen gaan bouwen naast de bestaande

kerncentrale in het Sloegebied in Borssele. Eind 2018

moet de kerncentrale operationeel zijn.

Energy Resource Holding (ERH), de erven van het aan de

Duitse energiereus RWE verkochte Essent, heeft in

september 2010 ‘een mededeling gedaan van het

voornemen tot de bouw’ (startnotitie volgens de nieuwe

Wet RO) van een nieuwe kerncentrale op dezelfde

locatie. ERH denkt in 2019 de eerste kernen te kunnen

splitsen.

De ‘run’ op Borssele

Aanvraag voor twee nieuwe

kerncentrales in het Sloegebied

De kolencentrale

(opschr ift EPZ) rechts

de reactorbol van de

ker ncentrale en op de

voorgrond de

koelwater uit laat .

S loegebied, gemeente

B orssele .

Foto: PL

maart 2011

26

Trend

FatsoenlijkVoorwaarde voor een vergunning is een sluitende business-

case. Delta en ERH kunnen dat niet alleen. Delta start een

joint development company met het Franse EDF (grotendeels

in handen van de Franse staat en exploitant van 82 kerncen-

trales) en RWE staat op de achtergrond klaar om in te

stappen als ERH aan de slag gaat.

Het Zeeuwse provinciebestuur en de Provinciale Staten zijn

verdeeld maar in meerderheid voor nieuwe kerncentrale.

Logisch wellicht omdat de provincie met 50 procent van de

Delta-aandelen er dividend van gaat plukken. De Zeeuwse

gedeputeerde Harry van Waveren nuanceert dat beeld. ‘Wij

hebben in principe geen bezwaar, maar voor de beoordeling

is een businessplan nodig waaruit een fatsoenlijk rendement

blijkt. Het is spannend of dat gaat lukken. Uit een recent

OESO-rapport blijkt dat vrijwel alle kerncentrales met

overheidssteun draaien.’

AanvaardbaarHet Sloegebied in Borssele is een van de drie in het Derde

Structuurschema Elektriciteitsvoorziening aangewezen

‘waarborglocaties’ voor kernenergie. Borssele heeft op de

andere locaties, de Eemshaven en de Maasvlakte, voor dat er

al een kerncentrale staat en dat de Centrale Organisatie Voor

Radioactief Afval (COVRA) er gevestigd is. Bovendien is er

‘maatschappelijk draagvlak’. Volgens een NIPO-enquête in

opdracht van Delta vindt 59 procent van de Zeeuwen

uitbreiding ‘aanvaardbaar’.

De Rijkscoördinatieregeling moet de besluitvorming

stroomlijnen en versnellen. Daartoe worden alle benodigde

vergunningen en procedures getrokken door Economische

Zaken. Zij moeten een inpassingspan opstellen met een

afzonderlijke milieueff ectrapportage. Ingenieursbureau Arca-

dis heeft onderzoek gedaan naar de inpasbaarheid. Half

maart wordt hierover verslag uitgebracht.

ImpactEen grote rol speelt de beschikbaarheid van voldoende

koelwater. De bestaande kerncentrale, maar ook de

naastgelegen kolencentrale en de recent opgeleverde

gascentrale, maken voor doorspoelkoeling gebruik van

Westerscheldewater. Of ook het koelwater van twee

nieuwe centrales in de Westerschelde geloosd kan worden,

zonder dat het Natura 2000-gebied daar onder lijdt, is

de vraag.

Het alternatief zijn koeltorens van pakweg 170 meter hoog.

Een dergelijke ingrijpende horizonvervuiling is volgens het

provinciale omgevingsplan in toeristisch Zeeland niet

toegestaan. Maar de provincie heeft daar niets meer over te

zeggen. Van Waveren: ‘Het Rijk heeft het laatste woord met

het rijksinpassingsplan. We kunnen eventueel beroep

aantekenen, maar als deze projecten onder de Crisis- en

herstelwet worden gebracht, vervalt ook de beroepsmoge-

lijkheid.’

Vanwege de enorme hoeveelheid elektriciteit (5000 MW)

die de geplande kerncentrales samen opwekken, is het

nodig dat er een nieuwe hoogspanningsverbinding van

380 kilovolt van Borssele naar West-Brabant komt.

TenneT is daar al druk mee bezig. Vorig jaar zijn de

milieueff ecten van zes mogelijke tracés voor ‘elektriciteits-

snelweg Zuid- West 380kV’ onderzocht en binnenkort

wordt het defi nitieve tracé bekendgemaakt. Ook voor

ZuidWest 380kV geldt de Rijkscoördinatieregeling. De

provincie heeft geen zeggenschap over het tracé, maar Van

Waveren weet wel dat de optie dwars door het Nationaal

Park de Oosterschelde van tafel is.

WinnaarAls het gaat om de beschikbare ruimte in het Sloegebied

lijkt echter ook de Rijkscoördinatie tegen fysieke grenzen

op te lopen. ‘Er is ruimte voor één nieuwe centrale’, zegt

Van Waveren. ‘Maar twee wordt moeilijk. Het Sloegebied

is in beheer bij Zeeland Seaports en de kernfunctie is

havengebied. Een deel van de ruimte wordt gereserveerd

voor de geplande containerterminal. Het beschikbare

gebied is misschien wel groot genoeg voor twee nieuwe

centrales maar gedurende de bouwperiode is een aanzien-

lijk groter oppervlakte nodig. Dat betekent dat volgtijdig-

heid een belangrijk aandachtspunt is.’

Met andere woorden: de twee centrales kunnen waar-

schijnlijk niet tegelijkertijd worden gebouwd. Het is niet

aannemelijk dat een van de twee partijen zijn plannen vrij-

willig in de ijskast zet voor de vijf jaar die de bouw duurt.

Dus kan er maar één winnaar zijn. ‘Ik ben dan ook zeer

nieuwsgierig hoe het selectieproces zal verlopen’, zegt Van

Waveren.

Eerder heeft Economische Zaken al laten weten dat

vergunningen niet worden uitgegeven volgens het principe

‘wie het eerst komt...’. De plannen zijn vrijwel identiek. Als

de businesscases aan elkaar gewaagd zijn, wordt het een

kwestie van lobbyen. ERH lijkt dan met zwaargewichten

Brabant en Limburg kansrijker bij het ministerie van

EL&I, dat tegenwoordig met zachte ‘g’ geleid wordt.

Peter Lievense é

Rijk heeft het laatste woord met het rijksinpassingsplan

èè

maart 2011

27

maart 2011

28

Trend

aanwezigheid van koelwater en maritieme aanvoerroutes

voor kolen en biomassa. Er zijn milieuprotesten tegen CO2

en ongezonde uitstoot van fi jnstof- en metaaldeeltjes. Maar

kansrijker zijn acties voor de Waddenzee, aangewezen als

VN-werelderfgoed en EHS/Natura 2000-gebied. Dollard en

Eemsmond zijn reeds vervuild door havenactiviteiten. Dat

wordt nu erger, betoogt directeur Siegbert van der Velde van

de Natuur- en Milieufederatie Groningen. Vaarroutes worden

uitgebaggerd voor diepliggende kolenvrachtschepen.

‘Resultaat: nog meer vertroebeling, slecht nieuws voor

zeeorganismen en wadvogels. Verder zullen talloze vissen

omkomen in de koelwateraanzuigingen. En we krijgen een

slachting onder overvliegende trekvogels, doordat bij de

Nuoncentrale synthetisch gas afgefakkeld wordt.’

Het voorgenomen E-Pact tussen de provincie, milieugroepe-

ringen, Groningen SeaPorts (gecertifi ceerd als EcoPort) en de

stroomproducenten is afgeketst. Desondanks wordt verder

gepraat over natuurcompensatie en win-winconstructies

rond luchtkwaliteit. De betrokken bedrijven zijn niet gerust

op enkele Europese beroepszaken, onder meer wegens

overschrijding van Europese emissieplafonds.

OndergrondHet echte ‘milieuzorgenkindje’ wordt onze CO

2-balans, becijfert

prof. Catrinus Jepma, hoogleraar Energie en Duurzaamheid in

Groningen. Direct ruimtelijk gevolg: ‘Ondergrondse CO2-opslag

wordt pure noodzaak. Anders verdwijnen onze Europese

CO2-reductieverplichtingen domweg uit beeld.’ Helaas, zowel

economisch als technisch is carbon capture and storage (CCS) in

deze omvang omgeven met vragen. Nog afgezien van publieke

angst voor verstikkende CO2-wolken. Er moeten absoluut

integrale ruimtelijke ondergrondvisies komen, aldus Jepma.

‘Overigens, mocht CCS doorgaan, dan komt ongetwijfeld de

dwingende Rijkscoördinatieregeling eraan te pas.’

Drenthe, Groningen en Friesland doen niet moeilijk. CCS

kan nog eventueel, maar géén kernenergie, stellen zij. De

bevolking? Die kijkt ‘noordelijk’ de kat uit de boom, zuchten

actiegroepen als Vereniging Zuivere Energie en CO2ntra-

mine. Meer gerommel klinkt bij gemeenten.

Dwars door gemeente Grootegast komt waarschijnlijk een

CO2-transportleiding te liggen. Ook voor opslag zelf is

Grootegast in beeld. Maar in akkers prijken: ‘CO2 Nee!’-borden.

Vanwege angst voor CO2-lekken, maar ook omdat boeren

bijklussen met groene energieproductie. Door bazige kolenreu-

zen het net af geduwd worden, daar passen ze voor. Zelfs de

CDA-raadsfractie, normaliter wars van ‘klimaatsprookjes’, is

faliekant tegen. ‘Misschien dat we door een rijksinpassingsbe-

sluit straks moeten meewerken’, erkent gemeentelijk

voorlichter Dirk Jan Westerhof. ‘Maar zelf alvast actief de

bestemmingsplannen erbij pakken? Totáál-niet-mee-bezig!

Ons standpunt is glashelder. Nu rustig afwachten. Toch?’

GasknooppuntOns energielandschap wordt omgeploegd, de belangen zijn

groot. Leidingen, installaties, centrales: de druk op gemeen-

ten om mee te werken, zal toenemen, verwacht hoogleraar

Jepma. Urk moet knarsetandend een 450 MW windpark

dulden, Bergen Noord-Holland (kader) een ondergrondse

gasopslag. Beide via de Rijkscoördinatieregeling RCR.

Energie, zo redeneert het kabinet, is een nationaal belang.

Voor gas – als schoonste fossielvariant – geldt dat laatste al

helemaal. Onze lucratieve aardgasbellen raken op, maar

staatsgasdistributiebedrijf Gasunie bezit een formidabele

infrastructuur. Dan maar handelscentrum worden in de

Noordwest-Europese ‘gasrotonde’, bedacht Den Haag.

Beven in Bergen

In de Bergemeerbodem heeft gasbedrijf Taqa

jarenlang aardgas gewonnen. In het lege veld wil

Taqa voortaan gas van elders opslaan, al ligt de

meest milieuvriendelijke optie even verderop, op

een voormalig militair MOB-terrein. Het kabinet

hanteert de Rijkscoördinatieregeling: gas is nationaal

belang.

Provincie Noord-Holland en omliggende gemeenten

hebben wijselijk hun bezwaren ingetrokken. Resteren

Natuurmonumenten en gemeente Bergen, waar

veel inwoners benauwd zijn voor nog ernstiger

aardschokken, dan ze al eerder meemaakten door de

gasbedrijvigheid.

Natuurmonumenten gebruikt zijn beroepsmogelijkheden

als onderhandelhefboom voor permanente natuur-

compensatie. Maar Bergen kan als overheid niet in beroep

onder de RCR. ‘Best frustrerend’, meesmuilt ro-wethouder

Alwin Hietbrink: ‘Juist wij staan voor een stuk algemeen

burgerbelang.’

Bergen kan als overheid niet in beroep onder de RCR. ‘Best frustrerend’

‘We moesten 900 vergunningen afkaarten met zeventig gemeenten en tien provincies’

maart 2011

29

Gasgestookte centrales, boerenbiogasproductie: prachtig!

Boven- en ondergrondse gasopslag moeten handelsvoorraad

vormen. Staatsgashandelaar GasTerra runt een succesvolle

virtuele gashandelsbeurs (TTF). De Gasunie legt 500

kilometer extra buisleiding aan, de ‘Noord-Zuidroute’.

Planologisch geven gewone gasbuisleidingen zelden blijvend

problemen, aldus Gasunie-omgevingsmanager Age Yska: ‘Ze

liggen onzichtbaar, veilig diep en bij voorkeur gebundeld en/

of door rustig gebied. Bij lastige punten, zoals natuurterrei-

nen, zoeken we met betrokkenen naar ruimtelijke oplossin-

gen. Grondeigenaren krijgen een nette, vaste compensatie.’

Desondanks was het Noord-Zuidroute vergunningencircus

pittig. ‘Het merendeel speelde vóór de Rijkscoördinatie-

regeling. We moesten 900 vergunningen afkaarten met

zeventig gemeenten en tien provincies. We zijn nu halver-

wege de aanleg. Eén ander traject, tussen Beverwijk en

Wijngaarden, komt onder de RCR. Ook ELI overlegt dan mee.’

Het miljardenproject gasrotonde loopt voorspoedig. Maar de

concurrentie is groot, waarschuwt het Britse zogeheten

‘Brattle-rapport’. Een voorgenomen tweede LNG-terminal in

de Eemshaven (de eerste ligt op de Maasvlakte) is bijvoor-

beeld afgeblazen: ‘niet rendabel’.

TweerichtingsverkeerTerwijl de zwaargewichten worstelen op de Europese mat,

gaat de lokale transitie naar decentrale opwekking stilletjes

door. Opvallend is hoeveel gemeenten en bewonersgroepen

eigen energiebedrijven oprichten, eventueel samen met

woningcorporaties.

In zekere zin zijn we terug bij af: bij de ouderwetse lokale

energiemaatschappijtjes. Soms gaat het om het gezamenlijk

inkopen van bijvoorbeeld PV zonnepanelen. Meestal

betreft het ‘warmtenetten’, gevoed met restwarmte van

bestaande bronnen. Warmte-effi ciëntie tikt aan bij

energiebesparing, want warmte maakt twee derde van ons

energiegebruik uit.

Eindhoven (kader) gaat verder, met een potige eigen

biomassa-warmtekrachtunit voor de nieuwbouwwijk

Meerhoven. Warmte-overschotten én opgewekte elektra zijn

voor ‘hogere’ netten.

Ook de technologie schrijdt voort. Nieuwe leidingtypen, op

maat gesneden compressorstations en ICT-innovaties:

langzaam wordt het leidingennet geprepareerd voor

tweerichtings-gasverkeer, uiteenlopende bronnen/gaskwali-

teiten en variabele drukniveaus.

SmartUiteindelijk volgt de overgang naar echte ‘smart grids’,

voorspelt onder anderen Han Damsté, voorzitter taakgroep

Duurzaam en Innovatie bij Netbeheer Nederland. Gas-/

warmtelevering en het elektriciteitsnet raken onderling

vervlochten. Elektrische warmtepompen voor wijkverwar-

ming zijn er een voorproefj e van.

(Nieuwbouw)wijken en bedrijven moeten straks snel kunnen

schakelen tussen warmte of stroom, tussen consumptie en

productie. Overschotten moeten ze betaald kunnen wegslui-

zen via het net. Spekkoper zijn diegenen (ook gemeenten,

wijken of woningcorporaties) die marktprijsschommelingen

computergestuurd realtime monitoren en vervolgens fl exibel

aanpikken op elektrische of gasverwarming.

Kortom, volop nieuwe uitdagingen voor leiding- en netbe-

heerders, aldus Han Damsté: ‘Maar ook voor gemeenten en

ontwikkelaars. Men moet eerder en anders samenwerken bij

bouwprojecten. De deskundigheid van de net- en leidingbe-

heerders moet integraal meedraaien bij de projectontwikke-

ling en het planontwerp.’

Michel Robles é

Eindhoven: energieproducent

De bio-WKK-centrale voor Meerhoven draait op

gemeentelijk snoeiafval en houtsnippers. De centrale

levert warmte aan 1580 woningen en 20.000 m2

bedrijfsoppervlak, via 44 kilometer warmtenet.

Eindhoven is eigenaar. Investering: ruim 17,4 miljoen

euro. Opgewekte elektriciteit, voldoende voor

1920 huishoudens, wordt aan het net teruggeleverd.

Totale CO2-emissiereductie: 5900 ton.

n 1580 woningen en 20.000 m2

k, via 44 kilometer warmtenet.

enaar. Investering: ruim 17,4 miljoen

elektriciteit, voldoende voor

maart 2011

30

Forum

Vroegtijdig aanleggen van hoogwaardig openbaar vervoer heeft slechts een tijdelijk

eff ect op het ov-gebruik in Vinex-wijken, zo blijkt uit een onderzoek in drie grote Haagse

nieuwbouwwijken. Het gebruik van de tram is wel hoger in wijken waar deze vroegtijdig is

aangelegd, maar dat verschil in tramgebruik verdwijnt na een aantal jaren. De kwaliteit

van de verbinding is voor reizigers veel meer een doorslaggevend argument om al dan niet

het ov te nemen.

Hoogwaardig ov in Vinex-wijken

Kwaliteit belangrijker

dan tijdigheid

verkeer- en vervoerssysteem noodzakelijk. Als algemeen

uitgangspunt hanteert de Nota Ruimte dat nieuwe grote

woon- en werklocaties tijdig en adequaat worden ontslo-

ten. Wat daarmee precies bedoeld wordt, is niet nader

ingevuld. In Vinex-convenanten (1995-2005) hebben Rijk

en regio afspraken gemaakt over de ontsluiting van de

‘Als je een nieuwe wijk bouwt, moet je ook zorgen dat

er vanaf het begin goed openbaar vervoer is, anders

kiezen de mensen voor de auto en krijg je ze later niet

meer de auto uit en het ov in’, is een vaak gehoorde

opvatting. In een dichtbevolkt land als Nederland is

onderlinge afstemming tussen de verstedelijking en het

F i g u u r 1 : D e o n d e r z o e k s w i jk e n .

èè

maart 2011

31

grote bouwlocaties per openbaar vervoer. De planning was

erop gericht om hoogwaardig openbaar vervoer (treinsta-

tion, nieuwe tramverbinding of vrije busbanen) in gebruik

te nemen als twee derde van de woningbouw op een

locatie zou zijn gerealiseerd. Deze vuistregel zou resulte-

ren in een kostendekkingsgraad van minimaal vijftig

procent, wat als ondergrens voor rijksfinanciering wordt

gehanteerd. Eerder aanleggen zou betekenen dat het Rijk

meer zou moeten bijdragen aan de exploitatie van het ov.

Later aanleggen heeft het risico dat nieuwbouwbewoners

voor de komst van het hoogwaardig ov een keuze voor de

auto maken en daar later ook niet meer van afwijken. Dit

zou dus tot minder gebruik van het ov leiden.

Haagse wijkenIn drie Haagse Vinex-wijken; Wateringse Veld, Ypenburg en

Leidschenveen is onderzocht wat het eff ect is van de aanleg

van een hoogwaardige openbaarvervoerverbinding. De

bouw van de drie wijken is begonnen in 1996/1997. Ze zijn

vergelijkbaar in bevolkingssamenstelling, liggen ongeveer

even ver van het centrum van Den Haag (zie fi guur 1) en

hebben alle drie een tramverbinding gekregen. In Wate-

ringse Veld is de tram vrijwel bij het begin van de bouw van

de wijk aangelegd, in Ypenburg vijf jaar later en in Leid-

schenveen tien jaar later.

Een argument dat nogal eens gebruikt wordt tegen vroegtij-

dige aanleg van ov is het feit dat mensen in Vinex-wijken

vaker dan gemiddeld zouden verhuizen. Als dat zo is, hoef je

Ruimtelijke inrichting en mobiliteitsgedrag

Er is in Nederland veel onderzoek verricht naar de

vraag in hoeverre het verplaatsingsgedrag van mensen

samenhangt met de ruimtelijke kenmerken van de

omgeving. Die samenhang lijkt beperkt. Zo zien we bij

hogere bebouwingsdichtheden wel kortere

verplaatsingen, maar ook meer verplaatsingen.

Daardoor verandert het totaal aantal afgelegde

kilometers per persoon per dag nauwelijks. Wel worden

er in een dichte stedelijke structuur minder kilometers

per auto en meer op de fi ets en met het openbaar

vervoer afgelegd (Maat, 2009). Alleen in de meest

stedelijke gebieden kan het relatief lage autobezit deels

worden toegeschreven aan ruimtelijke factoren (Van de

Coevering et al., 2008). In het buitenland worden soms

grotere eff ecten gevonden. Dat kan verklaard worden

door de grotere variëteit in ruimtelijke structuur die

daar vaak te vinden is.

Nieuwbouwbewoners reizen meer dan anderen. Dit

komt vooral door hun (hogere) opleiding, hoge

arbeidsparticipatie en levensfase en veel minder

door de inrichting van deze wijken (Snellen et al.,

2005). Zo zijn Vinex-wijken grotendeels bevolkt

door jonge, vaak tweeverdienende ouders, wat de

relatief hoge mobiliteit in die wijken (gedeeltelijk)

verklaart.

F i g u u r 2 : M i g ra t i e m o b i l i te i t i n a a n t a l ve r t rek k e n d e p e r s o n e n o p d e h e l e b e vol k i n g ( W i jk m o n i to r D e n Ha a g ) .

Onderlinge afstemming tussen verstedelijking en het verkeer- en vervoerssysteem is noodzakelijk in Nederland

maart 2011

32

Forum

rol dan alleen het moment van aanleggen van ov. Ook de

kwaliteit van de tramlijn lijkt belangrijk te zijn. Leidschen-

veen is ontsloten door Randstadrail, een sneller systeem

dan de stadstrams naar Wateringse Veld en Ypenburg.

Analyses van het aantal werkplekken, winkels en woon-

adressen dat binnen een redelijke tijd (vijftien minuten tot

een halfuur) per fi ets, auto en ov bereikbaar is, laat zien dat

voor de mensen uit Wateringse Veld en Ypenburg het

aantal mogelijke bestemmingen ongeveer gelijk is.

Bovendien blijkt dat je vanuit Leidscheveen binnen een

half uur meer bestemmingen kunt bereiken per auto of met

het ov dan vanuit de beide andere wijken. De meest gewilde

bestemmingen zijn vanuit Leidschenveen bovendien

relatief snel met het ov bereikbaar. Fietsers kunnen

daarentegen juist vanuit Wateringse Veld in vijftien à

dertig minuten meer bestemmingen bereiken dan fi etsers

uit de beide andere wijken.

Dit onderzoek was beperkt van omvang. Het is te vroeg

om uit onderzoek naar drie woningbouwlocaties een

algemene uitspraak te kunnen doen over de rol van

tijdigheid en de kwaliteit van hoogwaardige openbaar-

vervoerverbindingen op het ov-gebruik. Meer onderzoek

is daarom nodig om de resultaten van dit onderzoek te

kunnen veralgemeniseren.

Elske Olthof (4 infra) é

Karst Geurs, Bas Tutert (Universiteit Twente)

Hans Nijland (Planbureau voor de Leefomgeving)

je als overheid eigenlijk niet te richten op het vroegtijdig

aanleggen van hoogwaardige openbaarvervoerverbindingen.

Immers, over een paar jaar, als de wijk grotendeels is

afgebouwd, zijn de oorspronkelijke bewoners grotendeels

verhuisd. De nieuwe wijkbewoners kunnen dan hun

mobiliteitsgedrag aanpassen aan de nieuwe realiteit,

namelijk een nieuwbouwwijk ontsloten door hoogwaardig

openbaar vervoer. Uit beschikbare verhuisgegevens (Wijk-

monitor Den Haag, 1995-2008, WoON) bleek echter dat

mensen in de drie Haagse Vinex-wijken juist minder dan

gemiddeld uit de wijk wegtrokken (zie fi guur 2). Het

verhuisgedrag van de bewoners in deze nieuwbouwwijken is

dus geen reden om de aanleg van de lightrailverbinding zo

lang mogelijk uit te stellen.

Tramgebruik Als het waar is dat vroegtijdige aanleg van ov leidt tot

hoger gebruik in latere jaren, zou je dus verwachten dat

het ov-gebruik in Wateringse Veld het hoogst is. Daar ligt

de tram er immers al vrijwel vanaf het begin van de wijk.

MON-cijfers uit 2006 laten zien dat in Wateringse Veld

het lightrailgebruik inderdaad beduidend hoger is dan in

Ypenburg (zie figuur 3). Met behulp van regressiemodel-

len, waarin allerlei factoren die de mobiliteit kunnen

beïnvloeden zijn meegenomen, is het verschil tussen het

tramgebruik in Wateringse Veld en Ypenburg in 2006 en

in 2010 nader onderzocht. Daaruit bleek dat er in 2006 in

Wateringse Veld significant meer van de tram gebruik-

gemaakt werd dan in Ypenburg, ook na correctie voor

factoren als leeftijd, opleiding, werk, gezinssamenstelling

en, autobezit. Opvallend is dat het verschil in tramgebruik

in de loop van de tijd is verwaterd, zodat er in 2010 geen

significant verschil meer is in tramgebruik tussen beide

wijken.

De enquêtes uit 2010 laten zien dat juist in Leidschenveen

het tramgebruik het hoogst is, terwijl daar de tramlijn nog

maar een paar jaar ligt. Er spelen dus andere factoren een

F i g u u r 3 : M o d a l s p l i t o p e n b a a r ve r vo e r i n 2 0 0 6 ( M O N D e n Ha a g ) .

èè

maart 2011

33

De afgelopen jaren is met veel elan gewerkt aan het herstellen en weer toegankelijk maken

van de voormalige waterlinies in Nederland. Nu Rijk en provincies fors bezuinigen en zich

terugtrekken op hun kerntaken dreigt de uitvoering van veel plannen echter te stagneren.

Maarten van Arkel en Wilfried Romp pleiten ervoor om de ambities nu niet los te laten maar

juist een nieuwe impuls te geven. In dit artikel schetsen zij een nieuw ontwikkelingsperspectief

voor dit waardevolle erfgoed en doen zij aanbevelingen voor een nieuwe koers.

Gezamenlijk blijven investeren in het waterlinielandschap

Uitgangspunten1. Ontwikkel het ‘waterlinielandschap’ tot een aantrekkelijke

en (economisch) duurzame leefomgeving.

De ambities voor de waterlinies worden vaak sectoraal

ingevuld. De plannen beperken zich tot de waterlinie

zelf. Het is gewenst om de ambitie te verbreden tot een

kwaliteitsimpuls voor het gehele gebied van waterlinie.

Het wenkend perspectief is een gevarieerd, historisch

rijk en economisch vitaal gebied en daarmee een

aantrekkelijke en duurzame leefomgeving.

2. Realiseer opgave waterlinies binnen integrale gebiedsont-

wikkelingen.

De eff ectiviteit van maatregelen neemt toe door de

specifi eke linieopgaven te combineren met andere

Het stelsel van voormalige waterlinies, bestaande uit

onder andere de Oude en Nieuwe Hollandse Waterli-

nie, de Stelling van Amsterdam en de Grebbelinie behoort

tot ons nationale en regionale cultuurhistorisch erfgoed

(UNESCO Werelderfgoed, rijksmonument en gemeentelijk

monument en nationaal landschap). Dit was in de afgelopen

tien à vijftien jaar voor veel bestuurders een belangrijke

reden om die linies te gaan herstellen, en weer toegankelijk

en beleefbaar te maken.

Dat geldt nog steeds, maar in een tijd van een terugtredende

overheid, forse bezuinigingen en economie als topprioriteit

garandeert deze aanpak niet langer de duurzame instand-

houding van de waterlinies. De ambities moeten een nieuwe

impuls krijgen in de vorm van een (ver)nieuw(d)

toekomstperspectief.

Forum

Grebbel inie , Werk bi j

Krachtwi jk .

maart 2011

33

maart 2011

34

Forum

ruimtelijke opgaven in het waterlinielandschap zoals

de verbetering van de waterhuishouding, ontwikkelin-

gen in landbouw en natuur(beheer), en eventueel

woningbouw, en de aanleg van infrastructuur. De

waterlinie vormt de rijgdraad van de integrale gebieds-

ontwikkeling. De provincie, als regisseur van ruimtelijke

ontwikkelingen staat hier aan het roer. Zij zorgt voor

voldoende ruimte voor ontwikkelingen die per saldo tot

een kwaliteitsverbetering van het waterlinielandschap

leiden. Daarnaast moet de provincie haar planologische

instrumenten zoals de structuurvisie en verordening

inzetten voor de borging van kwetsbare cultuurhistori-

sche waarden.

3. Ontwikkel innovatieve exploitaties en organiseer deze in

vruchtbare allianties.

De verschillende waterlinieprogramma’s zijn nog sterk

gericht op restauratie. Exploitatie en beheer krijgen

hierin te weinig prioriteit. Dit vormt een risico voor de

duurzame instandhouding van de waterlinies. Verder

blijven hierdoor potentiële economische kansen

onbenut.

Innovatieve exploitaties vragen om scherpe, meer

uitgesproken keuzes op het vlak van cultuur, recreatie/

toerisme/attractie en natuur. Daarvoor is het nodig de

grenzen van het mogelijke op te zoeken in plaats van te

blijven steken in zouteloze compromissen.

Innovatieve exploitaties kunnen alleen in allianties van

private en publieke partijen vorm krijgen. De private

sector kan hierbij sterker dan tot nog toe betrokken

worden. Daarvoor moet dan wel de commerciële ruimte

Grebbel inie , for t aan

de Buursteeg.

maart 2011

35

worden geboden, binnen de kaders die we als samenle-

ving met elkaar hebben afgesproken.

4. Benut het unieke defensiesysteem voor stads-, gebieds- en

regiopromotie.

Landsverdediging met behulp van een stelsel van

waterlinies is uniek in de wereld. Dit verleden kan meer

dan tot nog toe in samenhang worden verteld, waarbij de

fysieke relicten en de geschreven en vertelde geschiedenis

(‘oral history’) elkaar kunnen versterken. Dit samenhan-

gende verhaal vormt een bron voor stads-, gebieds- en

regiopromotie, en daarmee voor de bevordering van

recreatie en toerisme. Dit draagt vervolgens weer bij aan

de dynamiek en de leefbaarheid in het waterliniegebied.

5. Deel kennis en ervaringen en behartig gemeenschappelijke

belangen.

In de afgelopen jaren is binnen de verschillende waterli-

nieprogramma’s kennis opgebouwd en ervaring met de

uitvoering opgedaan. Het is belangrijk deze kennis te

delen en zo van elkaar te leren. Voorbeelden daarvan zijn:

hoe worden private partijen bij de uitvoering betrokken,

hoe functioneert een ondernemersplatform, hoe kan het

ro-instrumentarium worden ingezet?. Hoe zorgen we voor

meer draagvlak en het betrekken van kennis uit de regio?.

De gemeenschappelijke belangen worden zo ook zicht-

baar, net als de manier waarop die gezamenlijk behartigd

kunnen worden.

Een dergelijke ‘community of practice’ tussen de

waterliniegebieden en organisaties maakt gebruik van

nieuwe communicatieprincipes, social media en

e-participatie.

Wilfried Romp (Wilfried Romp Advies, Zuilichem) en é

Maarten van Arkel (Van Arkel Advies, Amersfoort)

zijn zelfstandig adviseurs. Zij zijn betrokken bij de

ontwikkeling van respectievelijk de Hollandse

Waterlinie en de Grebbelinie.

Grebbel inie , s luis je

in Lunterse B eek bi j

Daatse laar.

Geen duurzame instandhouding van waterlinies in een tijd van terugtredendeoverheid, forse bezuinigingen en economie als topprioriteit

maart 2011

35

Essay

Nieuwe verdienmogelijkheden

bij gebiedsontwikkelingBelast de winst bij bestemmingswijziging. Doorbreek de strakke functiescheiding in ruimtelijke

plannen en stimuleer tijdelijk gebruik. De combinatie van zorgtaken en natuurontwikkeling

biedt aanzienlijke kostenbesparing en onverwachte mogelijkheden. Uitgifte van gebiedsaandelen

en gebiedsobligaties. Het zijn slechts enkele van de nieuwe verdienmogelijkheden om

ruimtelijke ontwikkelingen mogelijk te maken nu de klassieke publiek-private motor hapert.

Ze worden behandeld in de publicatie van – en op basis van onderzoek en ervaringen in – het

Innovatieprogramma NederLandBovenWater. Hier een samenvatting.

Het decennialang ingesleten systeem van departemen-

tale miljardensubsidies in woningbouw, waterbouw,

infrastructuur, natuur et cetera werkt niet meer als gevolg

van publieke tekorten en het inzicht dat we als subsidie-

verslaafden kansen onvoldoende benutten. Op gemeente-

lijk niveau hapert de grondexploitatie. Deze belangrijke

bron van inkomsten is omgeslagen in een dossier van

fi nanciële zorgen. Ook provincies, waterschappen en

woningcorporaties maken in fi nanciële zin een pas op de

plaats. Tegenover deze publieke tekorten staat een

particulier bezit van honderden miljarden en behoren onze

pensioenfondsen tot de rijkste der aarde. Per saldo zijn we

(nog) een rijk land, maar haperen geldstromen zodanig dat

ruimtelijke investeringen steeds verder achter de noden

aanlopen. Anders dan bij de vorige crises is sprake van

demografi sche stabiliteit, uiterst mondige particulieren en

kenniswerkers die moeiteloos meebewegen met winnaars

van een snoeiharde mondiale concurrentie om kapitaal,

kennis en kwaliteit. In grote delen van de samenleving

bestaat overtuigende behoefte aan individuele en collec-

tieve zelfredzaamheid. Investeren in infrastructuur kan

ditmaal niet meer dan een aspect van de oplossing zijn.

Veel meer muziek kan klinken uit het ontkokeren van

sectoren en beleidsvelden. Binnen kokers wordt geoptima-

liseerd en geïntegreerd, terwijl de ware winst ligt op de

raakvlakken. Vrees voor verlies van belangen en homogene

netwerken houden de kokers nog gesloten, sommige als

oesters. Sectorale subsidies hebben deze ingetogenheid Jachthaven Wanssum.

Praktijk

maart 2011

36

èè

jarenlang ondersteund en daarmee innovaties in de kiem

gesmoord.

KruisbestuivingVanuit het innovatieprogramma NederLandBovenWater is

aan de hand van talloze sectorale en intersectorale gesprek-

ken en werksessies onderzocht waar nieuwe verdienmoge-

lijkheden liggen. Per verdienmogelijkheid zijn kansen,

dilemma’s, beleidsimplicaties en waar mogelijk goede

voorbeelden gegeven. Aanvankelijk is geprobeerd om de

verdienmogelijkheden in categorieën in te delen: als

vliegwiel potentieel van zeer groot belang, groot belang of

van belang. Tijdens deze exercitie bleek spoedig dat geen van

de onderzochte verdienmogelijkheden een alternatief kan

vormen voor het vastgoed in de project- en gebiedsontwik-

kelingen tot 2008. Vastgoed was in die tijd dé grote aanjager.

De dominantie was zelfs zo groot dat de aanvankelijke breed-

te van gebiedsontwikkeling vooral door ontwikkelaars is

versmald tot Vinext, opvolger van Vinex met 650.000

nieuwe woningen. Vele anderen zijn meegegaan in deze

vernauwing van gebiedsontwikkeling. De immense

Camping ' t Veerhuis bi j Jet aan de Maas in B l i tterswi jck .

Ooijen Wanssum ligt in Noord-Limburg. Tot de overstro-

mingen van de Maas in 1995 had de Oude Maasarm tussen

Ooijen en Wanssum een cruciale functie in de afvoer van

waterpieken op de Maas. Door ‘tijdelijke’ afsluiting van de

tien kilometer lange Maasarm met kades, is sinds 1996

sprake van een fl essenhals. Omdat de Oude Maasarm vroeg

of laat weer zal moeten meestromen, is 1700 hectare

ruimtelijk voor onbepaalde tijd gereserveerd voor water.

Het vergunningenregime is er zeer streng en zet het op

zichzelf al krimpgevoelige gebied planologisch op slot.

Bewoners en mkb-ondernemers voelen zich dubbel gepakt.

Zij kunnen zelf geen kant meer op voor de veiligheid van

andere gebieden, tot vijftig kilometer stroomopwaarts. Als

het Rijk de klassieke middelen voor dijken en kades

ruimtelijk inzet, legt de regio er vijftig miljoen bij. Het

planologische slot kan dan weer van het gebied en

bewoners en ondernemers krijgen eindelijk duidelijkheid,

ook zelf waterveiligheid en weer toekomstperspectief. Het

panorama van ‘Toscane om de hoek’ ligt dan binnen bereik.

Voor vermogende particulieren is dit panorama zo

attractief dat zij bij de gemeenten al hebben aangeklopt

voor de waterneutrale bouw van moderne kastelen met

woon-werkfuncties. Ook recreatieondernemers staan klaar

om in het gebied te investeren. En dat in een krimpregio,

waar scholen en banken aan het wegtrekken zijn. Investe-

ringen in waterveiligheid zijn zo een kans voor ruimtelijke

economie en recreatie, terwijl de waterveiligheid er zeker

op lange termijn alleen maar op vooruit gaat.

Ooijen Wanssum

Binnen kokers wordt geoptimaliseerd en geïntegreerd, terwijl de ware winst ligt op de raakvlakken

maart 2011

37

verdiencapaciteit leek oneindig, waardoor de risico’s als nihil

werden gepercipieerd. Van deze zeepbel met fi nanciële

hefboomwerkingen (‘leverages’) ervaren we de pijnlijke

consequenties. Partijen die hebben ingezet op Vinext, komen

nu van een koude kermis thuis.

Anno 2011 gaat er mogelijk meer geld om in kinderopvang

dan in nieuwbouw. De nieuwe verdiencapaciteit schuilt niet

zozeer in één of enkele alternatieven voor vastgoed als wel in

de kruisbestuiving tussen sectoren. Nieuwe verdienmogelijk-

heden liggen vooral daar. In innovaties op het niveau van

concepten, systemen en producten. De perspectieven en de

maatschappelijke betekenis van combinaties treden in

bestaande praktijken soms voorzichtig aan het daglicht.

Overtuigende voorbeelden van omdenken over ruimte zijn

in Nederland echter nog zeer beperkt. Toch zijn die nodig om

de sectorale spelers uit hun kokers te krijgen. Als dat immers

meer loont dan verdere optimalisaties binnen de eigen koker,

is blijven zitten waar je zit geen optie meer. Intersectorale

samenwerkingsverbanden en integrale gebiedsexploitaties

worden dan de norm.

Vliegende brigadeVoor het beproeven van nieuwe verdienmogelijkheden zijn

gesprekken gevoerd met houders van illustratieve praktijken Histor isch pand

'De Gunhof ' .

Anno 2011 gaat er mogelijk meer geld om in kinderopvang dan in nieuwbouw

over de volle breedte van gebiedsontwikkeling. Variërend van

binnen- en buitenstedelijke woningbouw tot infrastructuur,

water, landbouw en landschap. Zij staan klaar om hun gebied

hiervoor open te stellen. Voor het welslagen van toepassin-

gen, waar in korte tijd veel moet gebeuren, verdient het

aanbeveling per gebied één (onafhankelijke) gebiedscommis-

saris aan te stellen. Hij of zij heeft de bevoegdheid eventueel

niet regionaal overbrugbare obstakels, naar verwachting

vooral in de sfeer van regelgeving door het Rijk, onmiddellijk

voor te leggen aan de top van betrokken ministeries. Verder

is een vliegende brigade voor kennis en kunde aanbevelens-

waardig, wetende dat de voor de beoogde verandering

noodzakelijke praktijkdeskundigheid dun is gezaaid. De

vliegende brigade is het oliemannetje voor de thans

mankerende motor. Tegelijkertijd kan de vliegende brigade al

doende refl ecteren en vanuit de toepassingen anticiperen op

contemporaine wet- en regelgeving, zoals een fundamenteel

ander omgevingsrecht.

Met slimme toepassingen van verdienmogelijkheden

kunnen we in de praktijk tonen waar ons ondernemerschap

en onze inventiviteit ook in de eenentwintigste eeuw toe in

staat zijn. Met dezelfde middelen kunnen we zoveel meer

bereiken. Waar ook andere landen nog zoekend zijn,

kunnen we in Nederland tonen dat we ook voor ruimtelijk

economische innovaties een wereldlaboratorium zijn. In

lijn met bewezen kwaliteiten op het vlak van waterbouw,

landbouw, logistiek, architectuur, design en life sciences.

Met waar nodig vrijstelling voor regelgeving uit een

defi nitief achter ons liggend tijdperk, zijn de praktijken

versnellingskamers waar we kunnen

uitvinden hoe het anders kan. Passend

binnen de dynamiek en de expansie van

de eenentwintigste eeuw, die meer

vragen dan gepalaver over visioenen. We

kunnen nu tonen hoe het ook kan, in

plaats van blijven zeggen hoe het

zou moeten. Succesvolle

voor beelden zijn

Praktijk

maart 2011

38

maart 2011

38

goed voor de betreff ende gebieden, voor Nederland en voor

Europa. Voor het manifesteren van ons innovatief vermo-

gen en ruimtelijk ondernemerschap wordt bij voorkeur

jaarlijks een internationaal congres georganiseerd in één

van de gebieden. Op zo’n ‘testimonial day’ tonen we de

wereld wat we hebben bereikt en wat op stapel staat te

gebeuren. Het ruimtelijk dossier is bij uitstek geschikt om

onze nieuwe dynamiek tastbaar te maken en verdere

impulsen te geven aan een ondernemende mentaliteit.

VerdienmogelijkhedenIn het cahier Verdienmogelijkheden worden een kleine dertig

verdienmogelijkheden besproken, die de gebiedsontwikke-

ling vlot kunnen trekken op een betaalbare en duurzame

manier. Een paar krenten uit de pap.

Bestemmingsheffi ng

Kans: door winst bij bestemmingswijziging van grond te

belasten, krijgt de ‘cashfl ow’ bij gemeenten een impuls en

Verdeelstat ion in de vor m van een Austral ische rots . Voor de bedr i jven en bewoners uit het stadsdeel is het verdeelstat ion van grote waarde. De

bouw van het 150 k i lovoltstat ion ste lt de energ ievoorziening op Science Park vei l ig. B ovendien kr i jgen de bedr i jven op het park een snel lere

aansluit ing. Daar naast ontvangen 50.000 huishoudens via dit stat ion e lektr ic ite it .

Watergraafsmeer

Watergraafsmeer is een karakteristiek deel van Amster-

dam met 25.000 bewoners. De diepgelegen droogmakerij

ligt op vijf meter beneden de zeespiegel. Dit verklaart het

relatief fors aantal klachten over grondwater in en om

woningen en bij bewoners langs de dijk zorgen over hun

waterveiligheid. De wijk kent een grote diversiteit aan

bedrijvigheid. Meest bijzonder is het één van de belang-

rijkste internetknooppunten van West-Europa. Het beheer

van de openbare ruimte is in handen van Stadsdeel Oost

en Waternet. Jaarlijks is met ruimtelijk beheer van

Watergraafsmeer een bedrag gemoeid van tien miljoen

euro. Het gebied staat voor een kwaliteitstransformatie:

verdichting met woningen met behoud van het open

groene karakter van de wijk en meer ruimte voor water-

berging. En dat met zeer beperkte publieke investerings-

middelen. Toepassing van innovaties en het smeden van

nieuwe allianties maken op de beheerkosten een besparing

mogelijk van tien procent. In dat geval komt er jaarlijks

een miljoen vrij voor de gebiedstransformatie van deze

wijk. Weliswaar een bescheiden bedrag, maar door het

enthousiasme van bewoners, ondernemers en kennisin-

stellingen ligt er wellicht meer winst in het verschiet.

Vooral het mkb loopt warm voor de nieuwe benadering.

Tientallen ondernemers denken actief mee en komen

gezamenlijk met verrassende oplossingen voor meervou-

dig ruimtegebruik, zonder dat het overheden meer gaat

kosten. Hierbij zou eenduidiger en eenvoudiger regelge-

ving voor bijvoorbeeld waterwonen enorm helpen.

èè

maart 2011

39

worden prijsopdrijvende grondspeculaties getemperd.

Wetende dat de grondwaarde voor ruim veertig procent

wordt bepaald door de nabijheid van voorzieningen, parken

en cultuur (Centraal Planbureau, Stad en land, 2010), is een

bestemmingsheffi ng voor gemeenten een extra stimulans

om kwaliteiten toe te voegen.

Dilemma: grondpolitiek is in Nederland licht ontvlambaar.

Alleen al in de twintigste eeuw zijn er drie kabinetten over

gevallen.

Beleidsimplicatie: betrekken van deze verdienmogelijkheid

in een totaaloplossing voor stagnatie in de woningmarkt en

het commercieel vastgoed. Uitwerking van bestemmingshef-

fi ng vereist alertheid op onbedoelde perversiteiten, zoals

gemeenten die om reden van inkomsten meer (doen)

bouwen dan waar vraag naar is.

Voorbeeld: in Groot-Brittannië bestaat ‘creaming off

betterment’ en in Spanje vloeit een vast deel van de

bestemmingswinst in de kas van de regio.

Functiefl exibiliteit

Kans: een strakke functiescheiding is goeddeels gedateerd

door het nieuwe wonen, werken, winkelen en recreëren.

Meer fl exibiliteit in bestemmingen maakt meegroeien in de

tijd mogelijk, verlaagt de kosten van criminaliteitspreventie

en kan de mobiliteitsgroei temperen.

Dilemma: bestemmingsplannen die tot in detail regelen wat

waar en wanneer is toegestaan.

Beleidsimplicatie: in overeenstemming met het advies van de

Commissie-Dekker uitwerken van een niveau van bestem-

mingsplannen tussen overdreven rechtsbescherming en

volledige functievrijheid. Verder stimuleren van sociale

redzaamheid en het nemen van verantwoordelijkheid op

gebiedsniveau, met betrokkenheid van bewoners en

ondernemers.

Voorbeeld: plattelandswoningen als voormalige agrarische

bedrijfswoningen (boerderijen), waarvoor ruimere milieure-

gels gelden die voorafgaande aan notariële overdracht

bekend zijn. Toegespitst op commercieel vastgoed heeft

Nieuwegein voor kantorenpark Merwestein het bestem-

mingsplan aangepast in strijd tegen leegstand. Het park ligt

vlak bij het centrum en trekt maatschappelijke gebruiksfunc-

ties. Amsterdam wil langer dan een jaar leegstaande

kantoren een nieuwe bestemming geven, die bijvoorbeeld

jongeren- of studentenhuisvesting mogelijk maakt.

Gebiedsaandelen

Kans: aandelen zijn een Nederlandse uitvinding voor het

aantrekken van middelen en het genereren van mentaal

eigenaarschap. Th ans zijn particulieren en pensioensfondsen

met vele miljarden op zoek naar continuïteit in een redelijk

rendement. Gebieden zijn nog onderbelicht. Wellicht zijn er

fi scale mogelijkheden te creëren in de sfeer van commandi-

taire vennootschappen, analoog aan cv’s voor scheepsbouw.

Dilemma: nog geen ervaringen met gebiedsaandelen of

gebiedsobligaties in Nederland, waardoor koudwatervrees.

Beleidsimplicatie: stimuleren en ondersteunen van het

proces gericht op een eerste spraakmakende toepassing in

Nederland. Hierbij aandacht voor verhandelbaarheid van de

aandelen, risico’s en reële rendementsprognoses.

Voorbeeld: Amerikaanse snelwegen met tol inclusief

aanliggende bedrijven, hotels, restaurants en benzinestati-

ons. In Nederland komen mogelijk delen van de A27 of A15

(voornemens tot publiekprivate samenwerking) of een

bedrijvencampus in Brainport Eindhoven in aanmerking.

Streekrekening

Kans: overheden, bedrijven en particuliere organisaties

kunnen een gemeenschappelijke streekrekening openen. Een

bank als de Rabobank geeft op de inleg een marktconforme

rente en doneert vijf procent over het totaal van de rentever-

goedingen. Op verzoek van deelnemers kan ook een deel van

de marktconforme rente worden geschonken aan het

betreff ende streekfonds.

Dilemma: de mogelijkheden zijn nog weinig bekend.

Beleidsimplicatie: stimuleren van toepassingen.

Voorbeeld: op de streekrekening voor Het Groene Woud is al

vijftig miljoen euro ingelegd. In combinatie met renteschen-

kingen genereert dit jaarlijks een kwart miljoen voor

investeringen in het gebied.

Zorg

Kans: de sterk oplopende kosten van curatieve (140 miljard

in 2025) zijn fors te reduceren door preventief meer groen

in de leefomgeving (besparing tussen vijf en tien procent),

levensloopbestendig bouwen waardoor ouderen minder

kans lopen op dementie door verhuizing op late leeftijd

(eveneens minimaal vijf procent) en gezondere voeding.

Liefst twee derde van alle chronische ziekten is direct

gerelateerd aan slechte voeding en/of voedingsgewoonten.

Het preventief investeren van thans curatieve middelen

komt zowel de zorg als de natuur en biologische (stads)

landbouw ten goede.

Dilemma: zorg, groen, voeding en bouw zijn volledig

gescheiden werelden.

Beleidsimplicatie: stimuleren van ontkokering en meer

concreet levensloopbestendig bouwen, groen in en om de

stad, agro-coöperaties en voedselbewustzijn.

Voorbeelden: De Sint Maartenskliniek in Nijmegen, waar

bewoners bewust gebruikmaken van gekende streekproduc-

ten met positieve eff ecten op gezondheid en geluk. In

Ommen worden op een voormalig militair oefenterrein zorg

en coöperatieve landbouw gecombineerd. Patiënten

verdienen er een eigen inkomen. Op en nabij het voormalige

vliegveld Soesterberg worden wonen, zorg, groen en

agro-productie gecombineerd. De directie van een ziekenhuis

overweegt nieuwbouw in een daarbij aan te leggen park,

wetende dat directe nabijheid van groen het gemiddelde

aantal opnamedagen tot een kwart kan bekorten.

Praktijk

maart 2011

40

AanbevelingenMarktpartijen

Neem de roep om transparantie serieus. Transparantie over

kosten en baten is een voorwaarde voor herstel van vertrou-

wen. En vertrouwen is een voorwaarde om onder meer de

woningmarkt weer aan de gang te krijgen. Kijk hiervoor niet

in eerste instantie naar de overheid maar neem hierin een

eigen verantwoordelijkheid.

Verbreed de kijk op ontwikkelen. Vooral voor ontwikkelaars

geldt dat zij tot voor kort sterk waren gefocust op nieuwe

ontwikkelingen, bij voorkeur grote uitleglocaties. Nu we

weten dat de samenleving in dit nieuwe tijdperk vooral

behoefte heeft aan kwalitatief hoogwaardige transformaties,

kleinschalig maatwerk in nieuwbouw en (collectief)

particulier opdrachtgeverschap, is het zaak de kijk op

ontwikkelen te verbreden. Zet de gewaardeerde professie in

daar waarer vraag naar is.

Gemeenten

Stimuleer ondernemerschap en innovaties. Nog te veel

gemeenten timmeren de toekomst dicht met gedetailleerde

bestemmingsplannen en structuurvisies. Het verleden is

daarin vaak leidend. Onze toekomst vraagt juist om

gemeenten die kansen zien, fl exibiliteit bieden en verbindin-

gen leggen met het oog op vitale coalities. Van toelaten via

ontwikkelen naar uitdagen. Dit vereist actief opereren in

brede netwerken, een hoog competentieprofi el van ambtena-

ren en een luisterende attitude van bestuur en politiek.

Erken de nieuwe realiteit. Waardeer, in navolging van

voorlopers onder marktpartijen, grondposities af tot reële

waarden en tref voorzieningen voor verliezen in lopende

grondposities. Stort toekomstige grondopbrengsten in een

specifi ek fonds, zodat een buff er ontstaat voor het opvangen

van conjunctuurschommelingen.

Provincies

Neem als middenbestuur je verantwoordelijkheid. Na de

Nota Ruimte (2006) is het regeerakkoord (2010) duidelijk

over de rol van provincies bij gebiedsontwikkeling. Het is de

kernactiviteit, er van uitgaande dat gebiedsontwikkeling

gaat over ruimte inclusief natuur en raakt aan economie. De

onderlinge verschillen tussen provincies qua voortvarend-

heid waarmee zij de cultuuromslag maken van hindermacht

naar ontwikkelkracht zijn groot. Willen we op regionale

schaal niet langer worden geconfronteerd met overaanbod

van bedrijventerreinen, commercieel vastgoed en in krimp-

en watergevoelige regio’s ook woningen is een actieve rol

vereist. Gezaghebbend in verbinden, regisseren en initiëren.

Zorg voor personen met het gewenste profi el. De cultuurom-

slag van niet mogelijk maken naar wel mogelijk maken is al

enige tijd gaande. Door de bank genomen is sprake van

progressie maar duidelijk is dat het tijd vergt en dat het

continue investering in talent vereist. En bovenal ambtelijke,

bestuurlijke en politieke overtuiging dat regionale regie op

volhoudbare infrastructuur, bedrijvigheid, woningbouw,

waterveiligheid en natuur er toe doet. Inherent aan eigen

twijfel is interne ineff ectiviteit en externe oproep tot

structuurdiscussies.

Rijk

Zet in op de sterkste regio’s. In de context van een exponen-

tieel toenemende mondiale concurrentie tussen regio’s, is

het verstandig schaarse rijksmiddelen vooral in te zetten op

de economisch sterkste regio’s. Elke geïnvesteerde euro

rendeert daar het meest. Als het daar blijft ‘regenen’,

‘druppelt’ het in de andere regio’s. Als onze (bescheiden)

metropolen qua kennis, kapitaal en kwaliteit worden

‘drooggelegd’ door Parijs, Londen of Chinese metropolen,

wordt het overal ‘mistig’. Politiek zal dit een lastige bood-

schap zijn, want vanuit het principe van de verdelende

rechtvaardigheid zijn we geneigd juist de zwakkere regio’s te

helpen. Toch is het noodzakelijk voor de concurrentiepositie

van Nederland.

Creëer condities voor innovatief ondernemerschap. Zeker

waar rijksmiddelen in het geding zijn, heeft het Rijk de

neiging te sturen op productniveau. In afrekenbare termen

van vierkante meters asfalt, kubieke meters zand of

waterberging, hectares natuur of specifi eke productinnova-

ties. Hierdoor neemt de fl exibiliteit voor andere overheden,

marktpartijen en particulieren af en worden zij in een

dociele rol gedrukt, terwijl juist innovatief ondernemer-

schap is vereist. Juist hiervoor de condities creëren is bij

uitstek een taak van het Rijk. Het gaat om concept- en

systeeminnovaties en sturing op panorama- of hooguit

programmaniveau.

Vereenvoudig het omgevingsrecht. Het bestaande

omgevingsrecht begon met de Woningwet uit 1901 en is na

110 jaar uitgewoond. Elke wijziging is als een lapje op nog

steeds dezelfde fi etsband. We zijn toe aan een fundamenteel

nieuw stelsel waarin niet langer plannen maar personen

centraal staan. Om te zorgen dat de verdienmogelijkheden,

zonder nieuwe complicerende experimentenwet, toch snel en

slim kunnen worden toegepast, is het van belang als Rijk

adequaat te reageren op signalen van gebiedscommissarissen als

zij aanlopen tegen frustrerende rijksregels uit de vorige eeuw.

Pas MIRT toe als integraal rijksbudget. Het binnen de EU

extreem centrale belastingregime van Nederland legitimeert

de vraag aan het Rijk integraal te investeren in infrastruc-

tuur en ruimte in de brede zin van het woord, inclusief

binnenstedelijke ontwikkelingen. Qua kaders kan worden

vastgehouden aan de Nota Ruimte, de Nota Mobiliteit en het

Nationaal Waterplan. Voeg daar een beknopte integrale

actualiseringsnotitie aan toe over krimp, prioritaire

projecten en nieuwe publieke fi nanciering.

Peter van Rooy é

Voor meer informatie en het downloaden

van dit cahier: www.nlbw.net.

maart 2011

41

maart 2011

42

RO snippers

Wildernis

Op 10 juni 1871 werd de laatste boom geveld

van het laatste oerbos in ons land. De kap van dit

legendarische Beekbergerwoud – dat lag tussen

Apeldoorn en Klarenbeek – werd met instem-

ming begroet. De ondergang ‘kwam voort uit

de overtuiging dat de strijd tegen de wildernis

de eerste plicht is van een beschaafd volk’. Dat

beschaafde volk heeft inmiddels ingezien dat het

slopen van een achtduizend jaar lang ongeschon-

den woud een doodzonde is. In 1993 besloot de

Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten

hier een natuurlijk en wild gebied tot ontwikke-

ling te brengen. Het nieuwe Beekbergerwoud zal

driehonderd hectare beslaan en staat daarmee

symbool voor het behoud en bescherming van

bestaande, bedreigde landschapen en het creëren

van nieuwe ruigtes en nieuwe, onontgonnen

streken. Instellingen zoals Natuurmonumenten,

Staatsbosbeheer en de provinciale landschappen

zijn daartoe de grote initiators. De ecologische

hoofdstructuur en het behoud van biodiversiteit

zijn de leidende principes.

Kester Freriks bewijst dat anno 2010 gelukkig

nog steeds sprake is van ruige stukken, min

of meer ongerepte natuur in Nederland. De

veerkracht van de natuur blijkt ongeloofl ijk,

alhoewel mensenhanden voortdurend trachten

daarop controle uit te oefenen. Freriks, die zijn

sporen als auteur van romans en reisverhalen

heeft verdiend, is in twaalf maanden op zoek

gegaan. Het resultaat is een lyrische beschrijving

van 25 ‘verborgen’ streken en plaatsen. Daar

zitten ook opmerkelijk genoeg de stedelijke

jungle van Amsterdam en de industriële wildernis

van de Maasvlakte – waar het ooit het vogelrijke

eilandje De Beer was gesitueerd bij. ‘Rondom

mij, van horizon tot horizon tekent zich het

summum van het westerse beschavingsoff ensief

af, een onafzienbare muur van aluminium, beton,

golfplaat, rook, buizen en schoorstenen die als

een vloedgolf op me afkomt’.

Het prachtig vormgegeven boek ‘Verborgen

wildernis’ bevat verslagen van zijn ervaringen

in combinatie met kaarten uit de Atlas der

Neederlanden, die bijeengebracht en uiteengezet

worden door conservator kaarten en atlassen

van de bijzondere collecties van de Universiteit

van Amsterdam, Jan Werner.

Natuurbouw en natuurherstel blijken geen optie.

Dat is – volgens Freriks – allemaal te gekunsteld.

Zo heeft het Zuidhollandse eiland Tiengemeenten

weinig met de echte wildernis te maken en is de

ontwikkeling van de Oostvaardersplassen – dat

eigenlijk na de inpoldering van Flevoland bij

toeval ontstond omdat de geplande industrialisa-

tie daar stagneerde – met allerlei beheerprogram-

ma’s en de introductie van edelherten, konikpaar-

den en heckrunderen op de verkeerde weg.

Vermoedelijk is de romanticus en natuurliefheb-

ber Freriks ook niet te spreken over het recente

afschieten van een wildzwijn dat daar – volgens de

faunabeheerders – niet thuis hoorde. ‘De natuur

vindt in al haar vitaliteit een bestaansrecht dat de

mens buitensluit, overbodig maakt’. (RC)

KE ST ER FRERIKS EN JAN W ERNER 2010 : V E R B OR

G E N WILDE R NI S; RUIG E NAT UUR & K A A RT E N IN

N E DE R L A ND , 367 BLZ . , AT HENAEUM/POL AK & VAN

GENNEP, AMST ERDAM, 367 BLZ . , 29,95 EURO

Denkstad

Een sterke stedelijke regio bestaat niet (meer)

uit een centrum en periferie, maar uit ee grote

dynamische diversiteit aan milieus: historische

binnensteden, stationsomgevingen, werklo-

caties, stedelijke woonwijken, grootschalige

winkelgebieden en de bebouwde en groene

gebieden daar omheen. Door creatief en

proactief kansen en ontwikkelingen te stimule-

ren zullen ruimtelijke planners anders moeten

denken, aldus Maarten Hajer van het Planbureau

voor de Leefomgeving. ‘Kern van deze benade-

ring is het denken in termen van contrasten

en complementariteit binnen de regio. Een

stedelijke regio is immers als een mozaïek met

veelkleurige vlakken. Een mozaïek waar niet

zozeer sprake is van uitbreiding, maar waar

herschikking en herstructurering aan de orde

van de dag zijn’.

In het prettig gestructureerde en leesbare ‘De

staat van de ruimte 2010’ komen in acht ‘verdie-

pingen’ alle verschillende stedelijke milieus aan

bod. Die analyse laat zien dat plekken weliswaar

uniek zijn, maar dat er toch algemene uitspra-

ken kunnen gelden. Op basis daarvan ontstaan

mogelijkheden voor een adaptieve planning

en voor visievorming. Het gaat er darbij om te

sturen op de identiteit van een locatie.

DE S TA AT VA N DE R U I M T E 2 0 1 0 ; DE H E R S C H I K K I N G

VA N S T E DE L I J K N E DE R L A N D , PL ANBUR E AU VOOR

DE LEEFOMGEVING, DEN HAAG/BILT HOVEN, 2010,

I SBN 9789078645368, 192 BLZ .

Decentraal wat kanOp 1 juli 2008 trad de vernieuwde Wet ruimte-

lijke ordening in werking. Op verzoek van de

Eerste Kamer heeft het Planbureau voor de

Leefomgeving samen met het Instituut voor

Bouwrecht gekeken hoe deze wet in de nieuwe

planologische en bestuurlijke praktijk werkt. En

hoewel de onderzochte periode slechts anderhalf

jaar bedraagt blijkt dat het bestemmingsplan

weliswaar het belangrijkste normstellende en

conserverende instrument is geworden, maar

dat het nog te weinig anticipeert of sturend is op

nieuwe ontwikkelingen.

Een ander doel van de wetswijziging was een

snellere planologische besluitvorming, vooral

waar het gaat om bestemmingsplannen. Dat

lijkt gelukt te zijn – ook voor projectbesluit-

procedures – hoewel het voortraject inmiddels

wel is verlengd door een veelheid van verplicht

onderzoek op het gebied van bodemgesteldheid,

waterhuishouding, luchtkwaliteit, fl ora en fauna

en archeologie. Opvallend is dat de versnelling

van de procedures niet (gedeeltelijk) teniet is

gedaan door meer en langdurige beroepspro-

cedures. Immers, Gedeputeerde Staten en de

VROM-inspectie zouden met het wegvallen

van de goedkeuringsprocedure daartoe hun

toevlucht kunnen nemen. Dat blijkt niet het

geval. In 2008 en 2009 heeft de Raad van State

Aanbevolen lectuurOnder redactie van Robbert Coops (rcoops@schuttelaar.nl)

maart 2011

43

RO snippers

Hulsbos en

Dijker:

voorzitters

jongNLingenieurs

en Jong SKB

Per 1 januari 2011 zijn twee jonge

Witteveen+Bos’ers voorzitter geworden

van landelijke organisaties. Ir. J. (Joost)

Hulsbos van jongNLingenieurs en

ir. R. (Rob) Dijcker van Jong SKB.

JongNLingenieurs is een netwerk voor

young professionals, werkzaam bij

lidbureaus van NLingenieurs. Dit netwerk

is bedoeld om branchebrede ontwikkelin-

gen te bespreken en kennis uit te wisselen.

Daarnaast wil JongNLingenieurs een brug

slaan naar opdrachtgevers, universiteiten

en hogescholen.

Jong SKB zijn young professionals op

gebied van duurzame ontwikkeling van de

ondergrond, die zich hebben verenigd. Dit

netwerk verbindt overheden en marktpar-

tijen in hun zoektocht naar vernieuwing,

verbetering en verbreding van het gebruik

van de ondergrond.

Vork: ruimte-

ontwikkelaar

Boheemen

Per 1 februari is

Michiel Vork (1977)

begonnen als ruimte-ontwikkelaar. Hij zal

zich primair gaan richten op de ontwikke-

ling van woninglocaties.

Vork heeft zijn opleiding als commercieel

bouwkundige gevolgd aan de Haagse

Hogeschool, aangevuld met enkele

opleidingen zoals project- en procesma-

nagement en strategische projectontwik-

keling. Zijn afstudeerproject bij TNO

Bouw in Delft was ‘consumentgericht

bouwen’. Als projectontwikkelaar heeft de

heer Vork achtereenvolgens gewerkt bij

Arcadis/PRC, Panagro en Th unnissen

Ontwikkeling.

Asselbergs:

nieuwe

Atelierleider

Fons Asselbergs,

voorheen onder

meer Rijksadviseur Cultureel Erfgoed en

wethouder van de gemeente Amersfoort,

leidt vanaf

15 februari 2011 de werkplaats voor

ruimtelijke kwaliteit, AtelierOverijssel.

Met de komst van de heer Asselbergs, een

zwaargewicht op het gebied van ruimtelijke

kwaliteit, zet het Atelier dit jaar in op de

rol van Overijsselse gemeenten.

Rommers

AgendaAgenda

slechts 35 uitspraken gedaan over bestemmings-

plannen en daarbij was de provincie noch VROM

appellant. (RC)

E X D U R A N T E E VA LUAT I E W E T R U I M T E L I J K E

OR DE N I N G ; E E R S T E R E S U LTAT E N , PL ANBURE AU

VOOR DE LEEFOMGEVING, DEN HAAG/BILT HOVEN,

2010, I SBN 9789078645351, 133 BLZ .

Uitgebalanceerd! Een indrukwekkend aantal deskundigen uit

verschillende organisaties heeft een al even

indrukwekkend overzicht tot stand gebracht

over al onze monumenten, archeologische

vindplaatsen en het historische landschap,

oftewel het culturele erfgoed. Dat is op een

systematische, op gegevens onderbouwde wijze

gebeurd waardoor het erfgoed, het erfgoedbe-

leid en de ontwikkelingen daarvan in concreet

perspectief konden worden geplaatst. En dat is

hard nodig, want zolang de precieze kennis bij

bestuurders en beleidsbepalers ontbreekt dreigen

voor de kwaliteit van het erfgoed noodlottige

maatregelen genomen te worden. Niettemin – zo

waarschuwt directeur Cees van ’t Veen van de

Rijksdienst voor het Culturele Erfgoed – is het

geen beleidsevaluatie. De balans levert wel de

gegevens voor politieke en maatschappelijke

discussies (zie ook: ROM, juni 2010).

De balans is uiterst zorgvuldig en thematisch

opgebouwd. Het levert daardoor een overvloed

aan gegevens maar vooral ook aan overwegingen

om geen onverhoedse inbreuken te plegen op het

erfgoed. Want dat is onomkeerbaar.

Per provincie zijn kaarten toegevoegd waarin

niet alleen is aangegeven waar rijksmonumen-

ten, wederopbouwmonumenten of archeologi-

sche gebieden zijn te vinden, maar waarin ook

overzichten zijn opgenomen over (voorgeno-

men) gemeentelijke en provinciale plannen op

het gebied van monumentenzorg, archeologie of

landschapsontwikkeling. (RC)

RIJKSDIEN ST VOOR HE T CULTUREEL ERFGOED:

E R FGOE DB A L A N S 2009: A RC HEOLO GIE ,

MONUME N T E N E N CULT UURL A NDS C HA P IN

N E DE R L A ND , I SBN 9789076046624, 300 BLZ . ,

AMER SFOORT 2009.

d b

Cursus/Congres

Cursus Klimaatverandering:

risico-inventarisatie en –communicatie

Risico’s, strategieën, communicatie en

onzekerheden rond klimaatveranderingen.

Plaats: Wageningen

Datum: dinsdag 31 mei en woensdag

1 juni 2011

Info: info.wbs@wur.nl

Landelijke bijeenkomst Crisis- en

herstelwet

De opbrengst van de wet voor de praktijk

Datum: 31 maart

Plaats: Jaarbeurs, Utrecht

Info: www.rostra.nl

Ruimteconferentie 2011

Over infrastructuur en stedelijke

ontwikkeling

Datum: 19 april

Plaats: Cruise Terminal, Rotterdam

Info: www.pbl.nl

Colofon

Abonnementen/klantenservice

Reed klantenservice

Postbus 808

7000 AV Doetinchem

telefoon: 0314-358 358, fax: 0314-358 161

e-mail: klantenservice@reedbusiness.nl

ROmagazine is gratis voor ambtenaren milieu

en ro rijksoverheid, provincie, waterschappen,

regiobesturen en gemeenten. Aanmelden kan

via website www.romagazine.nl.

Jaarabonnement:

• standaard € 169,95 incl. btw

• studenten en VVM- en NIROV-leden

€ 89,95 incl. btw

• meeleestarief (v.a. 2e abonnement op

hetzelfde adres) € 78,75 incl. btw

• losse nummers € 23,75 incl. btw excl. porti

Abonnementen kunnen ieder moment ingaan,

doch slechts worden beëindigd indien schrifte-

lijk, telefonisch of per e-mail vóór 1 november

van de lopende jaargang is opgezegd. Bij

niet-tijdige opzegging wordt het abonnement

automatisch met een jaar verlengd.

Het volgende nummer van ROmagazine

verschijnt in april. Uw opgegeven gegevens

kunnen door Reed Business bv en geselec-

teerde bedrijven worden gebruikt voor het

toezenden van informatie en/of speciale

aanbiedingen. Indien u hiertegen bezwaar

heeft, kunt u zich schriftelijk richten tot:

Reed Business bv

t.a.v. Adresregistratie

Postbus 808

7000 AV Doetinchem

ISSN 1571-0122

Jaargang 29 nr. 3

maart 2011

ROmagazine is het maandelijkse vak blad

voor de ro’er bij gemeente en provincie,

de rijksoverheid, marktpartijen en

maatschappelijke organisaties. ROmaga-

zine biedt actuele informatie over

ontwikkelingen in het beleid, beschrijft

best cases in de uitvoering van dat beleid

en biedt een platform voor opinies over de

ruimtelijke ontwikkeling. Aan deze uitgave

is de grootst mogelijke zorg besteed: voor

onvolledige/onjuiste informatie aanvaar-

den auteur(s), redactie en uitgever geen

aansprakelijkheid. Voor verbetering van

onjuistheden houden zij zich aanbevolen.

Redactieadres

Reed Business bv

Postbus 152

1000 AD Amsterdam

telefoon: 020-515 91 89 of 06-485 200 20

e-mail: ROmagazine@reedbusiness.nl

Redactie

Marcel Bayer (hoofdredacteur),

Karl Bijsterveld, Max Rozenboom

(eindredactie), Jaco Boer, Martin de Jong,

Michel Robles, Marieke Vos

Medewerkers

Karin Broer, Mark Hendriks, Bas Husslage,

Loek Kusiak, Sanne van der Most, Harry

Perrée, Ton van Rietbergen, Lucas

Rozenboom (cover)

Uitgever

Heleen Kooistra

Website

www.romagazine.nl

Advertenties

Acquire Media

Faradaystraat 4A

8013 PH Zwolle

telefoon: 038-460 63 84

e-mail: info@acquiremedia.nl

maart 2011

44

In aprilRuimtelijk bekeken

Utrechtse plaklocatiesHer en der in het landelijke gebied van de

Provincie Utrecht staan duizenden woningen

met per locatie onvoldoende draagvlak

voor goed openbaar vervoer en andere

voorzieningen en meer verkeersdruk

op lokale wegen. Over het gebrek aan

coördinatie in Neerlandse kleinste, meest

centrale en ruimtelijk meest kwetsbare

provincie.

Traditie en tijdgeest in de ruimtelijke

ordening

Willem Salet ‘Dit kabinet legt een radicalere en robuustere

visie op de ruimtelijke vraagstukken neer

dan we de laatste vijftig jaar hebben gezien’,

stelt hoogleraar planologie aan de UvA

Willem Salet. Hij noemt het een ‘paradoxale

situatie’ dat dit economisch ingestoken

ruimtelijk beleid samen gaat met

decentralisatie van de ruimtelijke

bevoegdheden. ‘Dan komt het dus nooit van

de grond’. Salet ziet in het beleid nog weinig

aansluiting op hetgeen zich in de praktijk

allang voltrekt: de netwerkstad.

Trend

Actualisering bestemmingsplannenSamen met Eiff el maakt ROmagazine de

tussenstand op van de actualiseringsslag met

bestemmingsplannen bij gemeenten. Eiff el

doet daar onderzoek naar en analyseert waar

de grootste voortgang en vertraging

plaatsvindt, en wat de voornaamste

belemmeringen momenteel bij gemeenten

zijn om hun bestemmingsplannen actueel en

digitaal raadpleegbaar te maken.

Belasting_Magazine bevat direct toepasbare informatie voor de adviespraktijk. Over de effecten van fi scale wetgeving in de praktijk, belastingnieuws en –tips. Met rubrieken als: Praktijktips, Haagse actualiteiten, Internationaal nieuws, Pensioenpraktijk, Estate planning, Financial planning, BTW actualiteiten, DGA Journaal en BM Column. Verschijnt 8 keer per jaar.

Nu 4 nummers van € 115,61 voor € 92,49 excl. btw!

NU HALFJAARABONNEMENT MET 20% KORTING

Bestel direct! Kijk op www.elsevierfi scaal.nl of bel 0314-358358

Voorzie uw klanten van concreet en actueel advies met Belasting_Magazine!

Met Fiscaal Advies mist u niets! Het magazine sluit aan bij de Elsevier Almanakken en geeft u zes keer per jaar to the point informatie over fi scale wetgeving. Voor alerte particulieren én adviseurs.

Bevat korte bijdragen van fi scaal nieuws, zoals (aanpassing) wetgeving, fi scale tips, uitspraken van de fi scale rechter, achtergronden vanuit de fi scale wereld en lezersvragen.

Nu 6 nummers van € 63,20 voor € 50,56 incl. btw!

NU JAARABONNEMENT MET 20% KORTING

Bestel direct! Kijk op www.elsevierbelasting.nl of bel 0314-358358

Altijd op de hoogte van de belangrijkste fi scale ontwikkelingen

Weet u de weg in het fi scale doolhof?Weet u de weg in het fi scale doolhof?

0107 FA-BM 210x297 Z_PR.indd 1 23-03-10 12:37

Bouwfonds Ontwikkeling staat sinds jaaren dag met beide benen midden in de maat-schappij. Onze betrokkenheid is ontstaan vanuit vijfenvijftig jaar aandeelhouder-schap van ruim vijfhonderd Nederlandse gemeenten en wordt gevoed door het fi jn-mazige netwerk van onze regiokantoren. Wie zo betrokken is, kijkt vanzelfsprekend verder dan alleen naar de fysieke gebieds-ontwikkeling.

We houden nu al rekening met de betekenisvan onze projecten voor toekomstige genera-ties. Denken vanuit die toekomstwaardebetekent kiezen voor kwaliteit boven kwan-titeit, voor duurzaamheid boven snelle winst, voor slimme, integrale oplossingen en voor verantwoord rendement voor investeerders, eindgebruikers en de samenleving.

Bouwfonds Ontwikkeling is onderdeel van Rabo Vastgoedgroep

Betrokkenheid