ÖĞretmenlİk alan bİlgİsİ testİ Öabtf6abt%20... · 2014-05-12 · Ön sÖz sevgili...
TRANSCRIPT
ÖABTKonu AnlatımıÖzgün Sorular
Ayrıntılı ÇözümlerTest Stratej!ler!Çıkmış Sorular
BİYOLOJİ
ÖĞRETMENLİK ALAN BİLGİSİ TESTİ
sınav tekniğineuygundur.
öabt ÖSYM
ÖABTAlan B!lg!s!Kom!syon
Alan Eğ!t!m!Kom!syon
KOMİSYONÖABT Biyoloji Konu Anlatımlı
ISBN 978-605-364-740-9
Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları
Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.
1.Baskı: Mayıs 2014, Ankara
Proje-Yayın Yönetmeni: Cansel Işık KahramanDizgi-Grafik Tasarım: Buğra SİNDEL
Kapak Tasarımı: Gürsel AVCIBaskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti.
İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/AYenimahalle/ANKARA
(0312-394 55 90)
Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No:13987
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
E-ileti: [email protected]İnternet: www.pegem.net
ÖN SÖZ
Sevgili Öğretmen Adayları,
Elinizdeki bu kitap, Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Biyoloji Öğretmenliği Alan Bilgisi
Testi (ÖABT-Biyoloji) kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri
edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır.
Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması
yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT’de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı
maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedefl enmiştir.
Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı
açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test
sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek
olarak uyarı kutucuklarıyla önemli konulara dikkat çekilmiştir.
Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi
[email protected] adresini kullanarak bizimle paylaşabilirsiniz.
Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet
içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle...
Başarılar...
BİYOLOJİ ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER
BİYOLOJİ ÖABT, 50 sorudan oluşmakta ve Biyoloji Öğretmeni Adaylarının Alan Bilgisi (Hücre ve Metabolizma, Bitki
Biyolojisi, İnsan ve Hayvan Biyolojisi, Ekoloji, Canlıların Sınıflandırılması, Genetik ve Evrim) ile Alan Eğitimi alanlarındaki
bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir.
Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Biyoloji Öğretmenlik Lisans Programlarında verilen akademik disiplinlere
paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan-Soru dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir.
Genel Yüzde Yaklaşık Yüzde Soru Sayısı
Alan Bilgisi Testi % 80 1 - 40
a. Hücre ve Metabolizma
b. Bitki Biyolojisi
c. İnsan ve Hayvan Biyolojisi
d. Ekoloji
e. Canlıların Sınıflandırılması
f. Genetik ve Evrim
% 16
% 10
% 20
% 10
% 8
% 16
Alan Eğitimi Testi % 20 41 - 50
Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmenlik Alan Bilgisi Testi ile
ilgili verilen bu bilgiler 2013 BİYOLOJİ ÖABT sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek olası
değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz.
İÇİNDEKİLER
ALAN BİLGİSİ
1. BÖLÜM: CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ
Canlıların Ortak Özellikleri .............................................................................................................................................5
1. Hücresel Yapı ....................................................................................................................................................5
2. Beslenme ...........................................................................................................................................................5
3. Solunum ve ATP Üretimi ....................................................................................................................................5
4. Metabolizma ......................................................................................................................................................5
5. Organizasyon.....................................................................................................................................................5
6. Hareket ..............................................................................................................................................................6
7. Çevresel Uyarılara Tepki....................................................................................................................................6
8. Üreme ................................................................................................................................................................6
9. Boşaltım .............................................................................................................................................................6
10. Büyüme............................................................................................................................................................6
11. Kimyasal Yapı ..................................................................................................................................................6
12. Homeostasi (İç Denge) ....................................................................................................................................6
Çözümlü Test ..............................................................................................................................................................7
Çözümler ....................................................................................................................................................................8
2. BÖLÜM: CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ
Canlıların Temel Bileşenleri ......................................................................................................................................... 11
A. İnorganik Bileşikler ............................................................................................................................................... 11
B. Organik Bileşikler .................................................................................................................................................13
1. Karbonhidratlar (şekerler) ................................................................................................................................13
2. Yağlar (Lipitler) .................................................................................................................................................15
3. Proteinler .........................................................................................................................................................16
4. Vitaminler .........................................................................................................................................................18
C. Metabolizma ve Kimyasal Enerji ..........................................................................................................................20
Çözümlü Test ............................................................................................................................................................23
Çözümler ..................................................................................................................................................................25
vi
D. Enzimler ...............................................................................................................................................................26
1. Basit Enzimler ..................................................................................................................................................26
2. Bileşik (Konjuge) Enzimler ...............................................................................................................................26
3. Enzimlerin Sınıflandırılması .............................................................................................................................27
4. Enzimlerin Çalışması .......................................................................................................................................27
5. Enzimlerin Çalışmasına Etki Eden Faktörler ...................................................................................................28
Çözümlü Test ............................................................................................................................................................31
Çözümler ..................................................................................................................................................................33
E. Nükleik Asitler ......................................................................................................................................................35
1. DNA (Deoksiribonükleik asit) ...........................................................................................................................37
2. RNA (Ribonükleik asit).....................................................................................................................................39
F. Genetik Şifre ve Protein Sentezi ...........................................................................................................................41
Çözümlü Test ............................................................................................................................................................45
Çözümler ..................................................................................................................................................................46
3. BÖLÜM: CANLILARIN ÇEŞİTLİLİĞİ VE SINIFLANDIRILMASI
Canlıların Sınıflandırılması Ve Canlılar Alemi ............................................................................................................49
A. Canlıların Sınıflandırılması...................................................................................................................................49
1. Amprik (Yapay) Sınıflandırma .........................................................................................................................49
2. Filogenetik (Doğal) Sınıflandırma ...................................................................................................................49
Çözümlü Test ............................................................................................................................................................53
Çözümler ..................................................................................................................................................................55
B. Virüsler .................................................................................................................................................................56
Çözümlü Test ............................................................................................................................................................58
Çözümler ..................................................................................................................................................................59
C. Canlılar Alemi.......................................................................................................................................................60
1. Bakteri Alemi ...................................................................................................................................................61
2. Archae Alemi ..................................................................................................................................................64
3. Protista Alemi ..................................................................................................................................................65
4. Mantarlar (Fungi) ............................................................................................................................................67
5. Bitkiler Alemi (Plantae) ...................................................................................................................................67
6. Hayvanlar Alemi (Animalae) ...........................................................................................................................69
D. Biyolojik Çeşitlilik..................................................................................................................................................75
Çözümlü Test ............................................................................................................................................................77
Çözümler ..................................................................................................................................................................79
vii
4. BÖLÜM: EKOLOJİ
Ekoloji ............................................................................................................................................................................83
A. Ekolojik Kavramlar ...............................................................................................................................................83
B. Biyomlar ...............................................................................................................................................................84
1. Karasal Biyomlar .............................................................................................................................................84
2. Sucul Biyomlar ................................................................................................................................................85
Çözümlü Test ............................................................................................................................................................86
Çözümler ..................................................................................................................................................................87
C. Populasyon ve Hayvan Topluluğu ........................................................................................................................88
1. Populasyonun Büyüklüğü ...............................................................................................................................88
2. Populasyon Yoğunluğu ...................................................................................................................................88
3. Doğam Ve Ölüm Oranı ...................................................................................................................................88
4. Yaş Dağılımı ...................................................................................................................................................89
5. Büyüme Eğrileri ..............................................................................................................................................89
6. Rekabet ..........................................................................................................................................................90
7. Av - Avcı İlişkisi ...............................................................................................................................................90
8. Populasyon Dağılımı .......................................................................................................................................91
Çözümlü Test ............................................................................................................................................................92
Çözümler ..................................................................................................................................................................93
D. Besin Zinciri ve Enerji Piramidi ............................................................................................................................94
1. Predatör Zincir ...............................................................................................................................................94
2. Parazit Zincir ..................................................................................................................................................95
3. Saprofit Zincir .................................................................................................................................................95
Çözümlü Test ............................................................................................................................................................96
Çözümler ..................................................................................................................................................................97
E. Doğadaki Madde Döngüsü...................................................................................................................................98
1. Karbon Döngüsü ............................................................................................................................................98
2. Oksijen Döngüsü ...........................................................................................................................................98
3. Azot Döngüsü ................................................................................................................................................98
4. Su Döngüsü ...................................................................................................................................................99
5. Fosfor Döngüsü ...........................................................................................................................................100
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................101
Çözümler ................................................................................................................................................................102
F. Beslenme Şekilleri ve Etkileşim ..........................................................................................................................103
1. Ototrof Canlılar ............................................................................................................................................103
2. Hem Otorotof hem de Heterotrof Canlılar ....................................................................................................104
3. Heteotrof Canlılar .........................................................................................................................................104
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................106
Çözümler ................................................................................................................................................................107
viii
5. BÖLÜM: HÜCRE
Hücre ........................................................................................................................................................................... 111
A. Hücre Zarının Yapısı .......................................................................................................................................... 112
B. Hücre Zarından Madde Geçişleri ....................................................................................................................... 115
1. Pasif Taşıma ................................................................................................................................................. 115
2. Aktif Taşıma .................................................................................................................................................. 117
3. Porlardan Geçemeyen Moleküllerin Taşınması ............................................................................................ 118
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................120
Çözümler ................................................................................................................................................................122
C. Sitoplazma ve Organeller...................................................................................................................................123
1. Mitokondri .....................................................................................................................................................123
2. Ribozom ........................................................................................................................................................124
3. Endoplazmik Retikulum ................................................................................................................................124
4. Golgi Aygıtı ...................................................................................................................................................125
5. Lizozom ........................................................................................................................................................125
6. Peroksizom ...................................................................................................................................................126
7. Koful (Vokuol) ...............................................................................................................................................126
8. Plastidler .......................................................................................................................................................126
9. Sentrozom ....................................................................................................................................................127
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................128
Çözümler ................................................................................................................................................................130
D. Çekirdek .............................................................................................................................................................131
E. Kalıtım Materyali ................................................................................................................................................131
F. İnsan Karyotipi ....................................................................................................................................................133
G. Mutasyonlar .......................................................................................................................................................134
1. Kromozom Mutasyonları ..............................................................................................................................134
2. Kromozom Sayısındaki Değişmeler .............................................................................................................135
3. Gen Mutasyonları (Nokta Mutasyonları) ......................................................................................................136
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................138
Çözümler ................................................................................................................................................................139
H. Hücre Bölünmesi................................................................................................................................................140
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................147
Çözümler ................................................................................................................................................................149
ix
6. BÖLÜM: FOTOSENTEZ
Fotosentez ...................................................................................................................................................................153
A. Işığa Bağlı (Aydınlık) Evre .................................................................................................................................154
1. Devirli Fotofosforilasyon ...............................................................................................................................154
2. Devirsiz Fotofosforilasyon .............................................................................................................................155
B. Işıktan Bağımsız (Karanlık) Evre (Calwin Devri) ...............................................................................................156
C. Fotosentez Hızını Etkileyen Faktörler ...............................................................................................................158
1. Çevresel Faktörler ........................................................................................................................................158
2. Kalıtsal Faktörler ...........................................................................................................................................159
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................160
Çözümler ................................................................................................................................................................162
7. BÖLÜM: HÜCRESEL SOLUNUM
Hücresel Solunum ......................................................................................................................................................165
A. Oksijenli (Aerob) Solunum .................................................................................................................................165
1. Glikoz (Glikolitik) Reaksiyonlar .....................................................................................................................165
2. Krebs Çemberi Reaksiyonları (Sitrik Asit Devri) ...........................................................................................166
3. E.T.S (Hidrojen yolu) Reaksiyonları ..............................................................................................................166
B. Oksijensiz (Anaerob) Solunum .........................................................................................................................169
1. Glikoliz Evresi ...............................................................................................................................................169
2. Son Ürün Evresi.............................................................................................................................................169
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................171
Çözümler ................................................................................................................................................................173
x
8. BÖLÜM: BİTKİSEL DOKULAR
Bitkisel Dokular ..........................................................................................................................................................177
A. Meristem (Bölünür = Sürgen) Doku ...................................................................................................................177
1. Primer (Birincil) Meristem .............................................................................................................................178
2. Sekonder (İkincil) Meristem ..........................................................................................................................178
B. Temel Doku .......................................................................................................................................................178
1. Parankima (Özerk) Doku ..............................................................................................................................178
2. Kollenkima (Pek Doku) ..................................................................................................................................179
3. Sklerankima (Sert Doku)................................................................................................................................179
C. İletim Doku ........................................................................................................................................................180
1. Ksilem (Odun) Borusu .................................................................................................................................180
2. Floem (Soymuk) Borusu ................................................................................................................................180
D. Örtü Doku ..........................................................................................................................................................181
1. Epidermis .....................................................................................................................................................181
2. Periderm (Mantar Doku) ................................................................................................................................182
E. Bitkinin Kısımları ...............................................................................................................................................182
1. Kök ...............................................................................................................................................................182
2. Gövde ............................................................................................................................................................183
3. Yaprak ............................................................................................................................................................184
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................185
Çözümler ................................................................................................................................................................187
9. BÖLÜM: BİTKİLERDE TAŞIMA SİSTEMİ
Bitkilerde Taşıma Sistemi ..........................................................................................................................................191
A. Ksilemde Taşıma ...............................................................................................................................................193
1. Kılcallık .........................................................................................................................................................193
2. Kök Basıncı ...................................................................................................................................................193
3. Terleme (Transpirasyon) Çekim Teorisi ve Kohezyon ..................................................................................194
B. Terlemeye Etki Eden Faktörler ..........................................................................................................................195
1. Çevresel Faktörler ........................................................................................................................................195
2. Genetiksel Faktörler.......................................................................................................................................196
C. Floemde Taşıma ...............................................................................................................................................196
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................197
Çözümler ................................................................................................................................................................199
xi
10. BÖLÜM: BİTKİLERDE BESLENME BÜYÜME VE HAREKET
Bitkilerde Beslenme Büyüme ve Hareket .................................................................................................................203
A. Makroelementler ...............................................................................................................................................203
B. Mikroelementler ................................................................................................................................................203
C. Minimum Kuralı .................................................................................................................................................203
D. Bitkilerde Büyüme .............................................................................................................................................204
1. Dış Faktörler ................................................................................................................................................204
2. Hormonlar .....................................................................................................................................................205
E. Fotoperyodizm ..................................................................................................................................................206
F. Bitkilerde Hareket ..............................................................................................................................................207
1. Tropizma (Yönelim) .....................................................................................................................................207
2. Nasti (Irganım) ..............................................................................................................................................208
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................209
Çözümler ................................................................................................................................................................ 211
11. BÖLÜM: BİTKİLERDE ÜREME VE GELİŞME
Bitkilerde Üreme ve Gelişme .....................................................................................................................................215
A. Tohumsuz Bitkilerde Üreme ..............................................................................................................................215
1. Karayosunlarında Üreme .............................................................................................................................215
2. Eğrelti Otlarında Üreme ................................................................................................................................215
B. Tohumlu Bitkilerde Eşeysiz Üreme ...................................................................................................................217
1. Çelikle Üreme ..............................................................................................................................................217
2. Yumru İle Üreme ..........................................................................................................................................217
3. Sürünücü Gövde İle Üreme .........................................................................................................................217
4. Soğan İle Üreme ...........................................................................................................................................217
C. Tohumlu Bitkilerde Eşeyli Üreme ......................................................................................................................217
1. Kapalı Tohumlu Bitkilerde Eşeyli Üreme ......................................................................................................217
2. Açık Tohumlu Bitkilerde Eşeyli Üreme .........................................................................................................220
D. Tohum ...............................................................................................................................................................221
E. Meyve ................................................................................................................................................................223
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................224
Çözümler ................................................................................................................................................................226
xii
12. CANLILARDA ÜREME VE GELİŞME
Canlılarda Üreme ve Gelişme ....................................................................................................................................229
A. Eşeysiz Üreme ..................................................................................................................................................229
1. Bölünerek Üreme .........................................................................................................................................229
2. Tomurcuklanma ile Üreme ............................................................................................................................229
3. Sporla Üreme ................................................................................................................................................229
4. Vejetatif Üreme .............................................................................................................................................229
5. Rejenerasyon ................................................................................................................................................230
B. Eşeyli Üreme .....................................................................................................................................................230
1. Konjugasyon (Kavuşma) ..............................................................................................................................231
2. Partenogenez ..............................................................................................................................................231
3. Hermafroditizm ............................................................................................................................................232
4. Metagenez (Döl Alması) ...............................................................................................................................232
C. Hayvanlarda Eşeyli Üreme ...............................................................................................................................233
1. Dış Döllenme ...............................................................................................................................................233
2. İç Döllenme ..................................................................................................................................................233
D. Yumurtanın Yapısı .............................................................................................................................................234
1. Yumurta Kabuğu ..........................................................................................................................................234
2. Koryon Zarı ..................................................................................................................................................234
3. Amniyon Zarı ................................................................................................................................................234
4. Allontoyis Kesesi ..........................................................................................................................................234
5. Vitellus Kesesi .............................................................................................................................................234
E. İnsanda Üreme ..................................................................................................................................................235
1. Erkek Üreme Sistemi ...................................................................................................................................235
2. Dişi Üreme Sistemi ......................................................................................................................................236
F. Hayvanlarda Gelişme ve Büyüme .....................................................................................................................239
1. Segmentasyon .............................................................................................................................................239
2. Blastula Evresi .............................................................................................................................................239
3. Gastrula Evresi ............................................................................................................................................240
G. Başkalaşım (Metamorfoz) .................................................................................................................................242
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................243
Çözümler ................................................................................................................................................................244
xiii
13. BÖLÜM: KALITIM
Kalıtım..........................................................................................................................................................................247
A. Kalıtımla İlgili Kavramlar ...................................................................................................................................247
B. Kalıtım ve Çevre ...............................................................................................................................................248
C. Genetik ve Olasılık ............................................................................................................................................249
D. Eksik Baskınlık ..................................................................................................................................................254
E. Genotipin Araştırılması (Kontrol = Geri Çaprazlama) .......................................................................................255
F. Çok Allellik (Multiple Allelik) ...............................................................................................................................255
G. Kan Grupları .....................................................................................................................................................256
1. ABO Sistemi ................................................................................................................................................256
2. Rh Sistemi ...................................................................................................................................................258
3. MN Sistemi ..................................................................................................................................................259
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................267
Çözümler ................................................................................................................................................................268
14. BÖLÜM: POPULASYON GENETİĞİ
Populasyon Genetiği ..................................................................................................................................................271
1. Populasyon ..................................................................................................................................................271
2. Gen Havuzu .................................................................................................................................................271
3. Gen Frekansı ...............................................................................................................................................271
4. Kararlı ve Kararsız Populasyon ...................................................................................................................271
A. Hardy - Weinberg Kuralı ...................................................................................................................................272
B. Akraba Evlilikleri ................................................................................................................................................274
C. Genetik Islah .....................................................................................................................................................274
D. Populasyonun Gen Frenkasını Değiştiren Etkenler ..........................................................................................275
1. Göçler ..........................................................................................................................................................275
2. İzolasyon (Ayrılma) ......................................................................................................................................275
3. Mutasyon .....................................................................................................................................................275
4. Doğal Seleksiyon (Seçilim) ..........................................................................................................................276
5. Genetik Sürüklenme ....................................................................................................................................276
6. Eş Seçimi .....................................................................................................................................................277
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................278
Çözümler ................................................................................................................................................................280
xiv
15. BÖLÜM: BİYOTEKNOLOJİ VE GENETİK MÜHENDİSLİĞİ
Biyoteknoloji Ve Genetik Mühendisliği .....................................................................................................................283
A. Biyoteknolojik Yöntemler ...................................................................................................................................283
B. Genetik Mühendisliği .........................................................................................................................................284
C. Hayvanlarda Klonlama ......................................................................................................................................285
D. DNA İzolasyonu ................................................................................................................................................286
E. DNA'nın Aktarımı ..............................................................................................................................................286
1. Transformasyon ...........................................................................................................................................286
2. Mikroenjeksiyon ...........................................................................................................................................286
3. Biyolistik Yöntem .........................................................................................................................................286
4. Elektroporasyon Yöntemi .............................................................................................................................286
F. DNA Parmak İzi .................................................................................................................................................286
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................287
Çözümler ................................................................................................................................................................289
16. BÖLÜM: CANLILARIN OLUŞUMU VE EVRİM
Canlıların Oluşumu Ve Evrim ....................................................................................................................................293
A. Abiyogenez (Kendiliğinden Oluş Hipotezi) ........................................................................................................293
B. Biyogenez (Canlıdan Oluş) Hipotezi .................................................................................................................293
1. Panspermia Hipotezi ....................................................................................................................................293
2. Ototrof Hipotezi ............................................................................................................................................294
3. Heterotrof Hipotezi .......................................................................................................................................294
C. LAMARCK'ın Evrimle İlgili Görüşü ....................................................................................................................295
1. Kullanma ve Kullanmama Hipotezi ..............................................................................................................295
2. Kazanılan Karakterlerin Kalıtımı ..................................................................................................................295
D. DARWİN'İN Evrimle İlgili Görüşü ......................................................................................................................295
E. Yaratılış Görüşü ................................................................................................................................................296
xv
F. Ekolojik Ve Evrimsel Kurallar .............................................................................................................................297
1. Coppe Kuralı ................................................................................................................................................297
2. Dollo Kuralı ..................................................................................................................................................297
3. Gloger Kuralı ................................................................................................................................................297
4. Allen Kuralı ..................................................................................................................................................297
5. Bergman Kuralı ............................................................................................................................................297
G. Evrimi Destekleyen Kanıtlar ..............................................................................................................................297
1. Embriyolojiden Elde Edilen Kanıtlar .............................................................................................................297
2. Paleantolojik Kanıtlar ...................................................................................................................................297
3. Sınıflandırmadan Elde Edilen Kanıtlar .........................................................................................................297
4. Marfolojiden Elde Edilen Kanıtlar .................................................................................................................297
5. Fizyoloji Ve Biyokimyadan Elde Edilen Kanıtlar ...........................................................................................297
6. Sitoloji Ve Genetikten Elde Edilen Kanıtlar ..................................................................................................297
7. Biyocoğrafyadan Elde Edilen Kanıtlar .........................................................................................................297
8. Körelmiş Organlar ........................................................................................................................................297
9. Parazitlerden Elde Edilen Kanıtlar ...............................................................................................................297
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................298
Çözümler ................................................................................................................................................................299
17. BÖLÜM: CANLILARDA DAVRANIŞ
Canlılarda Davranış ....................................................................................................................................................303
A. Doğal Davranış .................................................................................................................................................303
1. İçgüdü ..........................................................................................................................................................303
2. Refleksler .....................................................................................................................................................303
B. Sosyal Davranış ................................................................................................................................................304
C. Sonradan Kazanılan Davranış ..........................................................................................................................304
1. İzleme İle Öğrenme .....................................................................................................................................304
2. Alışkanlık Yoluyla Öğrenme .........................................................................................................................305
3. Şartlanma Yoluyla Öğrenme ........................................................................................................................305
4. Deneme-Yanılma Yoluyla Öğrenme .............................................................................................................305
D. Biyolojik Saat (Biyoritm) ....................................................................................................................................305
E. Hayvanlarda Savunma Davranışları .................................................................................................................305
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................306
Çözümler ................................................................................................................................................................307
xvi
18. BÖLÜM: HAYVANSAL DOKULAR
Hayvansal Dokular ..................................................................................................................................................... 311
A. Epitel Doku ........................................................................................................................................................ 311
1. Örtü Epiteli ................................................................................................................................................... 311
2. Bez (Salgı) Epiteli ........................................................................................................................................312
3. Duyu Epiteli ..................................................................................................................................................312
B. Bağ ve Destek Doku .........................................................................................................................................313
1. Temel Bağ Doku ...........................................................................................................................................313
2. Kıkırdak Doku ...............................................................................................................................................314
3. Kemik Doku ..................................................................................................................................................314
4. Yağ Doku ......................................................................................................................................................315
5. Kan Doku ......................................................................................................................................................315
C. Kas Doku ..........................................................................................................................................................317
1. Düz Kas .......................................................................................................................................................317
2. Çizgili Kas .....................................................................................................................................................318
3. Kalp Kası .....................................................................................................................................................318
D. Sinir Doku .........................................................................................................................................................319
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................320
Çözümler ................................................................................................................................................................322
19. BÖLÜM: SİNİR SİSTEMİ
Sinir Sistemi ................................................................................................................................................................325
A. Omurgasız Hayvanlarda Sinir Sistemi ..............................................................................................................325
B. Omurgalılarda Sinir Sistemi ..............................................................................................................................326
1. Sinir Hücreleri ve Çeşitleri ...........................................................................................................................326
2. Bir Nöronun Yapısı ve Kısımları ...................................................................................................................327
3. Bir Nörondan Başka Bir Nörona İmpuls Geçişi ............................................................................................328
C. İnsanda Sinir Sistemi ........................................................................................................................................330
II. Merkezi Sinir Sistemi ...................................................................................................................................330
1. Beyin ............................................................................................................................................................330
2. Omurilik (Medulla Spinalis) ..........................................................................................................................333
II. Çevresel Sinir Sistemi ..................................................................................................................................334
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................335
Çözümler ................................................................................................................................................................337
xvii
20. BÖLÜM: DUYU ORGANLARI
Duyu Organları............................................................................................................................................................341
A. Görme Duyusu Göz ..........................................................................................................................................341
1. Sert Tabaka (Sklera) ....................................................................................................................................342
2. Damar Tabaka (Koroid) ................................................................................................................................342
3. Ağ Tabaka (Retina) ......................................................................................................................................342
B. Kulak ve İşitme Duyusu ....................................................................................................................................344
1. Dış Kulak ......................................................................................................................................................344
2. Orta Kulak ....................................................................................................................................................344
3. İç Kulak ........................................................................................................................................................344
C. Burun ve Koku Duyusu .....................................................................................................................................345
D. Dil ve Tat Alma Duyusu .....................................................................................................................................346
E. Deri ve Dokunma Duyusu .................................................................................................................................347
1. Üst Deri (Epidermis) .....................................................................................................................................347
2. Alt Deri (Dermis) ..........................................................................................................................................347
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................349
Çözümler ................................................................................................................................................................350
21. BÖLÜM: HORMONLAR VE ENDOKRİN SİSTEM
Hormonlar ve Endokrin Sistemi ................................................................................................................................353
A. Hipofiz Bezi .......................................................................................................................................................354
1. Ön lop (Anterior) ..........................................................................................................................................354
2. Ara Lop (Median) .........................................................................................................................................355
3. Arka Lop (Posterior) .....................................................................................................................................355
B. Tiroid ve Paratiroid Bezi ....................................................................................................................................355
1. Tiroksin Hormonu .........................................................................................................................................356
2. Kalsitonin (Tirokalsitonin) Hormonu .............................................................................................................356
xviii
C. Paratroid Bezi ...................................................................................................................................................356
D. Böbrek Üstü Bezler (Adrenal Bezleri) ...............................................................................................................357
1. Adrenal Korteks Hormonları .........................................................................................................................357
2. Adrenal Medulla (Öz) Hormonları ................................................................................................................358
E. Pankreas ............................................................................................................................................................359
1. İnsülin Hormonu ............................................................................................................................................359
2. Glukagon Hormonu ......................................................................................................................................359
F. Eşeysel Bezler (Gonad Hormonları) ...................................................................................................................359
1. Östrojen Hormonu ........................................................................................................................................359
2. Progesteron Hormonu .................................................................................................................................359
3. Testosteron Hormonu ..................................................................................................................................360
G. Timus Bezi .........................................................................................................................................................360
H. Epifiz Bezi ..........................................................................................................................................................360
İ. Plasenta...............................................................................................................................................................360
1. Koriyonik Gonatotropin .................................................................................................................................360
2. Plasental Laktojen .......................................................................................................................................360
K. Sindirim Hormonları ...........................................................................................................................................361
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................362
Çözümler ................................................................................................................................................................364
22. BÖLÜM: DESTEK VE HAREKET SİSTEMİ
Destek ve Hareket Sistemi .........................................................................................................................................367
A. Bir Hücrelilerde Destek ve Hareket ...................................................................................................................367
B. Omurgasızlarda Destek ve Hareket ..................................................................................................................367
1. Hidrostatik İskelet .........................................................................................................................................367
2. Dış İskelet ...................................................................................................................................................368
3. İç İskelet ......................................................................................................................................................368
xix
C. Omurgalı Hayvanlarda Destek ve Hareket .......................................................................................................368
D. İnsanda İskelet Sistemi .....................................................................................................................................368
1. Şekillerine Göre Kemik Çeşitleri ...................................................................................................................369
2. Eklem Yapısı ve Çeşitleri .............................................................................................................................372
E. Kas Sistemi ........................................................................................................................................................372
1. İskelet Kasları ...............................................................................................................................................373
2. Kalp Kası .....................................................................................................................................................373
3. Düz Kas .......................................................................................................................................................373
F. Çizgili Kasların Çalışma Mekanizması................................................................................................................373
G. Kasılmanın Kimyası ...........................................................................................................................................375
H. Kas ve İskelet İlişkisi ..........................................................................................................................................377
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................378
Çözümler ................................................................................................................................................................379
23. BÖLÜM: SİNDİRİM SİSTEMİ
Sindirim Sistemi .........................................................................................................................................................383
A. Sindirim Basamakları ........................................................................................................................................383
1. Mekanik (Fiziksel) Sindirim ...........................................................................................................................383
2. Kimyasal Sindirim .......................................................................................................................................383
3. Emilim .........................................................................................................................................................383
B. Sindirim Çeşitleri ..............................................................................................................................................383
1. Hücre İçi Sindirim ..........................................................................................................................................383
2. Hücre Dışı Sindirim .....................................................................................................................................383
C. Canlılarda Sindirim ............................................................................................................................................383
1. Saprofitlerde Sindirim ...................................................................................................................................383
2. Bitkilerde Sindirim .......................................................................................................................................383
3. Süngerlerde (Porifera) Sindirim ..................................................................................................................384
4. Hidrada Sindirim ...........................................................................................................................................384
5. Toprak Solucanında Sindirim ......................................................................................................................384
6. Eklem Bacaklılarda Sindirim ........................................................................................................................384
7. Kuşlarda Sindirim ........................................................................................................................................385
8. Memelilerde Sindirim ...................................................................................................................................385
xx
D. Sindirim Çeşitleri ...............................................................................................................................................385
1. Ağız ................................................................................................................................................................386
2. Yutak ............................................................................................................................................................386
3. Yemek Borusu ..............................................................................................................................................386
4. Mide ............................................................................................................................................................387
5. İnce Bağırsak ..............................................................................................................................................387
6. Kalın Bağırsak ..............................................................................................................................................388
7. Karaciğer ......................................................................................................................................................388
8. Pankreas ......................................................................................................................................................390
E. Besinlerin Kimyasal Sindirimi .............................................................................................................................390
1. Proteinlerin Kimyasal Sindirimi .....................................................................................................................390
2. Karbonhidratların Kimyasal Sindirimi ...........................................................................................................390
3. Yağların Kimyasal Sindirimi .........................................................................................................................391
F. Besinlerin Emilimi ...............................................................................................................................................391
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................392
Çözümler ................................................................................................................................................................394
24. BÖLÜM: HAYVANLARDA DOLAŞIM SİSTEMİ
Hayvanlarda Dolaşım Sistemi ...................................................................................................................................397
A. Omurgalılarda Dolaşım Sistemi ........................................................................................................................398
1. Balıklarda Dolaşım ........................................................................................................................................398
2. Kurbağalarda Dolaşım ................................................................................................................................398
3. Sürüngenlerde Dolaşım ..............................................................................................................................399
4. Kuş ve Memelilerde Dolaşım ......................................................................................................................400
B. Hayvanlarda Isı Düzenlenmesi .........................................................................................................................400
C. İnsanda Dolaşım Sistemi ..................................................................................................................................400
1. Kalbin Yapısı ve Çalışması ...........................................................................................................................401
2. Kalbin Çalışma Mekanizması .....................................................................................................................402
xxi
D. Kandamarlarının Yapısı ve Özellikleri ...............................................................................................................403
1. Atardamarlar (Arterier) ...................................................................................................................................403
2. Kılcaldamar (Kapiller) ..................................................................................................................................404
3. Toplardamarlar (Venler) ................................................................................................................................404
E. Kan ile Hücreler Arasında Madde Alışverişi (STARLİNG Hipotezi) ....................................................................405
F. Lenf Dolaşımı......................................................................................................................................................407
G. Vücut Savunması...............................................................................................................................................408
1. Bağışıklık Sistemi .........................................................................................................................................409
2. Bağışıklığın Kazanılması ............................................................................................................................410
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................412
Çözümler ................................................................................................................................................................413
25. BÖLÜM: SOLUNUM SİSTEMİ
Solunum Sistemi ........................................................................................................................................................417
A. Hayvanlarda Solunum Sistemi ..........................................................................................................................417
1. Hücre Yüzeyi ve Deri Solunumu ...................................................................................................................417
2. Solungaç Solunumu ....................................................................................................................................417
3. Trake Solunumu ............................................................................................................................................418
4. Akciğer Solunumu ........................................................................................................................................419
B. İnsanda Solunum Sistemi .................................................................................................................................419
1. Burun (Nasus) ...............................................................................................................................................419
2. Yutak ve Gırtlak (Farinks ve Larinks) ..........................................................................................................420
3. Soluk Borusu (Trakea) ..................................................................................................................................420
4. Akciğer ........................................................................................................................................................420
C. Soluk Alıp Verme Mekanizması ........................................................................................................................421
D. Solunum Gazlarının Taşınması .........................................................................................................................421
1. Oksijenin Taşınması.......................................................................................................................................422
2. Karbondioksitin Taşınması ...........................................................................................................................422
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................424
Çözümler ................................................................................................................................................................426
xxii
26. BÖLÜM: BOŞALTIM SİSTEMİ
Boşaltım Sistemi.........................................................................................................................................................429
A. Tek Hücrelilerde Boşaltım .................................................................................................................................429
B. Omurgasız Hayvanlarda Boşaltım ....................................................................................................................430
1. Sünger ve Sölenterler ...................................................................................................................................430
2. Yassı Solucan .............................................................................................................................................430
3. Halkalı Solucan .............................................................................................................................................430
4. Eklem Bacaklılar ...........................................................................................................................................431
C. Omurgalılarda Boşaltım Organı ........................................................................................................................431
1. Pronefroz Böbrek ..........................................................................................................................................431
2. Mezonefroz Böbrek .....................................................................................................................................431
3. Metanefroz Böbrek ........................................................................................................................................431
D. İnsanda Boşaltım Sistemi .................................................................................................................................432
E. İdrar Oluşumu ...................................................................................................................................................434
1. Süzülme (Filtrasyon) .....................................................................................................................................434
2. Geri Emilim (Rezorpsiyon) ...........................................................................................................................434
3. Salgılama (Sekresyon) .................................................................................................................................435
F. Böbreğin Görevleri .............................................................................................................................................436
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................438
Çözümler ................................................................................................................................................................440
KAYNAKLAR ...............................................................................................................................................................442
xxiii
ALAN EĞİTİMİ
Biyoloji Öğretim Programı .........................................................................................................................................443
A. Öğretim Programında Yer Alan Kazanımlar ......................................................................................................444
B. Öğretim Programındaki Öğrenme - Öğretme Anlayışı ......................................................................................447
C. Öğretim Programındaki Ölçme Değerlendirme Anlayışı ...................................................................................447
Öğretim Programının Ögeleri ....................................................................................................................................447
A. Kazanımlar ........................................................................................................................................................447
B. İçerik (Ne Öğretelim?) .......................................................................................................................................450
1. Giriş Etkinlikleri .............................................................................................................................................451
2. Gelişme Etkinlikleri .......................................................................................................................................451
C. Bugünkü Öğrenme Anlayışımızda Önemli Yere Sahip Bilim Adamlarının Teorileri ..........................................453
1. J. PIAGET: Bilişsel Yapılandırmacılık ...........................................................................................................453
2. L. VYGOTSKY: Sosyal Yapılandırmacılık .....................................................................................................454
3. J. BRUNNER: Buluş Yoluyla Öğrenme .........................................................................................................455
4. R. GAGNE: Öğrenme Koşulları ....................................................................................................................455
5. D. AUSUBEL: Anlamlı Öğrenme ..................................................................................................................456
6. H. GARDNER: Çoklu Zekâ Kuramı ..............................................................................................................457
D. Yapılandırmacı Teoriye Dayalı Öğretim Modeller ..............................................................................................457
Öğrenme Halkası ..............................................................................................................................................457
E. Öğretim Strateji, Yöntem ve Teknikleri ..............................................................................................................458
1. Öğretim Stratejileri ........................................................................................................................................458
2. Öğretim Yöntemleri .......................................................................................................................................459
3. Dersin Sonuç Etkinlikleri ve Ölçme Değerlendirme ......................................................................................474
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................479
Çözümler ................................................................................................................................................................482
KAYNAKLAR ...............................................................................................................................................................488
ALAN BİLGİSİ
CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ
5
CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ
En ilkel canlılar olan algler, bakteri ve archaelerden (mo-
nerler) omurgalılara kadar canlıların tamamında görülen
ortak özellikler vardır. Bu özellikler canlılığın varlığı ve
canlı hayatının devamlılığı için gereklidir.
1. Hücresel Yapı
Bütün canlılar hücre veya hücrelerden meydana gelir.
Canlılar yapısal ve işlevsel bakımdan en küçük birim
olan hücrelerden oluşmuştur. Bazı canlılar tek hücrelidir.
Örneğin, bakteri, amip ve paramesyum gibi. Bazı canlılar
ise çok hücrelidir. Örneğin, bitki, mantar ve hayvan gibi.
Hücresel yapıya göre prokaryot ve ökaryot olmak üzere
ikiye ayrılır.
• Prokaryot hücre: Zarla çevrili çekirdek ve zarla çev-
rili organelleri olmayan hücrelerdir. Organel olarak
yalnızca ribozom organelini bulundurur. Bakteri ve
archae âleminde bulunan canlılar prokaryottur.
• Ökaryot hücre: Yönetici molekül olan DNA çekirdek
içerisinde bulunur. Zarla çevrili organelleri vardır.
Hücre organizasyonu bu organeller arasında koordi-
neli olarak yapılır. Protista, mantar, bitki ve hayvanlar
âleminde yer alan canlılar ökaryot hücre yapısında-
dır. Bütün hücrelerde hücre zarı sitoplazma, DNA,
RNA, ribozom ve enzim bulunur.
2. Beslenme
Bütün canlılar yaşamlarını sürdürebilmek ve metabolik
aktivitelerini devam ettirebilmek için beslenmeye ihtiyaç
duyarlar. Beslenme canlıların enerji eldesi ve kütlesel ar-
tışı için mutlaka gereklidir. Bütün canlılar su ve mineral
madde gibi inorganik besinleri mutlaka dışarıdan hazır
olarak alır.
• Ototrof beslenme: Bu canlılar inorganik maddeleri
kullanarak kendi besinlerini kendi üreten canlılardır.
Bu canlılara üretici ya da ototrof canlı denir. Örne-
ğin fotosentetikler ışığı kullanırken kemosentetikler
oksitlenme enerjisini kullanırlar. Bakteri, algler, fitop-
lanktonlar ve bitkiler ototrof beslenir.
• Heterotrof beslenme: Bu canlılar kendi besinlerini
üretemedikleri için besinlerini dış ortamdan hazır ala-
rak beslenirler. Bu canlılara tüketici ya da heterotrof
canlı denir. Heterotrof canlılar diğer canlıları besin
olarak kullanır. Örneğin, mantarlar, hayvanlar bazı
protistler, heterotrof beslenirler.
3. Solunum ve ATP Üretimi
Bütün canlılar aldıkları besinleri hücresel solunumla yı-
karak metabolik ATP üretirler. Solunum bir canlıda ke-
sintisiz devam etmelidir. Tüm canlıların kullandığı ortak
enerji ATP'dir. ATP üretimi ve tüketimi canlılık gösterge-
sidir. Solunum oksijenin varlığında ya da yokluğunda iki
şekilde gerçekleşir.
• Aerob solunum: Organik besinlerin oksijenli or-
tamda yıkılarak ATP elde edilmesidir. Enerji üretme
olayı mitokondri organelinde gerçekleşir. Oksijenli
solunumda besin tam parçalandığından ve elektron
enerjisinden yararlanıldığı için üretilen ATP miktarı
fazladır.
• Anaerob solunum: Organik besinlerin oksijensiz or-
tamda yıkılarak enerji elde edilmesidir. Besinler laktik
asit ve etil alkol gibi organik bileşiklere kadar parça-
landığı için ve E.T.S kullanılmadığından üretilen ATP
miktarı azdır.
NOTAnaerob solunum bütün canlılarda sitoplaz-mada gerçekleşir. Aerob solunum bakterilerde mezozomda, ökaryotlarda ise mitokondride gerçekleşir.
4. Metabolizma
Hücrede meydana gelen anabolik (yapım) ve katabolik
(yıkım) tepkimelerinin tamamına metabolizma denir.
• Anabolizma (özümleme = asimilayon): Basit mole-
küllerin birleştirilerek karmaşık moleküller sentezlen-
mesidir. Bu olayda ATP harcanır. Reaksiyon ender-
goniktir. Fotosentez, protein sentezi ve yağ sentezi
anabolik olaylardır.
• Katabolizma (yadımlama = disimilasyon): Komp-
leks moleküllerin daha basit moleküllere parçalanma-
sıdır. Sindirim, solunum proteinlerin hidrolizi, katabolik
olaylardır.
5. Organizasyon
Her canlı belirli bir organizasyona sahiptir. Tek hücreli
canlılarda organizasyon hücrenin farklı kısımlarında fark-
lı görevleri üstlenmesiyle olur. Çok hücreli canlılarda be-
lirli bir görev için özelleşmiş dokular ve organlar bulunur.
Atom → Molekül → Organel → Hücre → Doku → Organ
→ Sistem → Organizma
6
6. Hareket
Hareket üreme, korunma, beslenme veya uygun ortam
bulma için yapılır. Bütün canlılarda görülen hareket iki
şekildedir. Sünger, mercan gibi bazı canlılarda yer değiş-
tirme görülmez. Bu nedenle pasif hareket görülür. Bitki-
lerde ve mantarlarda da pasif hareket gözlenir. Kamçısı
olmayan bir bakterinin deniz dalgasıyla savrularak yer
değiştirmesi pasif harekettir. Bazı tek hücreliler ve hay-
vanlarda aktif hareket görülür. Amip yalancı ayaklarıyla,
öglena kamçısıyla, paramesyum silleriyle, bazı omurgalı
ve omurgasızlar iskelet ve kaslarıyla aktif hareket eder.
7. Çevresel Uyarılara Tepki
Bütün canlılar dışarıdan gelen değişimleri ve uyartıla-
rı algılayarak onlara karşı tepki gösterirler. Dışarıdan
canlılara fiziksel, kimyasal ve mekaniksel uyarılar gelir.
Örneğin öglenanın ışığına doğru hareketi fiziksel tepki,
bitki köklerinin gübreye yönelmesi kimyasal tepki, kedi-
nin sese doğru yönelmesi mekaniksel bir tepkidir. Uyarı
şiddeti arttıkça tepkinin dereceside artabilir.
8. Üreme
Canlıların nesillerini devam ettirebilmek için kendilerine
benzer bireyler meydana getirme olayına üreme denir.
Üreme yaşam için değil populasyonların devamı için ge-
reklidir.
• Eşeysiz üreme: Tek bir canlının çeşitli yollarla ken-
disiyle aynı özellikte yeni bireyler oluşturmasıdır.
Bölünme, tomurcuklanma, sporla üreme ve vejetatif
üreme gibi çeşitleri vardır. Eşeysiz üremeyle oluşan
calıların genetik yapıları ata canlı ile aynıdır. Bakte-
rilerin bölünmesi, hidranın tomurcuklanması, eşeysiz
üremedir. Ayrıca canlılar yıpranan kısımları yeniler.
Buna rejenerasyon denir. Rejenerasyon yenilenme-
ye bağlı üremedir.
• Eşeyli üreme: Erkek ve dişi üreme hücrelerinin
(sperm ve yumurta) birleşmesiyle yeni bir canlının
oluşturulmasına eşeyli üreme denir. Eşeyli üremeyle
oluşan canlıların genetik yapıları ata canlıdan farklı
olur. Böylece tür içi çeşitlilik sağlanmış olur. Eşeyli
üremenin temeli mayoz bölünme ve döllenmedir. Ma-
yoz bölünme ile gametler oluşur. Döllenme ile gamet-
ler birleşir. Oluşan canlı ata bireyden daha dirençli
olabilir.
9. Boşaltım
Hücrelerde metabolik faaliyetler sonucunda meydana
gelen atıkların ya da beslenme ile alınan bazı gereksiz
zararlı madde ve yan ürünlerin dışarı atılmasına boşal-
tım denir. Canlılar boşaltım yaparak kararlı bir iç denge
(homeostasi) sağlamış olur.
Bakterilerde boşaltım yüzeyden difüzyonla gerçekleşir-
ken protistlerde kontraktil kofullarla, omurgasızlarda ise
nefridyum ve protonefridyum denilen yapılarla boşaltım
sağlanır. Omurgalılarda aktif bir boşaltım vardır. Memeli-
ler terleme yaparak, nefes vererek ve böbreklerden idrar
atarak boşaltımı sağlar. Bitkiler de hayvanlarda olduğu
gibi aktif bir boşaltım yoktur. Atıklar yıl boyu kofulda
birikir. Yaprak dökümüylede atıklar bitkiden uzaklaşır.
Ayrıca bitkilerde stoma, lentiseller ve hidatodlardan da
boşaltım yapılır.
10. Büyüme
Canlılar dışardan aldıkları besinleri yapılarına katarak
hacimsel ve kütlesel artış sağlayarak büyürler. Bitkiler-
de meristem dokunun varlığı sayesinde sınırsız büyüme
görünür. Hayvanlarda ise bölünen dokuların zamanla bö-
lünme özelliklerini yitirmesiyle sınırlı bir büyüme görülür.
Bitki ve hayvanların büyümesi hücre bölünmesiyle olur.
Fakat tek hücrelilerde bölünme üreme demektir. Bu ne-
denle tek hücreliler hacimsel artış sağlayarak büyürler.
Büyümeyle birlikte canlıdaki hücre organ ve dokuların
görevlerini tam olarak yapması anlamına gelen olgunlaş-
maya da gelişme denir.
11. Kimyasal Yapı
Bütün canlı hücrelerin yapısında kimyasal maddeler
bulunur. Bu kimyasal maddelere örnek DNA, RNA, su,
karbonhidratlar, proteinler ve yağlar verilir. Bütün canlı-
larda protein sentezi evrenseldir. Ayrıca canlılarda DNA
ve RNA bulunduğu için mutasyona uğrayabilir.
12. Homeostasi (İç denge)
Sağlıklı her hücrenin kendine ait kararlı bir iç dengesi
vardır. Bu denge asidik ve bazik karakterli çeşitli kimya-
sallarla sağlanır. Homeostasinin korunmasında sinir sis-
temi ve endokrin sistem önemlidir.
7
ÇÖZÜMLÜ TEST
1. Tüm canlılar tarafından gerçekleştirilebilen temel hayatsal olaylarla ilgili olarak aşağıdakiler-den hangisi yanlıştır?
A) Hücresel solunumla ATP üretme
B) Hücreye özgü kompleks organik besinleri sen-tezleme
C) Bütün metabolik olaylarda ATP enerjisi kullanma
D) Hücrelerde oluşan metabolik atıkları dışarı atma
E) Hücreye alınan besinleri yapıya katma
2. Aşağıda verilen canlıların özellikleri ile ilgili açık-lamalardan hangisi yanlıştır?
A) Çok hücreli canlılarda doku ve organ düzeyinde organizasyon görülür.
B) Bütün canlılar eşeyli üreyerek nesillerini devam ettirir.
C) Canlılar çevresel uyaranlara karşı tepki gösterir-ler.
D) Canlılar biyolojik olaylarda enzim kullanır.
E) Tek hücreli ve çok hücreli canlılarda kendi besi-nini üreten türler bulunur.
3. Aşağıdakilerden hangisi bütün canlılarda ortak-tır?
A) Prokaryot hücre tipi
B) Ototrof beslenme
C) Aerob solunum
D) Adaptasyon
E) Aktif hareket
4. Aşağıdakilerden hangisi beslenmenin amacı değildir?
A) Canlıların yapısına katılacak moleküllerin temin edilmesi
B) Hücresel solunum için besin temini
C) Hücrede düzenleyici görev alacak besinlerin sentezi
D) Canlıya özgü kompleks besinlerin üretimi
E) DNA'nın oluşumunu sağlayan genlerin dışarıdan alınması
5. Aşağıda verilen hücresel yapılardan hangisi bütün canlılarda gözlenmez?
A) Hücre zarı B) Çekirdek C) Sitoplazma
D) Ribozom E) Yönetici molekül
6. Aşağıdakilerden hangisi bireyin hayatını devam ettirebilmesi için metabolik ATP'nin üretildiği olaydır?
A) Beslenme B) Metabolizma C) Üreme
D) Boşaltım E) Solunum
7.
I. Kendine özgü moleküller sentezleme
II. Kompleks organik molekülleri monomerlerine dönüştürme
III. İnorganik maddelerden organik madde sentezle-me
IV. Anaerob solunumla ATP sentezleme
Yukarıda verilenlerden hangileri bütün canlılarda görülebilecek ortak özelliklerdendir?
A) I ve II B) II ve III C) III ve IV
D) I, II ve III E) II, III ve IV
8. Aşağıdaki canlılardan hangisi aktif hareket edemez?
A) Paramesyum B) Mantarlar C) Öglena
D) Amip E) Balık
9. Aşağıdakilerden hangisi canlılarda homeostasiyi sağlamaz?
A) Solunum B) Boşaltım C) Beslenme
D) Metabolizma E) Adaptasyon
8
1. Hücrede bütün biyosentez olaylarında ATP kullanılır. Fa-kat hidroliz reaksiyonlarında ATP harcanmaz.
Cevap C
2. Üreme canlının yaşamı için değil neslinin devamı için gereklidir. Canlıların bazıları eşeysiz üreyerekte çoğa-labilir.
Cevap B
3. Bütün canlılar yaşadığı ortama uyum sağlayarak adapte olurlar.
Cevap D
4. Canlılardaki yönetici molekül olan DNA kendini eşleye-rek çoğalır. DNA molekülü dışarıdan alınmaz.
Cevap E
5. Çekirdek ökaryot hücrelerde bulunur, prokaryot hücre-lerde bulunmaz.
Cevap B
ÇÖZÜMLER
6. Hücresel solunumda amaç hücre için gerekli ATP'nin üretilmesidir.
Cevap E
7. I → Protein sentezi
II → Proteinin hidrolizi
III → Fotosentez ve kemosentez
IV → Fermantasyon
I ve II nolu olaylar bütün canlılarda evrenseldir.
Cevap A
8. Mantarlar bitkiler de olduğu gibi pasif hareket ederler. Çünkü aktif hareket edecek organları yoktur.
Cevap B
9. Sağlıklı her canlı hücrenin kararlı bir iç dengesi vardır. Bu denge asidik, bazik ve kimyasallarla sağlanır.
Cevap E
CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ
11
CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ
Canlılar yaşamlarını sürdürmek için organik ve inorga-
nik maddelere ihtiyaç duyar. Hayatsal fonksiyonlar bir
organizmayı meydana getiren kimyasal maddelerin be-
lirli bir düzen içinde bir araya gelmesiyle oluşur. Bu olay
canlılığın temelidir. Canlı varlıklardaki bu düzen cansız
maddelerde görülmeyen sindirim, solunum, dolaşım gibi
sistemleşmeyi meydana getirmiştir. Cansız maddelerin
yapı taşına atom denir. Aynı veya farklı atomların bir ara-
ya gelerek oluşturdukları atom topluluğuna molekül de-
nir. Aynı tür atomlardan oluşan maddelere element denir.
Atomlar elementleri, elementler ise organik ve inorganik
bileşikleri meydan getirir. Organik bileşikler sadece hücre
içerisinde sentezlenirken, inorganik maddelerin kaynağı
tabiattır.
Canlıların Temel Bileşenleri
Canlılardaki inorganik
bileşikler
• Su
• Mineral
• Asit
• Baz
• Tuzlar
Canlılardaki organik bileşikler
• Karbonhidratlar
• Lipitler (Yağlar)
• Proteinler
• Vitaminler
• Enerji (ATP)
• Enzimler
• Nükleik asitler
A. İnorganik Bileşikler
Canlı vücudunda sentezlenemez. Bu besinleri canlılar
dışardan hazır olarak alır. Kökeni tabiattır. Organizma-
da hem yapısal olarak hem de düzenleyici olarak görev
yapar. Yapısında C, H ve O elementlerinin en az birini
taşımayan elementlerdir. Molekülleri oluşturan atomlar
arasında üç çeşit bağ vardır.
• İyonik bağ: Atomlar elektron verip ya da aldıklarında
iyon adını alırlar. (+) yüklü iyonlara katyon, (-) yüklü iyon-
lara ise anyon denir. Farklı elektrik yüklü iyonların birbiri-
ni çekmesiyle oluşan bağa iyonik bağ denir.
Sodyum Klorür
Na
+
Cl
−
• Kovalent bağ: İki atom arasında bir veya daha fazla
elektronun paylaşılmasıyla karakterize edilen kimyasal
bağdır. Yani elektron çiftlerinin paylaşılmasıyla oluşan
bağlara kovalent bağ denir.
CH4 (Metan molekülü)C
H
H
HH
• Hidrojen bağı: Bir moleküldeki hidrojen atomu ile diğer
molekülün bir atomun boş elektronu arasında kurulan
kimyasal bağdır. Bu bağlar biyolojik moleküllerin yapısı-
na katıldığı için büyük bir öneme sahiptir.
104.5°
O
H HO
HH
• Su: İki hidrojen bir oksijen atomunun birleşmesiyle olu-
şur. Canlılar için yaşam sıvısıdır. Canlı yapısının büyük
bir kısmını su oluşturur. İnsan vücudunun %74'ü sudur.
Su canlıların temel bileşenidir. Su her canlıda farklı mik-
tarda bulunur. Su bitkilerinde su miktarı %98'e kadar yük-
selirken, tohumlarda bu oran %15 kadardır. Su sindirim
kanalında kimyasal sindirimi kolaylaştırır. Enzimlerin ça-
lışması için su mutlaka şarttır. Terlemeyle dışarı atılarak
vücut ısısını ayarlar. Metabolizma sonucu oluşan zararlı
artıkların seyreltilmesinde ve atılmasında rol oynar. Ka-
rarlı bir madde olduğunda kimyasal reaksiyonlarda iyon-
laşmaz bu nedenle hücrenin pH'sını korur. İyi bir çözücü
olduğundan besinlerin kanda çözünerek dokulara ulaş-
masını kolaylaştırır. Buharlaşma ısısı yüksek olduğun-
dan ani sıcaklık değişmelerinde gaz hâline geçerek vü-
cudun korunmasını sağlar. Adhezyon kuvveti ile yüzeye,
kohezyon kuvveti ile birbirine tutunarak bitkilerde suda
çözünmüş maddelerin taşınmasını kolaylaştırır.
• Mineraller: Doğal olarak oluşur. Bir parçası bütün özel-
liklerini taşır. Katı hâlde olup nadiren sıvıdır. Hücredeki
metabolik faaliyetlerin sürdürülebilmesi için minerallere
ihtiyaç vardır. Organizmada mutlaka bulunmak zorunda-
dır. İnsan vücudu mineralleri sentezleyemez bu nedenle
dışarıdan alır. Minerallerin kaynağı doğadır. Mineraller
enzimlerin kofaktör kısmını oluşturduğu için vücutta dü-
zenleyicidir. Aynı zamanda yapıcı ve onarıcı özelliği de
12
vardır. Canlı vücudunda organik besinlere bağlı buluna-
bildiği gibi kanda çözünmüş hâlde de bulunabilir. Mine-
raller, enzim ve hormon gibi moleküllerin yapısında bu-
lunur. Kanın pıhtılaşmasında görevlidir. Kemik ve dişlerin
yapısına katılır. Nükleik asit ve ATP'nin yapısına katılır.
Kan ve kasların yapısında bulunur. Hücre zarının geçir-
genliğinde önemlidir. Mineraller sindirilemez ve enerji
vermezler. Hücre zarından hemen geçerek kana karışır-
lar. Mineral eksikliğinde enzimler düzenli çalışamaz ve
hastalıklar ortaya çıkar.
• Kalsiyum (Ca) ve Fosfor (P): Vücudumuzda en faz-
la bulunan minerallerdir. Kalsiyumun kanda albumine
bağlı olarak taşınır. Eksikliğinde bağırsaklarda emilim
bozukluğu olur. Genellikle vücudumuzda kalsiyum ve
fosfor bileşik yaparak bulunur. Kalsiyum ve fosfor kemik
ve dişlerin sağlığı için önemlidir. Kemik ve dişlere sert-
lik verir. %99'u kemik ve dişlerde bulunur. Kalsiyumun
bağırsaklardan emilmesinde D vitamininin kolaylaştırıcı
bir etkisi vardır. Kalsiyum kasların kasılmasında, kanın
pıhtılaşmasında ve bazı enzimlerin çalışmasında görev-
lidir. Vücuda kazandırılamaz. Bunun sonucunda gelişme
çağındaki bireylerde kalsiyum eksikliğine bağlı raşitizm
denilen hastalık ortaya çıkar. Yetişkenlerde ise vücudun
fazla kalsiyum kaybetmesi sonucunda osteomalazi deni-
len kemik erimesi oluşur. Ayrıca fosfor DNA, RNA, ATP,
fosfolipit, kreatin-fosfatın yapısına katılır.
• Sodyum (Na) ve Potasyum (K): Fazlalığında da-
mar sertliği ve tansiyon, azlığında ise kas güçsüzlüğü
ve solunum yetmezliği görülür. Sodyum daha çok vücut
sıvılarında ve dokularda osmotik basınç oluşturarak su
tutulmasında görev alır. Potasyum ise fazla suyun böb-
reklerden atılmasında görevlidir. Na ve K sinir hücrelerin-
de impuls iletiminde ayrıca kasların kasılmasında büyük
öneme sahiptir. Ayrıca bu mineraller hücre içi ve hücre
dışı sıvıların asit-baz dengesini sağlamada görevlidir.
Potasyum kalbin çalışma ritmini düzenler.
• Demir (Fe): Bağışıklık sistemini güçlendirir. Demirin
fazlası zehirleyicidir. Vücudumuzda toplam 6 gr kadar
demir vardır. Fe vücudumuzda hemoglobin ve miyog-
lobinin yapısında bulunur. Demirin diğer kısmıda dalak,
karaciğer ve kırmızı kemik iliğinde kan yapımı için depo-
lanır. Fe alyuvarların oksijen taşımasını sağlar ayrıca ba-
ğışıklık sisteminde önemlidir. Vücudun demir ihtiyacının
büyük bir kısmı karaciğerde parçalanan eritrositlerden
karşılanır. Demir eksikliğinde kansızlık ve üşüme görülür.
Besinlerdeki demir, midenin ve bağırsakların ilk kısmında
serbest hâle geçer. Böylece iki değerlikli (Fe++) demire
indirgenir. Demir, apoferin proteini ile birleşerek ferritini
yapar böylece vücuda kazandırılır. Demir bitkilerde klo-
rofilin sentezinde görevlidir.
• İyot (I): Süt ve süt ürünleri iyot bakımından zengindir.
Tiroid bezinden salgılanan tiroksin hormonunun yapısın-
da iyot vardır. İyot en fazla tiroid bezinde bulunur. Vücu-
da yeterinde iyot alınmazsa tiroksin az salgılanır buna
bağlı basit guatr oluşur. Bu hastalarda uyku, halsizlik,
şişmanlama, üşüme gibi olumsuluklar açığa çıkar. İyot,
iyotlu topraklarda yetişen bitkilerden ve su ürünlerinden
vücuda kazandırılır.
• Bakır (Cu) ve Çinko (Zn): Vücudu yeniler, kemik ya-
pımını hızlandırır. Akyuvarların oluşumuna katkıda bulu-
nur. Enzimlerin çalışmasını sağlar. Kanda eşik değerin
üzerinde bulunursa inhibitör etkisi yapar. Çinko prostat
bezinin fonksiyonunu düzenler. Bağışıklık sistemini des-
tekler ve yaraların iyileşmesini sağlar. Bakır vücut doku-
sunu yeniler. Enerji üretiminde görevlidir. Alyuvarların
oluşumuna katkıda bulunur.
• Magnezyum (Mg): Kemiklerin yapısına katılır. Bu ne-
denle büyüme, üreme ve iskelet gelişimini destekler.
Magnezyum sinir sisteminin duyarlılığını azaltır. Anti-
stres mineralidir. Kandaki şekerin enerjiye dönüşme-
sinde görevlidir. Ayrıca cildi ve saçı güzelleştirir. Astım
ve alerjik nezleyi hafifletir. Kaslarda kramp oluşumunu
engeller. Magnezyum kalp, böbrek ve beyin fonksiyon-
larının yerine gelmesinde görevlidir. Klorofilin yapısında
bulunur. Özellikle yeşil yapraklı bitkilerde yaygındır.
• Krom (Cr): Glikoz metabolizmasında görevlidir. İnsülin
hormonunun glikozu hücrelere geçirmesini sağlar.
• Flor (F): Diş sağlığı bakımından önemlidir. Eksikliği diş-
lerin çürümesine, fazlalığı dişlerin sararmasına yol açar.
• Asitler: Suda çözündüklerinde hidrojen (H+) iyonu
veren bütün bileşiklere asit denir. Tatları ekşidir. Turnu-
sol kağıdını kırmızıya çevirirler. Yapılarında karbon (C)
atomu içeren asitler organiktir. Örneğin pirüvik asit, laktik
asit, sitrik asit gibi. Yapısında karbon atomu içermeyen
asitler ise inorganiktir. Örneğin hidroklorikasit (HCI) gibi.
• Bazlar: Suda çözündüklerinde hidroksil (OH−) iyonu
veren bütün bileşiklere baz denir. Tatları acıdır. Turnusol
kağıdını maviye çevirirler. Organik bazlar yapısında C
ve N bulunur. Örneğin metilamin (CH3NH
2) organik baz-
dır. Sodyum hidroksit (NaOH) ve potasyum hidroksit ise
(KOH) inorganik bazdır.
10
Asitlik artar Bazlık artar
2 3 4 5 6
Mide asidi (1.0-3.0)
Sirke
Kahve
Ekmek
Amonyak
Sabun Deterjanlar
Domates suyu
Yağmur suyu
Tükrük Saf su
Kabartma tozu
Limon suyu (2.3)
İnek sütü (6.6)
Kan (7.3-7.5)
Deniz suyu (7.8-8.)
7 8 9 10
100 10−1 10−2 10−3 10−410−5 10−6 10−7 10−8 10−9 10−10 10−11 10−12 10−13 10−14
11 12 13 14
13
• Tuzlar: Asitler ve bazlar bir araya geldiğinde, asidin H+
iyonu ile bazın OH− iyonu birleşir. Bu birleşme sırasında
bir molekül su açığa çıkar ve tuz meydana gelir.
NaOH + HCI → NaCl + H2O
Baz Asit Tuz
Hücrede ve hücreler arası sıvıda çeşitli tuzlar bulunur.
Bunlardan en önemlileri Na, K ve Ca tuzlarıdır. Tuzlar
hücrede asit-baz dengesinin korunmasında ve osmotik
basıncın ayarlanmasında önemlidir.
B. Organik Bileşikler
Canlının kendi vücudunda sentezlenen bileşikleridir.
Tamamında C, H ve O elementleri bulunur. Organik
moleküllerin canlıda yapıya katılma, enerji sağlama ve
düzenleme gibi üç temel görevi vardır. Karbonhidratlar,
protein ve yağlar karaciğerde birbirine dönüşebilir. Pro-
teinin yapısında azot bulunduğu için proteinler yağ ve
karbonhidratlara dönüşürken azot kısmı atılır. Bu olaya
deaminasyon denir. Doğada organik moleküller makro
molekül şeklindedir. Organik makro moleküller tekrarla-
nan birimlerin birbirine bağlanması ve molekülün zincir
biçimde uzaması sonucu oluşur. Organik besinlerin yapı
taşlarına monomer denir. Örneğin glikoz, aminoasit, yağ
asidi, gliserol, fruktoz ve galaktoz monomer maddedir.
Vitamin ve mineraller de monomer yapıdadır. Fakat bu
besinlerde polimerleşme olmaz. Monomerlerin bir araya
gelmesiyle oluşan daha büyük ve kompleks bileşiklere
polimer denir.
Örnek
Protein, yağ ve polisaktaritlerdir.
• Açlık hâlindeyken, enerji vermede organik bileşiklerin
kullanım sırası;
Karbonhidrat → Yağ → Protein
1 2
2
6
4
8
10
12
3 4 5 6 7 8
Açlık haftaları
Karbonhidrat
Protein
Yağ
Depolanan besin miktarı (kg)
NOTAçlık durumunda metabolizma bazal metabo-lizmanında altına düşebilir. Bu durumda sıra-sıyla enerji verici olarak.
1. Kan şekeri
2. Depo glikojen
3. Yağlar
4. Eşeysel organ proteinleri
5. Kas proteinleri
6. Sinir sistemi proteinleri harcanır.
• Solunum reaksiyonlarında yıkıldıklarında enerji verme
miktarı sırasıyla;
yağlar (9.1 k. kal/gram) > proteinler (5.6 k. kal/gram) >
karbonhidratlar (4.2 k. kal/gram)
• Organizmada besinler yapıya katılma miktarı bakımın-
dan sırasıyla;
proteinler > yağlar > karbonhidratlar
1. Karbonhidratlar (şekerler)
Doğada büyük molekül şeklindedir. Sindirilerek vücuda
kazandırılır. Üretici canlılar tarafından sentezlenir. Şeker-
lerden ve şeker türevlerinden oluşan organik besinlerdir.
Karbon (C), hidrojen (H) ve oksijen (O) elementlerinden
meydana gelir. Elementlerin arasında (1-2-1) oranı var-
dır. Genel formülleri Cn H
2nO
n'dir. Karbonhidratların asıl
görevi hücrede enerji hammaddesi olarak kullanılması-
dır. Bu nedenle bütün canlılarda evrenseldir. Hücre za-
rının yapısında, hücre çeperinin yapısında, ATP, DNA
ve RNA'nın yapısınada katılır. Ayrıca protein ve yağlara
bağlanabilir veya serbestte bulunabilir. Karbonhidratlar
içerdiği şeker sayısına göre üçe ayrılır.
Karbonhidratlar
Monosakkaritler
• Triozlar
• Tetrozlar
• Pentozlar
• Heksozlar
Disakkaritler
• Maltoz
• Sükroz
• Laktoz
Polisakkaritler
• Nişasta
• Glikojen
• Selüloz
• Kitin
NOTKarbonhidratların monomerleri birbiri ile gliko-zit bağı ile bağlanır.
14
a. Monosakkaritler: Basit şekerlerdir. Hidrolizle kendin-
den daha küçük şekerlere ayrılmaz. Hücre zarından doğ-
rudan geçerek kana emilir. Hücresel solunumda enerji
verici olarak ilk önce tercih edilir. Suda çözünerek osmo-
tik basınç oluştururlar. Monosakkaritler içerdikleri karbon
sayısına göre ayrılır.
• Triozlar: Üç karbonlu (3 C) şekerlerdir. Fotosentezde
ilk olarak triozlar ara bileşik olarak sentezlenir. Örneğin
PGA, PGAL, pirüvat gibi.
• Pentozlar: Beş karbonlu (5C) şekerlerdir. Yönetici mo-
leküllerin ve ATP'nin ayrıca NAD ve FAD gibi koenzimle-
rin yapısına katılırlar. Enerji verici olarak kullanılmazlar.
DNA'da deoksiriboz, ATP, RNA, NAD ve FAD'da ise riboz
şekeri bulunur.
• Hegsozlar: Altı karbonlu (6C) şekerlerdir. Bu şekerler
birbirinin izomeridir. Yani kapalı formülleri aynı açık for-
mülleri ise farklıdır. Hegsozlar izomer oldukları için hay-
vanların karaciğerinde birbirine dönüşebilir, yapıya katı-
labilir, enerji verebilir aynı zamanda polimerleşebilirler
→ Glikoz: Üzüm şekeridir. Memelilerde kan şekeri ola-
rakta ölçülür. Solunumda enerji verici olarak temel yakıt-
tır. Vücuda alınan glikozun %20 kadar ilk olarak beyine
gider. Bitkisel kökenli bir şekerdir. Diğer monosakkaritler
kana geçişleri sırasında glikoza dönüşürler. Hücrede os-
motik basıncı oluşturur. Benedict ve fehling çözeltisi ile
kiremit kırmızı renk verir.
→ Fruktoz: Meyve şekeridir. En tatlı şeker fruktozdur.
Bitkisel kökenlidir. Balın içerisinde %90 fruktoz geriye
kalan ise glikoz bulunur.
→ Galaktoz: Süt şekeridir. Hayvansal kökenlidir.
H
H
H
H
H
H
Glikoz
H
OH
OH
OH
OH
HO
C
C
C
C
C
C
O H
H
HO
H
H
H
Galaktoz
H
OH
H
OH
OH
HO
C
C
C
C
C
C
O H
H
H
H
H
H
H
Riboz
OH
OH
OH
OH
OH
C
C
C
C
C
C
O
NOTMonosakkaritlerin hücre zarından difüzyon ko-laylığı galaktoz, glikoz, fruktoz şeklindedir.
b. Disakkaritler: İki molekül monosakkaritin bir glikozit
bağıyla birleşmesi sonucunda oluşan şekerlerdir. Birleş-
me sırasında glikozit bağından bir molekülde su açığa
çıkar. Suda çözünürler. Sindirilmeden kana geçemezler.
Disakkaritlerin dehidrasyon tepkimesiyle oluşur. Mono-
merler arasında bir glikozit bağı kurulduğu için bu olaya
glikozitleşme denir. Disakkaritlerin tekrar yapı birimine
dönüşmesi de hidroliz reaksiyonları ile olur.
Glikoz Glikoz Maltoz H O
Glikoz Galaktoz Laktoz H O
Glikoz Fruktoz S kroz H O
Arpa þekeri
Süt þekeri
ü Çay þekeri
Hidroliz
Dehidrasyon
Hidroliz
Dehidrasyon
Hidroliz
Dehidrasyon
2
2
2
+ +
+ +
+ +
Maltoz disakkariti bitkisel kökenli olup arpa tohumunda,
laktoz disakkariti hayvansal kökenli olup süt salgısında,
Sükroz (Sakkaroz) disakkariti bitkisel kökenli olup şeker
pancarı ve şeker kamışında bulunur. Bu şekerler birbiri-
nin izomeridir. Dehidrasyonda su oluşumu iki monomer
arasındaki OH grupları arasında kurulan glikozit bağı sa-
yesinde gerçekleşir.
Glikoz Galaktoz
Laktoz
H2O
H
H
HO
O
H
H2 H
H
H
H
HO
O
O
OC
C
C
C C
C
H
H
HO
O
H
H2 H
H
H
H
H
O
O
O
OC
C
C
C C
C
H
H
HO
O
H
H2 H
H
H
HO
O
OC
C
C
C C
C
H
HO
O
H
H2 H
H
H
H
H
O
O
O
OC
C
C
C C
C
H H
O
c. Polisakkaritler: Dehidrasyon tepkimesi ile oluşur. Te-
mel yapı birimi glikozdur. Çok sayıda glikozun bir araya
gelerek oluşturduğu kompleks yapılı şekerlerdir. Polisak-
karitlerin sentezinde (n − 1) tane glikozit bağı kuruldu-
ğu için (n − 1) mol H2O açığa çıkar. Sindirilmeden kana
geçemez. Hücrede hem deposal hem de yapısal olarak
bulunur. Polisakkaritlerin birbirinden farklı olmasının te-
mel nedeni glikozların farklı bağlanmasından kaynakla-
nır. Hücreler sitoplazmadaki osmotik basıncı düşürmek
15
için, monomerleri sitoplazmada tutabilmek için ve yapıda
kullanılacak maddeler üretebilmek için monomerleri poli-
merlere dönüştürür.
• Nişasta: Bitkilerde fotosentezle oluşan çok sayıda gli-
koz molekülünün dehidrasyonu ile oluşan deposal bir
polisakkarittir. Fotosentez sonrası üretilen glikozlar bitki-
de nişasta şeklinde lökoplastlarda depo edilir. Suda çö-
zünmez. İyot (lügol) çözeltisi ile mavi-mor renk oluşturur.
Amiloz ve amilopektin olmak üzere iki tip nişasta bulunur.
Amiloz α1 − 4 bağı ile bağlanır. Düz zincir şeklindedir
ve suda çözünmez. Amilopektin β1 − 6 bağı ile bağlanır,
dallanmış bir yapıya sahiptir. Suda çözünür.
• n(glukoz) nişasta + (n − 1) H2O
• n(glukoz) glikojen + (n − 1) H2O
• n(glukoz) selüloz + (n − 1) H2O
• glukoz + azotlu madde kitin + n − 1 (H2O)
n(Asetilglikozamin)
• Glikojen: Hayvan hücrelerinde, mantarlarda ve bakte-
rilerde deposaldır. Yapı olarak amilopektin gibi dallanma
gösterir. Suda çözünür. Iyot çözeltisi ile kahverengi renk
oluşturur. İnsanlarda kas ve karaciğerde bol miktarda bu-
lunur. Kan şekeri düştüğünde glikojen glikoza dönüştürü-
lerek kana verilir. Etçillerde hem hücre içi hem de hücre
dışı sindirimle otçullarda ise yalnızca hücre içi sindirimle
sindirilir.
• Selüloz: Bitkilerde ve alglerde hücre çeperinin yapısı-
na katılan yapısal polisakkarittir. Selülozu oluşturan gli-
koz zinciri dallanma göstermeden düz zincirler hâlinde
uzanır. Glikoz moleküllerinin birbirine ters dönerek bağ-
lanmasıyla oluşur. Suda çözünmez. Otçullar selülozu iş-
kembe ve bağırsaklarında yaşayan selüloz sindirici bak-
teriler yardımıyla sindirir. Bu bakteriler, bazı protozoa'lar
ve odun yiyen böcek türleri salgıladıkları selülaz enzimiy-
le selülozu sindirirler. Selülozu oluşturan glikozlar uzun
bir zincir şeklinde bağlanırlar.
Nişastanın bağlanması
OH OH
OHOH
OH
O
O
C HH
HH
H
H
HH
H
H
H
H
H
H
C
O
O
O
OH
OH
OH
OH
O
O
C HH
HH
H
H
H
O
OH
HH H
H
H
H
H
C
O
OO
OH
• Kitin: Omurgasız hayvanların dış iskeletinde ve man-
tarların hücre çeperinde bulunur. Suda çözünmez. Mo-
nomerlerinin yapısında azot vardır (Glikozamin). Yapısal
olarak selüloza benzer. Böceklerin dış yüzeyini örterek
desteklik yaptığı için yapısal özelliktedir.
NOTHeparin kanın pıhtılaşmasını önleyen daha karmaşık yapılı bir polisakkarittir.
2. Yağlar (Lipitler)
Yapısında C, H ve O elementlerini bulundurur. Bazıla-
rının yapısında N ve P'de bulunur. Canlıların yapısına
katılmakla beraber hücrede yüksek enerjili besin kayna-
ğıdır. Yapısında C ve H atomu fazla oksijen oranı azdır.
Bu nedenle diğer besinlere oranla daha fazla enerji verir.
Hücrede yüksek enerjili besin kaynağı olarak kullanılır.
Buna rağmen yanmaları için çok oksijen gerekir. Kutup-
lu (polar) yapıda olduğundan suda çözünmezler. Alkol,
eter, kloroform, benzen gibi organik çözücülerde çözü-
nürler. Hidrolizleri ve emilimleri zor olduğundan hücrede
ikinci sırada enerji verici olarak kullanılır. Monomerle-
ri yağ asidi ve gliseroldür. Monomerleri birbiriyle ester
bağıyla bağlanırlar. Yapılarındaki hidrojen miktarı fazla
olduğu için solunumda kullanıldıklarında daha fazla mik-
tarda su açığa çıkar. Yağlar hafif moleküller oldukları için
göçmen kuşlar ve kış uykusuna yatan canlılar tarafından
depo edilir. Deri altında birikerek ısı izolasyonu sağlar.
Organların etrafını sararak organları dış etkilerden korur.
Yağda eriyen (ADEK) vitaminlerin emilimini kolaylaştırır.
Karbonhidrat ve proteinlerin fazlası vücutta yağ olarak
depo edilir.