1

on

de

rh

ou

d e

n h

er

st

el

va

n v

oe

ge

n i

n h

ist

or

isc

h m

et

se

lwe

rk

1. Inleiding 5

2. Materiaalenconstructie 6 (Voeg)mortelalsonderdeelvanhetmetselwerk 6 Functievaneenvoegmortel 6 Evolutievanhetvoegtype 7 Samenstellingvandevoegmortel 10

3. Oorzakenenvormenvanschade 21 Mechanischeschade 21 Vuilenchemischeschade 22 Schadedoorwateren(eenhogerelatieve)vochtigheid 22 Biologischeschade 25 Schadedooreenverkeerdetemperatuur 25 Schadedoorvandalismeendiefstal 27 Brandschade 27 Verliesvaninformatie/uitvoeringsfouten 27

4. Onderhouddoordebeheerder 29 Regelmatigemonitoringencontrole 29 Schadevoorkomen 29 Reinigen? 34 Oppervlaktebescherming? 345. Voegwerkherstellen 36 Lokaalofglobaalherstel 36 Dekeuzevandemortel 36 Uitvoeringstechnieken 42 Omstandighedentijdenshetherstellenvanvoegen 45

6. Besluit 47

Beknoptebibliografie 48

Colofon 50

inhoud

3inhoud

5

inleiding

Metselwerkisopgebouwduitstenen–bakstenen,natuurstenen,betonste-nen of zelfs glas –, een legmortel enmeestal ook een voegmortel. De ste-nen vormen het skelet van het met-selwerkengevenhetzijnsterkte.Delegmortel dient om de stenen aanelkaar te ‘lijmen’ en te verbinden,zodat een monoliet geheel ontstaat.Devoegishetzichtbaregedeeltetus-sen de stenen, dat zorgt voor deafwerking. Oorspronkelijk was ergeensprakevaneenapartevoegmor-tel, maar werd tijdens het vol en zatmetselen de uitpuilende legmortelgladgestreken.Delegmortelliepdoorin de voegen. Pas later werd er nage-voegdmeteenvoegmortel,doorgaansvaneenanderesamenstelling.

Devoegmortelbeschermtdelegmortelen geeft het metselwerk zijn defini-tieve uitzicht.Wanneer het voegwerkintact blijft, correct onderhouden en

zo nodig vervangen wordt door eengoed alternatief, kan het metselwerkeeuwen meegaan. Voegen kunnenechter verweren, barsten en samen-hang verliezen, vaak door te veelwater, zettingen of foutief herstel.Daardoorkanhetaanpalendemetsel-werkaftakelen.Hetisdaaromnoodza-kelijkombijzowelonderhoudalsher-stel een juiste analyse te maken vande schadeoorzaken en aangepastemaatregelentetreffen.

Deze brochure behandelt het onder-houd en het herstel van voegen inhistorischmetselwerk.Onder‘voegen’verstaanwehetvullenofheropvullenvan de buitennaden in steen- en/ofbaksteenmetselwerk wanneer eenlegmortel opzettelijk dieper ligt ofweggenomen werd van de opper-vlakte, of wanneer de originele leg-mortelverweerdis.

inLEidinG 1

54inleiding

1. (Voeg)mortelalsonderdeel vanhetmetselwerkEen mortel bestaat uit bindmiddel,aggregaat en water, eventueel aan-gevuldmettoeslagstoffen.Eenversemortel–ookmortelspeciegenoemd–isplastischenhardtuitnadathijinmetsel-ofvoegwerkwerdverwerkt.Hetbindmiddelzorgtvoordeuithar-dingendehechtingaandemetsel-stenen. In oude gebouwen treffenwe vooral mortels aan met kalk alsbindmiddel, maar tegenwoordig isdatmeestalcement.Deaggregatenvoor een mortel bestaan inVlaanderen doorgaans uit zand. Zijvormeneengeraamtedatdemortelsterkte geeft, dat de krimp van hetbindmiddel beperkt en dat eenstructuurvormtwaarinwaterenkool-stofdioxidegoedkunnendoordringen,zodat de bindingsreactie ook diep inhetmetselwerkkanplaatsvinden.

Hetbindmiddel,deaggregatenendetoeslagstoffen, maar ook de meng-verhouding van al deze bestandde-len, bepalen de eigenschappen vandemortelzowelbijdeverwerkingende uitharding als na de verharding.Door te ‘spelen’ met bindmiddelen,productiemethodes, aggregaten enhun onderlinge hoeveelheden, kun-nen mortels afgestemd worden opzeer specifieke situaties. Maar demortelmoetooksamenwerkenmetdemetselstenen: de eigenschappen vandestenenenhuninteractiemetzowelleg-alsvoegmortelzijnessentieelvooreengezond,stabielmetselwerk.

Weonderscheidenhorizontalevoegenof lintvoegen, en verticale voegen ofstootvoegen.

2. FunctievaneenvoegmortelVoegwerk heeft een beschermendefunctieenbepaaltmeedevochthuis-houding in het metselwerk door zijnbouwfysische eigenschappen. Degevelstenen nemen immers constantvocht op en verdampen het weer,afhankelijk van de vochtigheidsgraadvan de omgeving. Een voeg moetindringendwaterindegevelbeperkenen moet vocht van binnenuit latenverdampen,zodatdegevelvoldoendekanopdrogen.Voegenzijn‘zelfopoffe-rend’:zijvangenineersteinstantiedeschadeop,zodatdemetselstenenlan-ger intact blijven. Voegmortel isimmers eenvoudiger te vervangendanbakstenenofnatuurstenen.

Het vochttransport in de muur isafhankelijkvandewisselwerkingtus-sendevoeg,delegmortelendesteen.Decapillairewerkingvandemateria-len speelt hierbij een bepalende rol.Dat is het vermogen van poriën ommet eigen zuigkracht water op tenemen. De grootte van de poriënbepaalthoesterkenhoesneldeste-nenwateropzuigen.Demanierwaar-op de poriën met elkaar verbondenzijn, bepaalt hoe vlot ze vloeistof ofdamp doorlaten. Materialen met fij-nere poriën zuigen sterker waardoorhet water dieper in de steen trekt,maar laten het water minder sneldoor; daarom drogen ze ook langza-mer. Natuursteen heeft doorgaans

MatEriaaL En constructiE2een complexe poriënstructuur alsgevolgvanvariatiesinhunontstaans-geschiedenis. Ze kunnen uiterst fijnenanoporiënbezitten,naastmicropori-en en grote openingen, vaak hetero-geen verdeeld over het volume. Deporiën in baksteen zijn vrij uniform,eigenaande krimp van het kerami-schemateriaaltijdenshetbakproces.Zezijn relatiefgroot (groterdan 1µmofmicron,1miljoenstevaneenmeter)en goed met elkaar verbonden. Ditmaakt dat bakstenen water snelopzuigen en relatief goed doorlaten,zowel naar binnen als naar buiten.Door de uniforme poriënstructuur isdeinteractietussenbaksteneneneenbepaald soort mortel relatief gemak-kelijktevoorspellen.

Voegwerk heeft ook een esthetischefunctie:dekleurendevormgevendegevel visuele samenhang en bepaleningrotematezijnuitzicht.Deontwik-kelingvandevoegtypeslooptparallelmethetarchitecturalemodebeeld.

3. EvolutievanhetvoegtypeEr bestaan platvolle, achteruitliggen-de en uitpuilende voegtypen, waarbijde voorkant van de voeg respectieve-lijkgelijkmet,achterofvoorhetgevel-vlakligt.

Metselwerk uit natuursteen of bak-steeniseeneeuwenoudverschijnsel.Al inhetneolithicumwerdgebouwdmet ongebakken, gedroogde klei-steen en natte, plastische klei alsmortel.DeRomeinenwarenmeestersin het bakken van steen en in hetmetselen. Vitruvius schreef in de 1steeeuw v.C. in zijn De architectura al

over baksteen (hoofdstuk III) en overkalkvoormorteltoepassingen(hoofd-stukV).Nadesplitsingendevalvanhet Romeinse Rijk in de 4de en 5deeeuw n.C. ging deze kennis verloren,maar in Lombardije (Italië) was detechniek in de 8ste en de 9de eeuwalweer bekend. Via Zuid-Duitslandverspreidde ze zich tot bij ons in hetmiddenvande12deeeuw.

Vanafdemiddeleeuwenwerdgemet-seldmeteendoorgestrekenmetsel-oflegmortel. De stenen werden vol enzatgemetseld:deuitpuilendekalkspe-ciewerdgladgestrekenoverdeplatte

7materiaal en constructiemateriaal en constructie

6

kant van de (bak)steen of de uitpui-lendekalkmetselmortelwerdoverhetheleoppervlakuitgesmeerdzodathetmetselwerkminofmeergeëgaliseerdwerd. De legmortel vulde zo ook devoeg,zodaternietnagevoegdhoefdetewordenmeteenvoegmortel.

In de latere middeleeuwen waren ertweesoortenvoegenbekend:deplat-vollevoegendevoegmetdagstreep.Bij de platvolle voeg werd de uitpui-lende kalkspecie of legmortel eerstafgestrekenmeteentroffelennadiengladgestreken met een voegijzer,zodat hij plat en vol werd. De dag-streep werd toegepast om het met-selwerk regelmatig te doen lijken.Wanneer een voeg onregelmatig enbreedwas,werdinhetmidden,indelengte,eenlijnstreekgemaaktvan1tot2 mm diep. Hiervoor werd een voeg-spijker gebruikt, de ‘dagge’ of het‘dagijzer’. De lijnen liepen door destoot- en lintvoegen en konden alseen spoor gebruikt worden bij hetschilderenvandevoegen.Vandevoegmet dagstreep zijn voorbeeldenbekenduitde13detotde19deeeuw.

Naasthetvolenzatvoegenwerdwaar-schijnlijkpasvanafheteindevande17deeeuw en vooral in de 18de eeuw ‘echt’nagevoegd met een voegmortel. Daar-toewerddemetselmortel (of legmor-tel)overenigedieptetussendestenenuitgehaaldenwerddevoegafgewerkt,vaak met een mortel van een anderesamenstelling. Deze werkwijze hadeen grote invloed op het uitzicht vandegevels.Hetnavoegenwerdpasver-algemeendhalfwegde19deeeuw,nadeintroductievanportlandcement.

Omeenzostrakmogelijkgevelvlakteverkrijgenwerdendevoegenvanafde18de eeuw geknipt, gesneden en zelfsgekleurdindekleurvandesteen.Deknipvoeg stak wat uit ten opzichtevan de metselstenen en was schuinafgewerkt; de gesneden voeg lagongeveer in hetzelfde vlak en wasrechtafgewerkt.

In de 20ste eeuw kwamen nog anderevoegtypen in gebruik, zoals de scha-duwvoeg en de verdiepte voeg.Schaduwvoegen–ookdieperliggendevoegen geïntroduceerd tijdens hetinterbellum–zijnminderaanderegenblootgesteld dan platvolle voegen. Bijveel gebouwen verkeren ze daaromnogingoedestaat.Doorhunschuinekantenvoerenzehetregenwaterbeterofdanverdieptevoegen,enaccentue-renzehethorizontalekaraktervanhetbakstenen parement, zeker wanneerde lintvoegen als schaduwvoeg wer-den uitgewerkt en de stootvoegenplatvolwerdenopgevoegd.

Nietalleendevormvandevoegmaarookdekleurevolueerde.Aanheteindevande19deeeuwwerd,onder invloed

VoegtypesDoorgestreken voeg

Delegmortelwordtdoorgetrokkentotaanderand.Deovertolligemortelwordtweggenomenofoverhetmetselwerkuitgestreken.Erwordtnietnagevoegdmeteenvoegmortel.

Platvolle voeg Devoegmortelwordtgladafgestreken.

Voeg met dagstreep

Bijonregelmatigeofbredevoegenwerdeendagstreepgetrokkenomhetmetselwerkregelmatigtelatenlijken.

Holle voeg Devoegenwerdengladgestrekenmeteenbollevoegspijker.

KomtweinigvoorinVlaanderen.

Bolle voeg Eenhollevoegspijkerzorgtvooreenbollevoeg.

Verdiepte voeg Delegmortelwordtnahetmetselendiepuitgekrabdenaldannietnagevoegd.

Schaduwvoeg Devoegmortelwordtindelintvoegenschuinafgestreken.Hetwaterkanzovlotaflopenenhethorizontalekarakterwordtbenadrukt.

Geknipte voeg Deuitpuilendevoegwordtboven-enonderaanschuinofrechtafgsneden.Devoegwordtbenadrukt.

Gesneden voeg Vergelijkbaarmetdeknipvoeg,maardangelegeninhetgevelvlak.

Door de streep in het voegwerk lijkt het metselwerk regelmatiger. De mortel buiten de streep werd bijge-kleurd in de kleur van de baksteen.

98materiaal en constructiemateriaal en constructie

ditionelebakstenen,iszachte,poreuzemortelnietopzijnplaats.

In een meer genuanceerde visie is ergeen tweespalt tussen cement enkalk,maareenspectrumvansoortge-lijke materialen, met aan het eneuiterstezuivereluchthardendekalkenaanhetandereuitersteportandcement.Daartussenin ligt een divers veld vanmaterialenzoalsnatuurlijkehydrauli-schekalken 'Romeinscement'dieopeen vergelijkbare manier tot standkomen, met verschillen in baktempe-ratuur(veelhogervoorcement)eningehalteaanonzuiverhedenindekalk-steen(hogervoorcement).Naastkalken cement kwamen vroeger ook klei,bitumen en gips voor als bindmiddelvoor mortels, die zich echter heelandersgedragen.

KalkKalk wordt onderverdeeld in luchthar-dende kalk en hydraulische kalk.Luchthardende kalk hardt langzaamuitdooreenreactiemetkoolstof-dioxi-de (CO2) uit de lucht (carbonatie).Hydraulischekalkbevatkleiachtigeele-menten die de uitharding in contactmetwaterbevorderen.Hiervoorisdus

geenluchtvereist,demortelkanzelfsonder water uitharden. De huidigenormdeeltdemortelsinvolgenssterk-teklassen die na een beperkte tijdbereiktmoetenworden(maximum28dagen). Een kalkmortel heeft echtermeer tijd nodig om zijn maximaledruksterkte te verkrijgen, waardoorzuiverekalkmortelsnietaandehuidigeeisen voldoen. De uiteindelijke sterktevanluchtkalkblijftechterlaaginverge-lijkingmetandereofgemengdebind-middelen. Daarom worden zuivereluchtkalkmortels niet gebruikt voorbuitentoepassingeninonsklimaat.

Kalkmethydraulischeeigenschappenhardt deels uit onder invloed vanwater,endeelsdoorreactiemetzuur-stofuitdelucht.Dekalkkansterkerofzwakker hydraulisch zijn, (hoofdzake-lijk) afhankelijk van de hoeveelheidkleimineralen in de grondstoffen.Naarmate de kalk meer hydraulisch(meer klei in de grondstoffen) is, zul-lendeeigenschappenvandekalkmor-tel dichter aanleunen bij die van eencementgebonden mortel. De bindingvan een hydraulische kalk verlooptveel sneller dan die van luchtkalk,maartragerdandievancement.

van de jugendstil, het voegwerk vaakin dezelfde kleur uitgevoerd als desteen van het metselwerk, om eenhomogeneruitzichtteverkrijgen.

Tegenwoordig wordt bij nieuwbouwhaast uitsluitend platvol gevoegd, deeenvoudigste en minst arbeidsinten-sieve manier. Al verscheidene jarenworden opnieuw pigmenten in devoegmortelverwerkt.

4. Samenstellingvande voegmortel 4.1. BindmiddelenIn de leg- en voegmortels van veel(vooral ouder) historisch metselwerkwas vooral kalk het bindmiddel. Datkan in verschillende vormen voorko-men:luchthardendekalkdie–zoalsdenaam het zelf verraadt – verhardtonder invloed van lucht, en daarnaastnatuurlijkehydraulischekalkenpuzzo-laankalk, een mengsel van luchthar-dende kalk met latente hydraulischestoffenzoalspuzzolanen,gemalenbak-steen,tras…Inde19deeeuwkwamdaarcement bij, ook een hydraulisch bind-middel.Mortelsopbasisvanhydrauli-schebindmiddelenverhardendooreenchemischereactievanhetbindmiddelmethetwaterindemortel.

Kalkmortels en cementmortels heb-ben verschillende eigenschappen, diehen geschikt maken voor specifiekesituaties.Eencementmortelhardtsneluitenisveelsterker,weinigporeusentamelijk ondoorlatend. Kalkmortelsnemen veel meer vocht op en gevenhetookgemakkelijkerweeraf.Zeont-lasten de stenen in zekere zin, omdathetvochtinhetmetselwerkvooralviade voegen naar het buitenoppervlaklooptendaarverdampt.

Eencementrijkemortelkannefastzijnin gebouwen die oorspronkelijkgebouwd en onderhouden werdenmet kalkmortels, vooral als het oor-spronkelijke materiaal poreus en nieterg sterk is. In natuursteenmetsel-werk, met stenen die vaak heel watharderenminderporeuszijndantra-

De verdiepte lintvoegen accentueren het horizontale karakter van de gevel. De stootvoegen werden plat-vol gevoegd in de (oorspronkelijke) baksteenkleur.

1110materiaal en constructie materiaal en constructie

Kalk blussenLuchtkalk gewonnen uit kalksteenwerdvroegervaakongeblustnaardewerf vervoerd en daar meestal natgeblust.Hetrottenvankalk,ookwelputten of inkuilen genoemd, is eenvorm van nat blussen. Hierbij wordtde gebrande kalk(steen) lange tijdonder water gezet waardoor eenreactie plaatsvindt en er een homo-geen,fijnkalkdeegontstaat.Dedeel-tjeswordenlangzaamfijner,zodatdepasta meer water vasthoudt en zichplastischer gedraagt. Bij droog blus-sen wordt net voldoende water toe-gevoegdomdereactie (hetblussen)telatenplaatsvindenenontstaateendroog poeder. Vandaag wordt kalkgeblust in een afgesloten mengma-chineennietmeeropdewerf.Omdat hydraulische kalk uithardtonder invloed van water moet onge-blustehydraulischekalkdrooggeblustworden.

CementVandaag wordt cement beschouwdals een hydraulisch bindmiddel dateveneens gewonnen wordt uit kalk-steen, maar dan kleirijke kalksteen ofeenmengselvankalksteenenkleidiegecontroleerd gebrand worden ophogetemperatuur(1250°Ctot1600°C).Doordehogetemperaturenontstaannieuwe verbindingen. De gevormdeklinkersmoetenvermalenwordentotcementomtereagerenmetwaterente zorgen voor de bindingen in demortel.Erbestaanverschillendesoor-ten cement. Portlandcement wordtverkregendoorondermeereenkleine

hoeveelheidgipstoetevoegenaandegemalenklinker.Eenuitgehardeport-landcementmortelzouevenhardzijnals portlandsteen. Portlandcementwerd gepatenteerd in 1824, maar desamenstelling is sindsdien geëvolu-eerd. Cement is afgeleid van deRomeinse benaming ‘caementum’,gehouwen steen of puin onder meeruit de omgeving van Puzzuoli, methoge hydraulische eigenschappen enontdekt omstreeks 150 v.C. De naam‘sement’ werd vóór 1824 ook al in deNederlanden gebruikt voor traskalk-mortels als ‘Romeins cement’,‘Amsterdamsofroodcement’.

Gemengde bindmiddelen - bastaardmortelPuzzolaankalk en traskalkDeeigenschappenvaneenpuzzolaan-kalkwordenbepaalddoordehoeveel-heid toegevoegde puzzolanen.Puzzolanen zijn zeer fijne (gemalen)materialen,vaakvanvulkanischeoor-sprong. De verzamelnaam verwijstnaar het‘vulkanisch as’ uit de omge-ving van Puzzuoli aan de golf vanNapels,ontdektindetijdvanVitruvius(omstreeks 150 v.C.).Tras, fijngemalen

Norm voor bouwkalkIn de tweede versie van de Belgisch-Europese norm voor bouwkalk (deNBNEN459uit2010)wordtkalkvoortoepassingen in de bouw als volgtgedefinieerd:Calciumoxide of calcium-hydroxide en calcium-magnesium-oxide of calcium-magnesiumhydroxi-de wordt geproduceerd door het bran-den (calcination) van in de natuur voorkomend calciumcarbonaat (bij-voorbeeld kalksteen, krijt, schelpen) of in de natuur voorkomend calcium-magnesiumcarbonaat (bijvoorbeeld dolomitische kalksteen, dolomiet).

Bouwkalk wordt verder onderver-deeldinverschillendeklassen.Naastde letters die hun voorkomen aan-duidenennaardesamenstellingver-wijzen, geeft een cijfer de minimaleeisenweerdieindenormvoorbouw-kalkopgelegdworden.

Luchthardende kalk (hardt lang-zaamuitdoorreactiemetdelucht)• Luchtkalk(indenormaangeduidals CL, calcitic lime) wordt gewon-nendoorkalkgesteente(kalkrotsen,krijt of marmer) of schelpen tebranden. Hij bestaat hoofdzake-lijk uit calciumoxide (CaO) of cal-ciumhydroxide (Ca(OH)2), zonderhydraulischeofpuzzolanetoeslag-stoffen.Luchtkalkkomtvoorals:– ongeblustekalk(Q-quicklime);– geblustekalkofkalkhydraat in devormvandroogpoeder (S-slaked lime),pasta(SPL-lime putty)ofkalkmelk(SML-slurry ofmilk of lime).Droogpoederof

pastawordtveelgebruiktvoor debereidingvankalkmetsel-of -voegmortel;kalkmelkisgeschikt voordebereidingvankalkverven.• Dolomitische kalk (in de normaangeduid als DL, dolomitic lime)is een luchthardende kalk, hoofd-zakelijksamengestelduitcalcium-magnesiumoxide of calciummag-nesiumhydroxidezonderhydrauli-scheofpuzzolanetoeslagsstoffen.Hijkomtvoorals:– ongeblustekalkQ,– hydraatkalkSen semi-hydraatkalkS1.

Kalk met hydraulische eigenschap-pen hardt uit onder invloed vanwaterenkomtvoorals:•Natuurlijke hydraulische kalk (NHL-Natural hydraulic lime).NHLheefthydraulischeeigenschappendoordathijgebrandisvankalksteenwaarin in mindere of meerderematekleimineralenaanwezigzijn.•Hydraulische kalk (HL). (Kunstmatige)hydraulischekalkiseen mengeling van luchtkalk enanderestoffenzoalscement,gema-len hoogovenslakken, vliegassen,gemalenkalksteen…•Geformuleerde kalk(FL). Geformuleerdekalkwordtverkre-gendoorluchtkalken/ofhydrau-lischekalkteverrijkenmethydrau-lische of puzzolane stoffen. Deaanwezigheid van cement ofcementklinkers (>5%) moet hieraangegeven worden. Bij hydrauli-sche kalk (HL) is het cementaan-deelnietaltijdduidelijk.

13materiaal en constructie

12materiaal en constructie

tufsteenveelalafkomstiguitdeDuitseVulkaan-Eifel,werdinonzestrekenhetmeest gebruikt om de hydraulischeeigenschappenvaneenkalkmortel teverbeteren. Puzzolanen – waarondertras–hebbenwelkalkenwaternodigomtefungerenalsbindmiddel.

Tras in een mortel werd gebruikt incombinatie met hardere stenen enwerd (als metselmortel) aangeradenvoor waterwerken, het ondergrondsmetselwerk en de onderkant van demuur als middel tegen optrekkendvocht.Tras geeft de mortel een hogeelasticiteit, waardoor die langzaamafbindtenongelijkespanningenbeteropvangt.

Andere,nietnatuurlijkepuzzolanetoe-slagstoffenzijnfijngemalenbaksteen-poederofvliegassen.Zeversterkenhethydraulischekaraktervandebindmid-delenenversnellendeuitharding.

Kalk-cementVaak worden meerdere bindmiddelengebruiktvooreenmortel.Eenmenge-ling van kalk en cement – in verschil-lende verhoudingen – wordt een bas-taardmortelgenoemd.Deeigenschap-pen van de nieuw samengesteldemortel komen niet meer overeen metdie van een zuivere kalkmortel of eencementmortel,maarliggenertussenin.

Wanneer kalk toegevoegd wordt aaneenmortel,neemtzijnwatervasthou-dend vermogen toe, waardoor hijbeter verwerkbaar is (pure cement-mortel ontmengt gemakkelijk). Eenversebastaardmortelspecieheefteenlagereelasticiteitsmodulusenkrimptminder dan een cementmortel. Demortel verhardt trager en vertoontdaarom een kleinere verhardings-krimp. Anderzijds nemen de sterkteendehardheidvandemortelafnaar-matemeerkalkwordttoegevoegd.Hijis brosser zolang de verharding (car-bonatie)nietvoltooidis.Depurekalk-mortel isergvorstgevoeligomdatdecarbonatie lang duurt. Door hetcement in de bastaardmortel heefthijalsnelvoldoendesterkteomweer-stand te bieden aan vorst. Evenredigmetdekalkstijgtookzijnzelfherstel-lend vermogen, doordat kalk oplostenherkristalliseertindemicroscheur-tjes.Maarhoemeerkalkinhetmeng-sel, hoe minder de mortel hecht aandeomliggendematerialen.

Luchtkalk-mortel

Hydraulischekalkmortel

Puzzolaan-kalkmortel

Bastaard-mortel

Cement-mortel

Opmerking hoemeerpuzzolanestoffen,hoedichterdeeigenschappenaanleunentegencement-mortel

deeigen-schappenzijnsterkafhan-kelijkvandeverhoudingkalk/cement

Hechting

3 6Sterkte (druk, buig, trek) 2 6

Vervormbaarheid, elasticiteit 6 1

Weerstand tegen regendoorslag 3 6Vochtbestendigheid

2 6

Dampopenheid

5 3Thermische uitzetting 1 2Uithardingsnelheid

1 6

NaartabelvanJ.Hughes;RILEMTC203-RHM.(2010).The Role of Mortar in Masonry: an Introduction to Requirements for the Design ofRepair Mortars.InJ.Valek,C.J.W.P.Groot,&J.J.Hughes(Eds.),Historic Mortars and RILEM TC 203-RHM Final Workshop HMC2010.Proceedings of the 2nd Conference and of the FinalWorkshop of RILEM TC 203-RHM(pp.1323-1329).Bagneux:RILEM.

LEGENDE: 1=laag,6=hoog.

Eigenschappenvanverschillendemortelsoorten

14materiaal en constructie

15materiaal en constructie

Overzichtverschillendemortelsoorten Luchtkalkmortel Hydraulische kalkmortel

Bindmiddel luchtkalk(gebrand(Ttussen900en1100°C)vankalkhoudendgesteenteofschelpen)/=kalkhydraat

natuurlijkehydraulischekalk,gebrandvankleihoudende(8tot12%klei)kalksteen

Aanduiding volgens norm CL/DL NHL

Engelse benaming nonhydrauliclime naturalhydrauliclime

Reactief product calciumoxide(CaO)ofcalciumhydroxide(Ca(OH)2)

calciumsilicaat(2CaO-SiO2)

Verhardt onder invloed van CO2uitdelucht waterenCO2uitdelucht

Kleur hoofdzakelijkbepaalddoorkleurzand hoofdzakelijkbepaalddoorkleurzand

Voorkomen in Vlaanderen vanafME(1200)t.e.m.19deeeuw;inminderematentotnu/schelpkalk:totWOI,daarnainzeerbeperktemate

vanafMEt.e.m.19deeeuw;inminderematetotnu(opm.:vanafeinde18deeeuwgaatmenbewustommetdehydraulischeeigenschappenvandittypekalk)

Geschikt voor massiefmetselwerk(datlangzaamopgetrokkenwordt);luchtkalkmortelwordtookgebruiktvoorbinnenwerkindunnelagen(bv.pleister)ofzeerdunnekalklaagbuiten(kaleilaag)

ookonderwater

In combinatie met poreuze,zachtebaksteen/gedroogdengebakkeninveldovenoplagetemperatuur

poreuze,zachtebaksteen/gedroogdengebakkeninveldovenoplagetemperatuur

Opmerkingen degebrandekalkwerdmeestalophetterreingeblust/=vettekalk(maarindepraktijkwordt'vettekalk'ookgebruiktvoorzeerfijnekalk)

hoeveelheidkleibepaalthydrauliciteit

Puzzolaankalkmortel Bastaardmortel Cementmortel

luchthardendekalk,verrijktmetpuzzolane(ofhydrau-lische)stoffenzoalstras,fijngemalenbaksteen,vliegas…

kalk+portlandcementinverschillendemogelijkeverhoudingen

(portland)cement:zeerfijngemalengesinterde(gebrandopT>1250°C)kleiachtigebestanddelenenkalk

CEM(+extraaanduiding)

cement

tricalciumsilicaat(3CaO-SiO2)

waterenCO2uitdelucht waterenCO2uitdelucht waterenCO2uitdelucht

hoofdzakelijkbepaalddoorkleurzandenpuzzolaan

hoofdzakelijkbepaalddoorkleurzandencement

bepaalddoorkleurcement(grijsportland)

vanafMEt.e.m.19deeeuw;20steeeuwtotnu:inminderemate(opm.:vanafeinde18deeeuwgaatmenbewustopzoeknaaranderepuzzolanestoffendantrasomdehydrauliciteitteverbeteren)

vanafmidden19deeeuwtotvandaag

vanafmidden19deeeuwtotvandaag

ookonderwater verschillendesoortenmetselwerkafhankelijkvandeverhoudingkalk/cement

mechanischzwaarbelastmetselwerk(datsnelopgetrokkenmoetworden)

watharderestenen(infunctievanfunderingsmetselwerkenonderstemetsellagen)

kangebruiktwordenmetveelmaterialen,afhankelijkvandeverhoudingkalk/cement

harde,minderporeuzestenen,snelgebakkenophogeretempe-ratuurmachinaalvervaardigdvanaf2dehelft19deeeuw

toevoegenvanpuzzolaanbeinvloedtdehydrauliciteit(bv.funderingenonderwater18deeeuw:verhouding1deelkalk,1deeltras,geenzand)

materiaal en constructie

16 17materiaal en constructie

4.2.AggregatenZand is het meest gebruikte aggre-gaatvooreenmortel.Vandaagkomendaarvoor gewassen rivierzand, duin-zand en groevezand in aanmerkingmeteenkorrelgroottevandoorgaansminder dan 1mm. Het zand voor eenvoegmortelisfijnerdanvooreenmet-selmortel, met als uitgangspunt datdegrootstekorrelnietgrotermagzijndan 1/3 van de breedte van de voeg.Het zand in de mortel vormt hetgeraamte.Zowelhettypezandalsdekorrelverdelingbepaaltmeedeeigen-schappen(sterkte,hardheidenporosi-teit), de kleur, de textuur en de ver-werkbaarheid van de mortel. De hui-digenormvoorschriftenlatengroftotmiddelgrofzandtoevoordevoegmor-tel. Vroeger werd het zand uit deonmiddellijkeomgevinggehaald.Datwas niet altijd zo zuiver en inert alshet huidige zand, waardoor naast deeigenschappen ook de kleur en tex-tuur zeer streekgebonden waren. Dekleurvanhetzandbepaaltimmersingrotematedekleurvandekalkmortel.

4.3.ToeslagstoffenNaast bindmiddel, aggregaten enwaterwordensomsnoganderestoffenaan de mortel toegevoegd die zijneigenschappenbeïnvloeden.Zelfsklei-ne hoeveelheden kunnen het gedragvaneenmortelsterkveranderen,vooralin verse maar ook in uitgeharde toe-stand. Caseïne, olie of detergent zijnniet-industriële toeslagstoffen. Uit debouwchemiekomendaarvandaagnogluchtbelvormers, waterwerende pro-ducten, plastificeerders, hechtingsver-beteraars … bij. Meestal is de preciezesamenstelling van deze producten

bedrijfsgeheim en weet de gebruikerwelminofmeerwatheteffectkanzijn,maarkanhijdeneveneffectenmoeilijkinschatten. Luchtbelvormers bijvoor-beeld verbeteren de vorstweerstandvanbetonenmortel,enenigszinsookde verwerkbaarheid, maar doenafbreuk aan de sterkte en aan hetabsorberendeenvooralhechtendever-mogen. Plastificeermiddelen kunnende eigenschappen van een verse mor-telspectaculairverbeteren,maarleidenmogelijk ook tot verminderde water-absorptie. Ook hechtingsverbeteraarshebben meestal een waterwerendeffect.Eengrondigestudiekanderisi-co'sbijhetgebruikvan toeslagstoffenbeperken.Hetisaanteradenom,naastde producent of leverancier, ook eenonafhankelijkeadviseurteraadplegen.

Ookkleurstoffenkunnendeprestatiesvan de mortel nadelig beïnvloeden.Dat kan echter beperkt worden doorte werken met zuiver minerale pig-menten in kleine hoeveelheden, bij-voorbeeld maximum 5% van hetgewicht van het bindmiddel. Vroegerwerddekleurvooralbepaalddoorhetbindmiddel in combinatie met hettype zand. Ook vandaag nog wordtzand gekozen in functie van de kleurvandemortel.

4.4.Mengverhouding bindmiddel/aggregaat

Naast de soorten bindmiddelen enaggregaten is de mengverhoudingergbepalendvoordeverwerkbaarheiden de eigenschappen van de mortel.Demeestvoorkomendemengverhou-dingenliggentussen1deelkalkper2delenzand(1:2)tot1deelkalkper

3delenzand(1:3).Doordebandgeno-men wordt de mortel vettiger naar-mateermeerkalktoegevoegdwordt.Dekorrelverdelingvanhetzandspeeltook een grote rol. Zeer magere (ofschrale) mortels (met minder kalk inverhouding tot zand) bevatten veelopenporiëntussendezandkorrelsenlaten doorgaans vlot vocht- en zout-transport toe. Zeer kalkrijke mortelshebben echter ook een hoge porosi-teit, die eigen is aan het uitgehardebindmiddel. Historische mortels heb-ben vaak veel hogere bindmiddel-gehaltes dan hedendaagse. Analysesvan mortels uit Belgische gebouwentonen vaak verhoudingen van 1:1 totzelfs2:1.Debindmiddelenzijn tegen-woordig wel veel zuiverder en eenfractievaneenonzuiverbindmiddelischemischinertenneemtdusnietdeelaan de uithardingsreactie. Zodoendeis een deel van het historische bind-middel te beschouwen als aggregaatenligtdefeitelijkeverhoudingtussen

zandenbindmiddeldichterbijdehui-digepraktijk.

4.5.Verhouding water/bindmiddel

Vandaag wordt mortel aangemaaktmetzuiverleidingwater.Hetregenwa-terdatvroegergebruiktwerd,was inmindere of meerdere mate vervuild,wat invloedkonhebbenopdeeigen-schappenvandemortel.Ookdehoe-veelheidwaterheeftinvloedopzowelde verwerking als de uitharding vandemortel.Indepraktijkgeldtvooreenkalkmorteldatjedemortelinjehandmoet kunnen rollen tot een balletjedatnietvervormtalsjejehandopen-doet. Bij hydraulische mortels is vol-doendewaternodigvooreenhydrau-lischereactiewaarbijdemortelgoeduithardt.Hetmetselwerknabevochti-gen stimuleert ook een volledige uit-harding. Zowat alle soorten mortelkunnensterkkrimpenbijteveelwater,waardoorgrotebarstenontstaan.

materiaal en constructie

18 19materiaal en constructie

Voegmortelszijnonderhevigaanver-weringsprocessen, meestal vannatuurlijkeaard(wind,waterenzon),somsversterktdooromgevingsfacto-ren, de keuze van de materialen, deuitvoeringstechniek en de detaille-ringvanopbouw,herstelenrestaura-tie,enhetvakmanschap.

Schadebeeldenlatenzichhetgemak-kelijkst indelen volgens hun oorza-ken. Inwerking van vocht, tempera-tuur en zouten zijn wellicht debelangrijkste schadeoorzaken, naastmenselijke factoren zoals ontwerp-ofrestauratiefouten.Maarookatmo-sferischevervuiling,biologischekolo-nisatie en mechanisch/structurelefactoren hebben een impact. In demeeste schadeprocessen speeltwaterweldehoofdrol.

1. Mechanischeschade

1.1. Langzamemechanischeschade:slijtage,

vervorming...Alle voegen zijn onderhevig aannatuurlijke veroudering en erosiedoor wind en water. Het effect vanwinderosie is groter aan de hoekenen op de hoger gelegen delen vangebouwen zoals torens. Ook metsel-werk en voegen die blootstaan aanregenwaterofafstromendwater,zul-len iets sneller dan normaal verwe-ren. Uitpuilende voegtypes, zoals

geknipte voegen, lijden het meestonderdenatuurlijkeerosie.

Tot aan het einde van de 19de eeuwwerden voeg- en legmortels door-gaans samengesteld uit zand enwater met kalk als bindmiddel.Daardoor waren de voegen relatiefplastisch en konden ze de uitzettingendekrimpvanhetmuurwerkgoedopvangen. Bovendien is zo’n voeg-mortel poreus en 'zacht': door zijngrote poriën zal water sneller ver-dampen. Er ontstond een min ofmeer homogeen geheel met het‘zachte’ muurwerk, opgebouwd uitrelatief zachte stenen, tot dan

oorZaKEn En VorMEn Van schadE

3

Verzakkingen werden opgevangen zonder grote scheuren in het ‘zachte’ metselwerk.

21oorZaken en vormen van schade

Regelmatig afstromend water laatzichtbaresporennaopdegevel:er iseenduidelijkkleurverschilendemate-rialen vertonen een korrelige struc-tuur doordat zachtere delen wordenuitgespoeld.Mosenalgengroeiwijzenopeenpermanentvochtigklimaat.

Wanneer het voegwerk van muur-afdekkingen, waterlijsten of raam-dorpels uitgespoeld, gescheurd ofweggevallen is, kan het vocht in hetonder- of achterliggende muurwerkdringen.Datisookhetgevalwanneerdezeonderdelenhun‘waterwerende’functie niet meer of onvoldoendekunnen vervullen door verwering ofdoorfoutiefontworpendruiplijsten.

Vochtbelasting wordt dikwijls veroor-zaaktdoor lekken in,gebrekenaanofonvoldoendeonderhoudvanvervuildegotenenafvoerpijpen.Wanneergoten,vergaarbakken en afvoerpijpen niettijdighersteldworden,raakthetvoeg-en metselwerk verzadigd met water.Hetoppervlakwordtaangetastenoplange termijn kunnen volledige voe-genverpoederen.Bovendienneemtdekansopmos-enalgengroeitoe.

Ook een verhoogde vochtbelastingvan binnenuit (door lekkende leidin-gen tegen en in de muur) of de pro-ductie van waterdamp kan het met-selwerk bedreigen wanneer het nietdekanskrijgtomuittedrogen.VorstMetselwerk dat lang vochtig staat, isgevoeliger voor vorstschade. Indieneen te waterdichte mortel wordtgebruikt om te (her)voegen of het

voegwerkonvoldoendeaansluitopdelegmortel, kan vocht niet vlot afge-voerdwordenenstagneerthetachterde voegmortel of wordt het naar desteengeleid.Tijdensperiodesvanaan-houdendevorstkanhetwaterbevrie-zenenzovoegenwegdrukkenof(bak)stenen beschadigen. Ook bij het uit-kristalliseren van zouten houdt demortelvaakstandenzalhetzachteremateriaal – in dit geval de steen –stukspringen, of anders wordt devoegmortel naar buiten gedrukt enwordtdegevelverminkt.

Horizontale scheurtjes in de legmor-tel (wanneer de voegmortel is weg-gevallen) wijzen eveneens op vorst-problemen.

Een overmaat van water kan zelfs door een compati-bele leg- en voegmortel niet opgevangen worden. Hele schollen baksteenmetselwerk komen los door vorstschade.

bestaandeuitnatuursteen(kalksteen,zandsteenenijzerzandsteen)ofhand-gevormde, poreuze bakstenen.Metselwerkmeteen‘zachte’kalkmor-tel kan langzaam optredende vervor-mingen, bijvoorbeeld door verzakkin-gen in de fundering, vaak opvangen.Devoegenlopendannietmeerhele-maalhorizontaalmaargolvenzonderdaterscheurvormingoptreedt.Hardecementmortels kunnen zulke bewe-gingen niet opvangen, waardoor desamenhangvanhetmuurwerkverlo-rengaat;eerst tredenscheurenop indevoegen,bijernstigestabiliteitspro-blemen lopen die door in de voegenendebakstenen.

1.2. Plotsemechanische schade:stoten,krassen,

breuk...Wanneererplotsvervormingenofver-zakkingenoptreden,zalookzachtmet-selwerkzichtbaarscheurenenkunnenstabiliteitsproblemenopduiken.

Plotse mechanische schade door sto-ten of krassen treedt op in de risico-zones,zoalsmetselwerktot1,5mhooglangsvoetpaden,waarfietsenofvuil-nisbakken tegenaan gezet worden,waarjongereninkrassen…Behalvebijuitpuilende voegtypes is het voeg-werkhierredelijkgoedtegenbestand.Alleen als de mortel al verzwakt ofbeschadigd is door andere factoren,zalhijbrekenenmogelijkuitvallen.

2. Vuilenchemischeschade

2.1.VuilEen mortel heeft net als de omlig-gende bakstenen te lijden onder ver-

vuiling.Opzichvormtditveeleereenesthetisch dan een technisch pro-bleem.Wel verdicht de huid van debaksteen en de voeg, waardoorwater minder gemakkelijk afgege-ven wordt van binnen naar buiten,maar waarbij ook minder water inhetmetselwerkkandringen.Zolanghet evenwicht bewaard blijft, is rei-nigennietnodig.

2.2.ChemischeschadeSchadelijke stoffen kunnen meege-voerdwordenmetregenwaterofmetde wind en vormen een groterebedreiging voor het voegwerk danvoor het metselwerk. Een hoge con-centratievanchloriden(inkustgebie-den), zwaveloxiden (in industriege-bieden),stikstofoxiden(insteden)...isnefastvoordevoegmortel.Zureregenveroorzaakt in geïndustrialiseerdegebiedeneensterkereverweringvankalkhoudendematerialen,waarondervoegen.Hetinwateropgelostzwavel-dioxide (SO2) kan met kalk reagerentot gips, wat gepaard gaat met eenzwelling. Gipskorsten (vaak donkergekleurd) kunnen een zeer dichtestructuurhebbenenporiënafdichten,waardoorhetonderliggendemateriaalafgeschermd wordt tegen water.Voegenkunnenopenbarsten.Hetbui-tenstedeelvandevoegmortelverliestsamenhangenkanafspringen.

3. Schadedoorwateren(een hogerelatieve)vochtigheidGezond metselwerk bevat (na de uit-droging van het bouwvocht) weinigwater en laat vloeibaar water enwaterdampgemakkelijkdoordemuurstromen.

22 23oorZaken en vormen van schadeoorZaken en vormen van schade

KalkuitlogingZolanghetcalciumhydraatnietuitge-hard is, kan het oplossen in water ennaar buiten worden getransporteerdenafgezetaandebuitenkantvanhetmetselwerk.Erontstaatdaneenwittekalksluier.

Vocht en zoutenZouten kunnen op verschillendemanieren in het voegwerk terecht-komen. Ze kunnen al in het metsel-werkaanwezigzijn (inbakstenendieniet op voldoende hoge temperatuurgebakken zijn, in de mortel via hetaanmaakwater …). Of ze kunnen hetmetselwerk binnendringen via regenenwindofmethetgrondwatermee-gevoerd worden (zeezouten, strooi-zouten,luchtvervuiling,vogeluitwerp-

selen,menselijkeurine,dierlijkeurineenmestuitoudestallen…).Erkunnenverschillende soorten zouten meegetransporteerd worden met hetvocht in metselwerk, hoofdzakelijksulfaten (SO4), nitraten (NO3), chlori-den(Cl)encarbonaten(CO3).

Zouten kristalliseren uit op plaatsenwaardedrogingplaatsvindt,meestalop en onder het voegoppervlak. Ditgaat gepaard met een volumever-meerdering.Alszoutendoordecapil-lairewerkingnaarhetvoegoppervlakgetransporteerd worden, verdampthet water er, kristalliseren de zoutenuitenblijvenzealseenmeestalwittesluierachter,bekendalszoutuitbloei-ingen.Zevormenmeereenesthetischdan een structureel probleem. Dezouten kunnen afgeborsteld wordenofwordenvanzelfweggespoelddoorderegen.Maarwanneerhetzoutkris-talliseertinhetmateriaalzelf(poriën-holte), ontstaat er fysische schade.Zout in oplossing neemt minderplaats indanzijnuitgekristalliseerdevorm. Bij het kristalliseren drukt degroeiendezoutkristaltegendeporiën-wanden, waardoor een inwendigedruk ontstaat. Het voegwerk wordtnaar buiten gedrukt of er kunnenschollenmetselwerkafspringen.

Sommigezoutenkristalliserennietofzelden uit (afhankelijk van het typezout en de omstandigheden), maarblijven in oplossing in het vocht inhetmetselwerk.Zetrekkenvochtaanuit de lucht, waardoor het metsel-werk (langer) vochtig blijft. In lang-durige vorstperiodes kan dit leidentotschade.

Zouten in gezond metselwerk bloeien uit op de voegen.

4. BiologischeschadeNatmetselwerk,zekermetselwerkdatruwer geworden is door afstromendwater,winderosieofeenteagressievereiniging, vormt een gunstige onder-grond voor mos, korstmossen enalgen. Kalkmortels blijken gevoeligerte zijn voor biologische aantastingdan cementmortels. Dat komt waar-schijnlijknietzozeerdoorhunzuurte-graad, die ongeveer gelijk is, maarveeleer doordat kalkmortels waterlanger vasthouden en sneller verwe-renenverruwen,watzebetergeschiktmaakt voor wortelgroei of -hechting.Op langere termijn gaan voegen enstenen verder verweren door mos-groei. De wortels vormen zuren diehetbindmiddelvandevoegmortel inbeperkte mate kunnen aantasten enhet metselwerk nog ruwer maken.Mossenhoudenookvochtvast.Algenzijn minder schadelijk omdat ze zichzonderwortelshechtenaanhetvoeg-en metselwerk. Ze vormen daaromeerder een esthetisch dan een struc-tureelprobleem.

Ookzeldzameenbeschermdeplantenkunnen zich hechten op historischmetselwerk, zoals zwartsteel, tong-varen, Noordse streepvaren, muursla,wit vetkruid, sommige mossen enkorstmossen...

Klimplanten – klimop en wingerd –halen geen voedsel uit de voegen,maar kunnen na enige tijd een ver-sneldeaftakelingvanhetmetselwerkindehandwerken.Wortelsentakkenwringenzich inopenstaandevoegen,groeienenverhoutendaarendrukkenhetvoegwerknaarbuiten.

Ook graafwespen kunnen het voeg-werkbeschadigen,doordatzegangengraven in minder dichte stenen envoegen.

5.Schadedooreenverkeerde temperatuurIndien een harde voegmortel (veelcement)gebruiktwerdovereenzach-te legmortel, kan er schade ontstaanaandebakstenendooreenverschilinthermische uitzetting. Dit is vooralzichtbaaropde(vervuilde)gevelsaandezuidkanten.Daarkanhetverschilintemperatuursterkoplopentussendebuiten- en de binnenkant van hetmassieve metselwerk of tussen dagennacht,watspanningenveroorzaaktindebakstenen.

Korstmossen.

Wortels in de voegen groeien, verhouten en drukken het metselwerk stuk.

24 25oorZaken en vormen van schadeoorZaken en vormen van schade

6. Schadedoorvandalisme endiefstalGraffitibesmeurennietalleendeste-nen maar ook de voegen. De verf (ofeventueel anti-graffitibehandeling)verstoortdevochthuishouding inhetmetselwerk, wat soms uitloopt inschade.

7. BrandschadeBijeenbrandkandekalkineenkalk-mortelopnieuwgebrandwordenenverandereninongeblustekalk.Zowelvoegenalsbakstenenkunnenafschil-ferendoorthermischespanningen.

8.Verliesvaninformatie/ uitvoeringsfoutenBij het herstel van metselwerk wordtsoms een verkeerde mortel gebruikt

ofwordendewerkennietcorrectuit-gevoerd.Vaakwordtergeenaandachtbesteedaanhetvoegtype,datzelfsinhetzelfde metselwerk kan verschillenvoor de lint- en stootvoegen, wordthet kleurverschil tussen de lint- enstootvoegenoverhethoofdgezien,ofwordt een knipvoeg vervangen dooreenplatvollevoeg.Inanderegevallenwordt er verkeerd gereedschapgebruikt,wordtdevoegonvoldoendeuitgehaald, wordt er gevoegd bijslechteweersomstandigheden…

Dergelijke onachtzaamheden versto-ren nuances in het metselwerk diekarakteristiek zijn voor een bepaaldestijlperiode. Het uitzicht van hetgebouw verandert en er gaat onher-roepelijkinformatieverloren.

Onzorgvuldige herstellingen ontsieren de gevel.

27oorZaken en vormen van schade

1.Regelmatigemonitoring encontroleIn de meeste gevallen is schade aanhet voegwerk te voorkomen doorregelmatigonderhoud tevoorzienendoor factoren uit te sluiten die dedegradatie versnellen. Als een voeg-mortel sneller degradeert dan nor-maal, komt dat bijna altijd door eenlekkende regenwaterafvoer of een tehoge zoutbelasting. Die problemenmoeten eerst aangepakt worden omde toestand te stabiliseren. Pas danmoet bekeken worden of het voeg-werknoghersteldmoetworden.

Om problemen tijdig op te sporen ishetraadzaamregelmatigdetoestandvanoudmaarookvanhersteldvoeg-werk te controleren, in het bijzonderrondafvoeren,plintenenprofileringen.Op die manier kunt u tijdig ingrijpenenverdereschade–enhoopoplopendekosten–vermijden.

2.Schadevoorkomen 2.1. MechanischeschadeWater- en winderosie en natuurlijkeveroudering tasten het voegwerkonvermijdelijkaan.

Monitor scheuren in het voegwerken bewegingen van het metselwerk.Bij langzame vervormingen die eencementmortelnietkanopvangen,kanhet volstaan om de cementvoegente vervangen door een ‘zachte’ kalk-

mortelvoeg. Bij plotse vervormingenvanhetmetselwerk,metscheuren invoegeneneventueel instenen, ishetessentieeldeoorzaakoptesporenendebewegingentestabiliseren.

Hetvoegwerklangsvoetpadenismoei-lijk te beschermen tegen krassen enstoten. Houd het metselwerk gezondencontroleerderisicozoneseensvaker.Schermknipvoegenengesnedenvoe-gen eventueel af tegen stoten, val-lende fietsen … met een afsluiting ofeenaangepastebeplanting.

2.2. Vuilenchemische schadeEen natuurlijke vervuiling/verkleuringof patina is niet uit te sluiten. Zolangvuil het vochtevenwicht tussen hetmetselwerk en de omgeving niet ver-stoort en geen te agressieve stoffenbevat die invreten op voegmortel enmetselstenen, is een gevelreinigingnietnodig.

ondErhoud door dE BEhEErdEr

4

Scheurmeter.

29onderhoud door de Beheerder

2.4. Biologischeschade tegengaanMos-enalgengroeiwijzenopeenextravochtbelaste ondergrond, gewoonlijkdoor problemen met de regenwater-afvoerofeenfoutievedetailleringvandruiplijsten.Diewordendanookbestverholpen.

Algenenkorstmossentastenhetmet-selwerknauwelijksaan,maarkunnenhet oppervlak ruwer maken. Mossenechter houden vocht vast en wordendaarombestafgeborsteld.Volstaatditniet, gebruik dan een biocide, maarplaatseersteenproefvlakenevalueerheteffectnadeinwerkingstijd.

Klimplantenenhoutachtigegewassenmoeten regelmatig gesnoeid en bin-nen de perken gehouden worden.Zodrawortelsoftakjeszichtussendevoegenwringen,waarzeverhoutenendrukuitoefenen,moetenzeweggeno-men worden. Verwijder ook onge-wensteplantjes,diekunnenuitgroeientot bomen: zaag de takken van klim-planten door voor ze zich in het met-selwerkwringenofbehandeldeplan-ten eventueel met bladgroenverdel-gers. Ga uiterst omzichtig te werk bijwortels en takken die tussen bescha-digdevoegenlopen,omnietnogmeervoegwerkofstenenlostewrikken.

Moet het voegwerk hersteld worden,houd dan rekening met eventueelzeldzame en beschermde planten.Meer informatie over planten op his-torische gebouwen vindt u in onzeonderhoudsbrochure Vegetatie op en rond gebouwen (2004).

Beschadigd voegwerk kan doorgaansmetdezelfdemortelhersteldworden,op voorwaarde dat hij compatibel ismet de aanwezige legmortel, voeg-mortel en bakstenen. Is het metsel-werk zwaar belast door agressievestoffen (van binnen of van buiten),dan is het essentieel dat de mortel-keuzehieropafgestemdwordt.

2.3. Water-enzoutschade voorkomenLangdurigeindringingvanwater,ver-oorzaakt door gebreken in de regen-waterafvoer, lekken in het dak ofslecht functionerende druiplijsten,moet eerst verholpen worden voor-dat het metsel- en voegwerk aan debeurtkomt.

Als de oorzaak niet zo eenvoudig tevinden is, bijvoorbeeld bij een leidingingewerktindemuur,kuntudehulp

vandeskundigeninroepen.Zijkunnenlekken opsporen met een infrarood-camera of kleurtesten. Soms is hetwenselijkomgoten teplaatsenwaarerhistorischgeenwaren,omdevocht-belasting te verminderen. Overlegdaarvoor altijd met het AgentschapOnroerend Erfgoed voor beschermdemonumenten of met de bevoegdegemeentelijkediensten.

Vochtbelast metselwerk, bijvoorbeeldondereensperlaag,degradeertsneller.Een hydraulische mortel op basis vankalk kan helpen. Een cementmortel ismeestalgeengoedekeuze:hijbelem-merthetvochttransportwaardoorhetmetselwerknietkanuitdrogen.

Inzwaarzoutbelastmetselwerkishettypezoutbepalendvoordebehande-ling.Ookhierisgespecialiseerdadviesvereist.

Optrekkend vocht beschadigt het voegwerk.

Door een mankement in de regenwaterafvoer zijn de voegen permanent vochtig en kunnen er mossen en algen groeien.

Gele helmbloem.

3130onderhoud door de Beheerder onderhoud door de Beheerder

2.5.Schadedooreen verkeerdetemperatuurKies voor de juiste mortel en degepaste uitvoeringsomstandighedenomkrimpscheurentevermijden.Zorger bijvoorbeeld voor dat de thermi-sche uitzettingscoëfficiënt van devoegmortel niet te fel afwijkt van deoorspronkelijke legmortel. Voer hetvoegwerknietuitbijextreemhogeofextreem lage temperaturen, of bij tevochtigweer.

2.6.Schadedoor vandalismeendiefstalKies voor antigraffitiproducten diedampdoorlatendzijnendevochthuis-houding in het metselwerk niet al teveel wijzigen. Tijdelijke beschermin-genzijnveelalgoedwaterdampdoor-latend en nauwelijks tot niet zicht-baar. Ze moeten echter regelmatigopnieuw aangebracht worden, zekernadatgraffitiverwijderdwerden.Ookbiedenzeminderbeschermingdandepermanentesystemen.

2.7. BrandschadeLaatdestabiliteitvanhetmetselwerkendetoestandvandevoegennaeenbrandgrondigevaluerendoorspecialisten.

2.8.Verliesvaninformatie ofverkeerdeingrepenWerden er ooit ongepaste reparatiesuitgevoerd met een mortel op basisvan cement, dan moet uitgezochtworden of de mortel verwijderd kanwordenzonderdestenentebeschadi-gen. Is dat niet het geval, dan moetafgewogen worden wat de minstslechte oplossing is: de mortel tochverwijderen met lichte schade aan de

stenen,ofdemortellatenzitten,methetrisicoopschadeaandemetselstenen.

Houd rekening met het historischevoegtypeendekleurentextuur.Knip-,snij- of schaduwvoegen herstellenpast perfect in de restauratiefilosofieengeeftdegevelenhethelegebouwveel meer uitstraling, maar is vaakarbeidsintensiever en dus duurderdaneenstandaardplatvollevoeg.

Twee aanpalende gebouwen met nagenoeg het-zelfde (verkleurde) type baksteen. Samen met de vorm van de ramen bepalen de voegen (links knipvoegen, rechts verdiepte lintvoegen en plat-volle gekleurde stootvoegen) het uiteenlopende karakter van de gevels.

32onderhoud door de Beheerder

3.Reinigen?Eengevelreinigingiservaakopgerichthetuitzichtvandegevelop tefrissen,maaristechnischmeestalnietnoodza-kelijk of wenselijk.Vaak wordt te hardgereinigd, zonder rekening te houdenmetde‘zwakste’ofdemeestgedegra-deerdeonderdelen.Nietalleendebui-tenlaagvanhetvoegwerk,maarookdievanbakstenenennatuurstenenwordtweggeschraapt.

Zelfseenzachtereinigingmetaandachtvoordezachtstematerialen,maakteengevel vaak minder duurzaam. Gevelshebben van bij de oorsprong een ietsdichtereoppervlaktelaagaandebuiten-zijde, een gevolg van de productie-eigenschappen van bakstenen, de uit-voeringspraktijk van het voegen eneventuele vervuiling. Daardoor vermin-dert de vochtopname en de afzettingvan vuil. Bij een reiniging wordt dezebeschermingweggehaaldenwordthetoppervlak vaak nog opgeruwd. Hetnatuurlijke evenwicht van de gevelwordtverstoordenfijnstofzalzichveelgemakkelijkerafzetten.

4. Oppervlaktebescherming? 4.1.HydrofoberenEen gevel hydrofoberen om hemwaterafstotend temakenenvochtin-dringingtebeperken,isalleenteover-wegennaeengrondigonderzoek.Degevel kan daardoor immers mindergoed drogen. Hydrofoberen kan eenoplossingbiedenwanneervochtenkeldoordegevelbinnendringt.Maarvaakspelen ook optrekkend grondvocht,vochtdatbinnengeproduceerdwordten zouten een belangrijke rol in de

Een gereinigde gevel krijgt een frisse look, maar heeft vaak beschadigingen aan (bak)stenen en de profile-ring van het voegwerk opgelopen.

vochthuishouding. Bovendien moetdebehandelingregelmatig(omde10tot 15 jaar, afhankelijk van de belas-ting, uitvoering …) herhaald worden.Na verloop van tijd ontstaan haar-scheurtjesindevochtafwerendelaag,waarlangs water de gevel binnen-dringt en moeilijk terug naar buitenkan. Onderzoek naar vochtproblemenbij molens heeft uitgewezen dathydrofoberenhetvochtprobleemvaakverergert inplaatsvanverhelpt.Doormicroscheurtjes in de romp en dehydrofobering (als gevolg van debewegingen van de wieken en hetmolenmechanisme) dringt regenwa-ter in het metselwerk, maar kan ditveelmoeilijkerdrogen.

4.2. SchilderenEen verflaag als gevelafwerking kanvochtindringing beperken maar wij-zigthetuitzichtgrondigenmoetookregelmatig hernieuwd worden (omde5 tot10 jaar).Erzijnverschillendebuitenverven op de markt, van eendampopenkalkmelktoteenteerlaag.Ook hier blijft het belangrijk dat degevel voldoende kan uitdrogen.Teerlagenenwaterafstotendevervenzijnenkeltoetepassennaeengron-digonderzoekdatallerisico’suitsluit.Wiltudegevel tochverven,kiesdanomhemtesausenmeteenkalkmelkof te schilderen met een dampopenminerale verf of een dampopenhedendaagsverfsysteem.

3534onderhoud door de Beheerder onderhoud door de Beheerder

1. LokaalofglobaalherstelHet is van cruciaal belang om na tegaan of het voegwerk wel echt ver-nieuwdmoetworden.Lichtverweerdvoegwerk vormt immers niet altijdeen probleem. Hervoegen is nodigwanneer de leg- of voegmortel weg-gespoeldisendestenenlosliggenenuit het metselwerk dreigen te vallen.Dankanhetregenwaterimmersindekern van het metselwerk dringen endaar verdere schade aanrichten. Bijplaatselijk herstel worden alleen debeschadigdedelenaangepakt,bijglo-baal herstel wordt het voegwerk vanhethelegevelvlakvernieuwd.

Wanneerhetvoegwerkhersteldofver-vangenmoetworden, isverderonder-zoekvereist.Naasteenanalysevandebestaande leg- en voegmortel is hetnuttigomfoto’stenemenvandevoeg-profielen, van eventueel te hermet-selen delen en andere details, die alsreferentie kunnen dienen tijdens dewerken.Zijndeexterneoorzaken(zoalslekkende goten …) opgelost, dan kun-nen standaardrestauratiemortels of-recepturen,gebaseerdopdegangbaremortelrecepturen uit een bepaaldeperiode, uitkomst bieden voor weinigomvangrijke herstellingen of minder‘belangrijke’monumenten.

Historisch voegwerk getuigt van eenspecifieke techniek en vakmanschap.Hetmaaktdeeluitvandehistorischewaardendiebijrestauratiesgerespec-teerdmoetenworden.Wordthetglo-baalvernieuwdofgerestaureerd,dan

gaatmethethistorischmateriaaleendeel van de authenticiteit van hetgebouw verloren. Lokaal herstel isdaaromsteedsteverkiezen.

De kwaliteit van de herstelde voegenen het metselwerk in zijn geheel isafhankelijk van de keuze en de kwa-liteit van de mortel. De uitvoerder ende uitvoeringscondities zijn – zeker bijkalkmortels–minstensevenbelangrijk.

2. DekeuzevandemortelDe eigenschappen van de nieuwemortelsamenstellingmoetenverenig-baarzijnmetdievandeanderemate-rialen indezelfdezone:denatuurste-nen, de baksteen, de oorspronkelijkelegmortel…Ditgeldtinhetbijzondervoordehardheid(mechanischeeigen-schappen), de thermische uitzettingen de vochthuishouding (waterab-sorptiecoëfficiënt en droogsnelheid).In gezond (historisch) baksteenmet-selwerk is er meestal vochttransportvanuitdestenennaardevoegen.Dieblijven daardoor langer nat en moe-tendusvoldoendekunnenuitdrogen.Verschillen de eigenschappen van deomliggendematerialensterk,kiesdanvooreenreparatiemorteldiecompati-bel is met het zwakste en meestporeuzemateriaal.

Een herstelmortel moet opofferendzijn. Dit wil zeggen dat hij onderge-schikt is aan de duurzaamheid vanhetmetselwerk.Eensterke,duurzameherstelmortelkanop termijn immersdemetselblokkenbeschadigen.Hetis

VoEGwErK hErstELLEn5bovendieneenvoudigeromeenvoeg-mortel te herstellen dan om stenente vervangen. In de meeste gevallen(zeker bij metselwerk van vóór 1850)is het aangewezen om mortels tegebruiken op basis van kalk omdatzijveelalcompatibelzijnmetdeach-terliggende mortel en droging bevor-deren. Cementmortels zijn vandaagvaakkant-en-klaarbeschikbaarenzijngemakkelijker te verwerken dan eenkalkmortel.Sommigefabrikantenver-kopen kant-en-klare voegmortels uiteen kleurenkaart, maar die zijn in demassa waterwerend en zijn dus tevermijden. Cementvoegmortels zijnalleen geschikt voor metselwerk datoorspronkelijkmeteencementmortelopgemetseld en gevoegd is. Als zegebruikt worden bij metselwerk meteen kalkmortel, doen ze meer kwaaddangoed.

Een(traditionele)mortelanalyseonderde microscoop kan de aard van het

aggregaat (zand, kalksteen, marmer-fragmenten…)enhetbindmiddelach-terhalen en een idee geven van dekorrelgrootte, de verhouding zand/bindmiddelendetoeslagstoffen(tras,baksteenfragmenten, pigmenten ...).Naast informatie over de bouwge-schiedenis, de technieken en het uit-zicht, geeft een mortelanalyse ookindicaties voor de meest geschikterestauratiemortel.

Eenmortelanalysegeeftindicatiesvoordemeestgeschikterestauratiemortel.Aanvullendeanalyseskunnenbestaanuitelektronenmicroscopie(SEM)metelementanalyse (EDX), thermische analyse (TGA), vochttransportmetingen(Karstenpijpjeofabsorptie-endroogproeveninlabo),mechanischeproeven(druksterkte, ultrasound, Schmidt-hamer, krastest …), kwik-porosimetrie(MIP)ofuitzettingsproeven.De analyseresultaten van de mortels en de karakteristieken van de onder-grondbepalendekeuzevaneenmortelsamenstellingmeteenvandevol-gendebindmiddelen:■ kalkhydraat(vettekalk,luchtkalk):CL90SofCL90PL■ kalkmethydraulischeeigenschappen:NHL,FLofHL■ cement:CEMI,IIofIII■ eenspecifiekeverhoudingvancementenkalkhydraatofhydraulische kalk(bastaardmortel)ofeenmengelingvankalkenpuzzolaan(bv.een kalk-trasmortel)■ specialebindmiddelen(zoalszinkoxide).

Een foute keuze voor een te cementrijke herstel-mortel heeft het vochttransport verlegd naar de bakstenen, waardoor bakstenen beschadigd raken.

37voegwerk herstellen

36voegwerk herstellen

Leidraad bij morteLkeuze op basis van kaLk

Bindmiddelen Puzzolanen Aggregaten

Aard van het metselwerk

Hard / stevig metselwerkHardestenenzoalsgraniet,blauwehardsteen;geïndustrialiseerdebakstenen;terracotta

Gemiddeld metselwerkMeestekalk-enzandstenengebruiktvoorhistorischmetselwerk;goedgebakkenbakstenen

Zwak metselwerkPoreuzekalkstenen(krijt,mergel),kalkhoudendezandstenen;zachtestenen,gebakkenbijlagetemperatuur

luch

tkal

k (p

asta

)

hydr

aulis

che

kalk

tras

/vlie

gass

en

hoog

oven

slak

/met

akao

lin

zand

met

goe

deko

rrel

verd

elin

g (*

*)

gem

alen

stee

n m

et g

oede

ko

rrel

verd

elin

g (*

*)

gem

alen

bak

stee

n

Vochtbelasting (*) besc

herm

d

gem

idde

lde

voch

tbel

astin

g

grot

e vo

chtb

elas

ting

nat

besc

herm

d

gem

idde

lde

voch

tbel

astin

g

grot

e vo

chtb

elas

ting

nat

besc

herm

d

gem

idde

lde

voch

tbel

astin

g

grot

e vo

chtb

elas

ting

nat

CL/D

L

NH

L2

NH

L3,5

NH

L5 Conditie van het metselwerk(Goed,Redelijk,Matig,Slecht)

Type A mortels: bindmiddel = luchtkalk (pasta)

A1 1 23/4A2 1 21/4 1/2

Type B mortels: bindmiddel = puzzolaankalk

B1 1 10% 5% 21/4B2 1 10% 5% 21/4 1/2B3 1 2 1

Type C mortels: bindmiddel = natuurlijke hydraulische kalk

C1 1 21/2 21/2C2 1 21/2 21/2C3 1 21/2 21/2

G/R

G/R

G/R

G/R

G/R

G/R

G/R

G/R

G/R

G/R

G/R

G/R MSMSMSMSMSMSMSMSMSMSMSMS

(*) Vochtbelasting beschermd: binnenmetselwerkenmetselwerkdatafgeschermdisvanregenenwind,zoals ondereenluifel,opbinnenplaatsen gemiddeldevochtbelasting: hetmerendeelvanhetbuitenmetselwerkoplageengemiddelgehoogte groterevochtbelasting: sterkregen-enwindbelastmetselwerk,zoalsbovenaantorens,kuststreek, alleenstaandegebouwendienietafgeschermdwordendoorbegroeiingofandere gebouwenindeomgeving… nat: metselwerkdatpermanentofregelmatigincontactstaatmetwaterzoals brugpijlers,funderingen,metselewerkonderdesperlaag… (**) Korrelverdeling alsdekorrelverdelingnietgoedzit,moethetkalkdeelaangepastworden

Hetaandeelpuzzolanenkanverdubbeldworden

Bovenstaande tabel geeft enkele suggesties voor mortelsamenstellingen (volumever-houding)opbasisvankalkdiealsleidraadkunnendienenvoorhethertstelvanvoegwerk,rekeninghoudendmetdeaard,devochtbelastingendeconditievanhetmetselwerk.

DezetabelisvrijvertaaldnaardetabellenvoordekeuzevanvoegmortelsuitHENRY,A.&STEWART,J., Practical BuildingConservation - Mortars, Renders & Plasters, EnglischHeritage,2012

LEGENDE

3938voegwerk herstellen voegwerk herstellen

Welke eigenschappen spelen een rol bij de keuze van een restauratiemortel?

De mortel moet qua samenstellingovereenkomen met de historischemortel: bindmiddel, verhoudingbindmiddel/zand en korrelgroottevan het zand. Een (optische) micro-scopischeanalysevandebestaandemortel kan een idee geven van deverdeling van de korrelgroottes vanhetzand,enookvandeanderetoe-slagstoffen en pigmenten. Elektro-nenmicroscopie geefteenoverzichtvandemeestvoorkomendeatoom-elementen,waaruitdekarakteristie-ken van aggregaat en bindmiddelafgeleidkunnenworden.

Demortelmoetcompatibelzijnophetvlakvandemechanischeeigen-schappen: de restauratiemortelmoetdezelfdedruksterkteaankun-nenalsdebestaande.Ditkanmoei-lijk bepaald worden met een mor-telanalyse en wordt daarom vaakingeschat op basis van ervaring.Ook de bouwfysische eigenschap-pen moeten compatibel zijn: eenvergelijkbare capillaire absorptievanwater(poriënstructuur),water-dampdoorlatendheid, thermischeuitzettingenhygrischezwelling.

Hetuitzichtvandenieuwemortelmoet overeenkomen met dat vande historische: kleur en vorm (uit-voeringstechniek) moeten aanslui-ten bij de bestaande (vervuilde)mortel; ze moeten bovendien indezelfde mate verder verouderen.Restantenvandeoudevoegen,dieals voorbeeld kunnen dienen, zijnvaak nog te vinden op beschutte

plaatsen zoals onder vensterban-ken, dakoversteken of in een lateraangebouwdewintertuin.

Tenslottemoetdemortelookche-misch compatibel zijn met debestaande:hetaandeelaanzoutenen/of andere expansieve bestand-delenmoetovereenkomen.

De mortelsamenstelling die blijkt uitde analyse beantwoordt bijna nooitaandehuidigenormenenvoorschrif-ten.Zekanooknietperfectnagemaaktworden omdat niet meer volgens deoude productiemethoden en metdezelfde materialen gewerkt wordt.Zo werd vroeger meestal zand uit deonmiddellijke omgeving gebruikt.Vandaagisdatgewassenrivierzandofgroevezanddatchemischweinigactiefis.Hetisdusdekunstomdevroegeremortelenvooralzijneigenschappentebenaderendoorhetsoortbindmiddel,deaggregatenendemengverhouding.De luchtkalk die vandaag gemaaktwordt is nooit dezelfde als die vanvroeger.Hijisveelfijnerenbevatmin-der onzuiverheden, die de textuur endekleurvandeoudemortelnogkon-denbeïnvloeden.Omdezelfdekleurenen texturen te verkrijgen zijn anderesamenstellingen nodig. Bovendienis de oude voeg verkleurd en zal denieuwe voeg na enkele jaren ook ver-donkeren.Gekleurden/ofgrofferzanden mortelpigmenten zullen de eigen-schappen van de mortel veranderen.Redenengenoegomdekeuzeover telatenaaneenervarenvakman.

Zandenkalkmoetengrondiggemixtwordenomeenconsistentemortelte

verkrijgen.Somsgeefteencilindervor-mige mixer voor pleisters een beterresultaat dan traditionele mortelmo-lens.Hetvolstaatnietdeingrediëntenom te scheppen om een kwaliteits-volle,homogenekalkmortelteverkrij-gen.Voor grote hoeveelheden mortelkan een fabrikant een compatibeleprefab droogmortel op voorschrift ineensiloleveren.Vaakwerkenzijechtermet ongeschikte recepten en kanluchtkalk de doorvoer in de meng-installatiebemoeilijken.Inelkgevaliscontrole op de samenstelling en dehomogenemengingaangewezen.

De meeste van onze historischegebouwen(13detotmidden19deeeuw)zijnopgebouwduitzwak totmiddel-matig gebakken bakstenen met een

zachte (mechanisch zwakke) legmor-tel op basis van kalk. Een (te) hardecementmortel beïnvloedt de vocht-huishoudinginhetmetselwerknega-tief,waardoordeduurzaamheidervaninhetgedrangkomt.

Bij kalkmortels van traditioneel kalk-deegenzand,volstaathetwaterinhetkalkdeegdoorgaansomeengoedver-werkbaremortelteproduceren.Isdatniet het geval, dan kan dat te wijtenzijn aan een slechte korrelgroottever-deling van het zand waardoor holtesontstaan. Kies voor een ander typezandofverrijkdemortelmeteenklei-ne hoeveelheid kalkdeeg, eerder danwatertoetevoegen.Extrawaterzaldemortel verzwakken en gevoeligermakenvoorkrimp.

Het voegwerk onder een vensterdorpel met goed werkende druiplijst heeft minder te lijden onder erosie.

4140voegwerk herstellenvoegwerk herstellen

Dekeuzevooreenherstelmortelvoormet zout belast massief metselwerkis niet zo eenvoudig. Op zich is eenmechanischsterke(‘harde’)mortelopbasisvanhoogovencementhetmeestresistent tegenchloridenensulfaten,maardieisnietaltijdcompatibelmethethistorischmetselwerk.Voorzwaarzoutbelastmetselwerkmoeteencom-promis gezocht worden, bijvoorbeeldeen hoogovencement met luchtkalkof natuurlijke hydraulische kalk. Tochmoetdemortelvoldoendezachtzijn.Kieseventueelvooreenmindersterkemortel, ook al degradeert die snel-ler onder de zware zoutbelasting enzalhijsnellervervangenmoetenwor-den(opofferendkarakter).Uiteindelijkkomt dit de duurzaamheid van hetmetselwerk ten goede. Doorgaansverzamelt zout in metselwerk zichvooral in de mortel. Een zwakke mor-tel kan dus opgevat worden als buf-fer die zouten opneemt en vervol-gens vernieuwd wordt. Rivierzand,dat chemisch weinig of niet actiefis, is het best geschikt als aggregaat.Groevezand is veelal gewassen en isin dat geval ook goed bruikbaar. Hetgebruik van ander zand kan aanlei-dinggeventotschade:reactievesilicakunnen een expansieve reactie doenontstaanmethetbindmiddel,ofklei-mineralen kunnen ongewenste zwel-lingofkrimpveroorzaken.

Toeslagstoffendiedeverwerkbaarheidbevorderen (luchtbelvormers, hydrofo-beermiddelen …) zijn doorgaans nietnodig en zelfs niet wenselijk bij eenrestauratiemortel. Ze beïnvloedenimmers ook de eigenschappen in uit-gehardefaseenhetvochttransport.

Waarmogelijkwordtdekleurvandemortel verkregen door de keuze vanhet zand en de natuurlijke kleur vandekalk.Kleurstoffenkunnenalleenalsze mineraal zijn en geschikt voor hetkleuren van bouwproducten op basisvankalk(bestandtegenhogepH),enals de mengverhoudingen en -proce-dure nauwkeurig gerespecteerd wor-den voor een gelijkmatige spreidingoverhetvolledigemengsel.

Relatief kleine kleurafwijkingen kun-nen een aanzienlijke invloed hebbenop het esthetisch uitzicht van degevel.Alsmaareendeelvanhetvoeg-werk vervangen wordt, is het essen-tieeldatdekleurvandenieuwemortelnauw aansluit bij de oorspronkelijke(vervuilde) voeg, anders ontstaat ereen storend lappendeken. Bij eenreparatiewordeneraltijdbestproef-vlakkenopgesteld.

3. UitvoeringstechniekenEr is vakkennis vereist om historischvoegwerk te herstellen of te vernieu-wen. Door de ontwikkeling van nieu-we technieken is de kennis van ditambacht inde loopder jarenverlorengegaan.

Hetsuccesvolgebruikvankalkmortelsis hoofdzakelijk afhankelijk van eengoede uitvoeringstechniek en -prak-tijk. Houd rekening met de (weers)-omstandighedenenvoorzieeventueeleen volledige bescherming rond destelling.Zorgdatallenodigemateria-leneneventuelebeschermingsmidde-len aanwezig zijn voordat de werkenvanstartgaan.

3.1. VoorbereidingVoegen vrijmakenVoegwerk uithalen is een delicaatwerk.Alsdaarbijhistorischesteenwerkbeschadigd wordt, kan het karaktervan de gevel onherroepelijk verande-ren.Laatditwerkdaarombijvoorkeuraan specialisten over, die de juistewerkwijze en het geschikte gereed-schapkunnengebruiken.Ideaaliseenplattebeitel,nietbrederdandehelftvandeuittehalenvoeg.Eenslijpschijfisnietaanteraden,behalveeenklei-ne,metpersluchtofelektrischaange-drevenslijpschijfomdespanninguitde voeg te halen. Daarbij wordt eenzaagsnede gemaakt in het middenvan de oude lintvoegen. Het beetjemorteldataandestenenblijfthech-ten,kanweggehaaldwordenmeteensteenbeitel.Eensteen-enmortelzaagmet aangepaste zaagbladen is eengoedalternatief.

Het is immers essentieel dat alle ver-weerde mortel verwijderd wordt omeen solide basis te verkrijgen voor deherstelmortel. Maak de voegen volle-digtotindehoekenvrij,zodatderes-tauratiemortelvoldoendekanhechtenaandesteenendelegmortel.Verwijderookallewortelrestenenuitlopersvanplanten.Spoeldebehandeldezonesnamet water om te verzekeren dat alleslechte en losse mortelresten wegge-haald zijn. Zorg daarbij dat de gevelniet verzadigd raakt en dat de water-enpersluchtstraalaangepastisaandesamenstelling van de steen. Werksteeds van boven naar beneden, zowordthetrestmateriaalweggespoeld.Somsishetnodigomlossestenenuittehalenenweeroptemetselen.

© Caspar Groot

4342voegwerk herstellen voegwerk herstellen

vandevoeg.Bijminderbelastmetsel-werkvolstaat 1,5keerdebreedte.Hetisbelangrijkomdewerkingenuithar-dingvankalkmortelstebegrijpenomzejuisttekunnengebruiken.

Breng de mortel aan met een voeg-ijzer, aangepast aan de gewenstevoegvorm. Het voegijzer mag nietbrederzijndandevoeg.

Plaats het polyester of houten voeg-bord tegendegevelenduwmeteenvoegijzerdevoegmortelindeopening.Drukdiestevigaan,zodathijgoed incontactkomtmetdeoriginelemortelen alle holtes opvult. Strijk hemonmiddellijk glad, maar niet te hardomhetporiënstelselintacttelatenenom het vochttransport doorheen hetmetselwerk niet te verhinderen.Voegvanbovennaarbeneden,eerstdelint-

voegen, dan de stootvoegen, telkensmetaangepastevoegijzers.

4. Omstandighedentijdenshet herstellenvanvoegenDe ideale omstandigheden om eenvoegmortel aan te brengen is eentemperatuur tussen 5° en 20°C, bijvochtig en bewolkt weer. De voeg-mortel moet immers op een natuur-lijke manier kunnen uitharden. Bijte hoge temperaturen en bij bloot-stelling aan zon en wind verlooptdit proces te snel, waardoor hij zijnsamenhang en zijn hechting ver-liest. Vermijd ook de vorstperiodes,zekerwanneerermeteenkalkmortelgevoegd wordt. Zo nodig moet hetmetselwerk afgedekt en beschermdworden, wat niet altijd eenvoudig ofpraktisch is. Kalkmortels worden hetbest verwerkt van pakweg maart totoktoberomvorstschadetevermijden.Bijhevigeregenbuienkandenieuwemorteluitgespoeldworden.

Wanneer de klimatologische omstan-digheden niet ideaal zijn tijdens hetuitharden van de voeg of tijdens hetvoegen,iseennabehandelingvereist.

Omtevermijdendathetvoegwerktesnel droogt bij te hoge temperaturenmoethetmetwaterbeneveldworden,afhankelijk van het type bindmiddel.Zo moeten hydraulische kalkmortelsen trasmortels minstens een weeknabevochtigd worden. Bij bastaard-mortels (cement-luchtkalkmengsels)volstaat1tot2dagen.Schermstellin-gen af met zeilen of dek voegwerk afmeteenfolie,zodathetnietblootge-steldwordtaanzon,regenenwind.

Alsbijeenvorigeherstellingooiteentehardecementmortelwerdgebruikt,moetdievoordegoedevochthuishou-dingvolledigverwijderdworden,even-tueelmeteenhamereneenfijnebei-telomdelaatsterestjeslostekappen.Elektrischaangedreventoestellenzijnte vermijden omdat zij moeilijker tecontroleren zijn en schade kunnenaanrichtenaanhetmetselwerk.

Voegopeningen bevochtigenNadat de voegopeningen ontstoft engereinigdzijn,wordthetoptevoegenmuurwerk best met water bevoch-tigd, zodat de legmortel en de steengeenvochtonttrekkenaanderestau-ratiemortel. Daardoor kan deze laat-ste optimaal uitharden en wordt dehechting tussen de voegmortel, de

legmortelendestenenbevorderd.Hetmuurwerk moet vooraf overvloedigbesproeidwordenmetwater(bv.meteen tuinslang), bij voorkeur in tweekeer:eerstdeavondvoordaterwordtgevoegd, en vervolgens – in minderemate–kortvoorhetinvoegen.Alshetpasgeregendheeftofalsdegevelpasgereinigd werd met water, volstaateenlichtebevochtiging.

3.2. MortelaanbrengenOmhetkaraktervandegeveltebewa-renmoetendevormendekleurvanderestauratievoeg identiek zijn aan deoorspronkelijke voeg, of ze minstensbenaderen. Bij zwaar regen- en/ofzoutbelastmetselwerkwordtdenieu-wemortelbijvoorkeuraangebrachtopeendieptevan2tot3keerdebreedte © Caspar Groot

© Caspar Groot

4544voegwerk herstellen voegwerk herstellen

BEsLuit

Het metsel- en voegwerk van eenhistorischwaardevolgebouwgeeftmeestalnietalleeninformatieoverde verschillende bouwfasen, maarook over de bouwgeschiedenis endebouwtechniek.Voegwerkbepaaltvoorts het algemene karakter vaneengebouwenmeerinhetbijzon-der de monumentwaarde van eenhistorischbouwwerk.

Schade aan het voegwerk beïn-vloedtineersteinstantiehetesthe-tische karakter van de gevel. Optermijn kan dat echter ook leidentotverhoogdevochtopname,waar-bij de interieurafwerking en inextremegevallenzelfsdeconstruc-tieaangetastworden.

Doorregelmatigecontroleenonder-houd kunnen de meest frequenteschadegevallenvoorkomenworden.Goten schoonmaken, afvoeren ont-stoppen,beplantingtijdigsnoeien…

kunnen het ergste kwaad vermij-den. Soms is plaatselijk of globaalherstel onafwendbaar. Dan komthetaanopeenjuisteanalysevandeschadeoorzaakendesamenstellingvan de materialen. Even cruciaal isdatdeoudematerialenentechnie-kenwordengerespecteerd.Eenver-keerde samenstelling of uitvoeringkanhetgebouwimmersmeerscha-de berokkenen dan beschermingbieden, en kan de bouwhistorischewaardeonherroepelijkaantasten.

Heelwatspecialistenkunnenuhel-penbijdejuisteanalyseenuitvoe-ring. Naast het advies van Monu-mentenwacht kunt u een beroepdoen op de expertise van hetAgentschap Onroerend Erfgoed, deprovinciale diensten voor monu-mentenzorg of gespecialiseerderestauratiearchitecten,adviseursenuitvoerders.

Onopgeloste vochtproblemen tasten hersteld voegwerk opnieuw aan.

47Besluit

BEKnoptE BiBLioGrafiE

■ ASHURST, J. & DIMES, F.G., Conservation of Building and Decorative Stone, Oxford,2001

■ ASHURST,J.&N.,Practical Building conservation – Volume II: Brick, Terracotta & Earth,EnglishHeritage,Hampshire,2005

■ ASHURST, J. & N., Practical Building conservation – Volume I: Stone Masonry,EnglishHeritage,1990

■ DECLERCQ,H.e.a.,Waterwerende behandelingen: realistisch of utopisch?,KIK,Brussel,2010

■ GROOT, C. EN GUNNENWEG, J., (Deelproject) Voegherstelmortels voor histo-risch metselwerk uit (Totaalonderzoeksproject) Aanpak vochtproblemen mass-ief metselwerk,Delft,2012

■ HASLINGHUIS,E.,Bouwkundige termen, Verklarend woordenboek der westerse architectuurgeschiedenis.Houtum/Zaventem,1993

■ HENRY,A.&STEWART,J.,Practical Building Conservation - Mortars, Renders & Plasters,EnglischHeritage,2012

■ JENKINS, M., Repairing brickwork (INFORM-information for historic building owners),HistoricScotland,Edinburgh,2007

■ MAXWELL, I., Repointing Rubble Stonework (INFORM-information for historic building owners),HistoricScotland,Edinburgh,2007

■ MAXWELL, I., Repointing Ashlar Masonry (INFORM-information for historic building owners),HistoricScotland,Edinburgh,2008

■ MAXWELL, I., Domestic Boundary Walls (INFORM-information for historic building owners),HistoricScotland,Edinburgh,2008

■ MITCHELL, D., The use of lime&cement in traditional buildings (INFORM-informationforhistoricbuildingowners),HistoricScotland,Edinburgh,2007

■ Belgischinstituutvoornormalisatie,NBNEN459(2010):Bouwkalk,2010

■ VAN HUNEN, M. e.a., Historisch metselwerk; instandhouding, herstel en con-servering,Rijksdienstvoorhetcultureelerfgoed,Zwolle,2012

■ WTCB,Restauratie van gevelmaterialen (vervolg) (Gids voor restauratie van metselwerk, deel 4B),WTCB,2006

■ WTCB,Opvoegen van metselwerk (Technische voorlichting 208),WTCB,1998

Internetlinkswww.buildinglimesforum.org.ukwww.historischmetselwerk.nlwww.restauratiemortels.nlwww.wtcb.be

4948Beknopte BiBliografieBeknopte BiBliografie

coLofon adrEssEn

UvindteenMonumentenwachtvereniginginelkeprovincie.DaarnaastzorgtMonumentenwachtVlaanderenvzwvoorondersteuningencoördinatie.

■ Monumentenwacht Antwerpen vzw Turnhoutsebaan232 | 2100Antwerpen(Deurne) T+3233605234 | F +3233605236 | E administratie@monumentenwachtantwerpen.be

■ Monumentenwacht Limburg vzw Willekensmolenstraat140 | 3500Hasselt T+3211237590 | F +3211237595 | E mowa@limburg.be

■ Monumentenwacht Oost-Vlaanderen vzw Directieensecretariaat W.Wilsonplein2 | 9000Gent | T+3292677242 | F +3292677298 Inspectiedienst Abdisstraat2 | 9000Gent | T+3292341855 E monumentenwacht@oost-vlaanderen.be

■ Monumentenwacht Varend erfgoed Provincialesite–ScheepswervenBaasrode Sint-Ursmarusstraat141 | 9200Baasrode T+3292341855 | E monumentenwacht@oost-vlaanderen.be

■ Monumentenwacht Vlaams-Brabant vzw Gemeenteplein5 | 3010Leuven(Kessel-Lo) T+3216319750 | F +3216319758 | E info@monumentenwachtvlaamsbrabant.be

■ Monumentenwacht West-Vlaanderen vzw KoningLeopoldIII-laan31 | 8200Brugge(Sint-Andries) T+3250403136 | F +3250403458 | E monumentenwacht@west-vlaanderen.be

■ Monumentenwacht Vlaanderen vzw Erfgoedhuis'DenWolsack' OudeBeurs27 | 2000Antwerpen T+3232122950 | F +3232122951 E info@monumentenwacht.be | www.monumentenwacht.be

■ 2dedruk volledigherzieneenuitgebreidedruk■ Redactie BirgitvanLaar Deze tekst werd samengesteld aan de hand van bestaande literatuur.■ Tekstredactie MarijkeHoflack■ Coördinatie BirgitvanLaar■ Lay-outendruk DrukkerijLeën,Hasselt■ Foto’s© MonumentenwachtVlaanderen MonumentenwachtAntwerpen (tenzijandersvermeld)■ Metdankaan RoelHendrickx(KIK) CasparGroot(CasparGrootAdvies(Nl)) NeleGoeminne(Monumentenwacht Vlaanderen)■ Verantwoordelijkeuitgever LucVerpoest■ Wettelijkdepot D/2013/10.191/1

■ Metdesteunvande5VlaamseProvinciesendeVlaamseOverheid

©MonumentenwachtVlaanderenvzw,januari2013

5150colofon adressen