gazeta farsarotu_nr.32

1APRIR - PRILL 2010

REVISTÃ TI ISTORII CULTURÃ SHI LIMBÃ ARMÃNIASCÃ

DIRECTOR: KRISTO GOCIEDITOR - CHIEF: SPIRO POCI

PERIODIKE - ANU VI ALI TIPUSERIPERIODIKE - VITI i BOTIMIT VI

GJIROKASTËR - Nr. 32APRIR - PRILL 2010

SUTSATA TI CULTURA ARMÃNIASCÃ

EDITORIALU

Pisti 2000 di enj avemtsi limba pãrinteascãtretsi gurã di gurã. TuEuropa di azã iuvremu s’nidzem,vremu s’ni achicãsimuca unã lilucã ahorljianamãsa di tuti alanti.Achicãsera shi vrearati identidetia a noastã,ari tu thimelju, cã cumnoi ni aduchimu isãnãshi cum u tsinem aistãidentitati. Identitetiaesti prota achicãseri ticathi un. Azã tuseculu XXI, tu unãEuropã z’diclisã tituts, nu e ananghi tasu cãftãm di alants.Aistã esti vreara anoastã. Nu ni chedãcãvãru ti aesti, chiedãcuu avemu un cu alantu.Identitetu a noastu caarmãn shi limba anoastã armãniascã, nuni partsã di alants, mani lagã ma multu.Ashi avemu vinitã enjdi pisti enj, namãsa diarbnishljã shi gretsljãcu bunã aducheri, caun trandafilu mushatnamãsa di gãrdinã.Azã nu himu ca 100 dienj ma ninti, cãnduearam tuts diadun shilimba tãrtsia gurã digurã, adetili li fitsiamma buni. Azã esti altchiro. Tsinera alilimbi, esti importantãti noi armãnjlji. Tutiaisti ni pimsãrã, tsinoi, un grupintelectualinj armãnj,s’lom sartsãna ta s’lumvãtsãmu limbapãrãntiascã a tsãlorutsi s’aduchescuarãmãnj. Cali lungãshi cu pidhãmo, ma cuvreari shi cu sulfut.

VINI OARA S’NVITSÃMLIMBA PÃRINTEASCÃ

Tre Sutsati: A.F.A. Paris, Sutsata ti Cultura Armãneascã Ghirocastro Arbinishii shi sutsata “Armãnjlji di Albanii” cucientro Tirana, tsi sãntu membri tu Consilu Armãnescu, avia un mes tsi lucra ti un prolject-program, ti mvãtsari cu scrirãturiali limbi armãneascã. Ma concretã, pi aestu prolject - program, lucrarã domljã Nicolachi Caracota, Spiro Poci shi KristoGoci. Unã agiutari mari ti aestu luc, tsi chisim, ni dedi Consilu Armãnescu. Scupolu a ishtãlui luc, esti ta s-tsinem ljii limbapãrãtiascã la noljã. Programu esti faptu ti shcolili di viara. Esti goalã aestã posibilitati ti mvãtsari noljã. Prota ahurhimu cuConsilu Pedagoghicu (Këshilli Pedagogjik. alb.), ta s-himu seriozinj tu lucãru a nostu. Tu aestu C.P sãntu dhascadzinj shiprofesorinj, tsi lucradzã tu shcolili arbinishiascã . Capu al C.P sãntu Nicolachi Caracota, Spiro Poci shi Kristo Goci. Tuadunara di prota al C.P. s’dedi idea cã cum u s’lucradzã C.P. Dapoia ishã programu ti mvãtsari limba, tutã pi simpoziumuti ndreptscriara ali limbi, tsi si tsãnu Bitola tu 1997. Dupu tuti aisti lucãri si lo adhlja di chivernisia arbinishiascã , cã lucãriviara u si facã pit shcolili a cratu. Ei u s’n’agiutã cu infrastuctura. Tu 18 di aprir, si sdifetsi tu hoara poro armãniascã “A.Poci”, program a ishtãlui proljectu. Eara unã dzuã cu soari shi “soari u s’oavem aestu luc”, dzãsi domnu Kristo Goci.Cilimanjlji diprota vinia ca cu arushãni, ma dapoia, dupu dau sihãts, tsi lucrãm diadun, nu vra sfudzia. Poetu ali hoari,domnu Manol Basho, intrã namãsa di nãsh shi lu gra cu zboarã dultsi, ashi cum shti un poet. Dupu dau stãmãnj, u suz’dicãdem programu Selenitsa shi u s’arucã thimelju ti mvãtsari limba pãrãntiascã. Programu ti shcolili di viara, esti mabunu shi ma practic ti mvãtsari limba. Ma nipoi u svidem cã cum poati su bãgãm shi cu dau sihãts tu stãmãnã pit shcoli iuari armãnj. Chisim un luc cu pidhãmo, ma cu vreari ti limba a noastã.

Antsâpâturâdi fratsti nipistipseariDi Niculaki Caracota

Conferintsa andreaptâ diConsillu ArmânjloruCurceaua adunã ti protaoarâ Armânji ditu tuticraturli iu bâneadzâ shlimba tu cari s-dizvârtirâmoabetsli fu mash....

PAGINA 9

Noaptia bunaSigurim-Securitati!Di Kristo GOCI

Dupu articulu ali giornalistiAlina Bãrgãoanu-Vasiliu, tuefimerida “Cuget Liber”, cutitul “Consiliul Armãnjilor,instrument al intereselorelini-vlahe”, dt.24.04.2010,nu mintuescu cã ari locu...

PAGINA 3

Yiurtusericu unã mãnãdi oaminjDi Kira Mantsu

Minduescu câ multsâmutritori ali TVMakidunia nu acâchisirâtsi sâ zburâ la aestâyiurtii. Multsâ acâchisirâshi, poati, lj-arisi atsealitsi sâ spusirâ shi tr-atsea...

PAGINA 5

2 APRIR - PRILL 2010

KËSHILLI BOTUES:Niculaki CaracotaIlia KuroThanas I. HanxharaManol BashoThoma PuriqiFoto JanoIlia KolonjaArqile Piperi

ART DESIGNER:Telnis Skuqi

ADRESA:Mob: +355 68 22 24 053Tel: +355 42 25 8316Tel: +355 84 269148e-mail:[email protected]

Shtypur nështypshkronjën

“Argjiro”-GjirokastërMob: +355 69 20 62 780

Nga Pirro Enina

Tutuna, cãndu armãnjlji s’aflã tuvãrã shutsãturã fãrã tabelã, nu siciucutestu su facã ma lishoru

cala, ma u s’bagã chiedits. Ashi shi curegistrara a armãnjlu di Arbinishii.Armãnjlji s’aflarã tu aestã shutsãturãnamãsa di dau foacãri: Tsipãturili tsi liavemu tutuna namãsa di noi shinatsionalizmu vulgar arbinishescu.Niscãnts istorianj arbnish, ahurhirãs’batã cãmbana, cã aistã registrara alaolu tu Arbinishii, pidupu proljectu tsiari ishatã, esti unã rutiatsã mari tiArbinishia. Ti nãsh, nu ari mã armãnj,ma sãntu tuchits shi asimilats. Aistã estipropoganda a loru tu media shi iutsido.Ma tsi fitsem noi armãnjlji? Tora tuArbinishii defacto sãntu multi sutsatidi armãnj. Poati s’avemu diversi tiniscãnti lucãri, ma s’agiundzemu pãnãaco ta s’dicutimu ti numa a noastã, cãcum vra s’ibã tu tabelã, vra s’dzãcã cãnoi himu ninga fãrã identitetu. Cumesti lucãru cu numa a noastã? Di ata shidi tati mvãtsai cã noi himu “rãmãnj”.Ashã s’achiamã tuts rãmãnjljii diArbinishii namãsa di nãsh. Arbnishljãdi notu shi gretsljã ni achiamã noi“vlah”. Ashi namãsa di rãmãnj dzãcuest “rãmãn”, ma arbnishljã cãndu mitrabã dzãcu: “Ti je vllah” (tini eshtrãmãn)? Shi apandãsia a mia esti “Po,unã jam vllah” (e, mini estu rãmãn). Tualantã parti di Arbinishii, elj si achiamãdi arbnishljã “cioban”, “gogã”,“llatsifatsi”, ma namãsa di nãsh eljdzãcu napoi “rãmãn”. Numa di ciobansi ufiliseshti ma mult di laolu arbnishshi nu di oaminjljã ali culturi shi alishientsi. Pit emisioini televizivi s’avdima mult zboru “vlah” icã “arumun”di nãsh. Cãtse tu Arbinishii s’avdi shinuma “arumun”, vra altã dicutimi. Tuprolject lista, tsi ari ishatã, noi himu

scrirats ashi: Tu cai grup etnic hits? Shiti armãnj tu punctia 6 si scrirã- Vleh.Ma hima esti tãrbara: Cai esti limba avoastã di mumã? Ti noi armãnjlji estiscriratã – arumune. Cum tsido s’ibãscrirati aisti dau numi, eli spun un grupetnic, tsi sãntu armãnjlji. Aistã esti maimportantã ti noi. Nu nj’arãseshti unãcãmbanã tsi bati tu Arbinishii diniscãnts armãnj, cã taha numa “vlah”,u s’lathusiastã oaminjljã shi vlah vras’dzãcã grec. Am arumun tsi vra

Ti numa a noastãs’dzãcã? Aistã teorii cum sved lucãrã,s’fãrmitã iuva diparti. Tuts armãnjlji diArbinishii u cãnost numa “vlah”, tsi nigrestu alants a nau. Aistã numã estiufilisitã tu tuti craturã di Balcan ti noiarmãnjlji. Shi ciucutera ti numa“makedon”, eara, tsi ashi s’ni cãnoastãalants. Nu poati s’ishãmu tu Evropi cu100 di numi. Tuts tu Balcan ashi arufaptã. Vurgãrljã di Makedonii, ualãcsirã numa shi u bãgarã“makedonski”. Printsljã a noci lu dzãcu

a lor shi azã tutã dzua “vurgãrljã”. Earaaustrohungarezljã atselj, tsi lu ditsia ashchiptarlu, tsi voi nu avets ligãturi cuTurchia, voi hits cu rãdzãtinã di iliradz.Shi ashi s’ndrepsi ti nãsh unã isturii cuthimelj vechiu. Iu esti rutiatsa mas’bãgãm numa ti tuts “makedon”? Ashis’punem shi vichiama a noastã. Fu azãnuma “makedon” u ufilisescu shialants, noi poati su bãgãm “makedono-vlah”, icã “makedono-armãn”. Ashi usbãgãm themelju ali isturii a noastã.

Iu esti rutiatsama s’bãgãmnuma ti tuts“makedon”?Ashi s’punemshi vichiama anoastã. Fu azãnuma“makedon” uufilisescu shialants, noi poatisu bãgãm“makedono-vlah”, icã“makedono-armãn”. Ashi usbãgãmthemelju aliisturii a noastã.

3APRIR - PRILL 2010

Dupu articulu ali giornalistiAlina Bãrgãoanu-Vasiliu, tuefimerida “Cuget Liber”, cu titul“Consiliul Armãnjilor, instrumental intereselor elini-vlahe”,dt.24.04.2010, nu mintuescu cã arilocu ti lungã analizã a arriderilorushi insinuatsiloru arrucati tu carticu trop irresponsabil. Ts’fatsientiposi factu cã giornalista (ancãeasti dearihina ahtari), nu dapãndari ti cãlcarea ali legi trãmedia grãpsitã. Ashã tora eastiobjectu probabil a institutsionu diprosecutsion. Lj’cadi a “Consiliua Armãnjilor” obligatsionu s’uducã pãn tu bitiseari dizligareajuridicã ashtãlui problemu tsi l’uam faptu cãnãscutu cu discutsia amia la conferentsa di Ohridameslu tricutu. Ma cu aestã furnjiipistusescu cã easti nãmalu sãscutemu niscãnti concluzii;Consiliu Internatsional aArmãnjilor, lj’ari “aspartã lucur”a vãrui, cãtse atsel Consil, siciucuteashti trã identitateaculturalã shi clirunumia historicãa Comunitatea Armãniascã. A malaljlor reprezantantsi atavishtsi acomunizmului Balcanic Rumuno-Albanezu, lu lãescu ochiã cãnduvedu suxesili a CA tu padia aliperformantsii , disuprãtuticulturalã shi historicã. Segmentispeciali, cu shi fãrã puteri nuntrushi nafoarã di Rumanii continuãninga apufusits, chinilja a strigãlu,pãnã la polum disclis contra amembriloru di ComnitateaArmãniascã (Makedonarma-niascã) ljutsido s’hibã elji,disuprãtuti tu Balkan. Metodili a“polumu” aloru arrãmãni s’hibãatseli di “Securitati” sh’di“Sigurimi”, andupurrati la spiunjiordineri, cu nivel apusu culturalti mãrtii urrutplãtitsi i niplãtitsi,servitori dedicatsi a shef-lorservitsiloru ascumti cu mentalitaticomunisti. Ergaliuli tsi ufilisescu,sãntu atseli di fabricatsionuordinaru a diavuliilor shimontarizma a lor. Ti realizarea ashtãlui amputsosu scãpo acljamãtu aleantsã natsionalishtsã dimagiorantsa Rumanã shiAlbanezã. Shcurtu, aici reprezan-tantsi ali scutidhi nu aru vrutãs’alinã tu trenu ali Europi ma arupreferitã s’tracã pi calea ali Dati diNamãsa (Medio Oriente) sh’man’clo chiushtu aproapia di muntiliTora Bora.Apandislja a noastrãcama bunã andicrã ashtãlorupseudonatsionalishtsã balcani-shtsã fãrã axii, easti lucru a nostrunicurmatu tu favoru a comunitateaa noastrã Armãniascã (Makedo-narmãniascã) tu pãdzili culturali,economici shi politici. Sãvurtushãmu identitatea ali limbi anoastrã Armãniascã tsi eastisimbolu a adunarea a noastra. S’u

tonalizãmu toatãna sh’ma multuautoktonia di Patridha a noastrãMakidunia, Thesalia shi Ipiru.Aistã aspari canda easti unãciucuteri monotonã ma ãn factueasti chiatra ali provi di darihina,contra atsiloru tsi, di un seculampulusescu cu tuti metsili ta s’nidiznatsionaliziascã cu alãxiarea aunei natsionalitati nicãnuscutãdisuprãdanubianã. Dziua anoastrã atsa mara esti agiumtãdi’arihina. Pi numa ali revisti“Fãrshãrotu” acljemu tutsicompatriotsiljã a noshtsã s’prezen-tiascã opinioanili shi zborrlu aloru elefteru tu mushata limba anoastrã Armãneshti. ArmãnluRigas Fereos anchisi Megal-Idea”ninti di 200 di anji, ama nu u vãdzucu ochljã a lui. Ni cadi anaustrãnipotslu a lui s’u videmu shis’u bãnãmu platforma a lui“Imperialã” tora cu numa “Megal-Europa”, aclo lju armãnjljã(makedonarmãnjljã) aru locu aloru di tinjii shi horizontilinilimitati. Poartili tr ’armãnjljãsãntu disclisi. Nitsiunu nu poatis’nu n’alasã s’tritsemu. Mãratsljãatavisto-comunnishtsã di’aliSigurim-Securitati, li aru poartilin’clisi.

A s’lu urãmu a tsiloru, noaptiabunã!

Noaptia bunaSigurim-Securitati!

Natën e mirëSigurim - Securitatea!

Mbas artikullit te gazetaresAlina Bërgëoanu-Vasiliu, nëgazetën “Cuget Liber” të dt. 24mars 2010, me titull “KëshilliNdërkombëtar i Vllehëve,instrument i interesave elino-vllahe”, nuk mendoj se ka vendpër një analizë të gjatë tëgënjeshtrave dhe insinuatave tëhedhura në letër në mënyrë tëpapergjegjeshme. Përshtyplënësështë fakti, që gazetarja (nqs.eshteme te vërtetë e tillë), nuk kujdesetpër shkeljen e ligjit për median,duke u bërë një objekt iinstitucionit të prokurorisë. Itakon “Keshillit Ndërkombëtar teVllehëve” ta çoje deri ne fundzgjidhjen juridike të këtijproblemi, që e kam bërë të njohurnë fjalën time në konferencën eOhrit të muajit të kaluar. Por mekëtë rast besoj se është emjaftueshme të nxjerrim disakonkluzione.

”Këshilli Nderkombetar iVllehëve” dikujt i paska “prishurpune”, pasi përpiqet peridentitetin kulturor dhetrashegiminë historike të këtijkomuniteti. Perfaqësuesve më tëzinj atavistë të komunizmitBallkanik Rumuno –Shqiptar, juerren syte kur shohin sukseset e“Këshillit Ndërkombëtar të

vllehëve” ne fushen e performa-nces, kryesisht kulturore ehistorike.Segmente të caktuara medhe pa pushtet brenda dhe jashtëRumanise, vazhdojnë mevendosmeri gjuetinë e shtrigavederi në lufte të hapur kundërpjesetarëve të komunitetit vllah(Makedonarmën) kudo qofshinata, kryesisht ne Ballkan.Metodate “luftës” së tyre, mbeten ato të“Securitateas” dhe “Sigurimit”, tembeshtetura ne spiunë ordinerë,me nivel të ulët kulturor, mjerishttë paguar keq, ose të pa paguar,shërbëtorë të bindur të shefave tësherbimeve të fshehta me mendësikomuniste.Metodat dhe mjetet qëperdorin, janë ato te fabrikimit tezakonshm të shpifjeve dhemontimit te tyre. Për realizimin eqëllimit të tyre të ndyrë, nukngurrojne të ftojnë për aleancenacionalistët e maxhorancaverumune e shqiptare.

Shkurt, keta përfaqsues tëerrësirës, nuk kanë dashur tekapin trenin e Europës, por kanëpreferuar rrugën që kalon ngalindja e mesme diku afër malitTora Bora….

Pergjigja jonë më e mirë ndajkëtyre pseudonacionalistëveballkanikë, të pa vlerë, është punajonë këmbënguëse në dobi tekomunitetit tonë Vllah –Makedonarmën, në fushatkulturore, ekonomike dhepolitike.

Të forcojmë identitetin e gjuhëstonë vlahe, simbol i bashkimittonë. Ta theksojmë gjithmonë e mëshumë autoktonine tonë ngaatdheu ynë Maqedonia, Thesalia,Epiri. Kjo duket sikur është njëpërpjekje monotone, por në fakt,eshte guri yne i proves se tevertetes, kundër atyre, që prej njeshekulli luftojnë me të gjithamjetet për të na shkombëtarizuarnë këmbim të një kombësie te papranueshme mbidanubiane. Ditajonë e madhe ka ardhur me tëvërtetë. Ne emër te revistes“Fërshërotu” ftoj te gjithëbashkeatdhetarët tanë te shprehinmendimet dhe fjalën e tyre të lirënë gjuhën tonë të bukur, në gjuhënVllahe. Vllahu Rigas Fereos e nisi“Megal-idenë” para 200 vjetësh,por nuk e pa me sytë e tij. Na takoineve stërnipave të tij ta shohim eta jetojmë platformen e tij“Perandorake”, tashmë në“Megal-Evropa”, atje kuvllehët(makedonarmënët) kanëvendin e tyre të nderit dhehapësirat e pakufizuara. Portat përvllehët (makedonarmënët), janë tehapura. Askush s’na ndalon tëkalojmë. Të mjeret atavisto-komunistët e sigurim-sekuritateasi kane te mbyllura portat. Le tjuurojmë atyre, natën e mirë…!

Di / Nga Kristo GOCI

...Metodili a“polumu”aloruarrãmãnis’hibã atselidi“Securitati”sh’di“Sigurimi”,andupurratila spiunjiordineri, cunivel apusucultural timãrtiiurrutplãtitsii niplãtitsi,servitoridedicatsi ashef-lorservitsiloruascumti cumentalitaticomunisti.Ergaliuli tsiufilisescu,sãntu atselidifabricatsionuordinaru adiavuliilorshimontarizmaa lor....


Tutuna mi mintuiam, tas’ahurhestu unã imnari tu cala arãmãnjlu fãrshirots (migidonj

shi culunjats). Tu bilocãrã a loru divichiamã, tu cãljurã cãndu alãga cututiputa ljara shi viara. Tu aestureportaju nu ljeu pi numãri, isturia aloru di rãdzãtinã, tu un altu articul uscrir ti aestã. Vroi su ahurhestureportaju,aco iu elj, cãndu eara tugrupuri conpacti shi si cumandusia dicienits shi aushaticu, tãrtsia ljara cututiputa a loru.Tu notu ali Arbinãshii, aco iu azã siachiamã cãmpu ali Vrini shi ali Mursii(aproapi di Budrintu) shi muntsljãafrigãra di nãsi, unoarã shi un chiroalghia di oili, si avdza cloaptili shichipurã, grera armãniascã: “toarã oiliolãã Sota”, dzumarru a picurau cãnduu bitia arrucutit namãsa di oi. Cu aistãidei vinj aoa, diadun cu muljerimia shiniscãnts oaminj di amelj. Protastãmãtãsim tu chiafa ali Surunjau. Aoati suflã vintu di tuti pãrtsili. Ti suflãNotu, Gãrdãnaru, vintu a Soarã shi aMuntili. Ti atsa dzãcu tsi numaSurunjau ljini di Sori + niau shi cum sivedi esti puro armãniascã. Di aoa sivedi ca tu palma di mãnã tutã aestãmushutiatsã. Tu aestu biloc vinia goallãarmãnjlji fãrshirots migidonj. (Numamigidonj u oaru di hoara Migidei,thimiljãsitã tu anu 1844, di rrãmãnjfãrshãrots, dupunats di hoara Frashãrshi atseli di afrigãra di nãsã, dupu tsiAli Pasha ahurhi s’aspargã hoarili arrãmãnjlu.

Kulunjats lu dzitsia migidonjljiatsãlor tsi nu stitia tu Migidei shi tu sec.19, ahurhirã unã banã nomadã shi tiviara nidzia tu muntsljã di Kolonja).Aistã pishuni chiseshti di amari ningãBudrint pãn tu muntsljã tsi uavãrãgestu ca petãlã di cal. Stilu,muntili di Cunispuli, Sarachinu, Milau,cu dau chiafi di tãrtseri: Suruniau shi

Buyazia. Pit aesti dau chiafi vinia oilidi munti tu arriu, baiur –baiur ca orrãlidi aush. Esti bitãsita a martsu shi iutsido si vedi vãrdzãturã. Alãsaimachina shi cãrtsãni namãsa di bocikishi bardenjã. Sihii?! Nu s’avdi nicãcloput, nicã boatsi di arãmãn. Tuts arufudzitã shi sãntu rãspãndits tu hoar diarbnish, tu tutã Arbinishia. Adetãli a lorahurhirã s’li alãcsiastã nihiamã cãtãnihiamã cu alti. Aistã eara tragedia tsipãtsrã tu comunizmolu a Hogia. Tuatsel chiro, cãndu Migidea (hoara amigidonjlu, tu Enina ali Gãrtsii), cãrscushi si fetsi mari, ashi cum dzãtsicãntãcu: Migidei hoarã mari, nu s’ljazboru di hãbari”, niscãnts migidonj shicenãcu atsel ma mari a loru, NdinaYana, li mutarã casili di Migidei shi unchiro stitia tu kãlivi di paljã tu Buf shiSarachin. Dapoia Ndina Yana, tu fatsaa muntili Miliau, construi unã castelãnjicã, tsi avia hari su vidiai. Tu cicioarãa muntili ancupurã un biloc shi sãmnãmasinj. Bãgã unã adeti tsi tsido picurartsi u si sura u sãmna doi masinj. Tu 1948comunistadzljã lj’li loarã tuti oili a luishi a fratãsu (pisti 12 di njiljã di capãti)shi el muri hapsi. Di tuti atseli azã aruarrãmasã goalã masinjljã shi un giuc di

shcãmbi di castelã, ta spunã cã earaunoarã shi un chiro…. Azã tu aestipishuni nu vedz vãrã cupii di armãnj,goalã di arbnish. Unãoarã shi un chiro,cãndu fumeljlisi u s’chisia ti munti,

cilimanjlji atselj njitsljã, loa tu mãnã unãca soi di bubulicã njicã cu hromã roshãshi cu viuri lai shi cãnta:

Bubulicã ljarãLju u nudzem di viarãDi viarã KolonjaS’cãrtsãnim cu ayonja.

Shi bubulica azbura. Cilimanjljihãrãsia shi ditsia: - lja, cãtã aco us’nidzem. Tu munti, ma multi di aestifumelj, nidzia Gramoz, Kolonja shiniscãnti cãtã Ostrovitsã. Tuti aesti ãnjljin ca tu negurã, aoa lju mi arrucutinamãsa di bardenjã shi bilizmã, azãaesti numi fudzitã di lexicu a armãnjlu.Lemu ali bardenji cãndu si usca, siufilisia ti apãrnderi focu. A lemu alibardenji ãlj ditsem bambali. Mi sculaidi chiafã shi mi pimsh ma nclo, cã ãnjvini tu minti un zbor vechiuarmãnescu: “Tretsu chiafa, dapoiaz’dicurmiti”. Stãtera tu chiafã nu earati bun, nicã ti tutipãtã, nicã ti oaminj.Tu aestã chiafã tu 1912, armãnjljimigidonj, pãtsarã znjii mari. Si asparsiTurchia shi furljã si silighirã pi tutiputaa armãnjlu. Tu chiafa di Muzina sivãtãmã atsel armãn…..

Tu chiafa di Bugazi snicarã oili….-Tu chiafa ali Marljani, Curciau, spunibagianacu a mel, - u pãtsã papu a melcu tut fratãsu. –Eara anu 1944, chirshar.Niscãnts partizanj agudirã pi unãcolonã ghermanã. Tu chiafa ali Marljanitãrtsia papu cu cãrvania. Ghermnjãaduchirã cã si agudirã di aici armãnj.Acãtsarã papu shi fratãsu shi ãlj dusãrãtu internimi tu Ghermanii. Tsi strapsãrãaco, nu li dzidzãm dot. Avurã tihi shisi turarã a casã….

Mi pimsh ma nclo, ta s’aflam urmilia une bisercã cu numa Aljdhunatu, iuunoarã shi un chiro fitsia ljurtiliarmãnjlji. Ma giaba. Niscãnti shcãmbichindãsiti amviliti di ljarbã, spuniaisturia a lje…. Ti nidzeri tu munti,rãmãnjlji, chisia pi dau cãljuri: Unã pitBuyazi shi alantã pit Suruniau. Siaduna diadun tu chiafa ali Muzini,dapoia s’pãrtsa napoi. Niscãnts tirtsiapit Dhãmbelu-Pãrmeti- Gramoz. Alantspit puntia di Lecãl-Dragot- Clisura (noiarmãnjlji ãlj ditsem Trec), pit Frashãrshi Ostrovitsa (Rrungaljã- Marljanã). Tumardzãna ali Clisuri esti hoara a tsavechia a rãmãnjlu. Aru fudzitã tuts diaoa, nu si shti tu tsi chiro. Stri nãsã, pigiuc sved saraljili a Ali Belj Cãltsyra,azã gãrmadhi. Ciudii cu noi armãnjlji,lju tsido avem futã, lju tsido nuhim……Vai nostalghia ali tãrcuti shivreara ti fara a noastã, u s’n’adunãnapoi diadun.

Imnari tu isturiiDi Spiro PociDi Spiro PociDi Spiro PociDi Spiro PociDi Spiro Poci

TU FOTOGRAFII ANDON SHCHILLOINTURNIT TU GHERMANII

5APRIR - PRILL 2010

Minduescu câ multsâ mutritori ali TVMakidunia nu acâchisirâ tsi sâzburâ la aestâ yiurtii. Multsâ

acâchisirâ shi, poati, lj-arisi atseali tsi sâspusirâ shi tr-atsea aleapsirâ tâtsearea.Tâtsearea, sâ shtii, easti apodixiri/acceptu.Atseali tsi li bagu tu-aestâ carti suntu mashiminduerli, antribãrli-a meali… Zburãscumashi tu numa mea!

Societatea Macedo-Românâ yiurtusi 130di anj di la thimiljiuseari cu unâ mânâ dioaminji adunats la UNITER – aclo iu “kihâie”easti actorlu/theatrinlu Ion Caramitru.

Unâ mânâ di oaminj, acâ-ndoi di elj suntumultu “grei” – minduinda la tesea cari u-autu lucurlu di cratu.

Ndoi di elj, nj-u spusirâ, nitsi câ hâbari nu-shi avea iu s-dusirâ. Tinjisirâ, unâ acljimarila unâ sutsatâ taha “armâneascâ!

Societatea Macedo-Românã yiurtusiahtari “mari evenimentu” cu unâ mânâ dioaminji; “Fara Armâneascâ ditu România”yiurtusi Primuveara 2010, tu ishita di Martsu,cu unâ njilji di oaminji, Bucureshti shiCustantsa! Suntu facti cari nu putemu s-nu liscutemu tu padi!

Poati câ nu va s-anyâpseamu tsiva tr-aestâyiurtuseari ma s-nu avdzamu unâ poezii di-a mea, cu cari sh-ahurhi cântarea Gica Coadâ.

Easti zborlu di „Steaua pâpânjilor” (dituvol.”Steaua di doru”):

“Nu potu s-chearâ pâpânjilji/Sh-pârintsâlji canâoarâ/ Armânu tu bana noastâ/Tu cântitsi, tu zboarâ!/ Di njilji di anji nâlimbâ/ Nu cheari ca nâ apâ/ Când‘ adzâ lumeatutâ /Zârtsina sh-u dizgroapâ!”.

Mâratlu Gica Coadâ minduia câ easti lavârâ andamusi safi armâneascâ, altâ soie nuva s-cânta aestâ poezii cari nu sh-avea uidiaaclo!

Tsi limbâ? Cari „limbâ”, cându aclo sâspunea atsea tsi s-avdi di 130 di anji tuRomânia: „aromâna (!) easti dialectu ali limbarumânâ”?!

Gica Coadâ eara aclo ca „xenu” shi poaticâ duchi aestu lucru câ nitsi nu para avu chefidi cântari…

Mutreamu pi TV Makidunia shi-nj sipârea câ hiu la unâ yiurtuseari ditu chirolucomunistu, ditu unu „cãminu culturalu“.Tsiva di mushuteatsa a cânticlui, a giocluiarmânescu – „imperialu”! – cumu cu dichidzâtsi unu mari poetu.

Amârtii câ unu mari reghizoru ca StereGulea s-acâtsâ tu unu ahtari coru armânescushi nu-avu tihia sâ s-acatsâ tu-atselu„imperialu”! Poati câ va lu cândâseascâ vârasâ s-ducâ aclo iu armanjilji nica lu disfacuatselu coru imperialu, ca tu chirolu a fratsloruManakia… Ashi, poati, câ va s-ahurheascâ s-mindueascâ s-adarâ sh-unu filmu cuarmânjilji – cumu ânj dzâtsea aoa sh-multsâanji! Vidzuiu unâ yiurtuseari cari easti yilia acrizâljei tu cari bâneadzâ Societatea Macedo-Românâ – sutsatâ thimiljiusitâ pi bazinatsionalisti di etâ 19!

Mutreamu sh-mi-ntribamu: Tu tsi etâbânãmu? Tu eta 19 icâ tu eta 21? Tu zborlu alui, Ion Caramitru dizvârti activitatea aSocietatiljei Macedo-Românâ shi cama multuangricâ pi-atsea tsi s-featsi trâ anvitsarea a“dialectul aromân” cu agiutorlu a „Manualuidi Aromânâ“ („Carti trâ inviþari armâneaºti“)scosu di Matilda Caragiu Marioteanu shiNicolae Saramandu.

Caramitru spusi cu pirifanji cumu aestumanualu/carti di-nvitsari fu pitricutu tu tutuBalcanlu, (pânâ sh-la Sutsata di Veria!) –canda Balcanlu mizi ashtipta!

S-nu shtii tinjisitlu câ sutsata di Veria nuapruche shi nu va s-aproachi canâoarâ unumanualu/carti di-nvitsari ditu România?

S-nu shtii tinjisitlu câ Veria sâ-nveatsâlimba armâneascâ dupu cârtsâ anyrâpsiti diarmânji di-aclo? Câ, de, ari sh-aclo armânjitsi shtiu carti!

S-nu shtii tinjisitlu câ tu Ex RipublicaIug.Makidunia sâ-nveatsâ armâneashti dupucârtsâ anyrâpsiti shi tipusiti aclo?! Câ, de, arish-aclo armânji tsi shtiu carti!

Unâ altâ ciudii nj-aspusi filmulu di la TVMakidunia:

Vidzuiu cumu unu mari anvitsatu nu fuaxi s-tsânâ unâ cuvendâ di tesi shiintsificâ sh-cându avdzâiu zboarâli (li dau tu limbarumânâ) “ceva de genul ãsta” icâ “toatenaþiile astea” ânj dzâshu câ nu poati s-hibâspusi di N.S.Tanashoca, marli bizantinologu!

Cându vru s-angreacâ pi idheea câ, de,himu idyiulu populu, ti itia câ mashiArmânjilji shi Rumânjilji suntu numâsits“Vlahi”, Tanashoca sh-adusi dinâoarâ aminticâ ti Polonj suntu “Vlahi/Vlohi” shiItalianjilji… sh-atumtsea u minti muabetea,u featsi chirutâ… tra s-bitiseascâ cu atsea tsiavdzâmu di 130 di anji shi cari, ti ciudii, eastish-adzâ scupolu a cratlui România sh-unu diprotslji scupadz ali Societatea Macedo-Românâ. Lu spusi aestu scupo cu unâ isihiish-unâ arâtsimi cari-nj deadi hiavrâ: StatluRomânia va “Integrarea Aromânilor innaþiunea româneascã!”

S-nu aibâ shteari marli-nvitsatu câ multsâArmânji suntu adzâ sâtulji di-aestâ“integrari” - acâ s-fatsi tu Românii, icâ tu-alanti craturi balcanitsi shi câ tora voruascâparea di la aestâ “integrari” cari ari mamultu noimâ di tucheari?!

S-nu-ari adyivâsitâ Tanashoca zboarâli-mplini di dureari spusi di unu mari armânushi, tu idyiulu chiro, unu mari patrioturumânu (ashi cumu furâ tuts anvitsatslji anoshtsâ di-atumtsea!) Anastase Hâciu?

Li-adutsemu aminti: “Pritu minareaahurhitâ la 1864, macâ cheardirli aArmânjiloru tu sândzâ, aveari shi isihie furânimisurati – România – putu s-aibâamintaticu: diplumaticu, icunomicu,culturalu. (...) Curbâniseri sândzânati, crimifuviroasi, cheardiri moralâ sh-di bunuri –aestâ fu birichetea adunatâ di unu populuisihu, cari fu cuturburatu/mintitu ahândosudi sculia alu Athanasescu di Târnova.”

Yiurtusearea vru sâ scoatâ tu miydani unâtaha “politically correct” propagandâ acratlui România andicra shi anamisa diarmânjilji ditu Balcanu, ama s-vidzu câSoc.Macedo-Românâ nu ari vrearea sâ-shipricânoascâ criza tu cari s-aflâ adzâ: alargudi tsi s-fatsi tu armânamea ditu România sh-ditu Balcanu, alargu di nomurli evropeani tutsi mutreashti-ndreptulu la limbâ (nu la“dialectu”!), s-ascundi dupu idyili sintayminatsionalisti di etâ 19!

Njilji di armânji ditu România suntu tu-altâ. Atumtsea, poati, sh-lucurlu alishteisutsati va sâ si-ndzimineadzâ cu-alântoru dicari zburamu ma nâinti. Mashi ashi va nâspunemu unâ dealihea vreari trâ Fara a noastâshi va s-avemu unu dealihea amintaticu trâArmanami!

Sutsatâ – atsea cari s-alumtâ trâ-ndrepturili tsi lâ si pricadu tu itsi cratudimucraticu shi evropeanu: pricânushteareaArmânjiloru ca populu ahoryea, cu limbâ shiculturâ cari s-tradzi di la pirifana-ndziminari:makedo-elinâ-latinâ…

Nu easti cânâoarâ amânatu shi nâdia eastiatsea tsi moari tu soni…

Poati, unâ dzuuâ, Societatea Macedo-Românâ va s-ducheascâ atsea tsi altsâ dimultu duchirâ: Armânamea sh-limbaarmâneasca poati s-armânâ tu banâ mashipritu pricânushtearea a identitatiljei ahoryea!

Yiurtusericu unã mãnãdi oaminj

Di Kira Mantsu

Njilji diarmânji dituRomânia suntutu-altâ Sutsatâ– atsea cari s-alumtâtrâ-ndrepturilitsi lâ sipricadu tu itsicratudimucraticushi evropeanu:pricânushteareaArmânjiloru capopuluahoryea, culimbâ shiculturâ cari s-tradzi di lapirifana-ndziminari:makedo-elinâ-latinâ…Nu easticânâoarâamânatu shinâdia eastiatsea tsi moaritu soni…Sutsatâ –atsea cari s-alumtâtrâ-ndrepturilitsi lâ sipricadu tu itsicratudimucraticushi evropeanu:pricânushteareaArmânjiloru capopuluahoryea, culimbâ shiculturâ cari s-tradzi di lapirifana-ndziminari:makedo-elinâ-latinâ…Nu easticânâoarâamânatu shinâdia eastiatsea tsi moaritu soni…Poati, unâdzuuâ,SocietateaMacedo-Românâ vas-ducheascâatsea tsi altsâdi multuduchirâ:Armânameash-limbaarmâneascapoati s-armânâtu banâ mashipritupricânushteareaa identitatiljeiahoryea!


Më 1 prill 2010 u bë festa e parëe organizuar “Seara armã-neasca”. Merrnin pjesë

Kryetari i Bashkisë të Selenicës, z.IliaSeferi,Prof. Pandi Boli Kordha,Dr.Kristaq Bisholla, Dr. Ilir Gusho,Kryetari i Këshillit të Bashkisë IliaBomba ,ish deputeti i PBDNJ KristoGoci, grupi folklorik i Kavajës. Kryetarii shoqoqatës “Grabov, Todi Buzo,Kryetari i vllehëve të ElbasanitLeonidha Taba, Forumi i intelektualëvetë Fierit, Dr.Andrea Dollaku e MaksiTanaka e të ftuar të tjerë nga Tirana,Kavaja, Lushnja, Berati e Durrësi.

Nje ngjarje e veçanteë ishte recitiminga më i vjetri i intelektualve vllehë,Prof. Pandi Kordha, i një poezie nëgjuhën vllahe. Kënga vllahe e Selenicësnga vllezërit Seferi dhe vargjet e vjetrate fabulave vllahe nga Kristo Goci. Usollën diapozitiva të vllehëve tëmëdhenj të të gjitha kohëve nganxënësit Kristi e Joana Mustaqe.

Po japim më poshtë në gjuhënvllahe, fjalën e mbajtur ngaorganizatori i kësaj mbrëmjeje zotiPetraq Mustaqe.

Zboru tsãnut di Dr. PetrachiMustache.

Tinjãsits oaspits!! Vruts rrãmãnj!Surãr shi frats!

Gjini vinut tu seara rãmãneaskã2010!

Aisti dzãli am zburratã shi estu loattu telefonu di mullts sots shi oaspits,shi tuts mi aru n tãrbat :- cai partii niadunã?

Mini lu am dzãsã :-nitsi unã parti.Allts mi n tãrbarã cãtse ni adunãm? Mavu dzãcu : -S’ni cunushtem un cu alant,s’ni avdã shi s’ni veadã, cã noi him ,noiegzistim. S’grim pi limba anoaste,s’cãntãm pi limba a noastã,s’aghesem aprimt focu a sendzli anostu, ali fumelja a noastã. Si cãnoastãun cu alantu cilimanjljã a noci, cã uvedem cum esti laolu azã…..Pistitavolini avets hymnu rrãmãnescu.,amanetia a tãtãnjlu a noci.

Avets shi unã metodã pi limba anoastã. Esti unã ciucuteri ti limba anoastã. N’turmãnã avem abetarea atsanaua ti ficiurits. Avlona ,poli a noastã,ari mullts rrãmãnj, ma iu sãntu ??? Aruninga frikã ??? di cai aru ??? Nu viapunats dininti a lãntor, nu vãascundets, cã cendu turracts pulltãrrã,vã grescu sum limbã. Scutets chieptu,frendzetslu nãrrã.

Dzãtsets cu gura mplinã, shivãrtoasã : him rãmãnj. Esti fati s’eshtrãmãn, esti dhoarã di dumudzã.Rrãmãnj ! 23 di Maiu, esti dzua anoastã. Su hãrãsim tuts aistã dzuã. S’nuashtãptãm di alants.

S’nu ashtãptãm di un a lant, macathiun s’facã tsi poati ti rrãmãneamea.Aistã e pãrpãlera di ninti, ninti singru .

Ia agiutorljã di ninti, ninti tsi vas’intrã tu istoria a rrãmãnjlu, cafilantropljã di ninti-ninti. Ladi PandiCordha , Ilia Seferu, Cleanth Petra, IliaMustache, Dr. Ilir Gusho, Mariana shiStavri Papahroni, Pandi Bomba, EdliraDhama, Petrachi she GhinovefaMustache.

Korespodentu al Fãrshãrotu

“Seara armnãneascã”cu armãnjlji di Avlona

7APRIR - PRILL 2010

Nga Ilia Bombaj

Pasi ndahesh me qytetin historikbregdetar Vloren, ngjitesh ruges nekrahun lindor te kodrave te mbushuraplot me ullinj te ketij qyteti dhe makinado te eci gati 27 km duke lene pase sajfshatrat Babic, Qishbardhe, Peshkepi,Penkove, Lubonje, Picar, Arme dhe mene funde do te mbrishe ne qytetin eVlleherve Selenice. Qytet qe ruga tesjelle vetem nese ke halle. I futur nebrendesi te barkut te nje kodre e cilalulezon me ullishte perballe ka lumin(Aoo) sote Vjosa. Selenica qytet me8000 banore i cili i ka mbijetuar mjaftebukur kohrave, Selenica dhe miniera esaje e famshme,Selenica dhe piktori isaj i madh Davidi,Selenica dhe kisha esaj e famshme e Shën Thanasit,e bejnete lartesohet ky qytet.Kalimtar provo tezhytesh thelle ne labirintet e ketij qyteti,pershko sokaket dhe trokit ne dyert eSelenicarit, Pafrike do te ndesheshnjerez me shpirte te gjere, bujar ,bukedhenes,Ne qender te qytetit lartesohetnje monument e permasavemadheshtore e punuar me mjeshteringa duararti vllah Ilia Doko.

Kalimtari me te drejte do te pyeseshse kush eshte ky njeri qe autoritetetlokale e kane perjetësuar ne piedestaldhe ne me mburje do te themi: “DavidSelenice Vlora perfaqëson ne shekulline XVIII shkelqimin e fundit te pikturespas Bizantine te Shqiperise e teBallkanit”.

Duke ndjekur ne permbajtjeikonografike traditen paleologe, ai futielemente etnografik kombetar, ndersane forme ka ndikime te barokutperendimor dhe prirje realiste. Pakemetra me larte e zhytur ne nje lulishtete dyte eshte skluptura e Plakut te urtedhe te mencur e ketij qyteti Tole Kita epunuar me mjeshteri nga Ilia Doko, dote hedheshe veshtrimin ne te djathtene sheshit ku sote eshte pallatimadheshtor i kultures dhe ne fazadene saj qendron bazoreliefi e punuar ngaduarte e skluptorve Ilia Doko e MaksiMustaka djalit vllah nga Selenica.

Udhetimin kerkon ta beshe nelagjen partizani aty ku banojne Vllehritashtu bejme dhe deshiren nuk taprishim. Ecim ne te majte te kesaj lagjedhe ngjitemi larte , larte aty ku ngrihetKisha shume e vjeter Shen Thanasi.

Preferon te ecesh ne kembe ,ruga engushte pore e shtruar me beton po poe shtruar me beton nga vete djelmoshate kesaj lagje. Nje ure e vogel e ngriturper te kaluar proin qe pershkon qytetin,mbi ure, nje harke prej betoni dhe ne telexon “rruga Mecovo”.

Ti si kureshtar qe je perseri pyet, pseky emer ne kete qytet? Pa dyshim qepret te mesosh dicka. Mecovo qyteti qeshtrihet ne malin e Pindit, në shtetinfqinjë Greqi, qytet me 100% vllehe neperiudhen e veshtirë qe kaloi vendi ynepriti e strehoi qindra djem tane, udhane streh, pune, veshje e pse jo buke.

Fale kontributit te tyre ne ngritemkishen e vjeter “Shen Thanasi”, e cilane sistemin diktatorial u shkatruabarbarishte. Nga ky xheste humanvendoret i vendosen kesaj ruge emrine qytetit Mecovo. Ngjitemi larte dhekerkon te ndezesh nje qiri ne kishen

SELENICA...

tone ne vendin e mbrekullueshem kuqytetaret tane gjejne qetsin shpirterore.Futemi brenda dhe do te ndesheshmikpritjen e At Spiros, i puthim dorendhe ndezim qirinj. Me fole se dhe nekete kishe te vjeter do te gjeja pikturate vjetra, ku jane? Ti pyet i dashurkalimtar ke te drejte. Ne muret e kesajkishe si deshmi e se kaluares ishin dhepikturat e te madhit David Selenica,piktorit qe hodhi nje hape madheshtorne periudhen e fundit te rilindjes kutrajtoi gjersishte ndjenjen kombetareshpresen per te ardhmen. Çdo gje ketueshte e re , e ngriten vete banoret ketucdo gje ishte e shkatruar, e rafshuar , tengelur ne siperfaqe te tokes vetemgurjet ,nenat e gjora vinin fshehur nete ngrysur per mose u pare nga ndonjesyresh me duart e tyre ter rudhabashkonin gurjet dhe nen to ndiznin atemekanizem te pregatitur me nje vazoku mbushej me uje, vaj,dhe nje lecke ecila do te futej ne vazo dhe nga e cara ekapakut do te dilte jashte, diku me tutjenje veze e kuqe, po kushe valle kishekaqe kurajo dhe do te provonte te bentenje veze te kuqe? Po po kalimtar nenatshami zezat, duar plot rudha si: Sotira,Lica, Kostandina, Gjena, Anastasia,Vera, Sofa, Katerina, Tanka, Guca,Gathia, Maria, etj. Po ja le te flase veteAt Spirua dhe ai vazhdon. Une vi nganje fshat ketu afer Lubonje. Ne keteqytet kam gjetur njerez mikprites, eshteveshtirë te bësh dallime, sepse ketu neshtepin e zotit vine pa dallim ortodoksee myslyman kjo me krenon.

Kishen e ndertuam te re dhuratë ezotit larte. Do te mundohem me pak fjaltu pershkruaj jeten e ketij te shenjti.Shen Thanasi ka lindur ne vitin 295 neAleksandri nga prinder te krishter. Aijetoi pranë Aleksandrit dhe mori prejtij mesime per gramatiken dhe oratorin.Mendohet te ketë folur gjuhen kopte,pasi janë gjetur disa shkrime ne ketegjuhe. E gjithe jeta e tij ka qenë vuajtjedhe persekutime ai vazhdoi te mbronteme devoshmeri rrugen e drejte te Jezu

Krishtit deri sa mori kuroren elavdishme te Mbreterise se Perendise.

Ai mori pjese ne sinodin e pareEkumenik, ne te cilin luftoi mevendosmeri per te mbrojturkrishterizimin nga herezit e heretikutArios. Pas shume internimesh dhevuajtjesh ai vdiq në vendlindje, më 2maj te vitit 373.

Largohemi nga kisha dhe me vetenje kujtim me At Spiron do ta fiksojmene aparatin tone. Habitesh, po pohabitesh vërtet i nderuar kalimtar sashume vila të ngritura te gjitha dy e trekate. Te ngritura gjate ketyre viteve nga1995 e ketej jane djemte e fiseve, Mitraj,Dhamaj, Bombaj, Seferi, Rapaj, Kacani,Petraj, Shollaj etj. Sa bukur, ku degjohette dali nga brendesia e shpirtit tende tegjitha vilat te veshur me kapele metjegull te kuq. Zbresim poshte dhepershkojme ne kembe cdo lagje, asfaltekudo asfalte, veshtire te gjeshe rugicepa shtruar dhe ato qe kane ngelur janplanifikuar per tu mbaruar brenda ketijviti. Ne ruget kryesore te ze syri emrate gdhendur ne pllaka mermeriafrohesh pran tyre dhe nise te lexoshe“vrare nga pushtuesit fashiste” , rruga“Pilo Takushi”, “LLambi Bombaj”,“Vasil Kolici”, |Asimo Muci”, “UanShollaj”, “Vasil Koceli”, “Mitraj” etj.,dhe per çdo emer nje histori me vete .

Ne lagjen Seferaj 7 te vrare ngapushtuesit fashiste. “Ku janepartizanet, i thane nenes se partizanitKozma Seferi” dhe tyten e pistoletes jambanin ne koke nipit Kristo Benaj. Nemale ne male i kini po jini trima i gjeni,arma shkrepi duke e lene pa jete jovetem Kriston, por dhe shtat personate tjer në keto fise. Andon, ti loton inderuar kalimtar, por ka akoma, ja TuniDhamaj vrihet ne dere te shtepisë, LiciKacani, Asimo Muci etj.

Çdo ruge e ketij qyteti eshtembushur me histori. Ne lapidar janegdhendur emrat e bijve te Selenices qedhane jeten duke luftuar per atdhenStavri Bombaj, Qirjo Petraj, Nasi

Gjordeni, Qirjo Bombaj, Nasi Xhogu,Prifti dhe Prifteresha Andrea ePoliksene Xhexhi, Qemal Hoxha,Haredin Beqari, Vasil Koceli.

Po jeta e selenicarit eshte e mbushurdhe me kenge. Ne “Shollaj” ketukerkon te dishe per bilbilin e kengesUan Shollaj. Nuk pertoj dhe hape njeporte, po po, hape ate porte qe te conete familjen e Uan Sholles, ketu na preteSpirua i biri na fton te ulemi neambiente e shtepis bukur po bukur emobiluar shum bukur vila eshte dykate. Nikoqirja e shtepis na qeras meplot te mira. Ne mure te ze syri njefotografi i nje te moshuari i veshur merroba popullore. Spirua e kuptoi dhe errembeu nga muri dhe na e afroi per tapare nga afer. “Eshte im at, Uan Shollaj,njeriu qe nuk u lodhe njeherë me ateze të mahnitshem, ka tronditur skenate festivalit jo vetem brenda vendit, poredhe jashte territoreve te Shqiperise, neGreqi, Rumani etj Spirua na afron njediske ku ne te jane hedhur kenget e Uansholles, ne fotografi dallojme ThimoSeferin, Mico Seferi, Paskal Papa,Nasho Dhamaj, Vasil Bombaj, PandiShollaj, Paskal Kote, Kozma Mitraj,Minella Ziu etj. Largohemi meshterngim duaresh. Pershkojme rrugen“LLambi Bombaj” ish deputeti i parevllahe, i cili ishte nje nga organizatorete pare per hapjen e minieres ne vitet epara te lirisë. Po nuk kaloi shume, uhelmua nga forcat anti-qeveritare. Nete djathte te rruges nje godinë e vjeternjëkatshe, eshte Bashkia. Futemibrenda dhe trokasim ne zyrën ekryebashkiakut Ilia Seferi, me origjinvllahe. Ashtu buzagaz, si gjithnje uronmirseardhjen dhe te fton të ulesh. Meqetësinë që e karakterizon nis te flasepër prioritetet e pushteteti vendorë.

Perfundimi i bulevardit kryesor,perfundimi i shtate rrugeve dytesore,si dhe perfundimi i ujesjellësit, ishin 3nga prioritetet më të rëndësishëm tëqytezës së vogël, që shtrihet në jug tëvendit.

MINIERA E SELENICËS. FOTO: HARILLA KOCI


Tu numirlu 2/2010 ditu dzuarluFratsia, tru articulu cu numa“Fârâ mirachi, domni”, sumu

simnâtura alu Robert Ciolacu sh JaniGusho, suntu adusi di ma multi oriacâtâyurseri a Consillui Armânjloru. Tishtearea la tuts Armânjii, cari au sinferuti Fara loru sh ca ndreptu la replicâ,pâlâcârsimu tinjisitslji redactori adzuarlui s-tipuseascâ ndauli minduiericari va li ashtirnemu manghiosu sh caritru unu debatu democraticu poati s-agiutâ la aprukearea mutreriloru truunu problemu multu controversatu.

Consillu Armânjloru easti unâsutsatâ di Armânji ditu tuti craturli dituBalkanu, iu furâ câlisits tuts atselji cuvreari ti Armânami, ashi cumu fucâlisitâ sh Sutsata “Armânjii dituAlbania”. Ashi cumu s-anyrapseashtitu statutu, CA “ easti reprezentantullegal la nivel natsional a tutulorArmânjlor shi a farilor armâneshtsâ shiari sinferlu, ta sdishcljidâ cãljurli ti unâcuvendâ cu chivernisli iu suntuArmânjlji bânâtori sh-farâli a lorngrâpsiti, ma sh-cu tuti alanti institutsiievropeani ti pricunushtearea a lor caun popul ahoryea sh-cu unâ identitatiproprii, tsi bâneadzâ tu Balkanj/Evropa, simfuni cu Conventsia Cadruti Minoritãtsli Natsiunali shiÃndrepturli fundamentali a omlui,prividzuti tu CARTA ONU.”

Tritsemu pisti tuti câtâyurserli tsiFratsia li adutsi sh cari ti noi suntu tinipistipseari sh s-fâtsemu niheamâlunjinâ tu tsi mutreashti catastiseaArmânjloru. Isturiljia Armânjloru eastiveaclji di mamultu di 2000 di anji shpânâ tora nu fumu irbapi su anvitsãmuashi cumu lipseashti. Atselji xenji carinâ cunuscurâ nu puturâ saproakimultu di noi, ti itia ca Armânjii bâna tucomunittsâ ancljisi sh aiestâ s-veadi mas-nâ minduimu câ numa di “Armânji”ti cari noi tuts dzâtsemu câ-u purtãmudi tuti etili, fu cunuscutâ sh anyrapsitâmash niheamâ ma multu di unâ sutâdi anji (Weigand tu ishita etaljei 19). Trututi documentili ma veclji iu s-adutsiaminti di numa di armânji ligatu dimakedonji , zborlu fu loatu ca armeni ,ashi cumu sh adzâ confuzia aiestâ eastiadratâ. Tu unâ cuvendâ tsi putets suaflats tu efimirida Fârshirotlu(Dinastiljia Makedonjloru) adrãmudemonstratsiljia câ armânu shmakedonu eara idyulu populu naimaptsânu la anlu 800 sh multu probabilush la anlu 600, cându amirãluHeraclius, amintatu tu Makedonii,eara, dzâcu cronicarlji byzantinjiarmeanu .

România cunuscu Armânjii tugiumitatea etâljei 19, cându s-amintãcratlu natsionalu sh cu unâ politicâmintimenâ sh cu agiutorlu a Frântsiljei,amintã unu statutu di putearireghionalâ. Dupu 50 di anji di sculiiandrupâti di cratlu nau amintatu, iusanvitsa româneashti sh mash diisturilja României, unu numiru diArmânji, dicari naima multsâ nu earamultu anvitsats, emigrarâ tuCadrilateru, iu minduia ca vasbâneadza tu “Armânilji”. Nu tricumultu kiro sh “Armâniljia” loru iCadrilaterlu fu tricutu nâpoi Bulgariash Armânjii a noshtsâ furâ mutats pisti

tutu. Agiumsirâ tu Dobrogea,Moldova, Banatu. Atselji tsi nu furâ lasculii, nu puturâ s-anveatsâ vârâoarâlimba român sh ti itia aiestâ nu furâmutrits cânâoarâ ca românji. Mamultu,acâ aveau agiutoru dila cratlu românu,nu lâ fu pricunuscutâ tsetâtseniljiadinâcali, ashi cumu eara normalu ma-seara durusits ca Românji. Niscântsâashtiptarâ 10-15 di anji sh altsâ nu uavurâ dipu sh puturâ s-fugâ diznau tuGârtsii, dupu tsi ishrâ ditu hapsi, iufurâ ancljishi ti dukearea lorunatsionalistâ. Icâ avurâ unâ ahtaritâcsirati sh trapsirâ nitraptili, Armânjiipitricurâ ficiorlji la sculii sh di elji ishirâdealithea Românji, tsi-shi voru cratlush cari iutsido iu s-ducu, amintâ tutâihtibarea sh tinjia ti România. Tsi câbatiau aieshtsâ Armânji ma nu sh-agârshirâisnafea sh au sh dukeari armâneascâ shvoru s-amintã adzâ statutu diminoritati? Ari vârâ ndreptulu sâ-ljicâtâyurseascâ ti vrearea loru câtu kiroelji sh-voru sh tinjisescu cratlu? Caripoati maghini ca aieshtsâ Armânji s-aibâ dauli dukeri? Potu s-hibâ eljigiudicats ca prudots? Sigura câ ari shArmânji cari s-dukescu mash Românji.Easti ndreptulu a loru sh vârâ nu-ljicâtâyurseashti. Ama prindi s-dzâtsemucâ naima multsâ di aieshtsâ Armânjikirurâ limba sh adetsli armâneshtsâ.

Tora ti Arbinishii. CA nu aricâtâyursitâ vârâoarâ atselji tsi-sdukescu Românji. Easti ndreptulu aloru sh potu s-caftâ statutlu di Românjimash ti elji, ama nu au vârâ ndreptu s-azburascâ tu numa la tuts Armânjii. Tsiiasi tru miydani dinâcali la aieshtsâArmânji, dupu cumu s-veadi sh tuefemirida Frãtsia, easti câ sh elji kirurâlimba sh poati sh adetsli armâneshtsâ.Naima multsâ nu u azburãscu dipu shanyrâpsearea iasti tu mari dureari, ashi

cumu sh limba român , cari easti multualargu di cunushteari.

Proba câ nu alâthusimu, easti câ laCongreslu tsi fu andreptu Tirana cuandruparea, sh noi dzâtsemu, lainitsiativa Academiljei Române, limbaufilisit fu limba românã , pi cari nu eastisigura câ atselji ptsânji armânji dituArbinishii tsi furâ aclo, u dukea tuts.Tsi easti iara sigura, easti câ nitsi limbaarmâneascâ nu para u azburãscuaieshtsâ armânji, ashi cumu naima bunparadiymâ easti prezidentulu VangelShundi. Sh câ vini zborlu di Congresludi Tirana, prindi s-informats Armânjiicari vâ adyivâsescu, câ elu fu andreptudupu tsi CA avea loatâ apofasea tiandridzearea tutu Tirana tu meslu diAndreu, una andamusi sumuapanghiulu a Consillui a Europâljei, iuavea câlisit tuti sutsatili cari s-alumtâti Armânji, inclusivu sutsata alu VangelShundi, cumu sh ComunitateaMacedo-român ditu România. Moda shayunjiseala tu cari fu andreptuCongreslu scoati tu miydani frixea tsiu au atselji tsi s-alumtâ contraArmânjloru di atseali dealithea dukeritsi adzâ Armânjii li spunu dishcljisu shpisti tutu. Mash ca unâ pârâtirisiri/observatsilji, prindi s-dzâtsemu câvidzumu câ naima multsâ di atselji tsivinirâ la Congreslu di Tirana ditumeslu di Brumaru, furâ Românji, carinu cunoscu limba armâneascâ. Easti itiati cari limba ufilisit la aiestu Congresufu limba românã . Atselji cari dealitheaandreapsirâ Congreslu nu cândisirâ s-câliseascâ vârâ di reprezentantsâlji dilaCA sh nitsi vârâ reprezentantu dila altisutsati armâneshtsâ ditu Balkanu.Tidealithea informari prindi iara s-dzâtsemu câ Constantin B loceanuStolnici, unlu di participantsâlji laaiestu Congresu, dzâtsea la unâ

andamusi andreptâ di Aurel Papari,Custantsa la anlu 2004, dupu tsiMatilda Caragiu Mariotseanu-sh-tsânuzborlu pi armâneashti : pentru cã nu vîntseleg limba shi nici nu o vorbesc, vãrog s -mi permitetsi svã adresezcuvântul meu în limba român (ti itia cânu dukescu sh nu vâ azburâscu limba,vâ pâlâcârsescu sâ-nji dats cali s-azburãscu limba românã).

Ca tu unâ yilii, s-videmu cumu fuandreaptâ Conferintsa CA di Curceaua.Cu unâ minduiari sh unâ pratikiidemocraticâ, cumu ninga nu iastiadetea tu România sh tu craturli dituBalkanu, CA, cumândâsitâ tora dioarâ,easti dealithea, di Armânji caribâneadzâ tu Europa ditu Ascâpitatu,ama aleptsâ di tuti sutsatili tsi suntu tuCA, câlisi la Conferintsa ditu Andreu2009 di Curceaua, tuti sutsatiliarmâneshtsâ, fârâ dyaforauâ diminduiari. Icâ minduiarea nu fu idyea,tsi s-vidzu Curceaua easti câ tutsArmânjii, di iutsido s-hibâ elji, au idyealimbâ sh dukeari ti Armânami. Ti marimârtilji, sutsata alu Vangel Shundi, desicâlisitâ, nu vini Curceaua laConferintsa CA. Ma s-avea sinferu tiArmânami, mash aua va videaminduierli dealithea a Armânjloru diiutsido sh tinjia cu cari furâ aprukeati.

CA nu ari frixi ti minduierli cari liari sh pistipseashti câ nu va ankidicarivârâ sâ-shi li scoatâ tu miydani. Amacu tinjii sh dishcljisu, fârâ ascumtaticush cu vreari. Ti itia aiestâ, avemu nâdiacâ zborlu dimansusu va-lu tipusits tuefemerida Frãtsia, ca unu ndreptu lareplicâ. Noi minduimu câ mash ashiaverlu va iasâ tu lunjinâ sh Armânjii nuva s-kearâ.

Niculaki CaracotaParis, tu 18 di Martsu 2010

Carti dishcljisâ câtâefemerida Fratsia

9APRIR - PRILL 2010

Conferintsa andreaptâ di ConsilluArmânjloru Curceaua adunã ti protaoarâ Armânji ditu tuti craturli iu

bâneadzâ sh limba tu cari s-dizvârtirâmoabetsli fu mash limba armâneascâ.

Tuts partitsipantsâlji sh-aspusirâ vreareatrâ borgea tsi u-au ta s-ascapâ shi s-developeadz yishtearea culturalâarmâneascâ. Tuts cândâsirâ câ atselu di naima mari simasii lucru tsi prindi s-leagâarmânamea di iutsido easti câshtiga /risponsabilitatea ti unu cama mari copusu tsilipseashti s-lu facâ cathi comunitati trâavigljearea, developarea sh-prumuvarea alimbâljei armâneascâ sh-amintareandrepturiloru tsi lâ si cadi, câtâ cumu sh-vrearea tsi Armânjlji di daima sh-u-aspusirâ: s-hibâ unâ apunti anamisa di populili cu caribâneadzâ deadunu sh-cu cari deadunu vorus-adarâ unâ Evropâ iu tuti miletsli s-aibâidyili ndrepturi.

Tutu la aestâ conferintsâ a ConsilluiArmânjiloru, anvitsãmu câ ma ninti di aestâandamusi di Curceaua, cumândâsearea aliLiga Panelenicâ a Sutsatiloru Armâneshtsâditu Gârtsii avea pitricutâ câtâ Consillu aliEvropâ, unâ carti tu cari fuvirseashti ConsilluArmânjiloru, lucru tsi multu cârti / nvirin ,noi câtâ cumu sh-sutsatili ditu Gârtsie tsiloarâ parti la aestâ conferintsâ, sutsati tsi nuavurâ informari ti aestâ carti, di partea acumândâsearielji. Aestâ va s-dzâcâ,cumândâsearea ali Liga Panelenicâ nu deadishteari ti atsea tsi spunea aestâ carti, lucru tsiprindea s-lu facâ.

Aiesta carti adutsi acuzatsii a Consillui aArmânjloru câ nu riprizintâ pi canâ sh câ caftâsaducâ znjii maxusu a cratlui gârtsescu iupindzi armânjii/vlahii s-caftâ statutu diminoritati natsionalâ. Ninti s-limbidzâmuscupadzii a Consillui tsi suntu anyrâpsits achicumu lipseashti tru statutu, tsânemu ti marisimasii ndauâ ditu idheili tsi li adyivâsimutu cartea Ligâljei Panelenicâ a SutsatiloruArmâneshtsâ ditu Gârtsii:

1. Vlahii/Armânjii ditu Gârtsii zburãscuunâ limbâ oralâ cu bazâ latinâ, cari nuljiankeadicâ sa spâstreascâ identitatea loruelenâ, acâ suntu craturi cari caftâsinventeadzâ ti scupadz pulitits, unâ aschidzâsâ minoritati natsionalâ tu Gârtsii.

2. Tu isturia Tessaliljei, Epirlui shMakedoniljei, Vlahii Grets, cari suntu biligvi,adusirâ unâ mari contributsiuni la banaeconomicâ, culturalâ, militarâ sh puliticâ.

3. Canâ nu poati s-agârsheascâcontributsia finantsiarâ a everghetsloruazburândalui vlâheashti/armâneashti, cariumplurâ Athina di casi magnifitsi cumuadrarâ ditotna strâ-pâpânjii a loru tu tutilocurli ditu Gârtsii.

4. Liga Panelenicâ deadunu cu sutsatili diVlahi/Armânji prumuveadzâ adetsli sh limbavlahâ/armânâ cumu sh isturia locurloru iubâna sh bâneadzâ Vlahii/Armanjii ti tuts atseicari au sinferu ti tsânearea tu banâ alishteiculturâ sh limbâ.

5. Tsiva di tuti aiesti nu va s-eara adratima cratlu Grecu s-câtâgursea pi Vlahi/Armanji i ma s-nu lj-i-alâsa elefteri sh s-nu lj-i-agiuta fârâ rezervâ tu planu localu shnatsionalu. Adusimu aminti idheilidimandzeanâ ta s-videmu identitateaperfectâ cu scupadzii tsi suntu la thimeilu aConsillui Armânjloru. Mamultu, ConsilluArmânjloru nu ari câftatâ vârâ oarâ statutudi minoritati natsionalâ ti Vlahii/Armânjiiditu Gârtsii, elji hiindalui aclo di eta etiloru,deadunu cu gretslji, cu cari bânarâ tu isihiish tu irinii. Consillu Armânjloru minduiashticâ cratlu Grecu prindi s-andrupascâ discljisush fârâ frixi Vlahi/Armanjii, cari suntupatrimoniu natsionalu sh cari iasti populucofondatoru a Eladâljei, ti a curi adrari virsarâsândzâ sh deadirâ tutâ avearea loru.

Cu tuti limbidzãrli dimandzeanâ, ConsilluArmânjloru caftâ ufitsialu la tuti sutsatili diVlahi/Armânji ditu Gârtsii sâ sh-aspunâminduiarea sh s-andrupascâ tuti sutsatilidinuntru sh dinafoara, fârâ diafurauâ, ahâtukiro câtu scupadziljii tsi i-avinâ suntu idyiica a loru. Tu idyiulu kiro caftâ a cratlui Grecus-nu mata mutreascâ cu frixi sh cu skizmâ/ur

Antsâpâturâ di fratsti nipistipseari

la unâ sutsatâ andreaptâ dupu tuti nomurlieuropeani, cari-lu tinjiseashti sh cari-lumutreashti cu multâ nâdii ti yinitorlu apopului a nostru, di cari avu totna mashcâshtigu. Acshi cumu dzâcu fratslji a noshtsâtu cartea loru, Vlahii/Armanjii suntu bilingvi,acshi cumu dzâtsi Herodot câ eara tuts elinjiivârâoarâ, sh noi dzâtsemu sh vremu s-himupuntea di cari ari anaghi cultura elin s-armânâtu unâ lumi tsi caftâ s-vatâma tutâdiversitatea/diaforeaua. Sh iara cumu dzâcututu fratslji a noshtsâ, Vlahii/Armânjii furâsh suntu mânjli a cratlui Grecu. ConsilluArmânjloru va ca aiestâ culturâ sh limbâ aVlahiloru/Armânjloru s-armânâ tu banâ,slucreadzâ cu câshtigu ti Elada, ti alanticraturi iu bâneadzâ sh ti Europa cari i-apânghiseashti pi tuts.

Sh dipu tu soni, nâ minduimu câ LigaPanelenicâ a Vlahiloru/Armânjloru dituGârtsii, anyrâpsi cartea tsi u spusimumandzeanâ sh cari iasti faptâ la 16 diBrumaru/Noembrie, fârâ scunoascâ ConsilluArmânjloru.

Dupu Conferintsa di Curceaua, la cari furâcâlisits sh iu nâ tinjisirâ cu yinearea, avemunâdia câ Liga duki idyea vreari ti limba shcultura vlahâ/armâneascâ a sutsatilorudinafoara Gârtsiljei sh câ aiesti sutsati nuascundu nitsi unu scupo pulitic andrupâtudi craturli natsionali iu bâneadzâ adzâArmanjii. Consillu Armânjloru minduiashticâ lucurlu a lui prindi s-armânâ nafoara disinferlu pulitic a craturloru ditu Bakanu caritu etili 19 sh 20 adusi ampârtsareaArmânjloru sh câ tu Europa cari s-adarâ adzâcathi limbâ sh culturâ easti semnu di avearitsi prindi tinjisitu di tuts.

Niculaki CaracotaParis, la 20 di Yinaru 2010

Canâ nupoati s-

agârsheascâcontributsia

finantsiarâ aeverghetsloruazburândalui

vlâheashti/armâneashti,cari umplurâ

Athina dicasi

magnifitsicumu adrarâditotna strâ-

pâpânjii aloru tu tutilocurli ditu

Gârtsii. Liga

Panelenicâdeadunu cusutsatili di

Vlahi/Armânjiprumuveadzâ

adetsli shlimba vlahâ/

armânâ cumush isturia

locurloru iubâna sh

bâneadzâVlahii/

Armanjii tituts atsei

cari ausinferu ti

tsânearea tubanâ alishtei

culturâ shlimbâ.


Vllehët e Fierit

Nga Arqile Piperi

DISA FJALË PËR VLLEHËTVllehët janë popull Ballkanik, të

cilët kanë formimin e tyre linguistikmbi 2000 vjecar, ku spikasin me doket,zakonet, folklorin, sjelljen, luftërat dhepërpjekjet e tyre, duke formuar njëgrup etno kulturor të spikatur, të cilëtjanë të shpërndar në shtetet; Greqi (kupërbëjnë dhe pjesën më të madhe),Shqipëri, Maqedoni, Mali i Zi, Serbi,Bullgari, Rumani etj. Për ngashpëerndarje e tyre vllehët janë tëpërqëndruar në Greqinë e Veriut,Shqperinë e Jugut e sidomos në atejugëlindore, Maqedoni e në vëndet qëpërmvndëm më sipër.

Në kundërshtim me atë që vllehët icilësojnv si fise blegtorvsh, ata pvrvecqv kanv qënë mbarvshtrus të blegtorisëkanë qënë dhe tregtar të mirë, zejtar tëmirë si dhe përkrahës e mbështetës tëzhvillimit, ku historikisht kanë nxjerëfigura të ndritura në të gjitha fushat ejetës në vëndet ku ata kanë jetuar.

Vllehët sot përfaqësojnë njëkomunitet etnokulturor të spikatur, kumegjithëse nuk kanë shtetin e tyre, kanditur të ruajnë e të evoluojne gjuhën,traditën, zakonet, doket, folklorin dhenatyrën e tyre energjike.

Vllehët kudo në Ballkan, e sidomosnë Shqipëri, historikisht kanë ditur tëndërtojnë marëdhënie rerciprociteti tëndvrsjellta, duke u integruar dheshkrirë në mënyrë të natyrshme mekontributet e tyre, në të gjithë jetën evëndeve ku ata jetojnë.

Vllehët në asnjë moment nuk e kanëndjerv veten të diskriminuar ngapopullsia shqiptare, por edhe vetpopulli shqiptar nisur dhe nga natyradhe ekzigjenca e këtij komuniteti(vllehët), si ka parë vllehët menëncmim por përkundrazi simarëdhvnie e raporte ndvrmjet tëbarabartëve.

Kudo ku vllehet jetojn e janë tëshpvrndarë, kanë qënë e jan faktorzhvillimi e stabilteti, duke qenë pjesintegrale e formimit dhe fuqizimit tëkvtyre shteteve.

Sami Frasheri në veprën e tij“Shqipvria Ç’ka qënv, ç’është e ç’do tëbëhet” ka shkruar për vllehët- “Nga kombetfqinje vetëm njv kemi mik, i cili kupton tëmirën e tij e e di që pa na s’mund tëmbahetë. Ky komp është komb’ i vllehet, qërojnë në Shqipëri e afre Shqipërise. Nga këtaca janë vlleh-shqipëtarë, qëv flasin vllahisht

edhe shqip, dhe ca vlleh-greq, që flasinëvllahisht edhe greqisht”.

Historia e rilindjes Shqiptare ka nëgjirin e saj ndërmjete të tjeresh edhevllehët si Petro Nini Luarasi, KostandinKristforidhi, Mihal Gramenon etj.

Që me pushtimin e Maqedonisë ngaRoma në vitin 168 para Krishtit, nëBallkan fillon lindja e elementitlatinofon, e cila përbën në vetvetefillimet e lindjes së nje kominiteti të rilinguistik në Ballkan, e që sot përkonme Vllehët.

Ky latinizim i cili u bë në mënyrë tëdhunëshme nga Roma, u përhapfillimisht me hapa të ngadalshëm nëkëtë rajon duke marrë trajtëpërfundimtare në vitet 50 para Krishtime betejën e Farsalës në Thesalindërmjet Pompeit e Cezarit, ku paskësaj beteje në Thesali mbetvn shumfamilje e ushtar Romak te cilët ishinstacionuar këtu vite më parë, dhe paskvsaj beteje, ata u përzjene e uperthithen nga popullsia vendase, e cilae ndihmoi Romën në latiniziminpërfundimtar linguistik të banorëve qëjetonin në këtë zonë. Pra këto 100 vjetishin vitet e fillimit e të formimitlinguistik të kësaj popullsie, e cila ishtee shtrirë deri në pjesën Juglindore tëShqiperise së sotme.

Kjo popullsi me këto karakteristikatë reja linguistike në Ballkan, pravllehët, në rrethinat e Fierit sipashistorive, të thënave të moshuarve poredhe sipas dokumentave historikefillojne të duken aty nga gjysma e dytëe shekullit te 17, të cilët ishin gjithmonnë kërkim të kullotave të mira për

bagëtitë e tyre, si dhe të kushteve tëmira tregtare, pasi në Shqiperinv eJugut e sidomos nv ultesirvn eMyzeqesë dhe atë të Vlorës kishte skelatë vogla detare nga ku ata mund tëbënin tregti duke eksportar prodhimete tyre blegorale, artizanale etj.

Vllehët në Fier kanë ardhur nga 3drejtime: Vllehët nga Voskopoja të cilëtpërbëjnë numrin më të madh, Vllehëtnga Frashëri i Përmetit si dhe vllehëtnga Gramozi dhe Grabova. Këto grupekishin lidhje të kahershme me njëritjetrin pasi edhe në Voskopoje ishtelagja e Fërshërotëve, Gramostenjëve,Mecovitëve etj., Voskopoja në keto viteishte metropoli i vllehëve dhe këtogrupe vllehësh të cituar më lartë kishindhe një karakteristikë që bëninkrushqira por edhe shkëmbimetregtare me njëri tjetrin.

Në asnjë rast vllehët si kane zënëkullotat me rrëmbime apo me konfliktetë armatosura, por me qira marrje dukepaguar detyrimet apo dhe i blenin atosipas ligjeve apo zakoneve të kohës tëzonave ku ata stacionoheshin. Vllehëtfillimisht filluan të stacionoheshin mestane rrëzë kodrave të Fierit si në Drizë,Frakull, Peshtan, Shtyllas, Pojan,Kryegjatë, Vadhize, Libofshë, Çipllakë,Petovë, Strum, Luar, Portoduar,Zharrëz, Dukas, Kraps e në fusha si nëSulaj, Zhavar, Çeligrad, Qenas, FierÇifçi, Bishanakë etj.

Arsyet e ardhjes së vllehëve nëMyzeqe e sidomos në Fier, ishin së pariato për ekspansion ekonomike, pasi atapo shtonin numrin e bagëtive të tyre epër këtë arsye ata ishin në kërkim tëkullotave të reja e të përshtateshme për

kullotjen dhe mbarështrimin ebagëtive, ku Myzeqeja me klimën e sajtë butë në dimër si dhe kullotat eshumta i plotësonte më së miri këtokërkesa. Po ashtu me djegien eVoskopojës në vitin 1769, ku kjo djegiepër periudhën kohore në të cilën u bvishte si një kundërvënie fetare por edhepër tju grabitur pasuritë. Në këtosituate të krijuara vllehët Voskopojarëndiheshin të pasigurtë e të rrezikuar nëoazin kulturor dhe ekonomik të tyre,në Voskopojën të cilën për shekuj meradhë e kishin ngritur, duke e bërë njëndër vëndet më të zhvilluara e tëkulturuara të kohës, me kishat eshumta, artizanatet dhe me Akademinëe saj Neoplateniane, e për pasojë atafilluan ta braktisnin në masë atë dukeu shperndarë nëpër Europë e sidomosnë Greqi, Shqipëri, Maqedoni, Bullgari,Rumani etj. Për pasojë edhe në Fierfilluan të vijnë grupe të mëdha vllehëshmerë, pasurin por edhe me traditat etyre tregtare e artizanale, duke jubashkuar vllehëve të tjerë të ardhurdhjetra e dhjetra vite më parë.

Vllehët që në dukjet dhe stacionimete tyre të para në rrethinat e Fierit kanëndërtuar marëdhënie reciprociteti mepopullsinë vendase ku nuk ka pasur asedhe një rast të vetëm të konfliktevendërmjet vlleheve dhe popullsisevendase. Nisur nga tradita e tyre,vllehët ngrinin stanet e tyre të grupuaranë 10-15 familje ku ngrinin kolibet etyre të mbuluara me fleta shajakeshapostafat për këtë punë, të lidhura nëmënyra që dhe erërat më të forta nuk ishkulnin, të cilat ishin të ngrohta në...

Vijon në faqen 11

11APRIR - PRILL 2010

vijon nga faqja 10...dimër e të freskëta në behar, ishin

të rehatëshme e të shtruara me lëkurebagëtish. Këto grupe kishin një Çelnik(kryetar), i cili merrej me administrimine prodhimit dhe tregëtimin të tyre.

Me ardhjet e para nisen të vijne tëtjera fise e grupe vllehësh, duke ustacionuar nëpër rrethinat e Fierit si nëFrakull, Shtyllas, Pojan, Kryegjate,Drizë, Kraps, Dukas, Libofshë, Çipllakë(stan Manastir), Petovë, Zharrëz,Strum, Luar, Portoduar, etj., të cilëtnisën të mbarështrojnë numër gjithmone më të madh bagëtish, karvane tëshumte të cilët bënin transporte tëndryshme drejt Voskopopojës, Vlorës,Durrësit, Beratit etj. Po ashtu atavazhdonin dhe traditën e tyre tëtregëtisë duke shitur produktet e tyreblegtorale si dhe ato të leshit (stofra tëhollë leshi, shajake, velenxa, sazma etj),të cilat i tregtonin dhe në Itali e Greqi,nëpërmjet skelave të Semanit, Poros,Vlorës e Durrësit.

Një pjes vllehësh u pajtuan si barinjpër tv mbarështruar e kujdesur përbagetitë e bejlereve, agallarëve osepersonave të pasur që kishin bagëti.

Me fillimet e ndërtimit të qytetit tëFierit vllehët që kishin vite këtu, filluantë vinin në qytet fillimisht ata vlleh qëmerrreshin me tregëti e më vonë pasdjegies së Voskpojës në 1769 filluan tëvijnë në masë shum familjevoskopojare të cilet u përqëndruan nëFier.

Që në fillimet e para të qytetit tëFierit, vllehët ishin pionierët e parë, tëcilët blenë toka të Vrionasit dhe Resulajt(bejler të kohës e zotërues tokash nëFier) për të ndërtuar shtëpitë e tyre. Nëlibrin “Historia e Fierit” të autoritHysen Emiri, ai ndërmjet të tjeraveciton dy shkrimtar Rumun; AnastasHociu me librim “Aroumanu” kuthotë:Florika-Fieri (Fieri) prej shumkohësh, është një qytet i vogëlvllehësh….. .Dhe Th Kapidan në librine tij “Farserotu” ku thotë se pjesa më emadhe e vllehëve, të ardhur në Fierrreth vitit 1840, janë nga rrethet eVoskopojës, të tjerë nga fshatrat, kanëardhur aty nga viti 1840 dhe arrijnë në280 familje, nga të cilat vetëm 20 familjeishin vendase.

Le të shkeputemi nga momentet efillesës qytetare të Fierit e të flasim sësi jane të integruar vllehët sot në jetëne këtij qyteti.

Vllehët sot në Fier janë të integruarmë së mire e në mënyrë tv natyrëshmenë jetën e këtij qyteti, por edhe tërrethinave. Sot vllehët i gjejmë kudo,ku së pari ata si arsimdashës që janë,fëmijet e tyre ndjekin shkollën ku nëpërgjithësi kanë rezultate të mira, poashtu ata janë të aktivizuar në të gjithafushat e jetës si në: politikë, ekonomi,jetën shoqërore, art, kulture, biznes,sport dhe ato humanitare ku mund tedeklarojme se janë të spikatur.

Si promoter të fillesës qytetareFierake, vllehët i kanë dhënë tonet jetësnë cdo fushë këtij qyteti, ku përmëndimKryebashkiakun e parë të Fierit TonciKilica i cili ngriti Flamurin në Fier më28.11.1912.

Përmëndim tregtarët e parë tëfuqishëm si: Papat, Gerrot, Verriat,

Tico, Bozdo, Xegat, Lulet, Ballauret,Nitot, Karcinet, Papucinjte,Samarxhinjte, Argjendari, Semea, etj.

Këngëtarët e virtuoz të këngëesFierake si Kiu Poro, Llazi Spiro, IliaBele, Bushi Gero, Pilo Xhokaxhi TimoLulo e Lefteri Sillo të pasuar sotë ngakëngëtarët e muzikantët virtuoz tëkëngës qytetare Fierakë Jani Tase, BertGerro, Miti Nushi, Ligor Pove, RolandPapa, këngëtarët e mirënjohura Linditae Brunilda Sota, Vilson Sholla, AgronBega, Rainita Pupi, Bani Nani, SotirGushi, Thoma Musha, Ziso Musha,Minella Gernjoti, valltarin ekoreografin e talentuar Arben Byzyka,valltaren Llamba Piperi etj.

Në të gjitha aspektet e tjera të jetëssë këtij qyteti ishin vllehët ata që dhanintelektual të shquar si në mjekësidoktor Kallogjeri e Dhimiter Ikonomi,në drejtësi Vasillaq Jorgaqi, shkrimtarsi Jakov Xoxe, mesues teë shquar,piktor, fotografet Bele e Droboniku,sport, kultur etj. Vllehet e furnizoninqytetin me njerëz të edukuar edipllomuar në perëndim, duke eshndërur Fierin në një pol kulturor tëjetës Shqiptare të viteve 40.

Në luftën Na-Cl vllehet ishinmbështetës aktiv ku shum djem e vajzadhanë jetën e tyre për clirimin e vënditsi: Liri Gerro (Heroin e Popullit).Pinallopi Pirro, Loni Papuciu, Lonidhae Mico Papuciu, Janaq Kilica, JaniBakalli, Andon Xoxa, Mihal e LlambiBega, Mark Dashi, Naun Kacaku, ÇotiÇapo, Tasi Dema, Todi Shkurta, VangjelCapo etj.

Aktorët e mirënjohur si: NestorPogace, Dhimitër Jano, Kujtim Jorgaqi,Bert Verria, Llazar Verria etj.

Piktoret e talentuar Vilson Kilica ePandi Lena, gdhëndësi i drurit dheikonostaseve Ziso Musha.

Shkrimtaret Jakov Xoxe, TashkoLako, Nasho Jorgaqi, Vlash Kallamata,Tasi Proko, Mihal Krimce, SotiraqBinjaku e së fundmi shkrimtari përkalvarin e vuajtjeve të vlleheve te Jugutnën diktaturë Z. Dhimiter Stefa.

Mjek të palodhur që nën gjurmët ehumanit Doktor Kallogjeri i kanshërbyer e i shërbejnë qytetit të Fieritsi Dhimitër Ikonomi, NikollaqKoshovari, Varvara Piperi, StavriFurxhi, Liri e Lonidha Bele, Jovan Prifti,Andrea Dollaku, Mihal Tavanxhiu,Maksim Tanaka, Kristaq Çaci, EnkelaSinjari, Anisa Tego, DorinaKamani(Piperi) etj.

Mësues e profesor të talentuar,Inxhiniera, Agronomë, Veterinera,Ekonomista, Sportista, Politikanë,Deputetë etj. të cilët i kanë përfaqësuare i perfaqësojnë më së miri vlerat vllahee ato qytetare të qytetit të Fierit.

Kontributet e para të jetës urbane nëqytetin e Fierit i kanë dhënë vllehët, tëcilët kanë qënë shum aktiv në tregti sidhe në artizanatet e ndryshme.

Me djegien e Voskopojës në vitin1769 në Fier u stacionuan shum familjetregtarësh dhe artizanësh Voskopojartë cilët u bashkuan me vllehët e ardhurshum vite më parë e më të cilët atakishin lidhje të hershme tregtie efamiljare. Theksojmë këtu seVoskopojarët kishin një traditë tëkonsoliduar artizanale ku në vitet 1790aa kishin 14 korporata artizanale tëorganizuara e me statute të vecanta, tëcilat kordinonin punët e tyre nëpërmjetkryemjeshtrave të tyre të cilët formoninnjë këshill kordinues. Këtë traditëvllehët e Voskopojës e prunë dhe nëFier ku ngritën zejet dhe esanfet e tyre,duke i dhën një zhvillim tëmenjëhershëm të jetës qytatare të këtijqytet.

Në këto vite përvec mbarështrimittë bagëtive, marrjes me tregti dhekravaneve vllehët filluan të ngrejnëartizanatin e Fierit, ku krakteristike evllehëve ishte se ata mbanin përmbiemër emrin e artizanatit apozejtarisë që ata ngrinin, sot në Fier kemifiset të cilët kishin artizanatet si:Argjendarët, Bakalli, Gerro, Papucinjtë,Stopani, Furrxhinjtë, Kovaci,Kunjxhinjtë, Xhokaxhinjtë, Shallvaret,Samarxhinjtë, Karcinët, Jorganxhinjtë,Pogacet, Koshovarët, Bele (fotografet),Tavanxhinjtë, Tico, etj.

Vllehët në rrethin e Fierit zënë njënumër të konsiderueshëm. Atavazhdojnë të banojnë në lagjet e vjetratë këtij qyteti si dhe në fshatrat përreth.

Në qytet jetojnë shum fise vllahe si:Argjendari, Andrea, Anastasi, Andoni,Aleksi, Bozdo, Bello, Bega, Bare, Bani,Bena, Ballauri, Baze, Bakalli, Beta,Byzyka, Budo, Bullari, Bufi, Blido,Bulo, Beçi, Berdilla, Berdalli, Bistika,Binjaku, Capo, Çapo, Çycyri, Ceca,Çaçi, Ciko, Cukali, Çorape, Çerepi,Çomo, Çimo, Çuko, Çomora, Dema,Dhami, Dhamo, Dhima, Dollaku,Doko, Daja, Dodi, Dhimitri, Dhima,Dimo, Dako, Gopo, Gega, Gjergji,Gjoka, Gjoni, Gerco, Furxhiu, Fili, Hila,Harallambi, Ikonomi, Ilia, Jaso, Jarasi,Jorgaqi, Jorganxhiu, Jano, Jorgji, Joti,Jorgali, Kallogjeri, Korraqe, Kilica,Kovaci, Kusta, Kuqali, Kerri, Kote,Kaçani, Karcini, Kocaqe, Konomi,Kristo, Kita, Kitani, Lako, Lena, Leco,Laro, Lera, Liko, Loli, Lulo, Marku,Marko, Mërtiri, Moci, Moja, Mishtaku,Mosko, Meçalliu, Mitrushi, Mitra,Mitre, Mitri, Mitro, Musha, Miho,Nano, Nani, Ndrio, Nushi, Njiku, Nito,Nikolla, Naqe, Naçe, Naço, Ndoni,Ndine, Naste, Nasto, Papuciu, Papa,Pako, Popi, Popli, Pupi, Pipa, Piperi,Pleqi, Pove, Pogace, Peshku, Pano,Panda, Paloli, Poci, Qendro, Qirjo,Rrudha, Robo, Rrapi, Sapiqoti, Stefa,Stefani, Sterjo, Semanjaku, Semea,Simaku, Sotiri, Shqillo, Sila, Sota, Spiro,Saramanda, Shaho, Sholla, Shandro,Shallvare, Taba, Tego, Topi, Tico,Tavanxhiu, Tanaka, Tika, Tena, Tereziu,Toromeni, Tupa, Turtulli, Thana,Thanasi, Thomo, Thomai, Theodhori,Vaqo, Vasili, Verria, Vero, Vengo,Vrushi, Xega, Xoxe, Xinxari, Xhoxhi,Xhavo, Xhaho, Xhokaxhi, Xhixhi,Zonja, Zabiku, Zhezha, Zharkalli,Zhaka, etj.

Po ashtu vllehët vazhdojnë të jetojnënë fshatra si më poshtë: Drizë, Kraps,Portëz, Peshtan, Shtyllas, Pojan,Kryegjatë, Vadhizë, Qenas, Sulaj,Celigrad, Bishanak, Cipllakë, Petovë,Strum, Portoduar, Luar, Zharrëz,Dukas dhe Rromëz.

Të flasësh për vllehët, të cilët kanëkrijuar vlera për qytetin e Fierit nukdalin disa qindra faqe ose disa emisionetelevizive, por po e përmbledhim atëtë nisur nga etapat e zhvillimevehistorike të qytetit të Fierit.

Ngritja e Flamurit dhe shpallja epavaresisë, vllehet e qytetit të Fierit igjeti të organizuar, ku vllehata lozën njërol të rëndësishëm, ku ishte vllahuTonci Kilica që ngriti flamurin si dhe uzgjodh Kryebashkiaku i parë i Fierit.

vijon në faqen 12


vijon nga faqja 11Kryengritja e Fierit nxori në pah

revoltën e popullit për regjimin e Zogutku ndërmjet të tjeresh ishte dhe SotoBare i cili u ekzekutua nga regjimi iZogut, për te cilin gazetat e kohës i bënëjehonë.

Vllehët si nistar të këtij qyteti, iofruan bijt e bijat e tij më të mirë tëdiplomuar nëe shkolla perëndimore tëcilët spikatën për kontributet e tyre, sinë mjekësi, drejtësi, art, kulturë, sport,tregti, artizanat etj.

Ku përmëndim: Doktor Kallogjeri,kengetari virtuoz Kiu Poro e VangjelLule, shkrimtaret Jakov Xoxe, VlashKallamata, Nasho Jorgaqi, TashkoLako, Tasi Proko, Sotiraq Binjaku,Piktoret Vilson Kilica e Pandi Lena,artistet Nestor Pogace, Dhimiter Jano,Kujtim Jorgaqi, Bert Verria, Llazar Verrietj.

Një armat e tërë mjekësh,inxhinierash, arkitektësh, artistësh,ekonomistësh, arsimtarësh eprofesorësh, agronom, veteriner,biznesmen, politikan e njerëz të tjer tësukseshëm të cilët janë sot shum aktive tepër professional në jetën epërditëshme të këtij qyteti.

Vllehët janë orthodhoks tëpërkushtuar, larg fondamentalizmavee konflikteve fetare ata kanë ditur tëshikojnë punën e tyre e të jenëbashkëpunues e jo konfliktual, kumund të përmëndim thënien egjyshërve tanë, e cila ka marre formendhe kuptimin e idiomës “Llaj Fëçoremëkë pëni shi kërtja mullaru” (habukë e foli mushkës), pra ec përparashiko punën tënde e mos shiko ç’farbëjnë e thonë të tjerët.

Megjithëse në kushtet e mungesëssë shtetit të tyre vllehët e kanë ruajturderi më sot gjuhën dhe traditat e tyre.Ata për asnjë moment nuk e kanëdobësuar besimin e tyre te zoti dukeqëndruar gjithmon orthodhoks të miree tëe devotshëm. Vllehet kudo kustacionoheshin së pari ndërtonin kishate tyre duke bërë ritet fetare, si dhekujdeseshin për edukimin e fëmijëvetëe tyre, ku ose kishin mësus të tyre osei paguanin ata.

Sot në qytet po vihet re një ftohje egjuhes nga brezat e rinj, ku nëpërfshatra kjo vihet re me pakë. Lëvizja elirë e njerëzve pas ardhjes sëdemokracise nga fshatrat në qytete enga qytetet ne metropol, si dheemigracioni i prishi lidhjet komunitaretë etnis vllahe duke sjell si pasojëprishjen e zinxhirit të komunikimitndërmjet brezash, e cila dal nga dal posjell ftohjen e gjuhës e të traditave.

Në Fier shoqata “Aremenjli DiAlabnii” si dhe sot “Unioni i Vllehëve”,kanë bërë e po bëjnë një punë të mirënë drejtim tv evidentimit, ruajtjes,evoluimit dhe përçimit të vleravegjuhësore e atyre kulturore të etnisësonë në brezat e rinj. Ansambli“Apollonia” me shfaqjet e tij ka bërë tëmundur evidentimin e këtyre vleraveduke dhënë një sërë shafaqjesh brëndee jashtë vendit. Botimet e ndryshmenga studjues të ndryshem vllah siMihal Krimce, Mihal Disho, Josif Bare,Arqile Piperi, Toli Gushi etj. kanëndihmuar jo pak në ekspozimin e

këtyre vlerave. Këtu me këtë artikullmë jepet rasti të theksoj e njëkohësishttë përshëndes kontributin epandërprerë të gazetës “Fërshërotu” tëdrejtuar me aq zell e përkushtim ngaZ. Spiro Poçi, e cila shkruan përhistorinë, traditat, kulturën dhekontributet vllahe pa ju larguar e paçeduar nga autenticiteti i mirefilltë e içmuar vllah..

Sot vllehët në Fier i kanë dhënëpërparësi ruajtjes së gjuhës së tyre,traditave si dhe këngëve të tyre,proverbave, fjalëve të urta, tregimevesi dhe kanë evidentuar historinë e tyrenë trashëgiminë kulturore të këtijqyteti. Ku mund te permendim punënpër filmimin e ritualit të dasmës vllahee cila është bërë me përkushtim ngaDhimitër e Janulla Stefa, Toli Gushi,Arqile Piperi, Miti Zabiku, MihalKrimce, Zoi Gushi, Dhimiter Jano,Arben Byzyka, Vangjel Buli Arben Betaetj.

Ne drejtim te evidentimeve tëkontributeve të vllehëve në fillesat dhezhvillimet e qytetit të Fierit, nuk mundte lë pa përmëndur me respektshkrimet e historianit me origjinemyzeqare Ilir Gjika, i cili ka ditur të jetëtepë realist e dashamirës përkontributet e vllehëve në qytetin eFierit.

Vllehet e Fierit kan ditur ti ruajnëedhe në ditët e sotme shum nga traditatkarakteristike të etnis sonë kushkurtimisht mund të përmendim:

- Nje tradite karakteristike e cilaruhet edhe sot në shumë shtëpivllahe është Tezjau përpunimin e qilimave të leshit.

- Besimin fetar vllehët e kanëpasur të patundur dhe kudoku ata janë stacionuar kanëndërtuar kishën e tyre tëbesimit orthodhoks..

- Festrimi i Ditës së Verës, kuzonjat e shtëpise ngrihen qëme natë e vendosin në shtëpinjë tufe me lule e barëe tëfreskët si dhe u vënë verore

fëmijeve dhe anëtarëve tështëpisë në dorë ose dhe nëqafë.

- Festimi i Kërshëndellave mëkëngët e tyre të famshme tëKolindeve, të cilat merrnintrajtën e një festivali.

- Festimi i pashkëve me vezët ekuqe dhe me vajtjen në kishë.

- Festimi i Shënmërisë sëGushtit.

- Festimi i ditës së emrit sipaskalendarit orthodhoks.

- Respektimi i Nunit dheKumbarit, ku vllehet e kanë sidetyrim para Kishës e Zotit përtu bërë minimalja nje herë Nundhe Kumbar.

- Vazhdimi me aq sa mundin përtë bërë martesa ndërmjet fisevevllahe.

- Vllehët në dasmat e tyre eruajne ritualin e dasmës kundërmjet të tjerave përmëndimBajrakun (Fllamurën)me njëbeze të kuqe të zbukuruar meqëndisje të lidhur në një shkopme tre mollë të ngulura nëmaje si symbol i pjellorisë.

Gatimi i vllehëve ka qënë e është ilarmishëm nisur dhe nga mënyrat endryshme të banimit.

- Përdorimi i mishit sidomos ideles dhe i dhisë. Ku mishipërdorej e përdoret i pjekur nëhell, por edhe në gjellë tëndryshme, e shoqeruarsidomos me kos e djathra tëndryshëm.

- Kokoreci i famshëm i vlleheve.- Perdorim i saçit për gatim por

edhe për pjekje të ndryshme.

Brumerat- Bukët dhe kulecët e ndryshëm

sidomos buka me qiqra përdasma e gëzime. Sidomoskulaci i nuses.

- Kulaçi i Pashkës me vezën ekuqe në mes.

- Byrekët e ndryshëm të cilëvenë asnjëe moment nuk umungon gjalpi.

- Kulecët dhe kolindet efamshme të vllehëve të cilëtimitonin shenjtor por edhefigura të ndryshme.

Bulmetrat- Djathrat e ndryshem te

vllehëve si ai kashkavall,djathe lëkure, djathra tëndryshem të bardhë, tetymosur, pa kripë, me myk etj.

- Larmishmëria e kosit.- Gjizerat e ndryshme.- Dhalla e famshme e dybekut.

Zairetë- Petët e ndryshme si dhe

tarhanaja- Turshitë dhe recelrat e

ndryshëm sidomos likotë.- Mishi i tymosyr, i kriposur

duke bërë proshuta tëndryshme dhe shumë tëshijshme.

- Mishi i konservuar i cili zjehejose skuqej e taposej meyndyren e tij ose me gjalpë.

- Frutat e thata.

Te gjitha prodhimet e ndryshme tëleshit, djathrat e ndryshëm, gjizërat,proshutat etj. ishin produkte shum tëkërkuara nga tregu e sidomos treguperendimor si Austri, Itali, France etj.

Traditat e renditura shkurtimishtmë sipëer vazhdojnëe të ruhen sot ekësaj dite në komunitetin vllah te Fierit,të cilat do të perpiqemi ti ruajme e tievidentojmë për tjua lënë trashëgimipor edhe material brezave që do vijnë.

Sejcilit nga ne na takon të mosharrojmë që jemi vlleh por edhefëmijëve e nipërve tanë ti njohjim metraditat tona e ti rrisim e ti edukojmëtë jenë krenar per etnin tonë por edhepë veten e tyre pasi jemi e do tëvazhdojm të jemi një etni vitale nëBallkan. Banã llungã ali armãneami.


DINA CUVATA

Toamna cãt avea-ahurhitã. Dzuùa eara cãroari,ma serli eara-avroas. Cãmpul tut eara-mplin dioaminji cari-ara shi simina siminãtura di

toamna: ordzu, sicarã, gãrnu. Susànjli eara ca bitisiticu zmuldzearea, lucurlu-a lor eara pit àrghuri iu s-ascutura shi sã-ntsirnea susamea. Oili di multu eara-alãsati di muldzeari; picurarlji shi-avea-adratãgarduri tu padi shi-aclo li tsãnea oili dzuùã-noapti.Noi fciorlji lã purtam pãni shi mãcari. Bustànjli nicaeara-mplini di hiumãnits. Atsea vearã s-avea faptã capirmif. Cãtã iu tsi s-ti shutsai puteai s-aruchi sh-canãs-nu ti vãrgheascã. Dubrushana-a noastã eara-avdzãtãti hiumãnits. Tsi s-fãtsea niscãntsã bacãrchi shiniscãntsã turchia - cãti dzatsi-tsisprãdz di chiladz.Anda lj-tãljeai nu-arãvda ta s-lã badz cãstura;dinãoarã crpa pi dauùã. Dultsi ca zahari. Pãnea cuhiumãnic sh-cu cash, tu cãmpu, nã si pãrea nai mabuna mãcari.

O. atsea toamnã, baci-atsel marli lu-avea loatãvejbã. Un mes ãntreg. Paplu eara-acãtsat cu oili, baci-atsel njiclu nca nu putea ta s-arã. Nica di cu chro baci-atsel marli featsi pãzari un Cunjiraci ta s-nã-arã, ti-atsel un mes, di Stmeltsi. S-avea-apuguditã un bunCunjiraci. Tsi Saida sh-tsi bunacicu eara! Lucurlu sh-lu-avea-ngãtan ca-a lui. Halali sã-lji hibã pãradzlji tsi-lji lo. Saida, cafi searã sh-si dutsea-acasã di durnjeash-nica ni-apiritã yinea la noi d-lji loa boilji sh-di s-dutsea la-arari cà la altu lucru tsi eara ti bitiseari. Saidanu-alidzea lucru, nu turna zbor.

Atsea toamnã mini nu-ari s-u-agãrshescu pãnã ius-bãnedz; ni mini ni iacea. Nu u-agãrshi shi mãratludi baci pãnã bãnà. Anda shideam la foc di nã fãtseammoùbeti, iernurli, icà verli-anda nã shideam tu-aumbrã di nã discurmam di tsitsirari, di sãpari icàdi-altu lucru, totna u-adutseam aminti. Cãti oridideam moùbeti ti-atumtsea, ocljilji nã si umplea dilàcãrnji.

Tu-atsel un mes baci tsi fu vejbã, unã searã ca toracanda tsãn minti, tsicara cà-aveam mash tsintsi-anji,acea mi-alãsà ningã sãrmãnitsã s-u leagãn surica-amea Marica, cari eara di vãrã tsintsi-sheasi meshi.Curbisita d Maricã, cãtã eara njicã ma shi ea nu putea,s-tuchea tu foc. Nu bãga tsiva-n gurã. Mash cãtiniheamã lapti di vacã. Noi vacã nu-aveam sh-ti-atseaiacea s-dutsea di loa cãti un cipceac di la Dauti. Cafisearã bunacicul Dauti nã-alãsa cãti niheamã lapti tiMarica-a noastã, sh-lu curma di gura-a lui ts s-dzãtsizborlu.

Mini nji-u vream surica, cà nãinti-a ljei murirã altidauùã suràri, murea njits. Unã nãinti di mini shi-alantã dupã mini. Cãtã mirachi-aveam mini s-aveamunã sor, shi iacea shi baci - cãt vrea s-lã bãneadzã unãfeatã, s-lã yinea shi-a lor d nafoarã unã featã. Vrea shiiacea sh-baci cà elji, mãratslji, avea-armasã oarfãnjinica di njits shi-avea criscutã di zii. Nu-avea mãratsljicanã s-lã yinã sh-ta sã-lji veadã.

Mini shideam ningã sãrmãnitsã, shi-ù ligãnam shi-lji cãntam ali Maricã ta s-nu plãngã. Marca s-tuchea,mãrata, tu foc, s-adra chicã di-apã.

Cum u ligãnam shi cum ãlji cãntam lj-dishcljisicljilji sh-ca hamu-arãsi. Nji-u deadi mãna-atsea njicashi-albã ca neauùa. Mini-ù loai tu mãnã. U tsãneamcu-una mãnã sh-ù hãrseam shi cu-alantã-ù ligãnam.Marica iara lj-dishcljis ocljilji, iara mi mãtri shi iaralj-ncljisi. Durnji. Durnji sh-ti totna curbisita di suricã-a mea. Mini earam unlu cari-ù vidzui cum ãnchisi titu-alantã etã. Mash cu mini s-ghunui. Mini earam njic,nu shteam tsiva shi dzãsh cà durnji.Shidzui nica

niscãntã oarã s-nu s-dishteaptã shi s-nu plãngã.Marica nu s-dishtiptà. acea-amãnà ta s-toarnã di laTauti cu laptili. Vàtsli-avea-amãnatã shi nu vrea s-fugãcà s-nu bãtea calea di dauùã ori. M shtea mini-acasã.eara sãrãsitã cu mini.

Mn, cara vidzui cà Marica nu s-dishtipta, inshiiãn cali shi mi-agiucam u ficiorlji dit mãhàlà. Nushidzui multu la elji shi nershu nngã ushi shi-ascultais-nu plãngã Marica. Nu s-avdza. ea durnjea. Iarainshii ãn cali di mi-agiucam.

Dinãoarã-agiumsi shi iacea. Imna-nyii cu cipceacludi lapti tu mãnã. S-avea scutidisitã ghni.

-A lài Dina, tsi tini-aoatsi... cãtse u-alãsashi, naiacea, Marica singurã?... Cãtse u-alãsashi ta s-plãngã,shtii cà nu poati..., nji-aurlà iacea, unã tsi vidzunafoarã.

-Marica durnji, lea iace, nu plãndzi... Nershu di-ùvdzui, tora cãt vinj d-acasã, lji-apãndãs, cãt ta s-u-apuituescu iacea.

Iacea s-hiumãsi nica cama cu irushi. Mni-armashcama nãpoi cà sh-ficiorlji nica s-agiuca nafoarã. Andas-dusi di-ù vidzu Marca, iacea dnãoarã-ù duchi cà-avea moartã, cu mãna teasã pisti spãrgãnicilu di lãnã.Shi-arãslu nica lj-si vdea pi njtsãzànchili budzã. Unãfrãshti lj-tricu shi mãnjli sh-cicioarli lj-si tãljearã. Unã:

-Ah taxirati, lai sh-corbã, tsi mi-aflà lea cavai dimini... avdzãi tu hodnic cum yineam di nafoarã.

Multu nu mi minduii, intrai ãn casã.Iacea eara salbitã tu fatsã shi-un slivar di làcãrnji

ãlji si-azvãrnuirã pisti fatsã. Nu nj-gr tsiva. U mutàMarica dit sãrmãnitsã, u streasi pi cheptu sh-multu-multu-ù tsãnu, canda nu putea ta s-pistipseascã càdi-atsea oarã Marica nu vrea ta s-hibã la ea-mbratsã,ma-mbratsã la lailu loc.

Dumidzà ashitsi vru di lji-u lo shi ea dit mãnji.Vru di u-alãsà cu mãnjli goali. Dyeafura lj-fu pidimolutut tsi sh-featsi veara tutã. iu s-dusi harauùa tutã, tsish-featsi cu ea? Cu Marca-mbratsã canda s-aveamãrmurusitã. Mãnjli nu putea s-u siligheascã nãpoitu sãrmãnitsã. Ocljilji nu putea ta s-disfacã di pprosuplu-atsel albul shi musheat sh-di pi-arãslu-atseldultsili cari cripa pi budzãl-atseali njitsli. Mini, mi-acãtsai di fustanea-ali iaci shi shideam ningã ea. Sh-mini plãndzeam, ma nu shteam ti tsi. Plãndzeam cà-ù videam iacea cà plãndzi. Iacea sã shtsã cãtã mini.Altu sh-ma mari silivar di làcãrnji lj-si-azvãrnui piprosuplu-ali iaci.

Cu-unã mãnã-ù tsãnea Marca shi cu-alantã mi-mbãrtsãtà sh-mini. Cãtã dureari, cãtã njilã.Dumidzali-m. Tu udai s-avdza mash plãngulu-anostu. Cu boatsea plãngãroasã sh-cu giumitati diboatsi iacea nj-dzãsi: -Dina, noi tora nu-avem Marcã,Marica muri, na iacea, nu durnji cum dzãseshi tinish-cum tsã s pãru-a tsàia, scumpul ali iaci... Piprosuplu-a meù li duchii daùl budzã-ali iaci caritrimbura shi cari-ardea ca foclu. Mini ma multu-ahurhii di plãndzeam, trimburam ca vearga, nu pãtuisã scot ni un zbor dn gurã, nu pãtui sã-lji daù canã-apuitueari-ali iaci. Inima ãnji si-avea-ncljisã. Oh, cãtearam njic, ma dnãoarã duchii cà moartea eara lucrunibun, cà iacea nu plãndzea di vrei nu vrei, cà-ù fripsitu hcati mãrata, cà tu-atsea oarã nu-avea yitrii tiponlu-a ljei, cà làcãrnjili tsi li silighea ca spurna nufãtsea tsiva...

Vãrãoarã iacea-adunà puteari, u-alãsà Marica tusãrmãnitsã, u-anvãli iara cu spãrgãnicilu shi iara s-pãrea canda durnjea shi s-dusi di-apreasi cãndila dila icoanã. Sh-featsi crutsea shi s-plãcãrsi ti suflitlu njicali Maricã, cari tu-atsea oarã eara pi cali ti la multsãlji,ti tu paradislu-mplin cu gãrgãrici sh-cu leagãni sumponjlji dshcljishi shi-ngãlbãdats tu lilici; tu pàdzli carieara chilnji di turlii-turlii di lilici, sh-cu bots di turlii-turlii di pulji shi cãti-cãti-alti mushutets tsi Dumidzàli chului ti-ahtàri sufliti njits tsi li loa fãr di canã-amãrtii sh-li dispãrtsa di hàidili-a dadilor cari li-ashtipta carishti cu cãtã harauùã... Marica-aclotsi nus-dutsea dip tu xinurã, u-ashtipta alti dauùã dodi-aljei, cari-aclotsi eara cu-anji di dzãli. Eali eara shi ma

màri, di iara va u-avea tu hàidi. Mini nu mi ded di-aclo iu mi-alãsà iacea. Iacea mi lo di mãnã sh-mi bãgàningã sãrmãnitsa-ali Maricã. Tora, nu ta s-u leagãn,ma ta s-shed ningã ea. Pit plãmtsãlji oclji mizi-l vdeamprosuplu-ali Maricã. Mãna-a ljei iara shidea teasã shi-arcatã pisti spãrgãnci. Arãslu-atsel cripat pi budzãli-a ljei atsel njitsli nica s-videa pi musheatlu prosup.Canda un anghil durnjea tu sãrmãnitsã a nu Maricamoartã shi dusã tu-alantã etã.

-Dina, du-ti grea-lji-a babã-tai Sultã ta s-yinã shis-u vigljem Marica tora-seara, a na acea. Ashi sã-ljidzãts: babo, iacea dzãs s-yinji cà Marica muri!

Anda li dzãsi-aesti zboarã lj-si nudà shi nj-si pãrucà chiru. Mini nu dzãsh tsiva, mi sculai shi-nji loaicalea.

Nafoarã eara noaptea. Ãnyii-nyii nershu la vitsinjishi-lji spush ali babi Sulti, cum nji-avea dzãsã iacea.Anda-avdzã baba Sulta, shi-a ljei, mãrata, nu-lji vinighini:

-Ah! mãrata di tsal Unci, armasi iara cu pidimolugol sh-cu mãnjli goali! Aidi, va s-yinã baba... fudz tniDina, spuni-lji-a iaci-tai cà dinãoarã ca s-yin...

Mi turna acasã. Avea vinitã shi baci-atsel njiclu dila lucru. Sh-el tãtsea, tsiva nu zbura. Pi fatsã lj-si vdeadauùã làcãrnji iu s-avea uscatã. làcãrnji... mashlàcãrnji...

Shideam tuts treilji shi tãtseam, ca bãtuts digrãndinã, ningã sãrmãnitsa-ali Maricã. Iu dusiharauùa di-alantã searã, di ma ninti, cãndu nã-adramshicài shi-arãdeam cu Marica? Ea, curbisita, nu putea,ma iara-arãdea cãti niheamã di nã fãtsea chefea. Sh-ea canda shtea cà cu cãtã mari harauùã u-ashtiptamta s-creascã. Cu cãtã harauùã u-ashtiptam mini ta sã-nji greascã baci, ta s-u ljeaù di mãnã shi s-u duc la-agiucari. Dusi Marica, dusi shi harauùa di la noi. Mininu-avui tihi ta sã-nji greascã baci...

Nu rcu multã oarã shi-agiumsi shi baba Sulta.Mãrata, shi ea trimbura tutã shi plãndzea, shi-a ljeiãlji vini strãmbu shi-ù dãru cà noi armasim fãrãharauùã shi fãrã di Marica. Sh-featsi crutsea la icoanãshi shdzu ningã sãrmãnitsã. U lo tu mãnã mãna-atseanjica-ali Maricã. Canda nu lj-si pistipsea... Nã mãtrituts trelji cu ocljilji ãmplinji di làcãrnji shi-ahurhi nicama multu di plãndzea. Plãndzea t noi, ti taxiratea tsinã-aflà, ma plãndzea sh-ti fciuritslji-a ljei cari lj-murirãtuts ashitsi njits, ca Marica-a noastã. O, tu-ahtari unãoarã cari poati s-aflã zboarã ti pãrgurii ti suflitli friptish-duguriti? Ma ti noi treilji lipsea s-yinã unã livã-aratsi, lipsea tsiva ta s-nã-avreadzã pi-atsel foc cari-avea cunipsitã tu udai. Baba Sulta-atsel lucru lu shteamultu ghini, shi-ahurhi:

-S-vã-avets banã shi sãnãtati voi, mea-a ljei ahãtãlj-fu-ngrãpsitã... Nu plãndzets, nu plãndzi sh-tini tsalUnci... nica eshtsã tinirã...Dumidzà u lo Marica,Dumidzà va vã da shi-altã. Nu plãndzi, corbà Pihà,ahãtã tsã fu tihea shi-a tsàia... Pidimolu gol, cripataio ea... Dumidzà sh-el adarã cãbati - cara shi-u-ari tunaeti ta sã-lji ljea, sã-lji ljea cãt s-fac a nu -ashtsi dicaralã-l fatsi om pidimolu tut... Nu plãndzi, corbà, nuplãndzets shi voi ficiori... Aidi tini, Dina, bagã-ti, aidina baba, cà mãni lipseashti s-ti scolji s-ti-agiots, a nababa, cà mãni ficiorlji va s-agioacã sh-tini va s-dornji.Mãni iaci-ta va s-aibã altu lucru nu-a ti mãtreascã tini.Tini Mita, fudz di-lji spuni-a lal-tui Coli-Mari ta s-sapã unã groapã ti Marica, a na baba, cà mãni cãnduva-lji fãtsets hãbari! Baci-tu nu shtii, cari va li-ndreagã-atseali lucri?... Lucãrli tora-avea vãisitã di-altã partishi caimolu canda-avea mãnjisitã dupã-atsealiãndauùã zboarã-ali babi Sulti...

Baci-atsel njiclu dinãoarã sã sculà ta s-ducãStimeltsi, la lali Coli. Iacea nu gri tsiva. Vidzu cà ghinifeatsi baba Sulta cà-l pitricu, a ljei dip ãlji inshi ditminti-atsel lucru. Mini mi sculai di ningã sãrmãntsãshi nershu tu doagã di mi bãgai.

Baba Sulta pitricu un Conjear di vitsinjlji di-ljifeatsi hãbari shi-al pap di vini di la oi. Mash al baci-atsel marli nu-avea cari sã-lji facã hãbari, ta sã shtibã.Paplu, cãndu vini nu-l vidzui, cà-agãrshii di durnjii,ma tahina-l vidzui cà eara-acasã. El, mãratlu, cãt mividzu, mi lo-mbratsã shi-ahurhi iara ta s-plãngã.

continueshti tu pagina 14

Sãrmãnitsa


continueshti di la

pagina 13

Cãtu-avea ghini-

apiritã, iacea cu paplu-

ù loarã Marica shi-ù

dusirã Stimeltsi di u-

ngruparã. Mini nu mi

loarã cu elji shi nu

vidzui iu u-ngruparã

Marica-atsea njica cari

nj-deadi mãna di mi

ghunui, ca baci tsi lj-

earam, cà fudzi pi cali

sh-cà altãoarã nu vrea

nã videm...

Cum u tricu iacea

ploshtina di stri casã cu

Marica-mbratsã, shi

calea tutã pãnã

Stimeltsi, shi cum

adrarã sh-tsi featsirã-

aclotsi cu lali Coli-Mari,

nu pot sã shtiù, cà nu

vidzui. Mash shtiù cà

mini nu nershu-atsea

dzuùã la-agiucari cu

ficiorlji. shidzu acasã

dzuùa tutã pãnã vini

iacea. Iacea s-turnà di

Stimeltsi tãshi ti

mirindi, nãinti di-

ascãpitata-a soarlii. U

vdzui cà ocljilji lj-eara-

aroshi ca spurna di

plãngu. Anda-ù vidzui

ashitsi mãrãnghisitã shi

frãmtã, ahurhii sh-mini

di plãndzeam.

Plãndzeam cà vini cu

mãnjli goali, tãljeati shi

canda nu shtea di iu

prota s-ahurheascã.

Canda prota oarã intra-

n casã. Tora canda-ù ved

cà lj-yinea-aràù di

plãngu sh-di caimolu

tsi-lji cãdzu. E, iace-iace,

ashtsi tsã fu-ngrãpsitã...

* * *

Lali Goga-al Mitù cu

paplu Tachi-al Momcu

s-dusirã Scopia ta s-

vindã lãnã shi lu-aflarã

shi baci-atsel marli sh-lji

spusirã, s-nu-adunã

gailé cà u shtea cà eara

lãndzidã, Tu-atsea oarã

tsi putea s-adarã,

mãratlu, ahãtã lj-fu tihea

shi-a lui. Cum li tricu-

atseali dzãli tsi lji-avea-

armasã, el shi shtii. Nu

putea ta s-yinã cà nu-l

silighea, ma shi s-yinea

tsi va s-adra? Marica s-

avea dusã.

Anda vini-acasã, lj-

vidzui cu iacea cum

plãndzea doilji. Shi-u

plãndzea mira-atsea laia

cari lji-alãsà cu mãnjli

goali...

Scopia, Agustu 1983

Cãtu aveamu acãtsatã s-

imnu…calea nj-pãrea multu

lungã sh-multu greauã, ama

aveamu ahatu multu chiro

nãinti…aveamu ahãtã multã harauã tu

suflitu sh-tuti pãreau cã mi-ashteaptã.

Imnamu calea: turlii, turlii di

oaminj…turlii, turlii di prici. Tsiva mi

mãtsina pi dinãuntru: cari-s oaminjlji?,

cari-s pricili? Oaminjlji mutreau cãtã io,

arãdeau….s-adrau ca tsiva prici. Pricili

mutreau cãtã io, mi-angãldzau, mi

hãrseau…s-adrau ca tsiva oaminj.

Mashi aushlu shidea, tuti li videa sh-

canda altã turlii li duchea lucãrli. Tutu

mina caplu, tutu canda tsiva nu-i si

andridzea. Sh-tritsea mãna pritu peru,

pisti barba lungã…tãtsea. Alinai pãnã la

elu…aveamu acãtsatã sã zburascu di

baia chiro shi lu-antribaiu: papu, cum

suntu oaminjlji sh-cumu sã-i alegu di

prici ? Mi mutri unã minutã, sumarãsi

niheamã…sh-iara acatsã s-minã caplu.

Nu vru sã-nj dzãcã tsiva ! Sidzui ashi,

carishti cãtu sh-dupu ‘ndauã sihãts

aushlu nj-featsi semnu s-fugu…mi

pitricu tu dunjeauã. ãsiiu atumtsea tsi

vrea s-dzãcã : lipsea s-vedu singuru tsi

ari pisti locu. Imnam iara calea : ohturi

analti, cama analti, vãljiuri...canda ma

multi vãljiuri ! Acãtsamu s-u voiu bana

sh-mi vreamu sh-pi io niheamã cãti

niheamã. Calea mi purta cãtã nãinti,

vãrãoarv u chireamu…mi-aspãreamu,

ama ea, calea, iara-nj-si aspunea, ca vãrã

“Featã Morgana”…vrea s-mi arãdv. La

multi stãvruseri antribamu oaminjlji,

pricili, cãtã iu s-acatsu, cari-i naima buna

sh-naima ‘ndreapta cali ? Oaminjlji,

niscãntsã cu fatsa albã shi suflitlu

‘ncinusheatu…niscãntsã cu prosuplu laiu

sh-cu inima albã…niscãntsã nu ducheamu

ici cum earau. Antribamu sh-nu shteamu

cari s-pistipsescu. Atumtsea mi luamu

dupu prici, ama sh-aesti cãti vãrãoarã nu

mi ariseau didip: s-pãreau ca oaminj tsi

bana lj-aveaã tu aestã halã!

Di multi ori imnamu singuru, nj-

alidzeamu cãtã iu sã-i dau, adramu altã

cali…calea a mea. Anvitsamu, cãftamu,

inima nj-trimbura cãti unã oarã shi-nj

stricura tu suflitu unã dultsi cãldura…eara

vrearea. Ca njeari canda nj-cura pritu vini

shi u-ampãrtsamu aestã vreari fãrã s-u

ixescu. Mashi u dideamu...nu ashtiptamu

tsiva nãpoi; eara ghini…muuultu ghini !

Ama, shcreta sh-banã, cum eara!

Njearea s-bitisea, oaminjlji u vreau vrearea

a mea… lj-hãrsea, canda lã tsãnea di foami!

Sh-iara lj-videamu ca prici…

Neshu iara la aushlu. Elu…elu, canda

mi ahtipta! Iara sumarãdea pri sum

mustaca atsea groasa a lui ! Perlu nica

multu lj-avea criscutã, barba idghea…ama

tutu lj-si adghivãsea pi fatsã cã easti

mintimenu. Pi cipitlu di limbã nj-shideau

multi antribãri, ma duchiiu cã iara nu-ari

sã-nj dzãcã tsiva. Shidzui cu caplu pi

dzãnucljii a lui shi lu-alasai s-mi hãrseascã

pi peru. Cãtu ghini eara ! Mi videamu njicu

ficiuricu, cu cicioarli goali pritu pulbiri, cu

maia sh-cu paplu di-anvãrliga, cu mintea

pi ponj sh-cu inima lishoarã . Ducheamu

cum fatsa nj-easti amplinã di lãcãrnji….li

alãsamu s-curã…ashi pãrea cã s-dutsi tutã

CALEA urãtsamea sh-nodlu tsi di multu nj-si

avea bãgatã tu gushi.

Plãndzeamu yisili nifapti, vrearea,

nivrearea, calea tsi s-pãrea chirutã sh-

merlu tsi nu mata eara tu uboru. Ashi nj-

durnjiiu, ninga aushlu tsi mi vigljea.

Anda mi dishtiptaiu, soarli s-anãltsa

peanarga shi nj-dizvãlea dininti unã cali

nauã…tsi pãrea ‘ndreaptã. Mi mutaiu

preyalea, nu mutriiu nãpoi shi vdziiu.

Imam iara…ashi lipsea… shi nj-

dzãtseamu cu mintea cã nu-ari altã culai,

cã ashi adarã tuts!

Tritsea bana, tora calea mi purta

singurã, mi agiuta. Iaram una : io sh-

calea. Nã vreamu, aveamu agiumtã la

unã turlii di achicãseari, nu puteamu s-

ascapu nitsi io di ea, nitsi ea di io.

Anjlji archishurarã, alinamu cama cu

zori tora. Oasili nj- cãrtsãneau sh-vreamu

mashi s-dormu lishoru…dip lishoru.

Tsiva nica mi mãtsina, ama nu ahãtu

multu ca aua sh-un chiro. Aveamu

vidzutã multi pi cali : oaminj, prici,

oaminj-prici shi prici-oaminj.

Acãtsaiu iara s-alinu cãtã aushu. Anda

agiumshu…tsi ciudii, scamnulu eara

golu. Iu s-avea dusã paplu ? Armashu

niheamãpi mindueari, mutriiu ghini di-

anvarliga sh-nu vidzui vãrã, mi curdisiiu

‘mpadi. Ancljishu oclji sh-tutã bana nj-

tricu pi dininti ca unã dultsi

fãnãrseari…cu buni, cu arali, cu ghinets,

cu niputeri, cu harei sh-cu fãrmatsi.

Achicaseamu altã turlii lucãrli !

Tora, io earamu audhlu…earamu

chirolu !!!

….Sh- anda dishcljishu oclji videam

oaminjlji (pricili?) cum alina s-mi

antreabã….

Di Florentina Costea


Di presa armãniascã

Socrate shi picurarlji ... Cogito, ergo sum ...Unã parei di picurari di Bachitsa

ti cari bana fu unã alumtã cututiputa di oi sh-cãpri, bãtuts divimtu sh-ploi s-fãnãtirã. Dealiheaeasti cã bana di picurar easti multugreauã, ma picurarlji a noshtsã aveahãrarlji amplinj di pãradz, adrarãcasi ca pãlãts, amaxi di naimabunili, ma mãratslji di elj avea ungaile. Nu putea s-ascapã di numa-alor di picurar, a s-hibã cã di baiachiro dipisirã lucurlu cu oili sh-cãpãrli. Sã scoalã unã tahinimãpicurarlji a noshtsã sh-apufusescu:

-Fãrtats, lipseashti s-cãftãmmintea a vãrnui mari nvitsatu, s-nãspunã el cum s-u tritsembana.Chicuta… mi agãrshii s-vãspun cã di ahãntã aveari picurarljia noshtsã u chirurã pusula. Noapteatu cazinouri, tu taverni sh-dzuuatutã u-adarã noapti, aestã earabana-a lor.

Sh-cum shidea elj pi minduiariiamea cã lã ies io dininti cu fimiridatu mãnã sh-grescu:

- Bunã dzuua picurari livendzã,tsi gaile avets ?Ghini vinishi, vrutãtsal Halcio, tsi vimtu ti adutsi tuhoara a noastã?

- A lãi frats, mea vinj s-vã aducfimirida tsi u scot muljerli din’Sãrunã sh-’minduiam cã va nãagiutats, vãrã turlie, cu ndoi pãradz,cã him tu mari ananghi. Nitsi nubitisescu muabetea cã Panaioti nj-da un trastu di pãradz.

Pi unã mãnã di harauã dau s-fugcu trastul di pãradz .

- Avdzã, tsal Halcio, cãtse eshtsãunã muljeari multu itrã, nacaavdzãshi di vãrnu om, marianvitsatu?

- Dealihea shtiu. Ascultats aua:bãneadzã Elimbu un marianvitsatu, pi numã, Socrate cari lishtii tuti, ti anveatsã di tuti : cum s-adari pãradz, cum sã-ljhãrgiueshtsã…

- Eee… nu adunã tini gaile !Shtim sh-noi s-adrãm pãradz,sh’ma multu sã’lj hãrgiuim, amavrem s-nã anveatsã cum s-u bãnãmbana arihati cã him multu gãilipsits(stresats).

Nu treatsi multu chiro sh-avducã picurarlji loarã calea ti Elimbu.Trag ãndreptu la Socrate, sh-fac eljmuabeti ca vãrnã sihati sh-tuts yinupi unã minti, bana easti multushcurtã sh-elj nu au chiro multu tas-hãrsescã di tut nãfãcãlu a lor. Tiniheamã di oarã Socratechirniseashti oaspitslji cu cafeadz,ma cafelu eara bãgat tu turlii, turliidi scafi di naima bunili pãnã laatseali naima cirutsili di plasticã.

Tuts s-himusirã la scafili nai mabuni. Alj mutreashti Socrate sh-dzãtsi: - Vã himusitu la cafelubãgatu tu scafili nai ma buni, tsi vas-dzãcã, voi vrets tsi-ari mascumpu, ma nu minduitu cã pãn tusoni voi vrets cafelu sh-nu scafa. Diaoa ahurhescu tuts gaileadzlji avoshtsã sh-tut streslu di cafi dzuuã.

Scafa nu lu-aspuni cafelu ma bun,ma lu-fatsi ma scumpu sh-naimultili ori nu videts tsi avets tuscafã. Vã mutrits un-alantu ta s-videts tsi scafã aleapsi el. Bana eastiun cafe bun. Pãradzlji, amaxili,casili, stranjili suntu scafa, eali vaagiutã s-bãnats ghini ma nu suntuBana. Multsã di voi ankizmusescu,

cãtse alantu ari ma multu, sh-tiatsea nu putets s-vã hãrsits di atseatsi avets. Ma u mutrits scafa, nu vau duchits nustimada-a cafelui. Mabun bãneadzã atselj tsi shtiu ta s-hãrseascã di atsea tsi au, sh-nuankizmusescu pi alantu.

Bana easti un cafe, ma scafa???!!!Zoe Carabash

Di Kristo GOCI

KAPLLAN RESULI (BUROVIQ)Nãscut Ulchin ali Ygoslavii (tu Monte Negro) tu 1934.

Vini tu Arbinishii ca azilentu politic tu 1960. Tu 1970,reghimia al Hogia lu bãgã hapsi. Deportatu(exorii,inturnitu) 22 di anji, hapsi 21 di anji.Scriitor mari adimensionilor mundiali. Mandela ali Albanii.Suprãbãnãpi numa d’alihãri shi ti buniatca a opinionu pozitiv shinegativ Balcanic. Ethnia di originã - Bosniac. Ethnii alti(?):Albaneza, Kosovara, Montenegrina, Jugoslava.bInternatsionalist eternal. Autosacrificantu pi numa apolumlu andicrã di ma ayra zulapi – SIGURIM.Tu

hãpsana di Spaci-Albanii ari grãpsitã 200 000 di pagini.Cãnuscãtor ti histurii shi limbisticã.

Mari oaspi a armãnjilor cu analizã specialã (niscãntiori), ti comunitatea a noastrã shi ti autoctonia a lor. Tsãnititlu Prof. Dr. shi esti Academic.

La numru seguent ali revisti “FÃRSHÃROTU”, vas’vã cunushtemu ma multu cu bana cudioazã adearihinoslu comunist, singurã paradigmã mundialã tiun interatsionalist tu tiplu a lui sh’tsi ari yrãpsitãtr’armãnji.


Tu 01-lu di Martsu 2010, alânci tu dzuuarlu “CugetLiber ” di Custantsa / Rumânii, unu articulu(“Aromânii din Albania refuzã sã devinã masa demanevrã pentru revendicãri teritoriale”), tu cariautoarea, Alina Bârgãoanu – Vasiliu, fuvirseashti sh-cacuzburashti Consillu Armânjiloru câtâ cumu sh-altisutsati armâneashtsâ tsi cilâstâsescu trâ avigljearea alimbâljei sh-a culturâljei armâneascâ.

Trâ unâ limbidzari, cumu sh-trâ unâ dealiheainfurmari a adyivâsitoriloru alushtuiu cotidianu, acloiu alânci articullu numâsitu ma-ndzeanâ, tu tsimutreashti tuti atseali tsi furâ arâdâpsiti di autoareaarticullui, cumândâsearea Consillui Armânjiloruandreapsi unâ carti, tsi aua sh-ndauâ dzâli lj-u pitricua redactorlui shef alushtuiu dzuuaru, ca unu “ndreptula replicâ” , pâlâcârsinda-lu ta s-da cali trâ alânceari.

Trâ infurmarea ali mass-media armâneascâ , dãmuma-nghiosu, apridusâ tu limba armâneascâ, aestâcarti.

Cunsillu Armânjiloru / MakedonarmânjiloruBiroulu di Cumândâseari tu 15-li di Martsu, 2010

Cãtrâ Domnulu Redactor Shef, dzuuarlu „Cuget Liber“– Custantsa

Ndreptulu la replicâ – Articullu alâncitu tudzuuarlu “Cuget Liber”, tu 01-lu di Martsu 2010,

“Aromânii din Albania refuzã sã devinã masade manevrã pentru revendicãri teritoriale”, simnatudi Alina Bârgãoanu-Vasiliu

Tinjisite Domnu Redactor Shef.Ti furnjia câ tu articullu numâsitu ma-ndzeanâ

suntu nyrâpsiti luyurii tsi mutrescu maxusu CunsilluArmânjiloru, vâ pâlâcârsimu, tu numa ndreptului trâreplicâ, s-dats cali s-alânceascâ tu dzuuarlu tsi-lucumândâsits, limbidzãrli arâdâpsiti ma-nghiosu.

Luyursearea a Consillui Armânjiloru (CA) – ca unâinstitutsiuni tsi prupagâ “panelinizmolu”, tsi bagâangrânji tu etnia armâneascâ, institutsiuni tsi tu aestuarticulu easti numâsitâ “organizatsiuni neo-armânistâ” di “talibanji rumânofobi” – easti unâ xichidi nicânushteari icâ unâ ignurari a statutlui alushtuiuconsilu, statutu tsi fu andreptu tu noima evropeanâdi adzâ sh-tsi fu aprukeatu di organismili evropeanicâtâ cumu sh-di Consillu ali Evropâ sh-directoratlugheneralu OING di la Consillu ali Evropâ.

Autoarea alushtuiu articulu ascoati tu miydhanishubeia a scupolui trâ cari s-ari thimiljiusitâ ConsilluArmânjiloru, lucru tsi vahi va-lj ciushueascâ tutsatselji tsi nu cânoscu thema scârfâsitâ tu aestu articulush-vahi va s-alasâ unu toru di shubei andicra di tuticilâstâserli ali Consillu Armânjiloru.

Trâ unâ limbidzari cum sh trâ unâ dealiheainfurmari a adyivâsitorloru, prindi s-dzâtsemu câ CAeasti unâ organizatsiuni internatsiunalâ non-guvirnamentalâ tsi fu nyrâpsitâ la giudico, tuArbinishii, sh-ari scamnulu Muscupolea, poliluyursitâ ca unu kentru di culturâ nai ma di simasiitrâ Armânji. Tu aestu consilu suntu membri sutsatiarmâneshtsâ nai ma riprizintativi, ditu Arbinishie,Ripublica Ex-Iugoslavâ Makidunia, Vâryârie,Rumânie, Sârbie, Frântsie, Ghirmânie.

Tuti aesti sutsati sh-loarâ borgea ta s-veaglji limbash-cultura alushtuiu populu reghionalu, Armânjlji,populu tsi ari ndreptulu la identitatea a lui ahoryea,tu unâ Evropâ a multiturliljei / diversitatiljei tuunitati, populu trâ a curi catandasi nâ si pari câ lj-adunâ gailelu dzuuarlu “Cuget Liber” di Custantsa.Trâ aesta, catandasea di cari sâ zburashti tu articulu,mutrindalui Armânjlji ditu Arbinishie, minduimu câs-tindi tu tutu spatslu ditu Balcanu.

Ufilisindalui unâ turlii ahoryea di manipulari,autoarea alushtuiu articulu fuvirseashti, rizilipseashtish-cacuzburashti Consillu Armânjiloru, câ taha CAnu-lj luyurseashti Armânjlji ditu Gârtsii unâ“minoritati natsiunalâ”. Dealihea easti: CA canâ oarânu va sâ zburascâ tu numa ali unâ sutsatâ, tsi nu eastimembrâ CA, iutsido iu s-hibâ ea.

Cânuscândalui catastasea armânjiloru ditu cathicratu ditu Balcanu, CA tinjiseashti optsiuneaarmânjloru ditu cathi cratu, aclo iu elji bâneadzâ. TuGârtsii, maxus aoa, tu locurli ditu Makidunia Anticâlocurli a makedonarmânjloru, elji ishishi s-luyursescu“populu constitutivu”, ti itia câ statlu modernu

Bulitinu Infurmativu

gârtsescu di adzâ, fu adratu deadunu cu gretslji,protlu cratu natsiunalu ditu Balcanu, dupu elu lj-câlcarâ torlu sh-alanti craturi natsiunali, cum easti sh-Rumânia. Cu idyia mutritâ, CA tinjiseashti calea tsi ualeapsi Comunitatea Armânjiloru ditu Rumânii, naima riprizintativâ sutsatâ armâneascâ di-aoa, cari, fârâsâ-lj si bagâ zori di nafoarâ, cilâstâseashti trâamintarea pricânushteariljei ca minoritati natsiunalâ,minduindalui câ mashi unâ ahtari pricânushteari âljsiyuripseashti avigljearea a identitatiljei armâneascâ.

Tu-atsea tsi mutreashti alanti lucri nyrâpsiti tuarticulu, fârâ ta s-vremu s-intrãmu tu unâ muabetistearpâ, easti ghini sâ scutemu tu miydhani ndauâlimbidzãri.

“Mpârtsarea” armânjiloru tu dauâ tâbâbilji, di carisâ zburashti tu articulu, pali easti unâ turlii dimanipulari andreaptâ di tsercljiuri ultranatsiunalistiditu Rumânie, tsercljiuri tsi taha agiutâ “sutsatirumâneshtsâ di pisti sinuru”. Vahi ashi s-hibâ, cândueasti zborlu di sutsati safi rumâneashtsâ, ama cândueasti zborlu di “sutsati armâneshtsâ”, sh-atumtsea câtse “di pisti sinuru” (?), aesti tsercljiuriultranatsiunalisti matsinâ sh-ankeadicâ unitateaarmânjiloru di iutsido.

Naca azvoami aestâ catastasi paradoxalâ ditu unâdealihea nicânushteari a dukeariljei safi armâneascâ,icâ ditu unâ theorii tsi mutreashti rollu sh-stabilitateaali Rumânii, theorii tsi nu poati s-hibâ exihisitâ icânu-ari vârnâ thimeljiu ?

Zborlu “revendicâri teritoriale” cu noima cu carifu ufilisitu sh-prizintatu tu articulu, cutreamburâ sh-lâhtârseashti itsi armânu, iutsido iu bâneadzâ, tuRumânii icâ tu altu cratu ditu Balcanu. Aestâ alâtusitâmindueari andicra di prublimatica armâneascâ, spusâtu articulu, nu ljia tu isapi atsea tsi, di daima, armânjljinu-astrâxirâ: sinurli a locuriloru, sinurli-amindueriloru, sinurli-a dukeriloru. Tr-atsea elji ditotna furâ, sh-nica adzâ suntu luyursits, unâ apuntianamisa di ethniljli ditu Balcanu.

Chiola isturia ditu anjlji ditu soni nâ spusi aestâxichi di libirtati tu mindueari sh-tu dukeari tsiazvoami ditu sinurli a craturiloru natsiunali, sh-caripân´ tu soni agiutã mashi trâ amintarea ancâcituriloruinterethnitsi, mari znjii trâ isihia tu Balcanu câtâ cumush-tu Evropâ.

Tr-aesta, Armânjlji nu potu s-hibâ, nitsi“românofobi”, nitsi “grecofobi”, nitsi albanofobi”,nitsi “bulgarofobi”, ashi cumu âlj numâseashtiautoarea articullui.

Tu aestâ aradhâ di idhelji, thimsimu ma-nghiosuunâ cumatâ ditu eseulu nyrâpsitu di multu avdzâtlugiurnalistu ditu Avstrie, Karl-Makus Gauss, unâdealihea caldâ pledoarii trâ unu populu sh-unâ limbâ,fuvirsiti cu chirearea: “Chiola existeadzâ nãuluevropeanu? (...) Chiola existeadzâ aeshtsâ uoaminji cariau dukeari andicra di tutu tsi s-aflâ pi-aestu locu sh-carinu ljia tu isapi yishterili / axiili-a loru natsiunali, uaminjia curi nu l-angreacâ s-mindueascâ shi sâ zburascâ tu dauâicâ tu ma multi limbi, uoaminji cu skiniratu trâ cari sinurilinu furâ unâ obsesii sh-di daima urdinarâ, trâ lucurlu aloru di imburlâki, anamisa di datâ sh-ascâpitatâ, anamisadi nothu sh-keari, uoaminji tsi sh-amintâ identitatea pritucontactulu cu culturli xeani; ti tuti-aesti nu prindi s-lâ sibagâ zori, trâ furnjia câ elji di totna li-avurâ tu bana aloru. Pi shcurtu: nãulu evropeanu, existeadzâ: elu eastiARMÂNLU...(...)Pionerlji ali Evropea libirâ, a curi sinuris-hibâ dishcljisi nu mashi ti prâmâthilji, ama sh-tiuoaminji. Armânjlji, s-pari câ suntu nai ma ghiniarmâtusits trâ naua Evropâ. ATSEA TSI NOI MIZIPRINDI SÂ-NVITSÃMU, ELJI CHIOLA SHTIU ! (...).

Atsea tsi mini caftu, sh-pali caftu, suntu: pricânushteareaa limbâljei armâneascâ ca unâ axii culturalâ evropeanâ sh-ca unâ limbâ internatsiunalâ trâ conferintsi! Evropa s-hibâunâ Evropâ a multiturliljei / diversitatiljei icâ nu voiu s-avdu di itsi altu tsiva! Yinitorlu a Evropâljei, va hibâ ashicumu va hibâ apufusitâ / kiskinipsitâ prublimaticaarmâneascâ”

Turnânda-ni la articullu ditu dzuuaru, luyursimucâ tuti ahândoasili fuvirseri câtrâ tuti atseali sutsatiarmâneshtsâ tsi cilâstâsescu trâ avigljearea a limbâljeish-a culturâljei armâneascâ nu au vârnâ thimeljiu. Mamultu de-aesta, luyursimu câ articullu nu ljia tu isapiatsea tsi mutreashti esentsa a vigljeariljeindrepturiloru a uomlui, cari tu noima a sistemluievropeanu s-andrupashti di thimeljilu câ “itsi uomu,itsi cumu sâ-lj hibâ arâzga, fisea icâ soartea, ari ndrepturitsi nu prindi s-cârteascâ vârnâ cratu”.

Tuti cilâstâserli alushtoru sutsati armâneshtsâ câtâcumu sh-tutâ minarea deadunu a Armânjiloru dituBalcanu sh-ditu Evropâ, prindi s-hibâ luyursiti ca unâminari evropeanâ normalâ sh-dimucraticâ tsiandrupashti ndreptulu a uomlui la limba sh-culturalui, tsi andrupashti avigljearea sh-diveloparea alimbiloru reghiunali icâ cama ptsânu asprânditi.

Ufilisearea, tu numa Armânjiloru, di turlilji sh-turlilji di sintagmi cumu “Patria-mamâ”, “dialectu alimbâljei rumânâ”, “arâzgâ rumânâ”, “parti dipopullu rumânu” – sintagmi tsi sh-au loclu mashi tuanjlji di prupagandâ rumâneascâ ditu mesea di etâ19 – nu s-uiduseashti cu noima a sistemlui evropeanudi adzâ cari prupagâ sh-veaglji multiturlia culturalâ.Ma multu, ahtãri argumenti spunu nica nâ oarâsimplismulu tu tsi mutreashti prublimaticaarmâneascâ, prublimaticâ tsi easti multu macomplexâ di cumu easti scoasâ tu videalâ tu aestuarticulu.

Autoarea articullui dzâtsi câ “nai ma multsâljilingvishtsâ suntu sinfunji câ armâna easti unu dialectuali limbâljei rumânâ” fârâ s-ljia tu isapi (vahi ti itia aignorantsâljei icâ ali xichea di vreari) atsea tsinyrâpsirâ alantsâ “nai ma multsâ” lingvishtsâ caridzâcu câ limba armâneascâ easti unâ limbâ ahoryea,limbâ tsi s-amintã tu Makidunia Anticâ, aproapea cu300 anji nintea atsiljei ditu Dacia ! Tu aestâ aradhâ diidhei dãmu ma-nghiosu unâ cumatâ ditu tsi dzâsiCicerone Poghirc: “Anamisa di armânâ sh-rumânâ, fârâdi altâ, nu easti zborlu di identitati, di idyia limbâ, eastizborlu mashi di unâ uiduseari structuralâ sh-matirialâ disimasii”, (...), “prindi s-nu-agârshimu câ spatslumakiduneanu fu romanidzatu tu kirolu di cama di dauâeti nintea ali Dacia(148 n.Hr.)”.

Avdzâtlu romanistu ghermanu, Hans MartinGauger, profesoru la Universitatea di Freiburg, dzâsi:“Trâ mini, multu limbidu, Armâna easti unâ limbâ ahoryeadi Rumânâ, easti parti di marea multiturlii / diversitatiama sh-unitati a romanitatiljei”.

Ufilisindalui sintagmili di cari zburâmu ma-ndzeanâ, autoarea articullui va ta sâ-sh amintâ teseadi avucatu ali unâ minuritati ditu Arbinishii cari tufactu nu existeadzâ: minoritatea natsiunalârumâneascâ (!?).

Maca suntu tu Arbinishii niscântsâ Armânji tsi s-luyursescu Rumânji, easti a loru ndreptu. Ama s-tindzâ aestu finumenu tu tutâ Arbinushia, nu eastimashi unâ mari arshini, easti sh-unu mari piricljiu.Noi putemu s-u asiyuripsimu autoarea articullui sh-pi aestâ cali s-infurmãmu sh-kivernisea ali Rumânii,câ tu Arbinishii, nai ma multsâlji Armânji voru ta sâ-sh xanaamintâ identitatea loru ahoryea, alargu di itsisinferu politicu ali Rumânii icâ Gârtsii. Aesta s-duki

Noi avemidentiteatia a noastã


sh-la Conferintsa Armânjiloru andreaptâ di ConsilluArmânjiloru (Makedonarmânjiloru), Curceaua /Arbinishii, tu 12-li di Andreu 2010, iu loarâ parti sh-multi sutsati armâneshtsâ ditu Arbinishii tsi suntush-membri tu consilu.

Tu numa alushtoru Armânji sh-tu numa alushtorusutsati cilâstâseashti Consillu Armânjiloru(Makedonarmânjiloru). Ashi câ nu easti zborlu, ashicum dzâtsi autoarea articullui, di “prozelitismu” dipartea atsiloru Armânji icâ sutsati armâneshtsâ dituArbinishii, membri tu consilu. Consillu ari tuArbinishii, Armânji tsi voru s-armânâ Armânji sh-carinu mata astrâxescu prupaganda sh-manipulareapoliticâ di partea altoru craturi. Vrearea loru easti tas-hibâ pricânuscuts, ashi cumu easti nyrâpsitu tuconsitutsiunea a cratlui iu bâneadzâ, ca populuahoryea cu limba sh-cultura a lui di eti, makedo-elino-latinâ. Tu tsi mutreashti sutsata “Aromânilor” cuatselji tsi s-luyursescu rumânji, easti multu limbiducâ aestâ sutsatâ easti andrupâtâ sh-finantsatâ diRumânia. Atselu, sâ-lj dzâtsemu, “congresu” tsi fuandreptu pi-ayunii Tirana tu meslu Brumaru 2009 diAcademia Rumânâ pritu Sutsata Macedo-rumânâ, fumashi unâ apandisi la Congreslu tsi lu-avea tu mintis-lu andreagâ Consillu Armânjiloru, Tirana tu mesluAndreu. La aeastu congresu (tsi pânâ tu soni agiumsita s-hibâ andreptu ca unâ conferintsâ) cari prindea s-hibâ patronatu di Prezidentulu ali AdunareaParlamentarâ di la Consillu ali Evropâ, fu câlisitu sh-unlu di vitseprezidentsâlji ali Sutsata Macedo-rumânâdi Bucureshti. Ca unâ apandisi la aestâ acljimari, fuandreptu pi ayunii sh-pi-ascumta atselu “congresu”di Tirana. Easti ghini sâ scutemu tu videalâ câ la aestu“pseudo-congresu” loarâ parti mashi ndauâ dzats dipersoani, nai ma multsâlji di elji eara rumânji, sh-câtuti cuvendili s-tsânurâ pi limba rumâneascâ.

Consillu Armânjiloru lj-câliseashti pi unu dialogudishcljisu, tuts atselji tsi-lj frimitâ soartea alushtuiupopulu, tuts atselji tsi voru s-cilâstâseascâ tiridishtiptarea a dukeariljei armâneascâ.

Minduimu câ statlu arbinesu easti irbapi adzâsinguru, fârâ vârnâ altâ imixtiuni di n-afoarâ, s-limbidzascâ prublema etnicâ sh-di relighii, pritumuabets dishcljisi cu tsitâtseanjlji a cratlui.

Makidunia Anticâ, di cari tsânea sh-Epirlu, eastiloclu sh-patrida Armânjiloru, easti patrida tsi elji upoartâ tu suflitu di daima sh-dipriunâ, iutsido acloiu lj-arcã isturia. Fuvirsindalui Armânjlji tsi sh-vorulocurili iu s-amintã aestu populu, cu limba, cultura,adetsli sh-istutia a lui ahoryea, easti unu semnu diintolerantsâ shi xichi di tinjii trâ unu populu cari cunâmuzi tricu pritu tuti aguderli ali isturii sh-tora, ia,nica nu-sh kiru vârtusheamea sh-volea ta sâ-sh veagljiatsea tsi Dumnidzãlu lj-u deadi cându s-amintã:LIMBA!

Ligatu di aesta, ia tsi nyrâpsea Cicerone Poghirc:“Aprukearea a vlahiloru di civilizatsiunea sh-limba greacâ,di aestâ mâyipsitâ vâsilii, Gârtsia, aclo iu kiro di cama didauâ njilji di anji sh-ngroapâ strâpâpânjlji, easti idyia cuvrearea sh-cu ndreptulu a loru ta sâ-sh tsânâ limba di dadâsh-adetsli, lucru tsi nu-lj nkeadicâ s-hibâ bunji tsitâtseanjigrets, cânuscâtori di limbâ sh-culturâ greacâ”(“Romanizarea lingvisticã ºi culturalã în Balcani”,vol.”AROMÂNII – Istorie, limbã, destin”, EdituraFundaþiei Culturale Române, Bucuresti, 1996.

Dâmândãmu sh-urnipsimu autoarea articulluiditu “Cuget Liber” s-adyivâseascâ cartea alu CiceronePoghirc, unu dealihea rumânu ama sh-unu mari sh-avdzâtu uomu cu shteari ( fu profesor la Universitateadi Bochum / Ghirmânii sh-la Sorbona /Paris) tsi canâoarâ nu avu nyrâpseri natsiunalisti... Ashi, multi lucriva hibâ vidzuti tu-altâ lunjinâ, sh-vahi ashiprublimatica armâneascâ va poatâ s-hibâ cama lishoruacâkisitâ di nâsa.

Ia câ tse, dukimu articollu ditu dzuuarlu “CugetLiber” ca unâ turlii di manipulari a Armânjiloru dituRumânii, sh-nu ca unâ gâilipseari andicra dicatandasea Armânjiloru ditu Arbinishii. Easti unâdhukimii ta s-hibâ pimsâ prublimatica armâneascâtu unu spatsu gheograficu iu adzâ Rumânia nu matapoati s-gioacâ rollu di “patria-mamâ”, trâ itia câ tiArmânjlji ditu Arbinishii cratlu a loru di adzâ easti

sh-patrida a loru. Aestu lucru, easti idyia sh-ti alantsâArmânji, tsitâtseanji loiali tu Vâryârii, Gârtsii,Ripublica Ex-Iugoslavâ Makidunia, Rumânii, Sârbii.

Unâ ahtari turlii di mutritâ, adzâ, tu Evropa Unitâ,ufilisearea di ahtãri sintagmi, va ta sâ spunâ unupurtaticu politicu antidimucraticu sh-antievropeanu.

Tu locu di “gailelu” andicra di catandaseaArmânjiloru ditu Arbinishii tsi suntu tu piricljiu s-hibâ asimilats, Rumânia prindi sâ-sh pricunoascâapofasli polititsi niminduiti, tsi s-ari faptâahurhindalui cu giumitatea di etâ 19, kiro cându aveaahurhitâ sh-minarea di prupagandâ anamisa diArmânjlji ditu Balcanu.

Easti ghini s-thimsimu sh-cadurlu politicu tu cariahurhi aestu sinferu ali Rumânii trâ Armânji. Chiolaautoarea articullui u dzâtsi, adâvgândalui tsitatlu aluBãlcescu tsi-lj videa Armânjlji ca unu “avanpostu aluRumânizmolui tu Balcanu”. Idyia idhei u avu shMihail Kogãlniceanu tsi pindzea prublema ardeleanâcâtâ Makidunia. Alathusea ali Rumânii tu aestâimixtiuni politicâ ditu Balcanu u avea dukitâ shAnastase Hâciu, nyrâpsindalui tu cartea a luimonumentalâ “Aromânii. Comerþ, industrie, arte,expansiune, civilizaþie “ (1936, durusitu cu “MarelePremiu Nãsturel” di Academia Rumânâ). “Maca tunaua minari tsi ahurhi la anlu 1864, Armânjlji trapsirânitraptili, virsarâ sândzâ, kirurâ aveari sh-isihii fârâ sinuri,Rumânia avu mashi amintaticu : diplomaticu, icunomicu,cuturalu. Pirifanjea shi zborlu tsi-sh lu-avea amintatâRumânia tu Balcanu pritu aestâ expansiuni culturalâ, sh-li-avea amintatâ pritu aestu populu di misiunarimintimenji, tsi eara irbapi sâ-sh kearâ sh-bana, (...) Crimiliabominabili, keardirea umanâ, moralâ sh-matirialâ agudirâunu populu isihu, ama mintitu multu ahânda di sculiaalu D. Atanasescu di Târnova”.

“Amintaticlu” di cari zburashti Hâciu, unlu di eali,easti Cadrilaterlu, tsi tricu tu “cutarlu” ali Rumâniimashi ti furnjia a numirlui di Armânji ditu Makiduniaditu kirolu a Turcului, tsi Rumânia âlj luyursearumânji.

“Amintaticlu” Armânjiloru cu “agiutorlu” aliRumânii: “Irinea di la 1913”, apufusitâ / simnatâBucureshti cându Makidunia fu mpârtsâtâ anamisadi 4-li craturi ditu Balcanu (Gârtsia, Arbinishia,Vâryâria, Sârbia), ashi s-arupsi trâ daima trupluarmânescu; Cadrilaterlu fu turnatu la vâryari sh-Armânjlji furâ arcats tu locuri ditu Rumânii tsi nu s-uidusea ti unu populu di munti; vini ahapsea ditu

kirolu-a comunizmolui, lâ si lo tutâ avearea... Ama tiharaua lor, isturia easti adzâ sh-di partea loru: EvropaUnitâ easti garantlu trâ armânearea tu banâ a limbâljeish-a culturâljei armâneascâ, tu unu yinitoru tsi va hibâatselu a multiturliljei lingvisticâ sh-culturalâ.yinitorlu tu cari statili natsiunali, pritu nomluevropeanu, va s-aibâ borgea ta s-veaglji limbilireghionali, minoritari, ma ptsânu zburâti.

Minarea armâneascâ modernâ di adzâ dituRumânii, dupu meslu Andreu 1989, easti tu aestânauâ noimâ evropeanâ, ea easti unâ actsiuni normalâ,tsi poati s-facâ mashi tu unu caduru dimucraticu datudi naua catastasi sutsial-politicâ tu unâ vâsilii tsi eastimembrâ tu Uniunea Evropeanâ.

Avemu nâdia câ Rumânia va-sh spunâ mintiminiapoliticâ sh-câ, dupu Ripublica Ex-IugoslavâMakidunia, va hibâ protlu statu ditu Evropa di sud-est tsi va pricunoascâ Armânjlji ca populu cu limbash-cultura a lui ahoryea, ca minoritati natsiunalâ cututi ndepturli tsi-lj si pricadu ashi cumu eastinyrâpsitu tu nomurli evropeani.

Pritu aestâ pricânushteari, cratlu rumân va hibâsh-unâ paradhigmâ di unu purtaticu dimucraticu,ashi va hibâ irbapi sâ spunâ câ poati sâ streacâ atselusinuru di vâr´kiro câtâ acâkisearea ali problematicâljeia minoritãtsloru, ashi va poatâ sâ spunâ câ easti axiuta s-pricânoascâ unu modelu trâ buna acâkisearianamisa di grupurli etnitsi ditu unu spatsu unitaru.

Cu tinjii,Consillu Armânjloru / MakedonarmânjloruBiroulu di CumândâseariPrezidentu : Yiani Mantsu Secretaru Gheneral :

Niculaki CaracotaSimnâtura tu aestâ replicâ, di partea ali

Comunitatea Armânjiloru ditu Rumânii, câtâ cumush-di partea sutsatiloru ditu Arbinishii, Vâryârii,Ripublica Ex-Iugoslavâ Makidunia, membri tuCunsillu Armânjiloru, sh-u deadirâ :

Custica Canacheu, Rumânia – PrezidentuComunitatea Armânjiloru ditu Rumânii

Arben Lena, Arbinishii – VitseprezidentuConsillu Armânnjiloru

Mita Papuli, R. Makidunia – VitseprezidentuConsillu Armânnjiloru

Steryiu Samara, Rumânia – VitseprezidentuConsillu Armânnjiloru

Nico Chiurkci, Vâryâria – VitseprezidentuConsillu Armânnjil oru


Bulitinu Infurmativu

Di activitetili a Consilu ArmãnjilorS

âmbâtâ, tu 27-li di Martsu 2010,Ohrida (Ex Ripublica IugoslavâMakedonia), s-dizvârti Adunarea

Ghenerala a Consillui Armânjiloru(Makedonarmânjiloru), iu loarâ partidiligatslji pitricuts di sutsatili dituArbinishii, Vâryârii, Ex Rip.IugoslavâMakidunii, Rumanii, Frântsii,Ghirmânii tsi suntu membri tu Consilu,cata cumu sh-riprizintantsâ di la altisutsati tsi nu suntu membri tu Consilu(cumu easti Sutsata Armânjiloru diVeria) cari avurâ haraua sh-vrearea s-tinjiseascâ cu yinearea a loru aestâadunari ghenerala a consillui. Fu aleptuOhrida loclu alishtei adunari sh-tifurnjia câ Dumânicâ, tu 28-li di Martsu,ahurhi unu seminaru (Easter Seminar)YEN (Youth European Nationalities),andreptu deadunu di tinirilji armânjidi la Consillu a Tiniriloru Armânji dituEx Rip.Iugoslava Makidunia, Rumânia,Arbinishia, membri la YEN. Ti itia câla aestâ andamusi gheneralâ di aradâ aconsillui loarâ parti sh-multsâ armânjitsi nu suntu membri tu consilu,adunarea avu tu ahurhitâ unâ protâparti infurmativâ, dishcljisâ ti tuts,parti iu s-dizvârtirâ muabets andicra dicâftarea tsi u bâgã ConsilluArmânjiloru (Makedonarmâ-njiloru)aoa sh-unu anu Strasburg, la Consilluali Evropâ, muabets andicra diAndamusea Armânjiloru di estanu, tu15-li di Agustu, Muscopoli, cumu shimuabets andicra di andridzearea diunu Congresu tu yinitorlu aprucheatu.

Andicra di câftarea tsi u featsi CAStrasburg tra s-hibâ aprucheatu laConsillu ali Evropâ ca OING cu hareadi statutu participativu, CA va s-da

hâbari ti mass-media armâneascâ prituunu shcurtu bulitinu infurmativu tisoia cumu s-dizvârti tutu aestuprotsesu, dupu tsi va s-aproachi di

Strasburg apandasea ofitsialâ di laDirectsiunea Gheneralâ OING. Tu tsimutreashti andamusea di Muscopoli,s-aleapsi unu comitetu di organidzari

tsi va s-hibâ cumândâsitu diprezidentulu a Consillui Armânjiloru(Makedonarmânjiloru), comitetu cariva s-hibâ andrupâtu tu lucurlu diandridzeari sh-di tinirilji di la Consillua Tiniriloru Armânji ditu Arbinishii, ExRip.Iugoslavâ Makidu-nia, Rumânia.

Dumânicâ, tu 28-li di Martsu,participantsâlji la adunarea gheneralâa CA avurâ haraua s-lja parti sh-ladishcljidearea a Seminarlui YEN.

Aestu seminaru, cari ti prota oaras-dizvârti tu unu locu iu bâneadzâ sh-multsâ armânji, easti sh-unu semnu câtu aeshtsâ ditu soni yinyits anji dicilâstâseri sh-activitãts niacumtinati trâprumuvarea axiiloru culturaliarmâneshtsâ, Armânamea ari amintatâunu bârnu vurtosu di tiniri tsi cu multâpirifanji suntu apufusits s-ducâ nâintiisturia mudernâ di ridishtiptari aArmânamiljei, ahurhitâ aoa sh-cama di30 di anji. Tu idyia dzuua di Dumânicâ,tu bitisitâ, tinirilji Armânji ditu ExRip.Iugoslavâ Makidunia dishcljisirâproyrama di folcloru cu giocuriarmâneshtsâ. Tu soni, pareia di tiniridi la Sutsata Armânjiloru di Veria, tsideadunu cu cumândâsearea sutsatiljei,furâ câlisiti la aestâ andamusi, n-aspusirâ nica unâ oarâ mushuteatsa sh-livindeatsa a gioclui safi armânescuditu Gârtsii.

Consillu Armânjiloru(Makedonarmânjiloru)

Biroulu di Cumândâseari


Di Thanas Hangiara

La Belinã, la mushatãCãtse ãnj stai ashã nãrritã?Tsi s’nu stau ashã nãritã,Mini Belina atsa mãrata?Ciceronja nju oaru loatã,Cai nu mi ari cãftatã.....ect

Aistã esti un fragment di un cãntuc la rãmãnjljãFãrshãrots. Aist fragment di cãntuc, lu am aflatã tulibra al Ioan Caragiani cu titul: “Studii Istorice asupraRomãnilor din Peninsula Balcanicã (Studii Istorici tiRomanjljã dit Peninsula Balcanicã). Aistã librã estitipusitã ti prota oarã tu anlu 1891 Bucureshti.Exemplaru di tora, esti tipusitã napoi Bucureshti tuanu 2000 shi esti tipusitã pi limba rumunã. Ma nintidi tsi s-continuiedzu cu scritura a mea, ma dauopinionili al I.Caragiani tu ligãturã cu aist fragmentdi cãntuc: “Ciceroana: Un fel de cumanac foarte gãtitpurtat di femeile Fãrshãroate. Fãrshãrotsilj, dar maicu seamã Fãrsheroatele, nu shtiu ce va sã zicã modã.Cea mai micã schimbare a formei unui straljul laFãrsherotsi dã dreptul ori cãrulj Fãrsherot se rupãstraiul ãntreg unde-l vede abãtut de la formastrãmosheascã, asha cã Fãrsherotsilj sunt consideratside celj-laltsi Romãnj ca singurilj reprezentantsã aineamului romãnesc nealteratsã in nimica shi cari shtiuse conserve datinele strãmosheshti. Acuma vineãntrebarea: de unde au luat femeile Fãrsheroatenumele de Ciceroanã pentru cumanacul lor? Dacãgãteala aceasta de cap au adus’o cu numele incã dintimpul lui Cezar, care ii ashezã in Albania shi inTesalia dupã luptele din Dyrachium shi Farsala, shicumanacul Ciceroana era pe atuntsi a la moderespãndit shi pe la tsarã in Italia fiind cã poate nevastalui Cicerone ilj dãdu o noauã formã, este ãntrebareade ce nu s’a conservat cu vechãa pronuntsie kikeroanãshi se fãcu Ciceroanã, pronuntsat de Fãrsherotsiljtsitseroanã? Am cerut informatsiunã de la multetriburã Fãrsheroteshti dacã nu cumva se aflã la vreunul din ele subt pronuntsia Kikeroanã, dar din toatelocurile mi s’a respuns cã numai tsisteroanã se audela totsi”.

A s-u tradutsem pi limba armãnã: “Ciceroana: Untip di zãvon mult mushat, purtat di theminliFãrshãroati. Fãrshãrotsljã, ma cama multFãrshãroatili, nu shti tsi vra s-dzãcã modã. Atsa camanjicã alãxeri ali formi a unui stranj la Fãrshãrotsljã,ãlj-da ndrept la cathi Fãrshãrot, s-u disicã stranjuntreg, cãnd lu vedi strãmbat di la forma a pãpãnjlu,ashã cã Fãrshãrotsljã sãnt consideratsi di la alantsãRomanj, ca singuriljã reprezentantsã a poplui roman,ni alternitu cu ishvãru shi cai shti sã conserviadzãzaconili a strãpãpãnjlu. Tora ljini ntrãbarea: diu u oarloatã theminli Fãrshãroati numa di Ciceroanã tizãvonu a lor? Naca aistã stulii di n-cap u ar adusã cunumã dit chirolu al Cezar, cai lj-adusi tu Arbinishiishi tu Thesalii dupu polimli dit Dyrachium shiFarsala, shi zivonu ciceronã eara astumtsãna la modã,rãspãndit shi tu regionu ali Italii, cã poati nveasta alCiceron ãlj-dedi unã formã nau? S-fatsi ntribarea:Cãtse nu esti conservatã cu numa vecljã Kikeroanãshi s-fetsi Ciceroanã, pronuntsat di Fãrshãrotsljãtsitseroanã? Am cãftatã informatsiuni di la multi fisidi Fãrshãrots naca s’aflã la vãru di nãsh cu numaKikeroanã, ma dit tuti locurli nj-aru dzãsã, cã goalãtsitseroanã si aflã la totsi.” Nchisit di aistu fact, tsigreshti ti stulia cu numa “ciceroanã” shi ta s-ljauinformatsioni ti aistã stulii, mi interesi shi ntrãbairãmãnj di noi ashãacljimats fãrshãrots. Ta s-aveam uninformatsioni cama pistusitã, ntrãbai mults rãmãnjtricuts tu lichii. Ma n-hima ma dau numili a rãmãnjlor

tsi ntribai cum shi anjljã a lor: Lifter Kapurani (95 dianj), Spiro Tsatsa (90 di anj), Mihal Tsiko (79 di anj),Marica Tsico (78 di anj), Miho Hangeara (78 di an),Ndona Hangeara (80 di anj), Dhespo Hangeara (80di anj). Tuts aici avea informatsiuni ti aistã stulii shiu avea vidzutã purtatã di muljerili a lor, icã dimumãnjli a lor, shi tuts u cunushtia cu numa“ciceroanã”. Cãnd lj-ntrãbai naca eara cu numa“tsitseroanã”, tuts ãnj dedãrã apandasi cã s’achimacu numa “ciceroanã” shi nu cu numa “tsitseroanã”.Era shi alts rãmãnj fãrshãrots, tricuts tu lichii, tsi nuavea informatsiuni ti aistã stulii. Cum s-vedi, muljerilia ashtilor rãmãnj fãrshãrots u avea alãsatã mult maninti alãxera popularã shi deadun cu nãsã, aveaalãsatã ca mvãshteri shi “cicerona”. Pi dupuecsplicatsili tsi nj-dedirã aushljã di ma n-sus,“ciceroana” era un tip di zivon lung di sirmã, tsi s-tsãnea pi cap di theminli fãrshãroati. Ahorlja dizivonu “ciceroanã”, pi cap s-tsãnea shi un tip di capelãtu formã tsilindricã tsi u achimea ciupari; afrigãra dicap, tu nivelu ali frãmti, tsãnea unã stulii altã tu formãdi shiritu di asimi, icã di malmã (la theminli aavutslor) tsi s-achimea ciuprachi shi tsi s-liga dupucap. Pisti aistu tsilindur, tsi s-achimea ciupari, si arucaaistu zivonu lung shi dicara si amvãrtea di ciupari s-tindea pisti numuri, pi pãltãr shi agiundzea pãn lapulpãli di cicioari. Featili shi nveastili nali nu tsãneaciupari ma purta singurã stulia di pi frãmti di asimi,icã di malmã shi “ciceroana” amvãrtea perljã shiacãtsatã di per cu carfitsi s-tindea pisti pultãr pãn n-hima tu nivelu a pulpilor di cicioari. Featili shinveastili atseli nali , pãn la lichia di 35-40 di anj, purta“ciceroanã” tu buljau roshã. Muljerili pisti 40 di anjpurta “ciceroanã” tu buljau albã. Tu chirolu, cãndlipsea s-tsãnea jali, muljerili rãmãni, purta “ciceroanã”tu buljau laljã. Tu buljau laljã u purta “ciceroana” shimoashili pisti 70 di anj shi tsi avea arãmasã veduri.Mvãshteria ali “ciceroani” tu buljau lai, s-fãtsea tuatsel chiro cãnd undzea vãrã moarti, tsi s-considereatragedii familiarã. Ahtãnt greu era purtara ali“ciceroani” tu buljau laã cãt, la rãmãnj, blãstemu camamari tsi lj-fãtsea a une muljeri, era cãnd lj-dzãtsea:“s-ti ved cu ciceroanã laã”. Cu un zbor, “ciceroana”eraun zivon lung tu buljau roshã icã albã, tsi s-purta ditheminli rãmãni shi u tsãnea amãnat pi cap shi s-tindea pisti pultãr pãn la pulpãli di cicioari. Ta s-hjibãaduchitã cama ghini di givãsitorljã, ma dzãc cã estiatsel zivon tsi poartã theminli romani, ti eczempluCleopatra, tu filmili tsi spun isturii di la romanjljãveclji, icã esti zivonu tsi purta feata al ImperatoruMarcus Aurelius tu filmu “Gladiator”. Diversitateaaotsi esti cã produtsentsljã a filmului nu ar avutã tuconsideratã cã zivonu tu aistã rasti lipsea s-era tu colorrosh shi nu multicolor cum esti tu filmu. Mi interesishi n-tribai shi ti alanti mvãshteri populari, tsi aveapurtatã theminli rãmãni cum shi naca avea alãcsitãmodel aisti mvishteri. Loai apandasi, cã “ciceroana”esti multu veclji shi ni alãcsitã nitsi tu formã shi nitsitu color. Ti mvãshterili alanti, nj-spusirã ti n-dau tipi

di mvãshteri di lãnã shi di pãndzã, tsi eara alãxiti camodeli cu tãrtseria a chirolu. Ma la tuti modelili dimvãshteri, “ciceroana”, era prezentã. Zivonu“ciceroana” esti purtat di unã parti di theminli rãmãnipãn la anjljã ’40-ts a seclui XX-ts. Cu tut tsi tumvãshteri avea ahurhjitã ta s-intra elementuri dimvãshteri modernã (tsãruhjili fãri giufcã ti ecs.) napoi“ciceroana” continuiea ta si purta ca mvãshteri.Zivonu “ciceroanã” nu s-purta tu momenturli cãndthemina era ocupatã cu lucãri. Aist zivon era unã stuliitsi si purta tu rasti ceremoniali shi tu dzãlili sãrbãtoari,era unã stulii tseremonialã. Shi tora, ndupurat laconsideratili tsi da I. Caragiani, u s-dau consideratilia meli tsi, ma u dzãc dit ahurhitã, nu sãnt unã soi cuconsideratili dati di Caragiani. Ma u ahurhest cuegzistentsa a trei-li formi ali numilji Ciceroanã shi ticai, Caragiani, bagã ntribarea cãtse undzeshti aistfenomen. Minduest cã forma Kikeron esti forma dipronuntsari tu limba helenã; Ciceron estipronuntsaria tu limba latinã shi forma Tsitseron estipronuntsaria tu limba rãmãnã. Aistã deformatsiundzeshti cã sonlu “ci” ali limbilj latinã sitransformeadzã tu sonlu “ts” la n-dau zboarã alilimbilj rãmãnã. Ashã, ti ecsemplu, zboarili centro,dolce, feciamo ali limbilj latinã, si pronuntsã cuzboarili tsentru, dultsi, fetsiamu tu limba rãmãnã.Idhia deformatsi undzeshti shi la numa Kezar ditlimba helenã tsi tu limba latinã s-transformeadzã shis-pronuntsã Cezar. Ti atsa shi numa Kikeronpronuntsatã tu limba helenã icã Ciceron pronuntsatãtu limba latinã, si pronuntsã Tsitseron tu limbarãmãnã. Nu esti cu biloc ntribaria tsi ari faptãI.Caragiani ti aist problem, pãnã cãnd shi el singurera rãmãn (macedono-roman) shi efektivisht li shteamult ghini aisti deformatsi, ti ma mult tsi poseidamult ghini shi limba helenã. Ma transformaria alsonlui “ci” dit limba latinã tu sonlu “ts” tu zboarilidi originã latinã ali limbilj rãmãnã, nu undzeshti goalãla Fãrshãrotsljã ma esti un fenomen general ali limbirãmãnã (esti prezentã tu grera a tutulor rãmãnjlor).Ti ma mult aistã nu esti singura transformari. Tu unãaltã scriturã am spusã ti transformaria a vocalilor “a”shi “o” dit limba latinã, tu vocalili “ã” icã “u” tu limbarãmãnã. Ti eczemplu zboarili roman, pane, santa shialti dit limba latinã, si pronuntsã tu limba rãmãnã tuforma rãmãn, pãni, sãmtã sh.a. Tut ashã undzeshtishi cu sonlu “gi” ali limbilji latinã, tsi s-transformeadzã tu sonlu “dz” tu zboarili rãmãni cuoriginã latinã. Poati s-aibã shi alti transformatsi ti cainu pot s-continuiedz ta scriu, cã scupolu aliscrirãturãlji a mea nu esti ta s-aflu aisti transformatsidi la limba latinã tu limba rãmãnã. Cu aistitransformatsi shi cu cauzili cãtse ar undzitã aistitransformatsi a si lja linguishtljã (ma cu conditsia tas-hjibã liber shi nuinfluentsats di influentsi etno-politici). A s-continuim. Tu consideratili a lui tuligãturã cu zivonu “ciceroanã”, I.Caragiani, dzãtsi :“...shi zivonu ciceroana era tu atsel chiro tu modãrãspãndit shi tu regionu Itali...” Tu aistã rasti ,Caragiani, supozeshti cã zivonu “ciceroana” nu siufilisea goalã tu casãbãlu ali Romi ma tu tutiterritoarili ali peninsuli italicã. U fatsi aistã supozaricã ashã si ndoapãrã cama ghini teoria a lui shi atsãlortsi lj-considereadzã fãrshãrotsljã ca colonj romanjadush tu Balcan, di Iul Cezar, dupu bataljili (polimli)cu Pompeu.Tu libra a lui, Caragiani, ari declaratã:“...tots Fãrshãrotsljã se laudã cã sunt colonii militaredin Italia dupã luptele d’intre Cezar shi Pompeu inFarsala din Tesalia, shi ei se zic Farsaliotsi...” icãpronuntsatã pi rãmãneshti: “...tuts Fãrshãrotsljã sialavdã cã sãnt colonishti militari dit Italia dupubataljili (polimli) anamisa di Cezar shi Pompeu laFarsala dit Thesalia, shi elj sã dzãc Farsaliotsi...” Ashãtsi ma esti cã nu u s-apruchea supozaria, tsi aist zivonsi ufilisea di la tuti theminli romani ali peninsuliljitalicã, vra apruchari cã si ufilisea goalã di la theminjliromani a casãbãlui di Roma. Astumtsãna, ndupuratsla teoria al Caragiani shi alãntor, automatichisht vraaprucheari cã Fãrshãrotsljã sãnt banãtor di la casãbãluRoma adush ca colonj tu peninsula Hemus (Balcan).Ca mult dificilã ta si pistusiascã.

continueshti

“CICERONA”


Nu pistusest ta s-egzistea vãrnu banãtor acasãbãlui di Roma, caputsentrulu ali ImperatoriiljRomanã, ta s-alãsa bunetsili tsi lj-dãdea bãnara tucaputsentru shi s-apruchea ta si localiza prit muntsljãali peninsuli Hemus, ta s-vãghea cãljurli di transport,cum lj-considerea fãrshãrotsljã Caragiani shi alts. Tiatsa, Caragiani, supozeshti tsi aistã modã erarãspãnditã tu tutã peninsula italicã, cã ashã esti camaaprucljatã shi teoria pi dupu cai, fãrshãrotsljã sãntcolonj romanj adush dit peninsula italicã tu peninsulaHemus. Ghini, ma u apruchiãm cã aistã modã erarãspãnditã tu tutã peninsula italicã, shi ashã vra s-undzea di darihina. Shi tu casãbadzljã alants aliRepublichãlji Romanã s-fãtsea banã economicã,culturalã, politicã etc, shi nu era izolats di influentsilia caputsentrului, ali Romi, tu nitsi vãrnu aspectu nitsitu modã. Tora ljini ntribaria: Ma tu peninsula Hemusnu vinea aisti influentsi? Tsi avea undzitã cu poporljãa ashtiljei peninsulã? A s-fãtsem unã logarii simplã:Ocuparia ali peninsuli Hemus ahurhji tu anu 280 n.H.(ninti di Hristo); tu anu 168 n.H. tu batalja di Pidna,aproapi di Sãruna (Thesaloniki) bitiseshti ocupariaali Macedonii Historicã, Epirlui, Thesalia shi aliThrachii. Filozofu roman Ciceron, nveasta a cui scoasimoda a zivonu tsi lo numa a ljei “ciceronã”, ari banatãtu anjljã 106-43 n.H. Ashã cã di la ocupatsiuna di prota(280 n.H.) pãn tu chirolu cãnd bãna Ciceron aveatricutã ma mult di 200 (dau suti) di anj shi di la bataljadit fund ti ocuparia a Balcanlui (168 n.H.) avea trecutiaproapi 100 (unã sutã) di anj. Ashã cã esti un chiromult lung ta si realizea romanizarea a poplui citadin(tsi bãna prit casãbadz) ali peninsuli Hemus. CãndOctavian Cezar Augustu (nipotu al Iul Cezar shi protuImperator ali Romi) studea tu casãbãlu Apolonia, cusigura cã populu a ashtilui casãbã era romanizat shifãtsea unã banã mult analtã citãneascã. Poati s-dzãtsem cã autohtonjljã ali peninsuli Hemus nu goalãcã era romanizats, ma sh-ti ma mult era integratstotalisht tu bana economicã, sotsialã, militarã shiculturalã ali Republichilj Romanã. Cu un zbor, aicibanãtor romanizats, era padronjljã ali peninsuliHemus (Balcan). Ashã cã tsitsido modã tsi isha tucaputsentru ali republichãlji, tu Roma, s-rãspãndeashi si ufilisea nu goalã tu Italii, cum mindueaCaragiani, ma sh-tu peninsula Hemus. Zivonu numitcu numa ali nveastãlji al Ciceron, shi tsi continuia tasi ufilisea di muljerili rãmãni fãrshãroati sh-dupu2000 (da-u njiljã) di anj, ni spuni cã tu atsel chirobanãtorljã a Balcanlui(Hemus) fãtsea idhia banã tsi s-fãtsea shi tu casãbãlu di Roma. Poati s-dzãtsem cã,namisa di multi alti lucãri, shi moda tsi isha tucasãbãlu Roma, si dezvoltea (dishcljidea) tu tutiterritoarili ocupati shi administrati di romanjljã. Fãrãdi altã cã aistã modã si ufilisea di atselj individz tsiera romanizats shi u considerea sinea citadinj aliRepublichãlji Romanã. Dzãc cu siguritati cã, tu aistchiro, poporljã a Balcanlui (Hemus) era romanizats,ahurljiãm aoa dacljã tsi s-ocuparã tu anu 106 (unã sutãsheasi) dupu Hristo. Di la anu 280 n.H. cãnd ahurhiocuparia romanã a Balcanlui, pãn tu chirolu cãnd bãnaCiceron esti un chiro aproapi di 200 di anj. Aist chirodi 200 di anj, minduest cã era mult ta si realizearomanizaria a poporlu dit Balcan, ma esti cã u s-avemtu consideratã shi conditsili tsi avea bãgatã StatuRoman, cum era ti eczemplu statusu a citadinluiroman. Si shti privilegili tsi hãrãsea atselj individz tsiavea amintatã statusu a citadinlui roman. Tu aicipopor romanizats, mini, bag shi rãmãnjljãashãacljimats fãrshãrots. Ari autor tsi lj-considereadzãrãmãnjljã fãrshãrots goalã ca colonj romanj adush tuBalcan (Hemus) di Iul Cezar. Tutashã ari autor,anamisa di nãsh shi Caragiani, tsi lj-trateadzãrãmãnjljã ali peninsulilj balcanicã goalã ca armatãocupatoarã shi colonishti romanj. Ia cum scriCaragiani: “...de cãnd se ashezarã in peninsulaBalcanicã ca cuceritori shi ca colonishti Romani...”;pi rãmãneshti: “...di cãnd s-bãgarã tu paninsulaBalcanicã ca ocupator shi ca colonishti Romanj ...”.Historiografia rumunã u ndoapãrã cama mult aistãteorii shi aistã u fatsi ti interesuri gheopolitici. Aistãhistorografii, ahorlja di romanizaria a Dacilor, nuaproachiã nitsi romanizaria a Ilirilor shi nitsi a

Helenjlor. Pi dupu aici autor, tsi lj-considereadzãrãmãnjljã (romanjljã) tu Balcan goalã ca armatiocupatori shi ca colonj, ts-nashti idelja cã: Iberianjljãs-romanizarã, Galiljã tutashã s-romanizarã, shiBretanjljã s-romanizarã (cu tut tsi limba anglezã estinihiamã diversã di alanti limbi neolatini, cã tu nãsãar influentsatã adutserili dit limba sacsonã shi limbanordmanã). S-romanizarã shi Helenjljã ali Sicilii shiali Calabrii. Pi dupu aistã idei singur poporljãbalcanici lj-rezistarã ashtiljei romanizari. Pi dupu aistãlogicã esi tsi, Imperatoria Romanã, avea tu Balcanndoi legionari mãrats cum shi ndoi colonj tut ahtãntmãrats, cai era aoa ta s-lu servea alãntor shi ta s-vigljasituata a ashtilor popor balcanici, tsi cu un sentimentumult analt “natsional” lj-rezistea ali romanizari. Pidupu aici studiants, aici colonj mãrats romanj eralocuits ca garnizoni prit munts, pi aco lju tretsea calaEgnatia, ta s-garantea urdinara shi comertsu tsizvilupea aici popor a Balcanlui shi tsi continuea si-ljrezistea ali romanizari. Brociculi. Pi dupu aicistudiants esi cã, atseli rovini ali culturilj helenã shiromanã tsi aflã arheologljã la arrãmarli tsi fac prithabitaturi veclji ca Dyrahu, Apolonia, Butrinti,Sãruna, Dion shi alti shi alti, nu spun cã aoa ari banatãpopulatsiuni romanã, ma populatsiuni nuromanã. Shipopulatsiuna romanã, dimec colonjljã romanj, vineascula casãbadzljã shi icã fudzea napoi tu munti icã s-fãtsea sclavilj a ashtilor popor nuromanj a Balcanlui.Brociculi shi tsi brociculi. Atsel statusu a citadinluiroman nu era ti romanjljã ma ti poporljã nuromanj.Icã atsel popul imperial, tsi u s-imperea pisti poporljãalants cum declarea Imperatoru Octavian CezarAugustu, nu era populu roman ma poporljã nuromanjali imperatoriilj tsi u s-imperea pisti populu roman.Brociculi napoi. E ma cãnd ti calicã dezideria tsi, tiinteresuri di tsitsido, s-manipuledz isturia fãrã di altãcã u scrilj brociculi tsi nu li mãcã nitsi porcu. Tuts arintratã tu fenomenu ali manipularilji ali isturii. Tuaistã manipulari nu ari nitsi un sinur di chindurarishi s-agiundzi pãn aco cãt si declareadzã cãAlecsandru atsel Marã shi populu ali Macedonii gralimbã slavã (era slavofonj), cãnd si shti shi di lacilimanjljã ali scuoli primarã cã slavljã vinãrã tuBalcan aproapi 1000 (unã njiljã) di anj dupuAlecsandru. Shi aistã manipulari ahãnt mari nu ucundrireshti nitsiun di studiantsljã. Nu u cundrirestma u aproacljã tu tãtsiari aistã manipulari, cã nu arndriptati moralã ta s-u cundrireastã pãnã cãnd shiisturiljli scriati di nãsh sãnt manipulati puri (pãstriti).Intrats tu aisti manipulãri, sãnt bãgats tu garã cai dicai u s-manipuleadzã cama mushatã isturia a popluia lui shi cai di cai u s-u scoatã cama veclju tu Balcanpopulu a lui. Atsa dzãtseria pi dupu cai “Balcanuprodutsi cama multã isturii di tsi poati s-consumeadzã” esti mult verã (diarihina). Tu Balcan ,di partia a historianjlu balcanici, nu si scrirã, ma s-fabricljadzã isturii.Aistã fabricljari ali isturii s-fatsi shidiapolja s-publicljadzã pi dupu interesili gheopoliticitsi lj-lipsest a cathilji popul balcanic. Ma, aicigrafomanj, nu ni spun cã cai era atsa “cualitatimagicã” tsi avea poporljã a lor shi tsi lj-apãrã dipresionu ali romanizarilji shi fetsi tsi aici popor s-nusi romanizea. Nu ni spun cãtse aistã “cualitati magicã”nu funcsionã shi nu lj-apãrã tu chirolu, cãnd camultsimi alãsarã cristianizmu shi apruchiarãislamizmu (s-fetsirã musulmanj). Lipseshti s-ni dzãcãcã diarihina islamizmu vini diadun cu Turtsljã tuBalcanu di ascãpitat, ima Turtsljã l-u aflarã aoa; ashãcum lipseshti s-ni spunã cã tsi s-fetsirã triburili Berberishi populu arab ali Vasiliilji islamicã ali Sicilii tsi s-arucarã tu Balcanu di ascãpitat dupu aspãrdzerea shicaderea ali Vasiliilji a lor. Lipseshti s-ni spunã cã tsis-fetsirã Nordmanjljã al Voljmundu, tsi tu anu 1108(unã njiljã unã sutã optu) vinãrã tu Balcanu ditAscãpitatã; ashã cum lipseshti s-ni spunã cã tsi s-fetsiDinastia Nordmanã tsi era instalatã tu Thesprotii.Lipseshti s-ni dzãcã shi multi lucuri alti ta s-him tutstu cala ali pistusini. Di alantã parti, ti isturia verã (didarihina) shi ti populu tsi ari faptã aistã isturii, nu s-greshti dip. Ti ecsemplu, s-fac zdivileri arheologhitsila Butrint, la Apolonia icã aljura; s-declareadzã cã aoaesti zvilupatã culturã helenã shi romanã; s-dzãtsi cã,

tu Balcan, si adusirã shi colonj romanj; shi tu fund nus-dzãtsi cã cai sãnt azã reprezentantsljã a ashtiljeiculturã romanã icã nu s-dzãtsi cã tsi s-fetsirã aicicolonj romanj. Cãnd ljini lucuru ta si greastã tiegzistentsa a rãmãnjlor tu Balcan, s-tretsi tu tãtsiarishi nu si acatsã n-gurã icã, shi cãnd s-greshti ti nãsh,s-greshti ca ti vãr popul tsi nu sã shti cã di lju ari vinitã.Influentsats di aisti manipulãr sãnt shi n-doigrafomanj di noi rãmãnjljã, cai ni scrirã n-dau isturiilju grest ti bana picurãreascã a rãmãnjlor; icã ni spuncã di lju ar vinitã, ca picurar, rãmãnjljã dit Mizuchei,ma tsi nu ni spun cã tsi s-fetsi populu roman tsi, tuchirolu ali Imperatoriilji Romanã, bãna tu Apolonii;lju chiru aist popul? Ima nu ari chirutã cã ljim noirãmãnjljã. Ti ecsemplu, un grafoman di noi rãmãnjljã,tu unã scriturã a lui ti fãrshãrotsljã, scri luguri contraritu idhlja scriturã. Ia cum scri el tu dau rasti: “...sã shticã legionarljã a imperatorlor dupu servitura militarãsi pãltea cu dãdere a locãrli ocupati...”. Shi ma n-hjima, tu idhia scriturã, declareadzã: “... di lju ljin elj,tsi isturii ar avutã, tsi slãbitsi ar traptã ma esti cã sãntelj ljinitorljã a colonjlor tsi Roma lj-avea pitricutã tas-apãra arterili di comunicari anamisa di Danub shicoastili Adiatrici ali Italiilj...”. Ashã cã, cum dzãsh shima n-sus, aistu grafoman a nostu rãmãn, cu tut tsidzãtsi cã legionarljã s-pãltea cu locuri ocupati, napoideclareadzã cã aoa tu Balcan egzistea n-dau coloniiromani (“isuli tu amari”) tsi Roma lj-avea sacrificatãcu locuiria prit munts shi gãrgiuri ta s-viglja “arteriliali comunicari”!!! Dãngli. Aistã undzeshti cã,grafomanu a nostu, situata demograficã (icã etnicã)dit perioda ali Imperatoriilj Romanã u imagineadzãca situata demograficã dit dzãlili di azã, lju rãmãnjljã(romanjljã) di sibepia a vinerlilor a poporlor barbari,sãnt azã rãspãndits prit Balcan shi tu unã situatã diasimilari. Si agãrshãshti cã Imperatoria Romanã erati aici romanj, a s-hibã sh-ca colonishti, statu a lor tsilu dãdea ndriptati ta s-imperea, vra s-dzãcã s-guvernea(chivernisea), s-zvilupea culturã, s-ocupeacasãbadz, s-construiea casãbadz nali shi alti shi altindreptati. Ca efect a ashtilor privilegi, tsi lu dãdeastatu a lor imperial, aici romanj nu avea ananghi ta siinstalea isãlã prit munts “ta s-vãglja arterili dicomunicari” ma, shi ca colonishti, u si locuiea tu locucama bun shi tu casãbadzljã cama bunj. Era popul tsinu lj-servea a vãrui ma, aljumtra, lj-servea alants alui. Mini nu est cundra ali idei tsi tu Balcan poati sãntlocuits shi colonishti romanj, adush di Iul Cezar. Ma,protu, aici colonj sãnt locuits prit casãbadz primar aBalcanlui shi, a dau-lea, multsimea a poplui roman(rãmãn) a Balcanlui ljini di romanizaria a poporlorbalcanici. Ma u ridzãc napoi cã undzi romanizareatotalã a poporlor dit Balcan pãn la ultimu banãtor.Aisti lugurilj poati cã li shti shi grafomanu rãmãn, ticai scrirai ma n-sus, ma greshti ashã cum greshti, cãashã poati lj-u vra interesu personal icã, ta s-nuaspargã chefia a vãrui, u vedi cama cu biloc si-lj spunãrãmãnjljã shi diadun cu fãrshãrotsljã pi dupu dezirilishi interesili gheopolitici a alãntor. Cu tut atsa a s-luvedem problemu cama cu isihii. A s-apruchiãm, ti unmoment, cã fãrshãrotsljã sãnt colonj romanj adush tuBalcan dupu batalja anamisa di Iul Cezar shi Pompeu.Ma tu aistã rasti nesu n-dau ntribãr: Cãtse ishãananghia ta si adutsea colonj romanj tu peninsulaHemus (Balcan)? Cãtse aici colonj romanj s-locuirãprit munts ta s-vãglja “arterili di comunicari”, cumdzãtsi Caragiani shi alts? Di cai u si vãglja aisti “arteridi comunicari” shi cãtse pãn atumtsia nu avea nãscutãananghia, tsi aisti arteri si vãglja? A s-ni ciucutim s-lãdãm apandasi a ashtilor ntribãr. S-u ahurhim cuntribarea dit fund. Ta s-nãshtea bizonja a vãgeariljeia arterlilor lipsea ta s-egzistea oaminj slaghi tsi u s-fãtsea slãbitsi icã furãr pi comertsiantsljã icã picãlitorljã. Ma esti cã u s-egzistea aici oaminj slaghi, us-egzistea tu tsido periodã shi nu goalã dupu bataljaal Iul Cezar cu Pompeu. Ashã cã u s-nãshtea bizonjatsi aisti arteri si vãglja dit chirolu a protuljei ocupariromanã ali peninsuli balcanicã (anu 280 n.H.) shiefectivisht dit aistã periodã u s-aveam licuiri acolonjlur romanj prit Balcan (Hemus) pi dupu aistiarteri.

continueshti


Ma shi ti canda s-egzistea aici slabifetsiants, esintribari, cã tsi reprezentea aici slabifetsiants shi cãtselipsea si scula tsentri cu colonj romanj shi nu sieleminea cu armatã (ushtrii). Unã posibilitati esti tsi,aici slabifetsiants, s-aibã futã sclavulj rebelats shiadunats prit munts shi tsi poati cã adutseaproblemuri. Ma sclavilj rebelats lipseshti s-aibã avutãtu tsitsido chiro shi tu tsitsido loc. Si shti rebelaria asclavilor condutsiats di Spartacu, tu peninsula italicã,ma nitsiun nu pistuseshti cã, ti apãrari arterili dicomunicari a ashtiljei peninsulã, si instalea habitaturipi dupu arterili ali peninsuliljei italicã. Shi rebelariaal Spartac si eleminã (sturcinã) cu violentsã shi cufortsa ali armati (ushtrii). Ashã cã, normalisht, cuscupolu ti vãgljari arterili di comunicari nu lipseshtis-avem locuiri a colonjlor romanj pi dupu aisti arteriali peninsuliljei Hemus. Caragiani shi alts, tsi arpredicatã aistã teorii, nchisest di egzistentsa acasãbadzlor rãmãni prit analtsimili munteni tu chirolucãnd bãna elj. Nchisit di aist fact, elj scot concluzia cãaici romanj lipseshti s-hjibã colonj adush di lapeninsula italicã. Aistã idei si aflã la aici autor cã eljlj-considereadzã rãmãnjljã a Balcanlui icã ca colonjromanj icã ca ushtrii (armatã) ocupatoarã shi nu capopul autohton shi romanizat. Ma atumtsea cum sispiegã adudzeria a colonjlor romanj tu peninsulaHemus (Balcan)? Fenomenu a locuirilji a colonjlorundzeshti tu atseli rasti cãnd avem transferari apopulatsiunjlor locali shi efectivisht habitatili a lorarãmãn goali. Ashã ari undzitã, ti ecsemplu, dupuocuparea a Epirlui di romanjljã. Historianjljã dzãc cãdupu aistã ocupari undzi transferaria cu violentsã aaproapi 150 di njiljã di inshi dit Epir ti la peninsulaitalicã shi tu habitatili a lor si locuirã colonj romanj.Tut ashã undzi shi la ocuparia ali Athini. Consuluroman Sulla, tsi condutsea batalja (polimu) tiocuparea ali Athini, ordinã shi si realizã pistipopulatsiuna athiniotã unã ahtari masacrã cãt nãscubizonja a ripopularilj a casãbãlui cu colonj romanjadush di la peninsula italicã. Ma tu rastia alidupubataljilj al Iul Cezar cu Pompeu, cai era cauzatsi nãscu bizonja ti adutseri colonj romanj? Avem shitu aistã rasti transferari a poplui locuitor shi, ma esticã ie, lju si transferã aist popul? A s-lu videmproblemu cama pi larg cu ahurljeria cu bataljili(polimli) anamisa di Iul Cezar shi Pompeu. Estiperioda cãnd, ca efect a revoltilor a sclavilor,Republica Romanã tretsea unã situatã cãtubãrã. Di laanu 73 n.H., cu revolta a sclavilor condutsiats diSpartac, avem totãna rebelari a sclavilor, cu tut tsi tuitsido rasti aisti rebelari si eleminarã cu violentsã dipartea ali Romi. Ca efect a ashtilor rebelãrur, banapoliticã shi sotsialã ali Republiki Romanã avea entratãtu un caos mari. Era indinspensabilã tsi Republica sicondutsea di unã mãnã vãrtoasã. Tu ciucuterili tistabilizari situata isharã tu vedialã doi general, IulCezar shi Pompeu cai, cathiun ti hisapea a lui siciucutea ta si fãtsea primu conducãtor ali Republichilj.Ca rezultat a ashtilor ciucuteruri personali, agiumsirãta si facã ehtãri un cu alantu. Doi-ljã u shtea cã aistãazmilichi u si zdiliga cu eleminarea a unui di doi-ljãcu vãr polim. Tiatsa, Pompeu, alãsã Roma shi si locuitu peninsula Hemus tu ashtiptaria ali batalji. Aoa elahurhji s-organizeadzã armata (ushtria) a lui culegionar recrutats di la populatsiuna localã tsi, tu aistchiro, shi ea era romanizatã shi u achimea sinea partia poplui roman. Cãnd grim ti polim anamisa di IulCezar shi Pompeu lipseshti s-avem tu consideratã cãnu avem s-fãtsem cu polim anamisa di armati nemicitsi s-reprezentea popor nemits. Era un polim zvilupatanamisa di armati ishati di la idhlju popul, populuroman, di nculea shi di nclo a Adriaticului, ma tsicathiunã armatã ndupura un di aici doi generalromanj. Armata al Iul Cezar era formatã di legionarrecrutats di la populu roman ali peninsulilj italicã,cãnd armata al Pompeu era formatã di legionarrecrutats di la populu roman ali peninsulilj Hemus.Ashã poati s-dzãtsem cã unã parti di populu romanali peninsulilj Hemus ndupura Pompeu, efectivishtera nemicã (ehtãrã) al Iul Cezar. Tu ahurhjita a mesluicirishar a anlui 48 n.H. armata cumandusitã di IulCezar dupunã la coastili adriatici ali peninsulilj

Hemus, cu scupo ta s-alumta cundra ali armatiljicumandusitã di Pompeu. Dupu zbarcarea ali tutiarmati, Cezar lu bãgã pira a navalilor tsi adusirãarmata. Mesaju era clar: Nu ari turnari ca pãtuts(chiruts) tu Roma; icã u s-amintãm icã u s-ni vãtãmãmtuts! Batalja di prota s-fetsi aproapia di Dyrachium(s-mindueshti la cheatra di Cavalja). La aistã bataljãnitsiunã di armatili alumtãtoari nu ishã amintãtoarã,tiatsa si zvilupã unã bataljã altã la Farsala, un locaproapi di Larisa tu Thesalii. La aistã bataljã armatacumandusitã di Pompeu s-pãtu mult rãu shi el singurpãtu ta scapã shi nesi tu Alecsandria a Egiptului ljusi vãtãmã di Ptolemeu. Ta scapã di reprezalili aamintãtorlui, partea arãmasã ali armatilj al Pompeusi strapsirã prit munts. Ti idhia cauzã, idhia luguriifetsi shi partia al poplui roman tsi avea ndupuratãPompeu. Ta scapã di reprezalili di armata amintãtoarãal Iul Cezar, aistã parti al poplui roman, alãsãhabitatili citãneshti (tsi poati s-era Dyrachium,Apolonia, Butrinti, Larisa shi alti) ali peninsuliljHemus shi si strapsirã tu zoni munteni, lju construirãhabitaturi citãneshti nali. Aistã esti prota strãdzeri apoplui roman dit zonili cãmpeshti tu zonili munteni.Ma nãpoi avem shi alti strãdzer tu locuri munteni alpoplui roman (rãmãn) ca cum era strãdzerea atsamara tu chirolu a barbarilor icã strãdzeria alantã maritu chirolu ali ocuparilj turcã. Ma cumtsido s-hibã,pãtutsljã tu batalja di Farsala, era protsljã tsi s-locuirãtu zonili munteni, tu atseli locuri di lju, tu prehistorii,avea dipunatã strãpãpãnjljã a lor organizats prit fisilinumiti Dor, Ion, Achelj shi Eol. Ca rezultat a ashtiljeistrãdzeri shi transferari a ashtiljei parti a popluiroman, dit casãbadzljã tu cai avea bãnatã pãn tu atselimomenturi, s-realizã un vacum human prit aicicasãbadz. Ta s-umplea aist vacum, nãscu bizonja tiadutseri colonj romanj tsi s-locuirã tu aici casãbadz.Ashã cã colonjljã s-locuirã prit casãbadz shi nu pritlocuri munteni. Cumtsido s-hibã, shi colonjljã romanjtsi s-locuirã prit aici casãbadz cum shi partia a popluia ashtilor casãbadz ndupurator al Pompeu tsi sistrapsi shi si locui tu locuri munteni, tu atsel chiroera idhlju popul, populu roman. Esti verã (diarihjãna)cã numa Fãrshãrot icã Farsaliot, la unã parti di rãmãnj,ari legãturã cu batalja di Farsala. Ma aistã nu vra s-dzãcã cã elj sãnt vãr natsion (natsionalitati) ahorljashi nafoarã di natsionu rãmãn (macedono-roman), cãaljumtrea vrem s-apruchiãm cã era popul ahorlja icãnafoarã di populu roman sh-ninti di batalja di laFarsala. Ashã cã nu avem locuiri, di Iul Cezar, acolonjlor romanj prit anãltsimili munteni ti vãgljari“arterili di comunicari” cum scri nãscãnts autor.Colonjljã romanj s-locuirã prit casãbadzljã, tu cai eracruitã vacum human ca rezultati (di nispetia) alistrãdzerilji tu zonili munteni a atsiljei parti a popluiroman, banãtor di suti di anj a ashtilor casãbadz matsi alumtã tu brats cu Pompeu cundra al Iul Cezar. Tuaisti locuri munteni, aistã parti a poplui romanashãnumitã fãrshãrotã ti adutseri aminti locu ljuundzi chirerea a lor atsa mara, construirã habitaturinali; dit ahurhjitã, aisti habitaturi, l-i contseptirã shil-i construirã cu unã infrastructurã urbanã cã elj aveaunã traditã di njiljã di anj di banã urbanã (citãneascã)shi nu putea s-construea aljumtra. Tu aistã strãdzeriloarã cu nãsh shi continuirã s-ufilisea atselicsãlãminduri di modã tsi avea ufilisitã shi cama ninti.Theminli rãmãni fãrshãroati continuirã s-ufilisea tumvãshterili a lor shi zivonu acljimat “ciceroanã” tsi uavea ufilisitã shi tu chirolu cãnd bãna prit casãbadzljãcãmpeshti (Dyrachium, Apolonia sh.a.) ninti di tsi sizvilupea batalja di Farsala. Aist zivon acljimat“ciceroanã” u ufilisea shi theminli romani (rãmãni)ali parti alantã a poplui roman, tsi bãna pritcasãbadzljã ali peninsuli Hemus, tsi nu erandupãrãtoarã al Pompeu shi tsi efectivisht continuirãta s-bãna tu aici casãbadz shi dupu batalja di Farsala.Tut ashã, aist zivon, u ufilisea shi contunuirã s-uufilisea shi theminli romani (rãmãni) a colonjlorromanj locuits tu aist chiro, di Iul Cezar, tu casãbadzljãdi lju fudzirã romanjljã ashãnumits fãrshãrots. Cu tuttsi romanjljã fãrshãrots si strapsirã tu zonili munteni,aistã nu vra ta s-dzãcã cã elj si curmarã di populuroman, icã si izolarã di bana a statlui (cratlui) roman.

Elj continuirã s-u considerea sinea parti a popluiroman shi tu nitsiun moment nu l-i curmarã ligãturilicu caputsentru ali Republicãlji Romanã; continuirãs-u considerea sinea shi si tratea citadinj aliRepublicãlji Romanã cum shi popul imperial, ca tutpopulu roman ali Imperatoriilji Romanã, tu chiroluali imperatoriilji. Ashã cã continuirã s-amãnta di latuti privilegili tsi venea di statusu a citadinlui romanicã di la statusu al poplui imperial. Ari autor tsi lj-partsã rãmãnjljã (macodono-romanjljã) tu multigrupatsiuni cu numi diversi shi tsi, cu dhiaulemati,si ciucutest s-manipuleadzã shi scoatã diversitatili dila un grup la alant, tsi factichisht nu egzistã ljuva.Manipularia nedzi pãn tu absurditeti cu cruira agrupulor tsi lj-considereadzã populj diversh un dialantu shi tsi ti glãrimia a ashtilor autor, aisti grupuri, lj-numest cu numili a casãbadzlor lju ar bãnatã, ca tieczemplu: Moscopoleanj, Gramustianj, Crushevianj,Metsovianj shi alti shi alti. Realisht ti rãmãnjljã(macedono-romanjljã) ari dau acljimãtur: unã partisi acljiamã cu numa “fãrshãrots” shi partia alantã siacljiamã “cip”. Cum esti veritatia? Natsionu rãmãn(macedono-roman) esti un di natsionili(natsionalitetili) cama unificat ali Europi cum tucãmpu linguistic, cultural, etnografic icã shianthropologhic. Limba rãmãnã (macedono-romanã)esti unã limbã unificatã ti tuts rãmãnjljã, cumtsido tsis-numest “fãrshãrots icã “cip”. Nj-ari cãdzutã rastias-comunicljedz cu frats rãmãnj tu Metsova, tu Ianina,tu Migidei, tu Volos, tu Veleshtinu, tu Athina, tuSãrunã, tu Vlaho-Livadi, cu rãmãnj di Seres, di Avdelashi alti. La festivalili tsi si zvilupea tu Metsova, nj-aricãdzutã rastia s-zburãsc cu rãmãnj di ma dzãlju tutihabitatili a lor tu Balcan. Est miraculit cãnd amconstatatã cã tuts gra idhia limbã fãrã nitsiunã alãcsiria zboarilor. Tsido obiect icã fenomen tuts lu numeacu idhiu zbor. Declaredz, cu siguritatia cama mari, cãtu limba rãmãnã ti tsitsido obiect icã fenomen arigoalã un zbor, sinonimili sãnt mult putsãni. Ti atsa,limba rãmãnã, esti limbã mult unificatã shi unicã tituts rãmãnjljã cãt u si-lj avea zilii shi atseli limbi tsi arstatusu ali limbilj literarã.Cum s-vedi, vra s-hibã veruopinionu tsi nj-dzãsi un oaspi di a meu rãmãn cãndnj-dzãsi cã pãn la secul a 7-lea dupu Hristo limbarãmãnã era limba ofitsialã ali Imperatoriilj Romanãdit Dat (Bizantu). Shi mini u pistusest totalisht aistfact, nchisit nu di sentimenturi natsionalisti ma di lafactu cã ved unã limbã totalisht unificatã. U s-u spiegpi shcurt aistã mindueri. Tu perioda cãnd pistiImperatiria Romanã (cum atsa dit Ascãpitat shi atsadit Dat) ahurhjirã vinerili a barbarilor, populu roman(rãmãn) a Balcanlui, cum nu li dinãsirã aisti vineruri,si strapsirã prit locuri munteni (strãdzeria a dau-leashi aistã esti strãdzeria atsa mara). Cu aistã strãdzeripi locuri munteni, di unã parti, shi ca rezultat ali ideia poplui imperial icã aleapt di Dumnidzã, di alantãparti, avem unã autoizolari (singurizolari) al popluiroman (rãmãn) di poporljã barbar tsi ocuparã Balcanu.Tu habitatili rãmãni nu s-alãsa ta si instalea ti bãnaripartitsipants di la poporljã alts, ahorlja di populurãmãn. Ca rezultat a ashtiljei autoizolari avem unãlipsitã totalã ali influentsilj icã adutser linguistici icãculturali tu limba rãmãnã di la limbili shi culturili apoporlor barbar. Ashã cã limba shi cultura rãmãnãarãmasirã originali dit ahurhjitã shi pãn tu mesea aseclui 20-ts, cãnd pi rãmãnjljã si aplicã unã trusniimari di asimilari. Un fenomen ahtari autoizolus nuari undzitã la poporljã alants neolatinj, tu cultura shilimba a cui avem adutseruri multi di la cultura shilimba a poporlor barbar, tsi si intregarã shi si tuchirãtu aici popor neolatinj. A s-lom ti eczemplu limbapopularã italianã. Ca rezultat a adutserlur di la limbiligotã shi lombardã, tu nord (sec) ali Italii avem undialect ali limbilji popularã italianã. Cãnd tu sud (not),ca rezultat a adutserlur di la limbili arabã shinordmanã, avem un dialect alt ali limbilji popularãitalianã. Dau-li dialecti alãcsest un cu alant. Idhiufenomen ari undzitã shi tu limba spanjolã, frantsezã,portugezã icã rumunã. Cãnd limba rãmãnã, cum udzãsh shi ma n-sus, ari futã apãritã di aisti adutser carezultat a ashtiljei autoizolari.

continueshti


Dzãtsem cã ari futã apãritã, di influentsili apoporlor alants, shi cultura materialã, atsaetnograficã. Cu un zbor, moda a mvishterilor estizvilupatã anamisa di isãlã rãmãnjljã, ni influentsatãdi modelili a mvãshterulor a poporlor alants. Vra s-dzãcã cã zivonu “ciceroana”, tsi tu antichitati siufilisea di tuti theminjli romani (shi nu singurã ditheminjli fãrshãroati), continuiã ta si ufilisea pãnamãnat di la tuti theminjli rãmãni (romani). Ma esticã, tu chirolu al Caragiani (fundu a seclui 19-tsi), aistzivon u aflãm ufilisit singurã la theminjli fãrshãroati,aistã undzeshti cã fãrshãrotsljã continuia ninga ta s-aplica autoizolaria a lor. Tu aistã rasti autoizolaria erashi la tendentsili modernisti tu mvãshteri. Multsimiaal poplui rãmãn, diadun sh-cu unã parti di fãrshãrots,ahurhjirã s-alãsa mvãshterili traditsionali populari shiahurhjirã s-ufilisiastã mvãshteri moderni ca ljutsidotu Europã. Tiatsa, tu chirolu cãnd bãna Caragiani, nuu aflãm ufilisit la rãmãnjljã alants zivonu acljimat“ciceroanã”. Tu cãmpu cultural esti idhia culturã latuts rãmãnjljã. Unã alãcsiri njicã esti cã, la rãmãnjljãashãnumits fãrshãrots, egzistã forma ali cãntarilj cuiso (cãntucu polifonic) diadun cu formili alanti dicãntari. A s-videm cum esti problemu cu culturaetnograficã (mvãshterili populari). Cãnd am loatãparti la festivalili folclorici a rãmãnjlor di Grecia, tucasãbãlu Metsova, am vãdzutã cu atentsi shimvãshterili populari cum a theminjlor ashã shi amascurlor. Costumili populari a theminjlor eraaproapi unã soi (fustani, pãrpodz, tsãruhj, siricushti,stulimati sh.a.) Diversitatia di la un costum la alantuera la tipili di stulii icã la lundzimia shi la coloru afustãnjlor. Ma elementili a costumlor populari, lamuljerili a tutulor grupili artistici tsi reprezentearegioni diversi ,era unici (fustani, sãrãcushti, pãrpodz,tsãruhj sh.a.). Costumili a bãrbatslor era dau tipuri.La idhiu grup folcloric (idhlju region) egzisteacostumili populari cu fustanelã ashã cum avea shicostumuri populari fãrã fustanelã ma cu pantaloni(shulvãr) di shiljac di lãnã. Dau-li tipurli al costumluipopulor egzistea la tuti grupili folclorici. Cum s-vedi,mvãshteria popularã la cai egzistea shulvãrã, vra s-aibã futã mvãshteri di cathi dzuã, mvãshteri di luc;cãnd costumu popular cu fustanelã vra s-aibã futãmvãshteri tsi si ufilisea prit evenimenturi importanti,prit dzãli sãrbãtoari icã dzãsã aljumtra vra s-aibã futãmvãshteri tseremonialã. Avea fustaneli lundz tsinedzea pãn sum dzãnuclj, ma multsimea afustanelilor era nu mult lundz ma cu unã lundzimiaproapi patru pãn la tsintsi dzediti pisti dzãnucljã shiera cu sufri. Sum fustanelã s-mvãshtea benevretsi(zmeni lundz) tu color albu shi produtsiati di lãnã tuforma di shiljac icã pultiti (lucrati) cu cãridzi. La partiadi disuprã, la dau-li costumili, elementili alimvãshterilj era idhia (coaciã di lãnã pultitã cu cãridzi,cãmiashã di pãndzã albã cu mãnits lãrdz shigiamadanã mushutseatã cu ornamenti shi fãrã mãnãtsma cu dau imitatsiuni di mãnãts alãchiti cu cuseri nudi numuri ma la dau-li pãltãr ) Cãnd est interesat shiam ntribatã rãmãnj tricuts di lichii ta si-nj spunãcostumili populari, mvãtsalj un fact mult interesantn-legãturã cu costumu popular la unã parti difãrshãrots. Costumu popular cu fustanelã ari futã tuaistã formã: Fustanela cu sufri shi cu lundzimi pãntsintsi dzediti pisti dzãnuclj; sum fustanelã simvãshtea zmeni shcurti shi nu benevretsi; tu cicioaris-mvãshtea pãrpodz chindãsiti shi lundzi pãn sumdzãnuclj; pisti pãrpodz tu tutã lundzimia apãrpodzlor s-lega multi shiriti tsi si acljima caltsi;legãturili a ashtilor caltsi bitisea cu giuftsi shi legãturasi fãtsea di dinãpoi al cicioru shi aistã giufcã bãteapisti pulpã.

Partia al cicioru di la fustanela pãn la ahurhjita acaltsilor era zdivilitã. Ma spunem nihjiamã di atentsiu s-bãgãm oarã cã esti unã mvãshteri unicã cumvãshteria a legionarlor. Esti idhia mvãshteri cu caisãnt picturats, di iconografljã, sãmtsljã alumtãtor.Minduest cã aist tip di costumu popular, tu forma tsispush tu fund, esti costumu cama veclju shi camaaproapi cu mvãshterili originali dit antichiteti. Shi ditpartia anthropololjicã bãgãm oarã cã rãmãnjljã sãntaljumtra di alants popor a Balcanlui.

Tu consideratili a lui, I.Caragiani, ufiliseshti fraza“triburi fãrshãroati”. Di aistã pronuntsari aducljimcã, Caragiani, avea opinionu cã fãrshãrotsljã eraorganizats prit triburi (fisi). Aistã esti unã opinionitotalisht lãthãsitã al Caragiani cã rãmãnjljã, a s-hjibãaici shi fãrshãrots, nu fetsea banã tribalã (fisnorã) maavea njiljã di anj tsi u avea trecutã faza ali organizariljisotsialã prit triburi. Tu rastia a triburlor banãtorljã alor ar legãturã familiari shi fisnori namisa di nãsh shipoati si s-acljamã un tip di organizari sotsialã tsi si-ljrespunsã a unui nivel economic shi cultural apus.Caracteristicã la fumeljli tribali esti patriarcalizmu.Organizaria ali bani nuntru tu tribu s-fatsi pi dupuunã culturã shi un moral tribal. Tutã bana siorganizeadzã pi dupu n-dau reguli, alãsati cu guradi la unã generatã la alantã, shi tsi cu unã numãgeneralã si acljamã canun. Banãtorljã a triburlor licompretsia aisti reguli canonici fãrã s-hjibã bizonja aimponarilj di la institutsionili statali icã sotsiali. Tubana a triburlor nu egzistã institutsionili statali (icãsotsiali) tsi controleadzã shi dicteadzã tu tutãactivitatia humanã la poporljã nutribal. Shi tu rastiacãnd lã si imponeadzã vãrã organizari statalã,banãtorljã a ashtilor triburi, injoreadzã autoritatia ainstitutsionlor statali shi continuiadzã s-uorganizeadzã bana a lor pi dupu reguli canonici tribalichirdhãsiti bãr dupu bãr. Tu rastia a organizarilortribali, aici popor, cãnost singurã autoritatia al protluiali triburi (fisi). Tuti niaducherili tsi es nuntru alitriburi icã anamisa di unã tribu cu unã altã tribu,banãtorljã a lor, li singurzdileagã cu ndupuraria laatseli reguli tsi dzãsh ma n-sus. La aici popor, tsi uorganizeadzã bana pi dupu cultura shi moralu tribalesti caracteristicã autogiudicara (loara ali dhichii icãloara a sãndzãlilj). Tu rastia a poporlor organizats prittriburi esti caracteristicã fenomenu tsi ti acsionuriindividuali responsibilitatia esti colectivã. Tieczemplu ti unã vatãmari tsi fatsi un membur alitriburi (fisi) responsibilitatia shi efectili a ashtiluljacsion cad nu singurã pisti autoru tsi ari faptã crimi,ma pisti tutã familia shi ma larg pisti tuts membãrljãali triburi (fisi). Tu aistã rasti atsel tsi lja dhichia (icãsãndzãli) poati s-vatãmã caitsido individ ali triburi(fisilj) alantã shi nu goalã personu tsi fetsi vatãmara.Tu rastia tsi greshti Caragiani nu avem s-fetsem cutribu icã banã tribalã a ashtilor rãmãnj fãrshãrots. Aistiorganizãr sãnt comuniteti di fumelj picurãreshti tsitu multsimia a rastilor nu ar legãturã familiarã icãfisnori anamisa di nãsh. Adunara a banãtorlor tu aisticomuniteti s-ndupãra la printsipili a contratuloranamisa di atsel tsi dãdea lucur (avutu) shi atsel tsicãfta lucur (lucurtoru), namisa di avutlu tsi aveamultsimia ali tutiputi (cenicu) shi picurarljã tsi shi eljavea tutiputa a lor ma tu numur cama putsãnã dicenicu. Aisti contrati namisa di cenicu shi picurarljãsi sumsãmnea ti cathi an shi idhiul picurar poati s-nucontinuia s-lucra la idhiul cenic ti doi icã ma multsanj. Tut ashã idhiul cenuc poati s-nu tsãnea idhilipicurar ti cathi an. Cu un zbor, banãtorljã a ashtilorcomuniteti, era di fumelj diversi tu anj diversh.Banãtorljã a ashtilor comuniteti u apruchea autoritatiaa statlui lju fetsea parti shi tsido niaducheri tsi nãshteanamisa di nãsh u zdiliga prit institutsionili tsi aveasculatã statu respectiv. Ti atseli rasti tsi lipseaautoritatia a statlui, nitsiun nu li zdiliga problemili alui cu autogiudicari. Di banãtorljã ali comunitetilj sialedzea un institutsion sotsial compozat di treiburbats, a s-era aici shi niavuts, tsi s-respectea di latuts ti tinjia a lor. Aist institutsion sotsial si acljimea“esnafi” shi la aici si refera tuts ti zdiligari niaducherilitsi l-u nãshtea un cu alant. La aici si referea shi cenicucãnd avea vãrã niaducheri cu picurarljã. Decizia ali“esnafi”si compretsia fãrã discutari. La banãtorljã aashtilor comuniteti, ashã ca la tuts rãmãnjljã, nuegzistea fenomenu a loarilij al sãndzili. Tsido crimitsi s-fetsea si giudiclja di la “esnafi” ma totãna tu rastilicãnd lipsea institutsionili statali. Ti acsioni individualishi responsibilitatia era individualã. Ti unã vãtãmarifaptã di vãr person nuntru di comunitati, ca la tutsrãmãnjljã, efectili cãdea pisti autoru tsi fetseavãtãmara. Ma esti cã autoru tsi avea faptã vãtãmaranu s-condamna di institutsionili al statlui (as-era aist

stat shi Turchia) atumtsia atsel tsi u s-lo dhichia u s-ulo singurã pisti autoru ali vãtãmari. Ti fumelja(familia) al autorlu ali crimi singurlu efect era cã nuu s-gra cu fumelja ali vitimi icã dau-li fumelj (famili)nu u s-fetsea cruschiljã unã cu alantã. Pi fisia nu cãdeanitsi aisti efecturi tsi cãdea pisti familia. Mi lundziljnihjamã ta spun cã la rãmãnjljã, a s-era aici shifãrshãrots, nu egzistea organizaria sotsialã tu formadi triburi. Esti ti ciudii ma, Caragiani, numeshti tribuatsel popul theminjli a cui purta shi dupu dau njiljãdi anj idhia mvãshteri tsi avea tsãnutã nveasta alCiceron diadun cu muljerili a patritslor al casãbãludi Roma. Tiatsa dzãc cã, Caragiani, icã nu u ari shtiutãtsi vra s-dzãcã zborlu tribu shi u ari ufilisitã ti spunericomunitetili picurãreshti fãrshãroati icã el u arishtiutã aistã aducheri a zborlui tribu shi u ari ufilisitãcu coshientsã. Tu aistã rasti el ari faptã unã manipularipurã (pãstritã) ta si-lj serveastã ali politichilj a statluirumun tsi, ti interesi politici di a lui, era interesat s-apuna valorili al natsionlui rãmãn (shi tu dzãlili diazã nu vra s-ni acljiamã natsion ahorlja) shi si sculavalorili a vãrui alt natsion. Tuts rãmãnjljã arcapatsitaturi mult analti di stat-formari. Aistã ljini cãelj ar bãnatã ti njiljã di anj tu statili a lor cum tu statilininti di romanizari ashã shi dupu romanizari tu statua lor Imperatoria Romanã. Elj ar nu goalã capatsitetistat-formari ma shi capatsiteturi stat-condutsiari shiimperiali, capatsiteturi tsi lã li cultivã statu alor,Imperatoria Romanã. Ma n-sus lj-am acljimatãrãmãnjljã cu termu natsion rãmãn. Ta s-hjibã clar shiatselj tsi lj-numest rãmãnjljã cu soi di soi di numi, madau n-dau spiedzi cã cãtse rãmãnjljã sãnt natsion.Termu natsion ari ahurhjitã si ufilisiastã tu vocabularupolitic, ti numiri popor divershi, aisti dau seculi afundu. Pi dupu teoriljli moderni tsi un popul siacheamã natsion lipseshti s-completeadzã criterili: S-aibã idhia limbã, idhia culturã, s-aibã idhljili traditishi zaconi cum shi s-aibã statu (cratu) a lui icã s-aibãavutã, tu istoria a lui, egzistentsa a unui stat (crat).Tuti aisti conditsi, la rãmãnjljã, si completeadzã tuforma cama perfectã. Limba rãmãnã, cum u spush shima n-sus, esti unã limbã nu goalã unicã ti tutsrãmãnjljã ma ti ma mult shi unificatã tu atsel nivelcãt u s-lju avea zilii shi limbili numiti literari. Culturarãmãnã, tutashã, esti unã culturã unicã la tut natsionurãmãn. Cum am dzãsã shi altãoarã, cultura rãmãnãesti unã mãstãcãturã anamisa di cultura helenã vecljicu cultura romanã shi cu cristianizmu. Tu unã scriturãaltã am spusã ti egzistentsa ali culturilj helenã veclji(cultura spiritualã, mithololjia helenã) tu culturarãmãnã. Zivonu “ciceroana” cum shi mvãshterilipopulari cum a bãrbatslor shi a muljerilor fac partiaali culturilj romanã tu cultura rãmãnã. Ashã cã aistisãnt unã parti a culturulor helenã shi romanã tucultura rãmãnã. Atselj tsi u si lja cu studearia aliculturilj rãmãnã lipseshti (prindi) s-aflã shiegzistentsa a alãntor elementi a ashtilor culturi tucultura rãmãnã, diadun cu elementili originali cruitidi rãmãnjljã tu historia a lor atsa nau dit perioda dupucaderia ali Imperatoriilj Romanã. Ti egzistentsa aliculturilj cristianã tu cultura rãmãnã, pistuset cã nuesti bizonja ta scriu cã cristianizmu esti singura pistireligiozã a rãmãnjlor. Cu un zbor cultura rãmãnã estiunicã (idhia) cu cultura bizantinã, esti culturabizantinã. Traditili shi zaconili, tutashã, sãnt unichi(idhii). Mini nu afl dot un popul alt tu Balcan ta s-liaibã limba, traditili shi zaconili cum shi cultura ahtãntunificati cãt la rãmãnjljã (macedono-romanjljã). Aistãu ari spiegara a ljei la factu cã cum ninti ashã shi dupuinstalarea al cristianizmului sãnt aplicati idhljili ritishi zaconi la tuts rãmãnjljã (romanjljã). La aistãunificari linguisticã, culturalã icã zaconorã arãmãnjlor (macedono-romanjlor) ar influentsatã dau-li doctrini comprestati di la populu roman (rãmãn).Prota doctrinã declamatã di la Imperatoru OctavianCezar Augustu tsi l-u declarea populu roman capopul imperial shi a dau-lea doctrinã declamatã di laImperatoru Costandin tsi l-u declarea populu romanca popul aliapt di Dumnidzã ta s-construilja “Vasiliiljaal Dumnidzã pisti Loc”. Dau-li aisti doctriniinfluentsarã la unificaria al poplui rãmãn.

continueshti


Tora a s-vedem criteru tsi lipseshti s-aibã futãorganizat tu un stat di a lui. U s-u vedem historiastatalã a rãmãnjljor di la perioda a chirolui dupuromanizari. Ti perioda ninti di romanizari,strãpãpãnjljã a rãmãnjlor (macedono-romanjljor) eraorganizats prit organizãruri statali ma poati nu tuidhljul stat. Ar futu tu statu Macedon, tu statu aEpirlui cum shi tu cita-statli, cu tut tsi tuts ar futã dila idhia originã etnicã. Dupu romanizari , rãmãnjljã(macedono-romanjljã), ashã ca tuts poporljã alants tsis-romanizarã shi formarã populu di diadun, populuroman, avea statlu a lor tsi era Imperatoria Romanã.Rãmãnjljã (macedono-romanjljã) ar bãnatã tu statu alor, Imperatoria Romanã, nu ti unã periodã shcurtãma aproapi ti unã njiljã di anj, pãn la seculu a shapti-lea (7-lea) dupu Hristo cãnd ahurhjirã vinerili apoporlor barbar. Cu tut atsa, shi dupu cãderia aliImperatoriilj Romanã, rãmãnjljã continuirã s-fetseabanã organizatã ma tora prit organizãr gheopoliticicama njits. Ashã, tu secul-ljã X-XIII-ea (anjljã 980-1260)lj-vedem organizats prit printsipatili numiti: “?eya-Vlahia” (Vlahia Mari), “?ikro-Vlahia” (Vlahia Njicã)shi “?no-Vlahia” (Vlahia di Sus) tsi si tindea pritterritoarili respectivi: Thesalia, Etoli-Acranania shiEpir. Altã organizari gheopoliticã a rãmãnjljor estiImperatoria Vlaho-Bulgarã (tu anjljã 1185-1390) n-capcu Imperatorljã di la Dinastia a Asaninlor. Shi tuchirolu ali ocupatsiunilj turtseascã, rãmãnjljã, hãrãseanu goalã autonomii culturalã ma shi autonomiiadministrativã. L-i dzãsh pi shcurt aisti organizãrgheopolitici (statali) a rãmãnjlor goalã ta s-dau unãidei ti problemu a organizãrlor statali la rãmãnj cã tuunã altã scriturã u s-grest cama pi lungã ti aistiorganizãr shi ti cauzili cã cãtse rãmãnjljã nu agiumsirãs-fetsea statu a lor natsional, tu perioda cãnd sidisfetsea Imperatoria Turcã. Cum spush ma n-sus s-vedi cã shi criteru a averilj, prit historii, stat natsional,la rãmãnjljã, s-completeshti mult ghini. Ti atsarãmãnjljã sãnt un natsion shi tsi, cu tut tsi dupudisfetseria ali Imperatoriilj Turcã si pãrtsã pi patrustaturi, nu l-i curmã nitsiunãoarã legãturili anamisadi nãsh. Pãn tu bitisita al polimlui a Dau-lea Mondial,legãturili culturali biles shi atseli di curschiljã nu sicurmarã ti nitsiun moment. Dupu Polimu a Dau-leaMondial, ca rezultat a izolarilj a niscãntilor statibalcanici (la cai si instalã comunizmu), avem shicurmari a ashtilor legãtur natsionali a rãmãnjlor. Tusituatili atseli nali di azã lipseshti tsi shi noi rãmãnjljãs-ribãgãm legãturili natsionali anamisa di noi shi s-intrãm tu Europa Unitã ca un natsion unic rãmãn(macedono-roman) cu idenditatia a noastã natsionalã.Aisti sãnt consideratili a meli n-legãturã cu problemurãmãn, tsi sãnt aljumtra di consideratili al I.Caragianitsi lj-considereadzã rãmãnjljã (macedono-romanjljã)ca ocupator romanj shi ca colonj romanj adush tuBalcan di Iul Cezar ect. Cum argumentealj ma n-sus,rãmãnjljã sãnt popul tsi esti format ca rezultat aromanizarilj a poporlor autohtonj ali peninsuliljHemus (Balcan). Tutashã si aproacljã shi adutseria tuaisti territoari a colonjlor romanj di partia al Iul Cezaricã shi adutserili a colonjlor romanj tu chirolu aocupatsiunlor di prota romani. Egzistentsa ali culturiljunicã la tuts rãmãnjljã spuni cã cum colonjljã shibanãtorljã romanizats era idhiu popul, populu romantsi ninti di caderia ali Imperatoriilj Romanã era populunic ti tutã imperatoria. Egzistentsa ali culturilj helenã(mithololjia helenã) la tuts rãmãnjljã spuni cã shicolonjljã romanj ar avutã idhia originã etnicã cupopulu autohton romanizat. Poati helenj romanizatsdit Sicilii icã dit Calabrii icã ar futã di atselj 150 dinjiljã di epirots tsi s-transferarã tu Italii, cãnd si ocupãEpiru, shi tsi ma amãnat si adusirã ca colonj napoi tuaisti territoari. Cumtsido s-hjibã, dupu dau njiljã dianj banã di diadun, populu rãmãn s-fetsi un natsionunificat cum tu cãmpu historic, tu limbã, culturã,culturã etnograficã shi alti. Tora a s-ni ciucutim si-ljdãm respunsi ali ntribarilj cã ti tsi theminjli rãmãniashãnumiti fãrshãroati u ar tsãnutã ti dau njiljã di anjzivonu acljimat “cicerona” shi tsi ti ma mult u artsãnutã nitransformat nitsi tu formã sh-nitsi tuacljimari (numiri). Esti di cauza al conservatorizmuluitsi ar avutã rãmãnjljã fãrshãrots, cum ari dzãsã

I.Caragiani, ima esti ti vãrã cauzã altã? A s-lu vedemproblemu cama concretisht. S-u ahurhjim di laconservatorizmu a rãmãnjlor fãrshãrots, tsi ari dzãsãCaragiani. Ma tu aistã rasti nesc n-dau ntribãr alti:Cãtse pãn la momentu cãnd ahurhjirã s-poartã zivonu“cicerona”, theminjli romani (shi atseli dit casãbãludi Roma) u alãcsea moda afu alãsarã moda di ma nintishi apruchearã moda atsa nau shi ahurhjirã s-poartã“cicerona”? Cãtse “cicerona”, theminjli fãrshãroti, uconservarã shi u tsãnurã tu mvãshteri ti dau njiljã dianj, cãnd alanti elementi di mvãshteri tsi avea tupurtari theminjli romani dit chirolu ali Ciceronilj cafustãnjli, giamadanili shi alti elementi di mvãshtiarisi alãcsirã shi nu era unã soi ca tu chirolu veclj aliCiceronilj icã ma nãpoi? Ma n-sus spush cã “cicerona”era atsel zivon tsi purta feata al Imperatorlui romanMarcus Aurelius (tu filmu Gladiator). A s-fetsem unãlogarii njicã. Imperatoru Marcus Aurelius ariimperatã tu anjljã 161-180 dupu Hristo; filozofuroman Ciceron, nveastã a cui scoasi moda a zivonluitsi si numi cu numa a ljei “cicerona”, ari bãnatã laanjljã 104-43 ninti di Hristo. Vra s-dzãcã cã di lanveasta al Ciceron shi pãn la feata al ImperatorluiMarcus Aurelius avea trecutã ma mult di 200 (dausuti) di anj. Pi dupu loljica a conservatorizmului, tsidzãtsea Caragiani, lj-cadi s-dzãtsem cã shi tutsromanjljã, n-cap cu imperatorljã a lor, era conservatorshi nu u alãcsea moda ali mvãshterilj. Ti atsa dzãc cãteoria al Caragiani, pi dupu cai zivonu “cicerona” estipurtat di theminjli rãmãni fãrshãroati ti dau njiljã dianj di efectu al conservatorizmului a fãrshãrotslor, nuesti sactã. A s-lu mutrim problemu aljumtra. Zivonunumit “cicerona” era tu color rosh; coloru rosh eracoloru cama preferat shi cama ufilisit tu mvãshterilitseremoniali al poplui roman. Simbolu ali mvãshteriljtseremonialã la mascurljã romanj, cum s-era aiciimperator, general icã legionar, era tunica (un tip dipelerinã). Tunica era tu color rosh. Zivonu “cicerona”la theminjli romani shi tunica la mascurljã romanjavea idhia formã.”Cicerona”, la theminjli, ahurhja dila cap, s-tindea pi numãri shi pultãr shi bitisea pãn lapulpili di cicioari. Tunica, la legionarljã, si amina pistinumãri, s-lega di gushã shi s-tindea pisti pultãr pãnla pulpili di cicioari. Cu un zbor poati s-dzãtsem cã,cum tunica la mascurljã romanj shi “cicerona” latheminjli romani, era simbolili ali fortsilj shi aligrandiozitatilj al statu roman (cum la RepiblicaRomanã ashã shi la Imperatoria Romanã). Aisti

simboli, tunica shi “cicerona”, si ufilisea la mvãshteriaal tut poplui roman; era simboli shi ti populu romandit peninsula Hemus (Balcan) icã shi ti strãpãpãnjljãa noci rãmãnj. Continuirã s-hjibã simboluri ti multchiro shi ti cama mult dau-li aisti simboli nu sitransformarã nitsi tu formã nitsi tu color. Tutielementili alanti ali mvãshterilj si transformarã cutretseria a chirolui shi cu alãcseria a condiitsilorsotsial-historici. Aistã transormari a elementulor alimvãshterilj undzi shi tu mvãsheria a theminjlorfãrshãroti shi a rãmãnjlor fãrshãrots. Unã cauzã tsiinfluenstã la transformaria ali formilj di mvãshteri,la tuts rãmãnjljã, era instalaria ali pistilj crishtinã.Moralu predicat di pistia crishtinã era mult divers dimoralu predicat di pistia politheistã tsi si compresteapãn atumtsia di romanjljã (shi di romanjljã fãrshãrots).Ti eczemplu moralu crishtin predica tsi theminjli s-purta mvãshteri ncljisi, ta s-amvãlea complet pãrtsãlial truplui. Shi cu tut atsa zivonu “cicerona” nu sitransformã ti nitsiun motiv. Ti mult chiro, shi dupuinstalaria al cristianizmului, continuirã si ufilisiascãdau-li simboluri, cum “cicerona” la theminjli romani(rãmãni) shi tunica la legionarljã romanj. Cu caderiaali Imperatoriilj Romanã dit Ascãpitat (Roma) cãdzushi puteria militarã a ljei (legionarljã). Armatili tsivinãrã ma nãpoi nu avea atseli sucsesi militari shi atsagrandiozitati a legionarlor.

Ti atsa cãdzu simbolu ali puterilj romanã shiefectivisht tunica nu si ufilisea di ushtarljã.Grandiozitatia trecutã a legionarlor romanj, tora, uaflãm prit iconili a sãmtslor alumtãtor tsi sãntpicturats, di partia a iconografilor a biseritslor, cumvãshterili a legionarlor shi lju nu si agãrshãshti tasi pictureadzã shi tunica. Cãdzu Roma ma nu cãdzusentimentu shi coshientsa romanã la rãmãnjljã(romanjljã). Tunica a legionarlor nu avea cã lju s-umvãshtea, cã cãdzu puteria militarã ali Romi. Ashãcã sentimentu shi nostalljia ti chirolu imperial romanu aflarã s-u tsãnã la alant element ali puterilj shigrandiozitatilj romanã, shi aistu element era“cicerona”. Ti atsa undzea tsi, cu tut tsi cu tritseria alchirolui si transformarã elementili alanti alimvãshterilj, “cicerona” s-purtã ti dau njiljã di anj casimbol imperial shi ta s-lu adutsea aminti a rãmãnjlorshi s-nu agãrsha cã unãoarã avea futã popul imperial.Nu singur ahtãnt ma u purta “cicerona” ta spunea cãninga continuia ta s-u considerea sinea ca populimperial.


MOSCOPOLE 201015 di Agustu StãMãria shi armãnjlji

gazeta farsarotu_nr.32

Documents