lliwpa

q re

vist

anch

is

Kuska rayminchiskunapiq’ochurikusunchis!

Nivardo Carrilloqrimasqanta

ñawincharqusunchis

Mosoq sumaq“Noqanchis”

waynasipaskunata reqsiy!

NOAVRIL

QOLQEMANTA ACHALAKUNA

Mosqhoyninchis sut’iman tukuchiqKatherine Rondón Torrespa

999 QOLQEMANTA RUWASQA ACHALAKUNAE-mailnin: joyas_avril@hotmail.com

Waqyakunapaq: 991752020 teléfono yupaypi

NOQANCHISKAY REVISTA RUWAQKUNAQ QELQAN

lliwpa

q re

vist

anch

is

QelQa tupachiQJorge AleJAndro VArgAs PrAdo

llank’aQkunaHildA CAñAri loAizAJuAn gAliAno románluis nieto degregoriniCo mArrerosAnA QuisPe QuisPeCésAr Alberto Venero torres

Willakuykuna maskaQ, tapukuQmArCo AnAtoni VegA CubA

QelQaQkunamArCo AnAtoni VegA CubAAnA QuisPe QuisPe

ch’uyanchaQkunaHildA CAñAri loAizAJuAn gAliAno románginA mAldonAdo gómez

seQ’ekuna, QelQakuna tupachiQniCo mArreros

FotograFía mashkaQkuna, horQoQkunamArCo AnAtoni VegA CubAPerCy HurtAdo sAntillánCésAr Alberto Venero torres

revistaQ haWan Foto horQoQeinAr Jiménez tronCoso

k’anchaypi, Fotokuna horQoypi yanapakuQ dArwin mArQuinA tuPAyACHi

tukuy imaymana allichay QhaWariQHAnnA orellAnA grAJedA

QelQa horQoQserViCios gráfiCos Jmd KAy PubliCACiontA HAywArimuwAsHAnCHis Centro guAmAn PomA de AyAlAJirón retiro 346 / bArrio tAwAntinsuyoAPArtAdo PostAl 346 / CusCotelefonoKunA / 235931 - 232602

Perú suyu biblioteCA nACionAlPi 2011- 07312 yuPAyniyuQwAn dePósito legAl CHurAsQA.CusCo, PerúmAyo, 2011

Noqanchis anchatapuni takiyta, tusuyta, q’ochurikuyta munanchis, son-qonchismi, kawsayninchismi sumaq serpentinawan mayt’uykusqa kashan, misturaschataqmi niraq-niraq colorchantin lloqsiykamushan, pukllay munaq hinaraq. Kay iskay kaq yupaywan tupusqa revista Noqanchismi kay kusiku-ywan kuska puririyta yapamanta munashan, Noqanchispaqpas, mosoq ra-ymichakuymi. Junio killapin qati-qatilla ashkha raymikuna chayamuwarqanchis. Qoyllur Rit’i taytachanchisman puririyninchis, chiriuchu mikhukunanchis, Corpus Christipi mamachanchiskunawan, taytachanchiskunawan kuska purirqanchis, tusuyukurqanchis, ukyayukurqanchis Qosqo llaqtanchispa wata hunt’akusqanta yuyarispa, sonqonchistaqmi llanllarirqan Inti raymita qhawarispa. Julio killapipas Qosqonchisqa k’achalasqallataqmi kasharqan. Qosqontinpi niraq-niraq raymikuna, takiy, tusuy karqan, Machupikchuq pachak wata hunt’akusqantan yuyarispanchis, pachak wata qhepañan tukuy teqsimuyu mana imata rimariyta atispa qhepakurqan Machupikchuta qhawaykuspa. Julio killa tukuytataq tukuy sonqonchiswan yuyarirqanchis ha-tun Perú llaqtanchista, tukuymi kosta llaqtakunapi, yunka llaqtakunapi, puna llaqtakunapipas takiykurqanchis p’unchaymanta-p’unchayman aswan kus-kalla, aswan kallpachasqa kananchispaq. Agostopitaqmi Pachamamanchisman haywariykurqanchis, sirvi-ykukurqanchis munakuyninchista, reqsikuyninchista. Pachamamanchismi q’oñillata, qhalillata, t’ikata hinalla uywakuwanchis, sichus noqanchis pa-ywan munakuq kanchis chayqa, payllapunin pantaypi, qonqaypi puriqtin-chispas yuyariykachiwanchis, allin kawsayman haykunanchispaq. Chhaynaqa amapuni hayk’aqpas takiy, tusuy, raymichakuy ch’in nichunchu, sonqonchistaq teqsimuyuta k’ancharichichun kusikuyninwan.

Ruwaqkuna:

Inés Quispe Pumawanrimaspa

NoqanchiswaynasipaskunaTukuy sonqonchiswan

takispa tususpaq’ochurikusunchis

Nivardo Carrillowan rimaspa

RevistanchiswanmiKuska takisunchis

Kay ukhupi tarinki:

2 48

151216

Llaqtapanpamantan (Acomayopi) req-sinanchispaq hamun Ines Quispe Puma, paymi Facultad de Educación nisqapi ya-chamushan hamawt’a kananpaq, iskay chunka hukniyoq watayoqña kakun, NO-QANCHISWAN riman: “Mamaymi willawan: ‘qanqa uñachaykimanta pukllayoqmi kar-qanki t’eqe muñecakunawan, qelqaku-nata ruwaspa’; chaymanta kay Educación nisqata estudiashani. Huch’uychan llaqta-ymanta hamurqani kay Qosqoman, hinas-pataq hamawt’akuna yanapawarqanku escuelapi runasimipi rimaqtiy, mana cas-tellanosimita yacharqanichu, chayraykun noqa yanapayta munani erqechakunata runasimita castellanutawan yachananku-paq”, nispa niwanchis.

Iman qanpaq runasiminchis?Noqapaq iskay chunka hukniyoq wata-ypiqa, runasimiqa ancha sumaq, ima-naqtin noqa huch’uychaymanta runa-simillata rimaq kani, hinaspa runakuna

niwaqku “misk’ita rimanki” nispa. Chaywan noqa imaymana punkukunata kicharikuni, imarayku huk runakuna, compañeruykuna escuelapi mana yachankuchu runasimita, noqa yachachiq kani, harawikunata payku-napaq ruwapuq kani, willakuykunata, imas-marikunata willaq kani. Castellano simipiqa manan runasimipi hinachu, misk’ichan, an-cha misk’itapunin rimarukunchis. Sipas hina, imatan niwaq runamasin-chiskunaman runasiminchis mana chinka-nanpaq?Anchata waqyarikuni llapan runakunata, ama p’enqarikuychischu aswanpas rima-rikuychis, takitaña yachanki chaypas takiy, tusuytaña yachanki chaypas tusuy, ha-

rimaspa

InésQuispe

Pumawan

paypas rumasimita rimanmi

Ruwaqkuna: Marco A. Vega Cuba / Guadalupe Cuba Huamaní

Foto

graf

ía h

orqo

q: C

esar

Alb

erto

Ven

ero

Torre

s

2 / NOQANCHIS

rawikunata yachanki chaypas harawiy, ama p’enqarikuspa, maypi kaspapas qanqa niy-puni noqaqa runasimita rimani, ama niylla-chu kachun; rimay runamasinchiskunan. Qan riparankichu discriminación kas-qanta runasimi rimasqanchismanta Qosqo llaqtapi?Wakin runakuna ninku “manañan kanchu chayqa” nispa; noqaqa nini kanraqmi kay discriminación nisqaqa, runasimi rimaq runa masinchiskunata huq hinata qhawanku, mana runata hinachu chaskinku. Runasimi rimaqpa llaqtanta rinchis chayqa, payku-

naqa sumaqtan chaskiwanchis, runasimi rimasqankurayku huqman churanwanchis, tanqapakuwanchis. Willawayku, imaynatan ruwaranki Es-peranza qhawakuykunata?Nirqani: ruwasaqmi, imarayku kawsayni-yman hina karqan, Esperanza sipas ru-nasimi rimaq llaqtanmanta hamurqan, llank’apakuspa payqa ñawpaqman lloqsi-yta munaran Qosqo llaqtanchispi, noqapas hinallatataq mamaywan taytaywan Qos-qoman hamurqayku, amaña sarunchasqa paykuna hina kanaypaq, discriminación nis-qata ruwawanankupaq, Esperanzapas ma-drinanpa wasinman hamun llank’apakuq, estudiananpaq, profesional kanapaq noqa-pas chaytan munani. Qan imaynan kashanki ruwasqay-kiwan?Noqa ancha kusisqa kani ruwasqaywan, runakunapas warmimasiykunapas ya-chanku imaynatas sipaskuna sarunchasqa kanku, atikunmi lloqsiyta, profesional ka-yta, kay ciudad nisqanchispi. Ichaqa ama p’enqariskuspa ruwasqaykimanta rimankiña runasimita chaypas qanqa allinta llank’aspa, allinta ruwaspa lloqsillanki profesional kayta, warmi derechuykikunata, sipas derechuy-kikunata, estudiante derechuykikunata res-petachispa. Allintan takisqanki, imapitaq llank’anki hatun hamawt’a kaspayki?Hatun hamawt’a kaspayqa noqaqa kasaq erqechakunaq hamawt’an chayqa yacha-chisaq teatro nisqawan, kunanmi ruwashani investigación nisqata, chaypin churasha-ni kay actuación nisqata, imaynatas guión

teatral yanapan rendimiento académico nisqata erqechakunapi, chayqa takispa, tususpa allintan yachachisaq. Áreas curricu-lares nisqapi, matemática, comunicación, personal social, ciencia y ambiente allin-tan yachachisaq, tususpa, takispa, chayqa noqa aknata yachachisaq. Waqyarikuy rikch’arichinaykipaq runa masinchiskunata runasimita rima-nankupaq...Runamasiykuna: ama qonqaychischu runa-siminchisqa, ancha misk’i rimaymi, ancha kusisqapuni noqanchis rimananchis, ama

p’enqarikuspa. Rimaytaña yachanki cha-yqa rimakuy, yachachiy runa masinchiskuna-man, paykunaqa yachayta munashan, su-yakushanku, noqanchis ama p’enqarikuspa rimananchista.

Fotografía horqoq: Cesar A

lberto Venero Torres

NOQANCHIS / 3

Noqa huch’uychaymanta runasimillata rimaq kani, hinaspa runakuna niwaqku “misk’ita rimanki” nispa. Chaywan noqa imaymana

punkukunata kicharikuni.

noqanchis waynasipaskuna

4 / NOQANCHIS

Noqaykuqarunasimipin

mosqhokuykuMunay waynasipas Anaís Becerrawan Juan Huaranccawan

kawsayninkumanta, imakuna munasqankunamanta,mosqhoyninkunamanta ima willakunku.

Fotografía horqoq: Einar Jiménez TroncosoK’anchaypi fotokuna horqoypi yanapakuq: Darwin Marquina TupayachiTukuy imaymana allichay qhawariq: Hanna Orellana GrajedaAkllaqkuna: Jorge Alejandro Vargas Prado, César Alberto Venero Torres, Ana Quispe QuispeMunaychaq: Fabiola Ladrón de GuevaraP’achakuna: Chhachu, Renzo CostaAchhalakuna: Avril, LaikanaMaypi fotokurqan: Chicha sutiyuq, Gastón Acurioq mikhuna wasinpi

NOQANCHIS / 5

6 / NOQANCHIS

Sutiymi Anais Becerra, iskay chunka watayoqmi kani. Mamaypa ch’awchunkunaqa Pillpintopin,

Paruropin kashanku. Ichaqa, awichay, machulachaypas waynasipasllaraq kashaspas Maranuraman tiyaq ripusqaku. Taytaypa partinmantaqa aylluykuna Qosqomantan kanku, chaymantapas huk awichaymi cacique Huillca Zuritemanta kasqa karan. Kunanmi “Ingeniería Industrialta” yachashani, hamuq watatan tukurusaq. Erqe kasqaymantapachan llapa takiyninchiskunawan, tusuyninchiskunawan, llapa costumbrenchiswan kuskallapuni kasharqani, llapa aylluypas manapunin ni hayk’aqpas saqerparirankuchu kay sumaq ñawpa costumbrenchiskunata, aswantaqa runasiminchista. Machulay, tiyuykuna, mamaypas, hacendadoq chaki makinpi tiyarqanku, paykunan saruchasqataq, pampachasqataq karqanku, chay tukuywanpas tukuy imaymana hatun yuyayusqankutaqa manapunin qolluchirqankuchu. Noqaqa runasimitan yacharqani wasiypi, chaymantataq “Pukllasunchis” yachaywasiypi, ichaqa, manapuniraqmi ch’uyatachu rimashani, chayraykun awichaywan rimaytapuni munashani, payta uyariytapunin munashani. Sesión profesional fotografiamanta ruwayqa ancha sasan kasqa. Qaqachallan sayanayki unay ratucha, fotokunaq munaycha lloqsinanpaq! Tukuy imaymanan kay kawsaypi kan: hatun oportunidadkuna, khumpakuna, sonqo-nanaykuna, kusikuy, llakikuypas. Chayraykuyá Dios taytanchista, Pachamamanchista, “añay” ninanchis paykunan tukuy imaymanata qowanchis. Kunanqa imatapas ruwasaqmi culturanchista t’ikarichinapaq, reqsichinapaq.

Sutiymi Juan Ederlin Huarancca Ancho, iskay chunka huk watayoqmi kani. “Restauración y Conservación de

Obras de Arte” nisqatan yachashani Escuela Superior de Bellas Artes Diego Quispe Titopi. Manan kay Qosqopichu paqarirqani ichaqa Qosqoq wawan hinan kashani. Qosqon Peru suyupipas aswan reqsisqa munasqa ñawpa inca kawsayninkunarayku. Incakunan ancha yuyayniyoq, atiyniyoq karqanku, paykunan chaninta reqsirqanku chakra llank’aymanta, yarqhakuna, mayukuna kamachiymanta, llapa ch’askakunamantapas reqsirqankutaqmi. Hinamantaq paykuna kawsayta mashkarqanku munanakuypi, yanapanakuypi, ch’uya kawsaypi. Tukuy imaymanatan kay kawsay pacha mast’arimuwanchis, mayninpin runakunata reqsinchis, kay runamasinchis manaña Estadopaq sirvin chaypas noqanchispaqqa valorniyoqyá, kunanmi rimarimuyta munashani: Awichaykunamanta, machulaykunamanta, paykunan saqewarqanku allin chanin kawsaykunata, munanakuyta, kay saqewasqankun kunanqa simp’a hinaraq huñunayukushan culturanchiswan. Aswantaqa runasiminchiswan, kay simin ancha misk’i, munakuyniyoq, reqsikuyniyoq, imaynan “waynuchata” takiriqtinchis sonqonchis “phoq, phoq”nirin, hinallataqmi runasimipi rimakuqtinchispas. “Noqanchis” revistan t’aqwiriytan, reqsichiytan munashan misk’i runasiminchista. Yanapasunchisyá ruwayninchiswan, yuyayninchiswan. Amapuni chinkarachisunchischu!. Chhaynaqa wayqepanaykuna, amapuni qonqasunchischu hatun runasiminchista, ama p’enqakuspa, ama manchakuspa rimananchis t’ikarinanpaq. Hatun Tawantinsuyoq rimaynintaqa manan chinkachisunmanchu. “Huk umalla, huk sonqolla, huk yuyaylla llank’asunchis llaqtanchis, runasiminchis ñawpaqman puririnanpaq”.

reqsinakusun

TukuySonqonchiswantakispa, tususpaq’ochurikusunchis

Kay kinsantin killapi sinchi takiy, tusuy, q’ochurikuy! Taytanchis Señor Qoyllu Rit’ita

waturakamurqanchis. Corpus Christipi wiruta ch’onqayurqanchis. Qosqoq p’unchayninpi pacha illarimuykama tusuyurqanchis. Saqsaywamanman rirqanchis Inti Raymi qhawarikuq, hinamantaq wathiyata mikhuykurqanchis uchu kutachantinta, kesuchantinta. Hinantaq sonqonchista punkirichisparaq himno nacionalninchista takiyurqanchis Perú suyunchispaq, ancha hatun sumaq kawsaytan Perú llaqtanchispaq munashanchis, maskashanchis. Munayniyoq atiyniyoq Pachamamanchismanpas ofrendanchista, munakuyninchista haywariyukurqanchis, sulpay, añay ninanchispaq, paymi noqanchis wawankunata sumaq sonqonwan, makinwan uywakuwanchis. Chaymantataq… pisi samarikuyta atirqanchis, wakinqa ch’usarqanchis, ayllunchiswan wasinchispi, llaqtanchispi kayta atirqanchis, kawsayninchismanyá pisi thak kayta qorqanchis.

1/ Saúl Oré Alarcónwan Mijail Oré Tolentinowan pukllashanku. 2/ Hassam Huamán Delgado hump’iyusparaqmi tusuyushan.3/ Sebastían Hermoza whiphalakunata munachishan.

2

Fotografía horqoq: Marco Anatoni Vega Cuba

1

3

4/ Domi Béjar Quispe Patrón San Sebastiánta asikuspa q’epin.5/ Jose Antonio Delgado, San Jerónimopaq takita bombowan ruwan.6/ Jairo Aragón ch’ulluchawan llank’ashan.7/ Fernando Quispe Quispe, Ayelin Quispe Marca, Jusepi Ccama Quispe ima sumaq p’acharusqa. Paykuna Santa Anamanta kanku.8/ Cenaida Cutipa Quispe kirkinchuchanta qhawachimuwashanchis.9/ Camila Serrano Figueroawan Benjamín Figueroa Lopezwan tusuyta munashanku.

4

5

7

6

8

9

12/ Alejandrina Quispe Muñozwan churin Miguel Kqecho Quispewan arrozta runtu theqtiyoqta ruwanku Intiraymipi qhatunankupaq.13/ Alberto Casilla Ttito, Maritza Casillawan, Jorge Ccoiccosi Janccowan, Justina Ttito Casillawan ima wathiyata mikhushanku.

10/ Higidio Rocca qowikunata kankasharan qatunanpaq. Sapanka qowichan kinsa chunka solespaq. 11/ Camilo Lechuga Hanccowan Manuel Huamán Canalwan Antisuyumanta paykuna hamunku.

13

12

10

11

14/ Lourdes Marínwan maman Gregoria Castillowan Saqsaywaman rumi patakunapi samashanku.15/ Roger Chauca Manccowan Juan José Castillo Chaniwan wathiyapaq hurnukunata ruwaspa qolqepaq munachisharanku. 16/ Roberto Orurowan Alex Ccompi Huallpapumawan Qoyata q’episharanku.17/ Percy Huaman Percca, Santos Vargas Huanca, Abel Espirilla Ramos ima Qollasuyumanta hamushanku Inti rayminchisman.

17

14

15 16

Sasawan tarinchis Nivardo Carrillota. Paymi Santo Tomás, Chumbivilcas llaqtamanta, chaypin llapallan kawsaynin, ruwaynin, yu-yaynin, tawa chunka watayoqñan kasqa. Paywan rimaranchis Noqanchispaq...

Willawayku qanmanta Nivardo, ta-kisqaykimanta, inka kasqayki-manta...Huch’uychaymanta pacha aw-

kiykunawan, taytaywan, mamaywan ima puriyniypi takiqku, k’ana pinkuyllupi, noqa-qa kawsarqani qhaswakunapi llapallan ay-llukunapi puriyuspan, chaypin yachamur-qani guitarra qhalqeyta kinray pito tukayta harawikunawan kuska, llaqtaypi noqa taki-pakuq kani, chaymantataq taytay apawan kay Centro de Estudios de Teatro nisqaman Lima llaqtata, chay llaqtapi noqa estudia-murqani, allinta hamawt’akunata reqsi-murqani: Reinaldo Arenasta chaymanta reqsirqani kunankama Sonia Oquendota,

paykunawanmi estudiarqani teatruta, chay-mantataq hamuni Qosqoman, 1998 watapi inkapaq presentakurqani chaypin kashas-qa alcalde umalliq Raúl Salizar Saico, pay-mi mink’arikuwan inka kanaypaq. Ichaqa huch’uychaymanta pachan taytay, llapa-llan hamawt’aykuna yachachiwarqanku imaynan ñawpaqkunaq kawsaynin, cultu-ranchis, kawsayninchis karan, chayraykun paykuna yachachiwasqankuwan sapa p’unchaw noqa umalliyukuni llank’anaypaq, kunantaq mast’arimuni kay ruwayniyta lla-pallan llaqtapaq chaymi inka chayasqay, teqsimuyuntinpi purisqay kay artes escéni-cas, takiy, tusuy, teatro ruway chaykunan apawan wayqenchiskunaman teqsemu-yuntinpi, sumaqta yanapanayukuspa, hu-ñunayukuspa, rimayukuspa ima, teqsimuyu qespirinanpaq. Kay andino nisqa yacha-ywan, allin kawsayta tarinanchispaq. Imaynan inka kay kasqa?Tawa kutitaña kunan watawan inkaman chayani. Allin honorniyuq nisqa, allin dig-nidad kawsayniyoq nisqa, kay inka kayqa, manan llakikuyllachu inka kanaykipaqqa, sapa p’unchawmi umalliyukunayki, sapa p’unchawmi munayninwan, yachayninwan, llank’ayninwan umalliyukuspa sumaqta ñawpaqman puririchina kay culturanchis-ta, kay ñawpa kawsasqanchista, chaytan ch’eqerichina teqsemuyuntinman, chaymi inka kay. Imaynatan punku kicharikuran qanpaq runasimi rimasqaykiwan? Noqanchis kanchis qosqoruna, mana qos-qorunallachu, kay Perúsuyu nisqa llaqtapin kashanchis, mana siminchista yachasun chayqa imatataq wakinkunamanri yacha-chiswan, mana noqanchis historianchista yachachisun chayqa imatataq yacha-chiswan, imatan tapunayukusway, imatan rimariswan paykunawan, mana imatapas rimaswaychu, runasiminchisqa kicharin ha-tun punkukunata, hamawt’akunaq, qes-pichiq runata, llaqtakunaq umalliqninpa punkunkunata. Noqanchis historianchista,

paypas runasimita rimanmi

rimaspa

NivardoCarrillowan

12 / NOQANCHIS

Foto

graf

ía h

orqo

q: P

ercy

Hur

tad

o Sa

ntillá

n

Ruwaqkuna: Marco A. Vega Cuba /Guadalupe Cuba Huamaní

culturanchista runasimipi rimayunanchispaq paykunawan, sapa p’unchaw –machulan-chiskuna hina– asiyukuspa, sumaqta muna-nayukuspa, rimanayukuspa, manan huk idio-ma hinachu, runasimiqa misk’in, runasimiqa allin kallpayoqmi, runasimiqa wiñachikunmi, allinta runakuna kawsananpaq. Qan riparankichu discriminación kasqanta runasimi rimasqanchismanta Qos-qollaqtapi?Kanmi, ichaqa manan noqawanqa. Punchuytaqa pipas sarunchu, mat’iyta q’enpirukuspan noqaqa pitapas runasimipi rimapayani, mana hayk’aqpas chay discri-minación noqapi karqanchu ichaqa rikunin wayqenchiskunapi, pananchiskunapi kay discriminación kasqanta, chayqa noqan-chisrayku, mana noqanchis ch’uyachata kawsasunchu chayqa discriminación kan-qa. Noqanchis chanin kawsaq runa kanan-chis, chaymanhina respetawananchispaq. Qheswa runa hina purisunchis mana runa-masinchismanta mana allinkunata rimaspa, munanakuspa, chayqa chanin kawsay kan-qa, chaymi wayqey niyki, runasimiqa ñawpa-qmanmi puririnan. Kunan purishan sapallan, noqanchis wayna hina sullk’anchiskunata yacharichisun chaninchaywan, yachaynin-wan, munayninwan kay runasiminchista. Arte nisqanchis, imatan ruwanman chanin suyu kananpaq llapanchispaq?Qhawariy, arte nisqa, harawikunata chanin-ta yuyaykuspa ruwananchis imaynan ñawpaq karqan tusuyninchis, harawinchis-kuna, wankanchiskuna llamerada takin-chiskuna. Sumaqta kaykunata huñuyuspa

noqanchis sapa p’unchaw mast’arinanchis. Huk p’achawan churarukusun qhas-hwananchispaq, takinanchispaq wanka chakranchiskunapaq, uywanchiskunapaq, huk letrakunata churayusun chaykunaman chayqa, mana allinchu kanqa, q’alatan chaykunata p’anpapusun, noqanchis ch’uyachata ruwana kasqallanta. Chaninta ruwana chhaynata ruwaqtinchisqa suma-qta qespirinqa kay arte nisqa, mana allinta-chu ruwasun chayqa bolivianokunamanta, argentinokunamanta, ecuadorkunaman-ta, paykunamanta ruwasun, kay fusión nis-

qa músicakunata ruwayushanchis chayqa manan allinchu. Noqanchisqa kanchis his-toriawan, religionwan, culturawan, antro-pología, arqueología nisqawan hunt’asqa kawsayninchis, imatataq huqkunamanta yachapayaswan hunt’asqayuqtaq kashan-chis chayqa, kay arte nisqata mast’arina, p’achanchista, takisqanchista rikurichina llapanman, chaykunan punkukunata allinta kichawasun. Inka kaqtiyki askha warmikuna mu-nan qanwan kayta. Imaynatan chayta qhawanki, kashanchu yuyayniykipi ideal estético nisqa? (Asikun) Mana, mana, mana.Warmiqa res-petana, sapanka warmi sumaq yachayni-yoq, allin kawsayniyoq, ch’uya yuyayniyoq, mamanchista hina pusarina sapa p’unchaw, paykunarayku kawsanchis; mana allin qhari kaspachá paykunata sarunchakuswan, pa-ykunaqa manan pisi kallpayuqchu, warmiku-nataqa noqanchisqa sumaqta qhawari-nanchis kuska llank’arinanchis imatapas, rimanayukuspa. Manan noqaqa warmiku-nataqa qhawani puñunaman apanaypaq-chu, warmikunataqa qhawarini inka kaspa-pas Nivardo Carrillo kaspapas respetuwan, valorwan, paykunarayku kawsanchis. Waqyarikuy rikch’arichinaykipaq ru-namasinchiskunata runasimita rimananku-paq...Llapallan wayqe-panaykuna, erqeman-ta payakama: ama p’enqakusunchu runasiminchiswan, kawsayninchiswan, p’achanchiswan, teqsemuyun reqsiwa-sun allinta, teqsemuyutan yachachisun

inka kananta, noqanchisqa kanchis allin aynipi kawsaq, ch’uya sonqoyoq, yu-yayniyoq runa. Manan noqanchisqa p’enqakunanchischu runasiminchismanta, mikhunanchismanta, tiyasqanchismanta-pas, p’achanchismantapas. Kunanman-ta waqyarikuy kashan ama p’enqarikuspa Qosqo llaqtanchista ñawpaqman puririchi-sun Perú suyunchista ñawpaqman chim-parichisun, amapunitaq khuyay sonqochu kawsasun, kay llaqtata sumaqta qespirichi-sun.

NOQANCHIS / 13

Manan noqaqa warmikunataqa qhawani puñuna-man apanaypaqchu, warmikunataqa qhawarini inka kaspapas Nivardo Carrillo kaspapas respe-tuwan, valorwan, paykunarayku kawsanchis.

reqsinakusun

Revistanchiswanmi1

3

2

Sinchi kusisqan kashanchis revista Noqanchispi lloqsisqanchismanta. Ancha kusikuywanmi ñawinchanchis kikin noqanchispa

runasiminchispi, munaykutaqmi q’oñishaq t’antacha hinallapuni lloqsimuchun.

1/ Ruth Aristo 2/ Elmer Chuchullo 3/ Fernando Cumpa Palacios

Fotografía horqoq: Marco Anatoni Vega Cuba

kuska takisun

16 / NOQANCHIS

Taki: Khuyasqallay paisanoTakiqkuna: Naranjita de Sucre

Khuyasqallay paisanosMaytan qhawachkankiWayllusqallay turiychayMaytan qhawachkanki

Khuyasqayki paisanachaykinTakiykamuchkaniWayllusqayki llaqtamasiykinTakiykamuchkani

Khuyasqallay paisanosPitan qhawachkankiWayllusqallay turiychayMaytan qhawachkanki

Khuyasqayki paisanachaykinTakiykamuchkaniWayllusqayki llaqtamasiykinTakiykamuchkani

Somos provincianosEstudiantes somosSomos campesinosGanaderos somos

Llapallanchik huñuykanakuspaTusurukusunchik

Llapallanchik huntaykanakuspaTusurukusunchik

Tigres de la jaranaChhaynata tokaykamuyNaranjita de SucreKhaynata takikusaq

Urqupipas q’asapipasTusuykunankupaqUrqupipas q’asapipasTakikunankupaq

Producciones musicalesDel pueblo para el puebloLlapan llaqtapa sunquchanpiSiempre, siempre adelanteLlapan llaqtapa sunquchanpiSiempre, siempre adelante

Producciones musicalesDel pueblo para el puebloSiempre, siempre adelanteLlapan llaqtapa sunquchanpi Siempre, siempre adelanteLlapan llaqtapa sunquchanpi

Taxichalla kawaqImallapas kawaqÑawichallaywanraq, cholitoKamarachiykimanQ’ewe-q’ewerispas, cholitoManejaruykiman.

Taxichalla kawaqImallapas kawaqÑawichallaywanraq, cholitoKamarachiykimanQ’ewe-q’ewerispas cholitoManejaruykiman.

Kapulilla kawaqchocolate kawaqmalli-malliyuspas, cholitoapakapuykimanapakapuspaypas, cholitowikch’upuykimansi.

Kapulilla kawaqchocolate kawaqmalli-malliyuspas, cholitoapakapuykimanapakapuspaypas, cholitowikch’upuykimansi.

Michichalla kawaqFueras un gatitoMuna-munayuspas, cholitoApakapuykimanapakapuspaypas, cholitowikch’upuykimansi.

Vamonos, vámonosPor allá cholitoVámonos, vámonosPor aquí cholitoCantando, bailando

Taki: TaxichallaTakiq: Rosita de Espinar

Tambobambino maqt’atasYawar unu aparqun

Tambobambino maqt’atasYawar unu aparqun

Tinyachallanñas tuytushanBirritillanñas tuytushan

Chumpichallanñas tuytushanBirritillanñas tuytushan

Wiphalitay, wiphalaWiphalalalay, wiphalaWiphalalalay, wiphala

Wiphalitay, wiphala

Khuyakusqan pasñariLlakillañas llakishan

Wayllakusqan pasñariWaqayllañas waqashan

Punchitullanta qhawaspaBirritillanta rikuspa

Chunpichallanta rikuspaCharangollanta qhawaspa

Wiphalitay, wiphalaWiphalalalay, wiphalaWiphalalalay, wiphala

Wiphalitay, wiphala

Taki: Carnaval de TambobambaTakiq: José María Arguedas

¿Imachallatapas niwayta

munankikuchu

NOQANCHIS…revistanchismanta?

Qelqamuwayku, kaytaq

rikhurinqa hamuq edicionpi.¡Qelqamuwasqaykikutan ñawin-

chayta munayku!Qelqamuy:

guamanpomacusco@gmail.com

Qanpas“NOQANCHIS”sipascha, waynacha kaytan atiwaq!

Sichus runasimita rimanki, chayqa fotoykita apachimuwayku:

guamanpomacusco@gmail.com