recursos hidricos no futuro
DESCRIPTION
sasasaTRANSCRIPT
-
MoreMore
ServicesonDemand
Article
textin English
pdfinEnglish|Portuguese
ReadCube
Articleinxmlformat
Articlereferences
Howtocitethisarticle
CurriculumScienTI
Automatictranslation
Sendthisarticlebyemail
Indicators
CitedbySciELO
Accessstatistics
Relatedlinks
Share
Permalink
EstudosAvanadosPrintversionISSN01034014
Estud.av.vol.22no.63SoPaulo2008
http://dx.doi.org/10.1590/S010340142008000200002
DOSSIGUA
Recursoshdricosnofuturo:problemasesolues
JosGaliziaTundisi
RESUMO
Acriseatualdaguatemmuitoscomponentesdeorigemsocial,econmicaeambiental:usosexcessivosdagua,aumentodedemanda,gerenciamentosetorialemuitofocadoemquantidade.Contaminaodagua,eutrofizaoealteraesnociclohidrolgicoemrazodasmudanasglobaissooutroscomponentes.Pararesolveresseconjuntodeproblemaseavanarestratgiasdeplanejamentoegestoemlongoprazo,osseguintesprogramaseabordagenssoalgunsmecanismosrelevantes:a)Umaabordagemdabaciahidrogrficaintegrandogesto,planejamentoepesquisacientficab)Umsistemaavanadodegovernanadessasbaciashidrogrficascomaparticipaodeusurios,setorpblicoesetorprivadoc)Estudosestratgicossobreguaeeconomia,guaemreasmetropolitanas,guaeenergiad)Umaestruturaparacooperaointernacionalembaciasinternacionaiscompartilhadase)Umaavaliaoeconmicadosserviosdosrecursoshdricos(guassuperficiaisesubterrneas,rios,lagoserepresas)f)Programasdecapacitaodegerentescomumaabordagemintegrada,preditiva,tcnicaetecnolgica.
Palavraschave:Recursoshdricos,Planejamento,Gerenciamento,Sustentabilidade,Futurasaes.
Introduo:ascausasprincipaisda"crise"daguaSegundoalgunsespecialistas,acrisedaguanosculoXXImuitomaisdegerenciamentodoqueumacriserealdeescassezeestresse(Rogersetal.,2006).entretanto,paraoutrosespecialistas,resultadodeumconjuntodeproblemasambientaisagravadoscomoutrosproblemasrelacionadoseconomiaeaodesenvolvimentosocial(Gleick,2000).ParaSomlyody&Varis(2006),oagravamentoeacomplexidadedacrisedaguadecorremdeproblemasreaisdedisponibilidadeeaumentodademanda,edeumprocessodegestoaindasetorialederespostaacriseseproblemassematitudepreditivaeabordagemsistmica.Tundisi&MatsumuraTundisi(2008)acentuamanecessidadedeumaabordagemsistmica,integradaepreditivanagestodasguascomumadescentralizaoparaabaciahidrogrfica.segundoessesautores,umabasededadosconsolidadaetransformadaeminstrumentodegestopodeserumadasformasmaiseficazesde
-
enfrentaroproblemadeescassezdegua,estressedeguaedeterioraodaqualidade.
Tundisietal.(2008)destacamque,noamplocontextosocial,econmicoeambientaldosculoXXI,osseguintesprincipaisproblemaseprocessossoascausasprincipaisda"crisedagua":
Intensaurbanizao,aumentandoademandapelagua,ampliandoadescargaderecursoshdricoscontaminadosecomgrandesdemandasdeguaparaabastecimentoedesenvolvimentoeconmicoesocial(Tucci,2008).Estresseeescassezdeguaemmuitasregiesdoplanetaemrazodasalteraesnadisponibilidadeeaumentodedemanda.Infraestruturapobreeemestadocrtico,emmuitasreasurbanascomat30%deperdasnaredeapsotratamentodasguasProblemasdeestresseeescassezemrazodemudanasglobaiscomeventoshidrolgicosextremosaumentandoavulnerabilidadedapopulaohumanaecomprometendoaseguranaalimentar(chuvasintensaseperodointensosdeseca).Problemasnafaltadearticulaoefaltadeaesconsistentesnagovernabilidadederecursoshdricosenasustentabilidadeambiental.
Esseconjuntodeproblemasapresentadimensesemmbitolocal,regional,continentaleplanetrio.essesproblemascontribuempara:
Aumentoeexacerbaodasfontesdecontaminao.Aalteraodasfontesderecursoshdricosmananciaiscomescassezediminuiodadisponibilidade.Aumentodavulnerabilidadedapopulaohumanaemrazodecontaminaoedificuldadedeacessoguadeboaqualidade(potveletratada).Esseconjuntodeproblemasestrelacionadoqualidadeequantidadedagua,e,emrespostasaessascausas,hinterfernciasnasadehumanaesadepblica,comdeterioraodaqualidadedevidaedodesenvolvimentoeconmicoesocial.Aposiocentraldosrecursoshdricosquantogeraodeenergia,produodealimentos,sustentabilidadedabiodiversidadeeamudanasglobaisdestacadanaFigura1,eaFigura2apresentaasprincipaisinterrelaesdosprocessosqueafetamqualidadeequantidadedegua,abiotaaquticaeapopulaohumana.
MetodologiasepropostasparasoluoeprioridadesTendoemvistaessasituao,quaissoasabordagens,oprogramaeosprojetosquepodempromoverumaprofundaalteraonagestodasguasenopreparoeaplicaodesoluescriativasedecustoadequado?
Inicialmente,devesecogitarqueumaavaliaoeconmicados"servios"dosrecursoshdricosedosecossistemasaquticosdeveserconsideradacomoumabaseimportantedametodologiaedasaesfuturas.Esses"servios"esuavaloraoseroabaseparaumagovernabilidadeadequadadosrecursoshdricos.servioscomoregulaodosciclos,controledoclima,abastecimentodegua,produodeenergiaealimentosdevemserabaseparaumanovaabordagemnagestoegovernanadosrecursoshdricos(Mea,2003).Capacidadedemonitoramentoavanadocomaelaboraodebancodedadoseproduodesoftwaresadequadosgestooutrametodologiadegrandealcanceaplicado.Eacapacitaodegestoresdeveseravanadanessesentido:gerenciamentointegrado,preditivoeemnveldebaciahidrogrficaoquedeveserabasedessacapacitao.
Quantogovernanadagua,omovimentodescentralizadorqueexistepromovendoumagestoporbaciashidrogrficasfundamental.Abaciahidrogrficaumaunidadebiogeofisiogrficaquedrenaparaumrio,lagoouoceanoaunidadenaturaldepesquisaegesto(Likens,1992Tundisi,2003Tundisi&MatsumuraTundisi,2008).Umabaciahidrogrficatemtodososelementosparaintegraodeprocessosbiogeofsicos,econmicosesociais,aunidadenaturalquepermiteintegraoinstitucional,integraoearticulaodapesquisacomogerenciamento,epossibilitaaindaimplantarumbancodedadosquefuncionarcomoumaplataformaparaodesenvolvimentodeprojetoscomalternativas,levandoseemcontaoscustosdestas.cadavezmaisevidentequenovastecnologiascomoecotecnologiaseecohidrologiascomsoluesqueincluemosusosdesistemasnaturaisedosprocessosnaturaisseroutilizadasintensivamentenaconservaoerecuperaodelagos,represaserios,enaconservaodeguassubterrneasemanutenodosaqferos(Zalewski,2007).
Almdoproblemadagovernanadosrecursoshdricos,aoutraquestoreferenteaogerenciamentotambmdeverapresentargrandesalteraes:deumgerenciamentolocal,setorialederespostaexiste,atualmente,umatransioparaumgerenciamentoemnveldeecossistema(baciahidrogrfica),integrado(integrandoociclodeguasatmosfricas,superficiaisesubterrneaseintegrandoosusosmltiplos).
Aparticipaodosusurios,dopblico,dainiciativaprivadaedosetorpblicodeveserumdoseixosprincipaisdessagovernanadosrecursoshdricosnocontextodebaciashidrogrficas(Rogers,2006).essaparticipaodevermelhorareaprofundarasustentabilidadedaofertaedemandaeaseguranacoletivadapopulaoemrelaodisponibilidadeevulnerabilidade.
-
guanaagriculturaAdemandamundialparaaproduodealimentosaumentaprogressivamenteataxasmuitoaltas.Atualmente,namaioriadospases,continenteseregies,aguaconsumidanaagriculturadecercade70%dadisponibilidadetotal.Humaenormenecessidadedereduodesseusocomaintroduodetecnologiasadequadas,eliminaodosdesperdcioseintroduoderesoereciclagem.Osusosdaguaincluemumaexcessivautilizaoparairrigaoapartirdeguassubterrneas.DeacordocomLlamas&MartinezSantos(2006),ousointensivodeguasubterrneaparaaagriculturaempaseseregiesridasesemiridasvemprovocandodrsticadiminuionovolumedosaqferos,aumentonoscustosdaextraodegua(0,01U$/m3
ouat0,2U$/m3)eaumentonocustodeirrigaoporhectare(oscilandoentreU$20aU$1.000porhectare,dependendodaqualidadedobombeamento).Oinvestimentoemproduodealimentosmaisrentveiscashcropssignificamaiorinvestimentoeusosmaisintensivosdeguanaagricultura.Adegradaodaqualidadedaguasuperficialesubterrneaoutrocomponenterelevantedosusosdaguanaagricultura,eessadegradaodeveserquantificada.Aeutrofizaodelagos,represaseriosumadasconseqnciasdosusosexcessivosdefertilizantesnaagricultura,osquais,combinadoscomalteraesdedrenagem,podemaumentarconsideravelmenteecomrapidezosndicesdeestadotrfico,incluindoasguassubterrneas.Avaliaodaguavirtual(utilizadanaagricultura),desenvolvimentodetecnologiasparaeliminardesperdciosemelhorarodesempenhonairrigaointroduzirresodeguanaagriculturasoalgumasdassoluesurgentesnessarea.
guaeeconomiaregionalenacionalEconomiasregionaisenacionaisdependemdadisponibilidadeadequadadeguaparageraodeenergia,abastecimentopblico,irrigaoeproduodealimentos(agricultura,aqiculturaepesca,porexemplo).Melhoraragestodosrecursoshdricosintegrandoeotimizandoosusosmltiplos,alocandodeformaflexvelaguaparaosdiferentesusurioseinvestindoemsaneamentopblico(coletadeesgotos,tratamentodeesgotos,resolvendoproblemassanitriosdedoenasdeveiculaohdrica)umadasformasmaisrelevantesdedesenvolvimentoeconmicoesocial,poismelhoraaqualidadedevida,promoveageraodeempregoserendaeampliaacapacidadedeabastecimentodeguaparausosmltiploseestmuloeconomia(Bhatia&Bhatia,2006).
Tecnologiasdebaixocustopodemforneceraimplantaodemedidaseodesenvolvimentodeaesemsaneamentobsico,especialmenteparapopulaesdebaixarendanasperiferiasdasgrandesregiesmetropolitanas(Tundisietal.,2006).
guaemudanasclimticasAlteraesclimticasteropapelrelevantenociclohidrolgicoenaquantidadeequalidadedagua.Essasalteraespodempromoverinmerasmudanasnadisponibilidadedeguaenasadedapopulaohumana.Deummodogeralecomalteraesdiversasemcontinenteseregies,trsproblemasfundamentaisdevemserestudadosparapromoversolues:a)extremoshidrolgicosextremoshidrolgicosqueocorreroemdiferentescontinenteseregiesdeveroafetarpopulaeshumanasemrazodedesastres(enchentes,deslizamentos,transbordamentosnasvrzeas)ousecasintensas(aumentonasemiaridezearidez),comprometendoasadehumana,aseguranaalimentareaumentandoavulnerabilidadedoscicloseprocessosbiogeoqumicosreasurbanaspoderoserextremamenteafetadasporestesextremoshidrolgicosb)contaminaoosestudosdesenvolvidosemmuitasregiesapontamparaumaumentoacentuadodecontaminaoagravadoporsalinizaoedescontrolenosusosdosolo,interferindocomosciclosdofsforo,nitrognioemetaispesados(Martinelietal.,1999)aeutrofizaodeguassuperficiais(rios,lagoserepresas)deveraumentaremrazodoaumentodatemperaturadaguaedaresistnciatrmicacirculao:comoconseqncia,esperasemaiorfreqnciadosflorescimentosdecianobactrias(Paerl&Hussmann,2008),agravandoatoxicidadedasnascentesefontenaturaisdeabastecimentoc)guaeeconomiasregionaisenacionais.
Essesextremoshidrolgicoseoaumentodacontaminaodeveroatuarnaseconomiasregionais,tendocomoconseqnciaprofundasalteraesnaeconomiadependentedadisponibilidadeedemandadosrecursoshdricos.
Asoluoparaoenfrentamentodasconseqnciasdosefeitosdasmudanasglobaisnosrecursoshdricosadaptarseaessasalteraes,promovendomelhorgovernanaemnveldebaciashidrogrficas,desenvolvendotecnologiasavanadasdemonitoramentoegesto,ampliandoaparticipaodacomunidadeusuriosepblicoemgeralnessagestoenocompartilhamentodosprocessostecnolgicosqueiromelhorarainfraestruturadobancodedadosedarmaiorsustentabilidadesaes.
-
RecursoshdricosecooperaointernacionalEmfacedasmudanasclimticascujasevidnciassobastanteclarasjapartirdosltimosdosculoXXenesteinciodosculoXXI(IPCC,2007),hanecessidadedeintensacooperaointernacional,especialmenteembaciascompartilhadasporvriospases.Odesenvolvimentodessasparceriasinternacionaisnagestodebaciashidrogrficastemsidoobjetodediscusses,anlises,propostasealgumasaesquevisamcompartilharproblemas,diagnosticarascausasepromoversoluesconjuntas(Yundisi,2003Somlyody&Varis,2006).
AaAmricadoSul,cooperaointernacionalefetivatemsedesenvolvidonabaciadoPrata(compartilhadaporArgentina,Brasil,Chile,ParaguaieUruguai)enabaciaAmaznica(compartilhadapornovepases).Aesconjuntasdemonitoramentoparacontroledaqualidadedagua,estudosconjuntosparaavaliaroimpactodosusosdosolonacontaminaoedegradaodosrecursoshdricoserealizaodeprogramasdecapacitaoconjuntadegestoresderecursoshdricossoalgumasaeseatividadesjdesenvolvidasequetmestimuladopolticaspblicasdelongoprazoparaagestodessasbacias.
Outrosexemplosrelevantesemqueacooperaointernacionaltematuadointensivamentepararesolverproblemascomunsdedisponibilidade,demandaeescassezso:
ProgramasdecooperaointernacionalnosdezpasesquecompartilhamabaciadoRioNilo(Magadza,2002),osquais,comumapopulaodeaproximadamente230milhesdehabitantes,tmnecessidadescrescentesquantoaosusosedemandadeguasegrandesproblemasdesaneamento(crescimentopopulacionalde3,9%aoano).CooperaointernacionalparagerenciamentodoMarCspiocompartilhadoporcincopases.Umdosprincipaisproblemasaexploraodepetrleoeopotencialdecontaminaonessaregio,almdaproduopesqueiraqueimportanteeconomicamente(Golubev,2002).CooperaointernacionalnoRioDanbio,cujabaciahidrogrficacompartilhadapordezpases(principaisproblemas:navegaoetransporte,usosdagua,controledapoluioeprojetosdeproteoambientaldabaciadoRiodanbioeseustrezentostributrios(Jansky,2002)).
Atualmente,150acordosinternacionaisrelacionadoscombaciashidrogrficastransfronteiriasestoemcurso,naEuropaenosEstadosUnidos.
UmavanoconsidervelnagestocompartilhadadosrecursoshdricosnaEuropasoasDiretrizesdaUnioEuropiaparaagestodasguas(EuropeanWaterFrameworkDirective(Jansky,2002),essasdiretrizestmosseguintesobjetivos:
Disponibilidadedeguademelhorqualidadeparaabastecimentohumano.Disponibilidadedeguademelhorqualidadeemrioselagosparautilizaopblicaemrecreao(banhosenatao).guamenospoludacomopartedasheranaslocaiseregionaisepartedasaesambientaisrumosustentabilidade.
OutrainiciativaimportanteaaopropostapeloInterAcademyPanel(IAP)querene96AcademiasdeCinciasparaampliareaprofundaracapacidadedeformaodegestoresderecursoshdricoscomumavisointegradaesistmica.Atualmente,seispasesjpromoveramseminriosregionais,cursosepublicaesemumesforoconjuntodaredeinternacional:fricadoSul,Brasil,China,Rssia,Polnia,Jordnia.Almdesseesforo,AcademiasdeCinciasdasAmricasagrupadasemumaassociaointernacional,InterAmericanNetworkofAcademiesofSciences(Ianas),estopromovendocursos,discusses,seminrioseaimplementaodeumvolumeparacadapascomdiagnsticos,prognsticoseestratgiasdegestodasguasnospasesdaAmricas(Tundisi&Scheuenstuhl,2008,noprelo).
RecursoshdricoseenergiaAproduodeenergia,especialmentenoBrasil,dependedadisponibilidadederecursoshdricos,dadaamatrizenergticabrasileiraquedependeem50%desserecurso.Almdisso,otransportedeguatratadadependedeenergiaparabombeamento,oqueaumentaoscustosparadisponibilizla.NocasodoBrasiledeoutrospasesdependentesdaenergiahidroeltrica,estudosestratgicosdelongaduraodevemfixarasbasesparaessaexploraofutura,bemcomoexaminarasconseqnciasdessaexploraonasbaciashidrogrficasenociclohidrossocial.
RecursoshdricosnoBrasil:prioridadesparagovernana,conservaoerecuperao
OBrasil,com14%daguadoplaneta,possui,entretanto,umadistribuiodesigualdovolumeedisponibilidadederecursoshdricos:enquantoumhabitantedoAmazonastem700.000m3deguaporanodisponveis,umhabitantedaRegioMetropolitanadeSoPaulotem280m3poranodisponveis.essadisparidadetrazinmerosproblemaseconmicosesociais,especialmentelevandoseemcontaa
-
disponibilidade/demandaesadehumananaperiferiadasgrandesregiesmetropolitanasdoBrasil:esseumdosgrandesproblemasambientaisdesteinciodesculoXXInoBrasil.Portanto,saneamentobsico,tratamentodeesgotos,recuperaodeinfraestruturaedemananciaissoprioridadesfundamentaisnoBrasil.Outraprioridadeavanarnagestodosrecursoshdricoscomaconsolidaodadescentralizaoedagovernabilidadecomaabordagemdebaciashidrogrficas.Nessecaso,ainteraoentredisponibilidade/demandaderecursoshdricoscomapopulaodabaciahidrogrficaeaatividadeeconmicaesocial,considerandoseociclohidrosocial,tambmfundamentaledegrandealcanceparaofuturo.
AgrandedisponibilidadedeguaemcertasregiesdoBrasildeveserconsiderada,semdvida,umenormerecursonaturalaserutilizadoparaodesenvolvimentoeconmicoregional,paraoestmuloeconomiaeparaapromoodealternativasadequadasparaodesenvolvimento,baseadasnociclohidrossocial.
Arevitalizaoderios,lagoserepresasemmuitasregiesdoBrasil,especialmentenoSudeste,podetambmpromoverestmuloseconmicoserecuperarociclohidrossocial.Nessasregiesimpactadasdosudestecomumpassivoambientalmuitoalto,arevitalizaopodepromovergeraodeempregoerenda,novasoportunidadesdeusosmltiplosegerarumaindstriadenovasepromissorastecnologiasparagesto(monitoramentoavanado,consultorias,formaoderecursoshumanos).
fundamental,entretanto,promover,emmbitonacionalnoBrasil,umconjuntodeestudosestratgicossobrerecursoshdricoseenergia,recursoshdricoseeconomia,guaesadehumana,guaemudanasglobais,comafinalidadedepromovervisesecenriosdelongoprazoqueestimulempolticaspblicasconsolidadas.
DeveseaindaconsideraroimportantepapeldedessalinizaonoabastecimentodecidadesdasregieslitorneasemesmoemlagossalinosdointeriordoNordeste,tornandodisponvelmaisguaparaapopulao.Essaumadassoluesquepoderotornarseviveisapsatecnologiaadesenvolvertornarocustodadessalinizaomaisacessvel.
Quantostransposies,maisespecificamenteatransposiodoRioSoFrancisco,importanteconsiderarquesomenteumprojetoconjuntoderevitalizaodorio(edespoluio)eumgrandeprojetodedesenvolvimentoregionalpoderoserabaseparaatransposio(Tundisietal.,2008).
Concluses
Umaabordagemdegerenciamento,pesquisaeelaboraodebancodedadosapartirdabaciahidrogrficadeveincluirumavaloraodos"servios"dosecossistemasaquticosedosrecursoshdricos,umacapacidadepreditivabaseadaemumprogramadensoetecnicamenteavanadodemonitoramentoeumsistemaadequadodegovernanadeguacomafinalidadedepromoveroportunidadesdedesenvolvimentoregionalesustentvelapartirdaguadisponveledademanda.Gerenciamentointegrado,preditivocomalternativaseotimizaodeusosmltiplosdeveserimplantadononveldebaciashidrogrficascomafinalidadededescentralizarogerenciamentoedaroportunidadesdeparticipaodeusurios,setorpblicoeprivado.EducaodacomunidadeemtodososnveisepreparaodegestorescomnovasabordagensoutronecessriodesenvolvimentodagestoderecursoshdricosnosculoXXI.
RefernciasbibliogrficasBHATIA,R.BATHIA,M.Waterandpovertyalleviation:theroleofinvestmentsandpolicyinterventions.In:ROGERS,P.P.etal.(Ed.)Watercrisis:mythorreality?London:FundacinMarcelinoBotn,Taylor&Francis,2006.p.197220.[Links]
GLEICK,P.H.Theworld'swater.20002001.ReportonFreshwaterResources.IslandPress,2000.315p.[Links]
GOLUBEV,G.N.TheCaspianasaninternationalwatersystem.In:JANSHY,L.etal.(Ed.)Lakesandreservoirsasinternationalwatersystems:towardsworldlakevision.UNU,2002.p.4554.[Links]
IPCC.ClimateChange2007:Impacts,AdaptationandVulnerability.WorkingGroupIIContributionontheIntergovernmentalPanelonClimateChange.FourthAssessmentReport.SummaryforPolicymakers.2007.22p.[Links]
JANSKY,L.RiverDanube:needsforintegratedrivermanagement.In:JANSHY,L.etal.(Ed.)Lakesandreservoirsasinternationalwatersystems:towardsworldlakevision.UNU,2002.p.5568.[Links]
JANSKY,L.etal.Lakesandreservoirsasinternationalwatersystems.UnitedNationsUniversity,2002.110p.[Links]
LIKENS,G.E.Theecosystemapproach:itsuseandabuse.Oldenhorf/Luhe:EcologyInstitute,Oldendorf/Luke,Germany,1992.166p.[Links]
-
LLAMAS,M.R.MARTINEZSANTOS,P.Significanceofthesilentrevolutionofintensivegroundwatersuseinworldwaterpolicy.In:ROGERS,P.P.LLAMAS,M.R.MARTINEZCORTINA,M.(Ed.).Watercrisis:mythorreality?Espain:FundacinMarcelinoBotn,Taylor&Francis,2006.p.16380.[Links]
MAGADZA,C.H.D.EmergingissuesinsustainablewaterresourcesmanagementinAfrica.In:JANSKY,L.etal.(Ed.)Lakesandreservoirsasinternationallakesystems.TowardsWorldLakeVision.UNU,2002.p.1427.[Links]
MARTINELLI,L.A.etal.EffectsofSewageontheChemicalCompositionofthePiracicabaRiver,Brazil.Water,AirandSoilPollution110,1999.p.6779.[Links]
MILLENIUMECOSYSTEMASSESSMENT(MEA).EcosystemsandHumanWellBeing:aframeworkforassessment.IslandPress,2003.245p.[Links]
PAERL,H.W.HUSSMANN,J.Bloomslikeithot.Science,v.320,p.578,2008.[Links]
ROGERS,P.P.Watergovernance,watersecurityandwatersustainability.In:ROGERS,P.P.etal.(Ed.)Watercrisis:mythorreality?London:FundacinMarcelinoBotn,Taylor&Francis,2006.p.336.[Links]
ROGERS,P.P.etal.(Ed.)Watercrisis:mythorreality?London:FundacinMarcelinoBotn,Taylor&Francis,2006.331p.[Links]
SOMLYODY,LVARIS,O.Freshwaterunderpressure.InternationalReviewforEnvironmentalStrategies,v.6,n.2,p.181204,2006.[Links]
TUCCI,C.E.M.guasurbanas.Estudosavanados,v.22,n.63,p.116,2008.[Links]
TUNDISI,J.G.guanosculo21:enfrentandoaescassez.RIMA/IIE,2003.247p.[Links]
______.Bridgingwaterresearch,innovationandmanagement:enhancingglobalwatermanagementcapacity.In:PROCEEDINGSOFTHEVIREGIONALWORKSHOPWaterResourcesandWateruseProblemsinCentralAsiaandCaucasus.IAP,IWEP,RussianAcademyofSciences,2008,p.8694.[Links]
TUNDISI,J.G.MATSUMURATUNDISI,T.Limnologia.SoPaulo:oficinadetextos,2008.631p.[Links]
TUNDISI,J.G.SCHEUENSTUHL,M.(Ed.)Bridgingwaterresearchandmanagement:newperspectivesfortheamericas.IIE,IIBRH,Ianas,Brazilianacademyofsciences,IAP,2008.(Noprelo).[Links]
TUNDISI,J.G.etal.ReservatriosdaRegioMetropolitanadeSoPaulo:conseqnciaseimpactosdaeutrofizaoeperspectivasparaogerenciamentoerecuperao.In:TUNDISI,J.G.MATSUMURATUNDISI,T.SIDAGISGALLI,C.(Ed.).EutrofizaonaAmricadoSul:causas,conseqnciasetecnologiasdegerenciamentoecontrole.IIE,IIEGA,ABC,IAP,Ianas,2006.p.16182.[Links]
TUNDISI,J.G.etal.Conservaoeusosustentvelderecursoshdricos.In:BARBOSA,F.A.(Org.)ngulosdagua:desafiosdaintegrao.BeloHorizonte:EditoraUFMG,2008.p.15783[Links]
ZALEWSKI,M.EcohydrologyinthefaceoftheAnthropocene.EcohydrologyandHydrobiology,v.7,n.2,p.99100,2007.[Links]
Recebidoem8.7.2008eaceitoem10.7.2008.
JosGaliziaTundisipresidenteepesquisadordoInstitutoInternacionaldeEcologia,SoCarlosSP.@[email protected]
InstitutodeEstudosAvanadosdaUniversidadedeSoPaulo
RuadaReitoria,109CidadeUniversitria05508900SoPauloSPBrasil
Tel:(5511)30911675/30911676Fax:(5511)30914306