nº 22

uero que as miñas primeiras palabrassexan de agradecemento a todos os so-cios e socias pola responsabilidade

mostrada ante a tardanza e atraso na finaliza-ción das obras de ampliación do noso edificio so-cial na Alameda, debido aos imponderablesxurdidos ao levar a cabo os traballos de reedifi-cación na nosa sé.

Creo que existen poucos obxectivos conmaior proxección e máis rendibilidade para o fu-turo do Liceo noiés, que a súa máis estreitaunión coas aspiracións da sociedade actual naque vivimos e da que formamos parte.

En datas próximas, unha vez inauguradasas novas instalacións, deberemos afrontar retospendentes, como o de completar as instalaciónsnos terreos deportivos que a Sociedade ten enCeilán. Isto suporá un novo esforzo de traballoe económico que o noso Liceo pode e debeafrontar para seguir crecendo.

Sabemos que a tarefa non é fácil pero so-mos conscientes de que contamos coa confianzadesta admirable masa social. Este novo ano2006 será unha data inolvidable e histórica des-ta Sociedade Liceo de Noia.

Xosé Moas PazosPresidente

1

Presentac ión

Esta revista non poderá ser reproducida,nin total nin parcialmente, calquera quesexa o medio empregado, sen o permisoprevio do editor. Reservados todos osdereitos.

A Sociedade Liceo non se fainecesariamente responsable dasopinións dos seus escritores ecolaboradores.

EDITA:Sociedade LiceoAlameda, s/n15200 Noia (A Coruña)Tfno./Fax: 981 820 535email: infomacion@liceodenoia.comwww.liceodenoia.com

COORDINADOR:Cándido M. Prego Rajo

CONSELLO DE REDACCIÓN:Xosé Agrelo HermoRamón Carredano CobasMª Antonia Castro PatiñoPedro García VidalA. Ventura González ArufeXosé Moas Pazos

ILUSTRACIÓN CAPA:Fachada do Liceo.ILUSTRACIÓN CONTRACAPA:Alfonso Costa

MAQUETACIÓN E IMPRESIÓN:Gráficas Sementeira, S.A.Tfno.: 981 823 855Fax: 981 821 690e-mail: sementeira@telefonica.net

CORRECCIÓN LINGÜÍSTICA:Xosé Agrelo Hermo

DEPÓSITO LEGAL: C-888-2000

o número anterior de “Alameda”, rematabamosesta sección publicando os artigos da tan polé-

mica “Lei Antitabaco” que máis afectan a estaSociedade, e que prohibe totalmente fumar na

mesma. Queremos destacar aquí o magnífico comporta-mento dos socios fumadores, que aceptaron con sentidoda responsabilidade tan drástica medida. Tampouco haique esquecer aos que non fuman e que ata entón tolerá-rono con paciencia.

2

Axenda.................................. 2

Cándido M. Prego Rajo

O mar .................................... 10

Catecismo de cultura marítima

Xosé Agrelo Hermo

Xeografía .............................. 12

Auga e hixiene públicas en Noia:

Unha historia por facer (I)

Pedro García Vidal

Historia ................................. 18

25 anos despois:

A noite do 23-F no Casino

Xerardo AgraFoxo

Pinceladas sanitarias .......... 25

A primavera o sangue altera

Víctor Vez Vilar

A música é cultura:

que se espalle! ..................... 28

Agustín Agra Barreiro

Futbol.................................... 30

Tempada 66 á 71.

Nacemento do Noya S.D.

Ricardo Güeto

Cancións de Noia................. 36

Feliz ángel de amor

Prudencio Romo

Zurra ao temporal ................ 37

Domingo Campos

O Quixote e Cervantes

nos dramaturnos galegos ... 49

X. Pastor Rodríguez Santamaría

Historia dun recoñecemento:

A Vila de Muros e o

afundimento do

“Cardenal Cisneros” ........... 59

Alfonso González Asenjo

Unha intervención

artística ................................ 63

Alfonso Costa

Recunchos de Noia.............. 67

Roque Gallardo

Os nosos libros.................... 68

Pedro García Vidal

Sumario AxendaCándido M. Prego Rajo

! ! !

! ! !

Celebrouse o Festival de Entroido nunha situacióninsólita na Sociedade, con espazo libre dispoñíbel soa-mente no salón. Sen cafetería, sen vestíbulo de entrada esen outros servizos que o farían máis cómodo, pero asobras non permitiron facelo doutra maneira. Pero todosestes atrancos non foron impedimento para que os sociosse divertisen, aínda que o tempo tampouco axudoumoito. A choiva e o frío “recortaron” as saídas das casas.

O 25 de febreiro, sábado de entroido, amenizou obaile a orquestra Philadelphia. O domingo, 26, cele-brouse o Festival Infantil de Disfraces, cun salón atei-gado de pequenos... e maiores; o Grupo Brétema deTempo Libre, divertíunos toda a tarde. O martes deentroido tocou a Orquestra Olympus, sorteándose lacónspara os disfrazados. O sábado de Piñata, 4 de marzo,amenizou o baile de disfraces de “profesións e oficios” aOrquestra Cinema, con sorteo de xamóns para os disfra-zados.

Publicamos neste número de “Alameda” un artigoasinado por Alfonso Costa, a propósito dos murais quepintou nas novas instalacións da Sociedade. Unha vezmáis e dende as páxinas da Revista “Alameda” queremosexpresarlle o noso máis recoñecido agradecemento.

E... por fin, despois de dez longosmeses de sufrimento, remataron asobras de ampliación e remodelación doedificio social do Liceo. Esperamos quetodos disfrutemos delas moitos anoscon saúde, asi desexámosllo de cora-zón.

Con motivo da inauguración dasnovas instalacións, remitiuse a todos ecada un dos socios unha invitación e unprograma de diversas actuaciónsdurante o decurso dos dous fins desemanas máis próximos.

O día 24, venres “xornada de portasabertas” para todas as persoas que des-exaran visitar o Liceo.

O día 25, sábado, inauguración ofi-cial das novas instalacións, á que esta-ban expresamente invitados destacadospersoeiros da política e cultura galegas.

3

De novo aparece en páxinas culturais, neste caso de“El Correo Gallego” de 12.02.06, un artigo de VicenteAraguas, no que fai un percorrido do coñecemento dopoeta noiés Martín Veiga, e unha loubanza da súa obraOllos de ámbar, pola que lle foi concedido o premioEsquío de poesía do último ano.

MARTÍN VEIGA É PROFESOR NO CENTRO DE ESTUDIOS GALEGOS DA

UNIVERSIDADE DE CORK (IRLANDA)

! ! !

! ! !

OS COMPOÑENTES DA DIRECTIVA NA NOSA SECRETARÍA, SR. PREGO (SECRETARIO), SR. GONZÁLEZ ARUFE (VICEPRESIDENTE), SR.MOAS (PRESIDENTE), SR. CARREDANO (TESOUREIRO) E SRES. SUÁREZ E PETISCO (VOCAIS)

! ! !

Asistiron: o Presidente da Comisión deCultura da Deputación de A Coruña,Celestino Poza Domínguez, SecretarioXeral de Caixa Galicia, José Luis Álva-

4

Á DEREITA DA FOTO O PÁRROCO DE S. MARTIÑO D. JOSÉ LUIS FUENTES, BENDECINDO AS INSTALACIÓNS

A DIRECTIVA COS ALCALDES DE NOIA E OUTES NA BENDICIÓN. PODE

VERSE TAMÉN AO EX-PRESIDENTE DO LICEO, D. JOSÉ LUIS R. HERMO

PRESIDENTE DA SOCIEDADE LICEO, D. XOSÉ

MOAS PAZOS

rez Maveiro o alcalde de Noia, Antonio Pérez Insua, oalcalde de Lousame, Santiago Freire Abeijón, o alcalde dede Porto do Son, Ramón Quintáns Vilas e o alcalde deOutes, Carlos López Crespo. O Xefe do EVA.10, RamónRío, o Presidente do R.C. Náutico de Vigo, Franco CobasGonzález, e outras persoas da cultura e das letras daComarca, expresamente invitadas, así como numerosossocios.

Comezou o acto as 18:00 horas, coa bendición dasinstalacións a cargo do párroco de San Martiño, o Rvdo.

compañeiro no proxecto das obras Car-los Pérez Pérez. Dixo que antes de levara cabo o proxecto, visitaron na Coruñaao arquitecto que proxectou o edificiodo Liceo, Sr. Fernández Albalat. Sín-tense realmente satisfeitos de levar acabo esta interesante obra. Agradeceu aaxuda do director de obra, PacoBarreiro, a profesionalidade do cons-

5

SOCIO DE HONRA E ALCALDE DE OUTES, D.CARLOS LÓPEZ CRESPO

ALCALDE DE NOIA, D. ANTONIO PÉREZ INSUA

ARQUITECTO, D. CARLOS LÓPEZ MONTERO

ASISTENTES AO ACTO

D. José Luis Fuentes Fuentes, no vestíbulo. Xa no salónen primeiro lugar actuou o Cuarteto de Corda “Artabria”que nos deleitou coa súa música.

Despois abriu o turno de intervencións o arquitectoCarlos López Montero, que escusou a ausencia do seu

PRESIDENTE DA COMISIÓN DE CULTURA DA

DEPUTACIÓN DE A CORUÑA, D. CELESTINO

POZA DOMÍNGUEZ

tructor Emilio “Oliesi” e dunha maneiraespecial a experiencia en “pintura” deAlfonso Costa que decorou de formainigualable as novas instalacións. Looua valentía e atrevemento da directiva doLiceo para acometer esta reforma, agra-decéndolles as facilidades que llesderon para levar a bo fin o seu come-tido. Finalmente fixo un xogo de letrasde “LICEO” para dicir que leva as mes-mas co “CIELO”, e significar que ossocios do Liceo poden encontrarse nomismo “ceo” nas instalacións destaSociedade.

Carlos López Crespo, falou comoSocio de Honra do Liceo, para rememo-rar tempos vividos en Noia e, comonon, na Sociedade Liceo. Louvou alaboura que está a realizar esta directivacon Pepe Moas ao fronte, conquerindoa Sociedade moderna e dinámica queestamos a disfrutar. Non puido pasarpor alto citar a presencia da “man” e opincel de Alfonso Costa nesta novaetapa.

6

DIVERSAS PANORÁMICAS DOS ASISTENTES AO ACTO

Celestino Poza Domínguez, Presidente do Comité deCultura da Deputación de A Coruña, dixo encontrarsenunha Sociedade extraordinariamente puxante e chea devida, alegrándose de poder colaborar economicamentecoas obras de remodelación. Felicitou á Directiva poloseu acerto e, como non, a Alfonso Costa pola súa “obra”.

Antonio Pérez Insua, Alcalde de Noia, dixo encon-trarse moi ledo na Sociedade Liceo, referencia culturalde ocio e de esparcimento da vila de Noia. Fixo unhamención das dificultades que houbo que superar ante aAdministración, para que finalmente puidesen acome-terse as obras de remodelación. Felicitou á Directivapola súa constancia e o seu acerto nesta iniciativa, asícomo a Alfonso Costa pola súa obra.

Pechou o acto o Presidente da Sociedade Liceo, JoséMoas Pazos, que con palabras emocionadas agradeceu atodos: socios do Liceo, Caixa Galicia, Organismos Ofi-ciais, arquitectos, aparellador, constructor e, sobre todo,aos compañeiros da Directiva, que souperon facer “piña”nos atrancos e dificultades que neste longo proceso deremodelación e acondicionamento, foron xurdindo. Atodas as autoridades políticas e culturais que coa súa pre-senza dan realce a este acto. E a Alfonso Costa, soamen-

7

REMATADO O ACTO, INTERCAMBIO DE SAÚDOS

tes lle puido dicir moi emocionado...¡GRAZAS!

A continuación realizouse unhavisita ás novas instalacións e á exposi-ción de pintura de Alfonso Costa queestrea a Sala de Exposicións, rematandocun aperitivo para todos os asistentes.

8Con motivo da inauguración das

novas instalacións, leváronse a cabo asseguintes actuacións: O sábado 25,baile extraordinario coa Orquestra“Montes”. O día 26 o Grupo de Teatrodo Liceo puxo en escea a obra “Ximenae Minaia ámanse”. O venres seguinte,día 31, amenizou a noite con músicapara oir e bailar o “Trío Nostalgias”. Odía 1 de abril, a compañía de teatro“Faiscas” de Arteixo, interpretou a peza“Contos de Nadal e outras historias”.Pechou este programa de actuacións oGrupo de Danza “Hierbabuena” doLiceo de Noia na tardiña do domingo.

O luns día 27 de marzo, celebrouseAsemblea Xeral de socios. Douseconta dos ingresos e gastos habidosdurante 2005 e o orzamento para 2006.De acordo co artigo 8 dos Estatutos daSociedade, a Xunta Directiva propuxoe a Asemblea aprobou por unanimi-dade, nomear “Socio de Honra” a D.PRUDENCIO ROMO GONZALEZ,

O PRESIDENTE SR. MOAS, E O DIRECTIVO SR. PETISCO, CO SR.NAVEIRO DE CAIXA GALICIA, DIANTE DUN MURAL DE A. COSTA

A DIRECTIVA CON ALFONSO COSTA NA SÚA EXPOSICIÓN

9

pola súa dilatada e desinteresadalaboura coa Sociedade Liceo, sobretodo cunha sección tan largamenteaplaudida, de tanto éxito, e tan recor-dada como foi a “Zarzuela”. Asi-mesmo, informouse da necesidade desolicitar de Caixa Galicia un incre-mento de 150.000 ! do crédito conce-dido anteriormente, para satisfacer osgastos ocasionados coa remodelaciónda cafetaría, os ximnasios, a terraza e asustitución dos ventanais, que non esta-ban incluidos no presuposto inicial, pornon estar previsto ser modificados. Osasistentes aprobaron esta proposta daXunta Directiva.

O CUARTETO DE CORDA “ARTABRIA” NA SÚA ACTUACIÓN

ALFONSO COSTA, COA SÚA OBRA DA CÚPULA

ara todos os que fomos á escolaa mediados do século pasado, a

palabra Catecismo vai unida aonome do xesuíta Gaspar Astete quen

en 1597 sacou á luz o libro Catecismode la Doctrina Cristiana, que chegouter sucesivamente máis de 600 edicións,sendo a última en 1997. O “Astete”,obrigatorio en todas as escolas, cando aasignatura de Relixión non era opcio-nal, distinguíase polo método didácticoempregado, dunha sinxeleza abraiante,que buscaba o seu obxectivo –a introdu-ción da doutrina católica nas mentesinfantís– a base de preguntas e respos-tas curtas e esquemáticas, tanto unhascomo outras. Este sistema pseudosocrá-tico, tamén empregado en algunhasenciclopedias da etapa franquista, igno-raba a capacidade de raciocinio da

mente infantil considerando a memoria como únicovalor do pensamento. Por iso non é de estrañar que llesaíse unha parodia de sátira política feroz co Catecismodo labrego, que en 1889 publicou Valentín Lamas Carva-jal baixo o pseudónimo de Marcos da Portela.

Esta introdución vén ao caso porque nas mans destecronista caeu, por obra e gracia dese namorado do marque é Félix González, un libro singular redactado coamesma técnica dos dous anteriores, de preguntas e res-postas curtas e sinxelas. Trátase do Catecismo de culturamarítima, unha obra da autoría de Hermenegildo de laCorte Mora, mestre de orientación marítimo-pesqueira,editada en Huelva en 1970 pola Cámara Oficial deComercio, Industria e Navegación da cidade onubense.O libro, de 88 páxinas, leva un prólogo de Carlos Martí-nez-Valverde, comandante de Mariña da provincia deHuelva.

Polo que se deduce das dedicatorias do autor, o textoten como obxectivo prestarlles aos futuros profesionaisdo mar unha información e uns coñecementos teóricosmínimos para a obtención do título de competencia demariñeiro –Pescamar e Mecamar– obrigatorio para nave-gar a partir de xaneiro de 1970. A maioría das páxinasestán ilustradas con debuxos elementais do propio autor,referentes aos temas tratados. O Catecismo de culturamarítima está dividido en dúas partes: “El barco, el mary la navegación”, e “Figuras y hechos gloriosos de laMarina Española”.

A primeira é máis ampla e intenta abarcar, resumidas,todas as facetas da navegación dende a nomenclaturaxeral e particular do barco, até as máquinas de vapor emotores de explosión, pasando pola explicación dacosta, portos, faros, rosa dos ventos, medidas mariñas,balizamento, luces de situación, sinais acústicos, sonda eradar. Tampouco esquece as distintas artes de pesca, asprincipais clases de barcos e a prevención de abordaxes.Esta parte remata coa somera numeración das institu-

10

O mar

Xosé Agrelo Hermo

Catecismo de culturamarítima

un docente chapado á antiga pero entu-siasta e apaixonado polo mar, que noepílogo da obra fai súa a frase pronun-ciada polo político Antonio Maura en1901, tres anos despois do desastre de1898: “El mar es para España el únicobálsamo capaz de cicatrizar nuestrasheridas, el único resquicio para nuestrasesperanzas”. Sen comentarios.

cións que o autor chama “protectoras de los pescadores”como as Confrarías, Instituto Social da Mariña, Mutuas,Montepíos e Caixas de Crédito.

“Figuras y hechos gloriosos de la Marina Española” éo título patrioteiro da segunda parte do libro. Confun-dindo os allos cos bugallos, ou a velocidade co touciño,como era norma nos tratados daquela etapa política, oautor mestura unha primeira parte técnica moi simple eelemental pero tratada con dignidade profesional, cunfeixe de personaxes históricos –dos que algúns non forontan figuras– e de feitos que foron máis ou menos glorio-sos. Así aparecen, por esta orde: Colón, Elcano, Álvarode Bazán, Lepanto, Marqués de Ensenada, Churruca eTrafalgar, cruceiro “Baleares”, Ramón Bonifaz, Rogerde Lauria, Pedro Martel, Alonso Sánchez, Martín AlonsoPinzón, Jorge Juan, Barceló, os Garrocho de Huelva,Blas de Lezo, Méndez Núñez, Villaamil, Isaac Peral,Cervera, Marqués de Valterra e o Almirante Moreno,ministro do ramo naquela época.

Estamos, pois, diante dun libro práctico para o fin aoque ía destinado, curioso pola metodoloxía empregada epropagandístico, ao mesmo tempo, do réxime políticoimperante na España de 1970. O autor é, polo que se ve,

11

entro da historia urbanadunha vila antiga comoNoia, un apartado destacado

da mesma debería ser aquel que fixerareferencia ao seu dilatado proceso desaneamento e hixienización. Temascomo o da auga; lousado, limpeza easeo das rúas; canalización de augassucias; pozos negros; etc. deberían tercabida nese capítulo imprescindible dahistoria urbana. Por diferentes motivosesta é aínda unha historia por facer.Neste artigo, ao que seguirán outros queo completen, apuntamos brevementealgúns epígrafes da mesma.

A AUGA. UNHA NECESIDADEVITAL

Dispor de auga doce en cantidadesuficiente era unha condición funda-mental para a existencia dun enclaveurbano. De aí que nas orixes sexan tanfrecuentes emprazamentos urbanoslevantados á beira dos ríos. Pero ascorrentes de augas superficiais son fácilpresa da contaminación, sobre todo amedida que a poboación urbana medrae diversifica as súas actividades produ-tivas, algunha delas moi contaminantecomo podía ser o caso do curtido depeles, cos perigos que iso supón para asaúde humana. Por iso, a auga destinadaao consumo humano prefírese que pro-ceda do interior da terra pois as posibili-dades de contaminación son moitomenores. Dispor de limpos e abundan-

tes mananciais que garantan unha boa calidade das augaspara os habitantes da cidade constituíu sempre unha prio-ritaria preocupación das autoridades municipais. Para asúa captura e condución realizáronse obras que consti-túen inxentes traballos de enxeñería. Tamén puntos dedistribución, normalmente en forma de fontes e lavadoi-ros públicos.

A medida que transcorre o tempo de vida da locali-dade urbana, simultaneamente ao incremento da densifi-cación, aumentan igualmente as preocupacións polacomodidade, a saúde e a hixiene. No campo de infraes-truturas como a pavimentación, a rede de sumidoiros, adistribución das augas, a erradicación de industrias peri-gosas e molestas, a eliminación de lixo, eta., será a parti-res de finais do XVI cando comecen aparecer sinais decambio. Aspectos moi importantes na hixiene públicacomo os que tocan á traída de caudais potables e á eva-cuación de augas residuais, van ser obxecto de realiza-cións destinadas a mellorar o seu uso.

Como en calquera das entidades urbanas, en Noia oaprovisionamento de auga á vila vai considerarse comaunha infraestrutura estratéxica e por ende vai ser obxectodunha especial atención . A realización de canalizacións ecoidado das mesmas, xunto coa procura dun bo estadodas fontes vai estar presente como unha das principaisrazóns de desacougo das autoridades. Impedir o seu dete-rioro ou mala utilización vai ser obxecto de rigorosasnormas. Nas ordenanzas da vila de 1589, dadas a coñecerpolo estudoso noiés Fabeiro Gómez (1990), nun apartadodedicado aos chafarices sinálase que: “nungª persona seaosado de rromper ni abrir por ngª parte que sea los cañosdel agoa de las fuentes que bienen a esta dha Villa nisacar agua dellos ni echar en los chafarises y fuentesinmundicia ni labar rropa en ellos so pena quel quelo

12

Xeograf ía

Pedro García Vidal

Auga e hixiene públicasen Noia: Unha historiapor facer ( I )

tiempo ni en ninguna parte donde masalce el agua que viene para esta Villafaciéndose el dicho monasterio, no lle-gará a ella direte ni indirete para latomar ni procurar la tomar, porque nose la hauian de consentir por la necesi-dad que la Villa tiene della en ser pocaen el brano y muchas veces le falta”.

Moi interesante de cara a un mellorcoñecemento das características quepresentaba esa condución de auga desdeo manancial da “Dehesa del Rey” ata asfontes da vila é a información que nosproporciona Santiago Abella (1911),quen non dubida en cualificala como:“Una de las obras más notables y demérito que tiene Noya y que no todosconocen ni saben apreciar”. Na descri-ción que nos proporciona o autor de “Lavilla de Noya. Su historia, su topogra-fía, sus hombres ilustres” desta senlleiraobra dinos que: “está formada de pila-res de piedra de sillería de un metro ymedio de largo, taladrados á barrenopor el centro y machembrados y unidosentre sí por los extremos”. En canto ásúa antigüidade suxire que: “á juzgarpor lo que también surtía de agua lafuente del convento de San Francisco yestanque de la huerta, debe ser anterioral siglo XV”.

Como ben apuntaba Abella, soa-mente desde o descoñecemento ou odesinterese se explica que esta parte dahistoria da auga en Noia fora destruídasen piedade no transcurso das obras daurbanización Barcia. Os restos daquelasmagníficas conducións graníticas cita-das por Abella tiven ocasión de fotogra-falas apiñadas nun currucho sen queninguén lles prestase a máis mínimaatención.

A FONTE DA ANGUSTIA E ADISPUTA POLA AUGA DOSOBRANTE

Unha das fontes ás que achegabaauga a referida condución era a fonte daAngustia, así chamada porque se ato-

contrario hiciere pague seiscientos mrs. Y tres dias decarzel”.

Por informacións como esta sabemos da existencia defontes e chafarices na vila de Noia a finais do XVI, aosque chegaba a auga por medio de canos procedentes demananciais extramuros. O que aínda non está tan claro éo lugar concreto onde estas fontes estaban emprazadas eque recorrido seguían as canalizacións para chegar aelas. Xunto coa documentación escrita, labores dearqueoloxía urbana poden ser de singular axuda na reso-lución destas incógnitas.

UN ACUEDUTO SUBTERRÁNEO PARA TRAER AAUGA Á VILA

O principal manancial que alimentaba de auga as fon-tes da vila e que foi sempre considerado fundamentalpara surtir de auga ao núcleo, era o da “Dehesa del Rey”.Estaba situado na periferia da vila, ao nordés da mesma,a unha distancia aproximada duns 700 metros, preto dolugar da Rasa de Abaixo. Desde este brote acuífero afas-tado, a auga chegaba encanada baixo terra ata a vila parafornecer de auga as súas fontes. Pola documentacióncorrespondente á autorización para o traslado dos fran-ciscanos ao que logo será o Campo de San Francisco(1522), sabemos da importancia que as autoridades con-ceden a esta condución de auga para a vila, dado queunha das condicións que figura fai referencia a que enningún caso o novo edificio pode prexudicar aos canosde auga nin tampouco pretender tomar auga dos mes-mos, dado que toda ela é necesaria para a vila, escase-ando incluso no período estival: “que auindose de edifi-car e facer el dicho monasterio alli con dos brazasbonauales no tomasen ni llegasen a los dichos caños conel dho. Edificio, e quedasen las dichas dos braçasbonauales esentas de llegar a ellos, e que en ningun

13

FONTE E PRAZA DE SAN FRANCISCO. A HISTORIA DA AUGA EN NOIA

APARECE MOI LIGADA A ESTE LUGAR.

paba diante da ermida da Nosa Señoradas Angustias, unha pequena edifica-ción relixiosa que estaba situada fronteá igrexa de San Francisco no solar doedificio onde hoxe figura o comercio de“Todo a cien”, antes “do butano”. Porinformación dada a coñecer por FabeiroGómez (1990), no ano de 1632 o capi-tán D. Vasco Romero de Sotomayor,solicitara ao Concello que se lle permi-tise levar a auga que se perdía das fon-tes da vila para a súa horta logo cha-mada Quinta Fermosa. A cambio ofre-cíase para reparar os canos de pedra de“la fuente de afuera de la Villa” dendea ermida da Nosa Señora das Angustias,que era desde onde encamiñaría ditaauga para a súa horta. As autoridadesnon semellan estar moi convencidasporque non vai ser ata un ano máistarde, e logo de insistir o mencionadocapitán, cando se lle outorgue escriturapola cal “D. Vasco Romero, por sí eseus herdeiros obrigouse a reparar ásúa costa o caño que conduce a augadende a “Dehesa del Rey”, onde nacía,

ata a ermida da Angustia, punto onde se sacaría a augapara a dita horta”.

Seguramente co fin de aforrar custos, o tal VascoRomero vai realizar a condución da auga do sobrante porcanle descuberto, aspecto que desata as protestas dosfranciscanos que opinaban que dita canle impedía aosveciños acudir normalmente ao Campo e ao templo deSan Francisco para escoitar misa. Por decreto de 6 dexullo de 1634 ordenouse notificar a D. Vasco Romero,que cubrira dita auga sinalándose que estaba obrigado a

14

FONTE DA FANEQUEIRA. NO ANO 1856 UNHA FONTE INSTALADA NA

ACTUAL PRAZA DA CONSTITUCIÓN TRASLADOUSE Á PRAZA DA

FANEQUEIRA.

FONTE DA PLAZUELA. ESTA FONTE, COLOCADA NUN EXTREMO DA RÚA CEGA, SUFRIU VARIOS CAMBIOS DE EMPRAZAMENTO.

herdeiros do Marqués de Monroy, vaitraer unha serie de problemas que teñenque ver coas competencias na repara-ción das cañarías de condución, asícomo nos dereitos no emprego dasaugas. A construción da fonte do Calva-rio e un surtidor na Alameda, para o queo Concello necesita derivar as augas domanancial que abastece tamén á fonteda Angustia, fai que no ano 1953 volvahaber unha nova disputa entre o Conce-llo e o propietario nese tempo da QuintaFermosa, o Sr. Varela Radío, quereclama os seus dereitos de propiedadesobre dita auga. (García Vidal, 1991).

Como rematamos de ver, un ele-mento moi unido á historia da auga enNoia son as coñecidas como “las fuen-tes de afuera de la villa”, emprazadasnos arredores da igrexa de San Fran-cisco. Descoñecemos o seu númeroexacto así como as características dasmesmas, o que, porén, si sabemos é queforon varias veces mudadas do seusitio. Así, por un documento de 1677sabemos que unha fonte instalada nou-tro lugar da vila debe ser trasladada “alpaso de la escalera de san Franciscopor la parte que mira a la villa”, esixín-dose “que sea permanente y esté contodo aliño, con sus caños y biencubierta”. Coñecemos, igualmente, quea instalación da fonte actual na Angus-tia tómase en sesión do 22 de novembrode 1890 en que se decide “el trasladode la fuente que se está construyendo enla Puerta de la Villa, por no estaremplazada en sitio adecuado, a la Pla-zuela de la Angustia” (García Vidal,1991).

AS FONTES INTRAMUROS

En Noia, aparte das “fuentes deafuera” no espazo intramuros existíanigualmente fontes ás que chegaba aauga procedente de mananciais exterio-res por medio de canos de pedra. Xeral-mente atopábanse en espazos abertos.Porén, non todas as prazas da vila posu-

ilo. Logo de varias reclamacións ante o continuadoincumprimento, finalmente aceptou a cubrición da canle.

Anos despois, no ano de 1789, D. Joaquín de LamasSotomayor, quen da o nome de Quinta Fermosa a antigahorta da que nese tempo é propietario, sostiña variospreitos co Concello. Un deles, dinos Fabeiro (1990) porabrir certa noite unha gabia no Campo de San Francisco“formando una cañeria de piedra para introducir en suhuerta porción del agua que iba por distinto sitio, propiode la Villa, que viene encañada media legua y a costa delos propios arbitrios, y allí servía para incendios, paraganados, lavar los vecinos pipas, para los concurrentesa medir potes y otras mercancías, en cuyo hecho se per-judica al común de la Villa”.

Incluso ao longo do século XX van xurdir disputaspolo disfrute do sobrante da auga deste lugar. A conce-sión dos sobrantes de auga do pío da referida fonte aos

15

RÚA DO REGO NO PLANO DE D. MANUEL CARBALLIDO DO ANO

1882.

RÚA DO REGO NO PLANO DE D. RAMÓN LIRA CASTRO DE 1907

ían unha fonte. Entre as que temos noti-cia, estaba unha situada na praza daigrexa, actual praza da Constitución,coñecida como fonte da Praza. Ensesión de 30 de maio de 1856 variosconcelleiros fan a proposta que vai seraprobada de que “la citada fuente de laPlaza se traslade a la de la Fanequeirapor ser el lugar más apropiado”. Pordiferentes problemas xurdidos co mes-tre de obras o proceso de cambio vaitardar aínda máis dun ano en levarse acabo, sendo incluso necesario o cambiode mestre de obras e a inversión suple-mentaria de 3.300 reais sobre o presu-posto inicial (García Vidal, 1991).Outra fonte intramuros era a da Pla-zuela, cunha disposición actual acaro-ada contra unha edificación, diferenteda orixinaria en que aparecía exenta.

As fontes públicas, tanto as situadasdentro coma fóra do espazo murado,cumprían a importante misión de abas-tecer de auga ás casas carentes de pozo

propio.Á súa vez funcionaban como lugar de encontro.Cara elas acudían as “criadas” coas súas sellas enmadeira de carballo ou castiñeiro, nas que nalgún casodestacaban as iniciais en dourado que asinaban a identi-dade da casa, a esperar a súa quenda. Logo, unha vezrechiadas do líquido elemento, as sellas eran transporta-das á cabeza ata os domicilios particulares para alí supe-rar as varias ducias de escaleiras que conducían ata o pri-meiro ou segundo andar da vivenda.

O tema do abastecemento de augas ás cidades foiunha constante preocupación dos programas ilustradosque leva, por exemplo, a concellos como o de Santiago aencargar ao arquitecto da vila de Madrid Ventura Rodrí-guez a realización dun sistema operativo de cañarías paraa traída de augas á cidade no 1783, pois o servizo sufríafrecuentes roturas pola mala calidade das materiasempregadas nas cañarías. Non cabe dúbida que a preocu-pación ilustrada polo tema da auga na cidade, comocorresponde a unha cultura arquitectónica e urbanísticaorientada cara ao progreso e a felicidade do pobo, influíupositivamente no favorable arranxo dos problemas quedificultaban un fácil acceso á auga.

A principios de XIX a hixiene pública e a traída deaugas, continúan os programas ilustrados. Nos anos ini-ciais do século repárase a obsoleta rede de condución deaugas e como medida hixiénica complementaria vailevarse a cabo un programa de construción dunha redepública de sumidoiros, evitando o estancamento dasaugas sucias nas rúas. A medida que o século XIXavance suscitarase tamén a construción dalgunhas fon-tes.

A partires do século XIX debido ao crecementourbano foi necesario incrementar e ampliar as obras deenxeñería para o abastecemento da auga. En case todasas cidades foi necesario construír canalizacións e depósi-tos. Por regra xeral estes colocáronse na periferia, nascotas axeitadas para a posterior distribución das augaspor gravidade á cidade. Logo da guerra civil, a xenerali-zación do cemento converteu xeralmente estes depósitosen simples paredes sen a menor preocupación monumen-talista. En Noia, non será ata moi avanzado o século XXcando se inicie a distribución directa por tubo ata asvivendas logo de construída a primeira traída de augasno lugar de Ponte.

Estamos tan acostumados a ter billas nas nosas casas,e a poder obter deles toda a auga que necesitemos, quenon somos conscientes do preto que están os tempos enque careciamos de tan senlleiro privilexio. En realidade,

16

ANTIGA CANALIZACIÓN DESCUBERTA NO

TRANSCURSO DAS OBRAS DE SANEAMENTO E

PAVIMENTACIÓN DA RÚA RODRÍGUEZ

CADARSO, ANTES RÚA DO REGO.

Antes do século XIX nalgunhas rúasexistían conducións de auga en certostramos (non era norma do urbanismogalego preindustrial) en forma de cana-lizacións, case sempre regos abertos nasuperficie. Na maioría dos casos estesregos consistían en conducións desobrantes de auga dunha fonte. Taménservían para conducir augas das chuviascara ao mar. En Noia, a rúa travesacolocada na traseira do edificio doCasino, rebautizada cos nomes de rúado Asasino e rúa Rodríguez Cadarso,coñecíase antigamente co nome de rúado Rego, porque este elemento de trans-porte de auga singularizaba coa súa pre-senza este vieiro secundario da vila. Asíse pon de manifesto no plano de D.Manuel Carballido, director de camiñosveciñais da circunscrición de Noia, quecomprende a aliñación do Campo deSan Francisco, Porta da Vila e RiveiroGrande, realizado por encargo da Cor-poración noiesa no ano de1882, no queaparece claramente grafado o nome deRego para denominar a rúa en cuestión.A destacar igualmente, pola súa vincu-lación coa canle de auga, a presenzadunha fonte que existía na Porta daVila, xusto en fronte da mencionadarúa. Igualmente, no plano de Noia de1907 realizado por Ramón Lira Castro,figura tamén a rúa do Rego; porén, afonte da porta da vila xa fora trasladada,posiblemente ao lugar da Angustia.Tamén Santiago Abella no seu “La villade Noya. Su historia, su topografía, susmonumentos y sus hombres ilustres”(1911), cando describe o trazado damuralla que no pasado pechaba a viladi: “…y seguía por frente al palacio delconde de Malvar, Espolón y solares quele siguen (hoy “calle del Rego”).

Nestes días en que se están levandoa cabo as obras de remoción das rúas docasco histórico, o antigo rego en pedraque dera nome a esta rúa saía á luz. Nonse considerou oportuno conservar nin-gún vestixio do mesmo e foi totalmentedestruído.

os nosos fillos constitúen a primeira xeración que naceuno acomodo da auga corrente e cuartos de baño xenerali-zados nas vivendas. Como se dixeramos, onte.

A ANTIGA RÚA DO REGO

Sinalaremos para rematar, a importancia que determi-nados nomes antigos referidos a espazos da vila teñen decara a facilitar un mellor coñecemento histórico damesma. Na antigüidade os poboadores dan nome aorueiro en función dunha variada casuística. A veces onome refire o ruralismo presente nunha cidade quemedra moi rápido: Corredoira de Adentro, Corredoirade Afora, Campo de San Francisco,.....Outras veces, osnomes das rúas aparecían relacionados con costumes,tradicións ou actividades que nelas se desenvolvían:Peregrina, Cuncheiros, Besteiros, Mazacáñamos, Carni-cería, Ferrador,....Con frecuencia, moitos destes primiti-vos nomes foron mudando no tempo substituídos poroutros; pero en moitos casos o éxito do cambio foi soa-mente parcial, pois o recordo do nome antigo segue ins-talado con forza na memoria das xentes (é o que sucede,por exemplo coa Corredoira de Afora apenas recoñecidacomo Luís Cadarso). Pola contra, noutros casos, o nomeorixinario esvaiuse completamente e apenas quedamemoria de seu. Neste último caso atópase o nomedunha rúa moi relacionada co tema da auga que remata-mos de referir: a rúa do Rego.

17

CANALIZACIÓN DE AUGA NUNHA RÚA EN TUI.

gora que o tenente coronelAntonio Tejero abraza as

teses autonomistas do PartidoPopular, cuxos dirixentes

camiñan fachendosos nas manifesta-cións a carón dos representantes máisconspicuos da Falanxe Auténtica, talvezconveña contar o que sucedeu nesta vilahai 25 anos: o 23 de febreiro de 1981.

¿Que pasou durante aquelas inquie-tantes horas nas que os congresistasestiveron baixo a vixilancia da Benemé-rita? ¿Que tipo de movementos se pro-duciron para evitar a represión ante unposible triunfo da conspiración militar?

A pesar do tempo transcorrido, aíndase descoñecen moitos datos. Duranteanos circulou pola vila a idea dunhalista confeccionada polos sectores máisreaccionarios do concello. A SociedadeCasino, niño de falanxistas durante aGuerra Civil e o franquismo, foi sina-lada como o lugar onde se reuniranalgúns partidarios da intentona reaccio-naria ¿Que hai de verdade sobre aquelareunión na decadente sociedade? ¿Écerto que algúns simpatizantes do ante-rior réxime confeccionaron unha listarepresiva?

A partir do libro CRÓNICASDUNHA DEMOCRACIA (A TRAN-SICIÓN POLÍTICA EN NOIA. OSDOUS MANDATOS DE DÍAZ FOR-NAS) rescatamos os testemuños propor-cionados por algúns dos protagonistaspolíticos daquela incerta época. BieitoGonzález Domínguez –sindicalista da

ING e máis tarde alcalde de Noia (1992-1995)– explicacomo se desenvolveron os seus pasos ante a gravidadedos acontecementos xurdidos naquelas horas de máximaexpectativa:

Tiñamos unha responsabilidade sindical e actua-mos realizando manobras de supervivencia. Eudaquela traballaba na Serra. Cando se coñeceu a

18

H istor ia

Xerardo AgraFoxo

25 anos despois:A noite do 23-F no Casino

O TRIUNFO DO GOLPE DE TEJERO LIQUIDARÍA A DEMOCRACIA

MUNICIPAL REFLECTIDA NESTA IMAXE. FUCO OVIEDO E XERARDO

MIGUÉNS, COMPOÑENTES DA MESA IDADE, PROCLAMAN O TRIUNFO

DO PSOE NOS PRIMEIROS COMICIOS LOCAIS. NOIA, 16 DE ABRIL DE

1979.

se especulou que nesta sociedadehoubera unha reunión de antigosdirixentes franquistas. Na horta daGarda Civil tamén se queimarondocumentos aqueles días.

Bieito González Domínguez

Manuel Barreiro Ulloa –entón con-celleiro nacionalista na corporaciónnoiesa– comenta como soubo do intentode golpe de Estado e como reaccionouaxiña ás noticias que chegaban deMadrid se confirmaban. No seu teste-muño confirma a existencia dunhaestraña reunión no Casino:

Souben do intento de golpe deEstado mentres estaba impartindoclases de inglés na casa. Avisoumemiña irmá Mari Carmen. Deixei asclases e intentei poñerme en con-tacto cos dirixentes da UPG a travésdo teléfono do Liceo. Preto da socie-dade encontreime con dous gardascivís, que me coñecían porque nesesdías fora ao cuartel a denunciar adesaparición dun mestre que dabaclases no Colexio de Lousame. Pre-

noticia falei con Agapito e comenteille o que pasaba.El era escéptico. Non cría o que estaba sucedendo enMadrid. Entón pensabamos que había que quitar doslocais os ficheiros onde aparecían os socios do sindi-cato. Foi Agapito con Xocas para recoller o materiale coido que o enterraron nun monte preto da súacasa.

Esta foi a miña intervención máis directa sobreeste asunto. A nivel de organización só se fixo estaactuación. Coido que Manolo Barreiro colleu a tendade campaña e pernoitou esa noite no monte. Díxoseque a rúa onde eu vivía fora vixiada por un falanxistade Noia. Ao domingo seguinte repartimos un panfletopolas rúas de Noia.

Despois tivemos unha xuntanza no local do par-tido e realizáronse duras críticas contra o noso con-celleiro por agocharse aquela noite. Coidamos quedebía presentarse no concello para realizar unhaXunta de Defensa Local. Estar ao pé do canón comomembro electo democraticamente. A crítica a enca-bezara Xoán Mariño, pero no foi a tese maioritariana asemblea. Máis tarde Manolo Barreiro dimitiu,pero non foi por culpa do 23-F senón pola crise fra-cional da UPG. El, naquel momento, era da UPG.

Aquela tarde noite do 23-F un Land Rover daGarda Civil patrullou por diante do Casino. Mesmo

19

XESÚS DÍAZ FORNAS, LOLA RODRÍGUEZ CAAMAÑO, XOSÉ MOAS PAZOS E MANUEL BRAVO HORTA ERAN OS LÍDERES DO PSOE EN

NOIA NA ÉPOCA DO 23-F.

gunteille a un deles polos acontece-mentos de Madrid, e díxome : “Sei omesmo que vostede”.

A partir deste encontro marcheipara a casa. Miña nai, que estabamoi nerviosa, marchárase para acasa de miña irmá Marita e Emilio.Cando cruzaba unha rúa atopeimecon Suso e Lola que viaxaban nunR-8 amarelo. Pararon o coche edixéronme: “Manolo vente con nósque nós imos á casa que ten Poseen Ribasieira”. A idea deles era nunprincipio subir ata aquelas paraxesda montaña. Pero eu entendía queme sería máis doado refuxiarme nosmontes de Vista Alegre porque oscoñecía moi ben e sabía das covas egalarías onde podía acubillarme.Despois díxome Manolo Sementeiraque viñera buscarme á casa.

Á mañá seguinte saín da casapara mercar os xornais. Serían asoito e aínda non chegaran. Entónvin a carón do Casino a varias per-soas identificadas coa Falanxe.Entre elas estaba Eduardo Ron-quete, Penalta e o perruqueiro XoánSantos. Saudáronme con certasorna. Mellor cunha certa desfacha-tez, como dicindo: “Desta vez sal-vástete”.

Esta foi a miña conclusión. Des-pois comentouse que tamén asisti-ran a aquela sospeitosa reuniónoutras persoas da vila identificadasco franquismo. Falouse dun deter-minado funcionario: un ex conce-lleiro en tempos de Busto. Espallá-ronse moitos rumores sobre a impli-cación de determinadas persoasnunha posible represión no supostocaso de que o golpe triunfase, peroquedaron en simples comentarios.Tamén se falou dunha lista de per-soas a eliminar, pero evidentementeos nomes non transcenderon. A listacoido que sería oral. Nela estaria-mos Suso e eu.

Semanas despois souben que algúns membros dopartido socialista refuxiáranse nunha casa do Couto.Eu estivera toda a noite á expectativa. Sempre coaidea de buscar o acubillo do monte de Vista Alegre.

Manolo Barreiro Ulloa

Pola súa parte, o que era alcalde socialista Xesús DíazFornas, ademais de comentar a existencia dunha listarepresiva no Casino, informa das decisións tomadas anteun posible éxito da conspiración militar:

Eu estiven todo o tempo preto de Noia. O día dogolpe de Estado avisoume unha persoa de Noia quetiña un importante cargo. Avisoume que tomaramedidas drásticas no tocante á miña seguridade.Despois avisei a unhas persoas para queimar osdocumentos dos membros da UXT e do PSOE. Quei-mamos estes documentos para evitar represalias,pero foi un erro pola destrución que fixemos dosnosos arquivos. Antes de partir da vila recibín outrachamada dunha persoa do concello identificada coadereita. Coido que foi unha chamada sincera. Avi-soume dos problemas que podían xurdir na vila.

20

LOLA ARXÓNS, LOIS AGRELO E BIEITO GONZÁLEZ DOMÍNGUEZ, TRES

NOIESES IDENTIFICADOS COA IDEOLOXÍA NACIONALISTA PERSEGUIDA

POLOS CONSPIRADORES.

Mentres tanto no Casino, variosdos seus socios, identificados cossectores máis reaccionarios do con-cello, estiveran a facer unha listarepresiva. Querían eliminar a xenteda esquerda e aos representantespolíticos máis destacados. Nos pri-meiros lugares estabamos Suso e eu.Logo outros compañeiros socialistase os do Bloque. Mesmo nomearan aFernando Mariño como xuíz instru-tor, para, no suposto caso de que acousa fose arriba, actuar en conse-cuencia. Coido que a Suso avisáraoManolo, o xuíz do concello. Elsoubo da lista e das intencións dosque se reuniran durante a noite nunsalón da sociedade. Seguramente foiel quen lle avisou a Suso, intentandodespois alertarme a min. Os doCasino tamén chegaron a poñer aoxuíz na lista, talvez por enfrontarsea eles. Coido que Díaz Fornas fuxiupara unha casa do Couto porque oxuíz lle avisara das intencións dosdo Casino.

Xosé Moas Pazos

Viñeron comigo outras persoas do partido. Candomarchabamos encontrámonos con Manolo Barreiroque, por certo, para nosa sorpresa, díxonos que tiñapensado falar coa garda civil. Tiñamos a previsión devolver a Noia por se había movementos a favor dogolpe de Estado. No suposto caso de que triunfase asublevación tamén tiñamos previsión de fuxir pormar, tal como fixeran os republicanos cando o golpedo 36.

Souben despois de que houbera unha reunión noCasino. Por unha persoa que tiña un cargo impor-tante na vila e estivera alí podo afirmar que a ideaque se trasladou máis tarde, no sentido de que sefixera unha lista para eliminar a xente de Noia, nonera unha patraña. A lista fíxose, e nela estaban, ade-mais do alcalde socialista, Moas, Brenlla, ManoloSementeira e Fuco, entre outros. A persoa que modixo é xente seria e responsable, tiña un cargo impor-tante no concello pero non podo dicir o seu nomepara non comprometela. Sabía do que falaba porqueel estivera alí, viu como colocaban diferentes nomesna lista e mesmo se enfrontara a eles. El viu a lista.Confirmoume o que todos sospeitabamos.

Xesús Díaz Fornas

Xosé Moas Pazos, que durante estas xornadas eraprimeiro tenente de alcalde, ofrécenos a súa visión dosacontecementos. Tamén a posible identidade da persoaque lle informou ao primeiro rexedor da confección dalista represiva nun salón da Sociedade Casino:

Eu estaba en Santiago, na secretaría do partidosocialista, situada na rúa Romero Donallo, cando seproduciu o intento de golpe de Estado de Tejero.Entre outros, estaban comigo Ceferino, Martínez,Paco Vázquez e Jano. Soubemos da entrada dos mili-tares no Congreso, a través dunha radio que habíanun despacho, e baixamos ao bar “Camionero” parater máis noticias. Dende a sede de Madrid confirmá-ronnos a perigosidade da situación que se vivía nacapital. Entón agochamos os documentos máis com-prometedores na casa dun coengo de Santiago, queera tío dun dos militantes socialistas alí presentes,porque as nosas oficinas xa estaban controladas pordous números da Garda Civil.

Suso quixo poñerse en contacto comigo, perodende Madrid nos recomendaron que cegaramos osteléfonos. Cada un de nós intentou logo pasar a noitecomo puido. Eu escondín algúns documentos nocuarto dun sanatorio de Santiago, onde estaba recu-perándose un familiar.

21

XOSÉ MOAS PAZOS (PSOE) ERA TENENTE DE

ALCALDE DE NOIA CANDO SE PRODUCIU O

GOLPE DE TEJERO.

Algunhas persoas fuxiron pola raiaportuguesa. Outras quedaron agocha-dos nas aldeas e montes preto das súascasas. Unha das persoas que marchouda vila foi o nacionalista Moncho Caa-maño Mariño:

Souben da intentona de golpe deEstado pola radio, cando me dirixíaa buscar aos fillos a unha gardaría.Levei os rapaces para a casa damiña nai na Ponte de San Franciscoe volvín a Noia. Pero non vin a nin-guén do partido. Fun por algunhataberna para tratar de poñerme encontacto con Bieito ou con Fuco oucon alguén do partido pero non osencontrei. Era un momento de incer-tidume e non se organizara nadapara evitar unha posible represión.Non era fácil atopar coa xente doteu bando naquel intre. Todo suce-dera moi de súpeto.

Foi un momento crítico, porquelogo souben que algúns persoeirosda vila brindaran con champán nobar Marina baixo o berro: ¡ESTAES LA ESPAÑA QUE QUERE-

MOS! Os máis falanxistas do Casino fixeran unhalista para eliminar a xente do concello. Coido que,segundo informara despois EL PAÍS, nela estabanPepe Agrelo e Moas. Con eles iríamos por dianteoutros. Durante as primeiras horas da noite estivenna casa onde vivía Manolo Sementeira preto do Pei-rao do Marqués. Despois fuximos no seu Land Roverpara unha finca que el tiña no Obre. Aínda que escoi-tamos pola radio o discurso do Rei non nos fiamos enon saímos de alí ata o día seguinte.

Moncho Caamaño Mariño

Tal como di este militante do BNG, Xosé AgreloHermo apareceu nalgunha das listas que publicaríanalgúns medios de comunicación. ¿Cal foi a súa experien-cia cando soubo da intentona militar no Congreso dosDeputados? :

Na tarde dese día, despois de chegar da clase,pecheime no meu cuarto de traballo para ler unpouco, cando a miña muller interrompeume, alpori-zada, para comunicarme o intento de golpe deEstado. Á vista da gravidade dos acontecementos -aradio só transmitía música militar- inmediatamente,como responsábel que era da AN-PG organicei todopara poñer a bo recado os arquivos da organizacióne sobre todo o ficheiro dos militantes. A experienciadunha longa clandestinidade axudou moito a contro-

22

XOSÉ AGRELO HERMO (ESQUERDA), CONCELLEIRO NACIONALISTA EN MUROS, FIGUROU NALGUNHA LISTA REALIZADA POLOS

SIMPATIZANTES DO TENENTE CORONEL TEJERO.

O xuíz de Noia naquelas incertasdatas era Manuel Fernández López.Sobre a reunión dos camisas azuis doCasino na noite do 23-F, explica comose comportou axiña soubo da entradados gardas civís no hemiciclo do Con-greso:

Eu souben da intentona de Tejeropola radio, cando estaba redac-tando unha sentenza na miña casa.Lembro que me asomei a unha fies-tra, despois de escoitar os disparosdos gardas civís, e vin no malecón aDíaz Fornas. Subeu a miña casa eescoitou preocupado as noticias queprocedían do Congreso dos Deputa-dos. A partir dese intre, el localizouaos seus compañeiros de partidopara poñerse a resgardo no supostocaso de que a intentona de Tejerotriunfase. Despois falouse de que osmáis reaccionarios do Casino fixe-ran unha lista e mesmo brindarancon champán, pero eu quedei todo otempo na casa. Matinando nos ruí-dos e nos recordos, pensei nos meus

lar a situación; funcionaron os teléfonos que coñecíapara ser usados en situacións coma esta, sempre através de cabinas públicas, pois había algúns “pin-chados” pola policía; un militante de base encar-gouse de agachar a comprometedora documentaciónnun lugar que el, e só el, coñecía co fin non soamentede poñela a salvo dos inimigos senón de recuperalano seu día, como así ocorreu.

Ás 8 da tarde, como todos os días, baixei á tertuliada taberna que tiña por costume. Os bares estaban enEsteiro ateigados de xente que falaban en corrillos,en voz baixa, mentres ollaban de esguello para o apa-rello de TV. A miña chegada ao bar e conseguinterecorrido de “tazeo” acostumado foi todo un exem-plo de bonhomía dun pobo: os amigos e contertuliosde sempre e moita máis -xente apolítica a maioríadela- rodeáronme e acompañáronme toda a noite atéque apareceu o rei na televisión e deu a sensación deque aquilo era o principio da fin da aventura deTejero e compañía. Aqueles esteiráns que, pasada amedianoite, me deixaron na porta da casa, ofrecén-dose a facerme garda até o amencer, terán sempre unlugar especial no interior do meu corazón.

Xosé Agrelo Hermo

23

MANUEL FERNÁNDEZ LÓPEZ, XUÍZ DE NOIA, E XESÚS DÍAZ FORNAS, ALCALDE DO CONCELLO, ACOMPAÑADOS POLAS FORZAS

MILITARES DIANTE DO EDIFICIO DO CONCELLO.

amigos e adoptei algunha precau-ción. Metín debaixo da almofadaunha pistola que empregaba paratirar ao branco. Non é certo queestivera no Casino. Coido que oasunto da lista foi unha deduciónque se realizou coñecendo a algun-has das persoas do Casino. Elesconsideraban que eu era un roxo,incluso me criticaban porqueentraba na biblioteca co xornal ELPAÍS. Dicían que lía un panfletoimpresentable. Tan pronto se pro-duxo a entrada de Tejero no Con-greso dos Deputados pensei naquelaxente. Coido que eran, sobre todo,unha banda de ignorantes. Tanignorantes que se converteran nosímbolo dunha época trasnoitada.Aínda que nunha noite, calquerapode facer dano.

Manuel Fernández López

Catro días despois do fracasadolevantamento e amansados os ánimosdo foco reaccionario reunido no Casino,

a corporación municipal reuniuse nunha sesión ordinariano salón de plenos do concello. Nesta xuntanza apro-bouse unha moción na que se condenaba enerxicamenteas actuacións involucionistas, pedíase a adopción demedidas oportunas encamiñadas ao esclarecemento dosfeitos e defendíase “la consolidación de la democracia,cuya soberanía reside en el pueblo y en su organizaciónrepresentativa”.

Despois de 25 anos daquela traumática experiencia,algúns dos conxurados nos salóns azuis da decadentesociedade aínda permanecen no anonimato. Por estemotivo moitos interrogantes quedaron sen aclarar e cer-tos datos silenciados, pero os nomes dalgúns dos repre-sentantes políticos e sindicais de Noia aparecerían naslistas de depuración que publicarían anos máis tarde osdiferentes medios de comunicación. Para un historiadorcontar o sucedido non significa soamente lembrar a noitemáis longa da nosa democracia, senón imaxinar as con-secuencias daquel feito tan arrepiante que mesmo levoua algúns dos fuxidos a protexerse con escopetas de caza.O medo ao sucedido no 36 aínda permanecía presente namemoria. Felizmente non pasou nada, pero se o golpetriunfase talvez o Casino aínda estaría aberto e contro-lado polos simpatizantes daquela “banda de ignorantes”.DESCANSEMOS EN PAZ.

24

ANO 1981, UNS MESES DESPOIS DA LONGA NOITE. MULLERES DE NOIA RETRATADAS COA SOCIALISTA CARMEN ROMERO NO

PAVILLÓN POLIDEPORTIVO DA VILA.

— Tono vital baixo.— Ausencia de interese sexual.— Dor de cabeza e malestar xeral.— Debilidade muscular para facer

calquera esforzo.— Cansazo.

En resumo: unha sensación de debi-lidade e falta de vitalidade xeneralizada,tanto física como intelectual, que reducea capacidade para traballar e inclusorealizar as tarefas mais sinxelas.

Este trastorno de saúde pódese pre-sentar en calquera época do ano indaque, parece ser, que en primavera a fre-cuencia dos casos é maior, chegando aese 10 por cento da poboación que antescitabamos.

As persoas afectadas adoitan presen-tar claros síntomas de fatiga durante estaestación. As causas deste fenómeno nonse coñecen con exactitude pero pénsaseque poden estar relacionadas co cambioclimatolóxico.

Efectivamente, o aumento das horasde luz e o incremento da temperaturaambiente, forza ao organismo a unhaadaptación que, en persoas propensas,pode desencadear este padecemento.

Por outra banda en situacións deestrés, a ansiedade provocada polas difi-cultades da vida ou unha situación dedepresión, poden tamén provocar a apa-rición deste molesto trastorno pasaxeiro.

Este tipo de astenia, é de carácterleve, e presenta unha sintomatoloxía

oa chegada da primavera, a natureza troca deforma significativa: prodúcese unha eclosión

de cores, aromas e mesmo maxia pasional. As horasde luz aumentan de xeito considerable e os raios

solares comezan a quentar.

Pero toda esta beleza pode volverse contra nós e pro-vocar algún que outro trastorno de saúde mais ou menosimportante:

Dende a simple “astenia primaveral” até outros pro-blemas de mais entidade.

— Aumentan as infeccións de pel causadas por fun-gos.

— Os casos de asma bronquial ou bronquite alérxicadebido a abundancia de polen na atmosfera1.

— Aumenta a frecuencia de casos de rinite alérxica,farinxite alérxica, larinxite alérxica.

— Aumentan os casos de infeccións gastrointestinaisbacterianas, como as disenterías .

Pero quizás os mais coñecidos sexan, a chamada“astenia primaveral” e as alerxias, nas súas diferentesmanifestacións.

A ASTENIA PRIMAVERAL.

Un dez por cento da poboación padece en maior oumenor medida a chamada “astenia primaveral”.

A astenia é definida por diferentes autores como “unestado patolóxico duradeiro, que aparece e persiste enausencia de esforzo inhabitual e que mellora moi poucoou nada co descanso (a diferenza da fatiga ou cansazo quesi mellora co descanso)”.

Síntomas:— Tristeza inexplicable.— Irritabilidade.— Falta de apetito.— Certa perda de memoria.— Tensión arterial baixa.

25

Víctor Vez Vilar

P inceladas san itar iasA primavera

o sangue altera

1 Ver artigo Revista Alameda Nº. 19

pouco alarmante e de corta duración. Onormal é que remita ao cabo duns díassen precisar tratamento algún. No casode non desaparecer en poucas semanas,o más conveniente é acudir ao médicopara que descarte outra patoloxía demais importancia.

Unha característica definitoria destetipo de astenia é que, curiosamente, nonaparece despois de realizar un granesforzo, como sería o normal, se nonque maniféstase cando desenvolvemosaquelas actividades que marcan o nosodía a día, incluso as máis sinxelas. Indamáis, a astenia pode manifestarse deforma constante, sen que fixeramos nin-gún tipo de esforzo.

Outra curiosidade: A astenia prima-veral é mais frecuente nas mulleres quenos homes.

Como queda dito, este trastorno éleve e debe desaparecer en poucotempo, a súa persistencia pode orientar-nos cara unha orixe de tipo orgánica,como alteracións cardíacas, pulmona-res, infeccións de todo tipo e outras moi-tas. Nestes casos debe se-lo Médico (eunicamente o Médico) o que estableza odiagnóstico e tratamento correspon-dente que irá máis orientado cara a orixeda astenia que a esta en si.

Cando a astenia non ten unha causaorgánica coñecida hai que intentar ali-viar ou diminuí-los síntomas.

Unhas sinxelas normas hixiénicassolucionarán o problema:

— Respectar as horas de soño.— Realizar exercicio físico mode-

rado.— Levar una dieta san e equilibrada.

— Evitar os excitantes: tabaco, alcol, café etc.— E mesmo practicar exercicios de relaxación.

¡Ollo!: Non utilizar en ningún caso, suplementos vita-mínicos ou de minerais sen consello médico.

Estes suplementos, as veces mais comerciais que rigo-rosamente científicos, non poden en ningún caso trans-formar unha dieta pouco equilibrada en saudable.

Si a sensación de cansazo se prolongase durante máisde seis meses, cousa pouco frecuente, e no existise nin-gún problema físico nin psicolóxico que poda se-lo cau-sante deste estado, é posible que se trate dun caso defatiga crónica. Esta enfermidade ten una evolución alargo prazo e, inda que presenta mellorías e remisións,entraña un alto grado de incapacidade física para levar acabo as actividades correntes .

AS ALERXIAS

Tamén a primavera é época propicia para a exacerba-ción de certas manifestacións alérxicas2.

Compre subliñar sen embargo que, como no caso daastenia, esta no é unha patoloxía exclusiva desta época doano.

O que ocorre é que a presenza de polen (entre outrosfactores desencadeantes) fai que certas persoas sensiblesaos alérxenos transportados polo ar, respondan con mani-festacións clínicas como: Asma bronquial ou bronquitealérxica, rinite alérxica, farinxite alérxica, larinxite alér-xica, etc. (Sen descartar outras manifestacións alérxicascomo por exemplo, algúns tipos de alteracións cutáneas) .

A mais frecuente destas patoloxías é a rinite alérxica.

A rinite, en xeral, é una enfermidade que afecta ámucosa nasal e produce espirros, proído, obstrución,secrecións nasais e mesmo falta de olfacto. Adoita sermoi persistente e dar síntomas a cotío, inda que, depen-dendo da causa da inflamación, pode dar síntomas so entemporadas concretas. (rinite alérxica)

Se a rinite aparece perante todo o ano, clasificaríasecomo perenne: pode estar causada por ácaros, fungos,epitelios de animais, etc.

Cando se presenta en calquera época do ano, denomí-nase aperiódica: e asemade pode estar causada por fun-26

2 “Unha alerxia é una resposta exaxerada do noso sistema inmunoló-xico fronte a calquera sustancia estraña que considera potencialmenteperigosa. O organismo pon en marcha unha serie de mecanismos derecoñecemento, detección e produción de anticorpos para combate-los axentes invasores. Cando o número de anticorpos é exaxerado pro-dúcese unha reacción alérxica”.

sobre a orixe do problema polo que nono resolven Aplícanse a través de gotasou spray.

Non están exentos de efectos secun-darios polo que, baixo ningún conceptodeben usarse indiscriminadamente e sensupervisión médica.

Hai outros recursos terapéuticoscomo por exemplo, os corticoides tópi-cos que paralizan a liberación de hista-mina, pero, insistimos unha vez mais,deixemos que sexa o Médico o queaconselle o seu uso.

RESUMO

Este máxico espertar da natureza,non ten a mesma incidencia en tódalaspersoas por igual: para uns sería gozarda contemplación de xardíns floridos,do clima, do amor...... e para outros, dasalerxias.

Pero non debemos desesperar: Unha“astenia primaveral” non é nada deimportancia, trátase unicamente dunhadeficiente adaptación do noso orga-nismo aos cambios que se producen coachegada desta estación.

O das alerxias, xa é outro cantar.Pero de tódolos xeitos, sempre podere-mos confiar na ciencia moderna que,non o dubidemos, aporta en cada caso asolución mais adecuada.

O que nunca deberemos é minimizarestes problemas e procura-la soluciónpola nosa conta.

Gocemos da primavera e preparémo-nos para o verán, que tamén ten repercu-sións sobre a nosa saúde... pero ese serátema doutro artigo.

gos, epitelios de animais, ou alérxenos relacionados coaprofesión ou ambiente frecuentado polo doente.

A rinite chamada estacional: pode estar causada porpolen de gramíneas, polen de piñeiro, etc. etc. en xeralcalquera planta pode desencadear a enfermidade se a per-soa é sensible a ese polen.

Ante un caso de rinite alérxica a primeira medida seriaidentifica-lo factor causante. Algunhas persoas, ao cabodo tempo, establecendo unha relación causa/efecto, che-gan a identifica-lo responsable do seu padecemento. Nonobstante o lóxico é acudir a un servizo especializado(Serv. de Alergoloxía) para que o Médico Especialista,por medio de determinadas probas, estableza a causa daalerxia.

Existen tratamentos médicos: dende as mal chamadasvacinas (o nome apropiado sería “Antíxeno desensibili-zante”) até medicamentos “antialérxicos” que (sempreinsistiremos nesto) debe utilizarse unicamente baixoreceita médica.

Polo que respecta ao enfermo, a primeira medida quedebe adoptar é, evita-lo alérxeno: non ter na casa ou vivirpreto da árbore ou a planta que lle afecta (ou, no seu caso,animais como gatos, cans etc.).

Claro que esta recomendación moitas veces non édoada de seguir, dada a natureza dos alérxenos. Porexemplo, ¿Como evita-lo polen se un vive nunha cidadeou no campo onde medran as arbores produtoras do polenque nos afecta?

Hai outras medidas como por exemplo, utilizar gafasde sol, mante-las fiestras da casa (hai filtros especiaispara poñer no canto das persianas) e do coche pechadasen épocas críticas, lava-lo cabelo antes de deitarse a dur-mir, etc.

E referente aos tratamentos médicos, o que xa men-cionamos: A Desensibilización (o Inmunoterapia), que sereserva a pacientes con alerxias severas e que non respon-den á medicación.

Inxéctanse cantidades de alérxeno cada vez superiorespara inducir certa inmunidade cara o alérxeno causante.

É un proceso largo e non exento de riscos, polo quedebe ser administrado por persoal cualificado e semprenun centro sanitario.

No que respecta á terapia medicamentosa, compremencionar os antihistamínicos (xeralmente de adminis-tración oral: pílulas).

Os desconxestionantes que reducen a inflamacióndos tecidos do nariz, o que axuda a respirar con más faci-lidade. Iso si, tratan os síntomas pero carecen de efecto

27

despois... só silenzo

Hamlet, príncipe de Dinamarca

rase unha vez, como nos con-tos das crianzas, unha Vila con un

tan alto grao de cultura e sensibili-dade no eido musical que o íuí-

uíu dos semáforos non só cumpría coprimordial obxectivo de avisar aos posí-beis cegos e curtos de vista que se ato-pasen aos seus pés, e non fosen quen dealbiscar ao monequiño verde, senónque, mesmo podía avisar aos xordos denacemento, e era posíbel escoitalo áincríbel distancia (para un semáforo) demáis de 200 metros.

Quizais un dos piares incuestioná-beis para o acadamento dese nivel cul-tural, aínda que hai quen se atreva achamarlles pailáns, estea nalgún dosdesinteresados veciños condutores. Tansó precisan, ademais da boa vontade,para o seu altruísta comportamento, duninstrumento tan normal nas nosas vidascomo é... un vehículo a motor. Logo,tan só han de premer a fondo o acelera-dor do tropecentas válvulas que xa otubo de escape se encarga do resto. Ouaínda máis sinxelo e eficaz: poñer atope o volume da arradio, baixar o cris-tal, agardar que os altofalantes cumprancoa súa benéfica misión e se encarguende compartir con todos nós o seuchunda-chunda. Ou txunda-txunda?Vergoña debería darme non ser quen deescribir sen dubidar a onomatopeasendo da Vila da que son.

Altofalantes nas rúas con música ambiente paratodos, comunal aula de música, e gratuíta! Doado e enxe-ñoso! Fío musical até o último veciño, universal! Espe-cialmente agradábel no verán, cando, coa calor, xa ape-tece abrir as xanelas e, de paso, escoitar esas melodíaspolas que, por mor do frío, andamos devecendo todo oinverno.

Panxoliñas no nadal, este ano eran catro o seunúmero, que repetían de forma cíclica, todo o día enhorario comercial. Non importaba cal fora a túa opciónrelixiosa, mesmo os agnósticos podían gozar delas senexclusión ningunha. Que máis alta demostración de civi-lidade cabe que a non discriminación por motivo reli-xioso?, todas as crenzas con dereito a escoitalos. Porsuposto rematamos sabendo de memoria a lección,mesmo podiamos cantalas polo baixo.

Sigamos a honrar aos nosos santos con orquestras efoguetes. Non durmamos, para que?, e bailemos polasnoites até as catro, ou máis tarde se aguantamos. Espan-temos ás oito aos paxaros (non é, como o dos touros,crueldade innecesaria) co estrondo dos petardos da albo-rada, un día si e outro tamén, e así todo o verán. Moitoscartos para orquestras, dúas por noite e toda unha semanaa poder ser. Cartos, moitos cartos, ben empregadosabofé! E aínda vos hai quen segue neste 2006 (terá ore-llas na vez de oídos?), a se queixar por non ter depura-dora e polos cortes decontino no abastecemento da auga(nos primeiros 45 días do ano tan só seis). Depuradora?:non grazas! Que continúe a nosa merda a acadar a ría(non o leva a facer os últimos 2000 anos? Para que logotanta presa?), xa a ameixa e o berberecho se encargaránde filtrala, xa os comeremos nos a eles na empanada, quetodo, ao final, volve a casa. Gocemos da vida! Aforremosos cartos para orquestras, que moi preto anda o verán, epara os soldos dos liberados do concello que con tantocelo miran por nós, ben se ve (ou escoita, debería dicir).

28

Agustín Agra Barreiro

A música é cultura: que se espalle!

actuación no Liceo, e da pegada indelé-bel que deixou na nosa alma). Coñecenacaso a Orquestra París os que preten-den impoñernos as súas ideas sonorasdende Bruxelas? Decátanse acaso deque con tan reducido número de habi-tantes temos conservatorio de música edúas corais, e de que gozamos dunhaSemana Musical (agora sen público,incríbel nesta Vila musical) dende hai30 anos? Tan só falta que PrudencioRomo poña música ao lema do noso tandebexado obxectivo:

AVila: capital mundialda cultura musical

Non pensedes que falo de política, eque enxalzo a uns e non a outros. QueSanta Cecilia e os anxos querubíns melibre diso! Xa todos eles (todos todos)pasaron pola poltrona do concello (moicómoda che é, disque din. E moi ben secobra, non si?) Perdoade o descoido,esquecía que os desvelos hai que paga-los, e todos colaboraron por igual nanosa indubidábel formación. Paraquedo. Que escribiches, ignorante?Como te atreves con todos á vez? Non tedecatas, paspán, que o fan polo nosoben? Non ves logo que é mesmiño comocando levas aos nenos a clase en contrada súa vontade? Non sabes logo que épolo seu ben? Que querías? Pretendíasacaso que che deixasen gozar dosilenzo, que te refocilaras na túa igno-rancia musical? Non te decatas, homiño,que se non fose por eles habería de que-darche a materia para setembro?

Loade ao concello, equivocadosveciños da Vila que coidades que amellora da vosa calidade de vida con-siste en desperdiciar o tempo durmindopolas noites. Loade, repito agradecido,ao voso desvelado (coma vós) concello,que mira polo voso deleite e formación.Quen da máis por menos cartos?

Dicídeme logo... e que ninguén máisapreza o silenzo aí afora?

Tranquilos todos. Andan os nosos políticos tan desve-lados por nós como corresponde ao seu cargo, máis nonpolo ruído nocturno (coma nós), senón por promover aque é, e debe ser, con razón, a súa máxima: a música écultura, que se espalle! Aínda que está claro que nonson eles os que viven a carón ou mesmo enriba dos pubsou das rúas da movida, é indubidábel o seu compromiso.Acreditade, mentes estreitas!, e non cuestionedes máis asúa boa fe: permisos de apertura ... para que? tan só seríaun poñer trabas na construcción dos nosos espíritos artís-ticos. Un pub évos un centro de aprendizaxe e o seu inte-rese cultural indiscutíbel, non o vedes? Insonorización?O que? Sería inadmisíbel, antidemocrático pretender oseu uso en exclusiva para uns poucos. Que se propague oseu son o máis posíbel, que chegue mesmo ás nosascasas, aos nosos cuartos, que atravese os tapóns que usa-des para os oídos. É doado (avante toda!): máximovolume e portas abertas, bafles na entrada do local cara afóra. Que sorte que non se lles faga cumprir coa estrictaobrigatoriedade da dobre porta! Dificultaría tan seria-mente a propagación do son! Que fácil corroborar a vera-cidade do que estades a ler, a súa desinteresada colabora-ción na nosa formación! Comprobádeo calquera sábado,este mesmo, saíde, acreditádeo por vós mesmos.

As vomitadas nas vosas portas, os vidros ateigando aría, as escacheiras de mobiliario público (contedores delixo, papeleiras, marquesiñas, que sei eu...), que todospagades, por un valor de millóns de ! anuais, os gastosnos servizos de limpeza, que así mesmo tamén pagades...Tranquil@s tod@s, iso non é máis que un mal menor,pequenos inconvenientes necesarios (danos colaterais,xa sabedes). Non vos fagades mal sangue, no fondo (abi-sal) redunda no voso ben, tede fe na sabedoría dos vososinfalíbeis políticos. Pensádeo ben, asisade... que sería devós se chegase o infortunado día no que vos alcanzase osilenzo nocturno durante as fins de semana. Que faria-des? Deixariades o tranquimazim e durmiriades por fin aperna solta? Que ruína para as farmacias e as consultasdos psicólogos!

Disque o nivel medio de emisión dunha cafeteríaanda entre os 90 e os 100 dB. Cantos acada un pub enhorario nocturno? E disque tamén, segundo a UniónEuropea, o límite de contaminación sonora admisíbel éde 65 dB (nocturna e na rúa 45). Mais, que saberán enEuropa da nosa particular idiosincrasia, dos altos están-dares que acadamos no eido musical e que tantos esfor-zos nos custaron? Que saben eles d´Os Tamara, e deRodrigo Romaní e Milladoiro? (con aquela súa mítica

29

espois da última tempada65/66 o fútbol en Noia des-aparecía oficialmente aínda

que si houbo partidos, sobretodo nas festas tanto de San Marcocomo de San Bartolomeu.

No 66/67 xógase o 1º torneo do viño(xa publicado noutro número) sendocampión o Area.

O 25/4/67 xógase no San Alberto otrofeo Domec entre o Racing de Ferrol eo R. Oviedo, no que gañaron os departa-mentais por 2 a 1.

Citando algún dos xogadores queparticiparon naquel partido, temos aGermán, Pepiño, Arturo, D. Erviti (quelogo sería adestrador do Noia durante 6tempadas).

Ámbolos dous equipos xogaban en2ª división.

O 24/8/67, o I Trofeo San Bartolomé xogárono oCompostela e o Pontevedra, neste último xogaban osnoieses A. Diez e M.Petisco.

O Compostela xogaba en 3ª e o Pontevedra en 1ª ades-trado por Molinuevo e trouxo un equipo de circunstan-cias.

No 67/68 volve o R. Oviedo a Noia o 25/8/68, e estavez a xogar contra o Celta. O resultado foi de 2 a 1 a favordo Celta con dous goles de Riveros por parte olívica e 1de J. María por parte ovetense.

En outubro do 67 recibe unha homenaxe Rubiche, ex-xogador, árbitro e fundador do Noya no ano 1928.

O 18/2/68 comezou a instalarse a praza de touros entreo campo de fútbol e a finca a Cunca; houbo moitas críti-cas tanto en radio como en prensa, pois o campo de SanAlberto quedou un tanto reducido.

O 25 de Abril do 68 inaugurase cunha novillada naque no cartel estaba a toureira dacabalo Conchita Linarese os novilleiros Gallito e Paco Bautista.

O 68/69 recíbese da Delegación E.F., e a través daFederación Gallega de Fútbol, 494.510 ptas. para cons-trución da grada e vestiarios no campo de San Alberto,inaugurándose no ano 68.

Xogan o 25/8/68 un partido entre o Arosa e o Compos-tela, ámbolos dous de 3ª división, co resultado de 2 a 2.

No 69/70 seguimos sen fútbol oficial pero hai dousequipos que xogan a liga Ría de Muros, estes eran oIndustrial e o C.D. Campo.O campión foi o Lira e osequipos participantes, a parte dos noieses, foron:Lira,Outes, Esteiro, Muros, Louro e Tambre. Foi un cam-pionato moi mal organizado e con moitos líos.

No partido Campo-Industrial énchese San Alberto, oresultado foi de 1 a 1 e rematou antes de tempo, e estasforon as aliñacións:

30

Ricardo Güeto

FutbolTempada 66 á 71.Nacemento do Noya S.D.

RAMÓN SENRA, PRESIDENTE DO NOYA S.D.NO 1970/1971

S.D. (Sociedad Deportiva). Tamén oC.D. Industrial tería o seu oco pero aF.G.F mandaríao a liga do Sar ondeentraría máis adiante o Noya S.D. peromentres, este pasaría a formar parte daliga da Costa de 2ª Regional, Grupo 3ºna súa 8ª edición.

O seu presidente sería D. RamónSenra Blanco cargo que tamén tivera noCampo C. F. e fora ex-directivo do NoyaC.F.

De adestrador exercería D. FranciscoMiguéns máis coñecido como Pacuchoque tamén sería xogador. Xogara naS.D. Compostela e no Noya C.F.

A plantilla estaba composta polosseguintes xogadores:

Porteiros: Manolo e Cortés.

Defensas: Lago, Canelas, Maneiro,Sito, Chito, Díez II, Cartagena.

Medios: Pacucho, Paco, A.Petisco,Jandro e Mon.

Dianteiros: Ríos, Juanatey, Felipe,Carril, Vilas, X.Agrafoxo, e Chino.

O campo de San Alberto repárasepor estar bastante deteriorado, sobretodo a valla que separa o terreo de xogo.

Xógase o campionato galego deafeccionados e na 1ª eliminatoria tóca-nos o Portazgo, quedando empatados naCoruña 1 a 1 e gañando na casa por 1 a 0con gol de Agrafoxo.

A 2ª eliminatoria tócanos co Victoriada Coruña onde o Noya perde por 3 a 2con goles de M.Petisco e Chino. No SanAlberto empataríase 1 a 1 con gol deChino quedando así o Noya eliminado.

Tamén dicir que se xoga o 1º trofeo

Polo Industrial: Ageitos, Tajes, Paco, Barreiro, DíazII, Gelo, Rios, J. María, Mario, J. Busto, Brantuas…

Polo Campo: Cortés, Canelas, Lomba, Lago, Mon,Pais, Juanatey, Xandro, X. Agrafoxo, Felipe e Chimino.

E así chegamos a tempada 70/71 onde chegaría o fút-bol oficial a Noia.

NOIA S.D. 70/71

Despois de varias reunión na F.G.F. dá motivo que oClub Deportivo Campo rebautíceno co nome de Noya

31

R. OVIEDO E R. DE FERROL NO CAMPO DE SAN ALBERTO O 25/04/1967

O NOYA S.D. EN PONTE DO PORTO O DÍA QUE SE PROCAMA

CAMPIÓN DA COSTA EN 1970/1971

M. PETISCO RECIBE O TROFEO “CHACHO”, MÁXIMO GOLEADOR DA

COSTA. NA FOTO CO EX-INTERNACIONAL CHACHO E O PRESIDENTE DA

FEDERACIÓN JANO GUILLÉN E OUTRAS AUTORIDADES

Banco Bilbao (logo sería na historia daS.D. un trofeo famoso en toda Galicia).

O torneo foi triangular enfrontán-dose o Boiro co Palmeira e o gañador deeste na final co Noya S.D. No primeiropartido o Boiro gañoulle ó Palmeira por3 a 1 e perdeu na final co Noya por 3 a 0.

O campeonato de liga daría comezoo 28/3/71 coa participación dos seguin-tes 12 equipos:

C.D.Bayo; Buño S.D.; D.Carballo;C.D.Carnota; U.C.Cee; S.D.Finisterre;Muxía C.F.; S.D.Negreira; Noya S.D.;C.D.Porteño; S.D.Puenteceso; XallasC.F.

Retirouse o Soneira, era novo oNoya S.D. e volvían a competiciónFinisterre e Negreira.

Na tempada anterior, e dicir, na69/70, o campión foi o Puenteceso e oBuño sería de Copa.

Na primeira xornada o Noya debuta oficialmente des-pois de 4 tempadas contra o Negreira no campo doCepelo onde gaña por 0 a 1.

Xornada 2ª, 4/4/71. Debuta o Noya en San Albertogañando por 3 a 0 ó Bayo.

Xornada 3ª, 11/4/71. O Noya volve a xogar en SanAlberto e gaña esta vez por 3 a 1 ó Buño.

Xornada 4ª, 18/4/71. Noya 3 Xallas de Santa Comba1; era o 3º partido en San Alberto.

Xornada 5ª, 25/4/71, Día de San Marcos. O Noya caederrotado no campo das Pedras Blancas ante o Carballopor 5 a 3.

Xornada 6ª , 2/5/71. Noya 1 - U.D. Cee 0.

Xornada 7ª, 9/5/71. No campo de Lombáns, Carnota 0- Noya 1.

Xornada 8ª, 16/5/71. O Noya recibe o actual campiónda costa en San Alberto empatando o partido 0 a 0.

Xornada 9ª, 20/5/71. O Noya desprázase a Muxíaonde empata 1 a 1.

Xornada 10ª. Volve o Noya a xogar fora, esta vez nocampo de Ara Solis en Fisterra onde o Noya cae por 3 a 1.

Xornada 11ª, 28/5/71. Terminaría o Noya a primeiravolta no campo de San Alberto contra o Porteño de Pontedo Porto de onde saíu goleado por un contundente 7 a 0.

Xornada 12ª, 6/6/71. Comeza a 2ª volta e o Noya xogaante o Negreira ó que golea por un 12 a 0.

Xornada 13ª, 10/6/71. O Noya xoga co C.D. Bayo nocampo do Balsiño onde o Noya volve a golear por 1 a 5.

Xornada 14ª, 13/6/71. O Noya sae derrotado por 3 a 2ante o actual campión de copa.

Xornada 15ª, 20/6/71. O Noya gaña por 4 a 2 nocampo do Carreiro en Santa Comba ante o Xallas.

32

M. PETISCO CO PONTEVEDRA NO 1967 EN

SAN ALBERTO CON CHITO E CHINO

EX-XOGADOR DO

NOYA F.C. E OUTROS

EQUIPOS RECIBE A SÚA

HOMENAXE EN

OUTUBRO DE 1967A CONSTRUCIÓN DA GRADA DE FERRO NO CAMPO DE SAN ALBERTO

NO 1968

como varios partidos por falta de árbi-tros.

O Noya S.D. empezaría unha histo-ria nas ligas da Costa impresionantesonde trinta e cinco anos despois aíndafalan daquela época.

O Club fixo estes números: xogou 22partidos, dos que gañou 15, empatou 3 eperdeu 4, con 78 goles a favor e 23 encontra facendo un total de 33 puntos.

Clasificación: 2º Cee, 3º Puenteceso,4º Buño, 5º Carballo, 6º Porteño, 7º Car-nota, 8º Negreira, 9º Finisterre, 10ºMuxía, 11º Bayo, 12º Xallas.

Nesta tempada créase o trofeo Cha-cho para o máximo realizador, e este caesobre o xogador noiés M. Petisco quemarcaría a cifra de 54 goles.

Xógase a Copa quedando eliminadona 1ª ronda polo Negreira co tanteo de 3a 1 e 1 a 2 e o campión foi o Carnota.

A fase de ascenso o Noya non a xogapor motivos descoñecidos cedendo asúa praza ó Cee, que queda eliminadopor S. Celanova no seu intento de ascen-der a Preferente.

O Noya saldou esta tempada con40.000 ptas. de superavit, e os sociostiñan unha cota de 400 ptas. anuais.

No próximo artigo falaremos da tem-pada 70/72 na liga da Costa.

Xornada 16ª, 04/6/71. O Noya ten a súa 4ª derrota,esta vez foi no campo das Raíces ante o Cee 1 a 0

Xornada 17ª, 27/7/71. No campo de San Alberto oNoya derrota ó Carballo por 4 a 1.

Xornada 18ª, 11/7/71. Noya 5 - Carnota 2.

Xornada 19ª, 18/7/71. O Noya desprázase a Pontecesoonde acada un empate 2 a 2.

Xornada 20ª, 25/7/71. O Noya golea escandalosa-mente ó Muxía por 10 a 1.

Xornada 21ª, 1/8/71. De novo o Noya golea de escán-dalo, esta vez ante ó Finisterre por 11 a 0.

Xornada 22ª, 8/8/71, final de liga. O Noya xoga naPonte do Porto onde sería unha final, pois xogábase ocampionato ante moito público noiés, e o Noya gaña óPorteño por 0 a 1 proclamándose campión da costa na súa8ª edición.

No partido Noya - Carballo deciden que arbitre unafeccionado pero logo tiveron que xogar outro día. Así

33

OUTRO EQUIPO DO NOYA S.D. 1970/1971 CON CHITO, SITO,MANEIRO, MON, PACUCHO, CANELAS, MANOLO.

RÍOS, JUANATEY, X. AGRAFOXO, M. PETISCO, CHINO, A. PETISCO E FELIPE

NOYA S.D. TEMPADA 1970/1971. SENRA (PRESIDENTE), CORTÉS, MANEIRO, SITO, LAGO, MON, CHITO, MANOLO.JUANATEY

3534

utra canción máis das chamadas noiesas, pois hai moitos anos que se canta en Noia estahabanera. Seguramente tamén é coñecida en moitas partes da nosa xeografía. Primeiro porser en español, polo tanto pódea cantar máis xente. E despois, por ser unha habanera decorte melódico impecable, como se levaba polos anos vinte do século pasado.

O nome do seu autor non puiden averigualo. Esta como tantas e tantas cancións non se rexistraronna Sociedade de Autores, pois non era tan doado como agora, rexistrar unha obra musical.

Sin embargo, si existe a posibilidade de que fora editada, sobre todo si o autor é catalán, pois nesaautonomía editáronse a maioría das habaneras que chegaron ata os nosos días.

36

Canc ións de Noia

Prudencio RomoFeliz ángel de amor

Pola contra, no esquecemento ficaaqueloutro escrito de decembro de1985, asinado conxuntamente polospatróns maiores de Carril e Noia,Vicente García López e José AntonioAgrafojo Arestiño, dirixido ao presi-dente da Xunta de Galiza e aos conse-lleiros de Agricultura, Pesca e Alimen-tación e de Ordenación do Territorio eObras Públicas demandándolle aogoberno galego que faga vale-las súascompetencias en materia de pesca emarisqueo nas augas das rías e que seopoña con contundencia á autorizaciónde novas concesións de extracción deáridos polas nefastas consecuencias quelle acarrexan á actividade marisqueira.

No mesmo escrito explican tamén osdevanditos patróns que nunha recentexuntanza mantida por areiros e marisca-dores a iniciativa da Delegación doGoberno en Galiza, na que participaronvarios representantes do primeiro sectore tan só o patrón maior de Carril enrepresentación do sector marisqueiro,non se puido acadar ningún acordo oucompromiso pola necesidade de some-telo a consulta previa de tódolos maris-cadores. De tódolos xeitos, -continúandicindo no seu escrito- con respecto aoproblema da extracción de áridos o seuposicionamento segue sendo o quedende sempre veñen defendendo e quese resume nos seguintes puntos:

“Que es de dominio público quela mortandad del marisco es debidaa la extracción de áridos y no cabe

vida continúa e vainos paseniñamente depa-rando a confirmación dalgunhas premoni-

cións que se van alternando con algunha queoutra sorpresa, nalgún caso maiúscula. Neste

mes de setembro de 1987 Pastor Alonso é agasallado coamáxima distinción honorifica da confraría “San Barto-lomé” de Noia “pola súa actuación co sector marisqueiroe pesqueiro nos problemas xurdidos nos feitos das areei-ras”, como xa adiantamos no nº 21 desta revista Ala-meda. Atrás queda aqueloutro recoñecemento de“GALEGOS ILUSTRES” para Abel Caballero, DíazFornas, García Sabel e González Laxe feito público polapropia confraría de xeito panfletario ao remate da cele-bración dunha asemblea xeral extraordinaria 23-VIII.87/66, un día antes da consumación do vadalismode Ponte Nafonso e co coñecemento de que o día 31 desemesmo mes remata o prazo da concesión de extracciónde áridos:

“(...) Todos GALEGOS ILUSTRES, membros doPartido que “goberna” en Madrí, que non dudaronen consentir a extracción de area no noso Rio asabendas de que destruien a Ría e causan a mortan-dade no noso marisco, PERXUDICANDO OS TRA-BALLADORES E LEVANDO MÁIS PARO E MÁISMISERIA ÓS NOSOS POBOS.

Todos eles con competencias dabondo parapechar as areeiras e pedirlle responsabilidades ósSres. FREIRE AGRAFOJO, VAZQUEZ PARCERO EFERNÁNDEZ ALBORÉS, outros galegos que nondudaron en facerse ricos metendo a fame na casa dosseus veciños”.

Para o anecdotario reproducimos deseguido o contidodunha “pintada” feita en lugares previamente selecciona-dos pola súa visibilidade e afluencia de público alusivaao asunto que nos ocupa”:

“PARCERO MILLONARIO,MARIÑEIROS Ó CARALLO”

37

Domingo Campos

Zurra ao temporalAlarma en Noia.

Desfeita para o sector marisqueiro

ningún acuerdo que lo tolere, quedicho acuerdo no puede ser tomadopor quienes tinen la obligación deordenar el precintado y retirada delas barcazas, el derribo de las insta-laciones areneras en tierra y procu-rar que las sanciones impuestas porla actividad ilegal de los arenerossean ejecutadas con carácter deurgencia, que se deben cuidar nues-tras rías que son fuente de vida yriqueza, de las que depende el bien-estar social y económico de todaGalicia, que se debe aplicar la leyvigente no permitiendo ningún tipode extracción de áridos, que las ríasafectadas por la extracción debenrecuperarse a lo largo de muchosaños para recobrar su sedimentonatural y vuelvan a ser creadoras devida de innumerables especies quehasta ahora con tanta generosidadnos estuvieron ofreciendo, que sihasta ahora se sacó arena incontro-ladamente no se puede pretenderseguir sacando la que aportó el ríoporque de esa forma no se repara elmal que se hizo, que sólo cuando losmariscadores se dieron cuenta deque la mortandad del marisco eradebida a la extracción de áridos y sehicieron todo tipo de denuncias ymanifestaciones, fue cuando los

científicos empezaron a hacer estudios y valoracio-nes y después de romperse la cabeza nos dijeron queno saben de qué muere el marisco”.

Fonte: La Voz de Galicia (30-12-1985)

Mentres a instrución do sumario polos acontecemen-tos de Ponte Nafonso continúa e vai medrando o volumedas probas que se van acumulando ten lugar un feito pre-visíbel e de gran transcendencia para Galiza que vaimerecer un tratamento preferencial en tódolos xornáis.Formalízase a moción de censura contra o goberno daXunta presidido por Xerardo Fernández Albor, do queera vicepresidente Mariano Rajoy Brey.

“(...)Un gobierno en descomposición, anodino, ysin otro horizonte que el de sostener, bien sujeto a sutrono a un presidente de la Xunta que nunca entendióadónde llevará a la derecha de este país su perme-nencia a toda costa en el poder (...)”

“GOLPE DE MANO EN RAXOI”, L.G. Domínguez (Anuario 1987, La Voz de Galicia)

Neste mesmo mes de setembro de 1987 a censura aogoberno Albor-Rajoy presentada polos grupos parlamen-tarios do Partido dos Socialistas de Galicia-PSOE, Par-tido Nacionalista Galego e Coalición Galega leva aoPazo de Raxoi ao socialista Fernando González Laxe,quen, xunto cos vicepresidentes, Pablo González Mari-ñas e Xosé Luís Barreiro Rivas, vai se-lo principal refe-rente do primeiro goberno de coalición da historia auto-nómica galega.

A rodaxe do goberno da “Galicia en marcha” está pra-gada de sobresaltos e pesadelos. Unha conxura de mei-gas e trasnos trae un temporal de vento e choiva en outu-bro que case non deixa nada en pé, provocando perdas deproporcións catastróficas que van ser cuantificadas enmilleiros de millóns. As incesantes chuvias que dende odía 14 descargan sobre Galiza acadando valores superio-res aos 160 litros por metro cadrado poñen a toda acomunidade nunha sitiuación crítica e impoñen a mobili-zación intensiva de tódolos recursos e equipos de emer-

38

FERNÁNDEZ ALBORE E BARREIRO RIVAS, DOUS POLÍTICOS

ENFRONTADOS. Fonte: La Voz de Galicia

GONZÁLEZ MARIÑAS, BARREIRO RIVAS E

GONZÁLEZ LAXE NOS BANCOS DO GOBERNO.Fonte: La Voz de Galicia

malización do idioma en tódolos ámbi-tos sociais, láiase desta dificultadeengadida ao proceso de normalización ereafírmase, nunha nota feita pública nodevandito medio, na necesidade dunpulo máis intenso:

“(...) Concretos atrancos xurídi-cos non anulan de ningún modo aconstitucionalidade nin a lexitimi-dade fundamental do dereito ó usodo galego, tanto na vida social,coma, e sobre todo, no mundo doensino. (...) A lingua, patrimoniocultural supremo de tódolos gale-gos, é o valor que máis esencial-mente nos define, polo cal debe servínculo de unidade e proxectocomún, nunca motivo de enfrenta-mento e división”.

Mais o meigallo non remata aquí. Odía 5 de decembro un cargueiro pana-meño de nome Cason naufraga fronteás costas de Fisterra alfombrando coscadáveres de 23 xoves o chan da lonxafisterrá. Maleficio dunha costa, a Costada Morte, que cobra a súa lúgrubepeaxe, confirmando unha vez máis oseu acaído alcume. Durante catro lon-gos días o cargueiro resiste altivo osembates daquel mar embravecido, peroo día 9 comeza a trousa-los condenados

xencia para poder atender de xeito simultáneo os rebor-damentos dos ríos, os cortes xeneralizados nas vías decomunicación e, en especial, aos milleiros de veciñas eveciños das poboacións asulagadas.

A finais de novembro, cando nin se cumpren dousmeses de andaina política do novo goberno, coñécese aimpugnación pola Administración do Estado da norma-tiva sobre a normalización do uso do galego na vidaadministrativa interna e externa dos centros de ensinosecundario e a obrigatoriedade de usalo como linguavehicular en alomenos dúas materias. A nova avivece osánimos dos sectores máis reaccionarios á normalizacióndun idioma, o noso máis prezado distingo, por séculosmarxinado e deturpado. Pola contra, os que centran osseus sinais de identidade e a razón de ser da autonomíana defensa do galego, a maioría, rexeitan esta iniciativa.Unha gran manifestación popular convocada pola Mesapola Normalización Lingüística percorre as rúas deCompostela en decembro amosando o rexeitamento áspretensións do goberno de Madrid, cunha ampla repre-sentación de tódalas forzas políticas, sindicais e doutroscolectivos sociais.

Non nos resistimos a deixar constancia escrita aquí,neste medio de comunicación e creación escrito integra-mente en galego, sobre o posicionamento do alcalde de ACoruña, Francisco Vázquez, no tocante ao ensino dematerias en galego reproducidas por La Voz de Galicia:

“(...) Está siendo manipulado, ya que el Gobiernono trata de prohibir la enseñanza de este idioma, sinode no obligar a nadie a estudiar una lengua que no esla suya, que de hacerse de ese modo sería contrario ala Constitución. (...) Se impuso por decreto el estudiode asignaturas que nada tienen que ver ni con Gali-cia ni con el gallego, razón por la cual el Gobiernoactuó en consecuencia”.

Paralelamente, o Consello da Cultura constata aausencia na política lingüística dunha planificación queatendendo á realidade galega estableza con nidieza a nor-

39

SIRO SUMOU Á MANIFESTACIÓN A PROL DA NORMALIZACIÓN

LINGÜÍSTICA ÁS GRANDES FIGURAS DO GALEGUISMO CULTURAL. Fonte: La Voz de Galicia

O PRESIDENTE DA XUNTA, FERNÁNDO GONZÁLEZ LAXE,COÑECE “IN SITU” OS DANOS OCASIONADOS POLO

TEMPORAL EN PADRÓN. Fonte: La Voz de Galicia

produtos agachados no seu interiorexpandindo o terror por toda a contorna.As vilas de Cee, Corcubión, Muxía,Camariñas e Fisterra van ficando espi-das de xente ao mesmo ritmo que Noia,Muros, Santiago, A Coruña... van ves-tíndose coa rapazada que chega acom-pañada de homes e mulleres de facesdesencaixadas pola incerteza do futuroinmediato. É un éxodo forzado poloespírito de supervivencia.

No solpor do día 10 o barco empezaa estralar, estrando de estrondosas lumi-narias o mar de Fisterra. É o sodiometálico que ao atoparse coa auga pro-duce grandes explosións e un intensoresplandor. A alarma medra aínda máis,tanto entre os afoutos que permanecennos seu lugares coma entre os que desdeos de acollida seguen apegados á radioe á televisión o decurso dos acontece-mentos. A media noite o delegado doGoberno dá por televisión a orde deevacuación, pero en Fierra xa nonqueda ninguén e a gasolineira de Ceeestá colapsada polos vehículos querepostan para a súa fuxida pola estradada costa.

Para dar acollida ao éxodo, en Noia habilítanse alber-gues nos colexios públicos “Alexandre RodríguezCadarso” de A Barquiña e “Felipe de Castro” de Ber-gondo. O conxunto da cidadanía noiesa dá unha soberbiaproba de solidariedade cos damnificados, afanándose oconcello na procura das mellores condicións de comodi-dade e hixiene e canalizando as atencións prestadas aosdesprazados, en especial aos nenos, durante unha estan-cia que será afortunadamente breve.

Paralelamente, na zona da catástrofe ponse en marchaun depregue técnico impresionante. Ao “Remolcanosa5”, presente dende o inicio, acompáñano o “Sertosa”, o“Punta Salinas”, o “Alonso de Chaves”, o “Punta Ser-vice”, a plataforma máis grande de Europa, buquesremolcadores holandeses e doutras nacionalidades, men-tres que unha dotación de helicópteros sobrevoa a con-torna. O día 14 o “Galerno” zarpa do peirao de Moráscos primeiros 228 bidóns tóxicos extraídos, iniciándosedeste xeito o epílogo dun grave episodio acaecido naCosta da Morte, trasladando o escenario da loucura aAlúmina-Aluminio, na comarca lucense d`A Mariña.

O REBORDAMENTO DO ENCORO DO TAMBRE

O ano vai consumíndose. Rematan os cen días de cor-tesía. Non é tempo aínda para análises rigorosas, perotampouco é tarde para mellorar praxes políticas. PastorAlonso cesa fulminantemente ao alcalde de barrios daRasa, Albariza e Ousoño, Francisco Martínez Pose,reclamándolle a devolución inmediata do cuño de mar-car despois de outorgarlle unha serie de responsabilida-des nun bando que reproducimos textualmente:

“El Excelentísimo Señor Alcalde de este Munici-pio, da orden a Francisco Martínez Pose, alcalde debarrios de La Rasa, Albariza y Ousoño, para que nohaya malos entendidos entre los vecinos de estos pue-blos nombrados cuando en caso de que el Aparejadorno venga a dar la línea de un cierre, tendrán querecurrir a este señor. En caso de que no recurran aeste señor, si algún vecino hubiera hecho un cierre yno estuviera legalmente en condiciones, dicho señorpuede paralizar la obra mientras que la Alcaldía deeste municipio no intervenga en la citada obra. Fran-cisco Martínez Pose, en caso de necesidad, puederecurrir a los municipales. Estes tendrán el derechode auxiliarle para la paralización de la obra que seesté haciendo en contra de lo convenido” (sic).

Fonte: La Voz de Galicia (06-09-1987)

O conselleiro de Pesca, Xosé Manuel Páramo Neira,visita Noia e en referencia á concesión de extracción deáridos manifesta:

40

O DESASTRE DO CASON CAUSA DE MEDO NA

COSTA DA MORTE. Fonte: La Voz de Galicia

mento resistió el empuje de gigan-tescas presiones, hasta cinco vecesmás –según dicen– de los cálculosprevistos, mientras el agua rebo-sante saltaba en formidables casca-das con ruído atronador. Más tarde,con el auxilio de grúas se alzaronlas compuertas para aliviar las pre-siones del agua.

“Madrid se guió por unos informes que realmenteno son tajantes ya que desconocen a fondo la proble-mática de la zona marisquera. Este tipo de problemasdeben ser estudiados in situ. Mi voto está en que sesiga una temporada larga sin extraer arena. Yo sólopuedo sugerirlo, como lo he hecho con la Administra-ción Central”.

Fonte: La Voz de Galicia (10.09-1987)

O día 11 de outubro, no transcurso dun altercado queten lugar nunha céntrica discoteca noiesa, resulta agre-dido o segundo tenente de alcalde, Xan Rama Trillo, pre-cisando de atencións médicas no servizo de garda, feitopolo que presenta en datas posteriores denuncia perante apolicía local.

AAsociación de Empresarios e Profesionais de Noia–ANEPRO– anova a súa xunta directiva no trancursodunha asemblea celebrada no salón de actos da Casa doMar, ficando composta deste xeito:

Presidente: Juan Ramón López OviedoVicepresidente: Juan Antonio CaamañoSecretario: Víctor AnteloTesoureiro: Cádido HermoContador: Juan Antonio López HermoRelacións públicas: Francisco BarreiroVocais: Basilio Insua, Ángel Larrondo López, José

Manuel Vidal, Alejandro Seoane, Francisco Lago Ríos,Vicente Picón, Manuel Freire Liñayo, Concha Montes,José Roo García, Francisco Rodríguez Lobagueira eJosé Coto García.

ANEPRO inaugura a súa sede no número 15 daCorredoira de Luís Cadarso coa intencion de convertelanun punto de referencia útil para tódalas dilixencias etrámites que precisen realizar os asociados; anuncia aposta en marcha, a moi curto prazo, dun servizo de ase-soría xurídica que dende as propias oficinas da asocia-ción atenderá as consultas que se plantexen e dá a coñe-cer a programación dos cursos a realizar no mes denovembro, que estarán adicados ao escaparatismo, publi-cidade e campañas comerciais ou de promoción.

E chegan as choivas. O profesor, Antonio Gutiérrezde Velasco, refírese aos feitos así nun precioso artigo:

Tras la tempestad la calma y la reflexiónCRÓNICA URGENTE E HISTÓRICA DEL RÍO

TAMBRE, NOIAY LAS TORMENTAS

“(...) Recientemente, 15-16 de Octubre, el Tam-bre, con bravura y fiereza, intentó quebrar el paredónde la presa; pero la sólida estructura de su para-

41

Fonte: La Voz de Galicia (18-09-1987)

Fonte: La Voz de Galicia (15-10-1987)

Otra vez el Tambre nos trae elrecuerdo de haber sido domada subravura, en esta ocasión por unapresa (...).

La noche del 15 al 16 de Octubreserá inolvidable para cuantos debie-ron ser alojados en varios colegios yedificios de Noia, mientras sus casasy enseres quedaron en el más com-pleto abandono. Noche temible paralas solitarias aldeas amenazadas dedestrucción.

Por fin pasó la terrible noche, lapresa resistió tenazmente sin que ni

una sola grieta resquebrajara su sólido paramento,dejando que el agua desbordara con furia yestruendo amenazador. Por fin, después de largashoras de angustia y sobresaltos la gente regresó a sushogares y se restableció la normalidad (...)”

Fonte: La Voz de Galicia (22-10-1987)

Outra vez o Tambre. “El Tambre caudaloso/ con susbarquitas blancas/ en la ría de Noia/ que ha sido el puertode Compostela”, fermosa composición esta do grupomusical galego máis importante da década dos 60, “OsTamara”, tan vencellado á propia historia noiesa. O Tam-bre, que nos evoca a cabeceira daquel xornal, propiedadede José Rodríguez Rubial, que dende 1879 se publicouen Noia dúas veces por semana co subtítulo “Periódicode intereses generales, noticias y anuncios”. O Tambre,protagonista de riadas de tráxicas consecuencias en 1853e 1879. O Tambre, decote vinculado a Noia, fonte deledicia e causa de malandanza. O Tambre, outra vez.

O 15 de outubro prodúcese o rebordamento doencoro, provocando unha situación de alarma xenerali-zada nas poboacións da ribeira baixa do río e o desaloxode arredor de 1000 persoas –2000 segundo as fontes doGoberno Civil-. Por indicacións dos respectivos alcal-des, Pastor Alonso e Gonzalo Pérez Villaverde, numero-sos veciños dos núcleos d`O Castro, Ponte Nafonso, ABarquiña, Barro e O Obre, pertencentes ao concello deNoia, e O Enxido, Os Loureiros, Bocadoroña, Corga ePonte Nafonso, de Outes abandonan os seus fogares.

Os acontecementos ocupan páxinas enteiras nos dife-rentes medios:

Mil trescientas personas, evacuadas de las viviendaspróximas al cauce del Tambre

ALARMA EN NOIAY PONTE NAFONSO ALREBASAR ELAGUA

EL NIVEL DE LA PRESA “BARRIÉ DE LAMAZA”

NOIA, Alfonso Freire y Mari Carmen Abeijón

“Sobre las nueve de la noche de ayer eran eva-cuadas unas mil trescientas personas pertenecientesa las parroquias de Ponte Nafonso, Barro, CastroRóo y A Barquiña, del término municipal de Noia,como medida preventiva a un posible reventón en elEmbalse Barrié de la Maza que inundaría y conse-cuentemente arrastraría todas las poblaciones antescitadas y ubicadas a ambos márgenes de las orillasdel Tambre en su último tramo. Durante todo el díade ayer las aguas subieron en dicho embalse en unaproporción de veite centímetros por hora con lo queingenieros de Unión-FENOSA decidieron abrir las

42

MAPA DOS ENCOROS CONFLICTIVOS. Fonte: La Voz de Galicia

MAPA DO TEMPORAL EN GALIZA.Fonte: La Voz de Galicia

locutor perante o Goberno Civil. É unhanoite longa a do 15 ao16, de angustia etemor. Tamén é unha noite de comenta-rios, especulacións e retóricas irrespon-sábeis; mais, en xeral, a organizaciónfunciona ben e a articulación entre osdistintos organismos é harmoniosa, tal ecomo recoñece o delegado do Gobernode Galiza, Domingo García Sabell, endeclaracións a La Voz de Galicia: “Éstafue una prueba de fuego para las pre-sas, y todas las especulaciones que sehicieron con respecto a su seguridadson gratuitas e irresponsables. Comobalance, podemos decir que la organi-zación funcionó bien y que la articula-ción entre los distintos organismos fuearmoniosa”.

A primeiras horas da noite PastorAlonso deixa entrever que “habíanaparecido algunhas grietas”, enga-dindo deseguido que “a falta de comu-nicación co que está pasando é lamen-

compuertas. El problema surgió cuando la empresase dío cuenta de que las compuertas estaban blo-queadas y que la situación podía llegar a ser alar-mante. Mientras se disponía una gran grúa que ayu-dase al desbloqueo y se empezaba a evacuar la zonade peligro, las aguas subían a un ritmo menor peroalarmante también: once centímetros por hora, des-bordando ya la capacidad real de cubicaje delembalse en cinco centímetros. Actualmente y segúnha podido saber este periódico, la presa presentagrietas como consecuencia de la presión ejercida porel empuje de las aguas. Durante toda la noche, cua-tro ingenieros y más de cien personas trabajaban enlo alto del embalse para solucionar el problema(...)”.

Fonte: El Correo Gallego (16-10-1987)

A medianoche se hablaba de la posibilidad de dinami-tar uno de los aliviaderos

EL DESBORDAMIENTO POR CORONACIÓN DELA PRESA

DELTAMBRE MOTIVÓ EL DESALOJO DEVARIOS PUEBLOS

La Coruña (Redacción)

“El desbordamiento por coronación de la presa“Barrié de la Maza” en el río Tambre, y los peligrosconsiguientes para toda la ribera baja del mismo enel caso de producirse algún accidente, llevaron aldesalojo de alrededor de mil personas (dos mil segúnel Gobierno Civil) de localidades próximas a la orillapertenecientes a los municipios de Serra de Outes yNoia.

Cerca de la medianoche, aunque en fuentes de lacompañía FENOSA y de Protección Civil se restabaimportancia al peligro, algunas fuentes en la zonaapuntaban la posibilidad de que se llevase a cabo lavoladura de uno de los aliviaderos. Por otra parte, elalcalde de Noia, Pastor Alonso, indicaba que a causade obras realizadas en la presa, las compuertas noestaban en condiciones de ser elevadas por sus pro-pios mecanismos y que tampoco lo logró un camióngrúa llegado a la zona a las seis de la tarde (...)”.

Fonte: La Voz de Galicia (16-10-1987)

Autocares do Escuadrón de Vixilancia Aérea e daempresa Dosil trasladan aos veciños dos lugares evacua-dos aos colexios ubicados nos lugares máis altos: Bal-mes, Mª Asumpta, e Felipe de Castro. Moitos son osveciños que ateigan o salón de plenos do consistorio.Concelleiros de tódolos partidos políticos colaboran dis-tribuíndose responsabilidades. Díaz Fornas, como inter-

43

TÉCNICOS DA XUNTA, NOTARIO E

REPRESENTANTES DO CONCELLO E

MARISCADORES EN VISITA DE AVALIZACIÓN DE

DANOS. Fonte: La Voz de Galicia

POTENTE GUINDASTRE NO ENCORO.Fonte: La Voz de Galicia

tábel”. Ás doce da noite informa: “Áscinco da tarde empezáronse a perder osnervios arriba na presa e agora xa soncincuenta centímetros por encima do

tope polo que acordouse subir dúas grúas máis paraintentar levantar as comportas, senón a opción é dina-mitar unha delas. Eles non enseñaron as súas cartas cocal estamos en perigo moita xente, todo elo levou a unhafalta de coordinación”. (El Correo Gallego, 16-10-1987).

Namentres Pastor Alonso informa deste xeito aosveciños, o director xeral de Unión-FENOSA, VictorianoReinoso, exprésase destoutro: “Cualquier tipo de orga-nización que suponga la alerta de la población frente aposibles problemas que pueden surgir es positiva, peroesta presa es segura y en ningún momento se registraronmomentos de alarma. En ningún momento. Solamentelas precauciones lógicas ante una situación de anorma-lidad. Sencillamente”. (La Voz de Galicia, 17-10-1987).

Segundo as explicacións dadas aos medios por Victo-riano Reinoso e Luis Fernando Quiroga –subdirectorxeral da empresa- o encoro do Tambre, que non presentafenda algunha na súa estrutura, está preparado para eva-cuar riadas de 700 metros cúbicos por segundo cando, aolongo de toda a súa historia –entrou en funcionamento afinais da década de 1940– o caudal máximo rexistradonon tiña sobrepasado os 190 metros cúbicos porsegundo. Trátase, segundo as explicacións dos propiosresponsabeis empresariais, dunha presa de gravidade quetivo que soportar nalgún momento avalanchas de 1200metros cúbicos por segundo –presión cinco veces supe-rior á rexistrada polo encoro na súa historia–, feito queaconsellou o aviso aos servizos de Protección Civil e asinformacións transmitidas o xoves, día 15, ao alcalde,Pastor Alonso, cando se dirixiu ás instalacións para reca-bar información. Ao longo do tempo que durou a alarmaas comportas da presa permaneceron abertas en situaciónnormal, con tres metros de altura en cada unha delas eauxiliadas por un desaugadoiro de fondo, cunha evacua-ción constante dun caudal de 700 metros cúbicos porsegundo. Por mor da excesiva presión as comportas nonse pudieron abrir ata a mañá do venres, día 16, co auxiliode potentes guindastres, xa que por medios propios nonfoi posible facelo, coverténdose a operación nun pre-cioso espectáculo cun final feliz para Noia e as súas xen-tes.

Ao amaina-lo temporal desaparece o perigo, restable-céndose a normalidade co retorno dos veciños, en mediodunha sensación de alivio e seguridade, aos seus respec-tivos fogares e retomando as angueiras cotiás. Centos depobos e aldeas de toda a xeografía galega atópanse aíndasen enerxía eléctrica ou cun abastecemento deficiente enumerosas localidades padecen as molestias derivadasdos cortes en estradas, pero restablécese o tráfico aéreo e

44

BANDO DE ALCALDÍA ANUNCIANDO O PECHE

AO TRÁFICO O CASCO HISTÓRICO.Fonte: Arquivo persoal

BANDO DE ALCALDÍA AGRADECENDO A

COLABORACIÓN PRESTADA.Fonte: Arquivo persoal

O conselleiro de Pesca e CultivosMariños, José Enrique Rodríguez Peña,aclara en relación coa mortandade deberberecho na ría de Noia que a propiaConsellería xa temía que isto sucedera,pero ante un feito natural pouco se podefacer, argumentando que en todo oámbito galego o índice de salinidadetiña descendido enormemente e ilo pro-vocaría, como no caso de Noia, a mortemasiva de moluscos e promete analiza-los danos máis en profundidade cando aclimatoloxía se estabilice e se repoñanas comunicacións con tódolos pobos dolitoral a fin de canaliza-las axudas aosector o máis axiña posible.

En efecto, un biólogo da Xunta des-prázase na mañá do lun 19 ás conce-sións marisqueiras da confraría noiesaao obxecto de coñecer e realizar unhamostraxe dos bancos, calcula-lo índicede mortandade e avalia-la magnitude dacatástrofe. Acompañan ao biólogo noseu percorrido o patrón maior da con-fraría, respresentantes do concello e unnotario, constatándose que a mortan-

ferroviario e a circulación polas principais vías. Conmágoas e paseniño a vida volta a ser normal.

Nestas mesmas datas ten lugar en Noia a inhumacióndos restos mortais de José González Teira, máis coñecidocomo o “Faneca”, un home aínda xove, que non tiñamedio século de vida, pero si unha traxectoria de lideratodentro do sindicalismo de esquerda noiés das postrime-rías do franquismo, a transición e primeiros anos dedemocracia. Xunto con Louro Romay, Pedro Ameneirodel Río, Julio Iglesias Ons, Enrique Justo Cerviño e JoséAntonio Agrafojo Arestiño, entre outros, o “Faneca”ponse á fronte da alternativa que, entre outros obxecti-vos, pretende desbancar a Rodrigo Molinos como patrónmaior da confraría de Noia e deixar así a porta aberta áelección dun novo cabido na entidade. A ocupación dopropio local da confraría, os plenos municipais de apoioao “Manifesto de Pescadores e Mariscadores para aRecuperación da Riqueza da Ría” e as presións variasexercidas sobre Rodrigo Molinos propician a dimisióndeste, a constitución dunha comisión xestora e a poste-rior elección como patrón maior de Agrafojo Arestiño,circunstancia que vai afastando amodo pero inexorable-mente ao “Faneca” da “vangarda mariñeira”.

Malia que é moi pronto para efectuar unha avaliaciónaproximada dos danos causados polo temporal, adminis-tracións, empresas e mesmo particulares coinciden enconsiderar que os efectos superan en gravidade aos oca-sionados polo ciclón “Hortensia”, que asolara Galizatamén en outubro,pero do ano 1984. A propia empresaUnión-FENOSA valora os seus danos en 1.500 millónsde pesetas. Os efectos do temporal inciden especial-mente nos sectores agrícola, gandeiro e forestal, coaperda de vidas de animais, campos de cultivos arrasadose árbores derrubadas.

A chea provoca a baixada da salinidade das augas,ocasionando a mortandade de máis do oitenta por centodo berberecho e ameixa babosa nos bancos marisqueirosda ría de Noia e obrigando a suspende-la campaña deextracción, que quizabes ten sido a máis curta de toda ahistoria, xa que, en termos absolutos, os mariscadoresnoieses tan só levaban faenando escasamente sete xorna-das. Nunhas primeiras valoracións o patrón maior daconfraría manifesta que aínda que poida resultar precipi-tado dicilo as perdas ocasionadas poderían supera-loscatrocentos ou quiñentos millóns de pesetas en canto aoberberecho, engadindo decontino: “Fáltanos por mirarcal é a situación da ameixa fina e a ameixa babosa, indaque eu xa observei durante o pasado fin de semana, e ababosa está toda morta, e agora fai falla facer unhavaloración dos quilos que había nos bancos. (El Correo

Gallego, 20-10-1987).

45

BANDO DE ALCALDÍA PARA QUE SE DECLAREN

OS DANOS CAUSADOS POLO TEMPORAL.Fonte: Arquivo persoal

dade do berberecho supera claramente onoventa por cento. Na tarde desemesmo día a confraría celebra unhaasemblea xeral para explicarlle ao sec-tor a situación, que Agrafojo Arestiñoresume asi: “Eu, particularmente,penso que non vai ser posible mariscardurante unha tempada, polo menoshastra que as augas recuperen a salini-dade, logo mirar si queda algunhaameixa fina que será o único que poidaquedar; sin embargo, consultarémoloco biólogo e faremos o que nos aconse-lle a parte técnica”. (El Correo Gallego, (20-10-

1987).

A Consellería de Pesca, Marisqueo eCultivos Mariños fai pública o día 21 aprimeira avaliación dos danos causadospolo temporal nas poboacións demarisco, cuantificando as perdas en406.250.000 das antigas pesetas, repar-tidas deste xeito:

Campaña 1987-88Berberecho adulto 75.000.000 ptas. Berberecho pequeño 31.250.000 ptas.Ameixa babosa 25.000.000 ptas.TOTAL 131.250.000 ptas.

Campaña 1988-89Berberecho 250.000.000 ptas.Ameixa babosa 25.000.000 ptas.TOTAL 275.000.000 ptas.

Mentres tanto Pastor Alonso seguecoa súa peculiar retórica. O xornal “ElCorreo Gallego” publica o 21 de outu-bro unha entrevista da súa correspon-dente en Noia, Mari Carmen Abeijón,ao ínclito alcalde nacionalista da queentresacamos os seguintes parágrafosentrecomiñados pola propia autora:

“Está claro que houbo unha actua-ción neglixente da empresa”

PASTOR ALONSO PIDE ELAPOYO DE LOS VECINOS PARADEMANDAR JUDICIALMENTE A

FENOSA

“Creo que foi unha situación deauténtico pánico” e existen variosdatos para corroboralo. En primeiro

lugar hai que falar de que foron moitos os veciñosque acudiron a ver a situación da presa e puderoncomprobar a situación; en segundo lugar, unha emi-sora de radio, esa noite, repetía constantemente quea presa tiña grietas o cal, inda que fora certo, non sepode facer xa que fai cundir o pánico entre a xente, e,en terceiro lugar, hai que suliñar a lamentable faltade colaboración da empresa. Os técnicos de Unión-Fenosa deberon baixar aquí e sentarse con nós afalar na xunta que se constituíu con Protección Civil,comandante do EVA-10, Garda Civil e representantesdo Axuntamento. Alí con nós tiña que haber un inxe-ñeiro da empresa para tomar as decisións de formapausada e ordenada”.

“Eu teño que opinar que hai suicidas en todas ascarreteiras e, non obstante, eu non son partidario dosuicidio e, moito menos, de suicidar a medio pobopor culpa de un señor que, eu non o sei, di que nonpasa nada. O certo é que a presa tiña uns límites deseguridade que foron sobrepasados e había unsferros enriba da presa que doblaron por efecto dasaugas. Si eso é alarmismo alá cada un ca súa con-ciencia. Nós non podíamos pensar en que ocorreraunha catástrofe por culpa da neglixencia dunaempresa, comunicando un falso control e decindo queestá todo en orden cando non era certo. Esa posturaocasionou un risco grandísimo é nos tuvemos quetomar a decisión de evacuar á xente”. (...) “Se hoxevolve a ocurrir, volvería a facelo unha e mil veces(...)”.

En resposta a que tipos de axudas vai pedir o conce-llo, Pastor responde:

“Hai uns casos de familias especialmente necesi-tadas que se chaman tradicionalmente como “pobresde solemnidade” e sobre estas familias hai unha noti-ficación que mandamos ó Goberno Civil, para quesexan incluídas no fondo de axudas da CEE e paraque se tomen como prioritarios os danos destas fami-lias. No que respecta ó marisqueo, que é unha cousamoi importante, a Consellería de Pesca ten que arbi-trar as medidas suficientes para que o futuro de Noianon sexa tan negro como é agora mesmo. As autori-dades teñen que pensar que as consecuencias destetemporal en Noia, veñen dadas única e exclusiva-mente pola actuación neglixente dos responsables dapresa que se comeron non soio o presente senón ofuturo da vila de Noia”.

En relación cos danos ocasionados opina:

46

coas actuacións e comportamentospopulistas e irrespectuosos do alcalde.Fernández Leiceaga levaba sen asistir adúas sesións plenarias e ás reunións daComisión de Goberno cando se faipública a súa dimisón o día 28, ale-gando motivos persoais. É este un sim-ple pretexto, unha escusa política queagacha motivacións máis profundas dasúa decisión. El mesmo explícao destexeito anos máis tarde:

“(...) Tamén me motivou a deixaro cargo as actuacións de Pastor.Intuía que tería algún problema conel. Xa sucedera o asunto das areei-ras e aínda non explotara o deCarrasco, pero non estaba deacordo coas súas decisións. Tiña uncomportamento político claramentepopulista e de escaso respecto polalegalidade e os adversarios políticosna corporación, centrado especial-mente contra Díaz Fornas. Taménchegou a desprezar aos seus propioscompañeiros de partido. Contra Avi-lés actuou de modo moi ferinte. Per-cibín que era unha persoa cunhasambicións políticas ilimitadas(...)”.

A REVOLTA NACIONALISTA. A Noia de Pastor Alonso. Ogoberno de Bieito Gónzález. XERARDO AGRAFOXO. Edit.

TOXOSOUTOS, 2006

A primeira baixa que se produce nasfilas nacionalistas non pasa desaperci-bida para moitos noieses. Velaí unhamostra:

Tribuna Abierta¿HACIA DÓNDE CAMINAS

NOIA?

“(...) Indudablemente, si el obje-tivo a alcanzar era única y exclusi-vamente la publicidad, es de justiciareconocer que efectivamente se haconseguido con creces. Conviene noobstante matizar que si bien escierto este protagonismo en losmedios de comunicación, no lo esmenos que a juicio de muchos noie-ses nuestro municipio ha sido triste-mente célebre. Parece como si loshados funestos se hayan cebado con

“Eu creo que os danos van superar os 600 millónsde pesetas”.

Sobre a petición de responsabilidades, comenta:

“Por suposto. Temos interposta unha denunciaxudicial contra Unión-Fenosa respaldada por unacordo plenario. Ten que haber ahí unha cadea deneglixencias que a empresa, como subsidiariamenteresponsable, ten que asumir e facerse cargo dosdanos ocasionados”.

Esta mesma dialéctica simplista e falaz é a que utilizaPastor Alonso dous días despois no programa de TVE“Táboa Redonda”, porfiando nas súas duras críticas con-tra os responsabeis da empresa eléctrica, aos que acusade “tapa-lo problema incluso a Protección Civil”,ratifi-cándose na súa intención de demandalos xudicialmente.

Existen evidentes contradicións entre o manifestado aEl Correo Gallego e o que afirma no programa de TVEdous días despois. Pero Pastor Alonso é un político con-traditorio, arrogante e despótico, que exerce a actividadepolítica con pingas de sangue xacobino e coa convicciónde que a súa verdade, clara e distinta, debe levarse ápráctica implacabelmente. Convencido de te-la razón dasúa parte, non fai nin o mínimo esforzo en presentalaracionalmente. Ou o que é o mesmo: moitas veces enpolítica as actuacións e decisións son como son polosintereses persoais que as motivan. Estamos aínda nos ini-cios, pero Pastor Alonso non vai aforrar medios para aca-dar o seu principal obxectivo: converterse nun caudillo.Ao acada-lo cargo de alcalde comeza a sufrir unha irre-freable necesidade de difundi-las súas opinións como seforan directrices, normas ou preceptos concluíntes, con-vertendo ao BNG noiés nun mero apéndice doméstico edomesticado de afirmación e ratificación personalista emoi pouco máis.

O día 24 o subdirector xeral da empresa eléctrica,Fernando Quiroga, invita por carta persoal a tódolosmembros das corporacións de Noia e Outes a realizarunha visita ao encoro o martes,día 27, na que se vai faci-litar ampla información sobre o estado das instalacións,poñendo á súa disposición autobuses para realiza-lo des-prazamento e convidándoos ao remate da mesma a unxantar nun retaurante de Urdilde. A maioría dos cargosinstitucionais de Noia e tamén de Outes acoden, e podencomprobar que a presa non sufriu dano algún na súaestrutura.

A dimisión do primeiro tenente de alcalde e presi-dente da Comisión de Facenda, Joaquín María Fernán-dez Leiceaga, non sorprende á oposición, alomenos aossocialistas, porque hai tempo que albiscamos desacordos

47

Noia en los últimos cinco meses.Hay voces que incluso afirman quela dimisión de un concejal del BNGfue debida a profundas discrepan-cias con la labor desarrollada porPastor Alonso al frente del Ayunta-miento. Desde luego, a mi me suenaa cuento chino la justificación deaquella dimisión por motivos labo-rales, prefiero pensar que se debió aotros muy diferentes de los aludidosen aquel entonces y que conste queeste gesto honra personal y política-mente al autodimisionario (...).

Fonte: La Voz de Galicia (16-12-1987) M.B.N. Noia.

O día 30 de outubro, dez días des-pois de que o alcalde lle contase aquelatrola da interposición da denuncia con-tra a empresa eléctrica Unión-FENOSAratificada en pleno á correspondente deEl Correo Gallego, agora si, coas cáma-ras da TV como testemuñas, é candosomete á aprobación do plenario amoción da Alcaldía solicitando a facul-tade para iniciar accións xudiciais con-tra a empresa propietaria do encoro doTambre polos sucesos acaecidosdurante os días 15 e 16 deste mesmomes de outubro con ocasión do tempo-ral de auga e vento que azoutou as cos-tas galegas, salientado de xeito moiespecial os danos sufridos no concellode Noia, a evacuación da poboaciónasentada na conca do río e a posiblerotura do encoro como consecuenciadunha posible neglixencia da empresapropietaria no coidado e mantementodos mecanismos de apertura das com-portas. Intenta intervir o secretario parainformar sobre a procedencia legal doexercicio destas accións xudiciais, peroo alcalde négalle a palabra, impedindoque os corporativos dispoñan dunhainformación imprescindible antes deposicionarse sobre o asunto.

Decontino, en representación doGrupo Socialista, intervén Jesús Díaz

Fornas facendo unha análise pormenorizada dos feitosmáis significativos acaecidos naqueles días, salientandoa improcedencia de establecer dogmáticas relacións decausa-efecto nin verdades absolutas sen posuí-los datos einformes técnicos imprescindibeis para fundamentalas,rexeitando a presentación inicial da querela pola falta dedatos científicos sólidos que avalen a comisión de impru-dencia, a inexistencia de informes xurídicos previos e avaloración da eventualidade de prestación de fianza.Remata a súa intervención propoñendo a creación dunhacomisión por parte da Xunta de Galiza con participacióndo concello e Protección Civil, incoando expedienteinformativo para estudar se a empresa actuou correcta-mente e, no seu caso, esixir responsabilidades, sen pre-xuízo de que as institucións reparen os danos ocasiona-dos aos bancos de marisco.

Visibelmente contrariado, Pastor Alonso afirma concontundencia que con ou sen o apoio da corporaciónpoñería o asunto en mans dun equipo de avogados paraestuda-la conveniencia ou non de iniciar accións xudi-ciais, ao que lle replica o voceiro socialista facéndollesaber que nese suposto sería el o que tería de abona-losgastos que se ocasionasen.

Interveñen tamén José Luís Rodríguez Hermo–voceiro de AP– e Campos Alborés –PSdeG-PSOE–demandando a lectura do informe elaborado polo secre-tario do concello, denegándoo o alcalde

Sométense a votación ámbalas dúas propostas,votando pola formulada por Díaz Fornas: o propio pro-poñente, Campos Alborés, Vázquez Díaz, CastroBlanco, Gil Castro, Sáez Lestón, Rodríguez Hermo,Coto García e Díez Rechou. Votan pola proposta da Pre-sidencia: Alonso Paz, Fernández Leiceaga –que acodepor derradeira vez a unha sesión plenaria–, Rama Trillo,Iglesias Ons, Avilés Vinagre e Salas Villa. Obtendomaioría a proposta formulada por Díaz Fornas, quedaelevada a acordo plenario, consistente en: instar á Xuntade Galiza a formación dunha comisión mixta conxunta-mente con Protección Civil e o concello de Noia queinvestigue as posibeis responsabilidades de Unión-FENOSA, de existir estas.

O resultado da anterior votación pon de manifesto afalta de acordo no seo do Grupo de AP, rachándose a dis-ciplina de voto ao apoiar Salas Villa a proposta doalcalde, mentres que os mais compoñentes votan a prolda do socialista Díaz Fornas. Non asisten ao pleno: Suá-rez Teijeira –AP– e González Oviedo –CDS–.

48

o vinte e sete e vinte e oito de outubrode 1613 en Dassau por mor do bautizodo príncipe Johann Georg II de Saxo-nia, con motivo das cales houbo un des-file no que figuraron cando menos setefiguras que aparecen na novela de Cer-vantes. Dende ese momento a novelacervantina terá todo tipo de presenzas,na novela e na poesía, na pintura e nodebuxo, no ballet e no teatro. E falandode teatro cómpre non esquecer que ogrande erudito galego Ramón Menén-dez Pidal aseguraba que a orixe danovela de Don Quixote estaba no teatro,pois fora o anónimo Entremés de losromances o fío que desanobelou Cer-vantes para construír os primeiros capí-tulos da súa novela, os que narran a pri-meira saída do fidalgo aínda sen o seuescudeiro Sancho. Cría o grande polí-grafo que este entremés fora escrito en1591, aínda que outros estudosos o crenposterior á saída ao mundo de Don Qui-xote, pero fose o que fose, o que estáclara é a popularidade dende o inicio danovela cervantina.

Aínda que un erudito dos anos vinteaseguraba que había obras de mérito noteatro baseadas no Quixote, só conside-raba que poderían ter éxito sempre ecando non amosasen na escena a perso-naxe de Don Quixote, pois non se pode-ría apreciar sobre as táboas un elementofundamental da novela: a distancia queía entre as cousas que o fidalgo vía nasúa mente e a realidade das cousas mes-mas. Malia isto, foron moitos os que se

“... porque desde mochacho fui aficionado a la cará-tula, y en mi mocedad se me iban los ojos tras la farán-dula.”

Quixote, II, 11, 1615

“Yo he dado en Don Quijote pasatiempoal pecho melancólico y mohínoen cualquier sazón, en todo tiempo”

Cervantes, Viaje del Parnaso, 1614

O ÉXITO DO QUIXOTE

o capítulo oitavo da segunda parte do Quixote(1615) fai un discurso o fidalgo da Mancha noque manifesta o seu desexo de conquistar a

fama e así afirma “los cristianos, católicos yandantes caballeros más debemos de atender ala gloria de los siglos venideros, que es eterna

en las regiones etéreas y celestes, que a la vanidad de lafama que en este presente y acabable siglo se alcanza”,pero non debía ter temor Don Quixote porque xa dende asaída do prelo da primeira parte en 1605, o éxito danovela que relata as súas aventuras e as do seu escudeiroSancho Panza alcanzou unha difusión moi grande, difu-sión que non empeceu a aparición do Quixote apócrifode Avellaneda, do que Don Quixote manifesta coñece-mento no capítulo LXIX da mesma segunda parte e nocapítulo LXXII di o enxeñoso fidalgo que tal libro falsoxa estaría “queimado e feito po por impertinente”. Tenconstancia tamén o fidalgo manchego do éxito do libroimpreso no que circulan as súas aventuras.

Foi tanto este éxito que, nunha interpretación nos pri-meiros tempos só cómica, Don Quixote e Sancho Panzaandaban en festas, desfiles e outras moitas actividadesparateatrais, e non hai mellor exemplo que anotar que aprimeira imaxe coñecida de Don Quixote e doutras per-sonaxes da novela apareceu nunha estampa de 1614impresa en Leipzig, conmemorando as festas celebradas

49

Xoán Pastor Rodríguez Santamaría

O Quixote e Cervantesnos dramaturgos

galegos

atreveron a levar ao teatro episodios,personaxes e versións da inmortalnovela.

O QUIXOTE NO TEATRO. UNHAPANORÁMICA

Parece que o primeiro que se atreveua levar a escena a novela cervantina foio valenciano Guillén de Castro, comesmo título que o inmortal libro e quese publicou en 1618, aínda que algúnsafirman que xa estaba escrita dende dezanos antes. Francisco de Ávila publi-cará en 1617 unha obra que parece unirno título a pretendida orixe teatral danovela e a novela mesma: Entremésfamoso de los invencibles éxitos de DonQuixote de la Mancha. Dende entónandaron as personaxes cervantinas portodos os escenarios de Europa e atépolas rúas de América, e así, en linguasdiferentes que van do francés ao holan-dés, do catalán ao alemán, do checo aoinglés, do italiano ao español, a novelacobrou nova vida nas creacións teatraisde moitos dramaturgos entre os que seconta William Shakespeare, queparece que estreou en 1613 unha come-dia, en colaboración con Fletcher, sobreo episodio de Cardenio. Conta a tradi-ción que Molière fixo o papel de San-cho Panza nunha comedia francesa. Anovela de Cervantes serviu para todosos subxéneros teatrais: comedias eballets, monólogos e sainetes, óperas exoguetes cómicos, óperas bufas e baila-bles, zarzuelas e todas as variantes quese poidan imaxinar. Non só Don Qui-xote é personaxe principal destas obras,senón que tamén Sancho, Dulcinea, aCondesa Trifaldi, o Curioso Imperti-nente e outros varios serviron de inspi-ración aos homes e ás mulleres queescribiron teatro. Obras de inspiraciónquixotesca puideron contemplarse nosteatros de Moscova e Londres, de NovaIorque e Bos Aires, de París e de Milán,de Lisboa e Roma, de Viena e Barce-lona e doutras moitas cidades e vilaseuropeas.

Este éxito das personaxes do Quixote na vida teatralaproveita o forte compoñente dramático de moitos episo-dios da novela e sobrevivirá a todos os cambios literariosocorridos dende o Século de Ouro, servindo de motivoliterario para clásicos e neoclásicos, para románticos erealistas, para naturalistas e decadentes, para modernis-tas e para os rexeneracionistas do 98, para vangardistas erevolucionarios e así ata os nosos días. Homes de teatrocomo Ruiz de Alarcón, Quevedo, Calderón, Echega-ray, López de Ayala, Azorín e moitos outros nomes doteatro español testemuñan a presenza das personaxescervantinas nos escenarios. Sen esquecer os músicos quea miúdo ilustraron diferentes aspectos da obra para zar-zuelas, óperas, ballets e outras obras teatrais que precisanda música. Poderían citarse nomes como Donizetti,Mendelssohn, Strauss, Chapí e Manuel de Falla coseu memorable El retablo de maese Pedro.

Pero non só a personaxe de Don Quixote e os seuscompañeiros novelescos foron carne de teatro, pois omesmo Cervantes tivo tal honor, ou tal desgraza,segundo os casos. Un Cervantes fantasiado e falsificado,idealizado ou rebaixado pola creatividade dos dramatur-gos, a miúdo para desesperación dos eruditos. Por pór unexemplo, unha das pezas teatrais máis famosas sobre oautor do Quixote na España do século XIX foi El loco dela guardilla (1861), de Narciso Serra, que indignou aoerudito Narciso Alonso Cortés polas súas inexactitudeshistóricas.

E en Galiza? Escribiron os galegos teatro sobre Cer-vantes e o Quixote? Pois si, malia a debilidade da nosatradición teatral houbo un número significativo de obrasque se basearon na novela cervantina, quer en galego,quer en castelán.

50

DON QUIJOTE Y DULCINEA 1614

civilización española”. Non se esquezatampouco que a seguinte xeración gale-guista mantivo esa inspiración cervan-tina, como o manifesta a novela deRosalía de Castro El caballero de lasbotas azules (1867).

En 1866, nas vésperas do realismoespañol, outro home vinculado taménao teatro en lingua galega, FranciscoGarcía Cuevas, estreou a zarzuela Lasbodas de Camacho, con música dundescoñecido A.R., que se estreou enMadrid no Teatro do Circo. Ningún dosrepertorios e manuais galegos ofrecedatos biográficos sobre este autor, quefoi moi atacado por Uxío Carré Aldaopor considerar que degradaba aos gale-gos na escena teatral. García Cuevasescribiu a comedia en tres actos, enprosa, en colaboración con RicardoCaruncho Crosa que leva por títuloMaruxiña, estreada en Madrid en 1897,mentres que en 1898 publicou en Bada-xoz un cadro lírico nun só acto, tituladoLa vuelta de Farruco, en colaboracióncon Manuel Uturrigaray. Ambas as dúasobras son bilingües e, segundo CarballoCalero, “os señores falan en castelán, eos aldeáns nun galego dexenerado”.Polas fontes españolas sabemos que foimaxistrado, que aínda publicaba en1902 e que foi autor de pezas teatrais

O QUIXOTE E CERVANTES NO TEATRO DOSGALEGOS EN CASTELÁN

Nun país como Galiza, con escasa tradición teatral, ea que tiña maioritariamente en castelán ata o século XIX,os autores galegos que cultivan este xénero están namaioría dos casos inseridos no sistema literario español.Non será ata o século XIX e a chegada do Romanticismocando poidamos anotar o primeiro dramaturgo que sebasea na novela de Cervantes para o seu teatro. Trátasede Jacinto de Salas y Quiroga (1813-1849), un poetahoxe algo esquecido que está nas orixes dese movementoliterario que cambia o rumbo da literatura española, poisen 1834 aparece o seu volume Poesías que contén unprólogo que consideran os estudosos un manifestoromántico. Nese limiar, confuso, pero fundacional, Salasremítese a Cervantes como modelo a seguir: “Con pesarse nota que algún joven dotado por la naturaleza de uningenio feliz y entendimiento travieso se ocupa exclusi-vamente, malogrando tan preciosas dotes, en copiar anuestros hermanos los del Sena. Mejor fuera estudiarnuestros propios autores; ese Cervantes, mezcla singu-lar de imaginación romántica e ironía filosófica”. E nonse limitou a citalo, pois cando só tiña dezasete anosestreou a peza Sancho Panza, gobernador de la ínsulaBarataria. Este asunto do goberno de Sancho foi moiprezado polos dramaturgos de todas as épocas e serviríande exemplo comedias francesas como a estreada en 1659na que o papel de Sancho foi representado por Molièreou outra comedia de Saint Evremont, de 1678, maistamén obras holandesas como a de Cruyssen de 1681, ouxa no neoclasicismo a obra Bagatela ou Sancho Panzagobernador, da autoría de Thierri, con música de Gillier,estreada en 1727. No século XIX poderían citarse pezascomo a de Scribe e Delavigne, de 1815, titulada A insuaBarataria ou a moi famosa zarzuela de Luis Mariano deLarra La insua Barataria, de 1864.

Non foi Salas y Quiroga o único romántico galegointeresado na obra de Cervantes, pois tamén aquelesgalegos que pretenderon crear un sistema literario propiopara Galiza, aínda que ao comezo o fixesen en castelán,sentiron este interese. Estamos a falar dos provincialis-tas, os primeiros galeguistas, pertencentes á xeraciónseguinte do Romanticismo, do que é bo exemplo o traba-llo “Cervantes” do líder deste movemento AntolínFaraldo, que apareceu en 1842 na revista El RecreoCompostelano ou a proposta que en 1842 fixo JoséFaraldo á Academia Literaria de Santiago para a súa dis-cusión: “El Quijote ha influído en el desarrollo de la

51

JACINTO DE SALAS Y QUIROGA

dende 1861, de novelas e de obras deDereito.

O episodio das vodas de Camachofoi asunto moi empregado por outrosdramaturgos, en competencia co episo-dio do Curioso Impertinente, e xa en1784 Meléndez Valdés, o poeta neoclá-sico, estreou Las bodas de Camacho eMendelssohn estreará unha ópera comesmo asunto en 1822.

Xa a finais do século XIX o inefablee algo toliño Xan da Coba Gómez(1819-1899), o inventor desa linguaestrafalaria que denominou “trampi-tán”, publicou a peza teatral Cervantessoldado en 1894, que cualificou deópera, o mesmo ano no que deu a coñe-cer Batalla de Lepanto, na que, comoben se sabe, perdeu o uso da man Cer-vantes. O autor do Quixote serviu demotivo de poesías, sempre laudatorias,de personaxe de novelas folletinescascomo El príncipe de los ingenios deManuel Fernández y González, de1876, e xa falamos da súa presenza nastáboas, pois varios dramaturgos doséculo XIX o converteron en figura tea-tral. Xa citamos a peza de NarcisoSerra, mais tamén Aureliano Fernández

Guerra estreou unha fantástica peza co título La hija deCervantes en 1842 e mesmo o dramaturgo de máis éxitodesta centuria, José Echegaray, que acadou o PremioNobel de Literatura, deu cabida a Cervantes na súa pezamáis famosa: El gran galeoto (1881). Aínda Azorínpublicará antes da guerra civil unha peza teatral co títulode Cervantes o la casa encantada. Non pode o bo de donXoán da Coba compararse nin de lonxe cos dramaturgoscitados, pois o seu estro era moi modesto, aínda paracompararse cos máis mediocres dramaturgos do seutempo. Cómpre lembrar, iso si, que foi un dos primeiroscultivadores do teatro en lingua galega e algunha dassúas pezas goza de reedición recente.

No século XX hai tamén presenza da novela cervan-tina ou doutras creacións do autor do Quixote en variosdramaturgos galegos. Xa Azorín, na súa obra Con per-miso de los cervantistas suxería o influxo de Cervantesna comedia en dous actos Como hormigas, de ManuelLinares Rivas (1867-1938), publicada en 1913, peroestreada o 7 de abril de 1917, influxo tamén presente enCobardías, estreada en 1919 que alude aos episodios daestancia de Don Quixote no pazo dos duques. Senembargo, a maior influenza do Quixote en Linares dásena obra Lo pasado, o concluído o guardado, comedia endous actos estreada o 21 de abril de 1922 e editada ennovembro de 1929, na que o protagonista é unha transpo-sición de Don Quixote, pois así coma este vivía nos tem-pos pasados dos cabaleiros andantes, a mesma preten-sión de vivir nos tempos pretéritos se dá na personaxe deLinares Rivas. O teatro deste autor é sempre un teatro detese, onde todo o mecanismo das obras está ao servizo damesma. É unha dramaturxia paralela á de Benavente,mais nunha liña máis dura. Recentemente comezou arecuperación deste autor por parte da universidade coru-ñesa, despois de anos de esquecemento.

Mesmo na guerra civil será Cervantes a inspiracióndun tipo de pezas políticas, de propaganda, coñecidascomo teatro de urxencia, xa que Rafael Dieste (1899-1981) parte do autor do Quixote no seu Nuevo retablo delas maravillas de 1937. Publicado na mítica revista Horade España, esta obra de acto único desenvolve o tema do“engano aos ollos” e cómpre lembrar que Cervantesanunciou como unha obra a realizar a que levaba portítulo El engaño a los ojos, que nunca escribiu. Trátasedunha adaptación dos clásicos moi propia do teatro deurxencia da época, que os adapta ás circunstancias daguerra civil. Os pailáns cervantinos son agora os faccio-sos, os rebeldes de Franco. Son estas, as personaxes do

52

LINARES RIVAS EN 1921 POR F CORTÉS

aínda que ten posibilidades escénicas,non foi concibida para ser representadae por iso non leva acoutacións. DonQuijote, home complexo e moderno,dubida da realidade: “Ni yo ni nadiesabe cuál es la realidad verdadera. Noes menos real la realidad de un sueñoque la de esa realidad que pretendemosy que, al fin, la muerte nos hace ver quetambién fue soñada.”

En 1947 José María Castroviejo(1909-1983), escritor bilingüe identifi-cado co franquismo dende posiciónscarlistas, publica Don Quijote en 1947,que o profesor Alonso Montero relacio-nou co proceso de Nürenberg contra osxerarcas nazis. Nunca se representou,pero si se editou e polos artigos deBorobó sabemos que se fixo unha lec-tura da obra na redacción do xornal LaNoche, en presenza do cervantistagalego Santiago Montero Díaz, quen aanalizou para os oíntes, sinalando quetoda crítica dunha obra debe atendertres cuestións: se a obra responde á per-sonalidade do autor, se ten calidadesestéticas e se ten firme estrutura ideoló-xica. Cría Montero que a obra de Cas-

retablo, as que confunden a ficción coa realidade, non osespectadores. Esta realidade irrompe coa chegada doscampesiños reais que rachan co engano aos ollos. A obrafoi un encargo do escritor ruso Ilia Ehrenburg como pezade axitación e propaganda e a súa eficacia reside norexeitamento colectivo do engano das personaxes fascis-tas e na reafirmación da lealdade republicana. É unhapeza que se inxire no teatro de urxencia dos intelectuaisespañois da época, que se vinculan á tradición popularclásica.

Rematada a guerra civil, na primeira e dura posgue-rra, autores vinculados á Falanxe, como GonzaloTorrente Ballester (1910-1999), reciben o influxo cer-vantino. O autor ferrolán comezou a súa andaina literariacomo dramaturgo, cun teatro vangardista e alegórico queamosou unha fenda a partir da súa crise co réxime en1941. As obras tituladas El casamiento engañoso (1939)e República Barataria (1942) parten da lección de Cer-vantes, pero non dos seus temas. Esta lección é a da des-mitificación e a do cuestionamento da realidade. A pri-meira obra é dunha linguaxe rica, musical e anovadora,mentres que a segunda, obra máis longa en tres actos, tenunha lingua máis sinxela pero procede a unha destrucióndos mitos máis profunda, pois fai unha crítica ao poder, áditadura, pero vese forzado a facelo en clave alegóricadebido á situación política. Torrente lembra o caso deCervantes porque ambos os dous, con profunda vocaciónteatral, fracasaron como dramaturgos porque o seutempo non estaba preparado para recibir a súa mensaxe.A figura do narrador e o nihilismo das personaxes sonensinanzas que Torrente recibiu de Cervantes, así como oconcepto da arte como xogo, non da arte pola arte, senóndun labor literario que amplía as marxes da realidade.Cómpre non esquecer que esta lección cervantina no tea-tro de Torrente é a tese esencial do seu libro El Quijotecomo juego, publicado en 1975 e un dos máis orixinaisensaios sobre a arte cervantina.

En 1941 o pobrense Victoriano García Martí (1881-1966), acabado de saír do cárcere, publica a obra teatralLa voz de los mitos. Grandeza y servidumbre delhombre, onde a carón de Don Quixote están presentesoutros grandes mitos da literatura universal comoFausto, Don Juan, Hamlet, Dulcinea, Ofelia, Dona Inés eMargarita. A obra está dentro do pensamento liberal ecristián do autor, que en 1947 publicará un interesanteensaio co título Don Quijote y su mejor camino. A obraten pouco alento teatral e naceu sobre todo para ser lida enon para ser representada, pois o propio autor sinala que

53

O MARISCAL

troviejo cumpría coas dúas primeiraspremisas. Houbo unha pequena polé-mica xornalística con Manuel Rabanal,o catedrático de grego que tamén cola-boraba no mesmo xornal. A obra estabadividida en cinco actos con numerososcadros e monólogos e foi cualificada de“espléndida contribución de la fantasíagallega al centenario cervantino” porBorobó. A única disensión dos oíntes dapeza viña dada polo seu escaso carácterteatral e sinalaban, ademais, que estabamoi presente o pesimismo propio daXeración do 98, con fortes influxos deUnamuno e Valle-Inclán. Rabanal, polacontra, incidía máis no carácter ideoló-xico e afirmaba que o Quixote de Cas-troviejo era máis de 1936, é dicir, daguerra civil, que de 1947 e que era ofidalgo cervantino un excombatenteque lamentaba a decadencia de Europa,aínda que concordaba na escasa teatrali-dade da peza.

Tamén no exilio interesa a xenialcreación cervantina e así Álvaro Fer-nández Suárez (1906-1988) publica Elretablo de maese Pedro, editada enMontevideo en 1946. Este autor dedi-cou un volume á novela de Cervantesen 1953 co título Los mitos del Quijotee a súa lectura da personaxe destaca arebeldía como característica principal:“Don Quijote era un rebelde. Esoestaba, desgraciadamente, muy claro.Bien educado, pero rebelde. Una rebel-día consistente en poner las leyes de lacaballería –es decir, leyes ideales– porencima de las leyes del estado.”

Outro exiliado, máis famoso emenos esquecido, o liberal Salvador deMadariaga (1886-1976) publicará en1962, esta vez en Bos Aires, a obra Eldoce de octubre de Cervantes. Trátasedunha fantasía histórica con un só acto,en prosa, aínda que intercalando unhacanción da que logo repite fragmentos.Desenvólvese o doce de outubro de1592, día no que un Cervantes solitario

e fracasado coincide nunha baiuca preto do Guadalquivirco seu parente de Esquivias Vozmediano, que ven deAmérica e celebra cos amigos o primeiro centenario doDescubrimento. O creador do Quixote evoca a batalla deLepanto e lamenta as inxustizas que se lle fixeron e a súamala fortuna. Vozmediano convídao a pedir un cargo nasIndias. Cervantes sonea e aparécenselle Don Quixote eSancho e o primeiro teme que o autor de Alcalá se vaia aAmérica sen escribir as súas aventuras. As personaxes danovela sábense creados por Cervantes na súa mente enon queren quedar sen ser coñecidos, queren vivir asaventuras que o autor soñou e mesmo se chega Don Qui-xote a ofrecer como colaborador aportando o materialdos seus feitos para a inspiración, antepoñendo a gloriade Cervantes á súa propia. Lembra Ramoneda, case oúnico estudoso do teatro de Madariaga, que esta pezateatral hai que vencellala ao ensaio publicado por aquelen 1926 co título de Guía del lector del Quijote, ondeafirmaba que Cervantes non sempre comprendera agrandeza da súa personaxe e a peza teatral incide naxenerosidade da figura de ficción. Cómpre lembrar que

54

O TEATRO DE MADARIAGA

Na obriña intervén tamén a personaxede Don Quixote. No fondo é unhalixeira burla do respecto reverencial queos cervantistas teñen ao texto do Qui-xote.

Para rematar esta panorámica sobrea presenza do Quixote e de Cervantesno teatro en castelán dos galegos, haique citar aínda dous nomes. En pri-meiro lugar o de Eduardo BlancoAmor (1897-1979), de quen se con-serva inédita a peza teatral Escenassobre el Quijote, quen tamén ten unhapeza galega baseada en Cervantes. Osegundo nome é o do poeta modernistaAntonio Rey Soto (1879-1966), quenen 1931 publicou a obra El diálogo delos paladines, que se ben é cualificadapolo propio autor de poema, ten estru-tura dramática e consiste nun diálogoentre dúas personaxes literarias, o Cid eDon Quixote. O primeiro é o pasado,mentres que a personaxe cervantina éde sempre, de onte, de hoxe e de mañá.É o aventureiro do ideal, neste casosituado no balbordo da I Guerra Mun-dial.

CERVANTES E O QUIXOTE NOTEATRO EN GALEGO

Aínda que o teatro en galego tenantecedentes nos Séculos Escuros e naGuerra da Independencia, o verdadeirocomezo dáse en 1882 con A fonte doxuramento de Francisco de la Iglesia,que inicia un teatro fundamentalmenterexionalista, con temas históricos gale-gos ou con temas rurais e costumistas.O Quixote era empregado polos nacio-nalistas españois como arma de com-bate en defensa das súas teses, o quelevará en Galicia e Cataluña a un certorexeitamento da novela cervantina,dende posicións tamén nacionalistas.Lémbrese que os promotores da cele-bración do III Centenario da publica-ción da primeira parte do Quixote en1905 usarán algún capítulo quixotesco

Madariaga foi autor tamén dun libreto en francés para aópera Numance de Henry Barraud (1900-1997), estreadacon éxito en París en 1954 e que tamén foi editado. Paraeste texto partiu da súa adaptación ao inglés da peza deCervantes do mesmo título, que foi radiada pola BBC en1947.

O Premio Nobel de Literatura Camilo José Cela(1916-2002) foi ante todo narrador, aínda que cultivoutodos os xéneros literarios. Autor dalgúns traballos ensa-ísticos sobre Cervantes e o Quixote, escribiu a peza tea-tral breve Escenilla de la invención de los cervantistas.Estreouse no ano internacional do libro pola DirecciónXeral de Correos e Telecomunicacións o vinte e catro defebreiro de 1972. Brevísima obra que desenvolve un diá-logo entre Cervantes e o impresor Juan de la Cuestasobre o moi comentado olvido cervantino co burro deSancho, que dará tanto que facer aos futuros cervantistas.

55

REY SOTO

como defensa da lingua galega, mentresque un nacionalista como Risco farádesprezo da obra de Cervantes: “Siefectivamente hai humorismo verda-deiro no Quixote –eu nono sei porquenunca o leín con atención d’abondo ¡Éunha cousa tan pelma! I ademais faimoitos anos que nono volvín coller ninpenso– si efectivamente hai humorismoverdadeiro no Quixote, digo, lembráde-vos que Miguel de Cervantes tiña san-gue galego pol-o pai e mais pola nai”.Neste contesto das opinións do líderideolóxico do nacionalismo nos anosvinte, hai que entender a peza teatraldoutro home da xeración de Risco,Antón Villar Ponte (1881-1936),figura fundamental no teatro das Irman-dades da Fala. En 1934 publica Osevanxeos da risa absoluta. Anunciacióndo Antiquixote, que o propio autor cali-fica de “folk-drama” da sinxeleza cam-pesiña, obra que coñeceu unha reedi-ción moderna. Carballo Calero consi-dera que é “a peza máis ambiciosadeste autor” e que quixo ser ao mesmotempo realista e simbolista, pintores-quista e didáctica, pero que os diversoselementos non están ben casados. Amaioría dos críticos coincide nos influ-xos do teatro irlandés de Yeats e doesperpento de Valle-Inclán, conside-rando ademais que non ten unha grandetensión dramática, pero valoran o seusimbolismo e a súa novidade porque faiunha acertada caracterización da perso-naxe principal, o antiquixote, Electus,que é unha personificación de Galizafronte ao que representa o Quixotecomo símbolo de España. Os xornais daépoca consideraban moi acertado o sub-título e así El Pueblo Gallego (15-05-1934) cre que está “plenamente justifi-cado, marcando el abismo de diversi-dad que hay entre nuestra psicología yla de la Meseta”. Tamén Risco e Fer-nández del Riego fixeron reseñas positi-vas desta peza teatral. Un dos motivoscentrais empregados por Villar Ponte é

o discurso de Electus contra o Quixote, o que foi vistopor Risco como un alter ego do propio Villar Ponte. Nontodas foron críticas positivas na época, pois Klem quei-xábase do “latinaxo valleinclanesco”, da falsidade daspersonaxes, da pouca acción e da arbitrariedade e mono-tonía da peza. Modernamente Ínsua califícaa de mesturade didactismo e pintoresquismo, de realismo e simbo-lismo, estruturada ao redor de dous núcleos, o triánguloamoroso e o elemento ideolóxico que representan ossoliloquios de Electus. Castela, simbolizada polo Qui-xote, sería a terra do misticismo, da intolerancia e dofanatismo, mentres que Galiza seríao do panteísmo, daledicia e da tolerancia. Esta visión negativa do Quixoteven dada polo final do fidalgo, que ao morrer renega doidealismo. Sen dúbida a peza é unha resposta á visiónque en España teñen do Quixote os homes da Xeracióndo 98, que a consideran unha clave de autocoñecementopara a nación española. A peza é, na opinión de Ínsua,unha reivindicación ideolóxica da independencia espiri-tual dos galegos fronte aos españois, representados porDon Quixote.

56

TEATRO DE TORRENTE BALLESTER.JPG

ais cabaleirescos a súa “consistenciaóntica”. A ironía de Cunqueiro vai polomesmo camiño, pero cambiando adirección de Cervantes: Cunqueiroataca onde gaba, mentres que Cervantesgaba cando ataca. Fronte á toleranciacervantina Cunqueiro descualifica apaciencia e o estoicismo, pero compar-ten os dous autores non só o fondocomún erasmista senón tamén a consi-deración das dúas personaxes como“pura literariedade”, é dicir, literaturadentro da literatura, Don Quixote comopersonaxe na propia obra e Hamletcomo personaxe-autor do drama que serepresenta dentro da obra cunqueiriana.Remata a tese de González Fernándezafirmando que ambas personaxes fanliteratura de segundo nivel, porque é naliteratura a realidade que viven. Nasdúas dáse un desaxuste no encontroentre a realidade e a literatura.

Aínda hai que falar no teatro engalego de obras que permanecen inédi-tas, aínda que algunhas se estreasen.Trátase de adaptacións e versións, máisque de traducións, das obras cervanti-nas. En 1979 o grupo Ditea puxo enescena “O vello Celeiras”, partindo detextos cervantinos, mentres que en 1981subiu ao escenario “Teatro de som-bras”, baseada no Quixote. En Narón,en 1998, dirixida por Ana Vallés, repre-sentouse “Teatro para camaleóns”,baseada en textos de Cervantes recrea-dos por Javier Martínez Alejandre eAntón Rodríguez López (1961).

A dramaturgo Teresa CampoDomínguez (1946) ten inéditas dúasversións de entremeses de Cervantes, ostitulados “O retábulo das marabillas” e“O xuíz dos divorcios”, e no mesmocaso están as adaptacións de Víctor Vez(1941), que levan o título de “O velloceloso” e “A cova de Salamanca”.Sabemos tamén que Marcelino de San-tiago (1954), máis coñecido por Kukas,ten inédita a peza teatral “Cervantes enBarataria”.

En colaboración con Ramón Cabanillas (1876-1959)escribiu Villar Ponte O mariscal (1926), unha das pezasfundamentais do teatro galego do século XX e nela sina-laba xa Carballo Calero que a personificación da razagalega equivalía á personificación de España na obra LaNumancia de Cervantes. A peza teatral cervantina é unhamostra do orgullo nacionalista español da primeira etapado autor do Quixote, como a peza O mariscal é represen-tativa do orgullo nacionalista galego. Cómpre lembrarque foi convertida en ópera en 1929, con música deLosada Rebellón. Esta obra cervantina ten unha longatradición como fonte inspiradora de moitos dramaturgoshispánicos, como é o caso de Lope de Vega, Rojas Zorri-lla, López de Ayala e Alberti.

En 1974 publicou Eduardo Blanco Amor o volumeTeatro pra a xente, no que inclúe a peza “Os baralláns”,adaptación e recreación dunha peza teatral atribuída aCervantes e publicada en 1624, Los dos habladores.Blanco Amor sentiu sempre moito interese polo Quixote,manifestado non só nestas pezas teatrais senón tamén enconferencias como a titulada “Eternidad y oportunidaddel Quijote”, que pronunciou en Antofagasta en 1953. Aobriña, escrita especialmente para ese volume, é dun rea-lismo costumista moi característico do que Blanco Amorentendía como teatro popular e na que destacan oemprego da lingua do pobo e a creación das personaxes.Ambientada no século XVII, sen embargo ten poucaforza teatral e ten que suplir esta eiva co xesto, coa pan-tomima. O autor ourensán, que nos anos corenta fundaraen Bos Aires o teatro español de cámara El Tinglado, xapuxera en escea entremeses de Cervantes como Laguarda cuidadosa, El juez de los divorcios, El vizcaínofingido e a que deu orixe á súa versión galega. Os bara-lláns foi representada, cando menos, en 1980 en Ourensepolo grupo Rúa Viva e tamén en 1992 no Couto.

Caso máis complexo é o de Álvaro Cunqueiro(1911-1981), quen é autor dunha das máis importantespezas do teatro galego, Don Hamlet, que foi relacionadapor Anxo González Fernández co Quixote, porque ambasas dúas teñen interconexión xa dende o título e as seme-llanzas son de dous tipos: as que atinxen á consistenciamesmo e aos comportamentos dos protagonistas e, ensegundo lugar, as que afectas á intencionalidade, as máisimportantes. Nestas ambos os dous autores parten doEloxio da loucura de Erasmo na súa consideración doirracional como xogo irónico e con ambivalencia devalores. A parodia de Cervantes agocha un afán de enxal-zamento da cabalaría e Don Quixote logra con estes ide-

57

Probablemente esta panorámica nonesgota o tema do teatro galego relacio-nado con Cervantes e o Quixote, pero avintena de autores citados e analizadosbrevemente dan boa idea da riquezamúltiple que suscitou a imaxinación deCervantes nos dramaturgos galegos.

BIBLIOGRAFÍAALONSO MONTERO, X.: “Don Quijote, en

1947, no proceso de Nürenberg”, LaVoz de Galicia, “Culturas”, 136, 19-11-2005, p. 13.

AZNAR SOLER, M.: “Farsa y guiñol en elteatro de Rafael Dieste”, en V.V.A.A.:Congreso Rafael Dieste, Santiago,Xunta de Galicia, 1995.

AZORÍN: Con permiso de los cervantistas,Madrid, Biblioteca Nueva, 1948.

BLANCO-AMOR, E.: Teatro pra a xente,Vigo, Galaxia, 1974.

BOROBÓ: “De Don Quijote a Don Victo-riano”, La Noche, 10-10-1947.

— “Estar de vuelta”, La Noche, 29-03-1947.

— “Un Quijote a la gallega”, La Noche, 21-02-1947.

CARBALLO CALERO, R.: Historia da litera-tura galega contemporánea, Vigo,Galaxia, 3ª ed., 1981.

CELA, C.J.: “Escenilla de la invención de loscervantistas”, El Extramundi y Los Pape-les de Iria Flavia, nº XLII, Verán, 2005.

DIESTE, R.: “Nuevo retablo de las maravi-llas”, Hora de España, nº 1, (1937).

Enciclopedia Universal Ilustrada Europeo-Americana, Barcelona, Hijos de JoséEspasa, t. 48, 1922, voz Quijote, pp.1.117-1.214.

GARCÍA MARTÍ, V.: La voz de los mitos.Grandeza y servidumbre del hombre,Madrid, Espasa-Calpe, 1941.

GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, A.: Hamlet e arealidade cunqueiriana, Santiago,Xunta de Galicia, 1995.

ÍNSUA, Emilio X.: “O teatro das Irmandadesda Fala”, V.V.A.A.: Historia da literaturagalega, Vigo, AS-PG / A Nosa Terra,1996, pp. 609-640.

LÓPEZ CRIADO, F.: El teatro de Manuel Li-nares Rivas, A Coruña, Deputación daCoruña, t. I, 1999.

LOURENZO, M. e PILLADO MAYOR, F.: O teatro galego, Sada,O Castro, 1979.

MADARIAGA, S. de: Teatro en prosa y verso, Madrid, Espasa-Calpe, 1983.

MAESTRO, Jesús G.: “Hacia una poética del teatro de Gonza-lo Torrente Ballester. De la experimentación a la desmitifi-cación”, en PAULINO, José e Carmen BECERRA: GonzaloTorrente Ballester, Madrid, Ed. Complutense, 2001.

MENÉNDEZ PIDAL, R.: “Un aspecto en la elaboración del Qui-jote”, en De Cervantes y Lope de Vega, Buenos Aires, Es-pasa-Calpe, 3ª ed., 1945.

NOGUEIRA, Mar (dir.): Catálogo de dramaturgos galegos1973-2004. De Abrente ata hoxe, Santiago, Xunta de Ga-licia / IGAEM, 2005.

PÉREZ RODRÍGUEZ, L.: “Eduardo Blanco-Amor e o teatro po-pular”, en V.V.A.A.: Eduardo Blanco-Amor, Santiago, Xun-ta de Galicia, 1993, pp. 97-120.

RABANAL, M.: “Dos nuevas salidas de Don Quijote”, La No-che, 29-03-1947.

RAMONEDA, A.: “El teatro de Salvador de Madariaga”, enV.V.A.A.: Salvador de Madariaga, A Coruña, 1987, pp.251-286.

REY SOTO, A.: El diálogo de los paladines, Madrid, CompañiaGeneral de Artes Gráficas, 1931.

RODRÍGUEZ SÁNCHEZ, T.: Catálogo de dramaturgos españo-les del siglo XIX, Madrid, Fundación Universitaria Españo-la, 1994.

RODRÍGUEZ SANTAMARÍA, X.P.: “Don Quixote no Barbanza”,Barbantia. Anuario de Estudos do Barbanza, nº 1, (2005),pp. 141-154.

— Cervantes e o Quixote en Galicia, Noia, Toxosoutos, 2005.

— “Un cervantista pobrense: Victoriano García Martí”, Ala-meda, nº 21, xaneiro, 2006, pp. 54-61.

SALAS Y QUIROGA, J. de: Prólogo a Poesías, Madrid, 1834.

SANMARTÍN REI, G.: O teatro de Xan da Cova. La Galiciana eMaría Pita, A Coruña, Biblioteca Teatral Francisco PilladoMayor, 2002.

TATO, Laura: “A obra dramática de Blanco Amor”, enV.V.A.A.: Xornadas Eduardo Blanco Amor, Santiago, Xun-ta de Galicia, 1997, pp. 171-177.

TORRENTE BALLESTER, G.: Teatro, Barcelona, Destino, 2 t.,1982.

V.V.A.A.: Poesía, nº 45, ed. de Gonzalo Armero, Madrid,2005.

VIEITES, M.F.: Manual e escolma da literatura dramática gale-ga, Santiago, Sotelo Blanco, 1996.

VILAVEDRA, D. (Coord.): Diccionario da literatura galega, Vi-go, Galaxia, t. I e III, 1995 e 2000.

VILLAR PONTE, A.: Os evanxeos da risa absoluta, Vigo, AS-PG/ A Nosa Terra, 1996. Edición de Emilio Xosé Ínsua.

YAMAGUCHI, Hajine: “Torrente y su teatro”, en PAULINO, Jo-sé e Carmen BECERRA: Gonzalo Torrente Ballester, Ma-drid, Ed. Complutense, 2001, pp. 149-162.

58

Militarmente o “Cardenal Cisneros”clasificábase coma Acruceiro A, é diciro tipo de buque inmediatamente inferioren poder aos “acoirazados,” que eran osnavíos máis importantes polo seu des-prazamento, armamento e blindaxe, decalquera forza naval. Dentro dos crucei-ros o noso buque ocupaba unha cualifi-cación óptima posto que se trataba dunAcruceiro blindado”, ou de 10 clase,como se dicía antigamente. Estabaarmado con dous canóns de 240 mm, una proa e outro a popa, e oito canóns(catro por banda) de 140 mm., amáisdoutros de inferior calibre e tres tubospara lanzar torpedos. Estaba bastanteben protexido por unha faixa blindadade aceiro que variaba de espesor entre os15 e os 30 centímetros, anque esta pro-tección non lle librou de ir a pique.

Para tripular e manexar esta embar-cación necesitábanse case cincocentoshomes entre oficiais, suboficiais e espe-cialistas e mariñeiros.

Nos tempos nos que entrou en ser-vizo tratábase dunha nave dotada demoitos adiantos técnicos como o telé-fono ou especialmente a telegrafía senfíos que lle permitía estar en contactocon terra e comunicarse con ela en todomomento .

O custo deste buque foi de22.776.170 pesetas das de aqueles tem-pos, non das de hoxe, no que nensequera hai pesetas.

O “Cardenal Cisneros” comezou asúa vida coma buque efectivo o día 13de setembro de 1902 cando saíu do

este ano 2006 conmemórase o primeiro centena-rio da concesión á vila de Muros do título de

“Moi Humanitaria” polo rei Afonso XIII.

Pero as circunstancias polas que lle foi outor-gada a distinción transcorriron un ano antes, é

dicir no 1905.

O feito causante deste recoñecemento foi o comporta-mento da poboación muradana con ocasión do afundi-mento do cruceiro “Cardenal Jiménez de Cisneros”, oumáis abreviadamente, “Cardenal Cisneros” pertencenteá Armada española e que navegaba dende Muros cara aoarsenal de Ferrol onde tiña previsto chegar para efectuarunhas reparacións e obras de mellora.

O buque de guerra naufragou, posiblemente, ao tocarcunha agulla non cartografada pertencente ao baixocoñecido como “Os Meixidos” o día 28 de outubro docitado ano 1905.

Tratábase dun buque relativamente novo; comezado aconstruir no 1890 ainda tiveron que pasar sete anos ataque foi botado, xusto un ano antes de que se producira odesastre da Armada española en Santiago de Cuba e noCavite, nas Filipinas, coa perda de numerosas vidas de adestrucción dunha elevada cantidade de unidades navais.Unha vez completado, entrou en servizo no ano 1902.Como afundiu só tres anos despois de incorporarse áEscadra española, podemos dicir que verdadeiramenteviviu mentres estivo no arsenal de Ferrol.

Era unha embarcación que desprazaba unhas 7.500toneladas (é dicir era un barco de tamaño medianeirotirando a grande), cunha eslora superior aos 100 metros eun calado arredor dos 7 metros. Tiña dous altos mastros eoutras tantas chemineas por onde saía o fume do carbónque se queimaba nos corenta fornos das seis caldeirasque producían o vapor para mover dúas máquinas de tri-ple expansión que servían para impulsar outras tantashélices que levaban ao “Cisneros” a acadar unha veloci-dade máxima de entre 18 e 20 nós.

59

Alfonso González Asenjo

Historia dunrecoñecemento: A Vila de

Muros e o afundimentodo “Cardenal Cisneros”

Ferrol cara a Donostia (San Sebastián)onde estaban os reis; naqueles tempos íamoi bonito pintado a varias cores: ocasco de negro, as estructuras da ponteen branco e as chemineas, mastros emanguerotes de ventilación en cormarelo-ocre, imitando, en certa formaaos buques británicos da época. Paracando acabara os seus días a flote, nosMeixidos, xa cambiara a súa librea porunha cor uniforme de ton gris, máis oumenos como van hoxe en día os buquesde guerra en todo o mundo. Andivo des-pois viaxando (Cádiz, Maó (Mahón),Lisboa, Palma de Mallorca, norte deÁfrica, Cartaxena, Portsmouth (GranBretaña) etc. alternando funcións derepresentación con outras máis propia-mente castrenses.

Xa cedo na súa curta vida a flotepasou por circunstancias de grave riscopara a súa seguridade. Concretamenteno ano 1903, e servindo de escolta aoiate real nunha visita ás Illas Baleares,correu perigo de sufrir un embarranca-mento no porto de Sóller. Esta situación,comprometida, debeuse ao estreito dofondeadeiro e ao seu escaso fondo, moiincómoda para a manobra dun buque doporte do cruceiro. Dise que oficiaisnavais británicos comentaron que a elesnon se lles tería ocorrida semellanteacción; desta volta, as cousas saíron bene o Cisneros non sofriu dano algún.Pero, desgrazadamente, non ía ser sem-pre así. O seu momento culminante foicando, a principios do ano 1905, o anoda súa perda, escoltou ao transatlánticoHamburg no que viaxaba o emperadoralemán por augas baleares.

Cousa de dous meses antes do nau-fraxio, o Cisneros cambiou de Coman-dante, sendo destinado para o mando dobuque un oficial, o Capitán de NavíoManuel Díaz Iglesias, moi coñecido nosambientes navais por ter conseguido quea xustiza británica, tras longo e compli-cado pleito, obrigara a unha constructoranaval dese país a que aboara ao gobernoespañol unha elevada cantidade poloretraso na entrega duns buques encarga-dos por aquel. Tras deste éxito quen lle

ía a dicir que a súa carreira de oficial con mando debuques estaba comezando a súa conta atrás.

O feito de que o cruceiro Cardenal Cisneros se per-dera preto de Muros debeuse á presencia da escadra (aDivisión Naval de Instrucción) nesa ría co obxecto dedesenvolver unhas manobras navais (baixo o nome oficialde “exercicios tácticos”). Era relativamente frecuente quese utilizara a costa occidental galega para realizar esesexercicios, tanto por parte da Armada española coma poroutras Armadas estranxeiras entre as que destaca a britá-nica. Esta última, tiña despois por costume visitar a ría deArousa ou a de Vigo. Por certo, que nunhas manobras porestas mesmas augas occidentais perderíase no ano 1932outro moderno cruceiro da Armada española, o Blas deLezo, concretamente entre o illote do Centolo ou Centuloe o cabo de Fisterra.

Non foron excesivamente numerosos os buques espa-ñois concentrados na ría muradana para o desenvolve-mento dos exercicios navais pero si eran do máis modernoque tiña a Armada española neses momentos. Tratábansede outros tres cruceiros; dous deles bastante pequenos (oExtremadura e o Río de la Plata nos que se daba a cir-cunstancia de seren ámbolos dous construidos grazas ácontribución económica achegada polas colectividades deemigrantes españois en México o primeiro e no Uruguai ena Arxentina no segundo caso) e o terceiro, o Princesa deAsturias, xemeo do Cisneros; amáis destes catro grandesbuques había un canoneiro, o Marqués de la Victoria,máis pequeno. Con todo reunían do mellor (o pouco deverdadeiro valor militar) da flota de guerra española nesesanos, despois dos desastres de Santiago de Cuba e Cavite.

Os buques reuníronse en Muros para iniciar os exerci-cios militares o día 24 de outubro o concluíronnos o día27 do mesmo mes. Como é habitual unha vez rematadasas manobras, os buques volveron a fondear para dar des-canso ás súas tripulacións, entre as que habería con abso-luta seguridade mariñeiros de Muros e puntos cercanos ávila.

Muros debeu quedar case inundada ao recibir a esteshomes (os buques reunían unhas dotacións que sumabanmáis de 1.600 efectivos) e, polo que parece, foron moifestexados esa tarde e a noite de sábado. Moitos deles nontardarían nin vintecatro horas en voltar á vila.

Á mañanciña seguinte (o día 28) os buques abandoa-ron a ría para dirixirse a Cádiz pasando por Vigo mentreso Cisneros se dirixiría a Ferrol a efectuar unhas repara-cións no arsenal. Non chegou a remontar o cabo Fisterra;unhas dúas horas despois de deixar Muros pola popa íaseao fondo no medio dunha mar calma, nunha mañanciñafermosa, no que semellou ser un dos despistes máis nota-bles da historia naval militar española.

60

recoñecer a zona para localizar o pecio eintentar o seu rescate, por non dicir deobservar as causas do afundimento dopropio buque (lugar onde se produciu oimpacto, lonxitude deste, tipo de desga-rradura no casco, etc.) non habíamedios? non interesaba empregalos?

A cuarta, unida ás anteriores, eramáis grave se cabe posto que se se tra-taba da imposibilidade de averiguaronde podía estar afundido o buque e enque circunstancias se producira o sucesoxa que se carecía do documento básicocomo era o caderno de bitácora. Resul-tou que estaba no fondo do mar, xuntoco resto da embarcación. Semella quedurante a manobra de abandono os ofi-ciais esquecéronse do caderno; estrano,máxime se sabemos que o Cisneros tar-dou uns corenta e cinco minutos en ir aofondo; semella tempo máis que sufi-ciente para recoller este documento epoñelo en salvo. É difícil de interpretareste aparente despiste dos oficiais aonon salvagardar debidamente o cadernode bitácora, excepto si sospeitáramosque a súa ausencia só podía ir no seupropio beneficio. De feito, ao non dispordo libro de derrota non se podía asegurarcon absoluta certeza si a neglixenciacorrespondería en exclusividade aos ofi-ciais por trazar mal o rumbo, ou poderíadeberse a unha mala información dascartas náuticas. Certamente que a perdado caderno de navegación (ou bitácora)podía ser censurada, pero tal vez as cir-cunstancias que revelaba ben podíafacer aceptable o risco da censura, pormoi dura que fora, antes que se souberaunha verdade máis punible de dispor docaderno. Unha vez perdido, habería quefiarse das testemuñas dos oficiais e estesnon ían declarar, previsiblemente, o seupropio erro. Faltaba o elemento decisivoe este estaba agochado no mellor lugarposible para non atopalo: na ponte demando dun buque afundido, non se sabíaexactamente onde e ao que ninguén pen-saba baixar a rescatar.

Anque o verdadeiro responsable dorumbo do buque no momento do sinistrotiña que ser o oficial Cebreiro y San

Efectivamente, o rumbo cara ao norte na demanda docabo Fisterra levou ao buque a achegarse preto dun baixo,o dos Meixidos, coñecido anque non suficientemente bencartografado en toda a súa extensión e profundidade, doque resultou que, nun exceso de confianza do oficial dederrota, o Cisneros pasara por riba dunha agulla que lleabriu unha longa fendedura no casco por baixo da flota-ción, do que resultou unha incontrolable inundación dosespazos inferiores, que comezaron a encherse de auga senque fora posible achicala.

En cuestión de minutos, unha somera indagación dosdanos sofridos fixo decatarse aos mandos do cruceiro deque éste podía darse por perdido, polo que deron a orde deabandono do buque. Afortunadamente o mar estaba total-mente calmo e os máis de cincocentos homes (e unhamuller, a esposa do Comandante) poideron deixalodenantes que este afundira de proa. A dotación, nasembarcacións de salvamento das que dispuña o Cisneros,foi conducida a remolque por uns vapores de pesca ataLira e Corcubión desde onde se dirixiu de novo, peroagora andando, ata a vila de Muros onde serían recollidosao día seguinte polos cruceiros cos que estivo os díasanteriores de manobras.

Obviamente a perda dunha nave de guerra da impor-tancia do cruceiro nestas circunstancias, tiña que serobxecto de investigación. Desta e máis do sumario que seabriu para esclarecer os feitos e as responsabilidades,puxéronse de manifesto algunhas circunstancias certa-mente chamativas, cando non irregulares, dos acontece-mentos.

Unha delas era o feito de que á Armada foille imposi-ble saber con exactitude onde estaba a pedra que fixo nau-fragar ao Cardenal Cisneros; simplemente non deron conela.

Nun segundo lugar, resultou que as cartas náuticascoas que contaba a Armada española non sinalabancorrectamente a localización e a extensión do baixo noque naufragou o buque de guerra; pero máis grave era queas cartas das que se dispoñía foran levantadas entre 1824e 1836 e non se volveran a repasar dende ese tempo. Esteproblema das cartas náuticas mal feitas chegaría ata osanos setenta do século XX cando, na badía da Coruña ecun importante tránsito de buques petroleiros, coñecidospolo seu importante calado e dificultades para manobraren caso de apuro, se produciu o naufraxio do Urquioladebido á existencia dunha descoñecida agulla que lleabriu unha fenda no casco e o fixo naufragar na propiabadía. Quedaba así de manifesto a escasa fiabilidade ecapacidade do Servizo Hidrográfico da Mariña.

Unha terceira circunstancia verdadeiramente lamenta-ble foi a de que, aparentemente, non se enviaran buzos a

61

Juan, encargado da derrota, quen tivoque responder pola perda da nave foi oComandante Díaz Iglesias. Quizais pre-sionado pola opinión pública, o rei e apropia Armada, o tribunal militar (unConsello de Guerra de Oficiais Xene-rais) sentenciou ao oficial superior ápena de suspensión de emprego por unano o que supuxo a fin da carreira navaldeste oficial; con todo o castigo era omenos duro que se podía impoñer. Estadebeu de ser unha das escasas sentenciascondeatorias impostas a oficiais polaperda dos seus buques. De feito nin aperda do acoirazado España nin do cru-ceiro Blas de Lezo, anos máis tarde, trae-ría consecuencias negativas para os seusresponsables; en ámbalas situaciónsforon absoltos.

En calquera caso o papel desempe-ñado polo pobo muradán neste aconte-cemento lamentable foi o de intentarevitalo mentres foi posible, e acoller damellor maneira aos náufragos e atende-los até que marcharon.

Respecto do primeiro, aparente-mente os mariñeiros que se atopabanfaenando preto dos baixos, ao compro-bar a derrota que seguía o Cisneros, eque o conducía a unha situación deenorme risco, intentaron chamar a aten-ción do cruceiro mediante sinais e ace-nos, cousa que non serviu absolutamentepara nada, pois mesmo se pensou dendeo buque que eran saúdos que se llesfacían. Até se chegou a dicir que unmariñeiro muradán da dotación do barcode guerra pretendeu indicar ao oficial dederrota o seu erro e que éste o obrigara acalar.

Debeu de ser todo un espectáculopara os que intuían a posibilidade doinminente desastre, observar ao grandenavío dirixirse a media velocidade cara aunha zona que se sabía tremendamenteperigosa e comprobar como se cumpríanos peores augurios e o buque acababanaufragando, sen poder facer nada porevitalo.

Polo que respecta ao salvamento, ecomo xa comentamos, dado que afortu-

nadamente o estado da mar era totalmente calmo, a dota-ción non necesitou ningún tipo de axuda exterior. Contodo, a presencia de embarcacións de pesca nos arredoresdo lugar do afundimento fixo que se achegaran ata o nau-fraxio, e de feito dous vapores tomaron a remolque aosbotes conducíndoos, non a Muros senón a Lira. Descoñe-cemos a causa pola que se tomou esta determinación equen foi quen a tomou; probablemente un oficial do Cis-neros e tal vez porque dispoñéndose de teléfono en Lirapodía comunicarse rapidamente a Muros da perda do cru-ceiro. Ao parecer outra embarcación con náufragos diri-xiuse ata Corcubión onde os desembarcou. Despois todosquedaron concentrados en Muros á espera de seren reco-llidos por buques da Armada.

En calquera caso os auxilios prestáronse no núcleo depoboación máis grande próximo ao naufraxio, é dicir enMuros, que entre outros medios contaba con estación tele-gráfica, axudantía de mariña e capacidade para acoller aunha numerosa dotación entre os que había mesmo algúnsferidos leves e contusos na manobra de largar os botes desalvamento.

Estas atencións dispensadas en Muros foran as que orei e o Goberno quixeron agradecer concedéndolle otítulo de “Moi Humanitaria”. Nembargantes do recoñece-mento por mor do salvamento e axuda á tripulación doCisneros, os habitantes do concello levaban atendendoaos naufragados na súa costa case que de toda a vida; senir máis lonxe arredor de finais do século XIX e principiosdo XX, sabemos do acollemento, alomenos, aos supervi-vintes do vapor correo Gijón no 1884; dos do británicoSovereign e aos dos buques español Ter e sueco Castor noano 1901, ou os do vapor Larache da Compañía Trasa-tlántica Española no 1908, sen contar con outras embarca-cións de menor porte.

Non deixaba de ser unha triste situación a de ter queamosar tantas veces a solidariedade debido a tan frecuentenúmero de naufraxios; pero tampouco cabía a menordúbida que Muros, coma tantas outras vilas e lugaresdesta terra, tiña ben gañado o título de “Humanitaria”como así lle foi recoñecido por R.O. ao ano seguinte deproducirse o naufraxio do Cardenal Cisneros, anquepolos méritos contraídos, ben podería telo recibido antes.

BIBLIOGRAFÍA UTILIZADAAGUILERA Y ELÍAS, Buques de de Guerra españoles 1885-

1971.

ALEJANDRO ANCA ALAMILLO, El crucero acorazado CardenalCisneros.

VV AA, El buque en la Armada Española.

F. PATRICIO CORTIZO, Historia da costa galega e os seus nau-fraxios. Século XX.

62

rama” das árbores, ese espacio interiorno que os paxaros celebran a cotío a súavagarosa convivencia.

Teño para min que o lecer, cando écreativo, resulta para moitas persoas otempo de meirande liberdade porque,ceibes de urxencias e de obrigas, cada-quén pode dedicarse a aquelas activida-des que mellor desenvolven as súasafeccións ou arelas expresivas. Nestesenso, o Liceo cumpre un papel benimportante, pois propicia e fai posible amaterialización de todas esas inquedan-zas. A ampliación e restauración que sevén de facer no edificio é proba desavocación estimuladora. E, se cadra, estaé tamén a idea que dende un principioanimou o meu proxecto artístico para oLiceo: incitar , suxerir ou espertar a sen-sibilidade individual, sabendo que osseus froitos van ser compartidos e con-formarán o mellor patrimonio da nosasociedade.

AS PAISAXES POSIBLES

É na fachada principal do Liceo, aque dá á Alameda, a que recibe os sal-gados recendos da Ría e arde en ascuasno serán, onde se decidiu colocar unmural que, dalgún modo, actuase derepresentación externa da institución.

Precisamente, foi esta circunstanciaespacial de intemperie a que favoreceua elección da cerámica, como técnica esoporte máis axeitados para realizar aobra. Unha obra que mide 20 metros delongo por dous metros de alto e que

oido que cada habitante do Planeta ten unhapatria que é máis grande que o propio orbe:

refírome a ese cacho de terra onde respiramos,amamos, aprendemos ou nos relacionamos.

Neste senso, Noia é a patria de cantos aquí naceron ounela se criaron, pero tamén a dos que se foron e se iránincorporando á súa historia.

Propios e alleos recoñecen que Noia é un lugar espe-cial, non só pola súa privilexiada xeografía senón, esobre todo, por esa fascinante personalidade que se vénconformando dende a súa orixe mítica.

Habería que preguntarse por que deste chan abrolla-ron e seguen a gromar tantos e bos artistas: músicos, pin-tores, escultores, gravadores, escritores, deportistas…enxeral, e por riba das miserias inherentes a toda aventurahumana, unha colectividade sensible e capaz de producirfazañas vitais e artísticas admirables.

Moitas veces fico a mirar as árbores da Alameda edou en matinar que a nosa vida presente é como esavibración das follas que move o vento, como as puntasdas pólas a estirarse, pero que o zume que nos empurra enos vigoriza vén do fondo mineral e espiritual dos quenos precederon. Corresponder a esa xenerosa entrega econtinuar a traballar nesa liña ascendente, é para min–como estou certo de que o é para a meirande parte da/osnoiesa/es– un compromiso ético e estético. Dende estaperspectiva e con este sentimento, aceptei a proposta daDirectiva do Liceo de Noia para actuar artísticamentesobre o edificio, sé da Sociedade e en fase de restaura-ción.

O Liceo é, sen dúbida, unha institución civil modé-lica, non só en Galicia senón no resto do Estado, quedemocráticamente acolle, sen discriminacións nin prexu-ízos, o sentir e o quefacer plural da nosa vila.

No meu matinar sobre este lugar de diversidade ecentro da vida social de Noia, veume á cabeza o “oco-

63

Alfonso Costa

Unha intervenciónartística

estivo concebida dende un principio enharmonía co medio natural e arquitectó-nico no que se ubica. Daí que as cores,ou mesmo o movemento das liñas,estean en grande parte inspiradas nesaconcordancia.

O mural, aínda que disposto en totalcontinuidade, está dividido en seiscadros temáticos que son ventás a uni-versos distintos, xa que logo, tamén deexpresión diferenciada. E, sen dúbida,esta é unha das razóns que me levaron atitular esta obra “ As paisaxes posibles”.

Dende a perspectiva do espectador, ecomezando pola súa esquerda, o pri-meiro lenzo de gres pintado quere insi-nuar esa infinda posibilidade da enerxíahumana, para facer reais os seus soños eas súas esperanzas. Por iso amosa unhafiestra, ou sucesión de fiestras, en azuis.O azul é a cor máis inmaterial, máispura e máis profunda. Entrar no azul eatravesar o espello, acceder ao ámbitoda imaxinación e do coñecemento. Étamén a cor do paxaro da felicidade. É a

cor dos ollos de Noia e da súa nostalxia. Pero é asemadeo indefinido, por iso a necesidade de centrar, de encami-ñar con liñas máis precisas esa forza ou capacidade.

Esas liñas, non obstante, desenvolven no seguintecadro un xogo de correspondencias e transformacións,mediante o que se abrazan ou se disolven sobre un amploespectro de cores sentidas como arrecendos. É o bos-quexo do dinamismo creativo que habita o eido da Poe-sía.

E movimento tamén abstracto é a Música que seprega e se estende en harmónica combinación de acor-des, de silencios…Esta matemática sonora ou cienciadas modulacións que os antigos definían como a arte deconquistar a perfección é, a bo seguro, a manifestaciónartística que máis e mellor celebran as xentes de Noia. Ámúsica ,pois, está dedicado o terceiro cadro.

Pola súa parte, a Danza aparece representada noseguinte encadre, como outra forma de ordenamento rít-mico, pero máis xesticulante ou ritual. A danza é unhalinguaxe, liberadora dabondo, que vén do máis profundodo inconscente e das fontes máis ancestrais da nosa tra-dicción cultural. É, sen embargo, a arte do efémero: unhasutil e fuxidía filigrana de significantes e significadosque o corpo debuxa como formas do aire, baile azul,sobre un fondo vermello de paixón.

64

sobre a mesa, o punteo nas cordas daguitarra, o axóuxere das pandereteiras,voces líricas a ensaiar a zarzuela ouvoces dramáticas a ensaiar o teatro, osacoramentos esforzados que chegandende a sala de baile ou de ximnasia , ogoooool unísono diante dun televisor, aperrencha dun pequerrecho…..E poidaque arrecenda a óleo ou a ácido nítricocomendo na prancha de zinc, ou acafé…Vida, moita vida.

Pensei que cada persoa chega aquí,para romper coa rotina, degustar otempo e esquecerse das teimas e preo-cupacións para encontrarse, doutromodo, a si mesmo cos outros.

Na pranta baixa, na parede onde seinicia a escaleira de ascenso, pintei unmural en azuis que significase esemomento, ese tránsito, esa potenciali-dade.

Despois, no primeiro andar pintéi,tamén sobre a parede (5 x 1,90 m.), unestourido de cores que se contaxian sen

As Artes Plásticas, pintura e gravado por exemplo,son igualmente actividades que se desenvolven nos talle-res creativos do Liceo. O quinto cadro do mural pretendeaproximarnos a eses sorprendentes territorios feitos deluz e sombra, de cores e trazos , e que sempre evocan ouinspiran en cadaquén outras paisaxes.

Por último, a misteriosa perfección da flor quere sim-bolizar a manifestación do pulo creador dunha naturezaque, por suposto, abrangue os seres humanos e os seusfroitos: xuventude ou fertilidade da sensibilidade e daintelixencia que segue a soñar. Por iso, outra volta, oazul.

TERRITORIOS

O interior do edificio do Liceo non é un espacio cal-quera. Dende hai 78 anos, o fluxo e concentración daenerxía de miles de socios, vén conformando un ámbitono que é doado sentir a sinerxia, que fai posible queavance este proxecto de comunicación e convivencia.

A comunidade que non dispón de puntos de encontroé un mundo disperso e esmorecente.

Cando alguén entra no Liceo de Noia decátase de queaquí a xente ri, fala, aprende, divírtese…Axiña escoita-mos o bater mínimo e contundente das fichas do dominó

65

perder a súa individualidade. É a alegríada amizade que se comunica e se revela.É o sen fin de TERRITORIOS queemerxe cando esa sinerxia, lúdica erazonable, se produce.

O SOL E MAILA LÚA

A actual restauración do edificio do Liceo culminacunha cúpula piramidal forxada en aceiro e metacrilato.

Esta especie de lanterna pon en contacto o exterior cointerior do establecemento, pero protexéndonos daintemperie.

Xa non somos cegos á luz do sol e da lúa, nin ao ritoda rexeneración da vida no sucederse das estacións.Mais, se ben aquelas radiacións sempre van influir sobreos nosos corpos e o noso ánimo, non menos nos afectanoutros elementos da natureza.

Cando fun solicitado para pintar a cúpula coidei quedebía significar a importancia esencial que teñen para anosa existencia a auga, o aire, a terra e o lume. E no seualento substancial mollei os meus pinceis.

AS PORTAS

Todo recinto ritual, e no Liceo celebramos de cote anatural e civilizada escenificación da convivencia, pre-cisa dunha entrada significativa. Por esta razón imaxineie fixemos realidade unha porta que semella prolongarsenunha perspectiva de liñas en fuga: como un horizonteque se ofrece e se abre aos nosos pasos, a un novo pro-xecto existencial e colectivo.

A miña intervención artística, reitérome, estivo entodo momento animada por esa idea, a de ser o abrazosensible e máxico que acolla as vosas arelas. Benvidos.

66

67

Roque Gallardo

Recunchos de Noia

A Carreiriña do escultor,un urbanismo acolledor.

A gran muralla foi derrubada,os malecóns miran á auga.

Cruceiro antigo, historia viva,fan o futuro da nosa Vila.

68

Os nosos l ibrosPedro García Vidal

XOSÉ AGRELO HERMO

Derrota e singraduras do Joaquín VietaEditorial Toxosoutos. Noia / 15x21 cm. / 80 páxinas

O mestre Xosé Agrelo, refírenos nas páxinas deste libro a historiado Joaquín Vieta, un dos “barcos da carreira de Vigo”, así chamadospor ter ese porto como principal destino de entrega e recollida de fre-tes. Ao traveso da derrota e singraduras deste senlleiro balandronoiés de dous paus, Agrelo devólvenos a aquel tempo en que Noiatiña mar; un tempo de velas e salitre, de pailebotes, bergantíns, balan-dros ou pataches, de mariñeiros recios e patróns míticos nos queacougaba unha xeografía de cabos, illas ou baixíos.

É a memoria do mar de Noia a que semella resumida nesta novapublicación de Pepe Agrelo, unha memoria de peiraos ateigados dexentes en frenética actividade mercantil, reflexo dunha vila indus-triosa que tiña aínda ao mar, que fora o berce do seu nacemento edesenvolvemento económico, como horizonte e esperanza de futuro.Toda unha ledicia adobiada con toques de incredulidade ao contem-plar ese fervedoiro de vida arredor do mar, ese mar que hoxe semellatan mínimo e afastado da vila.

Xerardo Agrafoxo

Crónicas dunha democracia

A revolta nacionalistaEditorial Toxosoutos. Noia / 14x21 cm.

Coa publicación destes dous libros –os primeiros dunha triloxíasobre a historia da democracia en Noia– o investigador noiés XerardoAgrafoxo vai dar remate a unha teima de anos como era escribir a his-toria de Noia desde as súas orixes ata o momento actual.

En Crónicas dunha democracia, analízase primeiramente o incertoperíodo da transición política ata as primeiras elección democráticasde 1979, para de seguido facer un detido estudo dos principais acon-tecementos que marcaron as dúas lexislaturas con gobernos doPSOE.

A revolta nacionalista. A Noia de Pastor Alonso e o goberno deBieito González, configúrase ao redor de tres épocas: a primeiralexislatura de Pastor Alonso, o breve goberno do BNG logo da maioríaabsoluta nas municipais de 1991, e o mandato de Alternativa Galega.

Unha documentada crónica dun período intenso da vida de todosnós que Xerardo transmite con especial mestría e distanciamentoobxectivo dos feitos. Unha lectura imprescindible para comprender asclaves sociopolíticas que marcan a Noia actual.