resilencia familiar
TRANSCRIPT
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
1/31
Disponible en: http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/ArtPdfRed.jsp?iCve=26416966005
RedalycSistema de Informacin Cientfica
Red de Revistas Cientficas de Amrica Latina, el Caribe, Espaa y Portugal
Gmez, Esteban; Kotliarenco, Mara Anglica
Resiliencia Familiar: un enfoque de investigacin e intervencin con familias
multiproblemticas
Revista de Psicologa, vol. 19, nm. 2, agosto-diciembre, 2010, pp. 103-131
Universidad de Chile
Santiago, Chile
Cmo citar? Nmero completo Ms informacin del artculo Pgina de la revista
Revista de Psicologa
ISSN (Versin impresa): 0716-8039
Universidad de Chile
Chile
www.redalyc.orgProyecto acadmico sin fines de lucro, desarrollado bajo la iniciativa de acceso abierto
http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/ArtPdfRed.jsp?iCve=26416966005http://redalyc.uaemex.mx/principal/ForCitArt.jsp?iCve=26416966005http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/IndArtRev.jsp?iCveNumRev=16966&iCveEntRev=264http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/ArtPdfRed.jsp?iCve=26416966005http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/HomRevRed.jsp?iCveEntRev=264http://redalyc.uaemex.mx/http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/HomRevRed.jsp?iCveEntRev=264http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/ArtPdfRed.jsp?iCve=26416966005http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/HomRevRed.jsp?iCveEntRev=264http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/ArtPdfRed.jsp?iCve=26416966005http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/IndArtRev.jsp?iCveNumRev=16966&iCveEntRev=264http://redalyc.uaemex.mx/principal/ForCitArt.jsp?iCve=26416966005http://redalyc.uaemex.mx/ -
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
2/31
/ 103 /
Resiliencia Familiar: un enfoque deinvestigacin e intervencin con familias
multiproblemticasFamily Resilience: a research and intervention approach
with multiproblem amilies
Esteban Gmez1
Mara Anglica Kotliarenco2
Rsumn
en s rcu s prsn cncp rsiinci miir,
rvisnd sus ncdns hisrics, dsrrs cus psis
piccins n cmp d inrvncin cnic, psicsci d
sud cn miis mn vunrs. es nqu prmi ricur
s prs rics mprics d cmps hs hr incnxs,cm s cincis d dsrr, rpi miir inrvncin
ipsicsci cn miis nis vunrs. S disinu nr
ris crnic, crisis siniciv nsin miir, n cu
prsnci s civn prcss d rsiinci dirns. l rsiinci
miir s dn cm cnjun d prcss d rrnizcin
d sinicds cmprmins qu civ un mii smid
srs pr rcuprr mnnr nivs pims d uncinmin
insr, quiirnd sus rcurss ncsidds miirs. Qudnnumrss spcs mdics qu rsvr, cm vur
miis inrmn, ncsidd d sudis niudins d
invsicin spcimn disd prir d s nqu.
Prs Cv: resiliencia amiliar, estrs amiliar, crisis
amiliar, amilias multiproblemticas, intervencin.
1 esn gmz, Prcr d Innci, Psic Msr n Psic Cnic, Snid Chi, [email protected]
2 Mr anic Kirnc, Cnr d esudis ancin Ni Mujr - CeaNIM, Psi-c, Msr n Cincis Dcr n Fis, Sni d Chi, [email protected]
Dedicado en memoria de Ana Mara Haz, invsidr n mr inni rsiinci d escu d Psic d Pnici Univrsidd Cic, mimr unddr d Cnr desudis d emprndimins Sidris CeeS-UC, mnr mi.
Rvis d Psic, V. 19, N 2, 2010
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
3/31
/ 104 /
Rvis d Psic d Univrsidd d Chi
asrc
T cncp mi rsiinc is prsnd, rvisin is
hisric ncdns, currn dvpmns nd pssi ppicinsin h d cinic, pschsci nd hh inrvnin wih hih
vunr miis. Tis pprch ws h ricuin hric
nd mpiric cnriuins ds uncnncd uni nw, such
s dvpmn scincs, mi hrp nd ipschsci
inrvnin wih vunr miis nd chidrn. I disinuishs
wn chrnic risks, sinicn crisis r mi nsin, in whs
prsnc dirn rsiinc prcsss r civd. Fmi rsiinc
is dnd s h rup prcsss rrnizin mnins
nd hvirs, which mi undr srss civs rcvr nd
minin pim vs uncinin nd win, ncin
rsurcs nd mi nds. Tr r mhdic pics
rsvd, such s h inr vuin miis, h nd r
niudin sudis nd rsrch spci dsind cnrun
wih his pprch.
K Wrds: amily resilience, amily stress, amily crisis,
multiproblem amilies, intervention.
Inrduccin
e dsrr pud nndrs cm un rcri spccd inrcmi nr s sisms iics, psicics scis
d sr humn, nrnd cninuidd, discninuidd cmi
n sus crcrsics, prcss uncins r d cic vi
(brnnrnnr & evns, 2000; McCrn & Phiips, 2006). Dsd
su scin primr innci hs su mur, prsn rd rs
vis dss crics pr r d prndizj cmpnci n
s divrss rs d dsrr inr. Pr n s s: s md scnsru s mism n rcin cmuniccin cn rs prsns,
rups, insiucins rrns sinicivs d su cuur (Shnk&
Phiips, 2000).
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
4/31
/ 105 /
Dsd un niv nic, iqumic nurn, dsrr
humn s dspi n prund ricucin cn inrprsn,
vincur sciciv, hs cuur cciv (McCrn &
Phiips, 2006; Shnk & Phiips, 2000). en s cmin, nis
dus, miis cmunidds, dn idir cn dvrsidds qu pnn
pru sus cpcidds rcurss. bj cirs cndicins, prsns,
miis cmunidds s vn imids, rumizds incus
dsruids; pr jmp, rn un nrmdd crnic, mr
rv, dprsin mrn, csn prnd csrs nurs.
H sn cincmn dcumnds s cs prjudicis dss xprincis dvrss sr dsrr humn (Prsn &
burk, 2001; Shnk & Phiips, 2000; Sprinr, Shridn, Ku,
& Crns, 2007; Wkr, Wchs, grdnr, lz, Wssrmn, Pi
., 2007); sin mr, ns siun srprndind hisris d
suprcin rsisnci, d rnsrmcin crcimin prir d
dr dvrsidd.
trs dcds d invsicin n rsiinci, s rspuss s
nmn s uscn n ricucin d prrms d invsicin
muidiscipinris (Msn & ordvic, 2006). es nuv
prdim xpic qu n s rcins suris un rnvd rm
d mirr rsiinci, n cm un crz prsn d prccin,
sin cm un engranaje relacional y eco-sistmico qu prmi ncnrr
prunidds dnd pdr drs sncmin drir.
e rcu usc prundizr s id dsd cncp d
resiliencia amiliar, qu vrms d uiidd pr inrvncin
psicsci, cnic d sud cn miis mn vunrs
muiprmics. S riz un rvisin mic usnd s ss
d ds ebSCo, PrQus, Sci JStoR, inrsnd: rsiinci
miir, srs miir, crs d ris, crs prcrs,dpcin miir, sud miir uncinmin miir, n
sp ins.
Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
5/31
/ 106 /
Rvis d Psic d Univrsidd d Chi
ancdns
Rcncind nrm mri d s pinrs d invsicin n
rsiinci, s imprn visuizr qu s primrs inns cincs
vrn hipsis d invunriidd individu imn
d nis invncis (Wrnr & Smih, 1982), hcinds dici
visuizr sncirelacionald s prcss d rcuprcin, sncin
crcimin (luhr, Cichi & bckr, 2000). ls primrs sudis
sr rsiinci dnirn cm cpcidd d un prsn pr
srpnrs dvrsidd n rm cmpn (Wrnr & Smih,1982), cnrnds n idnicr crs d ris cndicins d
dvrsidd qu umnn priidd d un rsud niv
pic; hisris individus d dpcin xis r d
cic vi; crs prcrs cndicins qu mdrn c
din d s crs d ris.
ess sudis pinrs uscn xpicr pr qu s cndicins
d dvrsidd n vrn, n ss nis, rsud niv sprd.
Ms rd, s u cmprndind qu rsiinci n r un cuidd
cdicd n cdi nic d prsn, ni qu pics n ds
s circunsncis ni n ds s dminis vuds (Kwski & Hz,
2003). tmin s nndi qu rsiinci n s un nmn n
xr scs cm s cr inicimn, sin qu muchs vcs rm
pr d vid cidin (Msn & ordvic, 2006). S ps nncsd sudi d xrrdinri sudi d cidin, d sudi d
rsiinci cm cpcidd , sudi d s rsiincis mips,
dirncind cd cnx, rup prm pricur (Kwski &
Hz, 2003).
Rcinmn, Msn & ordvic (2006) hn xpus un
snsis d s sisms prcss invucrds n dsrr humn
xis rn cnxs d dvrsidd, sn hn sid rirdmn
idnicds pr s rs primrs nrcins d invsicin n
rsiinci, cnsiund s pidrs nurs d un modelo eco-sistmico
de resiliencia humana. es cncimin s rc n ur 1.
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
6/31
/ 107 /
Fiur 1: Sisms prcss invucrds n rsiinci rn cnxs d dvrsidd
Fun: cnsruid dsd Msn & ordvic, 2006.
Prrsivmn, s sz un prdim n cu s lazos
relacionalesqu unn prsns sisms s prmin cminr hciun rcri cmprid, ncnrnds s d mr d s
prcss crics pr dsrr humn: pr jmp, n s prcss
iics psicics d srs, urucin, cnrmcin
d cirquicur crr su uncinmin (Shr, 2001), n
cnsruccin d mds privs squms qu rnizn xprinci
cnrn snid (Fn & tr, 1997), n siidd dinmic
qu cnr sud mn (lcnnir, 2009) n cnquis d s
cndicins ipsicscis sncis pr dsrr (Wkr .,
2007), nr muchs rs. en ds s, s xprincis rcins
jun un r indsmni (Shnk & Phiips, 2000).
Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
7/31
/ 108 /
Rvis d Psic d Univrsidd d Chi
Un ru, ds cmins
tn niv individu cm miir cncp rsiinci s
cnci cm un urz qu s pn dvscin pnci d
dvrsidd: n s psi hr d rsiinci n usnci d cndicins
d dvrsidd cn priidd d nrr rsuds nivs n un
prsn rup (luhr . 2000; Msn & ordvic, 2006). l
dvrsidd s nncs rmn d rsiinci, dr s smi d
suprcin s scus sn incniv surz ssnid hci
un m qu crcriz s prsns miis rsiins (Crunik,2003).
l rsiinci, s vis n prsns miis, n s un cuidd
sic, un rs crcrsic inmu, sin qu s un prcs
dinmic cmin qu s mnis rn cirs xincis, minrs
qu pud n srvrs n rs cndicins mmns (Kwski &
Hz, 2003). Sin imprr si s individu miir, rsiinci s simpr
cnxu hisric. aunqu s cmpnn prcsu d rsiinci
h sid prmnnmn nizd (D Hn, Hw & D, 2002;
Rur, 2007), cnin picnds n prcic un squd d qu
cuidd inrnsc prsn, qu xpic sus rsuds xrrdinris
j srs.
or spc cmprid s qu rsiinci, niv prsn
miir, h sid vis d ds rms. en un nqu d rsiinci dmnims, s dsc r d adaptacin, s dcir, rsiinci sr
un prcs dinmic d dpcins psiivs dnr un cnx d
siniciv dvrsidd (luhr ., 2000; Rur, 2007). Pr r pr,
un nqu d rsiinci d mxims n s imi rcuprcin
cninuidd d quiiri prvi rs crisis, sin qu pus pr
transormacin y crecimiento. en s mird rsiinci s cpcidd
humn pr nrnr, srpnrs sr rcid rnsrmd pr
xprincis d dvrsidd (Crunik, 2003).
aunqu cmprn ss ncs rics qu dn curp
ncin d rsiinci, rsiinci individu in sus rcs n sudi
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
8/31
/ 109 /
d psicp vuiv vrsus dsrr xis (luhr
., 2000), minrs qu rsiinciamiliar s nc n s sudis
d rpi miir rnmin d srs miir (Ki, 2003),
msrnd un vd pnci hursic pr ricucin ric n
inrvncin cnic psicsci cn miis mn vunrs
(gmz, Muz & Hz, 2007; Sus, 2008) n nriqucimin
d s nuvs mds d ncin n sud miir (Schd, gnzz,
bch, & trrs, 2010).
Ris Vunriidd Fmiir
lsactores de riesgo sn vris qu umnn priidd
d un rsud disuncin pic n un individu rup
(Rur, 2007). en invsicin sr rsiinci, cncp ris
siniciv undmn cricr cund hms n d
rsiinci dic rcin cn rs psiiidds (Msn & Cswrh,
1998, n Prsn, 2002):1. expsicin cidin crnic cndicins scis dvrss,
cm prz;
2. expsicin un vn rumic, cm us sxu, un
svr dvrsidd cm urr un rrm;
3. Un cmincin d niv d ris cn xpsicin un
vn rumic pricur.
Pr r pr, cncp actor de vulnerabilidad s rr
vris qu incrmnn suscpiiidd s cs nivs d
s crs d ris, pr jmp, un hisri d dprsin j
chsin miir (Ki, 2003). e md csic d d, nncs,
s qu n prsnci d un cnx dvrs (mips crs d
ris), si prsn mii musr drminds diidds n su
uncinmin (crs d vunriidd) impc din d sprms crisis umnr sinicivmn, pudind rnrs
crnic d n mdir nuvs prcss d rcuprcin rcimin
(vr ur 2).
Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
9/31
/ 110 /
Rvis d Psic d Univrsidd d Chi
Fun: rcin prpi.
Si in ss prcss d ris vunriidd cn ds smiis r d su cic vi, xis un rup n qu s cncnrn
cn spci hnc. S r d miis dnminds multiproblemticas,
crcrizds pr su pisinm, crisis rcurrns, ms d un
prdr d snms, dsrnizcin n su srucur dinmic
miir, prns d cmuniccin mivns mprcids,
ndnci ndn d sus uncins prns, ninci mr
inni, ismin xcusin sci (gmz ., 2007). es dcir,
sn miis dnd dvrsidd s h rnd crnic rnsnrcin,
invucrmin cn ns scis s csi invi (Cpin,
1995). Cm ss srvicis sun crcrizrs pr sr rmnris,
rcivs s crisis, cnrds n individu rnizds prir d s
prms crncis (gmz & Hz, 2008; Sus, 2008; Wsh, 2004),
n s rsiinci rcin qu s simu, sin ms in d
cnrri, qu qu Cpin (1995) h dnmind disolucin de
los procesos amiliares, nndid cm rnsrnci prrsiv d s
rzs cmpncis d mii hci rcrs, rminnd n su
vnu dsinrcin cm sism.
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
10/31
/ 111 /
ahr in, pr cur cm cizdr d s prcss d cmi
crcimin miir n s cn dpr simpmn un psur
innu d pnsmin psiiv. e dr, s rums rcins
s crncis ins s ncunrn prsns n un dimnsin qu
prsin prci cd d qu rsu pc ic dscncr. Pr
rcrrr cmin hci rsiinci miir s indispns nndr
d n un mii, dsd s prund mp cn su surimin,
vnzr n idnicr sus puns urs prcss prcrs, s dcir,
sus rsrs rcins hci suprcin.
Prccin Rcuprcin Fmiir rn srs
e nqu d rsiinci miir pn qu xisn actores
protectores cu dnicin pun uncin d scud qu cirs
vris cumpn sr uncinmin miir pr mnnr
sud cmpn j cndicins d srs: pr jmp, s
crcins miirs, imp cmprid s ruins rdicinsmiirs. ess crs cn nund incus nuriznd
impc d s crs d ris sr rcri vuiv miir
(Ki, 2003). en cnrpun, s idnicn s procesos de recuperacin,
qu cumpn un uncin d cizdr d nuvs quiiris rs
impc dssrucurn d crisis, pr jmp, cmuniccin,
inrcin p miir, squd d rcrcin pimism
miir (Ki, 2003; McCuin & McCuin, 1988; Prsn, 2002).
tmnd n cun ss mns, rsiinci miir s
h dnid cm s prns cnducus psiivs cmpncis
uncins qu unidd mii dmusr j srs circunsncis
dvrss, drminnd su hiidd pr rcuprrs mnnind su
inridd cm unidd, imp qu sur rsur insr d
cd mimr d mii d mii cm un d (McCuin,bin, Pssin, Frirdich & brn, 2002).
or dnicin prpn nndr rsiinci miir cm
dscripcin d cmin qu siu un mii mdid qu s dp
prspr rnr srs, n n prsn cm r d im-
Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
11/31
/ 112 /
Rvis d Psic d Univrsidd d Chi
p. ls miis rsiins rspndn psiivmn ss cndicins
spccs d dvrsidd n rms nics, dpndind d cnx, ni-
v d dsrr, cmincin inrciv d crs prcrs d
ris, un visin miir cmprid (Hw & D Hn, 1996).
ls rcs d ss dnicins sr rsiinci miir pudn n-
cnrrs n tr sr Dsrr Fmiir, qu s rm prir d in-
vsicin sr rcris miirs d rnmin d srs (grci &
Musi, 2000) dsrrd n dcd d 1950 pr Hi, n md abC-
X. en dich md, s idnicn rs ps psrirs un crisis miir:
1. Un prd d desorganizacin: crcrizd pr cnfics incr-mns, squd d rms d rnmin un msr
d cnusin, nj rsnimin;
2. Un prd d recuperacin: durn cu s dscurn nuvs
mdis pr jusrs crisis;
3. Un prd d reorganizacin: dnd un mii s rcnsru
hs sr niv d uncinmin nrir crisis.
Sin mr, min s psi qu un sism miir no se
recupered prd d dsrnizcin, vnd su dsinrcin (D
Hn ., 2002). en ur 2 s musrn rcris psis d un-
cinmin miir ns, durn psrir crisis.
en s n, un d s princips dsrrs rics sr rsi-
inci miir prvin d rj d McCuin, Prsn crd-
rs, quins hn xprd n un sri d sudis cmprmin d smiis rn srs n md D abC-X (McCuin & Prsn,
1983; McCuin & McCuin, 1988; McCuin ., 2002; Prsn,
1988; Prsn & grwick, 1994), dsrrnd ms rcinmn un
md d rsiinci miir cncid cm Respuesta Familiar de Ajuste y
Adaptacin (Fmi adjusmn nd adpin Rspns - FaaR Md).
es md d rsiinci miir s vn sr cinc supus-
s rics: s miis xprimnn srs dicuds cm un spc-
prdci d vid miir r d cic vi; psn rzs
dsrrn cmpncis pr prr sisir sus mimrs n
rcuprcin; s ncin cnriun un rd d rcins n su c-
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
12/31
/ 113 /
munidd, pricurmn durn prds d srs crisis miir; uscn,
ncin scn un visin cmn, qu s dr snid, prpsi un
prspciv cmprid pr vnzr cm rup; s miis nrnds
srs crisis sinicivs uscn rsurr rdn, nc rmn incus
n mdi d un p d rn cnmcin (McCuin ., 2002).
en md FaaR s nizn s prcss civs n s cus s
miis s invucrn pr quiirr s demandas amiliarescn s capacida-
des amiliares. Simunmn, s nc nr dmnds cpcidds
d mii, inrc cn s signifcados amiliares, pr r un niv
dcud d ajuste o adaptacin amiliar(Prsn, 1988, 2002, 2002).
ls dmnds miirs s cmpnn d srs nrmiv n nr-
miv, nsins miirs cnsns cmpiccins cidins, quip-
rnds s crs d ris idnicds n irur. ls cpcidds
miirs, pr r pr, incun s rcurss nis psicics ( qu
mii in) s cmprmins d rnmin ( qu mii
hc), cincidind muchs vcs cn crs prcrs d rcuprcin.
en cun s sinicds miirs, s spcicn sinicds siucin-s sr sus dmnds cpcidds; su idnidd cm unidd miir;
su visin d mund, cm vn su mii n rcin rs sisms.
D curd md, prir d sus xprincis cidins, s
miis s invucrn n prns ss d inrccin, mdid qu
vn s dmnds qu nrnn cn s cpcidds rcurss xisn-
s, qu s v un niv d ajuste amiliar dinmico (vr ur 2). Sin
mr, n cirs mmns s dmnds miirs xcdn sinic-
ivmn sus cpcidds, qu prduc un dsquiiri qu, si prsis
n imp, dsncdn uncrisis amiliar(Prsn, 2002, 2002).
l rsiinci miir s nind cm un rcuprcin d quiiri,
sind cmpi cn nqu d dpcin xis rn srs
(luhr ., 2000; Rur, 2007).
S driv, nncs, qu s mcnisms pr civr rsiincisn: rducir s dmnds miirs; umnr sus cpcidds; /
cmir s sinicds miirs. ess prcss s dnminn poder
regenerativo procesos de recuperacin n md FaaR (McCuin &
Prsn, 1983).
Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
13/31
/ 114 /
Rvis d Psic d Univrsidd d Chi
Dsd un prspciv ms cnic, Wsh (2003, 2004, 2007)
rc un squm qu visuiz sprocesos de resiliencia amiliarn rn
rs js: s sisms d crncis; s prns rnizcins;
cmuniccin rsucin d prms n mii (vr ur 3).
Figura 3: Prcss d Rsiinci Fmiir
Proceso centralComponentes de cada
proceso
Caminos posibles a la
resiliencia amiliar
Dr snid dvrsidd
Vr crisis cm dscmprid
Creencias Prspciv psiiv sprnzFcizr n rzs,
dminr psi
trscndnci spiriuidd aprndr crcr
Fxiiidd, cmi,siidd
Rcuprrs,rrnizrs
ResilienciaFamiliar
Organizacin Cnxin /chsin ap muu, rsp,rcnciirs
Rcurss scisMviizr rds, rrsuridd cnmic
Cridd buscr chrnci nrprs ccins
Comunicacin exprsin sincr mpevir cuscins,
cmprir xprincis
Rsucinprms
crivMdids cncrs, irps ps, prvnir
Fun: cnsruid dsd Wsh, 2003, 2004, 2007.
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
14/31
/ 115 /
Sism d crncis cmprid
D curd s md, s miis rsiins rn cnsruir
un sistema de creencias compartido qu s rin hci rcuprcin
crcimin. es primr prcs d rsiinci miir s rn
psi nrmizr cnxuizr dvrsidd srs, nrnd
un snid d chrnci qu rdn crisis cm un ds mnj.
es cncp min h rciid nmr d squm miir n
irur sr rsiinci miir (Hw, 2000).
en s miis qu rn civr su rsiinci s srv un
cncp vuiv d imp d dvnir, cm un prcs cninu
d crcimin cmi; n cnrs, s miis qu s sncn n
prns disuncins spcimn s muiprmics crcn
d s snid sus snms sun prcr n mmns d rnsicin
disrupiv, qu s cnn nusin (Ci & linrs, 1997).
Pr hcr surir rsiinci miir s rquir qu mii
mnn un visin psiiv, pr ris d siucin, dminnd psi cpnd invi. en s prcs ju un r imprn
rscndnci spiriuidd, spcs qu hs hc pc rn
cnsidrds jns invsicin cinc. e impus rscndr
inspir visumrr nuvs psiiidds, ncnrnd muchs vcs n
mr pr crcimin prir d p d crisis.
Prns rnizcins
en sund ur, md prpus pr Wsh (2003, 2004)
dsc urz prcr d s patrones organizacionalesd mii,
qu cn cm srns d s cnmcins miirs. en ss
prns s ncunr mviidd vrsus sncmin d un mii
n crisis; qu crisis in pnci pr dssrucurr s rmscncids d uncinmin prvi, fxiiidd mr cm un
mn cnr. l fxiiidd psicidd miir, cm smi d
psicidd nurn, cnv cpcidd d rirs cmi, d
Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
15/31
/ 116 /
Rvis d Psic d Univrsidd d Chi
rrnizr nrmd d psicins rs d cd cmpnn
d sism pr dprs nuvs dss. Sin mr, rm
spcc n qu s s rsuv n s nic ni xcun: h muchs
rms psis d rnizcin n un mii cuur drminds
(grci & Musiu, 2000).
l cpcidd d rrnizcin miir rs crisis s susn n
qu Wsh (2003, 2004) dnmin cnxin miir, pr qu osn
(1989, n Ki, 2003) rs hn nmrd chsin miir. Impic
p muu cmprmis hci ms ccivs. Cund s inn
simur cnxin miir, s vijs rncis, s nsms dpsd, dicun nrimn s prcs, sind pr n ncsri
uscr rcnciicin n s rcins dds, prdn, mns
un ru mpr.
Pr d s prcss d rrnizcin miir rn un
crisis cnsisn n incrprr nuvs rcurss n rm crdind
(lndu, 2007). ahr in, squd d nuvs rcurss d p
cnv ris prdj d rir dmsid sism miir
inrvncin d rcrs, quins pudn invucrrs xcsivmn, n
rm dscrdind pc snsi ethos miir, rminnd pr
dsrnizr disvr sus prcss miirs d unm rsiinci
(Cpin, 1995). es ris nunc d sr susimd, n d
inrvncin prun pr prinnci, ricucin dsiccin d
s ccins ju un r cnr.
Cmuniccin rsucin d prms
en rcr ur, s prcss d rsiinci miir s susnn n
comunicacin y habilidades para la resolucin de problemas. es vri
h sid mu rjd pr s rpus miirs (Hw, 2000),quins hn cncrdd n qu d sr cr, vrcr xprsin
mcin ir squd criv d sucins (Minuchin
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
16/31
/ 117 /
& Fishmn, 2004; Nvrr gnr & bch, 1995). asimism, s
rquir qu s mimrs d mii pudn cmprir un mpi
rn d mcins, cm r dr, sprnzs mrs, xis
rusrcins (Minuchin & Fishmn, 2004; Nvrr gnr &
bch, 1995; Wsh, 2003).
ls miis muiprmics hn sid nrnds pr su
hisri su rcin cn s ns scis pr dscr qu n
uncin (Cpin, 1995; Ci & linrs, 1997; Sus, 2008),
qu s m j s xpcivs (sin cnsidrr qu vcs sn
xpcivs inpics), mu pc pr iuminr crr qu sunciona. Prcismn irur sr cividd d rpi miir
(Minuchin & Fishmn, 2004) d inrvncins psicscis cn
miis muiprmics (Sus, 2008) h rspdd squm d
dnir pss cncrs hci un m c-cnsruid, vnznd sr
undmn d s pqus cnquiss prsns ccivs.
Hzs mprics sr rsiinci miir
Si in xis pc invsicin dsrrd spccmn
dsd mrc ric d rsiinci miir (D Hn ., 2002),
cminzn visuizrs hzs cnruns qu punn hci un
dirccin cmn.
ls invsicins cuiivs hn msrd prcss
spccs d rsiinci miir sn cnx rdd, pr
min prcss rnsvrss. en t 1 s iusr s pun cn
rs sudis: dvrsidd psicsci crinz psiiv, dspzmin
miir pr vinci rmd, nrmdd d cncr n un hij. ls
prcss rirds urn: prsvrnci n jivs cividds
qu ncirn unidd miir; spr p muu mdinun ciud mpic cn r; squd civ d nuvs rds
d p.
Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
17/31
/ 118 /
Rvis d Psic d Univrsidd d Chi
t 1: Estudios cualitativos sobre resiliencia amiliar
Cnx Adversidad psicosocial ycrianza positiva(Siv ., 2009; sudi
d cs)
Desplazamiento amiliarpor violencia armada(gnzz, 2004; 9
miis nrvisds)
Cncer en un hijo(McCuin .,2002; 26 miis 42
nrviss)
Procesosespecfcos
snsiiidd prn
rspndr s
ncsidds d sus hijs
crr un spci
rcin d xprsin d
pnci d s hijs
vid cm vr
nrr nuvs
prcs d vid
mnnr unin
miir disnci
rsucin
cnjun d prmsun humr
cm sri d
cmuniccin
nrsidd
rpid
mviizcin
rrnizcin miir
p sci
d quip d sud,
mii xns,
cmunidd ur drj
cmis n
vucin d su
xprinci
hcr siucin
ms cmprnsi,
mnj cn
snid
Procesos
comunes
prsvrnci n jivs cividds qu ncin unidd miir
spr muu mdin un ciud mpiccpr ud n r; cnsruir nuvs rds d p
asimism, s sudis cuniivs xpuss n t 2
rrmn dirncicin nr prcss spccs cnx, vrsus
prcss rnsvrss, dscnd nr ss ims: nrr spcis
prcss d cmuniccin n mii; rsvr cnjunmn s
prms; rcr chsin miir p muu; nriqucr cidd d inrccin pdr-hij; prcicr dsrrr s cmpncis
prns; ccdr uns d p sci (bnzis & Mchsiuk,
2008).
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
18/31
/ 119 /
t 2: Estudios cuantitativos sobre resiliencia amiliar
Contexto del estudio Hallazgos principales sobre procesos de resiliencia amiliar
Familias en riesgo psicosocial
(Rdri ., 2009; N=418)
rsiinci n s drmind pr crsvuivs srucurs.
dpnd d s prunidds qu rindn scnxs d dsrr.
rsu cv vrcr dsrr d s cmpncisprns.
Familias con una hospitalizacinpsiquitrica
(Jhnsn, 1998; N=180)
niv d uncinmin miir;
snid miir d cmpnci.
Familias con escasos ingresoseconmicos
(orhnr ., 2004; N=373)
cmuniccin miir;
rsucin d prms;
ccs p sci.
Familias a lo largo del ciclo vital
(McCuin & McCuin, 1998;
N=360)
cmuniccin pr inrcmir inrmcin cuidds;
curd pr rsvr cnfics;
rz cm snid d cnr, cmprmis cn mii cnnz;
cpcin d r;
imp ruins qu prmin cninuidd siidd n vid miir; crcins; cividdsd ci cmprids;
rdicins pr hnrr hisri xprincismiirs;
mnj nncir;
sud sic psicic;
rd d p psiiv (prins, crcns mis).
Familias con un hijo autista
(gr & vn dr W, 2010;N=34)
prns d cmuniccin irs prdcis;
nrn miir d p, cmprmid fxi;
rz miir;
sris d rnmin inrns xrns;
p sci;
sus scicnmic;
un mird psiiv d vid;
sism d crncis miirs.
Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
19/31
/ 120 /
Rvis d Psic d Univrsidd d Chi
Cm pud vrs, invsicin mpric cuiiv cuniiv
h idnicd prcss d rsiinci miir mn cnsisns cn s
mds rics rsds n s rcu. Sin mr, s rquir much
ms invsicin dsrrd spccmn dsd s nqu, qu
impic cirs dss mdics qu s nizrn n discusin.
apiccins psis d nqu d rsiinci miir
e cncp d rsiinci miir h sid picd rcinmn
n rpi miir (Hw, 2000; Wsh, 2003), n s prrms
inrs d inrvncin cnic miir (l, grn, Hsu, Sv,
grv, Frsr ., 2009), n inrvncin psicsci cn miis
muiprmics (Sus, 2008), n srvicis d rpi cupcin
sud mn (and & Hrich, 2003), n cmp d sud
miir (brs & Siv, 2010) n mnj d csrs nurs,
rrrism crisis cnmics (lndu, 2007, 2010; Wsh, 2007).
a cninucin s musrn iniciivs impmnds n Chiqu s cnsidrn pncimn cnruns cn s principis d un
md csismic d rsiinci miir, n rs rs d rvnci
pic: prmcin d dsrr inni mprn; prvncin
scundri d mr inni ninci prn; ncin n
cnrs d sud miir.
ls Centros de Desarrollo Inantil emprano pr p miir
dsd mrz hs sund d vid d inn u un prc
impmnd pr Cnr d esudis ancin Ni Mujr
(CeaNIM) nr 2006 2008 n un d 15 cnrs 829 miis.
e prc s cncnr n rcr dd mdr-hij dsd m-
rz hs sund , n mujrs d j niv sci-cnmic,
vivind n cndicins d prcridd, ris psicsci xcusin d
s rds cs d p. l princip sri u visi dmiciiriinnsiv, cmpmnd cn cnsjrs, rs psicducivs cui-
dd mpr d . l vucin d rsuds pr-ps (Kirnc,
Muz, gmz, & armij, 2009), msr un mjr sdsicmn
siniciv n dsrr psicmr d s inns, srvnds un
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
20/31
/ 121 /
c prvniv pr css cn nrmidd inici nivdr pr css
n ris inici (N=166,p
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
21/31
/ 122 /
Rvis d Psic d Univrsidd d Chi
pcins cn rsrns smmrs ndids n si Cnrs d
Sud Fmiir d rd d ncin primri, rin d bi-b (Schd
., 2010). e md rc s prmiss d nqu d sud miir,
rjnd cn supus d qu s pcins inn rcurss urzs
sucins pr rsvr sus prms. S pnn rs ps: pr-
cnsjr miir n sud inririzcin crc d cs; cnsjr
miir, cn cur ss: c-cnsruccin d rcin; rfxin nisis
pr m d dcisins; rdj riniv, inrmiv sric;
ncicin, r cnr; ps-cnsjr miir, vucin;
suimin d s cmis. es inrsn qu unqu dinsic d
inrs r rsrn smmr, quj princip rprd pr s
pcins dc rcin cn prj mii n un 58,5%. ls ssins
vrirn nr 1 5, cn un prmdi d 3, s uvirn rsuds
psiivs n 75,8% d s css.
aunqu n ninun d ss xprincis pud rizrs
riucins cuss pr d un rup d cnr, sus rsuds psiivs
sn simuns rspc pnci d s ip d prrms n ps.S cnsidrn jmps d ip d iniciivs disds impmnds
n Chi qu rsun chrns cn mrc d rsiinci miir. ls
rs xprincis dscris nizn s rcurss pnciidds d cmi
crcimin d s miis ndids, pr sr dci p;
s ricun cn cnx cic d dsrr d mii; rjn
civmn pr cnsruir un rcin rspus criv cn s
miis.
Discusin
e nqu d rsiinci miir musr un uur prmdr
dsn. bj s cncp, un rn cnidd d invsicin
dsrr cnic pud sr ricud n un d chrn qu prmiprundizr cncimin sr uncinmin miir sud
pic n cic vi, mjrnd sinicivmn impc d
s inrvncins, spcimn cn miis vunrs qu prsnn
divrss rds d mui-prmicidd.
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
22/31
/ 123 /
Cm s vi, nqu d rsiinci miir s nur d
rsiinci individu, n spci d squm qu nsin crs d
ris vunriidd vrsus crs prcrs d rcuprcin. Pr
su vz h dsrrd cncps spccs, nndr crisis cm
un dsquiiri nr dmnds, cpcidds sinicds cnsruids
pr mii (Prsn, 2002, 2002), visuizcin d s sisms
d crncis, prcss rnizcins prns d cmuniccin
rsucin d prms, cm prcss ricudrs d rsiinci
miir (Wsh, 2003, 2004, 2007).
l ur 4 s un squm qu usc inrr s divrss pics
rvisds n un Md ecsismic d Rsiinci Fmiir. e squm
musr qu dsrr individu miir curr n inrccin
inrcmi d rcurss nis innis nr divrss su-sisms
c-sisms nidds (grci & Musiu, 2000; McCrn & Phiips,
2006; Shnk & Phiips, 2000).
Fiur 4: Md ec-Sismic d Rsiinci Fmiir
Fun: rcin prpi.
Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
23/31
/ 124 /
Rvis d Psic d Univrsidd d Chi
S niz r cric qu jun s prcss d siniccin
inrsujiv cnsruids pr mii durn prds d srs
siniciv n ps psrirs crisis, nrnd rcris
miirs dirncids: qus d sncmin in d drir
prrsiv d rnizcin, uncins sud miir (qu incus
nncs pudn rvrirs cn un dcud inrvncin), in qus
rcris qu civn rsiinci miir.
Prpnms qu rsiinci miir s dn cm conjunto
de procesos de reorganizacin de signifcados y comportamientos que activa
una amilia sometida a estrs, para recuperar y mantener niveles ptimos deuncionamiento y bienestar, equilibrar recursos y necesidades amiliares, y
aprovechar las oportunidades de su entorno. Idnicms rs scnris
psis pr civcin sncmin d rsiinci miir (vr
urs 2 4):
Un cnx d ris ipsicsci, quiird pr prcss
prcrs civs, s dcir, unresiliencia amiliar por contrapeso cotidiano:
pr jmp, un mii viv n un rri pr, cn s nivs d
vinci micrrc, pr r mnnr vrs prscis, rs
miirs fxis ruins cmprids, cnrpsnd s infuncis
pncimn dins d nrn.
Un crisis n qu s crs d ris, vunriidd srs (j.,
csn, dprsin prn chism) suprn s rcurss miirs,
nrnd un ur drir n mii (j., dinmics d mrinni); rs cu s civn prcss rcins d suprcin (j.,
mii cnvrs su prm, s ms pr n ps mprns
d prcs) in rquir inrvncin d rcrs (j., inrs un
prrm d inrvncin miir, n ps ms vnzds d drir).
es unresiliencia amiliar por recuperacin.
e rcr scnri idnic un vn cn niv d xinci
srs (j., un dinsic d rv nrmdd), pr n s nr
un prcs d drir miir prnd, civnds prnmn
cpi cumud pr mii (j., un spiriuidd cmprid
durn s) mviizcin d rcurss xrns (j., p prsin
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
24/31
/ 125 /
inmdi), nrnd un uncinmin incus suprir, s dcir, un
resiliencia amiliar por crecimiento.
es musr qu pdms simur rsiinci miir dsd
nusr r prsin, s: disminund s dmnds nsins
qu srpsn mii, ciind su cpcidd d cnrps; pr-
mvind mviiznd sus cpcidds, rzs rcurss dispnis
n s misms n su nrn; simund chsin cnxin
rcin nr sus mimrs; rnd mdicnd sus sisms d
crncis sinicds cmprids (Hw, 2000; Ki, 2003; lndu,
2007, 2010; Prsn, 2002; Sus, 2008; Wsh, 2003, 2007).
es imprn, n nisis prvi cmnzr inrvncin,
drs imp pr idnicr crmn scnri qu s nrn (ris,
drir nsin miir) pr sccinr sri dcud suir
(cnrps, rcuprcin rcimin prvniv). en s vucin
s undmn cnr cn hrrmins qu ciin un visin inr
d mii, n d sus prms cm rzs, n cncrdnci cn
un nqu cic d rsiinci.exisn mips piccins pncis d r sr
rsiinci miir, n cmps n divrss cm psicrpi, s
prrms psicscis, s cnrs d sud miir n ncin primri,
s prrms d innci mprn s cnrs d duccin prscr
scr. l rsiinci cm nqu h s primni d humnidd,
sind sndr qu rin s iniciivs urnmns diriids
innci vunr prcss d rcnsruccin psrirs
csrs nurs. tds ss piccins sin dud hn cnriuid
xndr dr visiiidd cncp su mrc ric nr pcin
nr, prmiind qu s p invsicin dsrr d nuvs
prrms d inrvncin.
Sin mr, piccin sismic sd n vidnci
sr rsiinci h sid much ms xcpcin qu nrm. exisnimprns dirncis nr cm s cncpuiz mdicmn
rsiinci cm nindn s prcicns qu picn cncp
(Prsn, 2002). gnrmn, s prcicns usn cncp pr
rrirs un nqu qu dsc s rzs d mii pr sr sus
Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
25/31
/ 126 /
Rvis d Psic d Univrsidd d Chi
dcs (Sus, 2008); mr d s invsidrs, n cmi, hn
sd ms inrsds n s rsuds dmsrds rn ris (D
Hn ., 2002).
Pr , s rquir dsrrr invsicin qu s cncid
spccmn j s mrc cncpu, surind numrss
dicuds mdics mr n cun. Pr jmp, disuniv
nr vur miis cm unidds inrs, n cnrpsicin rcr
un cccin d prcpcins d individus. Si in xisn prcdimins
pr mnjr ds rccds individumn (sumr punjs, nr
prmdis, c.), prmnc prm d qu s prcss miirs
prncn un niv disin disn sr prcinizds vuds
n dich niv (Cumsi, 1996; D Hn ., 2002).
ls diss d invsicin n rsiinci miir disn sr
niudins, incuir mdicins nrirs psrirs un crisis
rccr inrmcin niv miir (n nicmn individu);
simism, dn sr snsis cnx d mii s srsrs
xminds. a rspc, Prsn (2002) riz s siuins prpusspr vnc d invsicin n rsiinci miir:
orcr crs dnicins prcins cncpus d
vris cv, dirncind s rsuds qu indicn cmpnci
miir, d s prcss prcrs miirs civds.
Dsrrr sr mds cncpus sr prcss
miirs prcrs d ris.
esudir pcins d miis xprimnnd riss
sinicivs (vinci d prj, mr inni, csn, c.)
n s crisis nrmivs.
Cnducir sudis niudins.
Incrprr mds cuiivs n invsicin, cn spci
nsis n s prcss d cnsruccin d sinicd n s miis.
en s ds, crms qu insrumns cm esc devucin Fmiir NCFaS prn nuvs hrrmins pr disr
sudis d cur nrcin sr rsiinci miir (Vnci &
gmz, 2010). asimism, dis impmncin d nuvs mds
d p inrvncin miir cmuniri, spcimn rn
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
26/31
/ 127 /
miis muiprmics n ris sci (gmz & Ciuns, 2010;
Kirnc ., 2009; lndu, 2007, 2010; l ., 2009; Sus,
2008) rquirn pncir prrsivmn us d s hrrmins qu
s nqu rc.
a rir pur sudi, cncpuizcin inrvncin d
resiliencia relacional(rup, miir cmuniri) s hn ir dss
d insspchds rprcusins pncis ncis pr dsrr
d nis nis, miis cmunidds vunrs.
Rrncis
and, J. & Hrich, C. (2003). Fmi rsiinc nd mn inss:T r ccupin hrp. Occupational Terapy in MentalHealth, 19(1), 25-39.
bnzis, K. & Mchsiuk, R. (2008). Fsrin mi rsiinc: a rviw h k prciv crs. Child&Family Social Work, 14, 103-114.
brs, Z. & Siv, M. (2010). Prmcin d sprnz rsiincimiir. Prcics prciivs. Investigacin y Educacin enEnermera, 28(2), 250-257.
brnnrnnr, U. & evns, g. (2000). Dvpmn scinc in h21s cnur: emrin qusins, hric mds, rsrchdsins nd mpiric ndins. Social Development, 9(1), 115-125.
Cpin, J. (1995). Diuin mi prcss in sci srvics:Impicins r rmn ncu miis. Family Process,34(2), 59-74.
Ci, M. & linrs, J. (1997). La intervencin sistmica en los serviciossociales ante la amilia multiproblemtica: la experiencia de CiutatVella. brcn: Pids trpi Fmiir.
Cumsi, P. (1996). Prms dss n vucin psicic ddimnsins miirs. Psykh, 5, 57-68.
Crunik, b. (2003). El murmullo de los antasmas. brcn: gdis.
D Hn, l., Hw, D. & D, J. (2002). oprinizin mirsiinc: a mhdic sr. Te American Journal o FamilyTerapy, 30, 275-291.
Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
27/31
/ 128 /
Rvis d Psic d Univrsidd d Chi
Fn, P., & tr, M. (1997). achmn nd rfciv uncin:Tir r in s-rnizin. Development and Psychopathology, 9,679-700.
gmz, e. & Hz, a.M. (2008). Inrvncin miir prvniv nprrms crdrs d Snm: prspciv d prsin.Psykh, 17(2), 53-65.
gmz, e. & Ciuns, b. (2010). Prvncin scundri d mrinni ninci prn: vucin d rsuds dprrm Vivind n Fmii. Mnuscri n puicd.
gmz, e., Ciuns, b. & Rss, M.I. (2010). Prvinind mrinni: dscripcin psicsci d usuris d prrms dinrvncin rv n Chi. Universitas Psychologica, 9(3), 817-833.
gmz, e., Muz, M. & Hz, a.M. (2007). Fmiis muiprmics n ris sci: crcrsics inrvncin. Psykh, 16(2), 43-54.
gnzz, C. (2004). trnsrmcin rsiinci n miis dspzdspr vinci hci b. Revista de Estudios Sociales, 18, 123-130.
grci, e. & Musiu, g. (2000). Psicologa social de la amilia. brcn:
Pids.gr, a. & vn dr W, K.J. (2010). Rsiinc in miis wih n
uisic chid. Education and raining in Autism and DevelopmentalDisabilities, 45(3), 347-355.
Hw, D. & D Hn, l. (1996). twrds dniin mirsiinc: Inrin individu nd mi prspcivs. FamilyProcess, 35, 283298.
Hw, D. (2000). Cinic impicins mi rsiinc.Te American
Journal o Family Terapy, 28, 101-116.Jhnsn, e. (1998). T c mi uncinin nd mi sns
cmpnc n pp wih mn inss. Family Relations, 47(4),443-451.
Kwski, J.P. & Hz, a.M. (2003).y dnd s rsiinci? Unrfxin cncpu. Revista Interamericana de Psicologa, 37(2),365-372.
Ki, a. (2003). Family resilience and good child outcomes: A review o the
literature. Cnr r Sci Rsrch nd evuin, Minisr Sci Dvpmn: Nw Znd.
Kirnc, M. a., Muz, M., gmz, e. & armij, I. (2009).evucin pr-ps d dsrr psicmr si d pn s usuris d s Cnrs d Dsrr Inni tmprn.SUMMA Psicolgica US,6(2), 89-104.
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
28/31
/ 129 /
lndu, J. (2007). enhncin rsiinc: Fmiis nd cmmuniis sns r chn. Family Process, 46(3), 351-365.
lndu, J. (2010). Cmmuniis h cr r miis: T lINC
md r nhncin individu, mi, nd cmmuni rsiinc.American Journal o Orthopsychiatry, 80(4), 516-524.
lcnnir, F. (2009).Apego e intersubjetividad. Segunda parte: la teora delapego. loM edicins: Sni d Chi.
l, M., grn, g., Hsu, K., Sv, a., grv, D., Frsr, J., .(2009).Uiizin mi srnhs nd rsiinc: Inriv mind ssms rmn wih chidrn nd dscns wih svrmin nd hvir prms. Family Process, 48(3), 395-416.
luhr, S., Cicchi, D. & bckr, b. (2000).T cnsruc rsiinc: acriic vuin nd uidins r uur wrk. Child Development,71(3), 543-562.
Msn, a. & ordvic, J. (2006). Cmpnc nd rsiinc indvpmn.Annals o the New York Academy o Sciences, 1094(1),13-27.
McCrn, K. & Phiips, D. (2006) (eds). Blackwell Handbook o Early
Childhood Development. bckw Puishin: oxrd.McCuin, H. & McCuin, M. (1988). tpis rsiin miis:emrin rs sci css nd hnici. Family Relations, 37,247-254.
McCuin, H. & Prsn, J. (1983). T mi srss prcss: Tdu abCX md mi djusmn nd dpin.Marriageand Family Review, 6(1-2), 7-37.
McCuin, M., bin, K., Pssin, P., Frirdich, S. & brn, b. (2002).
Fmi rsiinc in chidhd cncr. Family Relations, 51(2), 103-111.
Minuchin, S. & Fishmn, H.C. (2004). cnicas de erapia Familiar.buns airs: Pids trpi Fmiir.
Nvrr gnr, J. & bch, M. (1995).Avances en erapia FamiliarSistmica. buns airs: Pids trpi Fmiir.
orhnr, D., Jns-Snpi, H. & Wiimsn, S. (2004). T rsiincnd srnhs w-incm miis. Family Relations, 53(2), 159-
167.Prsn, J. (1988). Fmiis xprincin srss: T mi djusmn
nd dpin rspns md. Family Systems Medicine, 5(2), 202-237.
Prsn, J. (2002). Inrin mi rsiinc nd mi srss hr.Journal o Marriage and Family, 64, 349-360.
Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
29/31
/ 130 /
Rvis d Psic d Univrsidd d Chi
Prsn, J. (2002). Undrsndin mi rsiinc.Journal o ClinicalPsychology, 58(3), 233-246.
Prsn, J. & grwick, a. (1994). lvs mi mnin in mi
srss hr. Family Process, 3, 287-304.Prsn, S. & burk, a. (2001). ecs pvr nd mrndprssin n r chid dvpmn. Child Development, 72(6),1794-1813.
Rdri, M. J., Cmch, J., Miquz, M. l., brn, S. & bni, J. M.(2009). Fcrs qu infun n prnsic d rcuprcin ds miis n ris psicsci: pp d rsiinci d mnr.Psicothema, 21(1), 90-96.
Rur, M. (2007). Rsiinc, cmpnc nd cpin. Child Abuse andNeglect, 31, 205-209.
Schd, N., gnzz, a., bch, M. & trrs, P. (2010). trsrnssmmrs n ncin primri: crcrsics psicscis rsuds d un prpus d cnsjr miir. Revista Chilena deNeuropsiquiatra, 48(1), 20-28.
Shnk, J. & Phiips, D. (eds) (2000). From Neurons to Neighborhoods:Te Science o Early Childhood Development. Wshinn D.C.:Nin acdm Prss.
Shr, a. (2001). T cs r rin rum n rih rindvpmn, c ruin nd inn mn hh. InantMental Health Journal, 22(1-2), 201-269.
Siv, M., lchri, C., Siv, P., lunrdi, V. & lunrdi, W. (2009).Prcsss qu susnm Rsiinci Fmiir: um sud d cs.exto & Contexto Enermagem, 18(1), 92-99.
Sus, l. (ed.). (2008). Strengthening vulnerable amilies. Nw yrk: NvScinc Puishrs.
Sprinr, K., Shridn, J., Ku, D. & Crns, M. (2007). ln-rmphsic nd mn hh cnsquncs chidhd phsicus: Rsus rm r ppuin-sd smp mn ndwmn. Child Abuse and Neglect, 31, 517-530.
Vnci, e. & gmz, e. (2010). Un sc d vucin miirc-sismic pr prrms scis: cniidd vidz d NCFaS n pcin d ris psicsci. Psykh, 19(1), 89-103.
Wkr, S., Wchs, t., grdnr, J., lz, b., Wssrmn, g., Pi, e., . (2007). Chid dvpmn: Risk crs r dvrs ucms indvpin cunris. Lancet, 369, 145-157.
Wsh, F. (2003). Fmi rsiinc: a rmwrk r cinic prcic.Family Process, 42(1), 1-18.
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
30/31
/ 131 /
Wsh, F. (2004). Resiliencia Familiar: Estrategias para su ortalecimiento.buns airs: amrrru edirs.
Wsh, F. (2007). trumic ss nd mr dissrs: Srnhnin mi
nd cmmuni rsiinc. Family Process, 46(2), 207-227.Wrnr, e. Smih, R. (1982). Vulnerable but invincible: A study o resilientchildren. Nw yrk: Mcgrw-Hi.
Fch d rcpcin: 13 d jui d 2010.
Fch d cpcin: 10 d dicimr d 2010.
Rsiinci Fmiir: un nqu d invsicin inrvncin cn miis muiprmics
-
7/30/2019 RESILENCIA FAMILIAR
31/31
Rvis d Psic d Univrsidd d Chi