elektrik kumanda elemanları

7/29/2019 ELEKTRIK KUMANDA ELEMANLAR

1/49

KUMANDA ELEMANLARI

GR:Elektrik makinalarnn ve elektrikli aygtlarn altrlmalarnda kullanlan

elemanlara, kumanda elemanlar ad verilir. Kumanda elemanlar, kumanda devrelerinde

ok kullanlrlar. Kumanda elemanlarn iyice tanmak, kumanda devrelerini renmeyiok kolaylatrr. Bu nedenle aadaki ksmlarda kumanda elemanlarnn yaplan,almalar, eitleri ve zellikleri geni olarak aklanacaktr:

BUTONLAR:Rle ve kontaktrleri altran veya durduran kumanda elemanlarna, buton ad

verilir. Butonlar yaplarna jne durdurma, balatma ve iki yollu olmak zere ksmaayrlrlar. ekil 1-1 de grnleri ve yaplan verilen butonlardan iki yollu buton, hemdurdurma ve hem de balatma grevi yapar. Butonlar alma ekillerine gre kalc veani temasl olmak zere iki ksma ayrlrlar. Kalc butona basldnda, buton durumunu

deitirir. Kalc buton serbest brakldnda, normal konumuna dnmez. Yani basldekilde kalr. Baka bir kumanda eleman kalc butonu tekrar normal konumunadndrr. Bu eleman bir an akm rlesi veya bir durdurma butonu olabilir. Ani temasl

butona basldnda, buton durumunu deitirir. Serbest brakldnda, ani temasl butonotomatik olarak normal konumuna dner.

ekil l 1) Buton eitleri ve grnleri.

SNYAL LAMBALARI :

Bir kumanda devresinin veya bir kumanda elemannn alp almadn gsterenelemana,sinyal lambas ad verilir. Bu lambalar kumanda devrelerinde ok kullanlrlar.Sinyal lambalarnn gvdelerine neon veya akkor telli lamba taklr. Neon lambalar 220 Vgibi yksek gerilimli kumanda devrelerinde, akkor telli lambalar ise 36 V gibi dkgerilimli kumanda devrelerinde kullanlrlar. Sinyal lambalar ekil l - 2 de grld gibigenellikle elektrik tablolarna balanacak ekilde yaplrlar. Bu balamada, sinyal lambas-nn gvdesi tablonun arka tarafnda kalr. Sinyal lambasnn bombeli ve renkli camtablonun n yznde bulunur.


2/49

MKRO ANAHTARLAR :

Yaps ve grnleri ekil l - 3 de verilen kumanda elemanlarna, mikro anahtaradverilir. Buz dolaplarnn veya arabalarn iinde bulunan lambalar, kap kenarlarna

balanan mikro anahtarlar ile yaklp sndrlrler. Mikro anahtarlarn yaplan okkktr. Bu nedenle mikro anahtarlar zaman rlelerinde, program alterlerinde, vitrinotomatiklerinde, basn anahtarlarnda ve bunun gibi bir ok yerde kullanlrlar. Mikroanahtarlarda genellikle normalde ak veya kapal bir kontak bulunur. Mikro anahtarlarn

bazlarnda da normalde ak ve kapal olmak zere iki kontak vardr.

ekil 1 2) Sinyal lambasnn grnleri ve sembol.

Anahtarlarn btn eitlerinde kontaklarn abuk almalar ve abuk kapanmalargerekir. Aksi halde kontaklar arasnda oluan ark, kontaklarn bozulmasna ve yaltkan

paralarn yanmasna neden olur. Mikro anahtarlarda kontaklarn abuk alpkapanmalar ekil, l - 3 de grlen paral yaprak yayla salanr.

Bir kumanda elemannn veya devresinin, alp almadn belirlemek iin,sinyal lambalar kullanlr.

Sinyal lambalar, vidal ve gemeli tiptedir. Ampul olarak neon ampuller kullanlr.

6V. ile 380V. Aras standart gerilimlere uygun neon ampuller vardr. Sinyal lambasgvdesine taklan ampuller, devrenin kumanda gerilimine uygun olmaldr.Genellikle krmz, san ve yeil! renkleri mevcuttur. alter panolarna veya buton

merkezlerine taklrlar. Gvde, tablonun arka tarafnda kalr. Sinyal lambasnn bombeli verenkli cam, tablonun n yznde bulunur.


3/49

RLELER:

ekil l -4 de yaps ve grn verilen ufak gteki elektromanyetik anahtarlara, rle

ad verilir. Rleler elektromknats, palet ve kontaklar olmak zere ksmdan oluurlar.Elektromknats, demir nve ve zerine sarlm bobinden meydana gelir. Bobini doruakma balanan rlelerde, demir nve yumuak demirden ve bir para olarak yaplr. Burlelerde artk mknatsiyet nedeniyle paletin demir nveye yapk kalmas, nvenin nyzne konmu kk bir plastik pulla nlenir. Bobini alternatif akma balananrlelerde, demir nve sac paketinden yaplr. Alternatif akmn deer ve yn deitirmesi,rlelerde titreime neden olur. Bobini alternatif akma balanan bir rlenin titreimyapmas, demir nvenin n yznde alm oyua yerletirilen bir bakr halkayla nlenir.Demir nve zerinde bulunan bobin bir veya daha fazla sargdan oluur. Rle bobininde

birden fazla sargnn bulunmas, rlenin deiik gerilimlerde kullanlmasn salar.

Rledeki kontaklar palet aracl ile alr ve kapanrlar. Normal durumda palet, yayveya yerekimi nedeniyle, demir nveden uzakta bulunur. Rlelerde normalde ak venormalde kapal olmak zere iki eit kontak vardr. Bu kontaklarn yapmnda gm,tungsten, paladyum metalleri ve bunlarn alamlar kullanlr.


4/49

ekil 1 3) Mikro anahtarlarn yaps, grnleri ve sembolleri.

ekil l - 4 de verilen rlenin bobinine bir gerilim uygulandnda, rle enerjilenir vepaletini eker. Palet zerinde bulunan (1-3) nolu kontak alr ve (l -2) nolu kontakkapanr. Bobin akm kesildiinde, rle zerinde bulunan yay, paletin demir nvedenuzaklamasn salar. Bu durumda kapanm olan (l - 2) nolu kontak alr, alm olan(l -3) nolu kontak kapanr.

ekil 14) Bir rlenin yaps, grn ve sembolleri.

KONTAKTRLER:

ekil l -5 de yaps ve grnleri verilen byk gteki elektromanyetikanahtarlara kontaktr ad verilir. Kontaktrler de elektromknats, palet ve kontaklarolmak zere ksmdan oluurlar. Elektromknats ekil l - 5 de grld gibi demirnve ve zerine sarlm bobinden meydana gelir. Bobini alternatif akmda alankontaktrlerin demir nveleri, silisli saclann paketlenmesiyle yaplr. Demir nvede d

bacaklarn n yzlerinde alan oyuklara bakr halkalar taklr. Bakr halkalar, yn vedeer deitiren akm nedeniyle kontaktrn titreim ve dolaysyla grlt yapmasnaengel olurlar. Bobini doru akma balanan kontaktrlerin demir nveleri, yumuakdemirden ve bir para olarak yaplr. Bobin akm kesildiinde, demir nvede kalan kkartk mknatsiyet, paletin demir nveye yapk kalmasna neden olabilir. Bu sakncademir nvenin palete bakan yzlerine konan plastik pullarla nlenir. Doru akmkontaktrlerinde palet, yumuak demirden ve bir para olarak yaplr. Alternatif akmkontaktrlerinde ise palet, silisli saclarn paketlenmesinden meydana gelir. Palet,kontaktrde bulunan kontaklarn alp kapanmasn salar. Yay veya yerekimi kuvveti,

paleti demir nveden uzakta tutar. Bobin enerjilendiinde, demir nve paleti eker vekontaklar durum deitirir.


5/49

Kontaktrlerde normalde ak ve normalde kapal olmak zere iki eit kontak vardr.

Kontaklarn yapmnda gmn; bakr, nikel, kadmiyum, demir, karbon, tungstenve molibdenden yaplm alamlar kullanlr.

ekil 1 5) Kontaktrlerin yaps, grnleri ve sembolleri.


6/49

Bu alamlar gme gre daha dayankldrlar. Kontaktrlerde bulunan kontaklarana ve yardmc kontak olmak zere iki ksma ayrlrlar. Ana kontaklar yk akmn,

yardmc kontaklar kumanda devresinin akmn tarlar. Kontaktrlerde bazenarzulanandan daha fazla sayda kontak bulunur. Fazla kontaklar bo brakmaypkullanmak, kontaktrn mrn uzatr. Kontaktrn kullanld devrede akmyksekse, kontaklar birbirine paralel olarak balanrlar. Devre gerilimi yksekse vekontaklar arasnda ark meydana geliyorsa, kontaklar birbirlerine seri olarak

balanrlar.

ekil l - 6 da bir buton ve bir kontaktrle yaplan balantnn emas verilmitir. Bubalantda (Balatma) butonu akken, (A) kontaktr enerjilenemez. Yani (A)kontaktr normal konumunda bulunur. Bu durumda (Al) konta ak ve (Ll) lambassnktr. (A2) konta kapal olduundan, (L2) lambas yanmaktadr. (Balatma)

butonuna basldnda, (A) kontaktr enerjilenir. Normalde ak (Al) konta kapanrve (L1) lambas yanar. Normalde kapal (A2) konta alr, yanan (L2) lambas sner.(Balatma) butonu serbest brakldnda, (A) kontaktrnn enerjisi kesilir. Kontaklarnormal konumlarna dnerler. (Ll) lambas sner ve (L2) lambas yanar.

ekil 1 6) Bir alternatif akm ekil 1 7) Bir doru akmkontaktrnn devresi. kontaktrnn veya rlesinin devresi.

Rle ve kontak trlerde palet, demir nveden olduka uzakta bulunur. Paletin uzaktanekilebilmesi, bobine anma geriliminin uygulanmasyla salanr. Palet ekildiktensonra, bobin gerilimi uygun bir deere kadar drlrse, palet gene ekik kalr. Bobingerilimi daha ok drldnde, palet alr. Alternatif akma balanm olan

bobinler, normal gerilimlerinin % 50 veya %60 nda paletlerini brakrlar. Bobini doruakma balanm rle veya kontaktrler, bobin gerilimleri normal deerlerinin % 20veya % 50 sine dnceye kadar paletlerini ekik tutarlar.


7/49

Verilen bu deerlerden, bobini doru akma balanm rle veya Kontaktrlerde,paletin brakld gerilimin ok kk olduu grlr. Bu nedenle doru akmla alanbir rle veya kontaktr bobinine balangta byk, daha sonra kk gerilimuygulanr. Bu alma sekil l - 7 de verilen devre ile salanr. Bu devrede (Balatma)

butonuna basldnda, (P) ucundan gelen akm (Balatma) btanmdan, (Al) kontandan

ve (A) bobininden geerek devresini tamamlar. (A) kontaktr veya rlesi normal gerilimleenerjilenir. Normalde kapal (Al) konta alr. (Rl) direnci (A) bobinine seri olarak

balanr. (Rl) direncinde den gerilim nedeniyle, (A) bobini daha kk bir gerilimlealmaya devam eder. nk (A) bobinine uygulanan bu kk gerilim, paletin ekikkalmasn salar. (A) bobini ener j ilenince, (A2) konta kapanr ve (Ll) lambas yanar.(A3) konta alr, yanan (L2) lambas sner.

MOTOR KORUMA RLELER VE SGORTALAR

A-Genel Aklama:

Motorlarn kullanmnda nemli unsur, motorun korunmasdr. nk motor mekanikenerji vererek i grmektedir, motor sarglarnn yanmas veya bir arza annda; iaknda aksama ve byk ekonomik kayplar meydana gelir. Onun iin, motoru tehlikeyesokacak arzalar, motor sargs yanmadan nlenmelidir. Arza tr ne olursa olsun,sonuta stator veya rotorda s art meydana gelir. Isnn anma snn zerine kmashalinde, motorun enerjisi kesilerek, devre d braklmaldr. Bu ilem iin deiikkoruma rlelerinden yararlanlr.

B- Motorlar Tehlikeye Sokan An Akmn Nedenleri:

Motorlarn yanmasna neden olabilecek balca arzalar unlardr.

l- fazl motorlarn iki faza kalp almaya devam etmesi hali;

a) fazdan birinin ebekeden kesilmesi,

b) fazdan birinin sigortasnn atmas,

c) Kontaktr kontaklarndan birisinin arzalanmas,

d) Motor ile kontaktr arasndaki kablo balant irtibatnn herhangi birneden ile geirgenliini kaybetmesi.

2-Mekanik zorlamalarla (mil skmas, yatak sarmas vb.) motorun rotor skmassonucu ar akm ekmesi.

3-ebeke voltajnn srekli olarak normal deerinin altnda bulunmas ve bylecemotorun dk momentle almas sonucu fazla akm ekmesi.

4-Ar yklerde motorun fazla akm ekmesi. (Nominal akmdan %20 orannda dahafazla akmn ekilmesi)

5-Motorun yol alma ve frenleme sresinin uzun tutulmas sonucu, motorun fazla akmekmesi.


8/49

6-Motorun sk durma ve kalk yapmas halinde, stator veya rotor sarglarndasnn artmas.

7-ebeke frekansndaki ar dalgalanmalar sonucu, motorun fazla akm ekmesi.8-Soutuculu motorlarda, soutma dzeninin almamas sonucu, zellikle

evre scakl fazla ise, stator ve rotordaki snn artmas.

9-letme ile ilgili olarak kayplarn artmas.

10- Balant hatas (rnein direkt yol alan bir motorun stator sarglar normaliletmede yldz balanacak ekilde dzenlenmi iken sarglar yanllkla gen

balanrsa, sarglardan V3 kat daha byk akm geer.)

Aklanan veya benzeri arzalarda tesis blmleri, tketiciler ve zellikle motorlar ya

ektikleri an akm nedeni ile yada dardan gelen ek s etkisi ile an derecede snrlarve yanma tehlikesi grlr, ite bu durumlarda koruma rleleri grev yaparak motorunenerji ald kontaktr bobininin enerjisi kesilmeli ve kontaktr alarak motor devre d

braklmaldr.

Kullanlacak rleler u zelliklere sahip olmaldr:

l-Motorda, izin verilen snr scakl geildii anda, hemen almal ve enerjikontaktrn amaldr.

2-Aadaki hallerde ise koruma rleleri almamaldr: a)Motorun kalk srasnda

yada frenleme annda doacak ksa sreli an akmlar meydana geldiinde.b}zin verilen ar yk durumlarnda (ki dakika sre ile l,5XAnma akm) ve

motorun yol almas normal sreyi amadnda.

Motor anma yknn stnde almasna ramen alma ksa sreli ise, scaklkdengesi temin edilip motor ortam scaklna kadar souyabilir.

C-Koruma Rleleri:

l-Rlenin ve Acnn Tanm

Rle dendiinde, bir devredeki elektriksel byklklerden birini srekli olarak kontroleden ve len, bu byklkte anormal bir deiiklik olduu zaman yine elektrikselynden gerekli koruma kumandas veren bir cihaz anlalr.

Bir devredeki bir elektriksel byklkte anormal bir deiiklik olduu zaman,mekanik yoldan koruma kumandas veren cihaza "ac" ad verilir.

2-eitleri

Motor devrelerinde kullanlan balca koruma rleleri unlardr, a} Ar Akm rleleri

1.Manyetik rle

2.Termik rle3.Elektronik ar akm rlesi b) Termistr koruyucular c} Faz koruma rlesi


9/49

d) Gerilim koruma rleleri.

e) Faz sras rlesilkemizde ok kullanlan koruma rlesi Termik Rledir. Ancak baz iletme

koullarnda, termik rle grev yapmayabilir. Bu durumda, termistr korumasyaplmaldr. Ayrca her korumann yannda, fazla ar akmlarda (rnein motorun ikifaza kalmas gibi) hemen devreyi aan faz koruma rleleri kullanlmaldr.

a)Ar akm rleleri

AIRI AKIM RLELER:

Ar akmlarn elektrik motorlarna verecei zararlar nlemek iin kullanlanelemanlara, ar akm rlesi ad verilir. Elektrik devrelerinde kullanlan sigortalar dakoruma grevi yaparlar. alma karakteristikleri nedeniyle sigortalar elektrikmotorlarn koruyamazlar. Yalnz hatlar korurlar.

Motorlar tehlikeye sokan ve ar akm ekmesine neden olacak etkiler ksa sreli ise,motor iin tehlike yoktur. Ancak an akmn bir sre devam etmesi, motor sarglarndakisy ksa srede arttrr. Bu durum sarglarn yanmasna neden olabilir. Motorlarn kalk

srasnda fazla akm ektikleri dnlrse, ksa sreli ar akmlarda grev yapmayanbir koruma rlesi ile motorun korunmas gerekir. Devrede kullanlan sigortalar da korumagrevi yapar. Ancak alma karakteristii nedeni i!e motoru koruyamazlar. Devreyikorurlar. Motor devrelerinde kullanlan sigortalar, kalk akm dikkate alnarak,gecikmeli sigortalar olmaldr. Sigorta deerleri, standart cetvellerden yararlanlarakseilmelidir.

An akm rleleri, kontaktr ana akm devresine balanrlar. Bylece rleden motorakm geer, srekli olarak devreden geen akmn termik veya manyetik etkisini kontroleden ve snma, izin verilen belirli st seviyeyi getiinde, kontaktrn bobin devresini

aarak enerjinin kesilmesini salayan bir lme rlesidir.zerinden fazla akm geerek alan rlenin tekrar grev yapmas iin, rle zerinde

bulunan "reset" butonuna baslr. Ancak baz rlelerde bu buton yoktur. Devreninalmasn saladktan sonra bir sre sonra otomatik olarak grev yaparak normalkonumlarna dnerler. (rnein Buzdolaplar motorlarnda kullanlan rleler) Bu tiprlelere otomatik kurmal rleler denir.

Ar akm rleleri motorlara seri olarak balanrlar. Yani bir ar akm rlesinden,motorun ebekeden ektii akm geer. alma annda motor akm ksa bir sre iinnormal deerinin zerine karsa, bu ar akm motora bir zarar vermez. An akmnmotordan srekli olarak gemesi, motor iin saknca yaratr. nk uzun sre geenan akm, motorun scaklk derecesini ykseltir ve motoru yakar. Bu nedenle ksa srelian akmlarda an akm rlesinin alp motoru devreden karmamas gerekir.


10/49

Motorun yol alma annda ksa sre ektii an akm, bu duruma rnek olarakgsterilebilir. Byle geici durumlarda rlenin almas, geciktirici bir elemanla nlenir.

Herhangi bir nedenle motor fazla akm ektiinde, ayn akm an akm rlesinden degeeceinden, an akm rlesinin konta alr. Alan kontak, motor kontaktrnn.enerjisini keser. Bylece motor devreden kar ve yanmaktan korunmu olur. zerindengeen fazla akm nedeniyle atan bir an akm rlesi, rle zerinde bulunan butona elle

basarak kurulur. Yalnz an akm rlesini kurmadan nce. rlenin atmasna neden olanarzay gidermek gerekir. Btn i tezghlarnda kullanlan asr akm rleleri ellekurulurlar. Baz ev tipi aygtlarda rnein buz dolaplarnda kullanlan an akm rleleri,devrenin almasndan bir sre sonra otomatik olarak normal konumlarna dnerler. Yani

bu an akm rleleri kendi kendilerine kurulurlar. Baz ar akm rleleri de zerlerinde

bulunan bir vida aracl ile hem otomatik ve hem de elle kurma konumunadntrlebilirler.Bir fazl alternatif akm veya doru akm motor devrelerinde, an akm rlesi

yalnz bir iletken zerine konur. fazl motor devrelerinde genellikle her faz iin birar akm rlesi kullanlr.

Bazen da yalnz iki fazn zerine birer an akm rlesi konur. G devresindekullanlan an akm rleleri daha ok bir kontaa kumanda ederler. Bazen da her arakm rlesinin ayr bir konta olur. An akm rlelerinin manyetik ve termik olmakzere iki eidi vardr. Aadaki ksmlarda bunlar srasyla incelenecektir:

ekil l 8) Manyetik ar akm rlesinin yaps ve sembol.


11/49

MANYETK AIRI AKIM RLELER :

Motor akmnn manyetik etkisiyle alan an akm rlelerine, manyetik arakm rlesi ad verilir. Bir manyetik an akm rlesi ekil 1 -8 den grlecei zereelektromknats, kontak ve geciktirici eleman olmak zere ksmdan oluur.Elektromknatsn bobini g devresinde motora seri olarak balanr. Yani bobindenmotorun akm geer. An akm rlesinin normalde kapal konta kumanda devresiningiriine konur. Bu kontak aldnda, kumanda devresinin akm kesilir ve motor durur.Ksa sreli an akmlarda, rnein motorun yol alma annda ektii akmda, rleninalp kontan amas, ya dolu silindir iinde hareket eden bir pistonla nlenir. Ar

akm rlesinin bobininden normal deerinin zerinde bir akm getiinde, bobin demirnveyi yukarya doru eker. Silindir iinde bulunan piston nedeniyle, demir nveninhareketi yava olur. Bu nedenle an akm rlesinin konta hemen alamaz. Eer bobindengeen an akm normal deerine dmezse, bir sre sonra kontak alr. Yani ya dolusilindir iinde hareket eden pistondan oluan geciktirici eleman, ksa sreli anakmlarda, ar akm rlesinin almasn engeller. Manyetik asn akm rlelerinde akmayan, demir nvenin bobine gre olan durumunu deitirmekle yaplr; rnein bobin sabittutulup demir nve aaya kaydrlrsa, an akm rlesinin devreyi ama akm bymolur.

Akmn manyetik etkisiyle alr,elektromknats, kontak geciktirici eleman olmakzere ksmdan oluur.

Elektromknats bobini, motora normalde kapal kontak, kontaktr bobinine seriolarak balanr. Kontak alnca, kontaktrn enerjisi kesileceinden motor durur.Ksa sreli an akmlarda rlenin alp kontan amas, ya dolu silindir iindehareket eden pistonla nlenir. Herhangi bir nedenle motor, ayarlanan akmn zerinde

bir akm ekerse, elektromknats etkilenerek kontan amak ister. Ancakelektromknatsn demir nvesi hareketi silindir iindeki yadan dolay yavatr. Eeran akm, ok ksa sreli ise yava hareketten dolay kontak almaz.


12/49

ekil 1 9) fazl bir asenkron motorun manyetik ar akm rlesiylekorunmasna ait balant emas.

Manyetik an akm rleleri fazl motor devrelerine genellikle ekil l - 9 da

grld gibi balanrlar. Bu balantda faz zerine konan manyetik an akmrlesi, bir kapal kontaa kumanda eder. alma devam ederken, motor her hangi birnedenle uzun sre asn akm ekerse, manyetik an akm rlesinin kapal konta alr.alan kontaktr ve motor devreden kar. Bylece motor yanmaktan korunmu olur.

TERMK AIRI AKIM RLELER :

Motor akmnn yaratt snn etkisiyle alan an akm rlelerine, termik ar

akm rlesi ad verilir. Termik an akm rlelerinin endirekt stmal, direkt stmal veergiyici alaml olmak /ere eidi vardr.

ekil 1 10) Endirekt stmal termik an akm rlesinin yaps, grnve sembol.

Uygulamada en ok kullanlan rledir. Akmn s etkisi ile alr. ekil 2-2'de bu tiprlelerden rnek resimler ve rlenin gsterilii grlmektedir.

Sembolik gsterilii (Alman)


13/49

(ekil: 2-2) eitli tip termik ar akm rleleri ve sembol

Termik rlenin yaps ve almas:

Termik rle, kontaktre ait bir eleman olmamakla beraber, ana akm yoluna seribalanr ve tketicinin rnein motorun ektii akmn termik etkisi srekli olarak kontrol

edilir. Bunun iin bimetal ubuklardan yararlanlr.

Bimetal ubuk, s karsnda uzama katsaylar farkl olan iki madeni eridin biraraya gelmesinden oluur. Bu farkl madeni eritler, basnl kaynak, haddeleme, perinveya kaplama yolu ile birbirinden ayrlmayacak ekilde st ste tespit edilirler.Madeni eritlerin uzama katsaylarnn farkl olmas sebebi ile, snd zaman Bimetalubuk eilir. ubuun hareketi ile olduka byk bir kuvvet geliir. Bundanyararlanarak bir kumanda kontamn almas ve kapanmas salanr. ubuksouduunda balang durumuna geri gelir ve yeniden almaya hazr olur.

ekil2-3 Termik rlenin yaplnn ve almasnn prensip emas a Skunet konumub alma konumu

Burada aka grlyor ki, snan ubuun kumanda kontan altrmas iin"s" kadar bir yol amas gerekir. Bu da belirli bir zaman gecikmesine sebep olur. Ayrcagecikme zaman, an akmn ve buna bal olarak snmann, iddetine de baldr. uhalde an akm ne kadar byk olursa gecikme de o kadar kk olur.

Termik rle, hem doru ve hem de alternatif akmda kullanlabilir. Ancak akmtransformatr veya bir reaktans bobini zerinden balanan rleler, yalnz alternatifakmda kullanlabilir.


14/49

Ama karakteristii:

Termik rlenin ama karakteristii akm iddetine baldr. Korunacak olan motorlar

veya dier tketiciler an akmn deerine bal olarak,daha uzun veya daha ksa birzaman sonra devreden karlrlar.

Termik rlenin hangi an akm deerinde ve ne kadar zaman iersinde aacangsteren eriye "ama karakteristii" denir. ekil 2-4'de byle bir karakteristik erigsterilmitir.

(ekil 2-4) Termik rlenin ama karakteristii

1 Snr akm

2 Ortalama deer

3 Dalma eridi

Ama karakteristikleri, genellikle sadece souk durumun aritmetik ortalama deeriolarak verilir. Snr akm, IE ayar akmnn %105 ve %120 si arasnda deiebilir.

Belirli bir ama akmnda souk rle, scak durumdaki rleden yaklak l/ 4 oranndadaha ge aar. Yani iletme scakl artm durumda alan rlenin ama

karakteristii, souk iletme durumundaki karakteristiin altndadr.Ayar Akm:

Bimetal ubuun uzunluuna ve ekil deitirmesine bal olarak termik rlenin amadeeri, belirli snrlar iinde ayarlanarak deitirilebilir. Ayar, rle zerinde bulunan vesrekli ayar olana veren bir ayar dmesi veya ayar kolu ile yaplr. Role, ayarlanandeere gre ama kumandas verir. Her rlenin rnein 8-12 A gibi bir ayar blgesivardr. Bu sayede bir rlenin ama akm, korunacak cihazn rnein motorunnominal akmna uydurulabilir.

Rle, IE ayar akm deerine ayarlanr. IA ama akm deerinde aar. Onun iin IEve IA akm deerlerini kartrmamak gerekir.


15/49

malat firmalar tarafndan hazrlanan rle kataloglarnda, her rle tipine ait ama

karakteristikleri ve ayar blgeleri verilmitir. Burada IA ama akm, rlenin IE ayarakmnn k kat (k>l), yani IA=K.IE olarak belirlenmitir.

IE ayar akm, genel olarak korunacak cihazn rnein motorun nominal akmna eitolarak seilir. Fakat baz hallerde bu akm, cihazn izin verilen yk akm (nominal akmnen ok 1.2 kat) olabilecei gibi kalk akmnn izin verdii hallerde iletme akmnaeit alnabilir, (iletme akm nominal yknde alrken llen akmdr.) letme akmgenellikle nominal akmdan daha kk olduundan bu durumda daha gvenli bir deerseilmi olur.

Snr Akmlar:

Termik rlenin ama akm deerleri bakmndan ynetmeliklerde snr amadeerleri bildirilmitir. Buna gre 20C ortam scaklnda ve souk durumda termikrlenin, IE ayar akmnn 1,05 katnda iki saat iinde amamas ve scak durumda 1,2katnda iki saat iinde emin bir ekilde amas art koulur. Buna gre rlenin snrama akm IA=(1,05-1,2) IE olarak belirlenir. Ayrca rlenin scak durumda 1,5 IE arakm deerinde iki dakikada amas, souk durumdayken 6 IE ar akm deerinde ise,gecikme deerine bal olarak 2-5 saniyede amas istenir.

Eer kutuplu rle, iki kutuplu olarak yklenirse, ama zaman %10 kadar ve bir

kutuplu yklenirse %20 kadar artar.Gecikme derecesi:

Termik rlede bimetal ubuun snp eilerek hareket etmesi sonucunda rnein noktasnn ekil:2-3'de belirtilen "s" mesafesine ulaabilmesi iin, belirli bir zamanngemesi gerekir. Bu yzden rle, ar akim meydana geldikten belirli bir sre sonragrev yaparak koruma kumandasn vermektedir. te bu zaman gecikmesi rlenin anazelliini oluturmakta ve rlenin seici (selektif) almasn salamaktadr. Yine

bimetal ubuun "s" mesafesine ulamas iin geen zamann, ar akmn derecesinebal olarak azalp oalmas rleye parabolik ama karakteristii kazandrr. Bu

parabolik deiim rlenin souk veya scak durumdan itibaren almaya balamasnabaldr.

Ortam scaklnn etkisi :

Rlelerin snr akm deerleri ve ama karakteristii, 20C ortam scaklna grebelirlenmitir. Deiik ortam scaklnda ama zaman deiik deer alr. Ortam scaklyksek olursa, rlenin ama zamanna ulamas iin akm tarafndan o kadar az stlmasnaihtiya olur. Bunun sonucu snr akm deeri der ve rle daha erken ama kumandasverir. rnein 50C ortam scaklnda snr akm %20 kadar dk olur. Bunun aksine,

ortam scakl dk olursa snr akm deeri daha fazla olur.Belirli artlar altnda eer rle ve korunacak olan motor ayn ortam scaklnda

bulunursa, rlenin ortam scaklna baml olmas bir avantajdr. Ancak bu artlarn


16/49

zellikle uzaktan kumandal sistemlerde ve kontaktrle beraber koruyucu iersinde bulunanrlelerde gereklemesi mmkn deildir.

Bu durumda rle ile motor ayn ortam scaklnda bulunmayabilir. Bu yzden scaklkderecesinin deimesine parelel olarak, rlenin IE ayar akmna da srekli bir dzeltmefaktr getirilir.

Isnma kompanzasyonu :

Termik rleler bir snma kompanzasyonu ile donatlmlardr. Bu sayede snr amaakm, 20Cden farkl olan ortam scaklk derecelerinde dahi -20C ile +55C arasnda(1,05-1,2) IE snr deerlerinde kalr. Bylece -20 ile +55 aras scaklk deimelerindeayar akm IE de bir dzeltme yapmaya gerek kalmaz.

ekil: 2-5'de scaklk kompanzasyonu olan termik rlenin prensip emas ve bimetalstc elemann resmi grlmektedir.

ekil2-5 Scaklk kompanzasyonu olan kutuplu bir bimetal rlenin prensip emas.

a.Ana akmla stlan bimetal ubuklar b.Ama srgs c.Scaklk dengeleme

ubuu d.Hareketli kontak kolu. e.Sabit kontaklar f.Ama kolu.

Rlede fazl sisteme ait ve ana akm tarafndan stlan adet bimetal ubukvardr. Ortam scaklnn 30'C olduu kabul edilirse, snan bimetal ubuklar, ekildekigibi sola doru eilirler ve belirli bir akmda ama srgsne dayanrlar. Amanngereklemesi iin ama sngsnn ama kolunu itmesi gerekir. Fakat ama koluatall yaplm olup, arna sngsnn itmesi gereken kolda yine eit boyutta ve aynzelliklere sahip bimetal ubuktan yaplmtr. Bu ubuk akmla deil ortam scakl ilesnr. 30C ortam scaklnda bu ubuk da dier bimetal ubuklar kadar kvrlr. u haldeakmla stlan bimetal ubuklar ile serbest ubuklar arasndaki "D" aral daima sabitkalr. Bu sayede acna kumandas vermek iin, daima ayn zamana ihtiya gsterirler.

Tekrar kapama ve yeniden altrma :


17/49

Termik rle sndnda ve grev yaptnda kontak alarak kontaktrn bobindevresi kesilir ve korunan cihaz devreden kar. Kontaktr bobinine seri balanan rlekonta genellikle 95-96 ile isimlendirilmitir.

Grev yapan rlenin kapanan konta (genellikle 95-98) zerinden kurulacak birsinyal veya ihbar devresi ile rlenin alt gzlenebilir. Alan termik rlenin tekraralmas iin "reset" butonuna baslmas gerekir. Ancak butona basmadan evvelrlenin devreyi ama nedeni aratrlmal ve bir arza varsa giderilmelidir.

ekil:2-6'da termik rlenin ve bir kutuplu olarak balants grlmektedir.

(ekil:2-6)Termik rle kontaklarnn ve bir fazl olarak balan.

Tekmik Rle ile sigortann karlatrmas :

Teknik rle ile sigortalarn almasnda etken olan byklk, rle veya sigortadangeen akmn karesi ile orantl olarak gelien sdr. Her iki koruma elemannda akma

bal olarak ama zamann veren karakteristik eri birbirine ok benzer. Ancaksigorta, bir devrenin korunmasnda ayarlama olana olmayan ve yalnz bir akmdeerine gre ayarlanm olan bir rle gibi alr. Sigorta koruma grevini 6 - 10 -16....A gibi belirli kademelerdeki akm deerindeki bir sigorta elemanna gre yapar.Oysa termik rlenin koruma grevi belirli bir ayar blgesi iinde, ihtiyaca uygun birekilde ayarlanan akm deerine baldr. Yani sigortann nominal akm ile termikrlenin ayar akm ayndr.

Sigortann snr akmlar (1,3-1,6) IN arasnda bulunur. Oysa termik rlenin (1,05-1,2) IE arasndadr.

Termik rle ayar akm korunacak olan cihazn iletme akmna kolayca ayarlanabilir.Sigortann nominal akm. kademeleri birbirinden aralkl olduundan cihazn iletmeakmna kaba bir ekilde uydurulmas mmkn olur.

Termik rle yalnz an akma kar grev yapar. Ksa devreye kar koruma yapmakiin hibir zaman yeterince abuk devreyi amaz. Bu yzden termik rlenin kendisi ve

bulunduu devre ayrca ksa devreye kar korunurlar. Sigorta ise ksa devreye kar vesnrl olarak ar akmlara kar grev yapar.

Motorlarn kalk akmlar dikkate alnarak sigortalar, motorun nominal akmnn 1,5-


18/49

2,5 katna gre seilirler. Oysa termik rleler motorun iletme akmna ayarlanrlar.

Bir fazdaki an akmda sigorta yalnz o faz devresini keser. Oysa termik rlekontaktrn enerjisini keser.

u halde termik rleler ile sigortalar ayr ayr grevler yaparlar ve bir tesistebirbirinin tamamlaycs olarak, ikisi .birlikte kullanlrlar.

Termik Rlenin seilmesi :

Termik ar akm rlesinin kullanld tesiste koruma grevini iyi bir ekilde yerinegetirebilmesi iin bunun koruyaca cihazn alma koullarna uygun seilmesi gerekir.Rle seiminde u zellikler gz nnde bulundurulur.

l)Termik rle, korunacak cihazn nominal akmna uygun olmaldr. Veya korunacak

cihazn nominal akm termik rlenin akm ayar blgesi iinde olmaldr,2)izolasyon bakmndan rle, tesisin nominal gerilimine dayanabilmelidirler.

3)Rle seiminde motorun kalk akm ve bir saatde devreye girip kma says gznnde bulundurulmaldr.

4)Doru akm tesislerinde kullanlacak rleler, doru akm motorlarnn yol almaartlarna uygun seilmelidir.

Bu zellikler dikkate alnarak ve kullanlacak kontaktr byklne uygun termikrle seilmelidir. Bu seimde yapmc firmalarn kataloglarndan yaralanlr. izelge-

1'de bir yapmc firmaya ait rle katalogu rnek olarak verilmitir. Yine cizelge-2'de1500 d/d'l motorlarn nominal akmlar ile bu akm ayarna uygun termik eitlerigsterilmitir.


19/49


20/49

Aadaki izelge: 2 den yararlanlarak motorun gcne ve akmna uyan termik rleseilebilir. Ayrca, ayn devrede kullanlacak gecikmeli sigorta deerleri belirlenebilir.

Sekonder Termik An Akm Rlesi :

Yksek gerilim motorlarnn an yke kar korunmas iin sekonder ar akm rlesikullanlr. Bu rle, akm trafolarnn sekonder sarglarna 3 fazl olarak balanr. Akmtrafolarnn gc, rlenin ektii yk ve balama iletkenlerinin sarfiyat dikkate alnarak

belirlenir. Akm trafosu ve rle o ekilde seilmeli ki, motor nominal akm ilealtnda sekonder tarafndan geen akm, ar akm rlesinin ayar blgesi iinde

bulunsun.

Baz tahrik sistemlerinde tahrik motorunun yk altnda yol almas veya momentibyk olan ykleri beslemesi gerekebilir. Bu durumda motorun kalk sresi 10sn'den uzun olabilir. Byle zel durumlarda motorlarn korunmas, iin 6Ig amaakmnda ama zaman 15-30 sn olan zel termik rleler kullanlr. Bu tip rlelerin

bimetalleri akm trafolar zerinden stlrlar. Yani sekonder rle durumundadrlar.

ekil: 2-7'de sekonder rle ile korunan bir devrenin kumanda emas gsterilmitir.

Elektronik An Akm Rlesi :

Bu rlelerin yaps ve alma prensibi mikro ilemci temeline dayanr. Termik

rlelere kar birok stnlkleri vardr. letmede bir ok kolaylklar salarlar.

Aynen termik rleler gibi, fazl motorlarn, trafolarn ve benzeri iletme aralarnan yke kar korumak amac ile kullanlrlar.

Bu rleler VDE 0660 ve IEC 292-1 hkmlerine gre yaplrlar. Ortam ve scaklkdeimelerine dayanakl olup alma blgesi -25c + 55C arasndadr.

Modern koruma cihazlar olup,0,25 Aden 630 Ampere kadar motor akmlariin 5 adet akm ayar blgesi vardr.25 Aden byk motor akmlar iin zelakm trafolar zerinden beslenen bir ama cihazndan oluur.


21/49

Termistr Koruyucular (PTC Elemanlar) :

Baz iletme koullarnda termik rle grev yapmaz. nk, motor ile termik rlenin

snma ve souma hzlar ayn deildir.Motor byk madeni ktlesinden dolay yava snr. Ayn ekilde yava sour.

Termik role ise abuk snr ve abuk sour. Dolaysyla, kesintili iletmelerde motorhenz tehlikeli scaklk derecesine varmadan, rle snp gereksiz yere devreyi aabilirveya tersine motor tehlikeli ekilde snmasna ramen rle snmayp ama yapmayabilir.Bu ekildeki kesintili iletmelerde, termik rleyi ayarlanmas gereken (anma akmx 1,2)deerden daha byk deere ayarlamakla ok snrl bir koruma elde edilebilir.

O halde termik rleler, dzenli periyodlu iletmelerde normal koruma yapabilir.Ancak alma durma skl artarsa veya alma periyodlar ok deiik olursa,

termik rle bir koruma temin edemez. Byle hallerde, motorun sarg scakln dorudanlmek suretiyle koruma yaplmaldr. Byle bir koruma ekli "TERMSTRKORUMASI" dr.

Termistrler; elektrik motorlarnn sya kar korunmalar iin,dn 4408'e gre seribal elemanl takm halinde stator sarglar arasna kolay monte edilebilecek tarzdaimal edilmitir. Scakla hassas elemanlardr. Motorun dnda bulunan baka bir rleile ama kumandas verilir.

Scakln belirlenmesi, souk iletken (PTC) elemanlaryla yaplr. PTC elemanlar,

seramik baznda olup, belirli scaklk derecesinde elektriki direnleri anidenartmaktadr. (Bkz. ekil: 2-10)

PTC elemanlarnn direnlerinin ok ani artt scaklk derecesine "Nominal amascakl" (NAT) denir.

Deiik ama scaklklar olan normlatrlm elemanlar bulunmaktadr. Buelemanlar, nominal ama scaklklarna (NAT) gre renklendirilmilerdir. (Bkz. izelge 3)

Termistrn nominal ama scakl, korunmak istenen motorun, stator sarglarnnizolasyon snfna gre seilir. (Bkz. izelge 4)

RENK KODU60- Beyaz-Gri

70- Beyaz Kahverengi

80- Beyaz-Beyaz

90- Yeil-Yeil

100- Krmz-Krmz

110- Kahverengi-Kahverengi

120-Gri-Gri


22/49

RENK KODU

130-Mavi-Mavi 140- Beyaz-Siyah 145- Beyaz-Siyah 150-Siyah-Siyah 155- Mavi-Siyah 160- Mavi-Krmz 170-Beyaz-Yeil

izelge: 3 Termistr dereceleri kodlar

ekil l - 10 da endirekt stmal termik ar akm rlesinin yaps, grn ve sembolverilmitir. Endirekt stmal termik an akm rlesi stc, bimetal ve kontak olmak zere ksmdan oluur. Istc motora seri olarak balanr. Yani stcdan motor akm geer.Motora zarar verecek deerde bir akm srekli olarak stcdan geerse, meydana gelen s

bimetali saa doru bker. Bimetal kapal olan konta aar. Alan kontak kontaktr vedolaysyla motoru devreden kartr. Bylece motor yanmaktan korunmu olur. Motorakm ksa bir sre iin normal deerinin zerine karsa, stcdan geen bu akm bimetalistacak frsat bulamaz. Bu nedenle bimetal bklmez ve kontak almaz. Motor iin sakncayaratmayan bu gibi durumlarda, snn bimetale iletilmesindeki gecikme, an akmrlesinin almasn engeller.

Endirekt stmal termik an akm rlelerinin akm deerleri bydke, stc telin vedolaysyla bimetalin lleri de byr. Byk akmlar iin yaplacak endirekt stmal

termik ar akm rleleri kullanl ve ekonomik olmaz. Bu nedenle akm iddeti bykolan termik an akm rleleri, ekil 1-11 de grld gibi direkt stmal olarak yaplrlar.Direkt stmal termik an akm rlelerinde stc eleman bulunmaz. Motor akm bimetalzerinden geer. Bimetalin bklmesine ve kontan almasna neden olan s, bimetaliniinde doar. ok byk akmlar in yaplacak direkt stmal termik ar akm rleleride ayn nedenlerle kullanl ve ekonomik olmaz. Termik an akm rlesi bu durumda birakm trafosuyla veya bir nt direnle beraber kullanlr. Gerek akm trafosu ve gereksent diren termik an akm rlesinin alna akmn yani kapasitesini bytr.


23/49

ekil l - 11) Direkt stmal termik ar akm rlesinin yaps, grn ve sembol.

Direkt ve endirekt stmal termik asn akm rleleri eitli akm iddetleri iin yaplrlar.Her termik an akm rlesi iki akm deeri arasnda alr. Asn akm rlesi, zerinde

bulunan bir ayar vidasyla arzulanan motor akmna ayarlanr.ekil l - 12 de yaps verilen ergiyici alaml termik an akm rlesi, stc, kk bir

tp ve kontak bloundan oluur. Istc elemann sard tbn iinde, serbeste dnebilenbaka bir tp daha vardr, iki tbn arasnda dk scaklkta ergiyen bir alam bulunur.Ergiyici alam normal durumda iki tb birbirine balar. Termik an akm rlesininstcs motor devresine, normalde kapal konta kumanda devresine seri olarak balanr.Herhangi bir nedenle rnotor an akm ekerse, stcdan geen bu akm tpteki alam

ergitir. Yay nedeniyle iteki tp ve dili dner. Normalde kapal kontak alr. Alankontak, kontaktr ve motoru devreden kartr. Motor durunca stcdan akm gemez.Tpleri birletiren alam ksa bir sre iinde donar. Ergiyici alaml termik an akmrleleri eitli akm deerlerinde yaplrlar. Bu an akm rlelerinde akm ayanyaplmaz.

ekil l - 12) Ergiyici alaml termik ar akm rlesinin yaps ve sembol.

Termik asn akm rleleri fazl motor devrelerine genellikle ekil 1-13 degrld gibi balanrlar. Bu balantda her faz zerine bir termik an akm rlesikonur. termik an akm rlesi bir kapal kontaa kumanda ederler. Motoralrken herhangi bir nedenle uzun sre asr akm ekerse, termik asn akm rlesininkapal konta alr. alan kontaktr ve motor devreden kar. Bylece motoryanmaktan korunmu olur.


24/49

MANYETK AAKLAR:

Yukardaki ksmlarda an akm rlelerinin motorlar koruyan ve gecikmeli alankumanda elemanlar olduu grlmt. Bu zellikleri nedeniyle an akm rleleri ok

byk akmlarda da gecikmeli olarak alrlar. Devre alncaya kadar devreden geecekbyk deerdeki akm, getii her yere zarar verir. An akm rlelerindeki bu sakncaykarlamak iin, motor devrelerinde ar akm rlesinden baka bir de sekil 1-14 deyaps verilen manyetik aak kullanlr. Motor devresinden geecek ok bykakmlarda ar akm rlesi devreyi amadan, manyetik aak devreyi aar ve motorudurdurur. Manyetik aan ayarland deerin altndaki an akmlarda, ar akm

rlesi grev yapar. Manyetik aan bobini motora seri olarak balanr. fazl motordevrelerinde ya her fazn zerine veya yalnz iki fazn zerine manyetik aan birerbobini konur. Manyetik aan konta kumanda devresinin giriine seri olarakbalanr.

ekil 1 13) fazl bir asenkron motorun termik ar akm korunmasna aitbalant emas.

ZAMAN RLELER:

Bobini enerjilendikten veya bobininin enerjisi kesildikten belirli bir sre sonra,kontaklar durum deitiren rlelere, zaman rlesi ad verilir. alma ekillerinegre biri dz, dieri ters olmak zere iki eit zaman rlesi vardr. Gerek dz vegerekse ters zaman rlelerinde, bir kontaktrde veya rlede grlebilen normalde ak

ve normalde kapal kontaklar da bulunabilir.


25/49

Zaman rlesinin bobini enerjilendiinde, bu kontaklar ani olarak alr ve ani olarakkapanrlar. Bobinin enerjisi kesildiinde, kapanm olan kontaklar ani olarak alr,alm olan kontaklar ise ani olarak kapanrlar.

DZ ZAMAN RLELER :

Bobini enerjilendikte sonra gecikme yapan zaman rlelerine, dz zaman rlesi adverilir.Dz zaman rlelerinde bobin enerjilendikten bir sre sonra, rlenin normaldekapal konta alr, normalde ak konta kapanr.Dz zaman rlelerinde bobininenerjisi kesildiinde, kapanm olan kontak ani olarak alr, alm olan kontak iseani olarak kapanr.Dz zaman rlelerinde bulunan elemanlar ekil l-15 de verilensembollerle gsterilirler, (t-2) ve (3-4) nolu semboller ani alan kontaklar iinkullanlrlar.

(5-6) nolu sembol normalde ak ve gecikme ile kapanan konta,(7-8) nolu sembolise normalde kapal ve gecikme ile alan konta gsterir.

TERS ZAMAN RLELER :

Bobininin enerjisi kesildikten sonra gecikme yapan zaman rlelerine, ters zamanrlesi ad verilir. Ters zaman rlelerinde bobin enerjilenince, normalde ak kontakani olarak kapanr, normalde kapal kontak ise ani olarak alr. Terszaman rlelerinde bobinin enerjisi kesildikten belirli bir sre sonra, evvelce kapanmolan kontak alr, evvelce alm kontak ise kapanr.Ters zaman rlelerinde bulunanelemanlar ekil l - 16 da verilen sembollerle gsterilirler. Bu ekildeki (l - 2) ve (3 - 4)nolu semboller ani alan kontaklar iin kullanlrlar. (5-6) nolu sembol normalde ak ve

gecikme ile alan konta, (7-8) nolu sembol ise normalde kapal ve gecikme ile kapanankonta gsterir.

Baz zaman rleleri yalnz dz veya yalnz ters olarak alr. Baz zaman rleleri de hemdz ve hem de ters zaman rlesi grevini yapabilirler. Zaman rlelerinin kontaklargenellikle kk akm iddetlerini tayabilecek bir byklkte yaplr. Bu nedenle, zamanrlelerinin kontaklar yalnz kumanda devrelerinde kullanlrlar, g devrelerine

balanamazlar. Kumanda devrelerinde deiik yapda bir ok zaman rlesi kullanlr.Aadaki ksmlarda eitli zaman rleleri teker teker incelenecektir.


26/49

PSTONLU ZAMAN RLELER:

Zaman gecikmesi bir pistonla salanan zaman rlelerine, pistonlu zaman rlesi adverilir. Grn ekil 1-18 a da verilen pistonlu zaman rlelerinin dz ve ters alan ikieidi vardr.

ekil l - 15 de yaps verilen dz zaman rlesinin bobini enerj ilendiinde, rlenin paletiyukarya doru ekilir. (3-4) nolu normalde kapal kontak hemen alr ve (1-2) nolunormalde ak kontak hemen kapanr. Palet yukarya ekildiinde, palete bal olan yay

pistonu yukarya eker. Yalnz piston ok yava hareket eder. nk (B) boluundakiakkann (Ya veya hava) (C) kanal ve ayarl (D) delii yoluyla (A) boluuna gemesindekarlat diren, pistonun hareketini yavalatr. Bu nedenle (5-6) ve (7-8) nolukontaklarn durum deitirmeleri gecikir. Belirli bir srenin sonunda yani piston belirli

bir yol aldktan sonra, (7-8) nolu kontak alr ve (5-6) nolu kontak kapanr. Dz zamanrlesinin bobin akm kesildiinde, palet ve piston ani olarak aaya derler. Pistonzerinde bulunan (E) klapesi, pistonun aa hareketinde hemen alr. (A) boluundakiakkan klape deliinden (B) boluuna kolayca geer. Bu nedenle piston paletle birliktehzla aaya doru hareket eder. Bu durumda kapanm olan kontaklar hemen alr vealm olan kontaklar da hemen kapanrlar. ekil l -15 deki dz zaman rlesinde zamanayar, (D) deliinin byltlp kltlmesiyle yaplr. Bu delik kltldke, kontaklarndurum deitirmesine kadar geecek zaman bym olur.

ekil 1 -16 da verilen pistonlu ters zaman rlesinin bobini enerjilenliinde, palet vepiston sratli olarak yukarya ekilirler. Pistonun yukar hareketinde (E) klapesi hemen

alr. (B) boluundaki akkan (Ya veya hava) klape deliinden (A) boluuna kolaycageer. Bu nedenle piston yukar doru hareket ederken hi bir glkle karlamaz.


27/49

Zaman rlesinde bulunan btn kontaklar ani olarak durum deitirirler. Ters zamanrlesinin bobin akm kesildiinde, palet hemen aaya der. Kapanm olan (1-2)nolu kontak alr, alm olan (3-4) nolu kontak kapanr. Bu zaman rlesinde pistonunaaya doru olan hareketi ok yava olur. nk (A) boluundaki akkann (D)

deliinden ve (C) kanalndan (B) boluuna geerken karlat glk pistonununhareketini yavalatr. Bu nedenle (5-6) ve (7-8) nolu kontaklarn normal konumlarnadnmeleri gecikir. Belirli bir srenin sonunda yani piston belirli bir yol aldnda,kapanm olan (5-6) nolu kontak alr ve alm olan (7-8) nolu kontak kapanr. Pistonluters zaman rlelerinde de zaman ayan (D) deliinin byltlp kltlmesiyle yaplr.Pistonlu zaman rleleri genellikle hem dz ve hem de ters zaman rlesi olarakkullanlabilecek ekilde yaplrlar.

ekil 1 17) Motorlu zaman rlesinin yaps ve sembolleri.

MOTORLU ZAMAN RLELER :

Zaman gecikmesi bir motorla salanan zaman rlelerine, motorlu zaman rlesi adverilir. Her almada ayn gecikmeyi elde etmek amacyla bu zaman rlelerinde senkronmotor kullanlr. Senkron motorun devir says bir grup diliyle uygun bir deeredrlr. ekil l -17 de yaps verilen motorlu zaman rlesinin motoru ebekeye

balandnda, motor dilisi ok ynnde dner ve (A) dilisini de ok yava olarakgsterilen ynde dndrr. (A) dilisinin zerinde bulunan (P) pimi bir sre sonra kontakubuuna vurur. Kontak ubuu (E) noktas etrafnda dner. Normalde kapal (1-2) nolukontak alr. Normalde ak (3-4) nolu kontak kapanr. Bylece motorun ebekeye

baland an ile kontaklarn durum deitirdii an arasnda, bir gecikme salanm olur.(P) pimi kontak ubuuna vurduunda motor frenlenir ve durur. Rotor dururken motorsarglarndan akmn gemesi, motor iin bir saknca yaratmaz. nk bu zaman rlesindekullanlan senkron motor, rotoru kilitlenmi olarak alabilir. Senkron motor ebekedenayrldnda, bir yay (P) pimini balang durumuna getirir. Bu durumda kapanm olankontaklar alr, alm olan kontaklar kapanr.

Motorlu zaman rleleri yalnz dz zaman rlesi olarak yaplrlar. Grn ekil l -18b de verilen bu zaman rlelerinde zaman ayar bir vida ile yaplr. Vida, kontakubuuna gre (P) piminin konumunu deitirir. (P) pimi kontak ubuuna

yaklatrldnda, zaman ksalr. Motorlu zaman rlelerinin bir ok eidi vardr. Buzaman rleleriyle ok uzun zaman gecikmesi salanabilir.


28/49

TERMK ZAMAN RLELER :

Zaman gecikmesinin s ile saland zaman rlelerine, termik zaman rlesi adverilir. ekil l -19 dan grlecei zere bir termik zaman rlesi stc, bimetal ve kontakolmak zere paradan oluur. Istc eleman seramik tp zerine sarlr. Istcnnekecei akm (Rl) direnciyle snrlanr. Bimetal seramikten yaplm tp iinde

bulunur. Istc ebekeye balandnda, stcnn scaklk derecesi ykselmee balar.Seramik tpte doan s bimetale geer. Bimetalin scaklk derecesi yava yava

ykselir. Bimetal sndka saa doru eilmek ister.Mekaniki bir dzen bimetalin yava hareketini engeller.Bimetalde doan eilmekuvveti uygun bir deere ykseldiinde, bimetal ani olarak saa doru hareket eder.

Normalde kapal (1-3) nolu kontak alr. Normalde ak (2-3) nolu kontak kapanr.Bylece stcnn devreye balanmasndan bir sre sonra kontaklar durumdeitirmi olur.

Yukardaki aklamalardan anlalaca zere, termik zaman rleleri dz zaman

rlesi olarak grev yaparlar. Termik zaman rleleri basit yaplan ve ucuzluktan nedeniile kumanda devrelerinde ok kullanlrlar.Yaps ekil 1-19 da verilmi olan termik zaman rlesinde, zaman ayan yapmak

olduka gtr. Bununla beraber (Rl) direncinin deeri deitirildiinde, kontaklarndurum deitirme zaman ayarlanm olur. Bu yntem sk sk bavurulacak bir yoldeildir.


29/49

Kumanda devrelerinde grevlerini tamamlayan termik zaman rlelerinin hemendevreden karlmalar gerekir Aksi halde sistemin durdurulup hemen altrlmasnda,normal bir balama salanamaz. nk bu ksa arada stc ve bimetal souma frsatn

bulamaz. Kontaklar normal konumlarna dnemezler. Termik zaman rleleri, dierzaman rlelerinin kullanld her yerde rnein otomatik yldz - gen alterde dekullanlabilir. Byle bir otomatik alter yldzdan gene getikten sonra, termik zamanrlesi devreden karlr. Aksi halde motorun durdurulup yeniden altrlmasnda,stc eleman ve bimetal souma frsatn bulamazlar. Kontaklar normal konumlarnadnemezler. kinci balatmada motor ilk nce yldz alacana, gen almaa

balar. Yani arzulanmayan bir balama meydana gelmi olur.

DORU AKIM ZAMAN RLELER :

Bir rleyle yardmc elemanlardan oluan ve yalnz doru akmda alan zamanrlelerine, doru akm zaman rlesi ad verilir. Bu tip zaman rleleri de basit yaplarnedeniyle kumanda devrelerinde ok kullanlrlar. Doru akm zaman rlelerinin birok eidi vardr. ekil l - 20 de verilen kondansatrl zaman rlesi de bunlardan

biridir. Bu zaman rlesi bir doru akm rlesiyle bir kondansatrn paralelbalanmasndan oluur.


30/49

Kondansatrl zaman rlesi ebekeye balandnda, rle enerjilenir. Normaldekapal (2-3) nolu kontak alr. Normalde ak (1-3) nolu kontak kapanr. Kondansatrksa bir zaman iinde rete gerilimine arj olur. Kondansatrl zaman rlesi ebekedenayrldnda, rle bobininden geen rete akm sfr olur. Fakat arj olmu kondansatr

bobin zerinden boalmaa balar. Kondansatrn dearj akm, paleti bir sre dahaekik tutar. Kondansatrn dearj akm sfr olmadan palet alr. Kontaklar normalkonumlarna dnerler. Bylece kondansatrl zaman rlesinin ebekeden ayrld anile kontaklarn normal konumlarna dndkleri an arasnda, bir gecikme salanmolur.

Yukardaki aklamalardan anlalaca zere, kondansatrl zaman rlesi ters zamanrlesi olarak grev yapar. Kondansatrl zaman rlelerinde zaman ayar yapmakolduka gtr. Bununla beraber (Cl) kondansatrnn deerini deitirmekle,

kontaklarn durum deitirme zaman ayarlanabilir. rnein (Cl) kondansatrnndeeri byltlrse, kontaklar normal konumlarna dnnceye kadar geecek sre artar.Fakat bu yntem sk sk bavurulacak bir yol deildir.

TERMSTRL ZAMAN RLELER:

Bir termistrn ve bir rlenin seri balanmasndan oluan zaman rlesine,termistrl zaman rlesi ad verilir. Termistr, direnci scaklkla deien birelemandr. Btn maddelerin direnci scaklkla deiir. Fakat direncin scaklkladeiimi termistrlerde ok fazladr. Uygulamada iki eit termistr kullanlr. Direncin

scaklkla deime katsays bunlardan birinde pozitif, dierinde ise negatiftir. Negatifkatsayl termistrde scaklk derecesi arttka, termistr direnci azalr. Katsays pozitifolan termistrn scaklk derecesi artarsa, bu termistrn direnci de artar.

ekil 1-21 de verilen termistrl zaman rlesinde, direncin scaklkla deime

katsays negatif olan bir termistr kullanlmtr.


31/49

Bu devrede (A) anahtar kapatldnda, devreden ok kk bir akm geer. Buakm, termistrn bir para snmasna neden olur. Isnan termistrn direnci azalr vedevreden geen akm byr. Akmn artmas termistr daha ok str. Isnantermistrn direnci daha ok der. Sonunda devreden geen akmn deeri, rleninekme akmna ular. Rle paletini eker ve kontaklar durum deitirir. Bylece zamanrlesinin devreye balanndan bir sre sonra, kontaklarn durum deitirmesisalanm olur. Palet ekildikten sonra, rlenin empedans byr ve devre akm azalr.Termistrdeki scaklk ykselmesi sona erer, devre kararl almaa balar. Devredeki(A) anahtar aldnda, kontaklar ani olarak normal konumlarna dnerler.

Yukardaki aklamalardan anlalaca zere termistrl zaman rlesi dz zamanrlesi olarak alr. Termistrl zaman rlelerinde zaman ayar yapmak oldukagtr. Devreden geen akmn deimesi, kontaklarn durum deitirme zamanndeitirirse de, bu uygun bir yol deildir.


32/49

SOLENOD VALFLER :

Elektrik enerjisiyle alan elektromanyetik musluklara veya vanalara, solenoidvalf ad verilir. Solenoid valfler, hava, gaz, su, ya ve buhar gibi akkanlar iinkullanlrlar. Akkanlara ait borular, solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla

balanrlar. Bir solenoid valf ekil l - 22 den grlecei zere elektromknats vemusluk olmak zere iki ksmdan oluur. Elektromknatsn bobinleri dk veyayksek gerilimde, doru veya alternatif akmda alacak ekilde ok eitli olarakyaplrlar. Bobin iinde bulunan demir nve, valfin diyaframyla mekaniksel olarak

baldr. Demir nve ve dolaysyla diyafram bir yay ile aaya doru

bastrldndan, solenoid valf normal durumda kapal olur. Solenoid valfin bobiniebekeye balandnda, demir nve ve diyafram yukarya ekilir. Valf alr veakkan sol taraftaki giriten sa taraftaki ka gemi olur.

Solenoid valfler yalnz bir yn iin normal olarak alrlar. Solenoid valfin soltaraf k ve sa taraf giri olarak kullanlrsa, solenoid valf normal grevini yapamaz.nk sa taraftan gelen akkan, bobinin enerjilenmedii normal durumda da yay

basncm yenerek diyafram yukarya iter ve valfin almasna neden olur. Solenoidvalfler iki ve yollu olmak zere iki ekilde yaplrlar. ekil l -22 de yaps ve

grnleri verilen iki yollu solenoid valf, normal durumda kapaldr. Bobinenerjilendiinde, solenoid valf alr. yollu solenoid valfin bir girii, iki kvardr. Normal durumda klardan birisi kapal, dieri aktr. Bobin enerjilendiindekapal olan k alr, ak olan k kapanr.

TERMOSTATLAR:

Kat, sv ve gazlarn scaklk derecelerinin sabit tutulmasnda kullanlan kumandaelemanlarna, termostatad verilir. Termostatlar elektrikli stc veya soutuculann

bulunduklar yerlerde kullanlrlar. Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmakzere iki ksmdan oluur. Termostadn bimetali sndnda, ekil l -23a da grldgibi bimetal saa doru bklr. Bimetalin bu hareketi termostadda bir konta aar,

baka bir konta kapatr. Is deimelerini mekanik harekete evirme, yalnz bimetal ileyaplmaz. ekil 1-23 b de grlen yksek genleme katsayl sv ile doldurulmu birkrk de ayn grevi yapar. Krk ince ve uzun bir boruyla kk bir depoya baldr.Bu elemanlar ve kontaklar termostad oluturur. Termostadn kk deposu scaklndenetlenecei yere konur. Kk deponun bulunduu yerdeki scaklk derecesiykseldiinde, kk depodaki sv genleir. Krn diyafram yukarya doru geniler.Termostadn kapal konta alr, ak konta kapanr. Soumada da bu olayn tersi

olur. nce boru ve ucundaki kk depo nedeniyle ekil 1-23 b de


33/49

yaps verilen termostada, kuyruklu termostatad verilir. Baz termostatlarda ekil l - 23 degrld gibi metal kontaklar yerine cva tpl kontaklar, dz bimetal yerine sarmal

bimetal kullanlr. Cam tbn sa ucu aada olduunda, cva bu tarafta bulunur ve cvakontak paralarn birletirir. Tbn sa ucu yukarya kalktnda, cva dier uca kayar.Kontak paralarnn aras alr. Byle bir termostadn bulunduu yerde scaklk derecesi

derse, sarmal bimetal toplanr. Termostat konta alr veya kapanr. Ortam snnca,sarmal bimetal alr. Termostat konta kapanmsa alr, almsa kapanr. Kullanlyerlerine gre termostatlar oda, su ve kat madde termostatlar olmak zere ksmaayrlrlar. Aadaki ksmlarda bu termostatlar hakknda ayrntl bilgi verilecektir.

ODA TERMOSTATLARI :

Oda scaklnn sabit tutulmasnda kullanlan termostatlara, oda termostad ad verilir.Grnleri ekil l-25 a da verilen oda termostatlarnn bir ok eidi vardr. Aadakirneklerde en ok kullanlan oda termostadnn yaps ve almas aklanacaktr:

RNEK 1) ekil l-24 de iki sinyal lambal bir oda termostadnn yaps verilmitir.Ortamn scaklk derecesi termostadn ayarl olduu scaklk derecesinin altna dtnde,termostadn sol taraftaki ana konta kapanr ve sa taraftaki yardmc konta alr. Budurumda stc ebekeye balanr ve ortam snmaa balar. Ayn anda (LI) sinyal lambasda yanar. Ortam sndka, bimetal saa doru kvrlmak ister.


34/49

Fakat sabit mknats bimetali hemen brakmaz. Bimetalde uygun deerde mekanikgerilme dounca, bimetal sabit mknatstan ani olarak kurtulur. Kontaklar sratli olarakdurum deitirirler. Bu durumda stc ebekeden ayrlr. (Ll) sinyal lambas sner, (L2)sinyal lambas yanar. Istc devreden knca, ortam soumaa balar. Ortamn scaklk

derecesi termostadn ayarl olduu scaklk derecesinin altna dtnde, bimetal soladoru kvrlmaa balar. Biraz sonra sabit mknats bimetali kendine eker. Kontaklargene ani olarak durum deitirirler. Istc tekrar ebekeye balanr. (L2) sinyallambas sner, (Ll) sinyal lambas yanar.

Termostatdaki sabit mknats kontaklarn hzl alp kapanmalarn salad halde,nemli bir saknca yaratr. rnein termostat 23Cye ayarlanmsa, sabit mknats

bimetali bu scaklkta eker. Istc devreye girer ve ortam snmaa balar. Bimetalinsabit mknatstan kurtulmas iin daha byk bir kuvvet gerekir. Bu kuvvet, ortamnveya termostadn scaklk derecesi 33Cye ktnda doar. Bu durumda da ortamarzulanmayacak kadar fazla snm olur. Yukarda verilen rnekten anlalaca zere,

termostat 23Cde kontan kapatr, 33Cde kontam aar. Termostadn ama vekapama scaklk dereceleri arasndaki bu farka, termostadn diferansiyeli ad verilir.Termostatda diferansiyeli kltmek iin, termostadn iine yapay s art salayan(Rl) direnci konur. Termostadn ana konta kapanp stc devreye girdiinde, (Rl)direncide ebekeye balanr. Ortam scakl 25Cye geldiinde, (RI) direncininsalad s ile termostadn iindeki scaklk 33Cye ykselir. Bimetal sabitmknatstan kurtulur ve devre alr. Bylece termostadn ama ve kapama scaklklararasndaki fark (Diferansiyel) 2Cye dm olur. Diferansiyelin ok kk olmasda, sistemin sk sk alp durmasna neden olduundan arzu edilmez.


35/49

RNEK 2) ekil 1-26 da ulu ve direnli bir oda termostadnn balantsverilmitir. Ortamn scaklk derecesi dtnde, termostadn bimetali aaya doru

bklr, ilk nce (W) ucuna sonra da (B) ucuna deer. (TR1) transformatrnnsekonder akm, termostadn (W-B) kontandan geerek (A) rlesini enerjilendirir.Kapanan (A2) konta stcy ebekeye balar. Bylece ortam snmaa balar.Kapanan (Al) konta termostadn iinde bulunan (Rl) direncinin devresini kapatr.Yalnz termostadn (B - R) konta bu direnci ksa devre eder.

Ortam snmaa baladnda, termostadn bimetali yava yava yukarya dorubklr. Bimetal ilk nce (B) ucundan ayrlr. Bu durumda (TR1) transformatrnnsekonderinden kan akm, termostadn (W-R) kontandan, (Rl) direncinden ve (A) rle

bobini iinden geerek devresini tamamlar. (Rl) direncinden geen akm, termostadniinde scaklk derecesini ykseltir. Bimetal daha sratli hareket eder ve (W) ucundanayrlr, (A) rlesinin enerjisi kesilir. Istc devreden kar. ekil l -26 da verilentermostatda kontaklarn ani alp kapanmalar, ekilde gsterilmemi bir sabit mknatslasalanr. Sabit mknats termostat diferansiyelinin bymesine neden olur. Sabitmknatsn yaratt bu saknca termostatda kullanlan (Rl) direnciyle nlenir.


36/49

RNEK 3) ekil l -27 de ulu ve kondansatrl bir oda termostadnn balants

verilmitir. Bu oda termostad, ekil l-26 da verilen oda termostadna ok benzer.Ortamn scaklk derecesi dtgnde, termostadn bimetali saa doru bklr.Termostadr (B - R) konta kapanr. (TR1) transformatrnn sekonder akm,termostadn (B - R) kontandan geerek (A) rlesini enerjilendirir. Kapanan (A2)konta stcy ebekeye balar. Bylece ortam snmaa balar. Kapanan (Al) kontaise termostadn (B - R) ularn ntler. Bu durumda (A) rle bobininin akm, hemtermostadn (B - R) kontandan ve hem de (Al) kontandan geerek devresinitamamlar. Ortamn scaklk derecesi "ykselince, bitemal sola doru bklr.Termostadn (B-R) konta alr. (Al) konta kapal olduundan, (A) rlesi

enerjilenmi durumda kalr. Ortamn scaklk derecesi ykseldike, bimetal sola dorudaha ok bklr. Sonunda termostadn (W - R) konta kapanr. Bu kontak, (Cl)kondansatr zerinden (A) rlesini ksa devre eder. (TR) transformatrnn gcufak olduundan ve bu gcn byk bir ksm da (Cl) kondansatr tarafndanekildiinden, (A) rle bobininden geen akm azalr. Rle paletini brakr vekapanm olan kontaklar alr. Bylece stc devreden km olur.


37/49

SU TERMOSTATLARI:

Su ve ya gibi svlarn scaklk derecelerinin sabit tutulmasnda kullanlantermostatlara, su termostad ad verilir.Su termostatlarnn yaps oda termostatlarnn

yapsna ok benzer. Su termostatlarnda s deimelerini mekanik harekete evirme,dz veya sarmal bitemal veyahut da sv doldurulmu krkle yaplr.Sutermostatlarnda da metal veya cva tpl kontaklar kullanlr.

ekil l-25 b de grnleri verilen su termostatlarnn dz ve ters olmak zereiki eidi vardr. Dz alan termostatlar, scaklk derecesi dtnde kontaklarnkapatrlar. Scaklk derecesi ykselince de kontaklarn aarlar. Dz alan sutermostatlan, scaklk derecesinin belirli bir deerden daha yukarya kmamas gerekenyerlerde kullanlrlar. Ters alan termostatlar, scaklk derecesi ykselince kontaklarnkapatrlar. Scaklk derecesi dnce de kontaklarn aarlar. Ters alan termostatlar,

scaklk derecesinin belirli bir deerin altna dmesinin istenmedii yerlerdekullanlrlar. Genellikle dz alan termostatlar stclarda, ters alan termostatlar isesoutucularda kullanlrlar.

KATI MADDE TERMOSTATLARI:

Termostatlar,kat maddelerin scaklk derecelerinin denetiminde de kullanlabilirler,rnein generatrlerde sarglarn ve yataklarn scaklk dereceleri termostatlarla

denetlenebilir. Bu gibi yerlerde kullanlan termostatlar, ya kullanldklar yerin scaklkderecesini sabit tutarlar veya scaklk derecesinin ykseldiini ilgililere bir bildirimaygt ile duyururlar. Kat maddelerin scaklk derecelerinin denetiminde kullanlantermostatlar, genellikle kapal olarak yaplrlar. Bu termostatlar kullanlacaklar yereuyan bir yapya sahiptirler.

PAKET ALTERLER:

Bir eksen etrafnda dndrlebilen, arka arkaya dizilmi birok dilimden oluan veok konumlu olan alterlere, paket alter ad verilir. Elektriksel aygtlara otomatikolarak kumanda etmek, her zaman ekonomik olmaz. Bu nedenle ufak gl ve basitaygtlarn altrlmalar, daha ok paket alterlerle yaplr. Paket alterler, kumandadevrelerinde butoniann yerine de kullanlabilirler. Paket alterler ekil l - 28 degrld gibi arka arkaya dizilmi ve paketlenmi bir ok dilimden oluur. Herdilimde bir, iki, veya drt kontak bulunur. Arzulanan kontak saysn elde etmek iin,uygun sayda dilim arka arkaya dizilir. Bylece paket alterlere istenildii kadarkontak konabilir. Paket alterlerin kumandas, zerlerinde bulunan kolu evirmekle

yaplr.


38/49

Bu kol evrildiinde, paket alterin kontaklar alr ve kapanrlar. Kol azar azardnecek ekilde yaplrsa, paket alter ok konumlu olabilir. ok konumlu paketalterlerle karmak kumanda problemleri zlebilir.

konumlu bir paket alterin yaps ve almas sekil l - 29, sekil l-30 ve ekil 1-

31 de verilmitir. Bu ekillerde paket alterin yalnz bir dilimi gsterilmitir. Paketalterin her dilimi sabit ve hareketli paralar olmak zere iki ksmdan oluur. Sabit

para zerine kontaklar yerletirilir. Bir eksen etrafnda dnen hareketli para ise,girintili ve kntl biimde yani eksantrik olarak yaplr. Eksantrik para zerindekigirinti ve kntlar, kontaklarn alp kapanmasn salarlar.

Paket alterin (O) konumu ekil l - 29 da gsterilmitir. alterin bu konumunda (1-2 ) ve (5-6) nolu kontaklar ak, (3-4) nolu kontak ise kapaldr. Dnen eksantrik parazerindeki kntlar, kontaklarn pimlerini darya doru iterler. Bu nedenle kntlarnkarlarnda bulunan kontaklar ak olurlar. Eksantrik para girintilerinin karsnda

bulunan kontaklardaki yaylar, pimleri ieriye doru iterler. Girintilerin karlarndabulunan kontaklarn kapanmasn salarlar. Paket alter (1) konumuna evrildiinde,ekil 1-30 dan grlecei zere (1-2) ve (5-6) nolu kontaklar kapanr. nk bukontaklarn pimleri dnen eksantrik paradaki girintilerin karsna gelir.


39/49

Yaylar kontaklarn kapanmasna neden olur. Dnen eksantrik para zerindeki knt(3 - 4) nolu kontan pimini darya iter ve bu kontak alr. Paket alter (2) konumunaevrildiinde, ekil 1-31 den grlecei zere (3-4) nolu kontak kapanr. nk bukontan pimi dnen eksantrik para zerindeki girintinin karsna gelir ve yay bukontan kapanmasna neden olur. Paket alterin (2) konumunda (1-2) ve (5-6) nolukontaklar gene kapal kalrlar. Bu kontaklarn pimleri dnen eksantrik paradakigirintilerin karsna gelir. Yaylar bu kontaklarn kapanmasna neden olur. ekil l - 30 veekil l - 31 incelenirse, ( 1-2) ve (5-6) nolu kontaklarn alterin (1) ve (2) konumlarndahep kapal kald grlr. Bunlardan (1-2) nolu kontak, (1) konumundan (2) konumu-na geerken hi almaz yani durumunu aynen korur. Halbuki (5-6) nolu kontak (1)konumundan (2) konumuna geerken, dnen eksantrik paradaki knt nedeniyle ncealr, sonra tekrar kapanr.

Yukarda yaps ve almas aklanan paket alter ekil l - 32 de verilen diyagramlabasit olarak gsterilebilir. Paket alterin kontak says, kontaklarn alp kapanmalar vekonumlan hakknda btn bilgiler bu diyagramdan kolayca renilebilir. Diyagramn solst kesinde bulunan (O, l, 2) rakamlar alterin konumlu olduunu gsterir. Buksmn altnda bulunan satrlar alterin konumlan iin, bu ksmn sanda bulunanstunlar ise alterin kontaklar iin kullanlrlar. Bu eit diyagramlarda konumunyazld satrla kontan gsterildii stunun kesitii kare, ya bo braklr veya iine birarp iareti konur. Kare bo brakldnda, alterin o konumunda ilgili kontan ak ol-duu anlalr. Eer kontak o konumda kapalysa, kare iine bir arp iareti konur.Yukarda almas aklanan paket alterin (0) konumunda (1-2) ve (5-6) nolukontaklar ak, (3-4) nolu kontak ise kapaldr. Bu nedenle ekil 1-32 de verilendiyagramda (0) konumunun karssnda. (1-2) ve (5-6) nolu kontaklarn altndakikareler bo braklr. Yalnz (3-4) nolu kontan altnda bulunan kareye arp iaretikonur. Bu diyagramn (1) ve (2) nolu satrlar ayn ekilde tamamlanr.


40/49

ekil 1-32 deki diyagram incelendiinde, (1-2) nolu kontan hem (1) ve hemde (2) konumunda kapal olduu grlr. Bu kontaa ait arp iaretleri arasndakiizgi, alterin (1) konumundan (2) konumuna geiinde, kontan almadngsterir. Paket alterin (1) ve (2) konumlarnda (5 - 6) nolu kontak da kapaldr. Bu

kontaa ait arp iaretleri arasnda izgi bulunmadndan, konum deiirken kontannce ald, sonra tekrar kapand anlalr. Diyagramda (1) ve (2) konumlan arasnakonmu krk ok, bu paket alterin yayl olduunu gsterir. Bu paket alter (2)konumuna evrilip braklrsa, paket alter (2) konumunda kalmaz. Yay nedeniyle (1)konumuna dner.

Paket alterler elektrik devrelerinde ekil l - 33 veya ekil l - 34 de verildii gibigsterilirler. Bu devrelerin her ikisinde de yukarda yaps ve almas aklanan konumlu ve kontakl yayl paket alter kullanlmtr. Bu paket alter ile sinyallambasnn kumandas yaplmaktadr. Paket alterin (0) konumunda (3 - 4) nolu kontak

kapal olduundan, yalnz (L2) lambas yanar. (0) konumunda (Ll) ve (L3) lambalarsnk kalrlar. Paket alter (1) konumuna evrildiinde, (3-4) nolu kontak alr,(1-2) ve (5-6) nolu kontaklar kapanr. Yanan (L2) lambas sner, snk olan (Ll) ve(L3) lambalar yanarlar. Paket alter (2) konumuna evrildiinde, (3 - 4) nolu kontakkapanr. Snk olan (L2) lambas yanar. Paket alterin (2) konumunda ( 1 - 2 ) ve (5-6) nolu kontaklar kapal kaldklarndan, (Ll) ve (L3) lambalar da yanmaa devamederler. (1 -2) nolu kontak (1) konumundan (2) konumuna geerken almayacandan,(Ll) lambas bu gei annda snmez. Halbuki (5-6) nolu kontak (1) konumundan (2)konumuna geerken ilk nce alr, sonra tekrar kapanr. Bu nedenle gei annda (L3)lambas nce sner, sonra tekrar yanar. (2) konumundan (1) konumuna izilmi olanok, paket alterin yayl olduunu gsterir. Paket alter (2) konumuna evrildikten sonraserbest braklrsa, o konumda kalmaz ve (1) konumuna dner.

ok kontakl ve ok konumlu bir paket alterin balant emasn ekil l - 33 veyasekil l - 34 deki gibi izmek olduka g olur. Bu gibi durumlarda paket alterinkontaklanyla balant emas en basit ekilde izilir. Kontaklarn alp kapanmalarayr bir diyagramda gsterilir ekil - 35 ve ekil l - 36 da bu ilkeye gre izilmi ikirnek devre verilmitir.


41/49

RNEK 1) ekil 1-35 de fazl bir asenkron motora yldz-gen paket alterleyol verilmesine ait balant emas verilmitir. Bu balantda konumlu ve sekizkontakl bir paket alter kullanlmtr. Paket alterde bulunan kontaklarn alpkapanmalar, ekil 1-35 de verilen diyagramda gsterilmitir. Paket alterin (0)konumunda btn kontaklar aktr. Paket alter (1) konumuna evrildiinde,diyagramdan grlecei zere (M) ve (A) kontaklar kapanr. G devresinde kapanan(M) ve (A) kontaktan, motoru yldz olarak ebekeye balar. Bylece asenkron motoryol almaa balar. Bir sre sonra paket alter (2) konumuna evrilir. Paket alterin bukonumunda (M) kontaklar gene kapal kalr. Yalnz (A) kontaktan alr ve ksa birsre sonra (B) kontaktan kapanr. G devresinde kapanan (B) kontaklar motorugen balar. Bylece asenkron motor yol alm ve gen almaa balam olur.

ekil 1-36 da rotoru sargl bir asenkron motora paket alterle yol verilmesine aitbalant emas verilmitir. Bu balantda be konumlu ve dokuz kontakl bir paket

alter kullanlmtr.

Asenkron motorun rotor devresine kademe yol verme direnci balanmtr. Paket

alter (O) konumundayken btn kontaklar aktr. Paket alter (I) konumunaevrildiinde, diyagramdan grlecei zere (M) kontaktan kapanr. G devresinde (M)kontaklar kapannca, rotor devresinde kademe diren bal iken, motor yol almaa

balar. Bir sre sonra paket alter (2) konumuna evrilir. Diyagramdan grlecei zere,alterin bu konumunda (M) kontaktan kapal kalrken, ayrca (A) kontaklar da kapanr.G devresinde kapanan (A) kontaklar, direnlerin birinci kademesini ksa devre ederler.Motorun devir says ykselmee devam eder. Bir sre sonra paket alter (3) konumunaevrilir. Paket alterin bu konumunda (M) ve (A) kontaklar kapal kalr. Ayrca (B)kontaklar da kapanr. G devresinde kapanan (B) kontaklar, direnlerin ikincikademesini ksa devre ederler. Motorun devir says artmaa devam eder. Bir sre sonrada paket alter (4) konumuna evrilir.


42/49

Paket alterin bu konumunda (M), (A) ve (B) kontaklar kapal kalr.Ayrca (C)kontaklar da kapanr. G devresinde kapanan (C) kontaktan, direnlerin nckademesini ksa devre ederler. Bylece rotor direnlerinin hepsi devreden karlm

ve motora yol verilmi olur.


43/49

ENDSTRYEL ELEKTRONK VE UYGULAMALARI

A-Giri

Gnmzde elektronik uygulamalar ok yer tutmaktadr. Elektromekanik alterlerinbilinen sakncalarn ortadan kaldrmak iin yaplan almalar sonucu, faz kontrolyaplabilen silisyum dorultmalar yani tristrler, daha sonra antiparalel iki tristrdenoluan triyaklar kullanlmaya balanmtr. Bu elemanlarn kullanlmaya balamasylaonlarn kontrol devrelerinde kullanlar. U.J.T., S.U.S., S.B.S., s ve k duyarl devreelemanlar da ok gelitirilmitir. Sz konusu bu elemanlara genel olarak EdstriyelElektrona devre elemanlar denir. Endstriyel elektronik devre elemanlarnnkullanlmasyla gnmzde hz, k, uzaktan kumanda kontrol devreleri, ekonomik,gvenli ve uzun mrl olarak yaplabilmektedir.

Bu blmde yukarda deinilen Endstriyel elektronik devre elemanlarna geniolarak yer verilecek, gerekli teorik bilgilerin yannda uygulama devreler, de verilecektir.

B- Is ve Ik Duyarl Devre Elemanlar: l-Is duyarl devre elemanlara) Tanm:

Gnmzde elektronik devre elemanlar ile oluturulan s kontrol devreleri yaygnolarak kullanlmaktadr. rnein yangn alarm, s dme alarm: (don alarm), motorsarglarnn s kontrol v.b. devreler.

Is duyarl elemanlar balca trdedir.1-Termistrler2-Termokupullar (Termo elemanlar)3-Termostatlar

Termostatlarn tanm ve uygulama rnekleri III. Blmde:aklandndan, bu blmde termistrler ve termokupuilarn tantm yaplmtr.

b)TermistrlerTermistrler iki trdedir.a) N.T.C. (Negatif Temparature Coeffecient)

b) P.T.C. (Pozitif Temparature Coeffecient)

N.T.C., negatif katsayl direntir. Isndka diren deeri der, souyunca artar.P.T.C., pozitif katsayl direntir. Isndka diren deeri artar. Elektrik motorlarnn

sya kar korunmalan P.T.C. ile yaplr. Ayrca k ile alan LDR kullanlan btndevrelerde N.T.C. kullanlabilir.

Lamba karartma devrelerinde kullanlan faz kontrol sistemleri s kontrolundakullanlamaz. Yksek gl stclarda, Radyofrekans mdahalesi bir sorun olarakkarmza kar.


44/49

Termistrlerin A.V.O. metre ile kontrolunda l aleti RxlOO konumuna alnr. laletinin ular termistre balanr ve termistr stlr. Termistr P.T.C. ise direncinartmas, N.T.C. ise direncinin azalmas gzlenmelidir. Aksi durumda termistr bozuktur.

Termistrlerin teknik zellikleri "Kumanda Devreleri I" kitabnda aklandndan, bublmde termistrlerle dzenlenen s kontrol devreleri zerinde durulmutur.

C- Termo Elemanlar (Termokupullar):Yksek scaklklar termometreler ile llemez. Scakln 600C'yi amas halinde

termoelektrik pirometeler kullanlr. Pirometrelerin genel yapsn termo elemanlar tekileder.

ki ayn metal (Demir-Konstantan, Bakr-Konstantan gibi) birletirildii ve birlemenoktas stldnda, bu iki metal ular arasnda potansiyel fark meydana gelir. Meydanagelen potansiyel farkn deeri, iki ayr metalin snma sonucunda scaklk ve souklukfarklarna baldr. Scak nokta ile souk nokta arasndaki scaklk fark ne kadar fazlaolursa, potansiyel fark da o kadar byk olur.

ki ayr nokta arasndaki potansiyel fark galvonometre ile llebilir. Ga vanometreskalas, scaklk karlna etalon edilirse, stlan yzeyin scakl llm olur.

b) Foto diren (L.D.R):

Ik etkisiyle direnci deien elemandr. ngilizce ad Light Dependent Resistancekelimelerinin ba harflerini bir araya gelmesi ile ksaca L.D.R olarak anlr. Foto direncefoto kondaktif pil de denir.

Foto direnler iki iletken metal arasna selenyum, germanyum silisyum, kurun slfat,bakr oksit gibi yar iletkenleri konulmas ile yaplrlar. Bakr iletkenler arasndaki yariletken yzeyin aydnlatlmas ile iki metal arasndaki diren der. Yani foto direncinkaranlktaki direnci ok yksek, aydnlkta ise dktr.

ekil: 13-5 de foto direncin sembol, selenyumdan ve slfattan yaplan foto direncinyaps grlmektedir.

Selenyumdan yaplan foto diren, bir demir plka zerine 175C de erimi olan

selenyumun dklmesi ve iersine %2 orannda thorium, zirconium, ceriumumkartrlmas ile elde edilir. Bu ekilde hazrlanan foto diren eleman 80C de baka birs ilemine tutulur.


45/49

Bylece elemann zerinde buharlanmadan dolay bir tabaka da oluturulur. Bu tabakazerine madeni bir halka tesbit edilir. D devre ularndan biri bu halkadan, dieri tabanelemanlar olan demir plaka karlr.

Kurun slfat foto direncin i yaps, ekil: 13-5/c de grlmektedir. Ocak teli gibihelezon eklinde sarlan bakr tellerin aras ve alt ksm kurun slfat ile doldurulur.Yuvarlak bir bakr zerine oturtulur, st ksm k geir effaf madde ile, alt ksm isek geirmeyen renkli plastik ile kaplanr.

Foto diren ile pil ve rlenin buluduu bir devrede, k ile rle akm k rol edilebilir.Ancak daha duyarl bir alma iin foto direncin bir transistr veya tristr devresindekullanlmas uygun olur.

ekil: 13-6/a da foto direncin aydnlatlmas rlenin enerjilendii, 13-6 de ise,

karartldnda rlenin enerjilendii devre grlmektedir.

(

ekilde, foto diren karartldnda devre akm ok kk olu Rle enerjilenemez.Foto diren aydnlatldnda, direnci az olacanda devre akm artar ve rle enerjilenir.Bu devrede, rle ekme akmnn byk olmamasna dikkat edilmelidir.

ekil: 13-6/b de ise, foto diren aydnlkta iken akm, R direnci ve foto direnzerinden devresini tamamlar ve rle enerjilenemez. Foto diren karartldnda, direncinartacandan akm, devresini rle zerinden tamamlar ve rle enerjilenir devredeki R

direnci, foto diren aydnlkta iken, akm snrlamas yapar.

Ik PN birleme blgesinde oluur. Temas blgesinin yan tarafndan kar yanstcyaarparak krlan k bir yne verilir.

Led ler A.C. hem de D.C. gerilimde alrlar normal alma gerilim 5V dolayndadr.

Ayrca, alma prensibi Led diyota benzeyen ve yayd k insan gznn grdfrekans band dnda kald iin grlmeyen Infrared Led diyot lar Vardr. Infrared Leddiyotlar foto transistrle birlikte kullanlr. Devreye Led diyodlar gibi balanr.


46/49

) Foto Transistr:

Foto transistr, k iddetiyle akm ykeltmesi deien bir transistordur.P.N.P veyaN. P. N. olabilir. Devrede foto diyod ile transistorun yerine tek bir eleman olarakkullanlr. Foto transistrlerde, baz ucu genelde kullanlmaz.

Emiter-Kollektr ucu normal transistrlerde olduu gibi kullanlr. Bu transisatrnbaz kollektr diyodu bir foto diyoddur. Bu diyodun yzeyine mercek sistemiyle kdmesi salanmtr. Ik gelince emiterden konvektre doru akm akmaya balar.Akmn deeri, a bal olarak dorusal deiimgsterir. Foto transistorun k alan

effaf ksm kapatldnda, normal transistr gibi alr. A.V.O. metre ile kontrol da,normal transistrlerde olduu gibi yaplr.

ekil: 13-10 da, foto transistorun sembol ve ayak balantlar grlmektedir.

g) Ik duyarl tristr (LASCR):

ngilizce ad, Light activated SCR kelimelerinin ba harflerinin bir araya getirilmesiile ksaca (LASCR) olarak anlan bu eleman k etkisiyle tetiklenen, ok duyarl birtristrdr. ekil: 13-11 de grld gibi sembol normal tristr gibidir. LASCR ile tek

bir devre eleman olarak dorudan doruya kla tetiklenebilir.

f) Ik duyarl silikon kontroll anahtar (LASCS):

ngilizce ad, Light Activated SCS kelimelerinin ba harflerinin bir araya getirilmesi ileksaca (LASCS) olarak anlan bu eleman, k etkisi ile tetiklenen SCS elemandr.ekil: 13-12 de grld gibi, sembol SCS gibidir. Bu eleman zerinde n kolaycaulaaca en aziki yzey bulunur.

4- Ik duyarl devre elemanl, transistorlu anahtar devreleri:


47/49

a) Foto diren (LDR), transistorlu anahtar devresi

ekil: 13-13 de foto diren ile bir transistorun anahtar olarak kullanld ve buna

bal olarak da bir rlenin altrld devre grlmektedir. Devrede foto direncinzerine k geldiinde foto direncin deeri azalr. Transistorun VBE gerilimi ve IB akmartar. T iletken olur. A noktasndaki V2 gerilimi sfr olur. Rle enerjilenir. Foto direnzerindeki k kesildiinde ise foto direncin i direnci ok artar VBE ve IB azalr Tyaltkan olur. V2 yaklak kaynak geri limine eit olur.

Rle bobini ularndaki gerilim sfr olur.Devrede,eer foto diren ile R nin yerlerideitirilirse, devre aklanlann tersi alr.

b) Ik pili, transistorlu anahtar devresi:

ekil: 13-14 de k pilinin transistrle birlikte kullanld anahtar devresigrlmektedir. Foto pil zerine k drldnde foto pil zerinde Transistoru iletkenyapacak gerilim oluur. Transistr iletken olur, rle enerjilenir. Karanlkta foto pil

zerindeki gerilim yok olacandan T yaltkan olur. Rlenin enerjisi kesilir.c) Foto diyod, transistorlu anahtar devresi

ekil: 13-15 de foto diyodun transistrle birlikte kullanld anahtar devresigrlmektedir.

Foto diyod- zerine k dmedii zaman, foto diyod ters yon akm ok klr. Fotodiyodun i direnci ok yksek olduundan R zerinden ileri baz polarmas alan T iletkenolur. Rle enerjilenir.

d) Foto transistorun anahtar olarak kullanlmas:ekil: 13-16 da, foto transistorun anahtar olarak kullanlmas grlmektedir.

Foto transistr zerine k drldnde bez-kollektr diyodu foto diyodolduundan ters yn akm artar. Bu akmn artmasyla R zerinden * geen akm artar. Tiletken olur. Ik kaynann younluuna gre R ulanndan yaklak kaynak gerilimigrlr rle enerjilenir. Ik kesildiinde foto. transistr yaltkan olur, kollektr akmazalr. Rle enerjilenemez..


48/49

Foto transistr ile daha kk akmlarla daha byk akmlarn kontrol istendiindeDarlington oto tansistrler kullanlr.

e) Foto tristrn anahtar olarak kullanlmas:

ekil: 13-17 de foto tristrn anahtar olarak kullanlmas grlmektedir. Foto tristrzerine k drldnde zaman tristr yalnz art alternanslarda iletken olur. Eksialternanslarda k olsa dahi foto tristr yaltkandr. Gerilim yk ularnda der. Ikkesildiinde yk akm gemez. Yksek akml alclarn kontrolunda foto tristr ile birliktekullanlr.


49/49

elektrik kumanda elemanları

Documents