113

De Gouden Eeuw

Minimum

1. Wat is de Gouden Eeuw? 1. Een tijd van bloei in handel, wetenschap en kunst.

2. Wat is de grote visserij? 2. De haringvangst.

3. Wat is de kleine visserij? 3. De walvisvangst in de Noordelijke IJszee.

4. Welke industrieën kwamen in deze tijd op? 4. Scheepswerven, touwslagerijen en molens.

5. Waarom ging men meren droogleggen? 5. Om meer landbouwgrond te krijgen.

6. Hoe heette de molenbouwer die bij het droogleggen de leiding had?

6. Leeghwater.

7. Wat was de belangrijkste havenstad van Europa?

7. Amsterdam.

8. Noem twee specerijen die uit Indiё werden gehaald.

8. Peper en nootmuskaat.

16751625

TIJD VAN REGENTEN EN VORSTEN

1550 1575

1621: WIC

1595: Tocht om de zuid

TIJD VAN ONTDEKKERS EN HERVORMERS

1650

1596: Overwintering op Nova Zembla

1600

1602: VOC

1652: Jan van Riebeeck sticht de Kaapkolonie

1700

Regenten en Vorsten

Gouden Eeuw 1600 - 1700

114

9. Waar kochten de Hollanders die specerijen eerst?

9. In Portugal.

10. Wie was een bekend zeevaartkundige? 10. Dominee Petrus Plancius.

11. Waarom kon men niet ‘om de noord’ varen? 11. Schepen raakten vast in het ijs.

12. Wat betekent VOC? 12. Verenigde Oost-Indische Compagnie.

13. Welke stad bouwde Jan Pietersz. Coen in Indiё? 13. Batavia.

14. Wat is scheurbuik? 14. Bloedend tandvlees door gebrek aan vitaminen.

15. Wat deed de West-Indische Compagnie? 15. Handelen met Amerika en Spaanse schepen kapen.

16. Waarmee verdiende de WIC helaas veel geld? 16. Met de slavenhandel.

17. Waar haalde men de slaven vandaan? 17. Uit Afrika.

18. Door wie werden de arme mensen geholpen? 18. Door de diaconie en het stadsbestuur.

19. Wat zijn schuilkerken? 19. Huizen of pakhuizen waarin bijvoorbeeld rooms-katholieken hun kerkdiensten hielden.

20. Wie is de beroemdste schilder van ons land? 20. Rembrandt van Rijn.

21. Welke dichter werkte mee aan de Statenvertaling?

21. Dominee Jacobus Revius.

22. Hoe verbeterde Huygens de tijdmeting? 22. Door het slingeruurwerk te ontwerpen.

23. Wat was het belangrijkste leesboek op school? 23. De Bijbel.

24. Wat is de Nadere Reformatie? 24. Een stroming in de kerk die naast de Bijbelse leer, wilde dat mensen volgens de Bijbel gingen leven.

25. Wat zijn oudvaders? 25. Predikanten uit de tijd van de Nadere Reformatie.

26. Noem de namen van enkele oudvaders. 26. Willem Teellinck, Gisbertus Voetius, Jodocus van Lodenstein en Jacobus Koelman.

115

Ho

ofd

stu

k 8

D

e G

ou

den

Eeu

w

Basis

Jaartallen

1600-1700: Gouden Eeuw

1595: Tocht om de zuid

1596: Tocht om de noord - Overwintering op Nova Zembla

1602: Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC)

1621: West-Indische Compagnie (WIC)

1652: Jan van Riebeeck sticht de Kaapkolonie

Handel en visserij

1. De Hollandse en Zeeuwse schippers vervoerden allerlei producten. Hieronder zie je er een aantal. Verbind ze met het land of de plaats van herkomst.

hout Frankrijk

wijn Rusland

Leidse laken Spitsbergen

walvistraan Italië

marmer De Republiek

116

2. Hieronder zie je een kaartje van Europa met de vaarwegen vanuit de Republiek naar de landen, waarmee handel werd gedreven of de gebieden, waar gevist werd.

Vul de goede nummers in.

Straatvaart:

Handel met de Oostzeelanden:

Grote visserij:

Kleine visserij:

3. In 1612 werd de Beemster drooggelegd.a. Noem twee redenen waarom een aantal watergebieden in Noord-Holland werd drooggelegd.

117

b. Welk soort molen is gebruikt om de Beemster droog te leggen? Omcirkel het juiste antwoord.

watermolen – windmolen – korenmolen – poldermolen

c. Onder leiding van wie is de Beemster drooggelegd?

4. Bekijk de tekening van Amsterdam in de 17e eeuw.

a. Leg het woord ‘grachtengordel’ uit.

b. In veel steden zijn de grachten nu gedempt. Waarom zou dat gebeurd zijn?

Ho

ofd

stu

k 8

D

e G

ou

den

Eeu

w

118

c. Waarom zijn de Amsterdamse grachten niet gedempt?

d. In de 17e eeuw werd in het gewest Holland het meeste geld verdiend. Leg met behulp van de strip uit hoe dat komt.

De Verenigde Oost-Indische Compagnie (1602-1799)

5. Op zoek naar Indië.

a. Wat betekent de zin: ‘Wat de Portugezen kunnen, kunnen wij ook’?

119

b. Een tocht ‘om de zuid’ was gevaarlijk. Waarom?

c. Petrus Plancius was niet alleen dominee, maar ook

6. Het Behouden Huys. Zet de goede nummers voor de zinnen.

Het Behouden Huys. Een zeil van het schip ligt over het dak.

Op 29 mei 1597 voelen de mannen dat de lente begint. Daarom maken ze de sloep zeewaardig.

De ijsbeer ruikt de mannen. Met allerlei wapens gaat men het dier te lijf.

Ho

ofd

stu

k 8

D

e G

ou

den

Eeu

w3

1

2

4

5

6

7

8

120

In de ton op de schoorsteen staat een man met een musket.

Planken en gereedschap om aan de sloep te werken.

De pekketel wordt beschermd door een luik.

Twee vallen om poolvossen te vangen.

Het lekke schip ligt hoog opgestuwd tussen het ijs.

De West-Indische Compagnie (1621-1792)

7. Slavernij: een zwarte bladzijde.a. Vroeger werd er door Nederlandse kooplieden gehandeld in slaven. Wanneer begonnen de Nederlanders met het handelen in slaven? Kleur het goede tijdvak rood op de tijdbalk.

b. De WIC handelde ook in slaven. WIC is een afkorting van

c. Op 1 juli werd in Nederland slavernij officieel verboden. Kleur op de tijdbalk het goede tijdvak groen.

121

d. Hieronder zie je het monument dat is opgericht om de afschaffing van de slavernij te herdenken. Waar staat dit beeld?

In

e. Wat weet jij over de afschaffing van slavernij? Streep door wat fout is. Nederland was één van de eerste landen die de slavernij afschafte. waar / niet waar De schrijfster van het boek ‘De hut van oom Tom’ was voor de slavernij. waar / niet waar

f. Slavernij is een zwarte bladzijde uit onze geschiedenis. Leg uit wat daarmee bedoeld wordt.

Ho

ofd

stu

k 8

D

e G

ou

den

Eeu

w

122

g. Hieronder zie je een kaartje van de ‘driehoek van de slavenhandel’. De schepen namen bij elke reis weer wat anders mee. Weet jij wat? Zet de cijfers hieronder bij de juiste pijl op het kaartje

1. Tijdens deze reis was het schip volgeladen met onder andere wapens. 2. Tijdens deze reis was het schip volgeladen met slaven. 3. Tijdens deze reis was het schip volgeladen met de producten, die van de plantages kwamen.

h. Veel slaven kwamen terecht op een suiker– of een tabaksplantage.

Wat is een plantage?

i. Slaven hadden een slecht en zwaar leven. Er waren slaven die het lukte om te ontsnappen. Bij de meeste slaven lukte dat niet, omdat zij waren geketend en gebrandmerkt.

Wat betekent ‘een slaaf is geketend’?

j. De slaven werden ook gebrandmerkt. Leg uit wat dat is.

k. Op blz. 57 van je leerlingenboek kun je de mening lezen van ds. Smijtegelt over de slavernij. Schrijf in je eigen woorden op wat zijn mening is.

123

l. Het was van ds. Smijtegelt moedig om tegen de slavernij te protesteren. Waarom?

De kerk en de predikanten

8. Dominee Willem Teellinck (1579-1629) was predikant in Middelburg. Hij was één van de eerste predikanten van de Nadere Reformatie. Predikanten die hoorden bij de Nadere Reformatie noemen we ‘oudvaders’ of ‘oude schrijvers’.

Leg uit waarom we hen zo noemen.

a. In welke provincie ligt Middelburg?

b. En op welk eiland?

c. Hoe werd een provincie in de Gouden Eeuw ook genoemd?

d. Zet een streep door het woord dat fout is.. * Ds. Teellinck leefde eerder / later dan ds. Smijtegelt.

e. In een van zijn boeken waarschuwde ds. Teellinck tegen volkszonden. Hij schrijft:

Wat aangaat de gewone man: deze zonden worden merkelijk onder hen bespeurd: onwetendheid in de kennis der zaligheid, verachting van het heilige Woord Gods, onderhouding van kermissen, overblijfselen van afgoderij, vloeken en zweren, sabbat-breken, overdaad in klederen en banketten, het drukken en verkopen van onchristelijk boeken ….

Ho

ofd

stu

k 8

D

e G

ou

den

Eeu

w

124

Wat valt je op als je dit leest?

Kunstenaars en geleerden

9. Niet ver van Amsterdam ligt het Muiderslot. In de Gouden Eeuw woonde op dit kasteel de regent P. C. Hooft (1581-1647). Hij was regelmatig gastheer van een groep dichters, schrijvers en geleerden. Ze lazen elkaar hun gedichten en boeken voor of maakten samen muziek.

3

1

2

4

5

6

7

8

9

10

125

Zet de goede nummers voor de zinnen.

In de armstoel zit de gastheer Pieter Corneliszoon Hooft. Hij leest voor uit zijn eigen werk.

In de hoek bij het raam staat de gastvrouw Heleonora Hellemans. Zij is de tweede vrouw van Hooft.

Naast de gastvrouw staat de kaartentekenaar Willem Jansz. Blaeu. Hij maakt en verkoopt atlassen.

Tegenover Hooft zit professor Adolphus Vorstius. Hij geeft aan de universiteit les in geneeskunde.

Op de voorgrond zit Maria Tesselschade. Links van haar zit haar zus Anna Roemers Visscher. De twee zussen kunnen goed tekenen, schilderen, musiceren en gedichten schrijven.

Naast Anna Roemers Visscher zit de beroemde dichter Joost van den Vondel.

Achter Anna Roemers Visscher staat Jacob Cats (met hoed). Hij wordt later raadspensionaris. Jacob Cats schrijft gedichten en spreekwoorden.

Francisca Duarte speelt op de klavecimbel. Haar ouders zijn gevluchte Portugese Joden. Francisca staat bekend om haar zangtalent.

Achter de vrouw staat Constantijn Huygens met een luit in zijn handen. Hij is secretaris van stadhouder Frederik Hendrik.

Rechts staat Allart Krombalch, de man van Maria Tesselschade. Hij praat met Constantia Bartolotti, het jongste dochtertje van Heleonora Hellemans.

‘Je weet misschien dat ik bij de opening van de Universiteit van Utrecht in 1636 mijn Latijnse felicitatiegedicht mocht voordragen. Daarin klaag ik over de uitsluiting van vrouwen. Dat sloeg in. Ik kreeg toen als eerste vrouw in Nederland toestemming om colleges te volgen. (…) Als vrouwen een verstand gekregen hebben, dan zijn ze verplicht dat talent tot Gods eer te gebruiken, net als de mannen.’ Bron: Enny de Bruijn (red.), Oog in oog met 17e eeuwers.

a. Wie is hier aan het woord?

b. Van welke professor kreeg ze les?

c. Waarom las ze het gedicht voor in het Latijn? H

oo

fdst

uk

8

De

Go

ud

en E

euw

126

d. Anna Maria van Schurman was ook kunstzinnig. Wie heeft ze hier geschilderd?

11. Dit is een schilderij van Jan Steen (1626-1679).

a. Wat heeft de schilder hier afgebeeld?

b. Noem twee overeenkomsten en twee verschillen met de school van nu.

127

Extra

Handel en visserij

1. Grachtenpanden in Amsterdam.

a. Wie woonden in de Gouden Eeuw in deze huizen?

b. Bekijk de foto van de gevels. Zet het goede cijfer boven de gevel. 1 = trapgevel 2 = lijstgevel 3 = klokgevel 4 = halsgevel 5 = tuitgevel

Ho

ofd

stu

k 8

D

e G

ou

den

Eeu

w

128

De Verenigde Oost-Indische Compagnie

2. De Atlas Maior is een grote meerdelige wereldatlas uit 1662. Hier zie je de titelpagina van het eerste deel van die atlas. Bekijk de titelpagina.

a. Welke drie soorten kaarten staan er in?

1.

2.

3.

b. Wie heeft deze atlas samengesteld?

c. Welke dominee was ook cartograaf?

d. Hoe kwam deze dominee aan steeds nieuwe gegevens over de wereld?

De kerk en de predikanten

3. Dominee Wilhelmus à Brakel (1635-1711) geeft een goede raad. Hij schrijft:

‘Pas op voor de verzoeking van de twijfel aan het bestaan van God. Lees de Bijbel, bid tot God en luister hoe Gods kinderen spreken over hun Heere’.

129

a. Hoe kun je weten dat God echt bestaat?

b. Zoek een tekst in de Bijbel waarin geschreven is dat God bestaat.

c. Hoe weet je dat iemand een kind van God is?

d. Welk bekend boek heeft dominee à Brakel geschreven?

e. Waarom wordt dominee à Brakel een oudvader genoemd?

Kunstenaars en geleerden

4. Schilders in de Gouden Eeuw.a. Welke techniek gebruikte Rembrandt veel?

b. Waarom heet dit beroemde schilderij ‘De Nachtwacht’?

Ho

ofd

stu

k 8

D

e G

ou

den

Eeu

w

130

c. Rembrandt heeft veel Bijbelse afbeeldingen gemaakt.

1. Welke gebeurtenis heeft Rembrandt hier afgebeeld?

2. Waar wordt deze gebeurtenis in de Bijbel beschreven?

3. Welke gebeurtenis heeft Rembrandt hier afgebeeld?

4. Waar wordt deze gebeurtenis in de Bijbel beschreven?

5. Jan Pieterszoon Sweelinck (1562-1621) was organist van de Oude Kerk te Amsterdam. Hij bespeelde het orgel voor en na de kerkdienst op zondag en door de week. De psalmen werden gezongen onder leiding van een voorzanger. Natuurlijk moest Sweelinck veel studeren.

a. Zou hij thuis een orgel hebben gehad?

b. Thuis studeerde Sweelinck op het instrument dat je nu hoort. Hoe heet dat instrument?

c. Je hoorde muziek die door Sweelinck is gecomponeerd. Welke psalm hoorde je?

131

d. De klank van de klavecimbel lijkt een beetje op een ander instrument. Welk instrument?

e. Je hoort nu muziek van Sweelinck, gespeeld op een orgel. Welke psalm hoor je?

f. Uit welke psalmberijming werd er in de tijd van Sweelinck in de kerk gezongen?

6. Lees het gedicht van dominee Jacobus Revius (1586-1658). Ds. Revius was predikant te Deventer. Hij hoort bij de oudvaders.

‘t En zijn de Joden niet, Heer’ Jesu, die U kruisten,noch die verraderlijk U togen voor ’t gericht,noch die versmadelijk U spogen in ’t gezicht,noch die U knevelden en stootten U vol puisten.

‘t En zijn de krijgslui niet die met hun felle vuistende rietstok hebben of de hamer opgelicht,of het vervloekte hout op Golgotha gesticht,of over Uwe rok ‘t saâm dobbelden en tuistten.

Ik ben ‘t o Heer’, ik ben ‘t die U dit heb gedaan,ik ben de zware boom die U had overlaân,ik ben de taaie streng waarmee Gij ging gebonden,

de nagel en de speer, de gesel die U sloeg,de bloedbedropen kroon die Uwe schedel droeg:want dit is al geschied, helaas! om mijne zonden.

U togen voor ’t gericht = voor de rechtbank sleepten

versmadelijk = beledigend

knevelden = vastbinden; puisten = bulten

gesticht = neergezet

Uw rok = Uw kleed; tuisten = dobbelden

de zware boom = het kruis

taaie streng = touw

nagel = spijker

Ho

ofd

stu

k 8

D

e G

ou

den

Eeu

w

132

a. Waarover gaat het in dit gedicht?

b. Het gedicht bestaat uit twee gedeelten. Met welke regel begint het tweede gedeelte?

c. Zo’n verandering in het gedicht noem je een ‘wending’. Hoe kun je in de tekst de wending herkennen?

d. Waarmee vergelijkt de dichter zichzelf?

e. In de liedbundel Elk zing’ Zijn lof staat dit lied ook. Zoek het lied op in de bundel. Gebruik daarvoor de inhoudsopgave. Luister naar de muziek van het lied. Welke componist heeft de muziek bij dit gedicht geschreven?

f. Hoe kun je de wending horen in de muziek?

7. Isaac Newton (1643-1727) was een groot geleerde. Iemand die atheïst was, vroeg eens aan hem wie de mooie globe, die op de kamer van Newton stond, had gemaakt. Newton zei: ‘Niemand…’. Dat vond de geleerde dwaas. Iemand moest toch de globe hebben gemaakt. Daarop vervolgde Newton: ‘U bent nog veel dwazer, omdat u niet gelooft dat de echte wereldbol een Schepper heeft’.

a. Wat is een atheïst?

b. Denk je dat er in onze tijd atheïsten zijn? Waarom wel / niet?

133

c. Wat is een globe?

d. Wie bedoelt Newton met ‘de Schepper ‘ van de echte wereldbol?

8. Zijn er in jouw woonplaats straten die vernoemd zijn naar schilders uit de Goude Eeuw? Zo ja, welke? Schrijf ze op.

Ho

ofd

stu

k 8

D

e G

ou

den

Eeu

w