qendra kërkimore zhvillimore – peja buletini shkencor nr...

ONLINE - ISSN 1800-9794 COBISS.CG-ID 20586256

REVISTË STUDIMORE - SHKENCORE

INTERDISCIPLINARE

Qendra Kërkimore Zhvillimore – PEJA

Buletini Shkencor Nr. 4

BOTIM - ONLINE “DARDANIA”

ISSN 1800-9794 COBISS.CG-ID 20586256

Republika e Kosovës Tel + 38649131414 www.qkzhpeja.org

Prill, 2016


BOTUËS:

QENDRA KËRKIMORE ZHVILLIMORE PEJA, PEJË

KËSHILLI BOTUËS:

- Prof. Dr. Alba Dumi - Dekane studimeve te ciklit të dyte dhe të tretë, Ismail Qemali, Vlorë, University

Albania

- Prof.Asoc.Dr. Adnan Jashari - Profesor në fakultetin e drejtesisë ne UEJL Tetovë, aktualisht Minister i drejtesisë në

Maqedoni

- Prof.Dr. Elez Osmani - Drejtor në Institutin për Kërkime Shkencore dhe Zhvillim, Mali i Zi, Ulqin - Profesor në fakultetin Ekonomik në Shkodër - Kyeradaktor i Buletinit shkencor i Universitetit ,,Luigj Gurakuqi,, Shkodër

- Prof. Dr. Esad Dauti - Rektor në Kolegjin Dukagjini

- Prof. Dr. Helena GRILLO - Universiteti “Aleksandër Moisiu” Durrës, Departamenti i gjuhës shqipe

- Dr.c. Egzona Osmanaj - Ligjëruese në Fakultetin Juridik në Kolegjin Dukagjini - Pejë - Përgjegjëse për shkencë dhe kërkime në Qendren Kerkimore Zhvillimore PEJA

- Dr.c. Kastriot Blakaj - Ligjërues në fakultetin e Shkencave Kompjuterike në Kolegjin Dukagjini - Pejë - Drejtor në Qendren Kerkimore Zhvillimore PEJA

- Prof.Asoc.Dr. Artan Hoxha - Fakulteti i Drejtësisë, Universiteti i Tiranës, Departamenti i të Drejtës Penale, Tiranë

- Prof.Asoc.Dr. Nazmi Maliqi - Kryeredaktor i Revistes Shkencore VIZIONE – Shkup

- Prof.Dr. Mefail Tahiri - Profesor në Fakultetin e Shkencave Kompjuterike në Kolegjin Dukagjini – Pejë

- Prof.Dr.Faruk Belegu - Profesor në Fakultetin e Shkencave Kompjuterike në Kolegjin Dukagjini – Pejë

- Dr. C. Lavdim Beqiri - Profesor në Fakultetin e Shkencave Kompjuterike në Kolegjin Dukagjini – Pejë


- Dr.c. Enver Daci - Qendra Kerkimore Zhvillimore PEJA

- Dr.c. Muhamet Kelmendi - Qendra Kerkimore Zhvillimore PEJA

- Prof. Besim Avdimetaj - Drejtor i drejtoratit të Arsimit në Komunën e Pejës

- Dr.c. Engelbert Zefaj - Drejtor i drejtoratit të Kulturës (Komuna PEJE) dhe përfaqësuës i Akademisë

Diplomatike Shqipëtare

- Prof.Dr. Ejup Rrustemi - Profesor në Fakultetin e Shkencave Kompjuterike në Kolegjin Dukagjini – Pejë

- Doc.Dr. Jetmire Zeqiri, Tetovë

- Doc.Dr. Jusuf Mustafai, Tetovë

- Prof. Dr. Eija Wieri - Profesor në Fakultetin e Shkencave Kompjuterike në – Finlandë

- Prof.Dr. Sali Kelmendi - Profesor në fakultetin e drejtesisë në Kolegjin Evropian Dukagjini

- Dr.Klodjan Skënderaj - Fakulteti i Drejtësisë, Universiteti i Tiranës, Departamenti i të Drejtës Penale, Tiranë

- Prof. Asoc. Dr Qamil Lireza - Universiteti "Aleksander Xhuvaani”, Elbasan

- Dr.c. Mentor Kaçi - Ligjërues në fakultetin e drejtesisë në Kolegjin Dukagjini

- KËSHILLI ORGANIZATIV - Lavdim Beqiri, Besmir Nikqi, Lirim Lani, Milot Blakaj, Blerim Hasi, Alban Dreshaj,

Mirlind Mavraj, Donjeta Krasniqi, Fisnik Morina, Alberta Bujupi, Merita Sylaj, Armend Gashi, Sebastian Merdita, Dardan Blakaj, QendresaThaqi, Shlirim Krasniqi

Dizajni kompjuterik;

Dr.c. Lavdim Beqiri, Dardan Blakaj

Shypi: Shtypshkronja DUKAGJINI


REVISTË STUDIMORE - SHKENCORE

INTERDISCIPLINARE

Teknologjia e Informacionit dhe Komunikimit

Shkenca Ekonomike

Shkencat e Drejtësisë

Shkenca Sociale

Shkencat e turizmit dhe mjedisit

Nr. 4 / 2016 Pejë, prill – 2016

www.qkzhpeja.org


Contents

Adem Dreshaj, Afrim Selimaj, Bedri Millaku - Metodologjitë e reja për planifikim strategjik dhe përfitimet mjedisore në zvogëlimin e ndotjes ................................................................................... 6

Ahmet IMAMI - Reformat në Administratën Gjyqësore në Republikën e Kosovës ....................... 16

Alberta Bujupi, Qendresa Thaqi - Ndikimi i përshkallëzimit të normës së tvsh-së në fitimet e bizneseve ............................................................................................................................................. 28

ARTUR HADROJ, Ekuilibri i Përgjithshëm, Kutia Edgeworth, Ekuilibri Walrasian. .......................... 39

Atifete Thaqi, Shpresa Feraj - Sistemi i menaxhimit të përformancës në NVM ............................. 49

Avni. H. ALIDEMAJ - Raporti ndërmjet politikës dhe administratës.............................................. 59

Brunilda Llaftiu, Loreta Bebi, Anxhela Llaftiu - Zbatueshmëria e Kodit të Etikës për Ekspertët Kontabël të Regjistruar ....................................................................................................................... 68

Brunilda Llaftiu, Loreta Bebi, Anxhela Llaftiu- Implementimi i Auditimit të Brendshëm në Sektorin Publik .................................................................................................................................... 75

Eldisa Cirogu - Politikat Europiane ne lidhje me emigracionin ......................................................... 83

Eranda Maraj Parimi i mosdiskriminimit në punë në bazë të praktikës së gjykatës europiane të drejtësisë, paga ................................................................................................................................... 87

Faruk Belegu - Analiza e proceseve dhe cikleve ekonomike permes algjebres lineare ................. 95

Faruk Belegu - ANALIZA EKONOMIKE PERMES MULTIPLIKATORVE TE LAGRANGEIT ..................104

Irsida Dinoshi (Rusi) - Vlerësimi performancës ekonomike të bizneseve me aktivitet ndërkombëtar në qarkun e Tiranës. ................................................................................................113

Kastriot Blakaj, Faruk Belegu - Roli i teknologjise informative (ti) ne lidhje me zgjidhjen e ekuacioneve diference .....................................................................................................................121

Kestrim Avidmetaj, Besnik Zekaj - Evoluimi i Bankave ...................................................................132

Leonita Lajçi - Sistemi i drejtësisë për të mitur në Kosovë ...........................................................141

Rezak Jakupi - Delikuenca minore-aspektet e definimit, akti, aktori dhe publiku .......................151

Skender Gojani - Kontrata për qiramardhënje ne teori dhe praktik .............................................164

Shqipe Xhaferri, Flutura Domi - Rendesia e kontabilitetit per njesite ekonomike ......................180

Zeliha Perquku - Kutllovci - Menaxhimi dhe Standardet e Udhëheqjes ne Shkolla .....................188

Zenel Gashi, Besnik Hoti - Menaxhimi i riskut te likuiditetit dhe ndikimet e tij (periudha e analizes 2006-2013) ..........................................................................................................................203


Adem Dreshaj, Afrim Selimaj, Bedri Millaku - Metodologjitë e reja për planifikim strategjik dhe përfitimet mjedisore në zvogëlimin e ndotjes

Prof. Ass. Dr. Adem Dreshaj Prof. Ass. Dr. Afrim Selimaj Prof. Ass. Dr. Bedri Millaku University of “Haxhi Zeka”, Pejë, Kosovë

Abstrakt Një metodë sistematike e planifikimit strategjik është parashikuar që të kuptohet lehtë dhe e drejtpërdrejtë; bazuar në bazat që janë të zbatueshme në mënyrë universale për çdo lloj të biznesit. Prandaj, kjo metodologji është krijuar më qëllim të grumbullimit dhe shkëputjen e ideve të çrregullta në proceset dhe teknikat (në strategjinë dhe zhvillimin e biznesit) , për të zhvilluar një metodologji sistematike që është e kuptueshme dhe e zbatueshme. Si shumë burime që nxitin menaxherët të "mendojnë në mënyrë strategjike", ose të përshkruajnë " lidership strategjik" me taktikat të menaxhimit . Mjetet strategjike analiza janë shpjeguar, kjo është bërë më shpesh koncepteve më tepër se praktikisht se si të shfrytëzojnë mjetet për planifikimin strategjik. Për më tepër, si ajo mund të tingëllojë, është një qasje e saktë apo të menduarit sistematik mbi këtë çështje; qëllimi është për të sjellë një perspektivë të re për lexuesin, dhe më e rëndësishmja, për të siguruar një përfitim nga aplikimi i kësaj metodologjie sistematike. Planifikimi strategjik sistematike (SSP) përbëhet nga një kuadër i fazave nëpër të cilat kalon çdo projekt, një model i procedurave për planifikimin e drejt, dhe bazat e përfshirë në ndonjë projekt të planifikimit strategjik. Keywords: strategji, planifikim, plani i biznesit

Hyrje Para se të fillojmë me planifikimin strategjik, bizneset duhet të ketë artikuluar misionet dhe vizionet e tyre, dhe të identifikojmë politikat e tyre themelore . Për këtë arsye, formulimi i duhur i misionit, politikave themelore do të luajë një rol përcaktues për suksesin e një plani strategjik. Misioni, dhe politikat themelore janë elementet që formojnë identitetin e përbashkët të një biznesi. Një biznes nuk mund të identifikohet vetëm me emrin e saj, logo të punës. Përvoja dhe ekspertiza e biznesit, dhe qëndrimi korporatave që ka zhvilluar do të krijojnë një identitet të veçantë të korporatave. Një nga funksionet e planifikimit strategjik është që të krijojë një lidhje


të fortë në mes të identitetit të korporatave të biznesit dhe të produkteve dhe shërbimeve që ato ofrojnë. Plani strategjik përcakton rrugën në mes të statusit aktual të biznesit dhe të arriturat në statusin e dëshiruar . Kjo ndihmon biznesin për të vendosur objektivat e saj, qëllimet, si dhe vendimet për të arritur këto objektiva dhe synime. Ajo përfshin një afat të gjatë dhe perspektivën ardhshëm. Plani strategjik ofron udhëzime për përgatitjen e planeve funksionale dhe buxhetin e biznesit në një mënyrë të tillë që ata të reflektojnë objektivat, qëllimet dhe strategjitë të planit strategjik gjatë fazës së zbatimit, si dhe duke u bazuar alokimin e burimeve më prioritetet. Planet funksionale na ndihmojnë në zbatimin e planeve strategjike duke organizuar dhe aktivizuar nën njësinë të veçanta të biznesit (të marketingut, financave, e prodhimit, mbrojtje të mjedisit , etj), për të ndjekur strategjinë e biznesit në aktivitetet e përditshme. Përgjegjësitë më të mëdha janë në zbatimin ose ekzekutimin e një plani strategjik edhe për mbrojtjen e mjedisit nga mbetjet dhe zhvillimin e qëndrueshëm . Kështu, planet funksionale të adresuara drejtpërdrejt në çështje të tilla si në efikasitetin dhe efektivitetin e prodhimit dhe marketingut duke përfshij edhe cilësinë e prodhimeve te mbrojtura nga toksiciteti ,dhe shtrirjen e shërbimit të klientit, si dhe suksesi i produkteve të caktuara duke e rritur pjesën e tyre në treg . Koha është kritike në zbatimin e një strategjie të biznesit për dy arsye. Së pari, ai fokusohet vëmendja e menaxherëve funksional në atë që duhet të bëhet tani për të bërë punën strategjike të biznesit. Së dyti, horizonti shkurtër, koha lejon menaxherët funksional të njohin kushtet aktuale dhe të përshtaten me ndryshimin e kushteve në zhvillimin e planeve funksionale. Planet funksionale janë më specifike se sa një strategji të biznesit për të udhëzuar veprimet funksionale të marra në pjesë të rëndësishme të shoqërisë për të zbatuar strategjinë e biznesit . Strategjia e biznesit siguron drejtimin e përgjithshëm. Planet funksionale japin udhëzime të veçanta të menaxherëve përgjegjës për arritjen e objektivave vjetore për të siguruar që menaxherët për të përmbushur objektivat vjetore. Planet specifike funksionale për të përmirësuar gatishmërinë e menaxherëve operativ për zbatimin e vendimeve strategjike, kur këto vendime paraqesin ndryshime të mëdha në strategjinë aktuale të firmës. Planet funksionale janë deleguar nga menaxherët e nivelit të biznesit me vartësit kryesorë të ngarkuar me drejtimin e zonave operative të biznesit. Menaxherët operativ të vendosin objektivat vjetore dhe planet operative që ndihmojnë për të arritur objektivat e biznesit dhe strategjive. Përfshirja e menaxherëve operativ kontribuon për një zbatim të suksesshëm. Më kritike, përfshirja aktive e rrit përkushtimin ndaj strategjive të zhvilluara. Është e vështirë për të përgjithësuar për zhvillimin e planeve të gjitha zonave funksionale. Brenda çdo zonë funksionale, rëndësia e variablave kryesorë ndryshon .


Planifikimi Strategjik

Në përmbledhjen e planifikimit strategjik ndihmon një biznes ti përgjigjet katër pyetjeve të mëposhtme : •Ku jemi ne? • Ku duam të shkojmë? • Si mund të arrinim synimin e destinacionin tonë ? • Si mund të monitorohet dhe vlerësohet suksesi jonë? Përgjigjet në pyetjet e mësipërme përbëjnë procesin e planifikimit strategjik. Përgjigja në pyetjen "Ku jemi ne?", Bën të mundur një analizë statusore që përfshin një rishikim të plotë dhe vlerësimin e mjedisit të brendshëm dhe të jashtëm, në të cilin operon biznesi. Përgjigja në pyetjen “Çfarë duam të arrijmë" "? . Përcakton : objektivat strategjike, të cilat përfaqësojnë rezultatet koncepteve drejt të cilit përpjekjet dhe veprimet do të jenë të dizajnuara, si dhe qëllimet , të cilat paraqesin rezultate të matshme dhe të nevojshme për të arritur deri sa objektivat mund të arrihen, në dritën e misionit, i cili është një shprehje e shkurtër e arsyes për të qenë i biznesit. Vizioni e cila është një shprehje konceptuale, realiste, dhe e shkurtër në të ardhmen e dëshiruar dhe parimet bazë që udhëheqin operacionet e biznesit. Strategjitë kryesore, të cilat janë vendimet që do të përdoren për të arritur objektivat dhe synimet strategjike. Përgjigjet në pyetjen "Si mund të arritur destinacionin tonë të synuar?". Së fundi, përpilimi i menaxhimit të informacionit, monitorimi për raportimin e planit të implementimit, vlerësimi i shkallës në të cilën rezultatet e arritura janë në përputhje me të vendosur më parë . Vizioni, politikat themelore, objektivat dhe qëllimet (d.m.th, vlerësimet të përformancës), dhe vlerësimin sistematik të planifikimit strategjik (SSP). Planifikimi strategjik apo SSP është modeli i procedurave me të cilën një organizatë përcakton statusin e saj aktual, mundësitë, qëllimet afatgjata, dhe strategjitë për arritjen e tyre. Qëllimet e SSP janë: për të detyruar një vështrim në të ardhmen, dhe për këtë arsye, jep një mundësi për të ndikuar në të ardhmen, ose të marrë një qëndrim pro-aktiv; për të siguruar ndërgjegjësimin më të mirë të nevojave dhe mbrojtjes së mjedisit ; për të ndihmuar, përcaktuar dhe të përqendrohet në objektivat e organizatës; për të siguruar një drejtim, vazhdimësisë dhe udhëheqjes efektive; dhe siguron standardet e përgjegjësisë për njerëzit, programet, dhe mjeteve të ndara. Teknikat që do të përdoren për planifikimin strategjik nuk duhet të perceptohet si një procedurë sistematike, dhe duhet të jenë vazhdimisht të përsëritshme dhe të ndryshohet, në


varësi të karakteristikave të rasteve individuale. Disa forma të punës (në format e dokumenteve kryesore), janë përdorur në aplikimin e teknikave në çdo seksion ose hapat e modelit SSP. Version sistematike në planifikim të plotë strategjik përbëhet nga një kuadër të fazave nëpër të cilat kalon çdo projekt, një model të seksioneve për planifikimin e drejtë , duke përfshirë edhe bazat në ndonjë projekt të planifikimit strategjik.

Fazat e planifikimit strategjik Çdo projekt planifikimi strategjik ka katër faza. Këto janë: 1. Orientimi; 2. Plani strategjik; 3. Planet strategjike të hollësishme; 4. Plani i zbatimit , të kontrollit dhe monitorimit të mjedisit . Në faza II dhe III, specialisti i planifikimit ndjek një metodë të procedurave për të arritur planet alternative strategjike. Në pronat apo bizneset e mëdha, specialisti i planifikimit përdor faza II në versionin e plotë SSP për të zhvilluar planin e përgjithshëm strategjik. Specialisti i planifikimit mund të përsërisë fazën III të versionit të plotë për të zhvilluar plane të detajuara strategjike të çdo biznesi, apo ndarje të mbajtjes ose të biznesit të madh, ose mund të përdorim versionin e shkurtuar të SSP nëse biznesi është i vogël.

Orientimet e planifikimit strategjik Planifikimi është qartësuar, cili është përgjegjës për të bërë atë deri kur, ku për të punuar, të tjerët janë të përfshirë, në çdo aspekt të detyrueshme të detyrës ose ndonjë kufizimi në të cilat planifikimi është për t'u bërë. Qëllimi është përcaktuar në shtrirjen dhe kufijtë e planifikimit. Për më tepër, pyetje për të nxitur të menduarit krijues në lidhje me organizatën nën shqyrtim janë të përgatitur. P.sh, këto pyetje mund të jenë të destinuara për të identifikuar ndryshimet në pritjet dhe prioritetet e klientëve për të nxjerrë një pamje të ardhmen e organizatës, mjedisin konkurrues, dhe tendencat e brendshme dhe në industrinë ndërkombëtare. Është e rëndësishme që pyetjet janë të përgatitur në mënyrë të tillë që një mjedis i stuhi mendimesh ku do të krijohet në masën e mundshme. Vëmendje e veçantë duhet t'i kushtohet për të siguruar një ambient të rehatshëm dhe in-formal të punës, i çliruar nga procedurat që është krijuar ditë-për-ditë,. Në mënyrë objektive duke mbledhur informacion në lidhje me organizimin në shqyrtim, me përvojë të individëve jashtë organizatës, por nga radhët e palëve të interesuara (p.sh. furnizuesit, klientët, shitësit, etj), janë identifikuar. Përveç kësaj, individët më njohuri përkatëse dhe pjesëmarrës janë identifikuar nga organizata ( pavarësisht hierarkisë ).


Plani i zbatimit dhe kontrolli Plani i zbatimit është një mjet që merr planet strategjike të korporatave dhe duke u zhvilluar bizneset . Kjo është një grup i aktiviteteve të dizajnuara për të arritur objektivat e projektit. Plani i zbatimit është se si organizata arrin objektivat që janë të përcaktuara në planet strategjike. Në planin e implementimit, organizatat vendosin se ku, si, kur dhe për të cilin janë bërë veprime. Biznesi ka të bëjë me prioritete gjatë kësaj faze të zbatimit. Pas përshkrimit të qëllimeve prioritare, të caktuar për njësi përgjegjëse, aktivitetet dhe projektet e nevojshme për të arritur këto qëllime do të shpjegohet mënyrën e përparësive. Kjo fazë përfshin edhe përgatitjen e buxheteve për shfrytëzimin e burimeve të nevojshme për realizimin e planeve të veprimit . Qëllimi kryesor këtu është që të jetë në gjendje për të matur koston e çdo aktiviteti, duke përcaktuar burimin dhe strukturën e kostos gjatë procesit të përgatitjes së buxhetit, buxhet shtesë monitorimin e mjedisit dhe trajtimi i mbetjeve, si dhe për të ndihmuar procesin e përparësive të shpenzimeve. Për më tepër, kriteret e përformancës janë të monitoruara në këtë fazë, për të identifikuar devijime nga qëllimet duke analizuar arsyet e këtyre devijimeve. Monitorimi është i rregullt dhe raportimi i progresit drejt qëllimeve të përcaktuara në planin strategjik. Vlerësimi është matja e rezultateve të implementimit në kundër të objektivit strategjik duke përfshij qëllimet dhe analiza e konsistencës dhe rëndësinë e këtyre objektivave . Matja e përformancës është matja e rezultateve të implementimit duke përdorur treguesit e përformancës. Një tregues i përformancës është shprehur në terma të kohës, sasisë, cilësisë, dhe koston për të siguruar masën e saj. Treguesit e përformancës janë kategorizuar si input, output, produktivitetin, rezultatin , dhe cilësinë. Devijimet nga qëllimet duhet të identifikohen duke ndjekur deri të treguesit e performancës dhe duhet të analizohen shkaqet e këtyre devijimeve. Në qoftë se ndryshimet janë vërejtur, për sa i përket konsideratat e mësipërme, rezultatet e papritura dhe të padëshiruara do të vijnë në lidhje me, ose objektivat strategjike ekzistuese dhe qëllimet nuk janë realiste, atëherë plani i rishikuar, rivlerësuar, dhe vazhdon të zbatohet me versionin e saj të përditësuar. Pyetje themelore në monitorimin dhe vlerësimin janë: • Çfarë të bëjmë? • Si ne e kuptojmë se kemi arritur? • Sa efektive është zbatimi? • Çfarë duhet të ndryshohet?


Bazat e planifikimit strategjik Bazat e planifikimit strategjik, baza mbi të cilën çdo planifikim strategjik duhet të jenë Avantazhet konkurruese, skenarët, dhe strategjitë. Avantazhet konkurruese- është avantazhi i parë A, themelore si rezultat i hetimit të faktorëve të brendshëm dhe të jashtëm, dobësitë dhe pikat e forta të organizatës janë përcaktuar. Në bazë të krahasimeve të forta me kushtet e tregut, pikat e forta të veçanta (d.m.th përparësitë konkurruese të organizatës), janë përcaktuar. Skenarët - është themelore analiza B. Skenari është bërë në faktor të jashtëm makroekonomik, analizë të industrisë, etj . Me këtë analizë, skenarët negative dhe pozitive janë të vendosur. Këto skenarë do të ndihmojnë për të parashikuar të ardhmen e industrisë. Strategjitë - Strategjitë është C. Është themelore që ndihmon organizatën për të përcaktuar se si për të arritur mundësin që kanë sjellë nga përputhjet themelor A, d.m.th përparësi konkurruese, me B themelore, d.m.th skenarëve. Kjo strategji themelore e karakterizon procesin që organizata duhet të ndjekin në mënyrë për të arritur mundësin, dhe e drejton organizatën se si ajo duhet të bëhet.

Planifikimet sistematike seksionet strategjike Ajo përbëhet nga një model më pesë seksione për planifikimin e thjeshtë për të përcaktuar tri bazat e përfshirë në ndonjë projekt të planifikimit strategjik . Hetimin e brendshme të mjedisit dhe kushtet të qartësimit të statusit aktual. Që nga fillimi vitit, pjesa e parë e SSP është të përgjigjet në pyetjen "Ku jemi ne?", Kjo kërkon një analizë të plotë të statusit. Analiza mbulon kryesisht vlerësimet e mëposhtme: • Analiza e strukturës së brendshme të organizatës detyrave dhe autoriteteve, shfaqje, problemet, potencialet, kulturës institucionale, burimeve njerëzore, të nivelit të teknologjisë, etj; • Mjedisit të jashtëm, si dhe mjedisin, në të cilin operon organizata dhe palët e lidhura (grupin e synuar të organizatës dhe palëve të prekura negativisht ose pozitivisht nga aktivitetet e organizatës); • Analiza e zhvillimeve, gjatë dhe pas analizës së statusit, pikat e forta dhe dobësitë e brendshme të organizatës dhe zhvillimet me origjinë nga faktorët e jashtëm që janë identifikuar . Analiza statusore fillon me një histori të shkurtër të biznesit dhe përcakton politikat e ndjekur dhe përformanca e treguar nga ana e biznesit gjatë viteve të fundit në kuadër të misionit të saj. Kështu, përputhshmëria e mallrave dhe / ose shërbimeve të prodhuara nga biznesi për qëllimet


dhe politikat e përgjithshme, si biznesi që i shërben grupit të synuar (Strategjitë e përgjithshme të miratuara në këtë drejtim, etj), janë vlerësuar. Qëllimi është për të identifikuar potencialin e biznesit duke marrë parasysh përformancën e saj ekzistuese dhe problemet. Pikat e forta të identifikuara do të hedhin dritë mbi qëllimet e ardhshme të biznesit, ndërsa dobësitë e saj do të formojnë bazën e masave që do të merren nga biznesi. Qëllimet e analizës së mjedisit janë: • Për të përcaktuar zhvillimet dhe trendët në mjedisin makroekonomike (demografike, ekonomike, juridike politike, teknologjike dhe social-kulturor), që ndikon në biznes dhe industrinë e saj më së shumti; • Për të kuptuar fuqitë që ndikojnë konkurrencën në industrinë e (bizneseve të reja, klientët, furnizuesit, zëvendësuesit, konkurrentët, qeverinë, institucionet financiare, etj); • Të parashikojnë tendencat që këto kompetenca do të krijojnë për industrinë cilat organizata mund të përballet dhe të ndikuara nga e ardhmja . Krahasimi i statusit dhe identifikimi i avantazheve konkurruese anët e forta dhe dobësitë e organizatës janë krahasuar me faktorët kyç në faza të zhvillimit të tregut, kapacitetet dhe burimet e konkurrentëve kryesorë dhe faktorët e suksesit të industrisë, për të identifikuar përparësitë konkurruese. Një faktor është konsideruar si një avantazh konkurrues në qoftë se ajo është diçka që biznesi ka (ose ka aftësinë të ardhmen për të bërë), veçanërisht mirë në lidhje me aftësitë e konkurrentëve ekzistues ose potencialë. Firma fiton përparësi konkurruese duke kryer këta faktorë strategjike të rëndësishme me kosto më efektive apo më efikase se konkurrentët e saj. Identifikimin e faktorëve konkurruese kërkon një fokus të jashtëm. Kur faktorët kryesorë të brendshëm përmes analizës së përformancës së kaluar dhe të tanishme janë të izoluara, hapi tjetër është për të identifikuar kushtet e industrisë apo trendët dhe krahasimin e tyre me konkurrentët. Ndryshimi i kushteve të industrisë mund të çojë në nevojën për të ri shqyrtuar pikat e forta dhe të dobëta të brendshme në përcaktimin sapo dalin të sukseset industriale . Rezultati duhet të jetë një përcaktim nëse faktorët kryesorë të brendshëm janë: • Faktorët e avantazhit konkurruese të siguruar për të bizneset me një avantazh ndaj konkurrentëve të saj, si dhe faktorët kyç për këtë arsye rreth të cilit për të ndërtuar strategjinë e biznesit. • Kërkesat e faktorëve bazë të biznesit që janë të rëndësishme për aftësitë e biznesit për të pasur çdo konkurrent të qëndrueshëm: nuk paraqet burim potencial të ndonjë avantazhi strategjik. • Faktorët në të cilën biznesi aktualisht mungon është e nevojshme në aftësi, njohuri, ose burimet për të konkurruar në mënyrë efektive. Ky vlerësim është një input i rëndësishëm për shkak se bizneset do të duan për të shmangur zgjedhjen e strategjive që varen nga faktorë në këtë kategori. Dhe bizneset zakonisht synojnë dobësitë kryesore si zona për vëmendje të veçantë në mënyrë që të ndreqin dhe për të ndryshuar këtë situatë.


Supozimet nënkuptojnë faktorët e jashtëm që nuk janë nën kontrollin e drejtpërdrejtë të biznesit përgatitur planin strategjik, por që mund të ndikojë në progresin dhe suksesin e planit strategjik. Pas shqyrtimit të faktorëve socio-kulturore, faktorët teknologjike, kushtet politike mjedisore ligjore, faktorët makro-ekonomike, dhe variablave që vijnë nga sistemi ndërkombëtar në analizën e mjedisit, tendencat e palëve të lidhura të tilla si konkurrentët, klientët dhe furnizuesit duhet të reflektojnë mbi sistematiken strategjike të planifikuar si supozime. Supozimet janë bërë në bazë të këtyre variablave, p.sh, përmes qasjes se stuhive të mendimeve . Statusi shqyrtohet në bazë të supozimeve dhe rezultateve të përftuara që janë vlerësuar. Është e rëndësishme që ky hap është përsëritur vazhdimisht, duke marrë në konsideratë kushtet në zhvillim dhe inovacione. Kështu, supozimet janë grupuar nën skenarë të ndryshëm, ndikimet e tyre të mundshme pozitive dhe negative në industri janë identifikuar, dhe statusi i mundshëm në industrinë është përcaktuar : • Pikëpamjet e brendshëm në përputhje të së ardhmes; • Fokusimi në mungesë lidhjeje logjike dhe ndryshim; • Eksplorimi i ndikimit të aktorëve në ndryshimet kryesorë, dhe se si ata reagojnë për mjedisin; Pikët për t'u marrë parasysh gjatë zhvillimit të skenarët: • Cilat do të jenë kufijtë e industrisë 5 vjet më vonë? • Cilat janë kufijtë aktuale dhe zinxhirët me vlerë të shtuar ,të lidhura me industrinë në të cilën ju konsideroni të bashkuar ? • Cilat aktorë mund të ndikojnë dukshëm në zhvillimin e skenarëve? • Kush, dhe në çfarë mase, do të ndikohet nga zhvillimet në industri ? • Cilët janë faktorët e dhënë në drejtimin për të ardhmen e industrisë? •Cilët janë faktorët kritik të panjohur, në vend se faktorët e mundshëm për të parashikuar? • Cili është ndryshimi më i rëndësishëm që do të ndodhë në bilancin e kompetencave të sektorit? • Derisa skenarët janë shkruar në detaje, ata duhet të lirohen nga mospërputhjet e brendshme? • Skenarët e hollësishme nuk duhet të përshkruajë gjendjen e pesë vjet më vonë, por në lidhje me zhvillimet që do të marrë gjatë këtyre pesë viteve? Strategjitë janë instrumente që sigurojnë arritjen e objektivave afatgjata. Kjo është një kurs i veprimit përzgjedhur nga një seri e opsioneve për të arritur një qëllim të vendosur kundër pasigurive. Për organizata për të arritur një përparësi të qëndrueshme konkurruese në industrinë e vet dhe tregjet, që kërkon përgjigje për pyetjen "çfarë duhet të bëhet?" dhe zhvillon strategjitë alternative. Pra, është e nevojshme për të analizuar se çfarë duhet bërë dhe si duhet ata të bëhen për të arritur mundësitë dhe qëllimet, si dhe për të identifikuar strategjitë alternative. Përcaktimi i një strategjie të përshtatshëm për një biznes fillon në identifikimin e mundësive dhe rreziqeve për mjedisin . Kjo ka të bëjë me identifikimin e një sërë strategjive alternative, ngushtimin e këtij rangu duke njohur kufizimet e imponuara nga aftësia e biznesit, si dhe përcaktimin e një ose më shumë strategjive në nivele të pranueshme të rrezikut. Duke vlerësuar


mundësitë e përcaktuara në bazë të analizave të kryera, strategjitë e ndryshme që mund të zbatojë janë: • Duhet të ketë vetëm një strategji e vetme për një mundësi të vetme. • Nëse ka mundësi të shumta, strategjitë e shumta mund të vendoset . Këtu plani strategjik më të përshtatshme për organizimin që është zgjedhur. Për ta bërë këtë, ne kemi bërë një vlerësim të alternativave të bazuara në faktorë cilësorë. P.sh: • Bashkëpunimi; • Përparësitë konkurruese; • Struktura fleksibile e organizimit; • Orientimi i tregut faktorët e suksesit kritike, etj. Vetëm duke bërë një vlerësim sa më objektive dhe të paanshme që është e mundur, ne mund të dalim me vendimin më të mirë. Teknika që mund të aplikohen në të njëjtën kohë për të zgjedhur strategjinë më të mirë alternative janë: • Opsioni i rrjetit strategjik ; • Rrezikimi i drejtuesve ; • Vlerësimi financiar. Për më tepër, është e nevojshme për të vlerësuar rentabilitetin e strategjisë alternative dhe elementeve të rrezikut nga të cilat mund të preken (kryesisht forcën e punës, menaxhimin, klientit, etj), dhe për të identifikuar probabilitetin e aktualizimin e saj në kuadër të planit. Edhe në qoftë se strategjia më e mirë është zgjedhur, nga ndonjë prej këtyre teknikave, planet e emergjencës janë ende të nevojshëm për strategjinë e zgjedhur në një mjedis të rrezikshëm për mjedisin nga veprimtarit e dëmshme . Një analizë e ndjeshmërisë duhet të kryhet, duke marrë parasysh mundësinë se supozimet themelore dhe parametrat mos dalin ashtu siç pritej dhe masat që duhen marrë parasysh në këtë drejtim duhet të identifikohen.

Përfundim Nevoja për një metodë sistematike të planifikimit strategjik është, sa më shumë thirrje menaxherëve të "mendojnë në mënyrë strategjike" dhe kjo është bërë më shpesh koncepteve në vend që tregon se si të përdorin mjete për planifikim strategjik. Prandaj, kjo metodologji sistematike është sjellë në mënyrë që të mbledhë idetë shkëputur dhe konflikteve , proceset dhe teknikat (shkruar në strategjinë dhe zhvillimin e biznesit), nën të njëjtën çati, dhe të jenë lehtësisht të kuptueshme dhe të aplikuar. Qëllimi i planifikimit sistematik strategjik (SSP), është për të detyruar një vështrim në të ardhmen dhe, prandaj, ofron një mundësi; për të ndikuar në të ardhmen, ose të marrë një qëndrim pro-aktiv; për të siguruar ndërgjegjësimin më të mirë të nevojave dhe mjedisit; për të ndihmuar të përcaktohet dhe të përqendrohet në objektivat e organizatës; për të siguruar një sens drejtimi, vazhdimësisë dhe udhëheqjes efektive; dhe për të vendosur të gjithë në sistem dhe siguron standardet e përgjegjësisë për njerëzit, programeve, dhe mjeteve të ndara.


Literatura

1) Abrams, R. M., & Kleiner, E. (2000). The Successful Business Plan: Secrets and Strategies (3rd ed.). Running R. Media.

2) Adem Dreshaj : Menaxhimi i cilësisë se produkteve dhe ndikimet mjedisore ne biznes 2014.

3) Bütüner, H. (2004). Stratejik Yönetim: Neden, Nasıl? [Strategic Management: Why, How?] (1st ed.). Rota Yayın.

4) Harrison, J. S., & St. John, C. H. (2001). Foundations in Strategic Management (2nd ed.). South-Western Publications. Hax, A. C., & Majluf, N. S. The Strategy Concept and Process: A Pragmatic Approach (2nd ed.). Prentice Hall.

5) Hill, C. W. L., & Jones, G. R. (2001). Strategic Management: An Integrated Approach (5th ed.). Houghton Mifflin College.

6) Hitt, M. A., Ireland, R. D., & Hoskisson, R. E. (2005). Strategic Management: Competitiveness and Globalization (6th ed.). South-Western Thomson.

7) Muther, R. (2011). Planning by Design (1st ed.). Institute for High Performance Planners. 8) Pearce, J., & Robinson, R. (2011). Strategic Management: Formulation, Implementation

and Control (12th ed.). McGraw-Hill. 9) Pietersen, W. (2002). Reinventing Strategy: Using Strategic Learning to Create and

Sustain Breakthrough Performance (1st ed.). John Wiley & Sons. 10) Porter, M. E. (1998). Competitive Strategy: Techniques for Analyzing Industries

and Competitors. The Free Press. Wheelen, T. L., & Hunger, J. D. (2001). Strategic Management and Business Policy (8th ed.). Prentice Hall. Wickham, P. A. (2004). Strategic Entrepreneurship (3rd ed.). Pearson Education Limited.

11) Wright, P., Parnell, J., & Kroll, M. (1997). Strategic Management: Concepts (4th ed.). Prentice Hall.


Ahmet IMAMI - Reformat në Administratën Gjyqësore në Republikën e Kosovës

Mr.sc. Ahmet IMAMI1

1. HYRJE

Administrata gjyqësore ka rëndësi të veçantë në sistemin gjyqësor të shteteve demokratike. Për këtë arsyeje në secilën gjykatë të Republikës së Kosovës ajo duhet të zhvillohet dhe të funksionoj në mënyrë sa më efikase dhe sa më transparente duke e respektuar legjislacionin e vendit.

Me administratën gjyqësore nënkuptojmë rregullimin e punëve që kanë të bëjnë për të krijuar kushtet për punë më qëllim të funksionimit sa më të mirë të një gjykate, duke e sistemuar tërë sistemin administrativ nëpërmjet kryetarit apo administratorit të gjykatës së caktuar.

Pasi që në Republikën e Kosovës janë bërë disa reforma administratën gjyqësore, atëherë kam parë të rrugës që të bëjë një punim shkencor lidhur me këto reforma, të titulluar: “Reformat në administratën gjyqësore të Republikës së Kosovës”

Në këtë punim do t’i trajtojë reformat të cilat janë brenda administratës gjyqësore në Republikën e Kosovës, përkatësisht kuptimin e kompjuterizimit të administraës, kuptimin e administratës gjyqësore dhe rëndësinë e saj, projektet që kanë pasur rëndësi të madhe të cilat janë bërë me rastin e reformimit të ksaj administrate si dhe normën të cilën duhet ta përmbushin gjyqëtarët për marrjen e vlerësimit pozitiv të përformancës së tyre me qëllim të fitimit të statusit të gjyqëtarit deri në moshën e pensionimit.

Vlenë të ceket se funksionimi i administratës gjyqësore ka qenë sfide e madhe pasi që në vitin 2013 janë bërë reforma të thella në organizimin dhe funksionimi jo vetëm të gjyqësorit por të tërë sistemit të drejtësisë në Republikën e Kosovës.

Do të mundohem ta bëjë një punim sa me të qartë për lexuesit e këtij punimi, me qëllim që të gjithë të interesuarit të kenë mundësi që të marrin njohuri themelore lidhur me administratën gjyqësore në përgjithësi si dhe me reformat që janë bërë në këtë administratë të Republikës së Kosovës.

Prandaj, në një pjesë të konsiderueshme do të përdorë metodën krahasimore, metodën analitike, metodën sociologjike, metodën normative, metodën historike, metodën e intervistës dhe metodën komparative gjyqësore – juridike.

1 Autori është asistent në Fakultetin Juridik të Universitetit Publik të Gjilanit “KADRI ZEKA”, në Gjilan.


2. Kuptimi dhe procesi i kompjuterizimit i administratës gjyqësore

Me administrimin e gjykatave merret Këshilli Gjyqësor i Kosovës, nëpërmjet komisionit për administrimin e gjykatave. Ky komision ka për qëllim: Të përgatisë dhe rekomandojë politikat për administrim të gjykatës përfshirë ato të menaxhimit të rrjedhës së lëndëve, teknologjisë informative të menaxhimit të lëndëve, objekteve, qasjes së publikut, logjistikës dhe sigurisë; të krijojë dhe bashkërendojë programet dhe projektet që kanë për qëllim përmirësimin e administrimit të gjykatave; të mbikëqyrë zbatimin e akteve normative lidhur me administrim të gjykatave; të udhëzojë aktivitetet e njësisë për shqyrtimin e performansës së Gjyqësorit; si dhe në rast të kërkesës së Këshillit, të adresojë çështje tjera lidhur me administrim të gjykatave.2 Secila gjykatë ka administratorin e vet. Administratorët e gjykatave menaxhojnë funksionet administrative të asaj gjykatë që i takojnë. Ato funksione janë: regjistrimin, hartimin dhe monitorimin e statistikave dhe raporteve të gjykatës; regjistrimin dhe arkivimin e dosjeve të gjykatës dhe lëndëve të mbyllura; mirëmbajtjen e dosjeve; sigurimin e gjykatës, menaxhimin e stafit administrativ të gjykatës; mirëmbajtjen e sakt të llogarive financiare; të siguroj qasjen e publikut në regjistrat e gjykatës dhe informacionin që mund të zbulohet për publikun; të sigurojë zbatimin dhe përputhshmërinë me rregullat dhe procedurat e themeluara nga këshilli; ndërmarrjen e detyrave dhe përgjegjësive të tjera siç mund të caktohen nga kryetari i gjykatës apo gjyqëtari mbikqyrës.3

Sa i përket kompjuterizimit të administratës gjyqësore, ajo nënkupton krijimin e një menaxhimi efikas të lëndëve, me administrimin e gjyqësorit, përmes vendosjes të sistemit elektronik. Shpërndarja e shpejtë e informacioneve, nëpërmjet sistemit elektronik, suksesi i luftës kundër korrupsionit, rritja e efikasitetit, rritja e profesionalizmit, konsolidimi i integritetit moral dhe fitimi i besimit të publikut, janë disa nga sfidat kryesore. Procesi i kompjuterizimit të gjykatave përfshinë:

1. Menaxhimin elektronik të lëndëve;

2. Menaxhimin elektronik të dokumenteve;

3. Automatizimin e zyrave dhe

4. Qasjen në internet.

1. Menaxhimi elektronik i lëndëve – me menaxhimin elektronik të lëndëve nënkuptojmë regjistrimin e lëndëve të reja dhe palëve të përfshira në to. Ky proces i menaxhimit të lëndëve është një substituim apo zëvendësim i regjistrave manual të gjykatave me një sistem elektronik. Ky sistem, çdo herë, përmbanë të dhëna për datën dhe kohën e regjistrimit e të dhënave, kush i ka regjistruar ato dhe llojin e dokumenteve të regjistruara. Në këtë rast paraqitet mundësia e krijimit të një liste të veçantë të çështjeve gjyqësore. Me anë të kësaj forme të kompjuterizimit, lëndët menaxhohen nga momenti i regjistrimit e deri në momentin e ekzekutimit.

2 Rregullore mbi organizimin dhe veprimtarinë e Këshillit Gjyqësor të Kosovës, e datës 2 nëntor 2012, neni 23, paragrafi 1-5. 3 Sadik Haxhiu – Flamur Hyseni, “Sistemi Gjyqësor në Republikën e Kosovës”, Gjilan 2013, fq. 38.


2. Menaxhimi elektronik i dokumenteve – nënkupton regjistrimin e të gjitha dokumenteve në programe të kompjuterit, si dhe ruajtjen në dosje të veçanta. Pas regjistrimit të këtyre dokumenteve, atëherë i shtohen për menaxhimin e lëndëve, si pjesë e dosjes së lëndës për secilin rast.4

3. Automatizimi i zyrave – nënkupton që të gjithë gjyqtarët, prokurorët si dhe stafi ndihmës i tyre të pajisen me kompjuterë.

4. Qasja në internet – në kuadër të procesit të elektronizimit të zyrës është edhe qasja e kompjuterëve të tillë në internet. Pjesa dërmuese e menaxhimit të gjykatave bëhet përmes internetit për personat e autorizuar.5

3. Kuptimi i reformës së administratës gjyqësore dhe procesi i reformimit të saj në Republikën e Kosovës

Funksionimi i administratës nëpër gjykatat e Republikës së Kosovës është njëra ndër çështjet me tematike në ditët e sotme dhe njëkohësisht është edhe sfidë për sistemin gjyqësor të Kosovës, përkatësisht për funksionimin e mirëfilltë të gjykatave. Këtë ka bërë edhe me interesante edhe fakti që gjyqësore në Kosovë ka kaluar nëpër një reforme thelbësore të organizimit të tij, ku është bërë reformimi jo vetëm i gjyqësorit por i tërë sistemit të drejtësisë.6

Vlenë të theksohet se në shtetet demokratike ekziston edhe kontrolli gjyqësor i administratës, e cila nënkupron rrugën gjyqësore për menjanimin e kundërligjshmërisë në ushtrimin e administratës, që mund të aplikohet tek, pasi paraprakisht të konsumohet rruga administrative për evitimin e kundërligjshmërisë në ushtrimin e administratës, ose kur me ligje është parashikuar që përjashtimisht, ligjshmëria e ushtrimit të administratës nuk mund të shqyrtohet në rrugë administrative.7

Në shtetin e Republikës së Kosovës, deri në vitin 2000, administrata gjyqësore e Republikës së Kosovës, ka funksionuar në mënyrë manuale si në menaxhimin e lëndëve, si në menaxhimin e dokumenteve si dhe në shkrimin e shkresave të cilat janë bërë brenda gjykatave, e të cilat kanë qenë aktgjykimet, aktvendimet si dhe procesverbalet e ndryshme. Pas vitit 2000, administrata gjyqësore në Republikën e Kosovës, është pasuruar me disa kompjuterë të ndryshëm, ku ata kompjuterë u kanë shërbyer vetëm sekretarëve juridik për shkrimin e aktgjykimeve, aktvendimeve si dhe procesverbaleve të ndryshme, ndërsa menaxhimi i lëndëve dhe menaxhimi i dokumenteve akoma ka vazhduar me sistem manual, deri në vitin 2006, pra kemi pasur vetëm zëvendësimin e makinave manuale të shtypit me kompjuterë.

Në vitin 2006, është realizuar projekti i quajtur me emrin SMIL - Sistemi Informativ për Menaxhimin e Lëndëve, i cili kishte për qëllim krijimin e sistemit elektronik në administratën gjyqësore të Republikës së Kosovës, domethënë krijimin e sistemit elektronik për funksionimin e punës së të gjitha gjykatave të Republikës së Kosovës, ku menaxhimi i lëndëve dhe menaxhimi i dokumenteve të bëhet në mënyrë elektronike.

4 Esat Stavileci – Agur Sokoli – Mirlinda Batalli, “E drejta administrative”, Prishtinë 2010, fq. 270. 5 Po aty, fq 271. 6 Fejzulla Berisha, “E drejtë administrative”, Pejë 2013, fq. 276. 7 Agur Sokoli, “Kontrolli i punës së administratës dhe përgjegjesia e saj politike”, Prishtinë 2009, fq. 35.


3.1. Sistemi informativ për menaxhimin e lëndëve (SMIL)

Ky sistem ka kaluar nëpër tri faza:

Në fazën e parë është përfshirë implementimi i Sistemit për Menaxhimin Informativ të Lëndëve (SMIL), e cila është zbatuar me sukses përmes pilot-projektit në Gjykatën dhe Prokurorinë e Qarkut në Prishtinë. Ky softuer mbulonte vetëm menaxhimin e lëndëve penale. Në fazën e dytë janë bërë disa modifikime në softuer dhe është zgjeruar shtrirja e tij në katër Gjykatat dhe Prokuroritë e Qarkut si dhe në të gjitha Zyrat e Prokurorive. Ndërsa, në fazën e tretë, është paraparë shtrirja e SMIL softuerit në të gjitha institucionet gjyqësore të Kosovës dhe mbulimin e të gjitha llojeve të lëndëve (si civile ashtu edhe penale).8 Funksionet kryesore të cilat i ka ofruar sistemi informativ për menaxhimin e lëndëve (SMIL) kanë qenë: regjistrimi i lëndës; dërgimi i lëndës; analiza e lëndës; kalendari dhe orari; seancat dhe procesverbali; gjykimi dhe zgjidhja; apelet dhe ankesat; mjetet e jashtëzakonshme juridike; plotfuqishmëria; zbatimi; arkivimi etj.9

Përpos aktiviteteve të shënuara më lart, SMIL ka mundësuar edhe disa aktivitete përcjellëse që janë nevojitur gjatë menaxhimit të lëndëve, si p.sh. bashkimin e lëndëve, krijimin e akteve dhe dokumenteve të ndryshme etj. Për tu mundësuar funksionimi i mirë i këtij sistemi, në të gjitha nivelet dhe institucionet e parapara, nevojitet një infrastrukturë e qëndrueshme dhe me shpërndarje adekuate si dhe instalimi i rrjetit kompjuterik lokal. Instalimi i rrjetit kompjuterik lokal, në të gjitha ndërtesat që është shfrytëzuar nga gjyqësia e Kosovës, ka qenë një nga parakushtet kryesore për të pasur një IT infrastrukturë funksionale e që i ka përmbushë kërkesat e ndryshme. Pra, si rezultat i këtij aktiviteti, të gjitha institucionet gjyqësore të Kosovës, kanë pasur rrjetin e vet kompjuterik të instaluar. Kjo ndërlidhje, përpos që u ka mundësuar komunikim më efektiv dhe më racional, ka qenë edhe parakusht për funksionimin e plotë të sistemit SMIL.10 Mirëpo, projekti SMIL-Sistemi Informativ për Menaxhimin e Lëndëve ka dështuar. Arsyet e dështimit të këtij projekti kanë qenë:

- Stafi i administratës gjyqësore nuk ka qenë i përgatitur mirë për kompjuterë; - Kompjuterët të cilët kanë qenë në gjykatat e Republikës së Kosovës kanë qenë të

amortizuar dhe nuk kanë mundur t’i përballojnë këtij sistemi; - Nuk ka ekzistuar databaza për menaxhimin e lëndëve dhe të dokumenteve; - Ka pasur pengesa të mëdha në rrjet; - Nuk ka pasur kompjuterë të mjaftueshëm, ku në një zyrë ka ekzistuar vetëm një

kompjuterë, i cili është dashur të shfrytëzohet edhe nga gjyqtari edhe nga sekretari juridik;

- Gjatë regjistrimit të lëndës të regjistruesit është shfaqur fraksion tek data dhe nuk ka lejuar vazhdimin e punës në SMIL;

- Lëndët e ish gjyqtarëve, kur janë dërguar tek gjyqtarët e rinj, kanë paraqitur problem dhe nuk kanë mundur të punojnë në to;

- Ka ekzistuar mungesa e nomenklaturave lokale; - Personat juridik nuk kanë mundur të regjistrohen, gjegjësisht gjatë regjistrimit është

bllokuar sistemi dhe është dashur të ristartohet kompjuteri; - Komunikimi në mes të gjykatave dhe prokurorive ka qenë i pamundur;

8 http://www.kgjk-ks.org 9 Po aty. 10 Po aty.


- Përmbajtjet e akteve të ndryshme nuk kanë mundur të shënohen askund por vetëm titulli i tyre;

- Te gjyqtarët e AC (ankesave civile) nuk është hapur fare ky sistem, edhe pse lëndët janë dërguar nga regjistruesit; etj.11

Pas dështimit të sistemit SMIL–Sistemi Informativ për Menaxhimin e Lëndëve, Këshilli Gjyqësor i Republikës së Kosovës, për periudhën 2012-2017, ka përfunduar projektin lidhur me sistemin elektronik të administratës gjyqësore, me të cilin është bërë një kombinim në mes të projektit SMIL- Sistemit Informativ për Menaxhimin e Lëndëve dhe projektit të ri, Strategjia e Teknologjisë së Informimit dhe Komunikimit (Strategjia e TIK-së). Ku me këtë projekt TIK-SMIL, Këshilli Gjyqësor i Republikës së Kosovës, synon të ketë një sistem gjyqësor që është efikas, transparent, llogaridhënës për punën e tij dhe i qasshëm për të gjithë.

Projekti TIK-SMIL është planifikuar të realizohet në dy faza kryesore:

- Faza përgatitore e cila është paraparë të zgjatë 12 muaj; dhe - Faza kryesore e cila është paraparë të zgjatë 36 muaj.

Faza përgatitore - duhet të krijojë mundësitë apo kushtet për realizimin e suksesshëm të fazës kryesore. Qëllimi kryesor i fazës përgatitore është zhvillimi i një tërësie të dispozitave funksionale të detajuara për sistemin e menaxhimit të lëndëve për gjykatat. Përveç kësaj, të gjithë gjyqtarëve, prokurorëve dhe stafit ndihmës do t’iu ofrohet trajnim bazë i TIK-ut dhe i shkathtësive të shkruarit në të gjitha gjykatat dhe prokuroritë e Republikës së Kosovës.12

Faza kryesore - fillon pas përfundimit të fazës përgatitore dhe përfshinë këto aktivitete kryesore: zhvillimin, pilotimin dhe testimin e SMIL-it për gjykatat; përgatitjen e specifikave funksionale për zhvillim, pilotim dhe testim të SMIL-it për prokuroritë; vendosjen e SMIL-it për gjykatat dhe prokuroritë; trajnim për shfrytëzimin e SMIL-it nga gjyqtarët, prokurorët dhe stafit ndihmës; prokurimi dhe instalimi i softverit dhe hardverit nëpër gjykata dhe prokurori; krijimi i qasjes në internet dhe një e-mail sistemi; dhe krijimi i një web-portali.13

3.2. Strategjia e Teknologjisë së Informimit dhe Komunikimit (TIK-së)

Strategjia e Teknologjisë së Informimit dhe Komunikimit (TIK-së), ka për qëllim krijimin e një sistemit gjyqësor më efikas, transparent, llogaridhënës për punën e tij, të shtohen dukshëm informatat në lëndët gjyqësore dhe në punën e gjykatave ku nëpërmjet TIK-së, Këshilli Gjyqësor, kryetarët e gjykatave, gjykatësit si dhe gjithë stafi t’i kryejnë detyrat e tyre në mënyrë efikase, duke kontribuar në shtimin e përgjithshëm të efikasitetit dhe transparencës së sistemit gjyqësor. Ndërsa, qëllimet specifike të Strategjisë të Teknologjisë së Informimit dhe Komunikimit (TIK-së) janë:

- Transformimi i gjykatave të Republikës së Kosovës në gjykata me sisteme elektronike, të cilat do ta kenë një bazë qendrore të informacioneve, një infrastrukturë të veçantë të TIK-së dhe do t’i këmbejnë të gjitha të dhënat dhe shkresat në formë elektronike brenda sistemit gjyqësorë të Republikës së Kosovës;

11 Këshilli Gjyqësor i Kosovës, “Intervistë me z. Islam Azemi - Administrator i Gjykatës Themelore në Gjilan” 12 http://www.kgjk-ks.org 13 Po aty.


- Menaxhimi proaktiv i gjykatave bazuar në të dhënat dhe raportet e atypëratyshme; - Disponueshmëria e shërbimeve online për qytetarë, përmes krijimit të një ëeb-faqe të

gjyqësorit; - Krijimi e burimeve njerëzore përbrenda KGJK-së që i posedojnë njohuritë dhe

shkathtësitë e nevojshme për realizimin e kësaj strategjie, si dhe ofrimin e trajnimeve dhe pajisje adekuate për stafin e gjykatave, me qëllim të përdorimit të përditshëm dhe të papenguar të programeve kompjuterike, postës elektronike dhe internetit të Këshillit Gjyqësor të Kosovës;

- Bashkëpunimi i gjerë me sistemet gjyqësore të tjera në përdorimin e TIK-së në gjyqësor, si rajonal ashtu edhe në nivelin ndërkombëtar.14

Strategjia e Teknologjisë së Informimit dhe Komunikimit (TIK-së), për ta arritur qëllimin e saj dhe për t’ia mundësuar Këshillit Gjyqësor të Kosovës t’i arrijë qëllimet e saja, ka paraparë tetë shtylla kryesore të kësaj strategjie:

1. Baza ligjore dhe Rregullativa; 2. Sponsorimi dhe mbështetja e vendimmarrjes; 3. Infrastrukturë Harduerike Adekuate; 4. Platformë Adekuate Softuerike; 5. Siguria e Sistemeve të TIK-ut; 6. Analiza Zhvillimi dhe Metodat e Implementimit; 7. Resurset Njerëzore; 8. Resurset Statistikore dhe Menaxheriale.15

1. Baza ligjore dhe Rregullativa – Këshilli Gjyqësor i Kosovës ka siguruar shpalljen e sinkronizuar dhe me kohë të rregulloreve, për ta mundësuar realizimin e Strategjisë së TIK-së në përputhje me kornizat e legjislacionit dhe rregullores në fuqi. Për ta realizuar këtë shtyllë, Këshilli Gjyqësor i Kosovës, ka iniciuar dhe realizuar këto programe: Inicimin e ndryshimeve legjislative të nevojshme për vënien e suksesshme në përdorim të TIK-së në gjyqësorin e Kosovës; Ndërmarrjen e ndryshimeve rregullatore në kuadër të përgjegjësive të KGJK-së; Krijimin e kornizës dhe procedurave për sigurimin e zhvillimit të nismave testuese.16

2. Sponsorimi dhe mbështetja e vendimmarrjes – kjo strategji dhe ky vizion i KGJK-së nuk do të kishte mundur të realizohet pa financim të konsiderueshëm. KGJK-ja ka bërë përpjekje të mëdha që të siguroj fonde për përmbarimin e kësaj strategjie. Gjithashtu për t’i realizuar këto qëllime ambicioze, KGJK-ja ka siguruar mbështetjen dhe bashkëpunimin e stafit të gjykatave. KGJK-ja ka promovuar strategjinë dhe qëllimet e saja përmes krijimit të një grupi të përdoruesve, të cilët kanë përfaqësuar interesat e kryetarëve të gjykatave, gjyqtarëve dhe punëtorëve të gjykatave. Programet strategjike të cilat janë iniciuar nëpërmjet kësaj shtylle janë: Ofrimi i mbështetjes së vazhdueshme, me kohë dhe të plotë për operacionet nëpërmjet monitorimit të zbatimit të Strategjisë së TIK-së; Sigurimin e fondeve adekuate për përmbarimin e kësaj strategjie të TIK-së nëpërmjet ngritjeve në buxhetin e KGJK-së dhe në asistencën e donatorëve; Sigurimin e bashkërendimit të projekteve të donatorëve; Angazhimin në

14 Këshilli Gjyqësor i Kosovës, “Strategjia e TIK-së”, Prishtinë 2012-2017, fq. 6-8. 15 Po aty, fq. 9. 16 Po aty, fq. 10.


bashkëpunimin ndërkombëtar dhe rajonal; dhe Krijimin dhe dhënien e një mandati një grupit të përdoruesve.17

3. Infrastrukturë Harduerike Adekuate – për ta realizuar qëllimin strategjik të shtyllës së tretë, KGJK-ja është angazhuar në këto programe: Krijimin e një dhome adekuate për server qendror; Ofrimin e lidhjeve adekuate midis të gjitha lokacioneve të gjyqësorit; Ofrimin e infrastrukturës për server; Krijimin e kapaciteteve për rikthim në rast të fatkeqësive; Sigurimin e kompjuterëve adekuat të tavolinës; Migrimin nga sistemi operativ ËIN XP në ËIN 7; Zbatimin e UPS-së qendrore me gjenerator të rrymës në lokacionet e gjyqësorit; Zbatimin e sistemeve të audio incizimit; dhe Zbatimin e sistemeve të mbrojtjes së dëshmitarëve.18

4. Platformë Adekuate Softuerike – në shtyllën e katërt, KGJK-ja ka përzgjedhë platformat dhe veglat softuerike adekuate, të cilat janë përshtatur nevojave të gjyqësorit të Kosovës, duke i marrë parasysh të gjitha të metat dhe përparësitë e solucioneve të llojllojshme që kanë qenë në dispozicion në treg. Për realizimin e shtyllës së katërt janë ndjekur dy programe strategjike: është zgjedhur mjedisi adekuat për zhvillimin e softuerëve; dhe është zgjedhur sistemi adekuat për bazën e të dhënave.19

5. Siguria e Sistemeve të TIK-ut – në këtë shtyllë KGJK-ja ka krijuar një arkitekturë të rrjetit të sigurtë e gjithëpërfshirës për këmbimin e informatave në tërë KGJK-në; ka krijuar aftësi për gatishmëri dhe reagim në rastet emergjente; ka përforcuar shkathtësitë dhe qëndrueshmërinë e teknologjisë informative, për t’i mbështetur emergjencat, përtëritjen e skedarëve në rast të fatkeqësive dhe funksionimin e pandërprerë të teknologjisë informative dhe të komunikimeve; ka krijuar aftësi për mbrojtje kibernetike për shërbimet e internetit të KGJK-së. Për realizimin e këtyre qëllimeve, nga KGJK-ja, janë marrë disa programe e të cilat janë: zbatimi i procesit të menaxhimit të rrezikut ndaj sigurisë; zbatimi i vlerësimit të cenueshmërisë, zbatimi i forcimit të sistemit; zbatimi i menaxhimit të ditarit; zhvillimi i politikave, mbajtja e trajnimit për personel dhe siguri; sigurimi i sigurisë fizike në dhomat e serverëve; krijimi i dokumentit të sistemit etj.20

6. Analiza Zhvillimi dhe Metodat e Implementimit – për ndihmën për t’u krijuar thelbi i kësaj shtylle ekzistojnë disa programe: përcaktimi i procedurave të analizimit të punës; zhvillimi i aplikacioneve softuerike në përputhje me standardet teknike; sigurimi i metodologjive adekuate të testimit dhe pranimit; ofrimi i trajnimeve për shkathtësitë themelore dhe të avancuara të TIK-së; përcaktimi i metodologjive të zbatimit të cilat u përshtaten nevojave të KGJK-së, gjykatave dhe punëtorëve të gjykatave; krijimin e ëeb portalit; ofrimin e qasjes online në aktvendime dhe legjislacion; përdorimi i nënshkrimit digjital etj.21

7. Resurset Njerëzore – për ta ndërtuar këtë shtyllë dhe për ta realizuar qëllimin strategjik të kësaj shtylle, KGJK-ja ka iniciuar dhe zhvilluar këto programe strategjike: krijimin dhe ruajtjen e menaxhimit dhe organizimit të fuqishëm të projektit; krijimin dhe ruajtjen e burimeve të brendshme të fuqishme të TIK-së; krijimin dhe analizimin të burimeve të procesit

17 Po aty, fq. 13. 18 Po aty, fq. 17. 19 Po aty, fq. 22. 20 Po aty, fq. 24. 21 Po aty, fq. 31.


të punës; ndërtimin e burimeve për trajtim; punësimin e zyrtarëve vendor për TIK; krijimin gradual të shërbimeve të ndihmës në zyrë; si dhe ofrimin e trajnimeve për stafin e KGJK-së.22

8. Resurset Statistikore dhe Menaxheriale – në shtyllën e tetë, KGJK-ja, ka planifikuar t’i iniciojë këto programe: ngritjen e konsiderueshme të aftësisë raportuese të KGJK-së, avancimin e aftësisë së KGJK-së për ta menaxhuar sistemin gjyqësor; përmbushjen e standardeve të CEPEJ-it dhe standardeve të tjera ndërkombëtare të raportimit.23

4. Norma që janë të obliguar ta përmbushin gjyqtarët brenda vitit dhe vlerësimi i performancës së gjyqtarëve

Normat që janë të obliguar t’i përmbushin gjyqtarët brenda vitit janë të rregulluara me rregulloren e cila është nxjerrë para se të bëhen reformat në sistemin gjyqësor dhe ajo rregullore është duke u zbatuar edhe pas reformimit të sistemit gjyqësor.

Caktimi i normave sipas rregullores dallohet varësisht prej gjykatave. Si p.sh:

Normat e punës së gjyqtarëve të Gjykatës Supreme janë të përcaktuar në bazë të kategorive të lëndëve si në vijim:

- Ankesa penale "AP" 11 lëndë mujore ose 131 lëndë në vit. - Propozim për vazhdimin e paraburgimit dhe ankesa kundër aktvendimit 110 lëndë

mujore ose 1314 lëndë në vit. - Ankesë penale për të mitur "APM’’ 10 lëndë mujore ose 119 lëndë në vit. - Ankesa penale për shkallën e tretë 8 lëndë mujore ose 101 lëndë në vit. - Kërkesë për mbrojtën e ligjshmërisë "KML" 11 lëndë mujore ose 131 lëndë në vit. - Kërkesë për zbutjen e dënimit "KZD" 17 lëndë mujore ose 202 lëndë në vit. - Ankesa civile "AC" 18 lëndë mujore ose 219 lëndë në vit. - Revizion "REV" dhe "REV II" 15 lëndë mujore ose 175 lëndë në vit. - Mbrojtje e ligjshmërisë "MLC" 15 lëndë mujore ose 175 lëndë në vit. - Përsëritje e procedurës civile "PPC" 17 lëndë mujore ose 202 lëndë në vit. - Civile të ndryshme "CN" 44 lëndë mujore ose 526 lëndë në vit. - Ankesa ekonomike "AE" 12 lëndë mujore ose 138 lëndë në vit. - Revizione ekonomike "REV E" 15 lëndë mujore ose 175 lëndë në vit. - Mbrojtje e ligjshmërisë "MLE" 15 lëndë mujore ose 175 lëndë në vit. - Administrative "A" 27 lëndë mujore ose 329 lëndë në vit. - Ankesa administrative "AA" 22 lëndë mujore ose 263 lëndë në vit. - Kërkesë për rishqyrtime administrative "KRJA" 16 lëndë mujore ose 188 lëndë në vit. - Përsëritje e procedurës administrative "PPA" 17 lëndë mujore ose 202 lëndë në vit. - Mbrojtje e ligjshmërisë administrative "MLA’’ 17 lëndë mujore ose 202 lëndë në vit.24

Ndërsa normat e punës së gjyqtarëve të ish Gjykatave të Qarkut dhe tani të Gjykatës së Apelit janë të përcaktuar në bazë të kategorive të lëndëve si në vijim:

22 Po aty, fq. 38. 23 Po aty, fq. 42. 24 Rregullore për caktimin e normave të punës së gjyqtarëve, e datës 11 nëntor 2010, neni 5.


- Procedura paraprake 31 lëndë mujore ose 375 lëndë në vit. - Konfirmimi i aktakuzës 31 lëndë mujore ose 375 lëndë në vit. - Penale I (të renda) 3 lëndë mujore ose 31 lëndë në vit. - Penale I (të lehta) 10 lëndë mujore ose 119 lëndë në vit. - Penale I (armëmbajtje pa leje) 31 lëndë mujore ose 375 lëndë në vit. - Penale II 31 lëndë mujore ose 375 lëndë në vit. - Penale për të mitur para kolegjit (të rënda) 3 lëndë mujore ose 31 lëndë në vit. - Penale për të mitur para kolegjit (të lehta) 10 lëndë mujore ose 119 lëndë në vit. - Penale për të mitur-procedurë përgatitore 31 lëndë mujore ose 375 lëndë në vit. - Penale për të mitur (armëmbajtje pa leje) 31 lëndë mujore ose 375 lëndë në vit. - Civile I (me marrëveshje) 30 lëndë mujore ose 365 lëndë në vit. - Civile I (të tjera) 20 lëndë mujore ose 239 lëndë në vit. - Civile II 31 lëndë mujore ose 375 lëndë në vit.25 Normat e punës së gjyqtarëve të ish Gjykatës Ekonomike dhe tani të Gjykatës Themelore në

Prishtinë – Departamenti për Çështje Ekonomike janë të përcaktuar në bazë të kategorive të lëndëve si në vijim:

- Konteste ekonomike 20 lëndë mujore ose 239 lëndë në vit. - Ekzekutimet (me dokument autentik) 50 lëndë mujore ose 597 lëndë në vit. - Ekzekutimet (të tjera) 20 lëndë mujore ose 239 lëndë në vit.26 Normat e punës së gjyqtarëve të ish Gjykatave Komunale dhe tani të Gjykatave Themelore

janë të përcaktuar në bazë të kategorive të lëndëve si në vijim:

- Procedura paraprake 37 lëndë mujore ose 438 lëndë në vit. - Konfirmimi i aktakuzës 37 lëndë mujore ose 438 lëndë në vit. - Penale I (të rënda) 24 lëndë mujore ose 292 lëndë në vit. - Penale I (të tjera) 48 lëndë mujore ose 576 lëndë në vit. - Penale për të mitur para kolegjit 24 lëndë mujore ose 292 lëndë në vit. - Penale për të mitur në procedurë përgatitore 31 lëndë mujore ose 375 lëndë në vit. - Civile I (mesatare) 27 lëndë mujore ose 329 lëndë në vit. - Jashtë-kontestimore 50 lëndë mujore ose 600 lëndë në vit. - Ekzekutimet civile (patundshmëritë) 20 lëndë mujore ose 239 lëndë në vit. - Ekzekutimet civile (të tjera) 110 lëndë mujore ose 1314 lëndë në vit.27 Normat e punës së gjyqtarëve të ish Gjykatave Komunale për Kundërvajtje dhe tani të

Gjykatave Themelore – Divizionit për Kundërvajtje janë të përcaktuar në bazë të kategorive të lëndëve si në vijim:

- Procedura e rregullt 150 lëndë mujore ose 1800 lëndë në vit. - Procedura e shkurtër 249 lëndë mujore ose 2986 lëndë në vit.28 Zgjidhja 100% e lëndëve, siç është përcaktuar në rregulloren e KGJK-së mbi normat,

konsiderohet si performancë e kënaqshme. Performanca sistematike e një gjyqtari duhet të analizohet thellësisht. Në këtë analizë duhet të merren parasysh, kryesisht caktimi i lëndëve posaçërisht të vështira dhe të gjata. Gjyqtari i cili nuk e ka zgjidhur numrin e lëndëve të 25 Po aty, neni 6. 26 Po aty, neni 7. 27 Po aty, neni 8. 28 Po aty, neni 10.


caktuara sipas rregullores së KGJK-së mbi normat, por gjatë periudhës së caktuar kohore i ka zgjidhur të gjitha lëndët e reja të parashtruara, konsiderohet se e ka realizuar normën e tij 100%, për arsye të bazuara si: nuk ka numër të mjaftueshëm të lëndëve; mungesa në punë për shkak të pushimit vjetor, pushimit mjekësor, festave dhe trajnimeve mbi pesë (5) ditë në muaj; angazhimi në grupe punuese, komisione, etj, nga KGJK apo nga autoritete tjera të përcaktuara me ligj; pengimi i mbarëvajtjes së punës në gjykatë për më shumë se pesë (5) ditë për shkak të mungesës së rrymës, ndërtimeve, vërshimeve, etj.29

Gjyqtarët do të vlerësohen, deri sa te merret vendimi mbi emërimin e tyre të përhershëm, gjashtë (6) muaj para fillimit të procedurës së riemërimit. Vlerësimi i rregullt i të gjithë gjyqtarëve të emëruar si të përhershëm duhet të bëhet çdo tre (3) vite. Kriteret e vlerësimit të gjyqtarëve janë:

Integriteti personal dhe aftësitë e përgjithshme profesionale: Respektimi i standardeve të sjelljes, brenda dhe jashtë zyrës, për aq sa ka të bëjë me aktivitetin profesional të gjyqtarit; gjykimi, pjekuria personale dhe mendimi praktik; etika, dinjiteti, ndershmëria, besueshmëria; fuqia e personalitetit dhe vetëkontrollit; të ketë ndjenjë të përgjegjësive; aftësitë komunikuese dhe dëgjuese; përshtatshmëria; pavarësia dhe paanshmëria; angazhim të ndërgjegjshëm për gjykim të drejtë; respekt për diversitetin; fleksibilitet mendor dhe aftësi që t’i kuptojë shpejtë dhe plotësisht situatat komplekse.

Aftësitë ligjore dhe teknike: Aftësi për të vendosur; sa është e detajuar dhe e gjerë njohuria ligjore; kapacitetet në përdorimin e njohurive ligjore; aftësitë analitike dhe aftësi në sintetizimin e informacioneve; aftësitë e të shkruarit; aftësi për të udhëhequr seancat dëgjimore dhe seancat gjyqësore; aftësi për të konstituuar dhe për të përcjellë shkresat e lëndës; njohuri lidhur me kontekstet shoqërore-ekonomike aty ku praktikohen funksionet; aftësitë kompjuterike.

Angazhimi profesional: Disponueshmëria dhe angazhimi, duke përfshirë pajtimin me rregullat administrative; marrja e iniciativave në lëndë të tjera ku ka shërbyer si gjyqtar zëvendësues, pa paragjykim për përcaktimin e kritereve juridike apo rregullativës për zëvendësimin e gjyqtarëve; aftësi për të kryer punë të kuantitetit të lartë dhe efektive (në përputhje me periudhën e arsyeshme kohore brenda afatit ligjor); interesim dhe pjesëmarrje në funksionimin e përgjithshëm dhe në jetën e gjykatës; azhurnimi dhe përmirësimi i njohurive dhe metodave; aftësitë e komunikimit (në raport me kolegët, shërbyesit civil dhe palët); vetiniciativë; pjesëmarrja në grupet punuese profesionale dhe aktivitete të ngjashme; gatishmëri për pjesëmarrje në edukim profesional dhe angazhim për të marrë pjesë në trajnimet e rregullta; aktivitetet jashtë-gjyqësore (p.sh publikimet profesionale, mbajtja e ligjëratave etj.), nëse është relevante. 30

Përfundimi

29 Rregullore për vlerësimin e performancës së gjyqtarëve, e datës 10 qershor 2013, neni 5, paragrafi 1-3. 30 Po aty, neni 2, paragrafi 1.


Në Republikën e Koosvës reformat të cilat janë bërë në administratën gjyqësore, kanë shndërruar administratën nga sistemi manual në sistemin elektronik.

Sot administrata gjyqësore funksionon në mënyrë të mirëfilltë, pasi që reformat të cilat janë bërë kanë lehtësuar punën e punëtorëve të gjyqësisë në Kosovë si dhe kanë sjellë risi të ndryshme lidhur me funksionimin e kësaj administrate, duke funksionouar e tërë administrata në mënyrë elektronike. Çka do të thotë që menaxhimi i lëndëve dhe dokumenteve bëhet në mënyrë elektronike, gjë që ndikon në efikasitetin e punës së administratës të sistemit gjyqësor, njashtu ndikon edhe në shpërndarjen e shpejtë të informacioneve, në luftën kundër korrupsionit, në rritjen e profesionalizimit, në fitimin e besimit të qytetarëve në gjykatë etj.

Mendoj se ka qenë i veshtirë reformimi i kësaj administrate, pasi që shumica e punëtorëve në administratën gjyqësore nuk e kanë njohur mirë punën me kompjuterë dhe sipas kësaj janë shkaktuar probleme në administratën elektronike të gjykatave të Republikës së Kosovës.

Me qëllim të evitimit të këtyre pengesave dhe për implementimin e kësaj reforme brenda administratës gjyqësore, është dashur të mbahen trajnime lidhur njohjen e kompjuterëve, për ti profesionalizar punëtorët e administratës gjyqësore të Kosovës.

Sa i përket numrit të pamjaftueshëm të gjyqtarëve, siç duket është trashëguar nga sistemi i drejtësisë i së kaluarës në sistemin e sotëm të drejtësisë. Edhe pas reformave në sistemin e drejtësisë në Republikën e Kosovës, akoma ekzistojnë shumë lëndë të pazgjidhura, dhe për shkak të moszgjidhjes së atyre lëndëve, ato lëndë mund të parashkruhen apo vjetërsohen pa u zgjidhur fare. Andaj, në Republikën e Kosovës, duhet të emërohen akoma gjyqtarë dhe nëse është i pamundur emërimi i tyre për kohë të gjatë, atëherë duhet të bëhet një projekt në bazë të cilit duhet të emërohen gjyqtarë të përkohshëm, deri në zgjidhjen e atyre lëndëve të cilat kanë mbetur të pazgjidhura.

Shpresoj se ky punim shkencorë do t’iu shërbejë të gjithë profesorëve, punëtorëve shkencorë, gjyqtarëve, prokurorëve, studentëve si dhe gjithë qytetarëve që merren më çështje juridike, pasi që jam munduar ta bëjë një hulumtim sa më të qartë dhe sa më të saktë.


Bibliografi

Libra

- Berisha, Fejzulla: “E drejtë administrative”, Pejë 2013. - Haxhiu, Sadik – Hyseni, Flamur: “Sistemi Gjyqësor në Republikën e Kosovës”, Gjilan

2013. - Sokoli, Agur: “Kontrolli i punës së administratës dhe përgjegjesia e saj politike”,

Prishtinë 2009. - Stavileci, Esat – Sokoli, Agur– Batalli, Mirlinda: “E drejta administrative”, Prishtinë 2010.

Akte juridike

- Rregullore për caktimin e normave të punës së gjyqtarëve, e datës 11 nëntor 2010. - Rregullore për vlerësimin e performancës së gjyqtarëve, e datës 10 qershor 2013. - Rregullore mbi organizimin dhe veprimtarinë e Këshillit Gjyqësor të Kosovës, e datës 2

nëntor 2012.

Burime të tjera - Këshilli Gjyqësor i Kosovës, “Intervistë me z. Islam Azemi - Administrator i Gjykatës

Themelore në Gjilan”. - Këshilli Gjyqësor i Kosovës, “Strategjia e TIK-së”, Prishtinë 2012-2017. - http://www.kgjk-ks.org


Alberta Bujupi, Qendresa Thaqi - Ndikimi i përshkallëzimit të normës së tvsh-së në fitimet e bizneseve

Msc (Cand) Alberta Bujupi N.T.P. “EURO-NIKQI” – Administratore Email: [email protected] Msc (Cand) Qendresa Thaqi “Accounting Service – AS” SHPK. – Kontabiliste Email: [email protected] Abstrakt

Ҫdo biznes ka për synim parësor që fitimet e tij të jenë në nivelin sa më të lartë. Mirëpo, jo ҫdo herë mund të arrijnë fitimin e dëshiruar për shkak të konkurrencës dhe ndryshimeve të vazhdueshme që ndodhin ҫdo ditë në treg. Ndryshimet në legjislacionin e vendit në ligjin për TVSH-në kanë bërë që disa biznese në muajt e parë të implementimit të normave të reja të TVSH-së të shfaqin pakënaqësi, për ndryshimin e normës së TVSH-së nga 16 % në 8% dhe 18 %, si për shkak të vështirësisë së ndryshimeve në programet e tyre poashtu edhe për shkak të ndryshimit të ҫmimeve të produkteve dhe pranimit të tyre nga ana e konsumatorëve. Synimi i këtij punimi është paraqitja e përshkallëzimit të normës së TVSH-së dhe ndikimin e këtyre ndryshimeve në fitimet e disa bizneseve, që operojnë në rajonin e Pejës. Shtjellimi i kësaj ҫështjeje është arritur nëpërmjet pyetjes kërkimore: Si ndikoi përshkallëzimi i normës së TVSH-së në fitimet e bizneseve? Ky hulumtim është zhvilluar duke përdorur të dhënat sekondare të cilat janë rezultat i rishikimit të legjislacionit të TVSH-së të Republikës së Kosovës, si dhe rezultatet e mbledhjes së të dhënave nga disa biznese rreth asaj se si ka ndikuar ndryshimi i ҫmimit në fitimet e tyre. Këto të dhëna kanë shërbyer për ndërtimin e hipotezave dhe arritjen e rezultateve të këtij hulumtimi. Rezultatet nga ky hulumtim tregojnë se në fazën e parë të implementimit të këtij ligji ka disa pakënaqësi nga ana e bizneseve për shkak se është bërë ulja e cmimeve për produktet esenciale e të cilat kanë qenë në stoqe dhe duhet të shiten me normën e përshkallëzuar 8 %. Fjalët kyҫe : Norma e TVSH-së, përshkallëzimi i TVSH-së, implementim, produktet esenciale, pengesat e zbatimit.


1. Hyrje Tatimi mbi vlerën e shtuar është një tatim i përgjithshëm mbi konsumin e mallrave dhe shërbimeve, proporcional me ҫmimin e tyre, që i ngarkohet në ҫdo fazë të prodhimit, procesit të shpërndarjes dhe ciklit jetësor të tregtisë, e që në fund bartet nga konsumatori i fundit. Person i tatueshëm është secili person i cili është i regjistruar për TVSH ose kërkohet të regjistrohet, dhe i cili në mënyrë të pavarur zhvillon një aktivitet të caktuar ekonomik. TVSH-ja zbatohet si një tatim në përqindje mbi ҫmimin e mallrave dhe shërbimeve dhe bëhet e kërkueshme për t’u paguar pas zbritjes së TVSH-së që ka ndikuar drejtpërdrejt koston e elementeve të ndryshme që përbëjnë ҫmimin e mallrave dhe shërbimeve. Ҫdo person i tatueshëm i cili brenda vitit kalendarik e tejkalon qarkullimin prej 30.000€ është i obliguar që të regjistrohet për TVSH sipas Ligjit 05/L-037, nenit 6, pika 1. TVSH-në kanë të drejtë ta vjelin vetëm tatimpaguesit e regjistruar si deklarues të TVSH-së (me kalimin e pragut prej 30.000€ ose të regjistruar në mënyrë vullnetare) dhe atë në momentin e shitjes së mallrave dhe shërbimeve. Momenti i lindjes së detyrimit dhe ngarkimi me TVSH paraqitet në këto raste:

Kur lëshohet fatura;

Kur malli i dorëzohet klientit ose kryhet shërbimi ndaj tij;

Kur të merret pagesa.

Në rastet kur një biznes kalon pragun 30,000€, ai duhet të paraqitet në zyrën regjionale të ATK-së dhe të plotësojë kërkesën për t’u regjistruar për çertifikatë të TVSH-së. Pronari ose përfaqësuesi i biznesit duhet të ketë me vete dokumentet e regjistrimit të biznesit, çertifikatën e numrit fiskal dhe një dokument identifikues (Pasaportë, ID). Nëse ATK zbulon se tatimpaguesi nuk është i rregullt në të gjitha obligimet tatimore apo se informatat në formularin e regjistrimit nuk janë të sakta, ATK i dërgon njoftim me shkrim tatimpaguesit se çertifikata e TVSH-së nuk mund të lëshohet, në të kundërtën nëse janë kryer të gjitha obligimet ndaj shtetit të kompanisë përkatëse atëherë mund të lëshohet çertifikata e TVSH-së. Nëse biznesi është i regjistruar për TVSH dhe furnizimet totale në vitin e fundit kalendarik kanë qenë nën pragun e 30,000€, mund të bëhet kërkesa për ç’regjistrim, dhe kjo kërkesë hyn në fuqi në momentin kur ATK vërteton se furnizimet me të vërtetë kanë qenë nën pragun 30,000€.


2. Regjistrimi i bizneseve të reja dhe llojet e tyre Në Kosovë mund të regjistrohen lloje të ndryshme të bizneseve pranë Agjensionit për regjistrimin e bizneseve (ARBK), në çdo komunë në pikat e ashtuquajtuara One Stop Shop. Llojet kryesore të bizneseve që mund të regjistrohen pranë këtyre pikave janë: Biznesi individual: Në biznesin individual, pronari ka përgjegjësi të pakufizuar për të gjitha borxhet e shoqërisë. Shoqëria ka një emërtim zyrtar ose përfshin mbiemrin e ligjshëm të pronarit dhe përfshinë shkurtesën “B.I.” Ortakëri e përgjithshme: Te ortakëria e përgjithshme, të gjithë ortakët përgjigjen pa kufizim, e solidarisht për borxhet e shoqërisë. Shoqëria kolektive ka një emërtim, në të cilin mund të përfshihet emri i një ose më shumë ortakëve, duke vënë menjëherë pas tij shkurtesën "O.P.” Shoqëria komandite: Në shoqëritë komandite, përveç ortakëve "të pakufizuar" (ortakët që përgjigjen pa kufizim e solidarisht për borxhet e kompanisë) marrin pjesë edhe ortakët "e kufizuar" ose ata ortakë, që përgjigjen për detyrimet e kompanisë deri në kufirin e vlerës së kontributeve të tyre. Shoqëria komandite ka një emërtim, në të cilin mund të përfshihet emri i një ose më shumë ortakëve, duke vënë menjëherë pas tij, shkurtesën "SH.K.M.". Shoqëritë me përgjegjësi të kufizuara (SH.P.K.): Shoqëri me përgjegjësi të kufizuara janë shoqëri që janë themeluar nga një ose disa themelues, të cilët përgjigjen për të gjitha borxhet e tyre dhe detyrimet tjera me tërë asetet. Shoqëria me përgjegjësi të kufizuara ka një emërtim, menjëherë pas tij, shkurtesa"SH.P.K.". ARBK mund të regjistrojë një shoqëri me përgjegjësi të kufizuara, pa pasur nevojë të sigurojë dëshmi mbi pagesën e kapitalit. Shoqëritë aksionare (SH.A): Shoqëri aksionare janë ato shoqëri, kapitali i të cilave ndahet në

aksione dhe që aksionarët përgjigjen për të gjitha borxhet dhe detyrimet e tjera me tërë asetet dhe pasurinë e saj. Shoqëria mund të themelohet e të ketë një ose disa aksionar. Ajo ka një emërtim, prapa të cilit vihet shkurtesa "SH.A.". Shuma e kapitalit fillestar të kësaj shoqërie është më së paku 10.000 €. Kompani e huaj: Kompania e huaj është shoqëri tregtare dhe prej momentit të regjistrimit konsiderohet si dega në Kosovë që nuk ka identitet të personit juridik. Pas regjistrimit i gëzon të gjitha të drejtat dhe detyrimet e themeluara në bazë të ligjit të zbatueshëm. Pas emërtimit shkruhet “DEGA NË KOSOVË”. Ndërmarrjet shoqërore: Ndërmarrje shoqërore do të thotë një person juridik që shumica e

aseteve dhe kapitali janë në pronësi shoqërore. Këto ndërmarrje deri në privatizim monitorohen dhe regjistrohen nga Agjencioni Kosovar i Privatizimit sipas Ligjit Nr.02/L-123 për Shoqëritë Tregtare.


Ndërmarrjet publike: Ndërmarrja Publike është ndërmarrje e cila kryen veprimtarinë e interesit të përgjithshëm, që është e themeluar nga shteti. Ndërmarrja publike monitorohet nga Qeveria dhe organizohen si Shoqëri Aksionare në përputhje me ligjin në fuqi mbi shoqëritë tregtare. Të gjitha interesat pronësore në një ndërmarrje publike do të përfaqësohen me aksione dhe të gjitha këto aksione duhet të jenë të regjistruara. Kooperativat bujqësore: Kooperativa bujqësore është një shoqëri tregtare e krijuar nga personat fizikë apo juridik të cilët duhet të jenë të gjithë bujq që kontribuojnë me pronën e vet private në kapitalin aksionar. Kooperativa e Bujqëve themelohet nga së paku pesë (5) bujq, që janë nëshkrues të detyrimeve. Kooperativa nuk do të themelohet pa kapital e as nuk do të ekzistojë pa kapital. Kapitali ndahet në aksione të vlerës së barabartë me vlerë minimale prej 10€. Drejtori nuk mund të jetë anëtar i kooperativës.1 Më së shumti bizneset e reja në vendin tonë regjistrohen si biznese individuale (B.I.), shoqëri me përgjegjësi të kufizuara (SH.P.K) dhe shoqëri aksionare (SH.A). Në bazë të Repertorit Statistikor mbi ndërmarrjet ekonomike në Kosovë nga Agjencia e Statistikave të Kosovës (ASK), gjatë vitit 2015 deri në këtë periudhë në Komunën e Pejës numri ndërmarrjeve të reja ka qenë 405, ndërsa numri i ndërmarrjeve të shuara ka qenë 49. Për bizneset ekzistojnë një numër i tatimeve që duhet të zbatohen, varësisht nga lloji i entitetit të biznesit apo statusit, dhe qarkullimit vjetor të biznesit. Tatimi është një dhënie e detyrueshme në para të një pjese të të ardhurave ose të pasurisë shtetit, për mbulimin e të dalave të përgjitshme shoqërore dhe pa kundërshërbim të drejtpërdrejtë. 3. Pakoja e re fiskale- Përshkallëzimi i TVSH-së

TVSH-ja në vendin tonë nga 1 Shtatori 2015 ngarkohet me normën standarde prej 18% në krahasim me normën 16% sa ishte deri me këtë datë, me përjashtim të normës së reduktuar e cila normë është në vlerë 8% dhe përfshin këto mallëra dhe shërbime: 1. Furnizimi me ujë, përveҫ ujit të ambalazhuar; 2. Furnizimi me energji elektrike, përfshirë shërbimet e transmisionit dhe distribuimit, me ngrohje qendrore, mbledhjen e hedhurinave dhe trajtimin e mbeturinave tjera; 3. Prodhimet e bëra prej drithërave për qëllim të konsumimit njerëzor, sikurse janë mielli, brumërat, buka dhe prodhime të ngjashme; 4. Vajrat për gatim të bërë nga drithërat apo farërat vajore për përdorim në gatim për konsumim njerëzor; 5. Qumështi dhe produktet e qumështit me qëllim për konsumim njerëzor;


http://www.arbk.org/sq/Llojet-e-bizneseve 1 http://www.arbk.org/sq/Llojet-e-bizneseve , 05.11.2015, 20:48h

6. Kripa e përshtatshme për konsum njerëzor; 7. Vezët për konsum; 8. Librat shkollore dhe publikimet serike; 9. Furnizimi duke përfshirë huadhënien e librave nga bibliotekat, përfshirë broshurat, fletëpalosjet

dhe materialet e ngjashme të shtypura, librat me fotografi për fëmijë, librat për vizatim dhe ngjyrosje, librat e muzikës në formë të shtypur apo të dorëshkrimit, hartat dhe grafiqet hidrografike dhe të ngjashme;

10. Pajisjet e teknologjisë së informacionit; 11. Furnizimi i barnave, produkteve farmaceutike, instrumenteve dhe aparateve mjekësore dhe

kirurgjike; 12. Pajisjet mjekësore, autoambulancat, ndihmat dhe aparatet tjera mjekësore me qëllim që të

lehtësojnë ose trajtojnë paaftësinë për shfrytëzim ekskluziv të të paaftëve, duke përfshirë riparimin e këtyre mallrave dhe furnizimin e ulëseve të fëmijëve për vetura;

Gjithashtu, sipas nenit 26, paragrafi 3 i Ligjit të TVSH-së 05/L-037, Ministri i Financave sipas një akti nënligjor e ka të drejtën e zgjerimit të kësaj liste me normë të reduktuar ose edhe reduktimit të saj.

Produktet dhe shërbimet të cilat mund t’i shtohen kësaj liste (normës së reduktuar të TVSH-së) janë:

Gjërat ushqimore për konsum të njeriut dhe konsum të shtazëve; kafshët e gjalla, farat, bimët dhe përbërësit për qëllim të shfrytëzimit në përgatitjen e gjërave ushqimore, produktet që normalisht shfrytëzohen për të plotësuar gjërat ushqimore ose si zëvendësim për gjërat ushqimore;

Furnizimi me ujë të ambalazhuar;

Sojat dhe prodhimet me qëllim për konsumim njerëzor e që përmbajnë së paku 25% sojë dhe ekstrakteve të sojave;

Sheqeri i rafinuar dhe i parafinuar, përfshirë sheqerin pluhur me qëllim për konsumim njerëzor;

Perimet e papërpunuara dhe të përpunuara, të ngrira apo në konserva, me qëllim për konsumim njerëzor, përfshirë patatet dhe produktet e patateve, domatet dhe produktet e domateve, dhe perimet e ngjashme dhe produktet e tyre që përfshijnë së paku pesëdhjetë përqind (50%) të perimeve në produkt;

Peshqit, të ngrirë, të freskët dhe të konservuar - me qëllim për konsumim njerëzor;

Mishi, përfshirë mishin e lopës, pulës, qengjit dhe derrit dhe produkteve të tyre me qëllim për konsumim njerëzor, përderisa prodhimi përkatës përmban minimum pesëdhjetë përqind (50%) të mishit në produkt;

Pijet, përjashtuar pijet alkoolike dhe të gazuara, me qëllim për konsumim njerëzor;

Pemët dhe produktet e pemëve me qëllim për konsumim njerëzor përderisa produkti i pemës përmban minimum pesëdhjetë përqind (50%) të pemës apo pemëve.

Transporti i pasagjerëve dhe valigjeve shoqëruese;

Leja për hyrje në shfaqje, teatër, cirqe, panaire, parqet për zbavitje, koncerte, muze, kopshte zoologjike, kinema, ekspozita dhe ngjarje te ngjashme kulturore dhe shërbimet;

Furnizimi i shërbimeve nga shkrimtarët, kompozitorët dhe artistët ose të drejtat pronësore


lidhur me to;

Furnizimi, ndërtimi, renovimi dhe ndryshimi i banimit, si pjesë e politikave sociale;

Furnizimi i mallrave dhe shërbimeve të llojit që normalisht janë për qëllim në prodhimtarinë bujqësor, mirëpo, duke përjashtuar mallrat kapitale si makineritë ose ndërtesat;

Akomodimi i ofruar në hotele dhe institucione të ngjashme duke përfshirë ofrimin e akomodimit të pushimit dhe dhënien e hapësirave për kamping dhe karvanë;

Hyrja në ngjarjet sportive;

Shfrytëzimi i rekuizitave sportive;

Furnizimi i mallrave dhe shërbimeve nga organizatat e njohura që i kushtohen mirëqenies sociale që nuk janë të liruara sipas këtij ligji;

Furnizimi i shërbimeve nga ndërmarrësit e shërbimeve të varrimit dhe kremacionit dhe furnizimi i mallrave të lidhura me këto;

Ofrimi i kujdesit mjekësor dhe dentar dhe trajtimi termal derisa këto shërbime nuk janë të liruara sipas këtij ligji;2

4. Metodologjia e hulumtimit Për realizimin e këtij punimi janë përdorur metodat adekuate të cilat kanë ndihmuar për të trajtuar temën “Ndikimi i përshkallëzimit të TVSH-së në fitimet e bizneseve”. Në këtë punim janë përdorur të dhënat sekondare të cilat janë rezultat i rishikimit të legjislacionit të TVSH-së të Republikës së Kosovës, si dhe rezultatet e mbledhjes së të dhënave nga disa biznese rreth asaj se si ka ndikuar ndryshimi i çmimit në fitimet e tyre. Si material pune janë përdorur të dhënat e grumbulluara në 15 biznese të cilat veprimtarinë e tyre e zhvillojnë kryesisht në Komunën e Pejës, e të cilat biznese tregtojnë edhe produktet esenciale (siç janë mielli, vaji, qumështi, buka, vezët, ajka, kripa, orizi) dhe është bërë krahasimi i çmimeve për produktet e lartëcekura kur norma e TVSH-së ka qenë 16% në muajin gusht të vitit 2015 dhe pasi që norma e TVSH-së është përshkallëzuar në 8% në muajin shtator për 8 produkte të cilat janë produkte esenciale të cilat janë marrë si mostër, dhe janë përpunuar duke përdorur programin statistikorë të SPSS. Hapi i parë në procesin e hulumtimit është përcaktimi i pyetjes kërkimore në lidhje me Ndikimin e përshkallëzimit të normës së TVSH-së në fitimet e bizneseve. Duke pasur parasysh se së fundi janë bërë ndryshime në normën e TVSH-së për produktet esenciale të cilat kanë shkaktuar 2 Ligji i TVSH-së 05/L-037, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës Nr.23, 17 Gusht 2015 ndryshime të dukshme në fitimet e bizneseve. Shtjellimi i kësaj ҫështjeje është arritur nëpërmjet pyetjes kërkimore:


Si ndikoi përshkallëzimi i normës së TVSH-së në fitimet e bizneseve? 5. Testimi i hipotezave dhe interpretimi i rezultateve

Në bazë të rezultateve të nxjerrura nga të dhënat e grumbulluara për realizimin e testimit të mostrave janë arritur rezultatet e vërtetimit të hipotezave të cilat kanë ndihmuar në interpretimin e pyetjes kërkimore. Hipoteza 1: Përshkallëzimi i TVSH-së në ҫmimin e produkteve esenciale ka ndikuar negativisht në fitimin e bizneseve në fillimin e implementimit të saj. Paired Samples Statistics Std. Std. Error Mean N Deviation Mean Pair 1 GjithsejÇmimetGush

12.5873 15 .04978 .01285

t

GjithsejÇmimetShtat 11.7793 15 .04334 .01119

or

Paired Samples Correlations

N

Correlation Sig.

Pair 1 GjithsejÇmimetGusht & 15 .661 .007 GjithsejÇmimetShtator


Duke analizuar vlerën e signifikancës, e cila është një vlerë më e vogël se 0.05, atëherë rezultati si përfundim ka rëndësi statistikore, sepse nga të dhënat e grumbullara është arritur përfundimi se vërtetimi i kësaj mostre është i vërtetë. Pra, hipoteza zero refuzohet, ndërsa hipoteza e parë pranohet. Interpretimi i këtij rezultati është se përshkallëzimi i normës së TVSH-së në çmimin e produkteve esenciale ka ndikuar negativisht në fitimin e bizneseve në fillimin e implementimit të saj. Është me rëndësi të theksohet se pakënaqësitë e bizneseve rreth përshkallëzimit të normës së

TVSH-së për produktet esenciale kanë qenë më të shprehura vetëm në fazën e parë të implementimit të kësaj pakoje për shkak të furnizimeve që këto biznese i kishin bërë më herët mirëpo duhej të bëheshin dalje me normën e përshkallëzuar 8%, pra deri në harxhimin e këtij malli në stok (mallit në depo). Ndërsa, më pas ky ndryshim nuk do të ketë edhe aq ndikim në fitimet e bizneseve, sepse furnizimet dhe mallërat që bëhen dalje do të balancohen dhe gjendja do të normalizohet. Hipoteza 2 : Përshkallëzimi i TVSH-së ka ndikuar në uljen e ҫmimit të produkteve esenciale. Paired Samples Statistics Std. Std. Error Mean N Deviation Mean

Pair 1 Çmimet.Mesatare.Gush 1.5734

15

.00622

.00161

t

Çmimet.Mesatare.Shtat 1.4724

15

.00542

.00140

or


Paired Samples Correlations N Correlation Sig. Pair 1 Çmimet.Mesatare.Gush t &

15 .661 .007

Çmimet.Mesatare.Shtat

or Ne testimin e kësaj mostre vlera e signifikancës është 0.000, kjo do të thotë që është një vlerë më e vogël se 0.05. Në këtë rast hipoteza zero nuk merret parasysh, ndërsa hipoteza H1 pranohet, sepse përshkallëzimi i normës së TVSH-së ka ulur çmimin e produkteve esenciale. Gjithashtu, vlen të theksohet se ndryshimi i normës së TVSH-së për produktet esenciale është mirëpritur nga ana e konsumatorit, mirëpo ngritja e normës standarde të TVSH-së nga 16% në 18% është ajo që ka shkaktuar më shumë pakënaqësi tek konsumatorët, pakënaqësi e cila është shprehur ndaj bizneseve të cilat domosdoshmërisht është dashur të ngrisin ҫmimet për produktet tjera proporcionalisht me ngritjen e normës së TVSH-së. 6. Përfundimi dhe rekomandimet Në vendin tonë, mund të bëhet regjistrimi i bizneseve të reja në ҫdo komunë në pikat One Stop Shop pranë ARBK-së (MTI), që është bërë një formë tejet e lehtësuar për individët të cilët duan të hapin një biznes të ri, dhe e veҫanta e pikave One Stop Shop është se pajisja me ҫertifikatë bëhet në mënyrë shumë të lehtë dhe të shpejtë. Në bazë të Repertorit Statistikor mbi ndërmarrjet ekonomike në Kosovë nga Agjencia e Statistikave të Kosovës (ASK), gjatë vitit 2015 deri në këtë periudhë në Komunën e Pejës numri ndërmarrjeve të reja ka qenë 405, ndërsa numri i ndërmarrjeve të shuara ka qenë 49.


Për bizneset ekzistojnë një numër i tatimeve që duhet të zbatohen, varësisht nga lloji i entitetit të biznesit apo statusit, dhe qarkullimit vjetor të biznesit. Tatimi është një dhënie e detyrueshme në para të një pjese të të ardhurave ose të pasurisë së shtetit, për mbulimin e të dalave të përgjithshme shoqërore dhe pa kundërshërbim të drejtëpërdrejtë. TVSH-ja zbatohet si një tatim në përqindje mbi ҫmimin e mallrave dhe shërbimeve dhe bëhet e kërkueshme për t’u paguar pas zbritjes së TVSH-së që ka ndikuar drejtpërdrejt koston e elementeve të ndryshme që përbëjnë ҫmimin e mallrave dhe shërbimeve. TVSH-në kanë të drejtë ta vjelin vetëm tatimpaguesit e regjistruar si deklarues të TVSH-së (me kalimin e pragut prej 30.000€ ose të regjistruar në mënyrë vullnetare) dhe atë në momentin e shitjes së mallrave dhe shërbimeve. Ky lloj tatimi në vendin tonë nga 1 shtatori 2015 ka pësuar ndryshime duke u bërë përshkallëzimi i normës së TVSH-së në 8% për produktet esenciale, dhe ngritja e TVSH-së në 18% për të gjitha produktet dhe shërbimet tjera. Ky ndryshim në pakon e re fiskale ka dhënë sinjalet e para në fillim të implementimit të saj tek rezultati financiar i bizneseve në vendin tonë. Në fillim të zbatimit të pakos së re kishte pengesa si nga rregullimi i pasjisjeve fiskale gjithashtu edhe me mosinformimin e saktë të tatimpaguesve rreth listës së plotë e cila e përfshinte normën e përshkallëzuar 8%. Interpretimi i këtij rezultati është se përshkallëzimi i normës së TVSH-së në çmimin e produkteve esenciale ka ndikuar negativisht në fitimin e bizneseve në fillimin e implementimit të saj. Është me rëndësi të theksohet se pakënaqësitë e bizneseve rreth përshkallëzimit të normës së

TVSH-së për produktet esenciale kanë qenë më të shprehura vetëm në fazën e parë të implementimit të kësaj pakoje për shkak të furnizimeve që këto biznese i kishin bërë më herët mirëpo duhej të bëheshin dalje me normën e përshkallëzuar 8%, pra deri në harxhimin e këtij malli në stok (mallit në depo). Ndërsa, më pas ky ndryshim nuk do të ketë edhe aq ndikim në fitimet e bizneseve, sepse furnizimet dhe mallërat që bëhen dalje do të balancohen dhe gjendja do të normalizohet. Rekomandohet që bizneset të ruajnë nivelin e njejtë të fitimeve të tyre dhe që të mos shfrytëzojnë këto hapësira të ndryshimeve në ligje dhe të luajnë me ҫmime në treg dhe në këtë mënyrë të krijojnë pakënaqësi tek konsumatori. Poashtu, sa i përket ndryshimeve në ligje nga ana e Ministrisë së Financave, dhe implementimit nga Administrata Tatimore e Kosovës, rekomandojmë që para se të pasojë ndonjë ndryshim në pakot fiskale të ketë një periudhë më të gjatë informuese dhe edukuese si për sektorin e bizneseve ashtu edhe për konsumatorët, në mënyrë që të mos ketë ngecje në zbatim të ligjeve nga ana e tatimpaguesve.


Literatura

Ligji i TVSH-së 05/L-037, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës Nr.23;

Ligji Nr. 03/L-114 Për tatimin mbi vlerën e shtuar, Administrata Tatimore e Kosovës;

Ligji Nr. 04/L-108 Për ndryshimin dhe plotësimin e ligjit mbi vlerën e shtuar Nr.03/L-146, i ndryshuar dhe i plotësuar me ligjin Nr. 03/L-197, Administrata Tatimore e Kosovës;

Repertori Statistikor mbi ndërmarrjet ekonomike në Kosovë (TM1-2015) – Agjencia e Statitstikave të Kosovës;



Vendimi shpjegues public Nr. 03/2015, Administrata Tatimore e Kosovës, Gusht 2015

Doracaku: Tatimi mbi vlerën e shtuar- TVSH, Administrata Tatimore e Kosovës, Nëntor 2011;

www.arbk.org - Agjencia e Regjistrimit të Bizneseve të Kosovës;

www.atk-ks.org – Administrata Tatimore e Kosovës.


ARTUR HADROJ, Ekuilibri i Përgjithshëm31, Kutia Edgeworth, Ekuilibri Walrasian32.

ARTUR HADROJ

FAKULTETI BIZNESIT

UNIVERSITETI “ALEKSANDËR MOISIU” DURRËS.

DURRËS, ALBANIA

[email protected]

Abstrakt

Shkenca ekonomike i përgjigjet problematikave të ekonomisë nëpërmjet dy llojeve të analizave: Analiza Pozitive dhe Analiza Normative. Analiza pozitive na shërben për të zbuluar mënyrën se si është realiteti. Ndërsa analiza normative lidhet me mënyrën se si duhet të jetë realiteti. Pikërisht në analizimin e ekuilibrit të përgjithshëm, bazohemi në analizën normative dhe konkretisht në një degëzim të ekonomiksit që është ekonomiksi i mirëqenies duke marrë në konsideratë një ekonomi të thjeshtë me dy konsumator dhe dy të mira, të cilën e trajtojmë me ndihmen e kuadratit Edgeworth.

Ekuilibri i përgjithshëm lidhet me studimin se si mund të përshtatet ekonomia për të pasur kërkesën të barabartë me ofertën në të gjitha tregjet në të njëjtën kohë. Pra, ne mund të përcaktojmë çmimet relative të të mirave, duke u bazuar në ligjin Walras, sipas të cilit shuma e vlerave të kërkesave të tepërta në të gjitha tregjet është e barabartë me zero, në këto kushte ekonomia është në ekuilibër të përgjithshëm. Kjo nënkupton se nëse ekziston tepricë pozitive e kërkesës në një treg, atëhere do të ekzistojë një tepricë negative e kërkesës në një treg tjetër, pra n.q.se ka n tregje dhe në n-1 janë në ekuilibër, atëhere tregu i fundit duhet të jetë në ekuilibër.

Fjalë Kyçe: Ekonomiksi Mirëqenies, Kuadrati Edgeworth, Kurba Indiference, Drejdëza Buxhetit, Kurba Kontrate, Përmirësim Pareto, Efiçencë – Pareto, Ekuilibër Walrasian.

31 Në qoftë se sasia e përgjishme që secili agjent do të blejë nga secila e mirë me çmimet e dhëna, është e barabartë me sasinë e përgjithshme në dispozicion. Themi se tregu në këtë rast është në ekuilibër tregu ose ekuilibër konkurues ose ekuilibër Walrasian. 32 Leon Walras (1834 – 1910), ndër studiuesit më të hershëm të teorisë se ekuilibrit të përgjithshëm.


Hyrje.

Nga njohuritë mbi shkencën ekonomike, dimë se Mikroekonomia është ajo pjesë e shkencës ekonomike që studion anën ekonomike të sjelljes së agjentëve ekonomik33. Si pjesë e sjelljes në tërësi, ekonomiksi studion edhe anën sociale të shoqerisë, pra ajo shikon sjelljen njerëzore si një marrëdhënie midis nevojave të pakufizuara dhe pamjftueshmërisë së burimeve për t’i plotësuar ato. Pikërisht këtë sjellje sociale e analizon Ekonomiksi i Mirëqenies34.

Shkenca ekonomike i përgjigjet problematikave të ekonomisë nëpërmjet dy llojeve të analizave: Analiza Pozitive dhe Analiza Normative. Analiza pozitive na shërben për të zbuluar mënyrën se si janë gjërat pra realitetin. Ndërsa analiza normative lidhet me mënyrën se si duhet të jenë gjërat. Pikërisht në analizimin e ekuilibrit të përgjithshëm, duhet të bazohemi në analizën normative dhe konkretisht në një degëzim të ekonomiksit që është ekonomiksi i mirëqenies. Ekuilibri i përgjithshëm lidhet me studimin se si mund të përshtatet ekonomia për të pasur kërkesën të barabartë me ofertën në të gjitha tregjet në të njëjtën kohë.

Ekonomiksi i mirëqenies shërben për të bërë dallimin midis kushteve në të cilat tregjet priten të japin rezultate të kënaqshme, nga ato të cilat priten të dështojnë.

Ekonomia e “shtëpisë” me dy persona si ekonomi këmbimi.

Për të analizuar ekonominë e mirëfilltë të këmbimit, do marrim në konsiderate gjendjen në të cilën u ndodh dy fëmijëve, Besari dhe motra e tij Sara, të “dënuar” për të qëndruar të vetëm në shtëpi gjatë kohës që prinderit e tyre janë në punë. Në shtëpi, ata kanë vetëm një burim ushqimi (x) dhe vetëm një burim argëtimi (y). Të dy këto të mira janë me oferta fikse. Në këtë rast kemi të bëjmë me një ekonomi shumë të thjeshtë që përbëhet nga dy persona, të cilët konsumojnë këto dy të mira me ofertë fikse. Problemi ekonomik është përndarja e sasive të dy të mirave, midis Besarit dhe motrës së tij Sara. Megjithëse ky model është i thjeshtë, rezultatet e tij shërbejnë edhe për ekonominë me shumë individ. Për të shpjeguar përndarjen e (X) dhe (Y), midis Besarit dhe Sarës është përdorimi i mjetit grafik që njihet si Kuadrati Edgeworth35. Kuadrati Edgeworth na lejon të përshkruajmë zotërimet fillestare dhe preferencat e të dy individëve në një grafik të vetëm. Para se të fillojmë analizimin e këtij modeli duhet të bëjmë disa supozime.

1. Ekonomia e shtëpisë përbëhet nga dy individ (Besari dhe Sara) dhe dy të mira. 2. Struktura e tregut është plotësisht konkurenciale. 3. Oferta e të mirave është fikse.

33 Individi (familja), njësitë ekonomike private dhe qeveria. 34 Mbi Teoritë e Ekonomiksit të Mirëqenies kanë studiuar shumë economist, si: (Lionel Robins, Hiks & Nikolas Kaldor, Ian Litell, Keneth Arow & Zherar Debrën, Ricard Lips & Kelvin Lankast, etj) 35 Kuadrati Edgeworth quhet kështu për nder të Franscis Ysidro Edgeworth (1845 – 1926).


Figura 1.1 – Kuadrati Edgeworth.

Në figurën e mësipërme, gjatësia OX dhe lartësia OY, në kuadratin Edgeworth përfaqësojnë respektivisht numrin total të sasive fikse (X dhe Y) që disponohen në shtëpi. Sasitë e konsumuara nga Besari maten me distancën nga O drejtë X dhe Y, ndërsa sasitë e konsumuara nga Sara maten me distancën nga O’ drejtë X dhe Y. Për shembull në pikën a, Besari konsumon Ox nga e mira (X) dhe Oy nga e mira (Y), ndërsa Sara konsumon O’x’ nga e mira (X) dhe O’y’ nga e mira (Y). Pra, çdo pikë brenda Kuadratit Edgeworth përfaqëson përndarjet e (X) dhe (Y) midis Besarit dhe motrës së tij Sarës. Nga shpjegimi i përndarjes së dy të mirave në Kuadratin Edgeworth nxjerrim konkluzionin se, ekonomia e shtëpisë me dy persona është një ekonomi e mirëfilltë këmbimi.

Meqenëse përballemi me nevojat e pakufizuara dhe me pamjaftueshmërinë e burimeve për t’i plotësuar ato, atëhere Besari dhe Sara duhet të zgjedhin, ku secila zgjedhje e tyre shoqërohet me kostot oportune përkatëse. Duke i’u referuar teorisë ordinale të zgjedhjes konsumatore, tërësia e kombinimeve që konsumatorët bëjnë midis dy të mirave paraqiten nëpërmjet kurbave të indiferencës, ku secili kombinim i jep të njëjtin nivel dobie.

Tërësinë e kurbave të indiferencës i vendosim në kuadratin Edgeworth. Kurbat e indiferencës së Besarit i shenojmë me B dhe kurbat e indiferencës së Sarës me S dhe përkatësisht me numrat 1,2,3,4. Kurbat e indiferencës me numra më të mëdhenjë përfaqësojnë nivele më të larta të dobisë.

Figura 2.1 – Kurbat e indiferencës në Kuadratin Edgeworth.

O X

O’ Y

x

x’

y’ y

Besari X

Y Sara

e

a


Konkretisht në bazë të vetive që gëzojnë kurbat e indiferencës konkludojmë se Besari është më i kënaqur në kurbën e indiferencës B4 se sa në atë B3, B2 ,B1, po ashtu edhe Sara është më e kënaqur në kurbën e indiferencës S4 se sa në atë S3 , S2, S1.

Pozicionohemi në figurën e mëposhtëme dhe zgjedhim rastësisht pikën b. Kjo pikë tregon shpërndarjen e të mirave (X) dhe (Y) midis Besarit dhe Sarës. Gjithashtu në këtë pikë kalojnë kurbat e indiferencës Bb dhe Sb, që u përkasin respektivisht Besarit dhe Sarës.

Figura 3.1 – Përmirësimi i gjendjes së Besarit pa keqësuar gjendjen e Sarës.

Qëllimi ynë është të përmirësojmë gjendjen e Besarit, por pa keqësuar gjendjen e motrës së tij. A është e mundur që të përndahen të mirat (X) dhe (Y) midis Besarit dhe Sarës, në mënyrë të tillë që, ai të jetë mirë, ndërsa gjendja e motrës së tij të mos përkeqësohet?

Në përgjigje të kësaj pyetje, zhvendosemi në pikën c. Në këtë pikë Besari është më mirë sepse kurba e indiferencës BC, përfaqëson një nivel më të lartë dobie se kurba e mëparshme BB. Njëkohësisht edhe Sara nuk është më keq, sepse ajo vazhdon të qëndrojë në kurbën e saj fillestare SB. Vazhdojmë të këmbëngulim në mundësitë e rritjes së mëtejshme të mirëqenies së Besarit, por pa keqësuar gjendjen e Sarës. Këto mundësi ekzistojnë deri në momentin kur kurba e indiferencës së Besarit të jetë tangent me kurbën e indiferencës së Sarës, SB, që është pika e në figurën e mësiperme.

Nga intepretimi i deritanishëm, nxjerrim konkluzionin se zhvendosja nga b në c është Përmirësim Pareto dhe ky proçes vazhdon deri në pikën e, ku BB është tangent me SE. Nëse Besari do të kërkonte një gjendje akoma më të mirë, ai duhet të vendoset në një kurbë më të lartë se BE dhe motra e tij, të vendoset në një kurbë më të ulët se SB. Përndarja e të mirave për të bërë një person më mirë, duke keqësuar gjendjen e personit tjetër është një pikë tjetër efiçencë pareto. Nëse do të vazhdonim të rrisnim dobinë e Besarit, duke keqësuar gjendjen e motrës së tij, do të shikojmë se pika e nuk është përndarja e vetme e efiçencës pareto. Pra, në mënyrë të përmbledhur mund të themi:

a. Përmirësimi Pareto është një përndarje burimesh që përmirëson gjendjen e një personi, pa keqësuar gjendjen e një personi tjetër.

b. Efiçenca Pareto përdoret si standard për të vlerësuar dëshirën e një përndarje optimale burimesh, dmth nuk ka asnjë mënyrë për të përmirësuar gjendjen e një personi, pa keqësuar gjendjen e një personi tjetër.

b c e

Besari X

Sara Y Sb

Bb Bc

Be


2. Përmirësimi i njëkohshëm i Sarës dhe Besarit, Norma Marxhinale e Zëvëndësimit (MRS).

Në figurën e mëposhtëme, shqyrtojmë ripërndarjet e të mirave (X) dhe (Y) nga pika b, që bëjnë më mirë njëkohësisht Besarin dhe Sarën. Bazuar në faktin e zgjedhjeve të rastësishme, mund të përserisim proceduren për gjetjen e përndarjeve efiçencë pareto në çdo pikë nisje tjetër. Për të vërtetuar këtë i referohemi pikës f në figurën 4.1. nga kjo pikë gjejmë përndarjet efiçente e3 dhe e4.

Shikojmë se në Kuadratin Edgeworth, të figurës 4.1, janë evidentuar një tërësi pikash efiçencë pareto si, e1, e2, e3, e4, e5. Bashkimi i të gjitha pikave efiçencë pareto, emërtohet kurba kontratë dhe shënohet në rastin konkret OO’. Quhet kështu nga ideja se të gjitha “kontratat ose marrëveshjet përfundimare” për këmbim duhet të ndodhen në bashkësinë Pareto, përndryshe ato nuk do të ishin përfundimtare, sepse do të ishte e mundur të bëheshin përmirësime.

Figura 4.1- Kurba Kontratë.

Në figurën e mësipërme, shikojmë që një përndarje të jetë efiçencë pareto dhe të gjendet në kurbën OO’, duhet patjetër, kurbat e indiferencës së Besarit dhe Sarës të jenë tangent në një pikë dhe pjerrësitë e tyre të jenë të barabarta. Në qoftë se të dyja kurbat e indiferencës nuk janë tangent në një përndarje brenda kuadratit Edgeworth, atëhere ato duhet të priten. Por në qoftë se priten, atëhere është i mundur këmbimi me përparësi reciproke, pra ajo pikë nuk është pareto efiçente. Në gjuhën ekonomike, vlera absolute e pjerrësisë së kurbës së indiferencës në çdo pikë të saj quhet norma marxhinale e zëvendësimit (MRS). MRS mat sasinë e një të mire, që individi është i gatshëm të heq dorë, për të marrë një njësi shtesë të një të mire tjetër, duke mbajtur të pandryshuar dobinë totale. MRS është raporti i dobive marxhinale të dy të mirave MRSB

xy=∆∆

, dhe MRSSxy=

∆∆

.

Kurba kontratë është vija që bashkon të gjitha pikat e efiçencës pareto. Efiçenca pareto kërkon që normat marxhinale të zëvëndësimi për X dhe Y, të jenë të barabarta për Besarin dhe motren e tij Sarën. Ky konkluzion shprehet nëpërmjet ekuacionit të mëposhtëm:

MRSBxy = MRSS

xy

O X

O’ Y

e1 e2

e3 e4 e5


Vërtetimi i ekuacionit MRSBxy = MRSSxy.

Për të vërtetuar ekuacionin e mësiperm ose arritjen e efiçencës pareto kalojmë nga figura 4.1 në figurën 5.1. Pozicionohemi në pikën f. Në këtë pikë Besari, konsumon Oa nga e mira X dhe Oc nga e mira Y, ndërsa Sara konsumon O’a’ nga e mira X dhe O’c’ nga e mira Y. Për t’u zhvendosur në pikën efiçencë pareto e4, pa keqësuar gjendjen e Sarës, Besari duhet të rrisë konsumin e të mirës X nga Oa në Ob ose për distancën ab më shumë se në pikën f dhe të zvogëlojë konsumin e të mirës Y nga Oc në Od ose për distancën cd më pak se në pikën f. Njëkohësisht Sara duke qëndruar në kurbën e saj të indiferencës, në pikën e4 ka zvogëluar konsumin e të mirës X nga O’a’ në O’b’ ose për distancën a’b’, më pak se në pikën f dhe ka rritur konsumin e të mirës Y nga O’c’ në O’d’ ose me distancën c’d’. Kjo do të thotë se në pikën efiçencë pareto e4, Besari ka zëvëndësuar cd të mirën Y me ab të të mires X, ndërsa motra e tij, ka zëvëndësuar a’b’ të mirën X me c’d’ të të mire Y. Nga figura 5.1 shikojmë se, gjeometrikisht cd=c’d’ dhe ab=a’b’. Besari për të kaluar nga pika f në atë të efiçencës pareto e4, duhet që MRSB

xy= dhe MRSSxy= . Meqenëse cd=c’d’ dhe ab=a’b’ atëhere edhe raportet ndërmjet tyre janë të barabarta. Atëhere kemi:

MRSBxy= = =MRSSxy, nga ku, MRSB

xy = MRSSxy

Figura 5.1 – Norma marxhinale e zëvëndësimit.

3. Këmbimi i Tregut.

Nga trajtimi i mësiperm vihet re se të dy konsumatorët (Besari dhe Sara) levizin drejtë një përndarje më të mirë, pra në kurbat e indiferencës që ndodhen më largë origjinës. Por i gjithë ky proçes përcjell shumë pasiguri në vetvete lidhur me pikën se ku do përfundojnë të dy konsumatorët, pra se ku është zgjedhja optimale për të dy, zgjedhje e cila të kënaq të dy palët. Prandaj ekonominë tonë të shtëpisë po e modifikojmë disi me qellim që të kemi një paraqitje më të plotë.

Tani supozojmë se prinderit e Besarit dhe Sarës kthehen nga puna dhe ata vihen në rolin e drejtuesit të ankandit për të dy fëmijet e tyre. Drejtuesi i ankandit zgjedh të vendos çmime për të mirat (X) dhe (Y) dhe u’a paraqet atyre, gjithashtu i’u vendos në dispozicion një sasi të kufizuar parash m me të cilat do të mund të “blejnë” të mirat që ato deshirojnë (në rastin

O

O’

X

Y

a b

d’

c’

d

c

a’ b’

f

e4


tonë të mirat X dhe Y). Në këto kushte Besari dhe Sara vlerësojnë zotërimet e tyre me çmimet (p1, p2) dhe vendosin se sa nga secili mall do të deshironte të blinte me këto çmime.

Supozojmë se çmimet e të mirave X dhe Y janë respektivisht P1 dhe P2. Gjithashtu supozojmë se buxheti në dispozicion të secilit është m. Atëhere duke u nisur nga këto të dhëna ne mund të ndërtojmë vijat përkatëse të buxhetit dhe zgjedhjet optimale për të dy konsumatorët e modelit tonë.

Figura 6.1- Zgjedhja Optimale.

Dimë se drejdëza e buxhetit paraqet të gjitha kombinimet e mundshme të dy të mirave që mund të blejë konsumatori dhe paraqitet nëpërmjet identiteti të mëposhtëm:

m=Qx*Px + Qy*Py

Atëhere duke u bazuar në identitetin e mësiperme, kemi që: Kufizimi buxhetor i Besarit dhe Sarës është: m =P1xQx + P2xQy, dhe zgjedhja optimale është pikërisht në pikën E, pikë në të cilën drejtëza e buxhetit është tangent me kurbën e indiferencës më të largët të mundshme dhe në këtë pikë, pjerësia e drejtëzës së buxhetit (e cila mat raportin e dy çmimeve) është e barabartë me pjerrësinë e kurbës së indiferencës që shprehet nëpërmjet normës marxhinale të zëvëndësimit, pra në këtë pikë, = . Duke i vendosur të dy

grafiqet e mësiperme në kuadratin Edgeworth por me kahe të kundërta, mund të analizojmë konkretisht arritjen e ekuilibrit të përgjithshëm.

Figura 7.1- Ekuilibri konkurues (Walrasian) në Kuadratin Edgeworth.

E

S1

E

B1

0 0 X X

Y Y

P1 P1

P2 P2

Besari Sara

xe xe

ye ye

B3

B2

S3

S2

Besari

Sara

X

By

Be

Se

Drejtëza e Buxhetit

Ekuilibri Walrasian

Bx

Sy Y

Sx


Pra, në pikën ku pjerrësia e vijës së buxhetit është e barabartë me pjerrësin e kurbës së indiferencës, do të thotë që raporti i çmimeve (çmimet relative) është i barabartë me normën marxhinale të zëvëndësimit. Atëhere kjo pikë është e tillë që sasia që Besari deshiron të blejë është e barabartë me sasinë që Sara deshiron të shesë. Me fjalë të tjera, sasia totale që secili person do të blejë nga secila e mirë me çmimet e dhëna, është e barabartë me sasinë totale në dispozicion. Në këtë rast themi se tregu është në ekuilibër konkurues ose ekuilibër Walrasian36.

Efiçenca dhe Ekuilibri.

Për të arritur gjendjen e dëshirueshme në ekonominë e shtëpisë me dy individ, do të marrim të mirëqene dy kushte:

1. Besari dhe Sara veprojnë në një treg plotësisht konkurues, që do të thotë se asnjë nuk ka fuqinë e tregut, (në kuptimin që nuk mund të ndikojnë në sjelljen e tjetrit). Kjo do të thotë që ata janë çmim – pranues dhe jo çmim – vendosës.

2. Ekziston një treg për secilën të mirë.

Nga teoria e zgjedhjes konsumatore dimë se një kusht i nevojshëm që Besari të maksimizojë dobinë, duhet që:

= Bxy

Në mënyrë të ngjashme, shporta e Sarës për të maksimizuar dobinë duhet që:

= Sxy

Ekuacionet e mësiperme sëbashku nënkuptojnë që: MRSSxy = B

xy

Ky ekuacion nënkupton edhe një nga kushtet e nevojshme për efiçencën pareto. Kjo do të thotë se të gjitha ekuilibret e tregut janë Pareto – efiçente, kjo është rezultat i të ashtuquajturës Teorema e Ekonomiksit të Mirëqenies, sipas Teoremës së Parë të Mirëqenies në një treg plotësisht konkurues, një përndarje ekuilibri domosdoshmërisht do të jetë Pareto – Efiçente. Si dhe sipas Teoremës së Dytë të Mirëqenies, në qoftë se preferencat e të dy agjentëve janë konvekse, (si në rastin tonë të Ekonomisë së shtëpisë), atëhere tangentja e përbashkët nuk do të takojë asnjë prej kurbave të indiferencës më shumë se një herë. Kjo do të thotë se në qoftë se të gjithë agjentët kanë prefernca konvekse, atëhere do të ekzistojë gjithmonë një bashkësi çmimesh, të tilla që çdo përndarje Pareto – Efiçente do të jetë një ekuilibër tregu.

Rrjedhimet kryesore të Teoremës së Mirëqenies.

Dy teoremat e ekonomiksit të mirëqenies janë ndër rezultatet më themelore të shkencës ekonomike. Teoremat e mirqëqenies kanë disa rrjedhime serioze për përcaktimin e rrugëve për përndarjen e burimeve.

36 Leon Walras (1834 – 1910), ishte një nga studiuesit më të hershëm të ekuilibrit të përgjithshëm.


1. Teorema e Parë e Mirëqenies.

Sipas kësaj teoreme, çdo ekuilibër konkurues është pareto-efçent

a. Një supozim i kësaj teoreme është se agjentët kujdesen vetëm për atë që konsumojnë vetë dhe jo për atë që konsumojnë konsumatorët e tjerë.

b. Një supozim tjetër i nënkuptuar nga teorema e parë e mirëqenies, është se agjentët në të vërtetë sillen në mënyre konkuruese.

Teorema e parë e mirëqenies është e vertetë, vetëm në qoftë se ekziston një treg konkurencial.

2. Teorema e Dytë e Mirëqenies.

Teorema e dytë e mirëqenies pohon se, në kushte të caktuara, çdo përndarje pareto-efiçente mund të arrihet si një ekuilibër konkurencial.

Sipas teoremës së dytë të mirëqenies problemet e përndarjes dhe të efiçencës mund të veçohen nga njëri – tjetri. Çfarëdo përndarje pareto – efiçente që do të dëshironit, do të mbështetej nga mekanizmi i tregut. Në këtë kontekst çmimet luajnë dy role në një mekanizëm tregu: rolin përndarës dhe rolin shpërndarës.

- Roli përndarës i çmimeve është për të treguar rrallësinë relative, - Roli shpërndarës është për të përcaktuar se çfarë sasie do të blejnë agjentë të

ndryshëm nga mallrat të ndryshme.

Konkluzione

Ekuilibri i përgjithshëm lidhet me studimin se si mund të përshtatet ekonomia për të pasur kërkesën të barabartë me ofertën në të gjitha tregjet, në të njëjtën kohë.

Ekonomiksi i Mirëqenies studion anën sociale të shoqërisë. Ajo e shikon sjelljen njerëzore si një marrëdhënie midis qëllimeve dhe pamjaftueshmërisë në kushtet alternative të përdorimit.

Kuadrati Edgeworth është një mjet grafik i përshtatshëm për të shqyrtuar një ekuilibër të tillë të përgjithshëm me dy konsumator dhe dy të mira.

Nga shpjegimi i përndarjes së dy të mirave në Kuadratin Edgeworth nxjerrim konkluzionin se, ekonomia e shtëpisë me dy persona është një ekonomi e mirëfilltë këmbimi.

Përndarja Pareto – Efiçente është ajo përndarje, në të cilën nuk ka asnjë ripërndarje të mundshme të mallrave që, duke e lënë të pandryshuar gjendjen e konsumatorëve të tjerë, të përmirësojë gjendjen e të pakten e një konsumatori.

Përndarja e ekuilibrit të përgjithshëm është ajo përndarje, në të cilën secili agjent zgjedh shportën më të preferuar të të mirave nga bashkësia e të mirave që mund të përballojë.

Në një sistem ekuilibri të përgjithshëm përcaktohen vetëm çmimet relative.


Në qoftë se kërkesa për një të mirë ndryshon vazhdimisht me ndryshimin e çmimeve, atëhere gjithmonë do të ekzistojë një bashkësi çmimesh, ku kërkesa do të jetë e barabartë me ofertën në çdo treg, dmth do të ekzistojë një ekuilibër Walrasian.

Teorema e Parë e Ekonomiksit të Mirëqenies shpall se një ekuilibër konkurencial ose Walrasian është Pareto – Efiçent.

Teorema e Dytë e Ekonomiksit të Mirëqenies shpall se, për sa kohë që preferencat janë konvekse, çdo përndarje Pareto - Efiçnte mund të konsiderohet si një ekuilibër konkurencial.

Bibliografia

- Gul, Faruk, and Ennio Stacchetti. "Walrasian Equilibrium with Gross Substitutes." Journal of Economic Theory 87, no. 1 (Korrik 1999): 95-124.

- Bikhchandani, S. and J. W. Mamer (1997): “Competitive Equilibrium in an Exchange Economy with Indivisibilities," Journal of Economic Theory, 74, 385-413.

- Leonard, H. (1983): “Elicitation of Honest Preferences for the Assignment of Individuals to Positions," Journal of Political Economy, 91, 1-36.

- Mas-Collel, Andreu, Michael D. Whinston, and Jerry R. Green. Microeconomic Theory. New York, NY: Oxford University Press, 1995.

- Kreps, David. A Course in Microeconomic Theory. Princeton, NJ: Princeton University Press, 1990.

- Varian, Hal. Microeconomic Analysis. 3rd ed. New York, NY: W.W. Norton, 1992.


Atifete Thaqi, Shpresa Feraj - Sistemi i menaxhimit të përformancës në NVM

ATIFETE THAQI 37

Universiteti”Haxhi Zeka”

SHPRESA FERAJ38

Kolegji “Dukagjini”

Abstract

To optimize the performance of employees within a company or organization, it is vital that managers and human resources department utilize monetary incentives and other incentives support, both financial and non-financial support. This alone, is not sufficient to motivate employees, however, it is vital to use management performance process as itmeasuresthe level of motivation employees contain. This will create an opportunity for management to evaluate employee’s motivation while performing. It is also, up to management to put in place a higher-levelstrategy when performance is low, thus to enhance performance. Performance management system creates an opportunity for management and human resources department to structure the compensation system for employeesin the most efficient manner. Companies compensation system determines, what motivates employees to achieve optimum performance and how to apply this within the company.

In particular, this study aims to identify and to analyze the relationship between performance management system, motivation and employeescompensation. Based on the survey of SMEs, it is noticed that it really is necessary to motivate and reward employees to perform work for an organization and it is an important part of managers.

Key words: performance management, performance assessment, motivation, and employee compensation

Abstrakt

Për menaxherët dhe departamentin e burimeve njerëzore për të optimizuar performancën e punonjësve brenda një ndërmarrje apo organizatë, është e rëndësishme për të përdorur stimuj monetarë përkrah stimujvë të tjera (si financiare dhe jo financiare). Kjo nuk mjafton vetem për të motivuar punonjësit, por është shumë e rëndësishme për të përdorur procesin e menaxhimit të performancës për të vlerësuar nivelin motivues të punonjësve. Kjo do të krijojë mundësi për menaxhimin për të rishikuar motivimin e punonjësve në lidhje me performancën. Kur performanca është e ulët, menaxhimi duhet të vënë në vend strategji të tjera për motivimin më të madhë që do të rrisë performancën. Sistemi i menaxhimit të performancës krijon një mundësi, për menaxhim dhe departamentin e burimeve njerëzore

37Master of Economice Sciences, Accounting and Finance, University “Haxhi Zeka”- in Pejë, e-mail: [email protected]. 38 Master of Economice Science,Management and Entrepreneurship “Dukagjini” College- in Pejë, e-mail: [email protected]


për të strukturuar atë sistem shpërblimi për punonjësit në mënyrë sa më efikase. Me sistemin e shpërblimit kompania përcakton se çfarë i motivon punonjësit më mirë për performancën, dhe si bëhet aplikimi i saj brenda kompanisë.

Në veçanti ky studim synon të indentifikojë dhe te analizojë lidhshmërin mes sistemit të menaxhimit të performancës, motivimit dhe shpërblimit të punonjësve. Ne bazë të anketimit me NVM-të, është verejtur se me të vërtetë është e nevojshme për të motivuar dhe shpërblyer punonjësit për të kryer punën për një organizatë, po ashtu kjo është një pjesë e rëndësishme për menaxherët.

Fjalët kyqe: Menaxhimi i performancës, vlerësimi i performancës, motivimi, sistemi i shpërblimit të punonjësve.

Hyrje

Studimi ka për qëllim të identifikojë dhe të analizojë mënyrën e menaxhimit të performancës në ndërmarrjet e vogla dhe të mesme (NVM39), pra ndikimin që ka menaxhimi i performancës , i cili i motivon punonjësit që të kontribuojën në arritjen e objektivave të ndërmarrjes që për një ndërmarrje është e domosdoshme. Në veçanti ky studim synon të indentifikojë dhe te analizojë lidhshmërin mes sistemit të menaxhimit të performancës, motivimit të punonjësit, dhe shpërblimit të punonjësve. Menaxhimi i performancës së punonjësve është shumë e thjeshtë në disa mënyra, dhe në mënyra të tjera është shumë komplekse. Ai përbëhet nga shumë pjesë dhe kjo kërkon disa aftësi. Por në qoftë se është drejtuar me mendimin e duhur ajo mund, të punojë dhe të paguaj përfitime të mëdha. Shumëllojshmëri të aftësisë, detyrë identitetit , rëndësia e detyrës, reagime të vazhdushme, motivimi i punonjësve, shpërblimi i punonjësve këto karakteristika të punës së bashku me aftësinë e punonjësit sigurojën mundësi për një performancë të lartë.

Metodologjia e hulumtimit

Teoria dhe anketimi janë dy shtyllat themelore të shkencës, dhe kërkimi shkencor operon në dy nivele atë teorik, si dhe atë empirik (Bhattacherjee, 2012). Është shumë e rëndësishme për të gjetur teknikat e duhura për të realizuar studimin. Një pjesë e konsiderueshme e të dhënave të siguruar nëpërmjet shfrytëzimit të literaturës, e cila përfshinë studime të shumta të autorëve të huaj. Ndërsa të dhënat primare janë mbledhur nëpërmjet pyetësorëve, përzgjedhja e mostrës për anketë është 200 pyetësor. Metodat e analizës përfshijnë, njё anketё gjithёpёrfshirёse e NVM-ve, në vendin tonë në aspektin e menaxhimit tё performancёs. Anketimi i punonjësve dhe menaxherëve përmes pyetësorëve është bërë me qëllim të marrjes së perceptimeve të komunitetit biznesor lidhur me menaxhimin te performancës me të cilin një organizatë vlerëson, si dhe zhvillon aftësitë e punonjësit të saj sjelljen, motivimin dhe shpërblimin e punonjësve për të përmirësuar performancën organizative. Analiza e regresionti do të përdoret për të testuar hipotezën: Si perceptohet procesi i vlerësimit të performancës per ti motivuar punonjësit në NVM-të. Kur një variabël i varur i përket dy ose më shumë kategorive dhe vlerat e secilës

39 Ndërmarrje të vogla dhe të mesme


prej kategorive kanë një renditje sekuencash të kuptimta, atëherë mund të përdorim regresionin.

Objektivat kërkimore

Në mënyrë të mbledhur studimi synon të realizojë këto objektiva

I. Të bëhet një analizë e detajuar e aspektit teorik mbi menaxhimin e sistemit të performancës;

II. Të studiojë lidhjen ne mes performancës dhe shpërblimit, shkalla në të cilen individet besojnë se performimi në nivel të mirë qon në arritjen e një rezultati të caktuar për organizaten;

III. Të identifikoj së motivimi i punonjësve për mjedisin e punës a lidhet drejtperdrej me performancën, sipas perceptimeve të punonjësve dhe shpërblimit sipas rezultateve empirike faktike;

Pyetja bazë hulumtuese: a) Si perceptohet procesi i vlerësimit të performancës per ti motivuar punonjësit në

NVM-të?

Rishikimi iliteraturës

Një rishikim literaturë do të rrisë njohuritë mbi temën, do të identifikojë hapësirat në literaturë dhe do të krijojë mundësinë për të vazhduar rrugën që të tjerët kanë filluar, nga ndërtimi i teorive të reja deri në të dhënat ekzistuese (Bourner, 1996). Në Kosovë sektori privat përbëhët nga ndërmarrjet mikro, të vogla, të mesme dhe të mëdha. NVM – të kanë potencial që të luajnë rol të rëndësishëm në rritjën ekonomike. Botërisht është i njohur fakti së zhvillimi i bizneseve e veçanërisht zhvillimi i NVM – ve është i një rëndësie të madhe, sidomos për ekonomitë në tranzicion si kjo e Kosovës. Megjithatë, në aspektin global është vërtetuar së zhvillimi i bizneseve kushtëzohet nga mjedisi i caktuar biznesor, që mund të ofroj një vend dhe krejt natyrshëm ky mjedis biznesor është i ndryshëm nga një vend tek tjetri. Mjedisi i biznesit është një koncept që i referohet kuadrit institucional, mekanizmave rregullatorë, stabilitetit makroekonomik, stabilitetit të çmimeve dhe rritjës së industrisë në përgjithësi. Krijimi i një mjedisi të përshtatshëm biznesi dhe mbështetja e zhvillimit të qëndrueshëm të NVM – ve, janë kushtet themelore për zhvillimin ekonomik dhe rritjen e mirëqënies sociale si dhe një burim punësimi, rinovimi dhe produktiviteti.

Për këtë arsye sot objektivi kryesor i institucioneve në vendin tonë është të punojnë në drejtim të rritjes dhe mbështetjës së këtij sektori, në mënyrë që ta bëjnë sa më atraktiv për sipërmarrësit e rinj.Kosova përfaqëson një ekonomi të re, e cila përballët me sfida të mëdha politike dhe sociale. Pavarësisht rolit të madh që kanë bizneset në zhvillimin ekonomik të vendit, ato çdo ditë përballën me një numër të madh të pengesave nga mjedisi i biznesit.Vlerësimet e mjedisit të biznesit në Kosovë, raportojnë një klimë të pafavorshme që pengon rritjen dhe zhvillimin e bizneseve dhe dekurajon investitorët e huaj.


Sistemi i menaxhimit të performancës

Menaxhimi i performancës është një qasje strategjike dhe e integruar për të dhënë sukses të qëndrueshme për organizatat, duke përmirësuar performancën e njerëzve të cilët punojnë në organizata. Kjo mund të bëhet duke zhvilluar aftësitë e ekipeve dhe kontributeve individuale. Organizatat mund të arrijën qëllimet dhe objektivat e tyre vetëm nëpërmjet përpjekjeve të përbashkëta të punonjësve të tyre dhe kjo është detyrë e menaxhmentit për të marrë punën e bërë. Menaxhimi i performancës se punonjësve është thelbësor për funksionimin efektiv të organizatave.

Menaxhimi i performancës është një pjesë integrale e marrdheniëve midis punëmarrësve dhe e organizatave . Kjo në thelb është një aktivitet i integruar që përshkon çdo fakt te operacioneve të një organizate. Është e vërtetë se organizimi i suksesshëm e di se si për të fituar botën konkurruese të sotme ata duhet të tërheqin të zhvillojnë dhe të mbajë punonjësit e talentuar, si dhe produktive. Organizatat e mëdha arrijnë avantazhet e tyre konkurruese, prej sistemit të menaxhimit të performancës që i ndihmon ata për të punësuar njerëz të talentuar. (Mullines, 2007, fq.410-411).

Vlerësimi i performancës

Vlerësimi i performancës së personelit mund të shërbejë për shumë qëllime dhe nga ajo të përfitojë edhe ndërmarrja edhe punonjësit, performancë e të cilëve është vlerësuar (Sherman, Bohlander & Snell, 1997). Ato qëllime mund të përmblidhen në :

Që të indentifikojë nivelin e performancës individuale, të pajisë menaxherët me një mjet për identifikimin e anëve të forta dhe të dobëta te performancës së punonjësve, që të sigurohet një format që i jep mundësi menaxherëve të rekomandojnë një program specifik të projektuar për të ndihmuar një punonjës për përmirësimin e performancës, që të ofrojë mundësi të shpërblehen punonjësit për kontributin e dhënë për qëllimet e organizatës. Metodat e reja të vlerësimit të performancës vënë theksin në trajtimin dhe në planet për zhvillimin, si dhe rritjen e punonjësve. Trajtimi i vlerësimit synon në përmirësimin e sjelljes në punë (Sherman, Bohlander & Snell,1997).

Performanca

Me nocionin performancë kuptojmë diturin dhe aftësin e punonjësit që t'a kuptojë, si dhe ta kryejë në mënyrë të efektshme punën, njohuritë në analizimin dhe sintetizimin e çështjeve, si dhe përvojën e karakteristikat tjera të veçanta që i kërkon ndonjë vend pune (Kutllovci, 2014). Ajo e dallon një organizatë nga konkurrentët e saj; ajo ofron një organizatë me


përfitime pozitive ekonomike, dhe kjo është diçka që nuk është e gatshme të dublohet (dyfishohet) nga organizatat e tjera (Pfeffer, J. 1995, fq.345).

Është e vërtetë se performanca e një punonjësi është më shumë funksioni i gjëra i till si trajnimi, komunikimi dhe llojit më të mirë të mbikëqyrjës sesa i motivimit të tij ose të saj. Vlerësimet e performancës kanë tendencë të fokusohen më shumë në probleme si - Cili është punonjësi që ben gabime? Duke qenë në përputhje me këtë filozofi të menaxhimit të performancës, duke e vënë fokusin në reagime të vazhdueshme kolegjial dhe në ndryshimin e gjëra të tilla si trajnimi, stimuj dhe procedurat. Menaxhimi është një pjesë aktive jo vetëm teorike. Ka te beje me ndryshimin e sjelljes dhe bërjen e gjërave. Ajo ka të bëjë me zhvillimin e njerëzve, duke punuar me ta, arritjen e objektivave dhe arritjen e rezultateve (Mullines, 2007, fq.411).

Motivimi

Motivimi është gadishmëria e një individi që përpiqet për arritjen e objektivave të organizatës duke vënë në përdorim një sasi të madhe energjie dhe përpjekjesh, me kusht që këto përpjekje të sjellin plotësimin e objektivave. E thënë më thjeshtë motivimi është shtysa që i ben njerzit që të punojnë për arritjen e objektivave personale dhe organizatat e përdorin ate për arritjen e objektivave të tyre . Motivimi është përkufizuar si proces psikologjik që drejton sjelljet (Kreitner, 1995); një predispozitë për tu sjellur në një mënyrë të qëllimshme për të arritur nevojat specifike dhe të paplotësuara (Buford, Bedeian, & Lindner, 1995).

Autorët sqarojnë se kur përdorin fjalen motivim i referohen kuptimit të shtytjes psikologjike që ka ky term në lidhje me reagimet e idividit. Edhe autorë të tjerë i referohen termave psikologjikë kur duan të përkufizojnë motivimin.Motivimi në punë është një grup forcash energjike që kanë zanafillën si mbrenda ashtu dhe jashtë idividit, për të inicuar sjellje që kanë lidhje me punën dhe për të përcaktuar formën, drejtiminn intenzitetin dhe kohëzgjatjen e saj(Muchinsky, 2008). Nga shumë autorë, ndër të cilët edhe ata që studiojnë menaxhim apo sjellje organizative, motivimi përcaktohet si një process që impikon elemente psikologjike që nxisin një sjellje të drejtuar drejtperdrejtë nga objektivat(Kinicki & Kreinter, 2006).

Shpërblimi/kompensimi

Sistemi i menaxhimit të shpërblimit ka të bejë me dizenjimin, impementimin dhe mbajtjen e një sistemi shpërblimesh, të cilët janë të përshtatur për përmirësimin e performancës individuale dhe organizative. Shpesh shpërblimet kur studiohen në dritën e teorive të motivimit ndërkembehen me termin incentive apo stimuj, mirëpo duhet patur shumë kujdes pasi ndërmjet këtyre dy termave ka një diferencë të madhe e cila qëndron pikërisht në faktin se shpërblimet jan një shikim në retrospective,incentive apo stimujt janë një shikim në perspective. Ky është një interpretim interesant por që mbart në vetevete dhe një të


vërtetë të madhe, sepse kur organizata shërblen, pra paguan dike, i referohet të gjitha përpjekeve që ky individ ka bërë brenda organizatës për të realizuar një objektiv apo një punë të caktuar, ndersa kur organizata harton një plan incentivesh tenton të nxisë individët në arritjen e një objektivi të caktuar po thjesht për rritjen e performancës(Amstrong & Stephens , 2005, fq.77) .

Analiza empirike

Nga rezultatet e anketimit në këto biznese janë grumbulluar këto të dhëna: format e organizimit të NVM-ve të përfshira në studim, forma me shpesht e organizimit në ndërmarrjet e anketura janë ndërmarrje inviduale me 94%, pastaj shoqeri me përgjegjësi të kufizuara 4% dhe ortakeri 2%. Format tjera të organizimit të biznesevë nuk kanë qenë pjesë e ketij punimi.

Figura 1: Format e organizimit të NVM-ve të anketura

Burimi: Llogaritur nga autorët

Shpërndarja e anetave nëpër ndërmarrje me veprimtari në të tre sektorët apo industritë kryesore ka qenë pothuajse e koordinuar. NVM-të e anketuara në studimin tonë i perkasin aktiviteteve: tregti, shërbim dhe prodhim këto ndërmarrje dallojnë edhe sa i përket madhësisë së biznesit. Nga rezultatet e anketimit janë mledhur këto të dhëna, nga ndërmarrjet e marra në studim tregtia përfaqeson pjesën me të madhe gjithësej 75% e biznesëve të anketuara janë me veprimtari tregtare, sektori i shërbimeve përfaqëson 20%, dhe sektori i prodhimit përfaqëson 5% të ndërmarrjeve të anketuara.

94%

4%2%

Inviduale

Shoqeri me përgjegjësite kufizuar

Ortakeri


Figura 2 Sektorët apo industritë ku NVM-të e anketuara operojnë


Metodat kryesore të përdorura nga NVM-të e anketuara për motivimin e stafit të tyre është rritja e pagës, ku 30% e ndërmarrjeve janë shprehur që ata mundohen që ta motivojnë stafin edhe për performancë të mirë duke i rritur pagat e atyre punë-kryesve që tregojnë një performancë të mirë gjatë vitit, pastaj 30% e NVM-ve të anketuar janë shprehur se edhe fjalet e mira arrijn që ti motivojn punonjësit.

Figura 3 Metodat për motivimin dhe performancën e punonjësve në NVM-të e anketuara


Nga rezultatet e anketës verejmë së të anketuarit deklarojn së shperblehën apo kanë ngritje të pagës kur ata arrijn të tregojn nje performancë te lart në punën e tyre, në krahasim me punëtoret tjerë.

75%

20%

5%

Tregti

Shërbim

Prodhim

30%

5%5%

20%

30%

5%5%

Rritja e pages

Rritja e pushimit mepages

Shetitje apoeskurzion

Rritja ebenificioneve shtes

Fjal te mira


Figura 4 A shpërbleheni për performancën e treguar gjatë punës


Analiza statistikore: Testimi i hipotezës

Hipoteza është një formulim i supozuar rreth një lidhje mes një apo më shumë variablave që do të testohen nëpërmjet analizës empirike. Për të realizuar këtë studim jemi nisur nga çështjet kërkimore dhe është ndërtuar hipoteza për t’u testuar dhe që duhet t’i jep përgjigje pyetjes kërkimore. Meqënëse në këtë studim kemi përdorur metodën e pyetësoreve për mbledhjën e të dhënave, atëherë lidhja që kërkojmë të studiojmë do të bazohet në rëndësin e performancës së punonjësve. Si rrjedhim hipoteza që do të shtrohet në këtë studim është:

Hipoteza 1: Vlerësimi i performancës është i lidhur pozitivsht me motivimin e punonjësve ne ndërmarrjet e vogla dhe të mesme (NVM).

Ý = ß0 + ß1X1 Ku kemi:, Ý = variabli i varur "vlerësimi" X1 = variabli i pavarur "motivimi"

95%

5%00

Po

Jo


Tabela 1.1 Analiza e regresionit për variablin e varur "vlerësimi"

Coefficientsa

Model

Unstandardized Coefficients

Standardized Coefficients

t Sig. B Std. Error Beta

1 (Constant) .829 .102 8.133 .000

Motivimi .278 .093 .207 2.977 .003 a. Dependent Variable: Vlerësimi

Duke përdorur peshat e standardizuara të regresionit, ekuacioni i regresionit të thjeshtë mund të paraqitet si më poshtë:

‘’Vlerësimi’’ = 0.829 + 0.278 ‘’Motivimi’’

Duke marrë për bazë nivelin e signifikancës p = 0.00 e që është më e vogël se 0.05, vërtetohet hipoteza e hedhur në shqyrëtim, se motivimi ka ndikim në rritjen e vlersimit si variabël e pavarur e marrur në studim. Një gjë e tillë e tregon edhe koeficienti I kësaj variablë të pavarur ‘’motivimi’’. α = 0.829 na tregon se marrëdhënia në mes të variablit të varur dhe variablës të pavarur është pozitive. Që do të thotë një rritje në nivelin e variablit të pavarur "motivimi" çon në rritjen e vlerës së variablit të varur "vlerësimi. Rritja e motivimit ndikon pozitivisht në vlersim. Hipoteza e mësipërme, hipoteza 1 pranohet.


CONCLUSION

In conclusion we can say that performance management systems that employees in SMEs, can help an organization to achieve cooperative outcomes. From the study conducted it was found that despite the changes that have occurred in recent years in Kosovo, still do not have an awareness of managers about the importance of the function of human resource management. Some of the reasons why human resource management is not developed in private companies operating in our country, we can find and develop staff also problems that are facing SMEs during the transition period to switch to market economy.

Based on the survey of SMEs, it is noticed that is really necessary to motivate employees to perform work for an organization and it is an important part of managers.Skill variety, task identity, task significance, the continuous feedback, employee motivation and reward, these features work together with the employee's ability to provide the opportunity for a high-performance enterprise.

Literatura

1. Armstrong, M., Stephens, T., (2005) A Handbook of Empoyee Reward Management and Practice. Great Britain by Bell & bain. Grasgow. Fq. 77

2. Laurie J. Mullins: Management and Organizational Behavior, 7 ed, Financial Times/Prentice Hall, Essex, 2007, fq.410-411

3. Kinicki, A., Kreitner, R., (2006). Organizational Behavior; key concepts, skills & best practice. McGraw-Hill Irwin. fq.147

4. Kutllovci, E. Menaxhimi i resurseve humane, 29 Janar, 2014. 5. Muchinsky, M. P., (2008) Psikologjia e Zbatuar ne pune.Shtepia botuese UFO

Press, fq.300 6. Pfeffer, J (1998)The Human Equation: Building Profits by Putting People First,

Organizational Behavior Journal Harvard Business School Press, Boston, Ma, fq. 345


Avni. H. ALIDEMAJ - Raporti ndërmjet politikës dhe administratës

Avni. H. ALIDEMAJ40

Abstrakt

Administrata Publike është e pozicionuar dhe ndërvepron me nivelin politik i cili i koncipon ligjet dhe merr vendime dhe nga ana tjetër, qytetarëve, që ndikohen drejtëpërdrejt nga këto ligjet dhe vendime. Rrjedhimisht, administrata ka mundësi të ndihmojë me ekspertizë dhe punë të përditshme politikanët por edhe të ndërmarrë nisma për propozim të ligjeve dhe vendimeve; Të zbatojë ligjet e miratuara nga Parlamenti; Të mbikëqyr jetësimin e akteve ligjore dhe nënligjore; Të vlerësojë efektin e zbatimit të ligjeve dhe nevojën për ndryshimin e tyre. Me fjalë të tjera, administrata publike është elementi qenësor dhe shtylla më e fuqishme e cila siguron stabilitetin brenda një vendi. Punimi synon që përmes metodave empirike, analitike dhe cilësore të ndriçoj raportin mes nivelit politik dhe aparatit administrativ dhe ndërveprimin mes tyre. Mu për këtë arsye shtjellohen shkollat e ndryshme të mendimit lidhur me raportin mes politikës dhe administratës dhe praktikat e krijuara në kontekstet e ndryshme. Fokus i veçantë i është dhënë edhe gjendjes aktuale në Kosovë duke shpalosur bazën ligjore dhe praktikat e krijuara gjatë ndërveprimit mes nivelit politik dhe atij administrativ. Në këtë kontekst është gjetur se praktikat e krijuara nuk janë në harmoni të plotë me dispozitat ligjore dhe rrjedhimisht reflektojnë negativisht në mbarëvajtjen e raporteve të ndërsjellta mes politikës dhe aparatit administrativ. Fjalët kyçe: administratë publike, adminstratë shtetërore, aparat administrativ, ndërveprim.

Hyrje

Administrata publike është mekanizëm i rëndësishëm i cili zbaton vendime politike dhe në vazhdimësi konsiderohet, me (pa) të drejtë si pjesë e infrastrukturës kadrovike të qeverisë dhe politikës. Ideja për një administratë të pavarur dhe jopolitike është paraqitur nga Woodrow Wilson në punimin e tij “Studimi mbi administratën publike” në vitin 1887. Zbatimi i kësaj ideje, në vende të ndryshme, është përcjellë me vështirësi tejet të mëdha duke u paraqitur si sfidë madhore edhe sot e kësaj dite. Niveli politik i definon detyrat e administratës mirëpo administrata duhet të mbetet jashtë rrezës së veprimit të politikës duke mos lejuar të manipulohet nga ajo. Sipas Wilson-it, qeverisja e dobët është rezultat i ndërhyrjes së politikës në fushën e veprimtarisë administrative. Ky raport mes administratës dhe politikës ka filluar së zbatuari në shtetet me demokraci të përparuar ndërsa është injoruar plotësisht nga vendet komuniste dhe centraliste. Shtetet ballkanike kanë shfaqur interesim për dihotominë politikë-administratë gjatë dy dekadave të fundit, megjithë interferimin e fuqishëm të nivelit politik mbi aparatin administrativ. Në këto vende, në vazhdimësi ka pasur tentativa për reformimin e administratës publike dhe izolimin e saj nga politika por këto reforma, në të shumtën e rasteve, kanë qenë kozmetike dhe deklarative duke mos 40 Mr.sc., Asistent në Kolegjin AAB, Prishtinë, E-mail: [email protected]


arritur ndryshime thelbësore. Rrjedhimisht, politika dhe funksionarët politikë vazhdojnë të kontrollojnë administratën publike përkundër faktit se kjo ndikon negativisht në efikasitetin dhe efektivitetin e administratës dhe stabilitetin e shtetit. Andaj edhe demokratizimi i vendeve të tilla dhe proceset integruese evropiane përcillen me sfida të mëdha dhe në dukje të parë të pakalueshme.

Dihotomia politikë-administratë

Maks Weber argumenton se administrata është mjet në duart e politikës dhe që nuk është e mundur të studiohet si faktor i pavarur i pushtetit. Mirëpo, nga ana tjetër, pushteti ushtrohet përmes administratës dhe ky fakt i jep asaj fuqi të madhe e cila mund të zbatohet edhe politikisht. Administrata moderne është mjet jashtëzakonisht i fortë i sundimit i cili mundëson fuqi të madhe personale. Si mjet në duart e politikës, mund të mbisundojë edhe vet politikën dhe të shndërrohet në sundues. Këtu qëndron rreziku i madh për vlerat politike të demokracisë moderne duke qenë se burokracia mund të infiltrohet në partitë politike dhe jetën shoqërore në përgjithësi dhe ta nënshtroj ate. Andaj, sipas Weberit, zyrtarët administrativ nuk guxojnë të merren me politikë, duhet të jenë jashtë partive politike dhe rrjedhimisht jashtë luftës për pushtet. Zyrtarët administrativ, sipas Weberit, janë shumë të fortë për politikën për shkak të njohurive dhe shkathtësive që kanë për institucionet politike dhe administrative andaj vendosja e qëllimeve politike nuk është çështje e administratës profesionale. Rrjedhimisht, administrata dhe politika duhen ndarë rreptësisht duke mos lejuar ndërhyrjet reciproke.41 Dihotomia politikë-administratë bazohet në pikëpamje funksionale dhe strukturore, duke e ndarë autoritetin qeveritar në linja funksionale në zyrtarë të zgjedhur dhe zyrtarë administrativ. Andaj, si e tillë, qeveria është konceptuar sikur posedon dy fusha diskrete dhe të ndara si politikë dhe administratë, të cilat janë të populluar nga zyrtarë të zgjedhur dhe zyrtarë administrativ. Kjo ide e Wilson-it është zhvilluar gradualisht në model të administratës publike i cili ushtroj ndikim të fuqishëm në identitetin e administratës publike deri kah mesi i viteve 1940. Si pasojë e kritikave të shumta të shpërfaqura pas Luftës së Dytë Botërore, dihotomia politikë-administratë filloj të humbas ndikimin e saj duke krijuar hapësirë për zhvillimin e modeleve tjera alternative. Mirëpo, dobësimi i ndikimit të dihotomisë nuk e mbylli polemikën rreth rolit të administratës publike në procesin politik. Kjo polemikë është me rëndësi të veçantë si për nivelin akademik ashtu edhe për të angazhuarit në praktikën administrative për shkak të ndërlidhjes së ngushtë me identitetin e disciplinës si dhe zhvillimin e mëtejmë të administratës publike si profesion. Gjatë dekadave që pasuan, autorë të shquar të administratës publike zhvilluan modele të ndryshme duke u përpjekur të definojnë rolin e administratës publike në procesin politik. Kështu u zhvilluan tre shkolla të mendimit lidhur me raportin e administratës publike me politikën: shkolla e ndarjes, shkolla politike dhe shkolla e ndërveprimit. Shkolla e ndarjes dhe shkolla politike pozicionohen si ekstreme të kundërta duke shpërfaqur ndryshimet fundamentale të autorëve lidhur me rolin politik të administratorëve

41 Fadil Zendeli, “E drejta administrative”, Tetovë, 2014, faqe 30.


publikë. Ndërsa, shkolla e ndërveprimit pozicionohet në mes të dy të parave duke inkorporuar elemente të të dyja shkollave.42 Shkolla e ndarjes shquhet nga autorët që kanë zhvilluar modelin e ndarjes së politikës nga administrata si në aspektin normativ ashtu edhe në ate praktik. Këta autorë e shohin veprimtarinë qeverisëse të ndarë në dy zona, në ate politike dhe administrative. Ata përdorin qasje funksionale për të analizuar raportin mes politikës dhe administratës me ç’rast theksojnë se funksioni i politikës është të siguroj udhëheqje, ose siç thoshte Wilson-i “të përcaktoj detyra për administratën”. Ndërsa funksioni i administratës është të siguroj veprimtari neutrale në procesin e politikave. Funksionarët e zgjedhur ushtrojnë udhëheqje politike përmes drejtimit të politikave dhe mbikëqyrjes legjislative me ç’rast lidershipi i politikave i ndërlidhë funksionarët e zgjedhur me qytetarët, ndërsa mbikëqyrja legjislative i ndërlidhë me administratorët publik. Në anën tjetër të procesit të politikave pozicionohet administrata publike, përgjegjësia kryesore e të cilës është zbatimi i politikave publike në përputhje me qëllimet dhe udhëzimet ligjore. Kjo shkollë e mendimit e trajton administratën publike si një fushë të pavarur me vlera, rregulla dhe metoda vetanake të cilat janë të ndara nga politika. Sipas ithtarëve të kësaj shkolle (Wilson, White, Loveridge, Kohler, Kaufman, Wolf), vlerat më të rëndësishme të cilat e udhëheqin administratën publike janë: neutraliteti, hierarkia dhe ekspertiza të cilat janë tiparet dalluese të administratës publike (kompetenca neutrale). Një nga qëllimet e administratës publike është edhe të ofroj këshilla neutrale dhe kompetente të politikave për funksionarët e zgjedhur. Kompetenca neutrale definohet si aftësi për të kryer punë qeverisëse të kualifikuar në harmoni me standardet objektive dhe jo në përputhje me obligimet personale dhe partiake. Tre komponentet përbërëse të kompetencës neutrale (neutraliteti, ekspertiza dhe hierarkia) e ndihmojnë administratën publike të qëndroj në distancë nga politika duke e siguruar kontributin e saj në procesin e krijimit të politikave. Neutraliteti administrativ përfshinë neutralitetin politik dhe neutralitetin e politikave duke nënkuptuar se nëpunësit publikë dhe aktivitetet e tyre duhet të jenë apolitike, të paanshme duke evituar agjenda apo programe konkurruese duke mbajtur qëndrim neutral në çështjen e politikave që i përkasin komunitetit. Pra, shkolla e ndarjes i jep peshë të madhe ekspertizës administrative e cila siguron kontribut profesional, kompetent dhe neutral në procesin e politikave. Sipas tyre, funksionarët administrativ duhet të kenë njohuri dhe shkathtësi të posaçme dhe pikërisht për këtë arsye ekziston tendenca që të përfshihen në procesin e politikave nga ana e funksionarëve të zgjedhur. Pra, kjo shkollë e mendimit pretendon krijimin e një modeli konsensual të qeverisjes ku funksionarët politik me ndihmën e këshillave profesionale të funksionarëve administrativ marrin vendime në interes të qytetarëve. Pasuesit e kësaj shkolle janë në favor të ndarjes së autoritetit në mes të funksionarëve politik dhe atyre administrativ me qëllim të minimizimit të ndikimit politik dhe konflikteve eventuale në administratën publike. Ndikimi politik në administratë publike sjell rënien e efikasitetit të administratës duke qenë se veprimet dhe vendimet administrative bëhen në baza politike andaj edhe pretendohet se politika dhe administrata punojnë më së miri si dy fusha të pavarura, të afta të përmirësohen si të izoluara por pa e rrezikuar apo interferuar në njëra tjetrën. Andaj, ndërveprimi i pakontrolluar në mes të politikës dhe administratës mund të sjell pasoja negative. Kjo shkollë e mendimit e përcakton qartë

42 Tansu Demir, “Politics and Administration: A review of research and some sugestions”, University of Illinois at Springfield, 2007, page 2. http://www.fau.edu/caupa/spa/pdf/Demir_PoliticsandAdministration_New_MS.pdf, qasur më 08.06.2015.


rolin e funksionarit politik dhe atij administrativ. Funksionarët administrativ janë të subordinuar në raport me funksionarët politik dhe për këtë arsye kërkohet nga ata që të marrin udhëzime për drejtimin e politikave dhe njëkohësisht të kontribojnë në procesin e politikave. Sipas kësaj shkolle, raporti ideal politikë-administratë është ai ku funksionarët politik dhe ata administrativ i kryejnë detyrat e tyre siç janë të përcaktuara me norma juridike duke rezultuar në një sistem politiko-administrativ ku administratorët publik janë kompetent por edhe përgjegjës ndaj funksionarëve politik. Pra, administrata publike kompetente, llogaridhënëse dhe e përgjegjegjshme është qëllimi përfundimtar i shkollës së ndarjes.43 Shkolla politike e mendimit përfaqësohet nga autorët (Long, Bosworth, Pfiffner, Miller, Lipsky, Forester) të cilët e mbështesin një rol të zgjëruar të administratës publike duke u pozicionuar kundër shkollës së ndarjes duke e refuzuar dallimin mes politikës dhe administratës. Kjo shkollë konsideron se administrata publike është pjesë e pandashme e procesit politik me ç’rast funksionarët administrativ nuk duhet të kufizojnë fushën e tyre vetëm në implementimin e politikave por duhet zgjëruar edhe në formulimin e politikave. Duke marrë parasysh se administratorët publik kanë karakter konstituiv dhe instrumental kjo shkollë e mendimit është në kërkim të agjendave politike të cilat duhen ushtruar nga administratorët publik për të përmbushur objektivat e dëshiruara. Ky pozicion e refuzon rolin e subordinuar dhe instrumental të administratës publike në raport me funksionarët e zgjedhur duke kërkuar që adminstratorët të involvohen aktivisht në krijimin e politikave. Sipas pasuesve të kësaj shkolle të mendimit, pyetja thelbësore është se si të përgaditen administratorët publik në zbatimin e detyrave politike. Raporti ideal mes politikës dhe administratës është ai ku administratorët punojnë për së afërmi me funksionarët politik në kërkim të zgjidhjeve efektive dhe politikave më të mira për të konsoliduar një shoqëri demokratike si qëllim përfundimtar.44 Së fundi është paraqitur edhe shkolla e ndërveprimit e cila përfaqësohet nga autorët (Van Riper, Waldo, Swara, Nalbandian) të cilët potencojnë domosdoshmërinë e bashkëpunimit maksimal mes funksionarëve politik dhe atyre administrativ, por duke ruajtur rolin tradicional të tyre. Andaj, sipas kësaj shkolle kërkohet një rrugë e ndërmjetme mes shkollës së ndarjes dhe asaj politike. Përfaqësuesit e hershëm të kësaj shkolle ishin të mendimit se politika dhe administrata janë të ndërthurura me njëra tjetrën duke u bërë thelbësor në sigurimin e veprimit efektiv. Problemi më i madh është ndërveprimi mes tyre dhe ruajtja e pozicionin të tyre në të njejtën kohë. Shkolla e ndërveprimit e pranon dallimin mes politikës dhe administratës në pikëpamje logjike, psikologjike, në perspektivë, vlera dhe pozita formale mes funksionarëve politik dhe atyre administrativ. Megjithate, dallohet nga shkolla e ndarjes për shkak të insistimit për bashkëpunimin e vazhdueshëm mes funksionarëve politik dhe atyre administrativ në procesin e krijimit të politikave. Kjo shkollë e mendimit kërkon zgjërimin e vlerave të administratës publike duke lejuar një rol të shtuar të administratorëve në politika për arsye të thjeshta pragmatike. Pasuesit e kësaj shkolle tërheqin vemendja për kompleksitetin e rritur në ambientin politik, social dhe ekonomik të krijimit të politikave, që rrjedhimisht, imponon domosdoshmërinë e ndërveprimit intensiv në mes të funksionarëve politik dhe atyre administrativ për të arritur objektivat e planifikuara. Kjo frymë e mendimit nuk e përkrah qasjen formale-hierarkike të qeverisjes, siç është përcaktuar tradicionalisht raporti mes funksionarëve të zgjedhur dhe administrativ në

43 Ibid., f. 3-4. 44 Ibid., f. 4-5.


raport epror-vartës. Dallimi i kësaj shkolle të mendimit nga ajo politike qëndron në ate se e pranon rolin e funksionarëve administrative në krijimin e politikave dhe funksionarët politik dhe ata administrativ i sheh në raport të definuar të partneritetit.45 Dëshira për një administratë të politizuar ka të bëjë me faktin që ajo siguron një nivel të lartë besnikrie dhe angazhimi më të plotë seç kishin mundur të ofronin shërbyesit civil të paanshëm. Ata që besojnë se neutraliteti politik i administratës është mit, duke argumentuar që disa paragjykime politike janë të paevitueshme brenda aparatit administrativ, zakonisht besojnë që një sistem me ngjyra politike të dukshme është më i preferuar se një politizim i maskuar. Megjithate, angazhimi politik bartë edhe disavantazhe serioze duke qenë se godet në thelb idenë për një shërbim civil profesional dhe kompetent. Është vështirë të realizosh meritokraci dhe besueshmëri politike brenda shërbimit civil. Në një kontekst të tillë, është vështirë të mbash zyrtarë administrativ me cilësi të larta në një pozitë të caktuar e cila nuk ofron siguri në punë dhe kështu administrata popullohet nga punonjës më pak të kualifikuar dhe që gëzojnë besimin politik. Neutraliteti i admnistratës krijon një raport autoritar mes burokratëve dhe politikanëve, duke i lejuar të parët të shohin dobësitë dhe anët pozitive të politikës me qëllim të shqyrtimit të tyre.46 Dihet mirëfilli se administrata është nënfunksion i politikës por megjithate duhen evituar situata kur niveli politik e kontrollon dhe e instrumentalizon tërësisht administratën sepse krijohet gjendje kaotike brenda aparatit administrativ i cili faktikisht e mbanë vet shtetin. Pra, raportet politikë-administratë nuk duhet të jenë osmotike por më tepër të karakterit simbiotik (shkolla e ndërveprimit).

Interferimet politike në administratën publike në Kosovë Mbështetur në diskutimet e vazhdueshme që zhvillohen në fushën e studimeve politike dhe administrative, nuk ekziston një ndarje e qartë mes administratës dhe politikës. Të ushtruarit e pushtetit shtetëror dhe ofrimi i shërbimeve janë funksione të administratës. Megjithate, administrata është e involvuar në hartimin e politikave publike dhe legjislacionit e që në një formë janë veprime politike.47 Nga ana tjetër, jo rrallë zyrtarët administrative përzgjidhen në pozita të larta administrative mbi bazën e besimit politik. Në disa vende këto veprime janë të legalizuara, ndërsa në disa kontekste veprohet në kundërshtim me përcaktimet ligjore duke krijuar praktika të kundërta me ligjin. Sidoqoftë, në vendet me aparat administrativ të fuqishëm është krijuar një “izolim strategjik” i administratës nga aktivitetet politike duke presupozuar se një ndarje e tillë ndikon pozitivisht në funksionalitetin e administratës publike dhe shërbimit civil (rasti i Italisë, Gjermanisë, Mbretërisë së Bashkuar).48 Administrata publike dhe Shërbimi Civil në Kosovë është, në masë të madhe, i ndikuar politikisht, marrë parasysh rekrutimin mbi baza politika në njërën anë, dhe avancimin në pozita të bazuar mbi bazën e besimit politik. Komisionet për vlerësimin e kandidatëve nuk e zbatojnë parimin e meritokracisë gjatë procesit të rekrutimit duke qenë se institucionet qeveritare e kanë fjalën vendimtare në përzgjedhjen e

45 Ibid., f. 6-7. 46 Andrew Hewood, “Politika”, Dukagjini, 2008, faqe 355-356. 47 Esat Stavileci, “Nocione dhe parime të administratës publike – aspekte metodologjike dhe shqyrtime krahasimtare”, Akademia e Shkencave dhe Arteve e Kosovës, Prishtinë, 2005, faqe 139. 48 Avni H. Alidemaj, “Shërbimi Civil në Kosovë në aspektin krahasimtar”, Revista Regjionale e Shkencave Shoqërore – REFORMA, Nr. 1/2015, Instituti për Studime Ligjore dhe Demokratike, Gjilan, 2015, faqe 93.


kandidatëve. Kjo nuk është në harmoni me Komisionin e Venedikut dhe Parimet Evropiane të cilat decidivisht përcaktojnë se përgjegjësit për rekrutimin e shërbyesve civil duhet të kenë pavarësi institucionale në raport me autoritetet politike. Sistemi i tanishëm në Kosovë mbështetë vullnetin politik dhe ndërhyrjen politike në shërbimin civil.49 Politizimi i shërbimit civil në Kosovë zhvillohet në disa mënyra. Partnerët e koalicionit qeveritar i ndajnë përgjegjësitë për kontrollimin e ministrive përkatëse dhe stafit menaxherial brenda këtyre ministrive. Pastaj vijohet me ndërprerjen e kontratave të shërbyesve civilë të caktuar dhe punësimin, avancimin e nëpunësve tjerë në shkëmbim të lojalitetit dhe mbështetjes së tyre.50 Sipas Këshillit të Pavarur Mbikëqyrës të Shërbyesve Civil, gjatë vitit 2013, janë paraqitur 75 ankesa kryesisht për shkak të largimit arbitrar të nëpunësve nga shërbimi civil i Kosovës. Gjatë shqyrtimit të ankesave është konkluduar se ndërprejet e kontratave ishin të pabaza dhe në kundërshtim me parimet e shërbimit civil.51 Lidhur me depolitizimin e sistemit të shërbimit civil në Kosovë mund të thuhet se ky proces mund të jetë i vështirë kur merret parasysh numri i lartë i vendeve të punës të motivuara politikisht dhe numrin e shërbyesve civilë të promovuar përmes mbështetjes politike. Autoriteti i komisionit për vlerësimin e kritereve nuk mbron profesionalizmin dhe meritën, si parime të procesit të emërimit, duke mundësuar që vendimet përfundimtare për emërime të personelit të lartë drejtues të jenë përgjegjësi e qeverisë. Kjo nuk është në përputhje me parimet evropiane, të cilat nënkuptojnë se ata që janë përgjegjës për emërimin e shërbyesve civil, duhet të kenë pavarësi institucionale nga autoritetet politike. Në Kosovë, ekziston një numër i madh i kanaleve përmes së cilave shërbimi civil politizohet edhe më shumë. Së pari, koalicion i gjerë politik i qeverisë e ka zvogëluar aftësinë e Kuvendit që ta kontrollojë qeverinë. Së dyti, partnerët e koalicionit i kanë ndarë përgjegjësitë e tyre që secili ta kontrollojë një numër të ministrive, dhe si rrjedhojë, personelin e lartë drejtues në ato ministri. Së treti, partnerët e koalicionit janë pjesë e rrjetit të punës për ta ndërprerë marrëveshjen e punësimit me dikë.52 Si rrjedhojë e Ligjit për Shërbyesit Civil në Kosovë, është paraqitur detyrimi i krijimit të një sistemi hierarkik duke organizuar katër nivele të shërbimit civil. Niveli më i lartë është “niveli i nëpunësve civilë të lartë drejtues”, që përfshinë sekretarët permanent dhe shefat ekzekutiv të agjencioneve; niveli tjetër më i ulët krijohet “niveli i nëpunësve civilë drejtues”, që përfshinë udhëheqësit e departamenteve dhe drejtorët e agjencioneve; niveli i radhës është “niveli i nëpunësve civilë profesional”, që përfshinë zyrtarët me përvojë dhe këshilltarët administrativ; si dhe niveli më i ulët i shërbyesve civil e që janë “nëpunësit civilë të nivelit tekniko-administrativ”.53 Secili nivel i lartëpërmendur dallon nga njëri tjetri lidhur me detyrat, përgjegjësitë dhe kualifikimet e nevojshme dhe duhet nënshtruar procesit të rekrutimit. Megjithate, standardizimi i procesit të rekrutimit të shërbyesve civil paraqitet të jetë i

49 Dren Doli, “Reforma e Shërbimit Civil të Kosovës - Material Diskutues”, Grupi për Studime Juridike dhe Politike, Prishtinë, 2012, faqe 32. 50 Op.cit. Doli, f. 33. 51 http://www.kosovalive360.com/sherbyesit-civil-jane-shtylla-e-zhvillimit-te-demokracise.html, qasur më 10.08.2015. 52 Op.cit. Doli, f. 20. 53 Ligji Nr. 03/L-149, Për Shërbimin Civil të Republikës së Kosovës, Neni 23, Prishtinë, 2010;


ndikuar politikisht duke mos zbatuar parimin e meritokracisë.54 Sistemi i tanishëm i shërbimit civil është i bazuar në modelin e decentralizuar me ç`rast institucionet (Njësitë e Personelit) janë përgjegjëse për zhvillimin dhe menaxhimin e nëpunësve civil. Këto njësi, në bashkëpunim me Ministrinë e Administratës Publike, rekrutojnë nëpunësit civil për nevojat e institucioneve përkatëse.55 Me qëllim të vlerësimit të kandidatëve potencial për shërbimin civil, krijohen komisione të mbikqyrura nga sekretarët permanent, kryetarët e komunave apo shefat ekzekutiv të institucioneve, gjë që i bën vendimtar në procesin e rekrutimit. Ndërsa nga ana tjetër, praktikat dëshmojnë se sekretarët permanent dhe shefat ekzekutiv të institucioneve emërohen kryesisht mbi bazën e vullnetit politik të qeverisë. Andaj, tërthorazi qeveria influencon rekrutimin dhe emërimet brenda shërbimit civil.56 Përgjithësisht, marrëdhëniet midis politikanëve dhe shërbyesve civil mund të zhvillohen në dy forma bazike. Forma e parë e kësaj marrëdhënie ka të bëjë me sistemin e shërbimit civil të dominuar prej politikanëve të cilët i shfrytëzojnë nëpunësit civil për qëllimet e tyre partiake. Ndërsa forma tjetër e marrëdhënies zhvillohet në atë mënyrë që shërbyesit civilë e ruajnë një shkallë të lartë të pavarësisë dhe pushtetit, të cilin e shfrytëzojnë për arritjen e synimeve të veta kundrejt atyre të politikanëve.57 Marrë parasysh këte, në Kosovë ekziston mundësia e madhe e ndërhyrjes politike, përkatësisë partiake dhe nivelit të lartë të ndikimit të kabineteve të ministrave dhe këshilltarëve politik.58 Me rastin e emërimit të një zyrtari të lartë, qeveria në veçanti i merr preferencat e shefit të institucionit që do ta punësojë zyrtarin drejtues. Ky obligim ligjor është në kundërshtim me parimin e meritave dhe profesionalizmit, meqë preferencat personale të shefit politik të institucionit mund të mbizotërojnë kur bie fjala për emërimin e drejtuesve të lartë në kuadër të institucionit në fjalë. Qeveria, si rrjedhojë, luan një rol të rëndësishëm në emërimin e shërbyesve të lartë civilë në secilin institucion ekzekutiv dhe kjo e kufizon autonominë civile të institucioneve në fjalë.59 Përgjithësisht, baza ligjore për rekrutimin e kandidatëve në shërbimin civil të Republikës së Kosovës potencon domosdoshmërinë e respektimit të parimit të meritokracisë, mirëpo praktikat e zbatuara dëshmojnë të kundërtën. Shembulli i Mbretërisë së Bashkuar dëshmon fuqishëm se shërbimi civil i profesionalizuar dhe autonom inhibon zhvillimin e përgjithshëm të shoqërisë duke i dhënë atij primesa sine quo non. E tërë kjo ndikon që shërbimi civil në Kosovë të jetë jostabil dhe të perceptohet si i paqëndrueshëm, andaj vërehet një mobilitet i shtuar në drejtim të sektorëve tjerë duke ndikuar fuqishëm në rënien e profesionalizmit brenda tij. Pra, duke marrë parsysh ndikimin politik në rekrutim, avancim, spastrim të radhëve dhe mobilitetin e shtuar në drejtim të sektorëve tjerë, shërbimi civil në Kosovë vuan nga mungesa kronike e profesionistëve të cilët do të ishin bartës të denjë të proceseve tejet të rëndësishëme nëpër të cilat po kalon shoqëria jonë.60 54 Meyer-Sahling, J. (2012), “Civil Service Professionalisation in the Western Balkans”, SIGMA PAPER No. 48, p.33 http://dx.doi.org/10.1787/5k4c42jrmp35-en 55 Ligji Nr. 03/L-149, Për Shërbimin Civil të Republikës së Kosovës, Neni 18, Prishtinë, 2010; 56 Op.cit. Doli., f.5. 57 Hacek, M., (2006). The Relationship between Civil Servants and Politicians in a Post-Communist Country: A Case of Slovenia. International Journal of Public Administration, 84 (1), 65–184. 58 Fisnik Korenica, Dren Doli, and Artan Rugova. (2011). “The Past and Present: A Note on the Civil Service of Kosovo: Discussing its Design, Independence and Management.” International Journal of Public Administration, 34: 2011. 59 Op.cit. Doli, f. 20. 60 Op.cit. Alidemaj, f.93.


Pra, baza ligjore për funksionimin dhe organizimin e administratës publike në Kosovë stimulon parimin e meritokracisë dhe profesionalizmit (shkolla e ndërveprimit) ndërsa praktikat e krijuara janë në kundërshtim me bazën ligjore duke interefruar ekstremisht në administratë me ç’rast nuk vërehet dallimi mes një funksionari administrativ dhe atij politik (shkolla politike).

Përfundim

Qeverisja është problem i madh i vendeve të dalura nga lufta dhe atyre në tranzicion. Në këto vende mëtohet ndërtimi i sistemeve demokratike, ngritja e transparencës dhe përgjegjësisë së administratës, mbrojtja e të drejtave të njeriut, zbatimi efektiv i ligjeve dhe inkurajimi i pjesëmarrjes së qytetarëve në vendimmarrje. Çdo vend në tranzicion përpiqet të gjej rrugën e drejtë për të rimarrë veten nga e kaluara dhe për të ndërtuar vlera të reja, sisteme qeverisjeje dhe institucione administrative që ndihmojnë për një zhvillim afatgjatë. Organizimi dhe funksionimi i administratës publike efikase, efektive dhe të paanshëm politikisht është thelbësor për funksionalitetin e shtetit, duke qenë se qeverisja demokratike qëndron mbi shtyllat e një administrate profesionale.

Në Kosovë vazhdojmë të kemi probleme me ndarjen e stafit civil nga ai politik si rezultat i nepotizmit dhe ndikimit politik në aparatin administrativ. Çfarëdo mobiliteti i qeverisë qëndrore dhe lokale inicon procesin e “spastrimit” të administratës publike.

Pra, sfida kryesore e administratës sonë në përgjithësi është minimizimi i ndikimit politik dhe luftimi i joprofesionalizimit. Andaj, pikërisht parimet e modelit gjerman dhe britanik (izolimi strategjik i administratës) mund të siguronin një rrugëdalje nga kjo amulli administrative në Kosovë. Në këtë mënyrë do të minimizohej efekti negative i interferimit të nivelit politik në rekrutimin dhe avancimin e shërbyesve civilë.

Sigurimi i shërbimeve për të gjithë qytetarët e Kosovës, vendosja e një administrate profesionale të përgjegjshme dhe të lirë nga ndikimet politike është prioritet kyç i Integrimeve Evropiane. Kjo nuk është arritur ende në Kosovë për shkak se aparati i administratës publike vazhdon të ndikohet fuqishëm nga interesat e partive politike.


Bibliografia:

- Alidemaj, H. Avni. “Shërbimi Civil në Kosovë në aspektin krahasimtar”, Revista Regjionale e Shkencave Shoqërore – REFORMA, Nr. 1/2015, Instituti për Studime Ligjore dhe Demokratike, Gjilan, 2015, faqe 93.

- Demir, Tansu. “Politics and Administration: A review of research and some sugestions”, University of Illinois at Springfield, 2007.

- Doli, Dren. “Reforma e Shërbimit Civil të Kosovës - Material Diskutues”, Grupi për Studime Juridike dhe Politike, Prishtinë, 2012.

- Hacek, M.“The Relationship between Civil Servants and Politicians in a Post-Communist Country”: A Case of Slovenia. International Journal of Public Administration, 84 (1), 65–184. (2006).

- Hewood, Andrew.“Politika”, Dukagjini, 2008.

- Korenica, Fisnik. Doli, Dren. et Rugova, Artan. “The Past and Present: A Note on the Civil Service of Kosovo: Discussing its Design, Independence and Management.” International Journal of Public Administration, 34: 2011.

- Meyer-Sahling, J. “Civil Service Professionalisation in the Western Balkans”, SIGMA PAPER No. 48. (2012).

- Stavileci, E. “Nocione dhe parime të administratës publike – aspekte metodologjike dhe shqyrtime krahasimtare”, Akademia e Shkencave dhe Arteve e Kosovës, Prishtinë, 2005.

- Zendeli, Fadil. “E drejta administrative”, Tetovë, 2014.

- Ligji Nr. 03/L-149, Për Shërbimin Civil të Republikës së Kosovës, Prishtinë, 2010. Burime elektronike:

http://www.fau.edu/caupa/spa/pdf/Demir_PoliticsandAdministration_New_MS.pdf http://dx.doi.org/10.1787/5k4c42jrmp35-en

http://www.kosovalive360.com/sherbyesit-civil-jane-shtylla-e-zhvillimit-te- demokracise.htm


Brunilda Llaftiu, Loreta Bebi, Anxhela Llaftiu - Zbatueshmëria e Kodit të Etikës për Ekspertët Kontabël të Regjistruar

Brunilda Llaftiu 1 Fondacioni “Fryma e Dashurisë”, Rruga Kavajës, Tiranë [email protected] Loreta Bebi 2 Fakulteti Ekonomik Universiteti “Aleksandër Xhuvani” Ish Shtëpia e Oficerëve, Elbasan [email protected] Anxhela Llaftiu 3 Tirana Bank, L.12, Rruga Dëshmorët, Durrës [email protected]

ABSTRAKTI

Etika profesionale dhe pavarësia e ekspertëve kontabël të regjistruar është një çështje mjaft delikate si pasojë e skandaleve të mëdha botërore në lidhje me auditimin. Këto skandale dëmtuan reputacionin dhe besueshmërinë e audituesve. Për këtë arsye, qëllimi i këtij studimi është të vlerësohet sesi kuadri rregullator gjen përdorim si bazë për etikën dhe vlerat morale dhe nëse përdorimi i tij shpeshtë forcon sjelljen etike dhe siguron pavarësinë e ekspertëve kontabël. Ky është një studim kualitativ me një trajtim përshkrues. Të dhënat empirike janë mbledhur nga intervista me pyetje pjesërisht të strukturuara të realizuar me gjashtë ekspertë kontabël të regjistruar aktivë në Durrës, Shqipëri. Rezultatet e këtij studimi sugjerojnë se ekspertët kontabël të regjistruar në Shqipëri janë të vetëdijshëm për çështjet e pavarësisë dhe përdorin kuadrin rregullator si bazë për etikën dhe vlerat morale. Legjislacioni aktual dhe Kodi i Etikës, janë të pranueshëm nga ekspertët kontabël dhe shihen si udhëzues mjaft të mirë në ushtrimin e profesionit me etikë duke gjetur përdorim të rregullt. Zhvillimi i këtij punimi përfaqëson një mundësi mjaft të mirë për të ndërthurur praktikën në auditim me kërkimin, duke shpresuar që të kontribuojë në dhënien e pikëpamjeve të ndryshme individuale të ekspertëve kontabël dhe të një perspektive në çështjet etike në mënyrë që kolegët të mund të mësojnë nga njëri-tjetri.

Fjalët kyçe: Auditim, ekspert kontabël i regjistruar, kodi i etikës, etika profesionale, pavarësia. Hyrje

Në këtë studim fokusi është mbi prespektivën dhe opinionin e ekspertëve kontabël të regjistruar (EKR) në lidhje me kodin e etikës dhe sesi ky i fundit gjen përdorim në punën e tyre. Edhe pse Shqipëria konsiderohet si një vend në zhvillim rregullat dhe ligjet kombëtare mbi kontabilitetin dhe auditimin janë të një standardi të lartë ndërkombëtar. Rëndësia e informacionit të besueshëm dhe besnik në raportet financiare është një variabël kyç për Shqipërinë për të vijuar zhvillimin dhe për të tërhequr kapitalin e huaj në vend.

Për shkak të skandaleve besueshmëria dhe objektivitetit i EKR-ve janë vënë në pikëpyetje dhe kritikat ndaj profesionit të auditimit janë bërë një problem global. Për të rikthyer besueshmërinë e profesionit të auditimit, u krijuan rregullore të reja. Akti Sarbanes-Oxley


ishte rezultati në SHBA, modeli i analizës në Europë dhe Kodi i Etikës (KE) për profesionin e EKR-ve në Shqipëri, i cili i hartuar nga IEKA hyri në fuqi më 1 janar 2007. Arsyeja pse u hartuan këto rregulla etike në vendin tonë është se misioni i organizatës (IEKA-ës) është të sqarojë se çfarë nënkupton një praktikë e mirë e auditimit dhe sepse ekzistonte nevoja për të pasur një profesion të pavarur të auditimit.

Të gjitha këto rregullore theksojnë rëndësinë e pavarësisë së ekspertëve kontabël. Sipas profesionit të auditimit, rregullat etike mendohet të jenë atributi më i rëndësishëm në kuadër të profesionit dhe pavarësia pretendohet të jetë rregulli etik më thelbësor.

Metodologjia

Ky është një studim i bazuar në metodën cilësore me një trajtim përshkrues. Punimi bazohet si në të dhënat parësore ashtu edhe në ato dytësore. Të dhënat parësore janë mbledhur nëpërmjet pyetësorëve pjesërisht të strukturuar të realizuar me gjashtë ekspertë kontabël aktivë në qytetin e Durrësit, ndërsa të dhënat dytësore janë marrë nga burime të publikuara si librat, artikujt dhe punimet shkencore.

Qëllimi nuk ishte për të testuar arsyetimin etik midis ekspertëve kontabël të intervistuar, por më tepër të merrej mendimi i tyre mbi etikën e profesionit të auditimit. Opinionet e audituesve mbi kodin etik dhe përfundimet demonstrojnë një pamje përshkruese të arsyetimit të tyre në lidhje me kuadrin rregullator dhe sesi ai gjen zbatueshmëri në punën e tyre të përditshme. Rishikimi i literaturës Kodi i Etikës njihet si Bibla e audituesit. Kodet e Etikës janë të rëndësishme pasi në mënyrë implicite vendosin kufizime apo sjellje jo etike dhe kanë për qëllim të ofrojnë udhëzime në raste situatash të paqarta. Është përgjegjësi e EKR-ve që të njohin dhe të kuptojnë Kodin e Etikës që rregullon punën dhe sjelljen e tyre. Kur shkelin Kodin, me ose pa dëshirë, ata kompromentojnë detyrën e tyre ndaj përdoruesve të produktit të punës së tyre. Në një intervistë të tij të fundit, nëntor 2015, kryetari i Bordit të Standarteve Ndërkombëtare të Etikës për Kontabilistët, Dr Stavros Thomadakis u shpreh se, “Korrupsioni dhe ryshfeti janë një problem global që prek si ekonomitë zhvilluara ashtu edhe ato në zhvillim. Kjo është një fushë ku Kodi i Etikës për Kontabilistët Profesionistë mund të ketë një ndikim të rëndësishëm në interes të publikut. Duke u mbështetur në detyrimin e tyre për të zbatuar Kodin, kontabilistët profesionistë mund të luajnë një rol të rëndësishëm në përballimin e korrupsionit dhe mitmarrjes.” Manuali i Kodit të Etikës për profesionistët kontabël (2010) përmban Kodin e Rishikuar të Etikës për Profesionistët Kontabël, i cili hyri në fuqi më 1 janar 2011. Ky kod përbëhet nga tre pjesë: Pjesa A- përcakton parimet themelore të etikës profesionale për ekspertët kontabël të regjistruar me një kuadër për tu përdorur për: - Identifikimin e kërcënimeve kundër pavarësisë së ekspertit kontabël të regjistruar


- Vlerësimin e rëndësisë së kërcënimeve të identifikuara - Aplikimin e masave mbrojtëse për të eliminuar apo reduktuar kërcënimet Pjesa B- përshkruan se si kuadri konceptual aplikohet në praktikë për ekspertët kontabël të regjistruar. Pjesa C- merret me ekspertët kontabël të punësuar në biznes. Në këtë studim fokusi është në kërcënimet e ndryshme që një ekspert kontabël i regjistruar mund të hasë në profesion. Shpesh është e vështirë për një ekspert kontabël të veprojë në mënyrë të pavarur. Meqënëse roli i ekspertit kontabël shihet si një kujdestar i interesit publik, nëse ndeshet një kërcënim ndaj pavarësisë, eksperti kontabël duhet të identifikojë këtë kërcënim dhe ta eleminojë/reduktojë atë në një nivel të pranueshëm përpara se ai ose ajo të mund të vazhdojë me ose ta pranojë detyrën. Nëse eksperti kontabël nuk mund të zvogëlojë kërcënimet duke përdorur masat mbrojtëse ai ose ajo duhet të japë dorëheqjen nga angazhimi ose të zgjedhë ta refuzojë atë.

Gjetjet empirike

Të intervistuarit

Materiali empirik i studimit është mbledhur nga intervista individuale që janë kryer me gjashtë ekspertë kontabël të regjistruar aktivë në Durrës, Shqipëri. Fakti që intervistat janë realizuar me pyetje pjesërisht të strukturuara, do të thotë se i intervistuari nuk bazohet në një formë përgjigjeje strikte, por atij i jepet hapësirë për diskutim. Gjithashtu, lënia në anonim të të intervistuarve nuk ka gjasa të ndikojë në rezultatin përfundimtar të studimit, por përkundrazi, kjo e bën të intervistuarin të ndjehet më rehatshëm për të folur lirisht, në vend se të përgjigjet në një mënyrë të ashtuquajtur politikisht korrekte. Të intervistuarit janë të përfaqësuar nga ekspertë kontabël si me shumë ashtu edhe me pak përvojë profesionale në fushën e auditimit, gjë e cila i jep studimit një shtrirje më të gjerë. Meqënëse të gjithë ekspertët kontabël të intervistuar ndjekin të njëjtin legjislacion, një studim i ngjashëm me të tjerë të intervistuar ka gjasa të japë të njëjtin rezultat, që do të thotë se vlefshmëria e jashtme mund të konsiderohet e lartë.

Kodi i Etikës sipas perspektivës së EKR-ve

1. Dobishmëria e Kodit të Etikës gjatë punës së përditshme Është e qartë se KE-ja është një mjet i dobishëm dhe i zakonshëm në punën e ekspertëve kontabël të regjistruar, pasi të gjithë të intervistuarit bien dakord se ai qëndron i ngultur në mëndjen e tyre. Megjithatë duhet theksuar se niveli i përdorimit ndryshon në varësi të përvojës së ekspertit kontabël. Ekziston një prirje e veçantë që të intervistuarit me më pak përvojë konsultohen më shpesh me KE-në ndërsa të intervistuarit me përvojë mbështeten më shumë në përvojën e tyre dhe madje gjithashtu mund të merren me situata më komplekse të cilat jo gjithmonë janë të mbuluara nga KE-ja. Përjashtim nga kjo prirje bën vetëm një i intervistuar i cili ka shumë përvojë, por ende përdoror dhe konsultohet shpesh me KE-në. Kjo mund të shpjegohet me faktin se ai është anëtar i këshillit drejtues të IEKA-ës dhe duhet të jetë i përditësuar me të rejat e KE-së gjatë gjithë kohës.


KE-ja është një gur themeli për sjelljen etike të një eksperti kontabël të pavarur dhe fakti që të intervistuarit e shohin atë si një udhëzues të dobishëm nënkupton se është me rëndësi të madhe për ekspertët kontabël të veprojnë të pavarur si në aparencë ashtu edhe në mënyrën e të menduarit.

2. Mjaftueshmëria e Kodit të Etikës për të siguruar pavarësinë e audituesit Të gjithë të intervistuarit pajtohen me mendimin se KE-ja punon si një udhëzues i mirë, por mendimi nëse ai është i mjaftueshëm për të siguruar pavarësinë e audituesit ndryshon. Ndërkohë që disa të intervistuar besojnë se ai është i mjaftueshëm, disa të tjerë mendojnë se nuk është dhe shkojnë deri aty sa thonë se rregullat nuk mund të jenë kurrë të kompletuara ose të mjaftueshme. Në të njëjtën kohë të intervistuarit theksojnë rëndësinë e konsultimit me kolegët, përdorimit të përvojës dhe vlerat themelore morale dhe etike individuale si plotësues të nevojshëm të KE-së. Ekspertët kontabël duket se mbështeten në kuadrin rregullor për etikën (KE) si një udhëzues për tu konsultuar kur kërcënimet ndaj pavarësisë nuk mund të reduktohen apo eliminohen nga përvoja apo asistenca nga kolegët. 3. Kërcënimi më i zakonshëm kundrejt pavarësisë Shumica e të intervistuarve listojnë kërcënimin e familjaritetit si më të zakonshmin, me shpjegimin se në një qytet të vogël mund të bëhesh shpesh shumë i afërt me klientin dhe gjithashtu ndodh shpesh që të njihesh me një punonjës të klientit në një nivel personal. Ata të gjithë shprehen se është e vështirë, por në të njëjtën kohë dhe e rëndësishme që të jesh profesionist dhe të mbash marrëdhënien me klientin në një nivel të tillë, por gjithsesi është diçka që ata e menaxhojnë. Shumë prej tyre thonë se vështirësia qëndron në përcaktimin e kufirit midis një marrëdhënjeje private dhe asaj profesionale dhe ndoshta kjo është arsyeja pse ky risk është kaq i zakonshëm. Duke u bazuar në studime të mëparshme shpjegohet se ky kërcënim është kaq i zakonshëm sepse klienti shpesh kërkon një marrëdhënie të ngushtë me ekspertin kontabël, ndërsa ekspertit kontabël i duhet ta mbajë atë në një nivel profesional, por edhe të veprojë si një këshillues, për të kënaqur klientin. Të intervistuarit e konsiderojnë rotacionin e ekspertit kontabël një mënyrë të mirë për të trajtuar çështjen e kërcënimit familjar, edhe nëse është e vështirë që të përcaktohet një numër vitesh për të dalluar kur një ekspert kontabël bëhet i varur. Ndërkohë që një ekspert kontabël mund të bëhet i varur vetëm pas një viti një tjetër ekspert kontabël mund të qëndrojë i pavarur për më shumë se shtatë vjet. Është e vështirë që të rregullohet një sjellje në mos e pamundur, kështu që në fund ajo çka është e rëndësishme lidhet me vlerat themelore etike dhe morale të individit. Dy prej të intervistuarve u shprehën se në rastin e auditimit të kompanive të vogla dhe të mesme kërcënimi i vetë-rishikimit është kërcënimi më i zakonshëm kundrejt pavarësisë së ekspertit kontabël pasi është e vështirë që të shmanget këshillimi dhe edhe më e vështirë që të bëhet diferencimi ndërmjet udhëzimit dhe konsultimit.

4. Kodi i Etikës si udhërrëfyes në rastin e një kërcënimi ndaj pavarësisë


Sikurse u përmend edhe më lart të intervistuarit vlerësojnë KE-në si një mjet të mirë për tu konsultuar, sidomos kur ndeshen me situata të reja dhe të ndërlikuara. Megjithatë të intervistuarit më shumë sesa të konsultohen me KE-në u drejtohen kolegëve për udhëzime dhe/ose përdorin përvojën e tyre. Prandaj KE-ja mund të konsiderohet më shumë si një mjet edukativ, që përdoret kur ekspertët kontabël mësojnë bazën e tyre teorike, pavarësisht nëse ky është apo jo qëllimi i tij. Gjatë punës, KE-ja është i ngulitur në mendjen e ekspertëve kontabël dhe eksperienca e fituar luan një rol më të madh se KE-ja. Një shpjegim i mundshëm për këtë është se shumë kërcënime ndodhin shpesh gjë që e bën të panevojshme të konsultuarit me KE-në në përditshmërinë e tyre të punës. Një risk që lind nga kjo sjellje është se masat mbrojtëse mund të bëhen shumë rutinore dhe është e një rëndësie jetike që ekspertët kontabël të jenë të përditësuar me të rejat e KE-së. 5. Plotësia e Kodit të Etikës Kuadri rregullator vlerësohet nga të gjithë të intervistuarit dhe gjen përdorim të gjerë. Ndoshta mund të konsiderohet si një hap i madh që të thuhet se është i kompletuar apo i plotë, pasi gjithmonë ka vend për përmirësime. Sipas të intervistuarve ndryshon mendimi nëse KE-ja është i mjaftueshëm për të siguruar pavarësinë, ndërkohë që asnjë nuk beson se ai është i plotë, sepse, sipas mendimit të tyre nuk ka legjislacion që të mund të jetë i plotë dhe të mbulojë të gjitha çështjet. Secili prej tyre mendon se KE-ja dhe legjislacioni aktual janë udhëzues të dobishëm dhe mjaftueshmërisht strikt për të parandaluar boshllëqet edhe nëse është jo i plotë. Disa nga të intervistuarit theksojnë rolin profesional të ekspertit kontabël dhe thonë se nuk ka rëndësi se sa strikte janë rregullat, sepse në fund të fundit gjithçka lidhet me moralin dhe etikën e profesionit të auditimit. KE-ja ndoshta nuk ka nevojë për zhvillim edhe nëse nuk është i kompletuar, ndoshta janë faktorët si vlerat themelore morale dhe etike ato që kanë nevojë për rishikim.

Konkluzione Kodi i etikës i jep ekspertit kontabël të regjistruar mundësinë që të referohet diku. Kjo nënkupton se ai ka një obligim, se nëse percepton diçka të gabuar, të veprojë. Por integriteti intelektual është gjëja më e rëndësishme që një ekspert kontabël i regjistruar duhet të ketë.

Sipas përgjigjeve duket se, ekspertët kontabël në vendin tonë janë të mirë arsimuar dhe kanë një ndërgjegjësim të madh ndaj pritshmërive të publikut, kur bëhet fjalë për çështjen e pavarësisë. Ata theksojnë rëndësinë e të qenurit dhe të vepruarit gjithmonë si i pavarur. Të intervistuarit besojnë se legjislacioni aktual dhe rregullat janë të mira dhe i ndihmojnë ata në punën e përditshme. Fakti se asnjë nga të intervistuarit nuk mund të sjell ndërmend ndonjë boshllëk të KE-së sugjerohet se ai është një mjet i zhvilluar mirë, por nuk është i mjaftueshëm në vetvete për të siguruar pavarësinë e ekspertëve kontabël. Përveç KE-së, ekspertët kontabël duhet të mbështeten në vlerat themelore etike dhe morale, të konsultohen me kolegët e tyre dhe të përdorin përvojën për të gjetur një mënyrë efektive për të reduktuar rrezikun Kërcënimi më i zakonshëm kundrejt pavarësisë së ekspertit kontabël, sipas të intervistuarve, është kërcënimi i familjaritetit dhe më specifikisht çështja e marrëdhënies. Duket sikur është shumë e vështirë që të përcaktohet kur një marrëdhënie shndërrohet nga profesionale në


private dhe se si duhet të mbrohesh ndaj këtij kërcënimi. E vetmja mënyrë për ta shmangur atë do të ishte që të shmangen të gjitha marrëdhëniet, gjë që natyrisht është e pamundur për ekspertët kontabël. Sfida është që të krijohet një marrëdhënie e mirë me klientin, por në të njëjtën kohë ajo të mbahet në një nivel profesional.

Meqënëse KE-ja duket se përdoret më shpesh nga ekspertët kontabël të rinj se sa nga ata me më shumë përvojë, ai mund të shihet si një mjet edukativ. Gjatë edukimit të ekspertëve kontabël i jepet një fokus i madh KE-së dhe çështjes së pavarësisë, dhe kjo duket se reflekton shumë vite pas edukimit. Nga kjo pikëpamje KE-ja mund të konsiderohet si jetik dhe i dobishëm. Rekomandime Pra cilat janë përgjegjësitë e veçanta të ekspertëve kontabël të regjistruar në bërjen e biznesit më etik?

- Lufta kundër ryshfetit është një fillim i mbarë. Ekspertët kontabël janë të lidhur me standarde strikte etike. Për shkak të kësaj, ata vlerësohen nga organizatat si një mburojë kundër praktikave moralisht të diskutueshme. Ata mund të jenë të dobishëm në luftën kundër zhvillimit të një kulture që normalizon pagesën e ryshfetit. Megjithatë, kultura e bizneseve është e fortë dhe shpesh është e vështirë ta ndryshosh atë. Kërkohet guxim për të sugjeruar bërjen e gjërave ndryshe, veçanërisht me arsyetimin se praktika aktuale është joetike.

- Ekspertët kontabël duhet të shmangin marrëdhëniet që mund të shihen si konflikt interesi, si dhe të gjitha marrëdhëniet që mund të ndikojnë në objektivitetin dhe pavarësinë e tyre, në mënyrë që të mos rrezikojnë pavarësinë e tyre. Në rastet kur vërehen shkelje të kodit të etikës duhet të ndërmerren masa nga instancat përkatëse, të cilat variojnë nga masat disiplinore deri në fshirjen e përhershme nga regjistri publik i EKR-ve. Shqipëria është një vend në zhvillim prandaj zbatimi i kodit të etikës, pavarësia e ekspertit kontabël dhe kërkesat për cilësinë e auditimit, duhet të jenë në mënyrë konstante nën vëzhgim dhe vlerësim.

- "Së bashku të gjithë përfitojmë më shumë". IEKA duhet të vlerësojë dhe rëndësinë e komunikimit në internet duke krijuar një Forum Diskutimi Online. Një qëllim i Forumit është të bashkojë përvojat kolektive të anëtarëve të Forumit për të prodhuar "praktikat më të mira" udhëzuese në fushat me interes të lartë, të tilla si etika profesionale dhe pavarësia e EKR-ve, për ata që mbledhin, ruajnë dhe përdorin të dhënat në lidhje me auditimin. Zakonisht është tepër e dobishme të rrihen ide me individë që nuk i takon, ndërsa bisedat me to do të jenë gjithmonë aty për t’i rishikuar sërish në të ardhmen. Kjo do të ndihmojë me sukses në çfarëdo detyre që të jeni duke kërkuar zgjidhje. Forumet janë një mënyrë e shkëlqyer për të kërkuar këshilla dhe për të diskutuar mosmarrëveshjet apo çështjet praktike me interes për ata që interpretojnë dhe zbatojnë standardet e auditimit dhe etikës në situata reale. Anëtarët do të ndajnë lirisht ide se si organizata mund të përmirësojë cilësinë e auditimit dhe të arrijë perspektiva të reja.

- Sugjerohet se personave që mund t’u besosh janë ata që kur përballen me zgjedhje etike, vendosin në bazë të parimeve "Unë nuk duhet ta bëj këtë" në vend të "Unë nuk mund ta bëj këtë ose mua nuk më lejohet ta bëj këtë". Vendimi ose zgjedhja varet nga individi, por është


përgjegjësi e institucioneve të sigurojnë kuadrin e nevojshëm dhe mjedisin e duhur per t’u bërë të mundur atyre marrjen e një vendimi të drejtë. - Etika shpesh ka të bëjë me mënyrën, sesi dëshironi të mbaheni mend. Nisur nga ky këndvështrim, ky punim finalizohet duke rekomanduar një rregull të vlefshëm në këtë profesion:

“Ji etik për të qenë një profesionist i lirë”

Referencat

Manuali i Kodit të Etikës për Profesionistët Kontabël, botimi 2010

Kodi i Etikës për Ekspertët Kontabël të Autorizuar, IEKA- janar 2007

Ligji Nr.10091 datë 5.3.2009 “Për auditimin ligjor, organizimin e profesionit të ekspertit kontabël të regjistruar dhe të kontabilistit të miratuar”, i ndryshuar

Etika e Biznesit, Hysen Çela, Tiranë 2013

Pyetësorët e intervistave të realizuara me ekspertët kontabël të regjistruar në Durrës.

https://www.ifac.org/system/files/publications/files/ifac-code-of-ethics-for.pdf

https://www.ifac.org/publications-resources/2010-handbook-code-ethics-professional-accountants

http://www.ethicsboard.org/iesba-code

https://www.ifac.org/system/files/news/files/IESBA-Thomadakis-Interview-ISCA-Nov2015.pdf

http://www.aicpa.org/research/standards/codeofconduct/Pages/default.aspx

http://www.accountingweb.com/aa/auditing/8-ways-cpas-violate-the-aicpas-ethics-requirements

http://www.accaglobal.com/content/dam/acca/global/PDF-members/2012/2012c/CofEC.pdf

http://www.slideshare.net/matildalexin/the-main-advantagesofonlinediscussionforums

http://www.hannaharendt.net/index.php/han/article/view/112/190

Bowen H. “Buzz” McCoy. (2007) Living Into Leadership: A Journey in Ethics


Brunilda Llaftiu, Loreta Bebi, Anxhela Llaftiu- Implementimi i Auditimit të Brendshëm në Sektorin Publik

Brunilda Llaftiu 1 Fondacioni “Fryma e Dashurisë”, Rruga Kavajës, Tiranë [email protected] Loreta Bebi 2 Fakulteti Ekonomik Universiteti “Aleksandër Xhuvani” Ish Shtëpia e Oficerëve, Elbasan [email protected] Anxhela Llaftiu3 Tirana Bank, L.12, Rruga Dëshmorët, Durrës [email protected]

ABSTRAKTI

Aktualisht ekziston një interes i konsiderueshëm në fushën e auditimit të brendshëm dhe kontributit të tij për një qeverisje më të mirë në sektorin publik. Shqipëria filloi implementimin e auditimit të brendshëm në sektorin publik në vitin 2003 nëpërmjet miratimit të një ligji për auditimin e brendshëm, i cili hodhi bazat fillestare dhe zhvilloi konceptet bazë lidhur me veprimtarinë e auditimit në sektorin publik. Dhe pas një rrugëtimi të vështirë, për herë të parë, në raportin vjetor të vitit 2014 vizioni bashkëkohor i Drejtorisë së Auditimit të Brendshëm (DAB) pranë Ministrisë së Financave prek termin e përsosmërisë në lidhje me auditimin, duke vërtetuar qartë rritjen e përgjegjesisë së këtij funksioni për të siguruar në të ardhmen një sistem financiar të qëndrueshëm. Qëllimi i punimit është shqyrtimi i implementimit të auditimit të brendshëm në Shqipëri. Për më tepër, ai analizon përkufizimin, dobinë e auditimit të brendshëm dhe rolin e Standardeve Ndërkombëtare të Auditimit të Brendshëm (SNAB) në zhvillimin e profesionit të audituesit të brendshëm. Ky punim është i përditësuar me zhvillimet e fundit në lidhje me çështjet e auditimit të brendshëm në Shqipëri. Pas analizimit të fazave të implementimit të auditimit të brendshëm në sektorin publik, mund të konkludojmë se Shqipëria është në rrugën e duhur, duke u fokusuar në forcimin e kërkesave për funksionin e auditimit të brendshëm, në mënyrë që të mund të arrihet harmonizimi ndërmjet kuadrit rregullator shqiptar, direktivave të Bashkimit Europian dhe SNAB-ve. Fjalët kyçe: Auditimi i Brendshëm, Standardet Ndërkombëtare të Auditimit të Brendshëm, Sektori Publik, Shqipëri

Hyrje

Teoria e auditimit të brendshëm është konceptuar fillimisht nga Lawrence Sawyer, shpesh i referuar si "babai i auditimit të brendshëm modern". Sawyer (2003) ka dhënë një përkufizim specifik të auditimit të brendshëm, duke deklaruar se ai është " një vlerësim sistematik dhe objektiv nga audituesit e brendshëm të operacioneve të ndryshme dhe kontrolleve brenda një organizate për të përcaktuar nëse (1) informacioni financiar dhe operativ është i saktë dhe i besueshëm, (2), risqet e ndërmarrjes janë identifikuar dhe minimizuar, (3) rregullat e jashtme dhe politikat e brendshme të pranueshme dhe procedurat janë ndjekur, (4) kriteret e kënaqshme operative janë plotësuar, (5) burimet janë


përdorur në mënyrë efikase dhe ekonomike dhe (6) objektivat e organizatës janë arritur në mënyrë efektive - të gjitha me qëllim të konsultimit me menaxhimin dhe për të ndihmuar anëtarët e organizatës në kryerjen efektive të përgjegjësive të tyre të qeverisjes ".

Përkufizimi i Auditimit të Brendshëm në legjislacionin tonë është ai i dhënë nga Instituti për Auditimin e Brendshëm (IIA) që e përkufizon atë si më poshtë: Auditimi i brendshëm është një veprimtari e pavarur që jep siguri objektive dhe ofron këshillim për menaxhimin e projektuar për të shtuar vlerën e për të përmirësuar veprimtarinë e njësisë publike. Auditimi i brendshëm ndihmon njësinë publike për të arritur objektivat, nëpërmjet një veprimtarie të disiplinuar dhe sistematike, për të vlerësuar e përmirësuar frytshmërinë e menaxhimit të riskut, si dhe proceset e kontrollit e të qeverisjes.

Përfitimet e aplikimit të auditimit të brendshëm janë të shumta. Auditimi i brendshëm mund të na tregojë nëse burimet e një kompanie janë përdorur në mënyrë efektive dhe efikase. Ai na drejton në mënyrë që të jemi në përputhje me ligjet dhe rregulloret. Auditimi i brendshëm mund të ndihmojë një njësi ekonomike që të reduktojë marrëveshjet e fshehta dhe korrupsionin. Ai mund të sigurojë koordinimin midis departamenteve të ndryshme në një kompani.

Vetëm gjatë dy dekadave të fundit audituesi është bërë një profesion vërtetë i fuqishëm, duke marrë rëndësinë dhe vlerësimin e duhur. Dhe Shqipëria si një vend në zhvillim është në fillim të këtij transformimi, por ka fatin e përdorimit të shembujve të vendeve të zhvilluara, duke i racionalizuar përpjekjet për të arritur këto nivele.

Roli i SNAB-ve

Në korrik të vitit 2015, Instituti i Audituesve të Brendshëm (IIA) publikoi një Kuadër të ri të Praktikave Profesionale Ndërkombëtare (IPPF) për të mbështetur më mirë praktikuesit e auditimit të brendshëm në përmbushjen e rolit evolues të profesionit me një perspektivë kuptimplotë, proaktive, dhe të fokusuar në të ardhmen. Kuadri i praktikave profesionale të Auditimit të Brendshëm përmban përkufizimin e auditimit të brendshëm, kodin e etikës, standartet dhe udhëzimet këshilluese. IPPF-ja përbëhet nga tre grupe të standardeve, të cilat janë të detyrueshme: A. Standardet e atributit, B. Standardet e performancës dhe C. Udhëzimet këshilluese. Standardet Ndërkombëtare të Auditimit të Brendshëm (SNAB) rishikohen rregullisht nga Instituti i Audituesve të Brendshëm. Standardet janë të hartuara për të siguruar parimet themelore për implementimin e auditimit të brendshëm dhe ndihmojnë në përmirësimin e proceseve dhe funksioneve brenda një kompanie. Në mënyrë të veçantë, standardet përcaktojnë fushëveprimin e aktiviteteve që shtojnë vlerë në një biznes dhe krijojnë bazat për monitorimin e efektivitetit të auditimit të brendshëm. Standardet dhe kodi i sjelljes janë të hartuara për të promovuar profesionin e audituesit të brendshëm. Zbatimi i standardeve të auditimit të brendshëm mund t’i sigurojë menaxherëve të biznesit, aksionerëve, investitorëve që disa rregulla themelore të auditimit të brendshëm janë zbatuar me sukses.


Instituti i Audituesve të Brendshëm ka zhvilluar standardet e auditimit të brendshëm të pranuara ndërkombëtarisht që janë të zbatueshme, kryesisht në sektorin privat, por sektori publik ka aspekte unike - për shembull, çështje në auditimin e brendshëm të administratës tatimore, apo rolet dhe përgjegjësitë e agjencive të inspektimit në raport me funksionin e auditimit të brendshëm, të cilat duhet të mbulohen nga SNAB-të në sektorin publik. Aktualisht SNAB-të në sektorin publik ende mungojnë.

Evoluimi i Auditimit të Brendshëm në Shqipëri

Në vitin 1992, në vendin tonë funksionet e kontroll-revizionit i kaluan Kontrollit të Lartë të Shtetit. Deri në fillim të viteve 2000 kur u shfaqën dhe shenjat e para të zhvillimit të auditimit të brendshëm, nuk pati ndonjë zhvillim cilësor në këtë drejtim. Me Vendimin e Këshillit të Ministrave Nr.217, datë 05.05.2000 “Për Kontrollin financiar” u krijuan Drejtoritë e Kontrollit Financiar pranë Prefekturave të Qarqeve të cilat ushtronin kontroll financiar në të gjitha njësitë publike buxhetore të qeverisjes vendore dhe qëndrore brenda qarkut përkatës. Por mënyra, proçedurat dhe mentaliteti i të kryerit të këtij funksioni të rëndësishëm ishte i njëjtë si para viteve 90.

Në vitin 2003, u miratua për herë të parë në vendin tonë një ligj për auditimin e brendshëm në sektorin publik, Ligji Nr.9009, datë 13.2.2003, “Për Auditimin e Brendshëm në Sektorin Publik”. Ky ligj hodhi bazat dhe zhvilloi konceptet bazë në lidhje me veprimtarinë e auditimit te ne. Sipas këtij ligji strukturat e kontrollit financiar u shndërruan në struktura të auditimit të brendshëm në sektorin publik dhe ja kaloi auditimin si funksion drejtpërdrejt nivelit më të lartë të drejtimit. Pra në këtë mënyrë u hodhën bazat e para për funksionimin në mënyrë të pavarur të strukturave të auditimit të brendshëm.

Kjo reformë e sistemit të kontrollit financiar publik solli kalimin nga kontrolli tradicional financiar drejt një auditimi sipas standardeve ndërkombëtare. Në këtë kontekst, u përcaktua, për herë të parë në sektorin publik, nocioni i auditimit të brendshëm dhe u themeluar objekti i tij, mënyra e organizimit, atributet e ndarjes së auditimit të brendshëm dhe rruga e tij e zhvillimit. Ky ligj ka luajtur një rol të mirë, sepse për herë të parë u bë një ndarje e qartë midis kontrollit të brendshëm dhe auditimit të brendshëm.

Që prej vitit 2004, kur u përgatit edhe Manuali i parë i Auditimit të Brendshëm, në strukturën dhe përmbajtjen e sistemit të Kontrollit të Brendshëm Financiar Publik ka patur përparime domethënëse. Profesionalizmi i qeverisjes, menaxhimi i riskut dhe financave publike janë karakterizuar nga një transformim tërësor. Vetëm pas 3 vjetësh nga miratimi i ligjit të parë, në vitin 2006 filloi puna për disa ndryshime dhe përmirësime në këtë ligj të auditimit të brendshëm, për shkak të vetë ndryshimeve të mëdha në fushën e financave publike, të cilat kërkonin një institucionalizim ligjor më të plotë. Meqenëse ndryshimet e propozuara dhe të mbështetura nga organizmat ndërkombëtare dhe BE-ja kishin një karakter të zgjeruar, dhe me amendim nuk mund të kryheshin u punua për një ligj të ri, i cili u miratua në fillimin e tremujorit të dytë të vitit 2007 dhe njihet si Ligji Nr. 9720, datë, 23.04.2007 “Per auditimin e brendshëm në sektorin publik, i cili është amenduar me ligjin Nr. 10318, datë 16.09.2010.


Në vitin 2015, me përmirësimet bëra në ligjin e proçedurave tatimore, në ligjin e KLSH-së dhe ato të pritshme në Kodin Penal (me përmirësimet në komisione), u diskutua dhe për ndryshime në P/Ligjin për auditimin e brendshëm në sektorin publik. Si rezultat, në tremujorin e fundit të vitit 2015 u miratua një ligj i ri, Ligji Nr.114, datë 22.10.2015 “Për auditimin e brendshëm në sektorin publik”. Qëllimi i këtij ndryshimi është forcimi i rolit të auditimit të brendshëm në sektorin publik.

Nisur nga evoluimi i auditimit të brendshëm, roli dhe rëndësia që ka ai sot në zhvillimet aktuale ekonomike globale dhe veçanërisht të teknologjisë dhe informacionit, mundësisë së mbivendosjes së llojeve të auditimit dhe mënyrës së shmangies së tyre, është e qartë pse ky ligj u përmirësua edhe në vendin tonë dhe konkretisht:

Së pari, ky ligj është në përputhje me programin dhe vendosmërinë e qeverisë për një menaxhim gjithnjë më efektiv të fondeve publike në luftë me abuzimin e shpërdorimin, vjedhjen dhe keqpërdorimin.

Së dyti, përcakton kritere të veçanta për punësimin e audituesve të brendshëm, sikurse janë çertifikimi dhe vjetërsia në punë dhe zgjidh një ndër problemet kryesore, që është punësimi i punonjësve të paçertifikuar si auditues të brendshëm, në sektorin publik.

Së treti, ligji sjell një risi në lidhje me krijimin e komiteteve të auditimit me anë të të cilave u jepet e drejta njësive publike të kenë Komitet të Auditimit të Brendshëm, si organe të pavarura, monitoruese dhe këshillëdhënëse për menaxhimin e lartë, si dhe mbështetëse për njësinë e auditimit të brendshëm me të drejtë vendimmarrjeje.

Së katërti, janë rregulluar dhe vendosur disa terma të reja në harmoni me ligjet e tjera dhe me standardet më të mira ndërkombëtare.

Nga përmirësimet e ligjit mbi auditimin e brendshëm të sektorit publik, por veçanërisht nga mirëzbatimi i tij, do të përfitojnë jo vetëm financat publike, por edhe vetë ekonomia, pasi minimizohen shpërdorimet dhe keqpërdorimet e këtyre fondeve dhe rritet efiçienca e përdorimit të tyre.

Organizimi i Auditimit të Brendshëm Aktualisht në Republikën e Shqipërisë veprimtaria e auditimit të brendshëm në sektorin publik bazohet në Ligjin Nr.114, datë 22.10.2015 “Për auditimin e brendshëm në sektorin publik”, në aktet e tjera ligjore dhe nënligjore që rregullojnë veprimtarinë e auditimit të brendshëm ne sektorin publik, Kartën e Auditimit, Kodin e Etikës për audituesit e brendshëm, Manualin e auditimit të brendshëm si dhe në standardet ndërkombëtare të publikuara nga Instituti i Audituesve të Brendshëm të Amerikës (IIA). Objekti i punës i strukturave të auditimit të brendshëm janë të gjitha vendimet financiare për të ardhurat, shpenzimet, administrimin e aseteve dhe borxheve, vlerësimin e sistemeve të kontrollit të brendshëm dhe të drejtimit. Në përfundim jep rekomandime për përmirësimin e funksionimit të subjekteve të audituara dhe propozon masa.


Procesi i auditimit të sektorit publik përfshin tri përfaqësi institucionale, që përfshijnë secila në funksionet e tyre: auditimin e jashtëm (KLSH), auditimin e brendshëm dhe kontrollin financiar me funksione të mirëpërcaktuara dhe inspektimin financiar. Zhvillimi i funksioneve të auditimit të brendshëm është ngushtësisht i lidhur me një menaxhim efektiv të institucioneve publike dhe me një sistem të duhur të kontrollit të brendshëm e veçanërisht të kontrollit financiar.

Përfaqësohet dhe është përgjegjësi direkte e Ministrit të Financave dhe kryen auditimin e fondeve të buxhetit të shtetit në të gjitha njësitë buxhetore që funksionojnë me fonde të buxhetit të shtetit qofshin këto njesi të qeverisjes qëndrore apo dhe ato vendore, si dhe në të gjitha ndërrmarjet sh.a ku shteti ka 51% të aksioneve. Ministri i Financave për problemet e auditimit të brendshëm në sektorin publik merr mendime, raporte dhe sugjerime nga Komiteti i Auditimit që është organ këshëllimor i tij dhe i njohur me ligj.

Drejtoria e Auditimit të Brendshëm e Ministrisë së Financave është autoriteti ligjor, i cili realizon auditime për Ministrinë e Financave me qëllim që ta ndihmojë atë në dhënien e një sigurie relative për të gjitha fushat e veprimtarive të financave publike që mbulon, si përgjegjegjshmëri e qeverisjes në përdorimin e burimeve publike. Ajo raporton para Komitetit të Auditimit. Organizon trajnime të vazhdueshme si dhe çertifikimin e të gjithë specialisteve që punojnë në sektorin e auditimit në RSH.

Sfidat e Ardhshme të Auditimit të Brendshëm

Është më se e vërtetë se asnjë zhvillim i rëndësishëm nuk mund të arrihet pa financën dhe menaxhimin e duhur, për këtë arsye, ndërtohen sisteme të ndryshme kontrolli, ku auditimi i brendshëm është pjesë përbërëse e tyre. Në Shqipëri profesioni i audituesit nuk perceptohet akoma si duhet të jetë në të vërtetë, në këtë ndikon dhe fakti që në vendin tonë ky profesion është prezantuar më vonë se në rajon dhe më gjerë.

Nga diskutimet e mëparshme të specialistëve të fushës është vënë re se me gjithë ndryshimet në legjislacion, auditimi i brendshëm në sektorin publik, në Shqipëri, vazhdon ende të përshtatë qasjen tradicionale për shkak të mungesës së burimeve njerëzore të kualifikuara si dhe të njohurive të pakta që këta kanë në lidhje me ndihmesën që funksioni i auditimit të brendshëm jep për të përmirësuar sistemet e menaxhimit të riskut dhe të qeverisjes së korporatave, të cilat nga ana tjetër mundësojnë arritjen e objektivave të organizatës. Një tjetër shqetësim është se emërimet në auditimin e brendshëm vazhdojnë të mbeten politike.

Departamenti i auditimit të brendshëm i cili është krijuar për të siguruar besueshmërinë ndaj politikës së menaxhimit mund të mos e realizojë objektivin e tij kryesor për shkak të ndërhyrjes dhe ndikimit të tepruar nga drejtimi i lartë. Shpesh menaxhimi i sektorit publik dhe funksioni i departamentit të auditimit të brendshëm shihen më tepër si kontradiktorë sesa plotësues të njëri-tjetrit.

Megjithatë pas një dekade pune të palodhshme, për herë të parë, në raportin vjetor të vitit 2014 vizioni bashkëkohor i Drejtorisë së Auditimit të Brendshëm (DAB) prek termin e përsosmërisë në lidhje me auditimin, duke vërtetuar qartë rritjen e përgjegjesisë së këtij funksioni për të siguruar në të ardhmen një sistem financiar të qëndrueshëm.


Drejtoria e Auditimit të Brendshëm është përqendruar, në respektimin e Standarteve të Raportimit për Auditimin e Brendshëm me qëllim hartimin e raporteve të besueshme, konçize, të sakta, të bazuara në fakte, dhe mbi të gjitha të vlefshme në ndihmë të menaxhimit për përmirësimin e punës dhe rritjen e eficiencës së operacioneve financiare dhe të drejtimit. Rritja e cilësisë së raportimit do të vijojë të jetë prioritet dhe nën monitorim sistematik.

Për këtë qëllim, ajo sheh nga e ardhmja duke synuar që të aplikojë metodologjitë dhe teknikat më të mira bashkëkohore për të përmirësuar planifikimin për auditim, ndryshimin e imazhit të këtij shërbimi, maksimizimin e kapaciteteve të skuadrës audituese, dhe zgjerimin e mbështetjes në arritjen e objektivave të Ministrisë dhe sektorëve në vartësi të saj.

Konkluzione

Auditimi i brendshëm në Shqipëri ka bërë disa hapa për të arritur formën e tanishme. Ai ka ndjekur ndryshimet sociale, ekonomike dhe politike të cilat kanë ndodhur në botë dhe në vendin tonë. Besimi i zbehur mund të rivendoset vetëm me masa vendimtare për forcimin e kuadrit rregullator të auditimit të brendshëm. Implementimi i auditimit të brendshëm në sektorin publik është një realitet në Shqipëri dhe i ka bazat në Ligjin 9009/2003. Krijimi i Drejtorisë së Auditimit të Brendshëm ishte një hap i madh për përhapjen e konceptit të auditimit të brendshëm në vendin tonë.

Kuadri rregullator ekzistues i auditimit të brendshëm është ndikuar ndjeshëm nga Standardet Ndërkombëtare të Auditimit të Brendshëm nga Instituti i Audituesve të Brendshëm. Adoptimi i Standardeve Ndërkombëtare të Auditimit të Brendshëm është duke u bërë në mënyrë progresive. Shqipëria sipas të Direktivës së 8-të Evropiane institucionalizoi dhe ekzistencën e një komiteti auditues. SNAB-të njihen në vendin tonë si një praktikë e mirë. Mirëpo kufizimet në sasi dhe cilësi të kapaciteteve audituese kanë vonuar adoptimin e praktikave ndërkombëtare të auditimit.

Aktiviteti i auditimit të brendshëm është i ndërlikuar, pasi kërkon një arsim të mirë të përgjithshëm, dhe ka nevojë për marrëdhënie të përhershme me menaxhimin dhe për trajnime sistematike për çdo mision të auditimit të brendshëm. Kjo është dhe arsyeja pse, audituesit e brendshëm kanë përgjegjësinë për përditësimin e njohurive të tyre, duke u detyruar që të mbajnë veten të informuar gjatë gjithë kohës në lidhje me përparimet që janë bërë dhe për zhvillimet aktuale në fushën e normave, procedurave dhe teknikave të punës.

Pas analizimit të fazave të implementimit të auditimit të brendshëm në sektorin publik, mund të konkludohet se Shqipëria është në rrugën e duhur për forcimin e rolit të audituesit të brendshëm sipas praktikave më të mira të fushës, duke u fokusuar në rritjen e kërkesave për funksionin e auditimit të brendshëm, në mënyrë që të mund të arrihet harmonizimi ndërmjet kuadrit rregullator shqiptar, direktivave të Bashkimit Europian dhe SNAB-ve. Pa dyshim që në të ardhmen auditimi i brendshëm në sektorin publik në vendin tonë do të vazhdojë të përmirësohet dukshëm dhe përsosmëria e këtij shërbimi mund të duket një mision i vështirë por jo i pamundur.


Rekomandime

Në kushtet e rritjes së rëndësisë së auditimit të brendshëm si një faktor ekonomik më poshtë po japim disa rekomandime të vlefshme për përmirësimin e performances së tij: - Audituesit e brendshëm në sektorin publik përballen me presione dhe sfida të vështira çdo ditë. Por ata duhet të ruajnë besimin e publikut në veprimtarinë e qeverisë, dhe në këtë drejtim praktikat më të mira theksojnë rëndësinë e të punuarit me menaxhimin për ta bërë procesin e auditimit të brendshëm më efektiv.

- Për të ruajtur pavarësinë, shërbimet këshilluese të audituesve të brendshëm në sektorin publik nuk duhet të marrin kurrë rolin e menaxhimit. Për më tepër, audituesit duhet të ruajnë pavarësinë dhe objektivitetin për çdo auditim të mëvonshëm të kryer, në rastet ku shërbimet këshillimore janë ofruar më parë.

- Efektiviteti i auditimit të brendshëm varet nga angazhimi i qeverisë për të ndjekur objektivat e përcaktuara. Auditimi i brendshëm shton vlerën më të mirë, kur ai pranohet si një funksion që ndihmon administratën publike dhe i jepen pushteti i duhur dhe burimet e mjaftueshme për të luajtur rolin e tij të dëshiruar.

- Të sigurohet infrastrukutra e duhur, që nënkupton se departamentet e auditimit të brendshëm në sektorin publik duhet të jenë të pajisur me setin e duhur të mjeteve (përfshirë teknologjinë e analizës së auditimit) për të performuar punën e tyre. Kombinimi i njerëzve të aftë me mjetet e duhura do të sjellë dhe përmirësimin e avantazheve në procesin e auditimit.

- Audituesit e brendshëm duhet të kenë një pikëpamje më të gjerë dhe të interesohen për vlerësimin e efikasitetit dhe efektivitetit të sistemeve dhe funksioneve që rishikojnë, dhe jo vetëm për besueshmërinë e informacionit financiar.

- Duhet të investohet në kapacitete dhe aftësi të auditorëve që janë me të vërtetë profesionistë që kërkojnë të ndihmojnë në mbarëvajtjen e administrates publike duke pasur vizion shtimin e vlerës dhe jo thjesht të jenë në kërkim të gjetjeve për të justifikuar pozicionin tyre të punës dhe për të mbushur një raport. E ardhmja është zgjidhja e problemeve dhe jo thjesht gjetja e gabimeve.

- Megjithatë, pika kyçe, është se aktivitetet e auditimit të sektorit publik duhet të jenë të konfiguruar si duhet për të mundësuar entet qeveritare dhe institucionet e tjera publike që të përmbushin detyrën e tyre për të qenë të përgjegjshëm dhe transparent ndaj publikut, në arritjen e objektivave të tyre në mënyrë efektive, efikase, ekonomike dhe etike.


Referencat

Ligji Nr. 114, datë 22.10.2015, “Për Auditimin e Brendshëm në Sektorin Publik” Ligji Nr.9720, datë 23.04.2007 “Për Auditimin e Brendshëm në Sektorin Publik” (ndryshuar me ligjin nr. 10318 datë 16.09.2010) Ligji Nr.9009, datë 13.2.2003, “Për Auditimin e Brendshëm në Sektorin Publik” http://www.aku.gov.al/doc/BAZA%20LIGJORE/SEKTORI%20I%20AUTIDIMIT%20TE%20BRENDSHEM/Manuali%20i%20Auditimit%20te%20Brendshem.pdf http://www.financa.gov.al/files/userfiles/Drejtorite/Drejtoria_e_Auditit_te_Brendshem/raporti_vjetor_2014_i_redaktuar.pdf http://www.qbz.gov.al/doc.jsp?doc=docs/Ligj%20Nr%209009%20Dat%C3%AB%2013-02-2003.htm https://en.wikipedia.org/wiki/Internal_audit Sawyer's Internal Auditing: The Practice of Modern Internal Auditing (2003) https://na.theiia.org/standards-guidance/Public%20Documents/IPPF%202013%20English.pdf http://ec.europa.eu/dgs/internal_audit/pdf/conference_2008/bouckaert_08.pdf http://www.doktoratura.unitir.edu.al/wp-content/uploads/2014/06/Doktoratura-Greta-Angjeli-Instituti-Studimeve-Europiane.pdf http://www.balkanweb.com/gazetashqiptare/te-rrisim-me-tej-rolin-e-auditimit-te-brendshem-ne-sektorin-publik/ http://www.monitor.al/auditimi-i-brendshem-hapi-i-pare-drejt-qeverisjes/ http://www.resolver.com/blog/the-challenges-facing-government-auditors/ https://www.ifac.org/news-events/2015-07/emerging-trends-public-sector-governance-risk-management-internal-control


Eldisa Cirogu - Politikat Europiane ne lidhje me emigracionin

Eldisa Cirogu

Phd student (La Sapienza University, Political Sciences Faculty)

Abstract.

Abstrakti. Ky punim ka si qellim te analizoje fenomenin e emigracionit ne arenen nderkombetare, duke u fokusuar me se shumti tek ndryshimet e legjislacionit ne arenen e Bashkimit Europian.

Bashkimi Europian nder vite ka pergatitur gradualisht sistemin ligjor nderkombetar per te rregulluar sa me qarte dhe ne detaje kete fenome. Pikerisht, kete kam dashur te sjell ne kete studim, se si ka evouluar disiplinimi ligjor i kesa teme, nga Traktati i Romes tek Trakati i Maskriktit , dhe me pas do te analizohen risite e Trakatit te Amsterdamit dhe atij te Nices.

Emigracioni vazhdon te qendroje nje teme aktuale dhe me shume problematika duke u shnderruar ne nje ceshtje qe vazhdon te kerkoje tranformime te metejshme legjislative, per te arritur te tuteloje ne menyren me te plote te gjitha sferat jetike qe lidhen me te. Pervec te tjerave, tema e emigracionit eshte kthyer ne nje nga temat ku shtetet pjesemarrese te Bashkimit Europian , shfaqin pozicione te ndryshme dhe kane qene te dukshme perplasjet politike midis shteteve qe jane ne frontin e pare te perballjes me emigracionin dhe shteteve tranzit.

Fjalët kyç:Traktati i Romes, Mastrikt,Amsterdam ,Konventa e Dublinit, Azil kerkues,

1. Hyrje. Sot Bashkimi Evropian perfaqeson një udhëkryq shumë të madh të flukseve migratore . Sipas statistikave, ne 2003, ishin 13 milione personat qe ishin emigrante ne territorin e Bashkimit Evropian . Nderkohe qe ne 2010, ky numer arriti ne 50 milione .Aktualish Europa po perballet me nje fluks te ri te emigranteve qe vine nga Siria dhe vendet e Afrikes. Jane te shumta arsyet qe shtyjne njerzit per te nderrmare nje udhetim plot pasiguri: luajne nje rol te rendesishem te ashtuquajturit “push factors”,te cilet jane ekonomike , si standardet e larta të jetesës të veriut të botës, ( sidomos nivelet e larta të pagave ) dhe politike ( demokracia , respekti për të drejtat e njeriut ) . Natyra e sistemit të botës në të cilën jetojmë është një lloj i " fshatit global" , në të cilën liberalizimi i tregtisë dhe shërbimeve gjithashtu inkurajon lëvizshmërinë e punëtorëve . Emigracioni ze një vend gjithnjë e më të rëndësishëm në axhendën e politikës së Bashkimit Evropian dhe te shteteve anëtare . Ai është tani një nga fenomenet më komplekse dhe të diskutueshme që shoqëria jonë po përballet . Nga njëra anë , jane përgjegjësitë dhe solidaritetit qe një shoqëri e civilizuar duhet ti garantojë personave,


pavarësisht nga kombësia e tyre , nga ana tjetër , nevojat e rendit dhe sigurisë publike . Bilanci i këtyre dy komponentëve është sfida e vërtetë per Bashkimin Evropian . Nje politke supranacionale e Bashkimit Evropian, pavarësisht nga kufizimet e saj , është niveli i vetëm institucional që mund të japë përgjigje adekuate për një fenomen kaq kompleks.

2. Regjimi ligjor i emigracionit para Traktatit te Mastriktit Në vitet e negociatave të Traktatit të Romës , nevoja për rindërtimin e Evropes, dhe bumi ekonomik pasues ,influencoi vendet më të zhvilluara të Evropës Perëndimore (të tilla si , për shembull , Belgjika , Franca, Gjermania dhe Britania e Madhe ) për të krijuar programe kombëtare për të akomoduar punëtorët e huaj. Hyrja dhe rregullat e lejeqendrimit te tyre, kryesisht te punëtorët nga vendet e tjera evropiane , ishte teme , qe per nje kohe te gjate mbeti si domestic jurisdiction (çështje e sovranitetit te brendshem te shtetit) . Kjo është e qartë nese bejme nje analize te Traktatit të Romës , në të cilën nuk sugjerohej ndonjë dispozitë qe te mundësonte një kompetencë të veçantë te Komunitetit Europian mbi emigracionin. Art . 48 i ketijTraktai61,i dedikuar lëvizjes se lirë të punëtorëve62 , ishte planifikuar që nga fillimi si e kufizuara për qytetarët e BE-së .Qyetaret e vendeve te treta mund të përfitonin nga disa aspekte të tregut të përbashkët si rrjedhim i zbatimit te parimit të mosdiskriminimit.

3. Emigracioni në Traktatin e Mastriktit Më 7 shkurt të vitit 1992 u miratua në Mastrikt Traktati i Bashkimit Evropian , i cili hyri në fuqi më 1 nëntor 1993. Ky instrument ka lejuar koordinimin e bashkëpunimit mbi emigracionin në një kuadër të vetëm institucional , duke siguruar një alternative sistemit te percakturaa nga Shengen . Megjithatë, ajo që ofrohet nga Maastrikt është ende një formë e bashkëpunimit ndërqeveritar , edhe pse disa çështje që lidhen me migracionin janë përcaktuar "interes të përbashkët" . Traktati i Mastriktit percakton " shtetësine e BE-së ", që nga nje njëra ane u jep qytetarëve te shteteve anetare, një statut të përbashkët e nga ana tjeter në përjashton nga te drejtat qe lidhen me kete status, qytetaret e vendeve të treta. Në fakt , sipas nenit . 8 , par . 1 , "është qytetar i Bashkimit Europian, çdo person që mban shtetësinë e një shteti anëtar " . Me anë të kësaj dispozite vihet ne dukje dallimi midis qytetareve te BE-së dhe qytetarëve të huaj të BE-së . Krijimi i shtetësisë ka për qëllim "të forcoje mbrojtjen e të drejtave dhe interesave " të qytetarëve të shteteve anëtare. Te drejtat qe u njihen ketyre qytetareve jane: 1. Liria e lëvizjes dhe qëndrimit (neni 8 A . ) ; 2. Për të votuar dhe për t'u zgjedhur në zgjedhjet lokale dhe ato për Parlamentin Evropian në shtetin anëtar në të cilin jeton , në të njëjtat kushte si shtetasit e atij Shteti (neni 8 B . ) ; 61 Condinanzi M., Lang A., Nascimbene B., Cittadinanza dell’Unione e libera circolazione delle persone, Milano, 2006, p. 249 62 Adinolfi A., La libertà di circolazione delle persone, in Diritto dell’Unione europea, Parte speciale, a cura di G. Strozzi, Torino, 2002, p.77


3. të drejtën e mbrojtjes nga ana e autoriteteve diplomatike dhe konsullore të çdo shteti anëtar ( . Art 8 C ) ; 4. t'i dërgojë peticion dhe ankesa Parlamentit Evropian për aktivitetet e Avokatit të Popullit në lidhje me rastet e keqadministrimit në institucionet e Bashkimit Evropian (neni 8 D . ) : Përfitues i kësaj dispozite do të jetë " ... çdo person fizik me banim në ... një shtet anëtar " , kështu që edhe qytetarët qe nuk jane shtetas te nje Shteti anetar të BE-se , por qe kane vendbanimin ne nje prej ketyre Shteteve.

4. Risitë e Traktatit të Amsterdamit Traktati i Amsterdamit , u nënshkrua më 2 tetor 1997 dhe hyri në fuqi më 1 maj 1999, u konceptua me qëllim të tejkaluar kufijtë e Traktatit te Bashkimit Evropian , rezultatet e të cilit u vlerësuan si te pakënaqshme . Nga një perspektivë teknike - ligjore , ndryshimi më i dukshëm i bërë nga Traktati i Amsterdamit është kalimi nga Shtylla e trete ne Shtyllen e pare të disa temave , të tilla si emigracioni dhe qëndrimit të shtetasve të vendeve të treta që rregullohen në mënyrë të përshtatshme me titull " Vizat , azili , imigrimi dhe politika të tjera që kanë të bëjnë me lëvizjen e lirë të personave " ne Kapitullin 4. Kështu , shumë aspekte që lidhen me fenomenin e migrimit janë " komunitarizuar" , dmth qe rregullimit ligjor është i bazuar jo me në bashkëpunimit ndërqeveritar ( siç ishte rasti me Traktatin e Mastriktit) ,por ne varesi te interesave të veçanta të Komunitetit Evropian. Interesant ne kete risi , eshte analiza e art 62 te Traktatit te Amsterdamit. 1-Art . 62 pika 1 , percakton masat për të siguruar se nuk ka kontrolle ne momentin e kalimit të kufijve të brendshëm ( kjo dispozitë vlen edhe për qytetarët e BE-së dhe per ata qe vijne nga vendet e treta ) ; 2- Art . 62 pika 2 percakton masat për kalimin e kufijve të jashtëm . 3-Art . 62 pika 3 ,shpjegon masat që përcaktojnë kushtet në të cilat shtetasit e vendeve të treta të kenë lirinë për të udhëtuar në territorin e Shteteve Anëtare për një periudhë jo më shumë se tre muaj. 4- Art . 63 pika 3 , shkronja . b . ,percakton masat për emigracionin dhe qëndrimin e paligjshëm , duke përfshirë riatdhesimin e banorëve të paligjshëm .

5. Ndryshimet qe sjell Traktati i Nicës Pas punës së Konferencës Ndërqeveritare i cili u tmblodh në mes të dhjetorit 1999 dhe dhjetorit të vitit 2000 , Krerët e pesëmbëdhjetë Shteteve miratuan , më 12 dhjetor të atij viti , Traktatin e Nicës ( i nënshkruar më 26 shkurt 2001 dhe hyri në fuqi me 1 Shkurt 2003) , e cila bën ndryshime thelbësore në traktatet ekzistuese . Inovacionet e paraqitura ne Traktati e Nicës ,gjithashtu përfshirjen dhe sektorin qe lidhet me politikën për vizat dhe emigracionin . Me Traktatin e Amsterdamit , këto çështje kanë qenë subjekt i procedurave të vendimmarrjes te përcaktuara në art . 67 EC , sipas të cilit ,Këshilli vepron unanimisht mbi një propozim të Komisionit dhe pas konsultimit me Parlamentin Europian.


Por , që nga viti 2004 , Këshilli mund të vendosë unanimisht për të aplikuar votimin mazhoritar te kualifikuar dhe procedurat e bashkë-vendimit për sektorëve te caktura, si psh: Artikuj -agli . 62 (masat për kalimin e kufijve të jashtëm dhe heqja e kufijve të brendshëm ) , -63 ( Masat në politikën e imigracionit ) -65 ( Masat në lidhje me bashkëpunimin gjyqësor në çështjet civile ).

Konkluzioni

Politikat e Komuniteti Evropian mund të luajnë një rol kyç në nxitjen e integrimit dhe respektit të ndërsjellë mes kulturave dhe identiteteve të ndryshme dhe të shumta. Shpresa është që shoqeria europiane, në fakt tashmë multikulturore, ne nje kohe te shkurtër te transformohet në shoqëri "ndërkulturore. Emigracioni eshte "një nga sfidat më të dukshme të globalizimit dhe është e nevojshme për t'iu përgjigjur në mënyrë efektive dhe të shpejtë. Asnjë Shtet Anëtar i BE-së vetëm nuk mund t'i përgjigjet kësaj sfide: Masat e marra në një vend do të ndikojnë në politikat dhe strategjitë e shteteve te tjera. Prandaj është e rëndësishme qe këtë qasje të përbashkëta te vazhdueshme për emigracionin në Evropë. Mund të jetë një përfitim për vendet e origjinës, për emigrantët dhe për qytetarët e Bashkimit Evropian.

Referencat

-Adinolfi A., La libertà di circolazione delle persone, in Diritto dell’Unione europea, Parte speciale, a cura di G. Strozzi, Torino, 2002

- Bascherini G., Europa, cittadinanza, immigrazione. In Dir. pubbl., 2010,

- Calafiore G., Valtimora A., Immigrati. Ingresso, soggiorno, allontanamento, lavoro, famiglia, sanità, cittadinanza. Finanze E Lavoro, L’immigrazione nel contesto dell’Unione Europea. Bologna 2005 -Cellamare G., La disciplina dell’immigrazione nell’Unione Europea, Giappichelli Torino, 2006 - Condinanzi M., Lang A., Nascimbene B., Cittadinanza dell’Unione e libera circolazione delle persone, Milano, 2006.

-Delle Donne M., Melotti M., Immigrazione in Europa, Roma, 2004. -Manca L., L’immigrazione nel diritto dell’Unione europea, Giuffrè, Milano, 2003. - Saulle M.R., L’immigrazione e l’asilo nell’Europa allargata. In Affari sociali internazionali, n.1 2004 (pag.107 e ss.). - Zanghi’ C., Ingresso, circolazione e soggiorno dei cittadini di Paesi terzi. In Istituzioni di diritto dell’Unione Europea, Giappichelli editore-Torino, 2002.


Eranda Maraj Parimi i mosdiskriminimit në punë në bazë të praktikës së gjykatës europiane të drejtësisë, paga

L.L.M Eranda Maraj

Master në të Drejtën Civile

Juriste, Bashkia Selenicë

Parimi sipas të cilit të gjitha qeniet njerëzore kanë të drejta të barabarta dhe duhet të trajtohen njësoj, paraqet bazën e kuptimit të të drejtave të njeriut. Me hyrjen në fuqi të Traktatit të Amsterdamit në vitin 1999, nxitja e barazise u shndërrua në një nga detyrat themelore të KE-së. Gjykata Europiane e Drejtësise (GJED), që është i vetmi institucion që interpreton në mënyrë autentike të drejtën e Bashkimit Europian, ka gjykuar shumë çështje lidhur me zbatimin e parimit për ndalimin e diskriminimit, nga të cilat shumë prej tyre i referohen ndalimit të diskriminimit gjinor.Rregulla të posacme dhe të hollësishme lidhur me ndalimin e diskriminimit janë parashikuar e përcaktuar në konventa të vecanta, kushtuar vetëm ndalimit të diskriminimit për shkaqe specifike që mbulohen prej tyre.

Abstrakt

Ky studim trajton parimin e mosdiskriminimit në çështje që lidhen me marrëdhëniet e punës, në bazë të praktikës së GjED.Studimi është përqëndruar në një aspekt shumë të rëndësishëm që është trajtimi i barabartë në shpërblim. Është trajtuar përkufizimi i diskriminimit sipas akteve të komunitetit dhe gjykatës që është marrë për trajtim dhe në mënyrë të veçantë i diskriminimit indirekt. Është shpjeguar se cfarë quhet pagë për qëllimin e zbatimit të Traktatit të KEE, të direktivave të ndryshme që kanë lindur për qëllim të zbatimit të parimit të mosdiskriminimit. Janë pasqyruar raste nga praktika e GJED, përfundimet e të cilës janë kthyer në parime të mirëfillta dhe që ndiqen nga gjykatat kombëtare e ndërkombëtare në procesin delikat të të provuarit të diskriminimit. Është shpjeguar rast pas rasti se si është zgjeruar koncepti i pagës, në bazë të interpretimit të kësaj Gjykate.

Diskriminimi i drejtpërdrejtë dhe ai i tërthortë

Në aktet ligjore të Bashkimit Europian ndalohet në mënyrë të shprehur jo vetëm diskriminimi i drejtëpërdrejtë por edhe ai i tërthortë.

Diskriminimi i drejtëpërdrejtë ndodh kur një person trajtohet në mënyrë më pak të favorshme për shkak te seksit, ngjyrës, përkatësisë fetare, orientimit seksual, kombësisë, origjinë racore e etnike, paaftësisë, moshës, etj

Legjislacioni i BE-së parashikon disa përjashtime nga përcaktimi si diskriminim i drejtpërdrejtë, si: kërkesa punësimi gjenuine (për çdo shkak), masa pozitive (çdo shkak), punësimi i lidhur ngushtë me besimin fetar apo bindjet, punësimi në forcat e armatosura apo punë të tjera specifike, shëndetësia dhe siguria, përjashtime të lidhura me moshën


etj.Referuar GJED-së, mund të konsiderohet diskriminim edhe kur nuk ka viktima të identifikuara, gjë që nuk mund të realizohet para GJEDNJ-së.

Diskriminimi i tërthortë është rezultat i zbatimit të një kriteri asnjanës i cili në të vërtetë vendos në pozita më pak të favorshme persona të ndryshëm për një nga shkaqet lidhur me ndalimin e diskriminimit.Ky lloj diskriminimi është i lidhur me zbatimin e një dispozite, kriteri, praktike që në dukje jo vetëm është e ligjshme, por është edhe neutrale..Diskriminimi i tërthortë është i justifikueshëm, nëse qëllimi është i ligjshëm, masa është e domosdoshme dhe proporcionale me rezultatet e pritshme. Ndërsa diskriminimi i drejtpërdrejtë justifikohet përmes përjashtimeve specifike bazuar në shkaqet e diskriminimit, diskriminimi i tërthortë justifikohet përmes një testi të përgjithshëm.Nuk mund të ketë justifikim për diskriminimin direkt. Megjithatë, paralel me praktikën gjyqësore të konsoliduar dhe siç parashikohet në Nenin 2(2) të Direktivës 97/80, diskriminimi indirekt mund të justifikohet

Aspektet në të cilat zbatohet parimi i mosdiskriminimit në punë

Trajtimi i barabartë në shpërblim

Trajtimi i barabartë do të zbatohet në te gjitha aspektet e mëposhtme: punësim, trajnim dhe kualifikim. Ne do të përqendrohemi te kushtet e punës dhe konkretisht tek trajtimi i barabartë në shpërblim.

trajtimi i barabartë në shpërblim

Traktati i KEE-së parashikon në mënyrë të shprehur

“Cdo shtet anëtar duhet të rregullojë dhe më pas të sigurojë zbatimin e parimit se burrat dhe gratë duhet të marrin pagë të barabartë për punë të barabartë.

Për qëllimet e këtij neni, pagë do të thote paga e zakonshme bazë apo minimale, apo rroga dhe cdo lloj shpërblimi tjetër, që punëmarrësi e merr drejtëpërdrejtë apo tërthorazi, në lidhje me punën e tij nga punëdhënësi.

Paga e barabartë pa diskriminim mbështetur në seks do të thotë se:

paga për të njëjtën punë me copë do të llogaritet në bazë të së njëjtës njësi matëse

paga për punë me tarifa kohore do të jetë e njëjtë për të njëjtën punë

Gjykata Europiane e Drejtësisë deklaroi se Neni 119 i Traktatit te KEE-së (parimi i pagës së barabartë midis burrave dhe grave për punë me vlerë të barabartë) kishte jo vetëm qëllim ekonomik por edhe social.

Më pas, kjo Gjykatë theksoi se qëllimi ekonomik është dytësor ndaj qëllimit social dhe se parimi i pagës së barabartë është shprehje e një të drejtë themelore të njeriut.

Keshtu, shtetet anëtare të Bashkimit Europian duhet të mbajne mire parasysh objektivin e barazisë midis burrave dhe grave, sa herë që ato trajtojnë dhe zbatojnë ligje, politika dhe veprimtari.


Gjykata Europiane e Drejtësisë, pas vitit 1975, vendosi se individët mund të mbështeteshin në Nenin 119 të KEE-së (më pas Neni 141 i KE-së në Traktatin e Amsterdamit në 1 Maj 1999), edhe përpara gjykatave kombëtare me qëllimin për të përfituar pagë të barabartë për punë me vlerë të barabartë.

Direktiva “Për zbatimin e parimit të të mundësive të barabarta dhe trajtimit të barabartë të burrave dhe grave në çështje punësimi dhe profesioni” parashikon edhe parimin e pagës së barabarte.

Parimi i pagës së barabartë do të thotë se për të njëjtën punë, së cilës i jepet një vlerë e barabartë duhen eleminuar të gjitha format e diskriminimit për shkak të seksit, në lidhje me të gjitha aspektet dhe kushtet e shpërblimit.Në mënyrë të veçantë, kur, për përcaktimin e pagës përdoret sistemi i klasifikimit të punës, ai duhet të mbështetet në të njëjtat kritere si për burrat ashtu edhe për gratë dhe të hartohet në mënyrë të tillë që të përjashtojë cdo lloj diskriminimi për shkaqe seksi.Po kështu, Direktiva përmban dispozita në lidhje me të drejtën e informimit të punëmarrësve lidhur me trajtimin e tyre të barabartë.

Gjykata Europiane e Drejtësise (GjED) është i vetmi institucion që interpreton në mënyrë autentike të drejtën e Bashkimit Europian. Nën interpretimin e kësaj Gjykate: “punëmarrës” është një person i cili kryen sherbime për një person tjetër dhe sipas udhëzimeve të tij, në këmbin të të cilave ai merr shpërblim.Nocioni “punëmarrës” nuk përfshin siguruesit e pavarur të shërbimeve, të cilët nuk janë në marrëdhënie varësie me personin që merr shërbimet.Por, edhe kur një person konsiderohet “i vetë-punësuar” sipas ligjit të vendit, do të zbatohet dispozita e mësipërme.

Konceptit të "pagës", i është dhënë një përkufizim shumë i gjerë nga ana e gjykatave, sidomos nga Gjykata Evropiane e Drejtësisë, dhe përfshin të gjitha aspektet e paketës së shpërblimit. Ky seksion i referohet disa prej rasteve në të cilat kuptimi i "pagës", është marrë në konsideratë.

Le të shikojmë se si e ka trajtuar ajo këtë nocion në çështjet konkrete.

Zgjerimi i konceptit ” Pagë”

Në çështjen Garland v inxhinierisë hekurudhore Britanike pyetja ishte nëse lehtësirat e udhëtimit të ofruara nga një punëdhënës, të cilat vazhduan për të punësuarit meshkuj pas daljes në pension perfshihen brenda përkufizimit të "pagës" sipas nenit 119 (tani neni 141). Zj.Garland ishte e punësuar nga Inxhinieria hekurudhore britanike. Të gjithë punonjësit, bashkëshortët dhe fëmijët e tyre kishin të drejtën e koncensionit gjatë kohës së punësimit të bashkëshortëve të tyre. Pas daljes në pension, vetëm për burrat, koncesionet vazhduan të zbatohen edhe për bashkëshortët dhe fëmijët. Familjet e grave në pension, nuk e kishin këtë të drejtë. Zj.Garland pretendonte se kjo ishte diskriminuese. Gjykata Evropiane e Drejtësisë vendosi që "Paga", për qëllimet e nenit 119, përfshin :“çdo konsideratë, qoftë në para ose në natyrë, qofshin të menjëhershme apo të ardhshme, që një punëtor merr në lidhje me punësimin e tij nga punëdhënësi i tij, edhe pse në mënyrë indirekte.Në rrethanat e këtij rasti, koncensionet diskrete te udhëtimit u perfshinë ne konceptin e pagës.


Në çështjen Barber u diskutua nëse përfitimet në bazë të skemes së pensioneve sipas profesioneve përfshihen brenda përkufizimit të pagës në bazë të nenit 119 (tani neni 141). Gjykata Evropiane e Drejtësisë u shpreh se: “një pension i paguar në bazë të një skeme pensionesh të një kontrate të një pune private bie brenda përkufizimit të pagës sipas nenit 119.Përfitimet e paguara nga një punëdhënës për një punëtor në lidhje me tepricën e detyrueshme të këtij të fundit janë "pagë" në kuptimin e nenit 119 të Traktatit të KE, nëse ata janë paguar në bazë të një kontrate pune, në bazë të dispozitave ligjore, ose mbi baza vullnetare”.

Në çështjen Arbeiterwohlfahrt der Stadt v Bòtel pyetja ishte nëse perben diskriminim rregulli për të kompensuar vetëm punonjesit me kohë të plotë, por jo ata me kohë të pjesshme për periudhen kohore gjate pjesëmarrjes në kurse trajnimi. Zj. Botel ka qenë e punësuar si infermiere me kohë të pjesshme. Në vitin 1985 ajo u bë presidente e Komitetit të Stafit dhe, në lidhje me këtë rol, bëri gjashtë kurse trajnimi të tregtisë. Ata zgjatën më shumë se koha normale e punës së saj part-time, por asaj nuk i ishte dhënë leje shtesë ose të paguhej për 29,5 orët përtej orarit të punës qe ndoqi kurset .Znj Botel pretendonte se ajo kishte të drejtë ti pagoheshin pushimet dhe se refuzimi për të paguar atë për shkak se kishte punuar më shumë se orët e saj normale ishte diskriminim i tërthortë ndaj grave. Gjykata e Apelit të Berlinit e coi rastin në Gjykatën Evropiane të Drejtësisë. Gjykata Evropiane e Drejtësisë u shpreh se :”puna e paguar jashtë orarit për pjesëmarrje në kurse trajnimi , përfshihet në kuptimin e "pagës" “. Duke qene se anëtarët me kohë të pjesshme të stafit janë zakonisht femrat, çdo legjislacion kombëtar i cili kufizon kompensimin e pagueshëm për ato qe marrin pjesë në kurset e trajnimit është në shkelje të ligjit evropian ,pervec rastit kur kufizimi mund të justifikohet objektivisht pa iu referuar diskriminimit për shkak të seksit.

Në çështjen Stadt Lengerich v Helmi u diskutua nëse përbën shkelje të nenit 119 (tani neni 141) pagesa per punën jashtë orarit vetëm për punen me kohë të plotë. Angelica Helmig ishte e punësuar me kohë të pjesshme si mësuese në qendrën e të rinjve ne qytetin Lengerich . Ajo kishte lidhur një marrëveshje kolektive e cila deklaronte se normat jashtë orarit të punës ishin të pagueshme vetëm për punëmarrësit që punonin me kohë të plotë ose me orar normal pune.Zj.Helmig solli një kërkesë duke pretenduar se,duke qenë se me kohë të pjesshme punonin më shumë femra se meshkuj , kjo përbënte diskriminim të tërthortë në bazë të seksit. Rasti iu drejtua Gjykatës Europiane të Drejtësisë. Gjykata Evropiane e Drejtësisë u shpreh se:” nuk është në shkelje të nenit 119 marrëveshja kolektive që siguron pagesën për orët e punës jashtë orarit të saj ,por brenda orarit normal zyrtar të punës ,ndërsa puna që kryhet jashte orarit normal paguhet”.

Në çështjen Lewen v Denda pyetja që u diskutua ishte nëse është shkelje e nenit 119 (tani neni 141) përjashtimi i një gruaje nga pagesa e bonusit të Krishtlindjeve ,gjatë periudhes së lejes se lindjes.Susanne Lewen ishte e punësuar nga firma Z. Denda, kur ajo mbeti shtatzënë. Ajo ishte në periudhën e lejes së lindjes (e cila filloi në 16 maj 1966) dhe nuk mori bonus të Krishtlindjeve për vitin 1996, sepse ajo nuk ishte në punësim "aktiv" më 1 dhjetor 1996, edhe pse ajo kishte punuar më parë në vit. Ajo pohoi se mosdhënia e bonusit nga


punëdhënësi i saj ishte në shkelje të së drejtës së saj për pagesë të barabartë sipas ligjit evropian. Gjykata Evropiane e Drejtësisë u shpreh se: “bonusi i Krishtlindjeve përbën "pagë" brenda kuptimit të nenit 141, edhe nëse ajo është paguar vullnetarisht nga punëdhënësi si një ndihmë e jashtëzakonshme”

Në çështjen Danfoss u shtruan pyetjet:

-Nëse cilësia e punës mund të përdoret për të justifikuar një ndryshim në pagesë.

-Nëse vjetërsia mund të përdoret për të justifikuar ndryshimet në pagesë.

Ky rast kishte të bënte me zbatimin e një marrëveshje kombëtare kolektive që përcaktonte një pagë bazë për të gjithë punëtorët, por për orët individuale suplementare bente rritje page duke u bazuar edhe në fleksibilitetin, lëvizjen e punëmarresve jashtë ndërmarrjes, kualifikimin profesional dhe vjetërsinë në punë. Fleksibiliteti vlerësohej në bazë të cilësisë dhe vëllimit të punës. Punonjësit nuk e dinin se si ishin aplikuar kriteret e vërteta për ta. Në mënyrë të qartë rezultonte se në sistemin e pagave gratë përfitonin më pak krahasuar me gjininë tjetër.GJED e ka gjetur "të pakonceptueshme" që puna e kryer nga punëtorët femra në përgjithësi të jetë e një cilësie më të ulët se ajo e punëtorëve meshkuj. Një punëdhënës nuk mund të justifikoj këtë arsye si kriter kur është parë se ai ka qenë sistematikisht diskriminues ndaj grave. Në lidhje me pagesat e vjetërsisë, gjykata deklaroi se punëdhënësit nuk kanë nevojë të japin ndonjë arsyetim të veçantë për përdorimin e vjetërsisë së punonjësit si një kriter për rritje në pagë, edhe pse nga ky kriter mund të rezultojë një trajtimin më pak i favorshëm i grave sesa i punëtorëve meshkuj.

Në çështjen MacCarthys v Smith u diskutua nëse mundet një grua të kërkoje pagesë të barabartë me paraardhësin e saj mashkull në bazë të nenit 141. Zj.MacCarthys, një menaxhere magazinë, solli një pretendim për pagë të barabartë me paraardhësin e saj mashkull në bazë të punës si. Ajo fitonte 50,00 £ në javë, ndërsa ai paguhej 60.00 £ për të njëjtën punë. Gjykata Evropiane e Drejtësisë gjykoi se : Parimi i pagesës së barabartë për punë të njëjtë i garantuar me nenin 141 nuk kufizohet vetëm në situatat në të cilat një burrë dhe një grua janë duke bërë punë të barabartë për punëdhënësit e tyre njëkohësisht. Kjo gjithashtu zbatohet edhe kur një grua paguhet më pak se paraardhësi i saj në atë punë. Krahasimet me paraardhësin e saj,pra mund të bëhen”

Në çështjen Lawrence dhe të tjerët v Regent Office Care Ltd & të tjerët çështja ishte nëse parimi i trajtimit te barabarte ne shperblim i përfshire në nenin 141 lejon një krahasim ndërmjet të punësuarve të dy punëdhënësve të veçante: në këtë rast punëdhënësit ishin Këshilli i Qarkut dhe një kontraktues privat qe merrej me furnizimin e shërbimeve të Këshillit. Aplikantët ishin të punësuar fillimisht nga Keshilli i Qarkut të Yorkshire të Veriut si asistentë furnizimi ushqimi. Pas tenderit që u zhvillua, sherbimi i mensës se shkollës u mor përsipër nga kontraktorët privatë dhe punësimi i personelit u bë po nga ata kontraktorë. Të gjithë aplikantëve iu kërkua që të punonin në kushte më pak të favorshme se ato që kishin gëzuar me NYCC. Edhe pse tani të punësuar nga një punëdhënës i ndryshem. Gjykata Evropiane e Drejtësisë konkudoi se “nuk shtrihet krahasimi ne rastet kurkemi të bëjmë më dy punëdhënës të ndryshëm”


Në çështjen Allonby v Accrington dhe Rossendale College dhe të tjerë u diskutua nëse një lektore,e punësuar nëpërmjet një agjencie punësimi në nje kolegj mund të pretendojë pagesë të barabartë me lektorët meshkuj të punësuar direkt nga i njëjti kolegj. Gjithashtu nëse ajo mund të pretendoje të drejtën për t'iu bashkuar skemës se pensioneve edhe pse, në kushtet e skemës, ajo ishte e hapur vetëm për ata që kanë një kontratë punësimi. Për çështjen e parë, GJED deklaroi se:”edhe pse nuk ka asgjë në formulimin e nenit 141 që kërkon që gratë dhe burrat te jenë punësuar nga i njëjti punëdhënës, ne këtë rast dallimet e pagave nuk mund t'i atribuohen një burimi te vetëm, prandaj në bazë të nenit nuk ka patur diksriminim.

Në çështjen e dytë në lidhje me qasjen në skemën e pensioneve, GJED tha se,” në mungesë të nje arsye objektive, kërkesat e vëna nga ligji kombëtar – se që të jesh pjesë e skemës së sigurimeve shoqërore duhet të jesh e punësuar sipas një kontrate te drejtpërdrejtë pune- përbën diskriminim, pasi eshte e dukshme se vetem një përqindje shumë e ulët e grave ne krahasim me burrat, është në gjendje për të përmbushur këtë kusht”.Megjithatë çështja është vlerësuar shumë komplekse për shkak të rrethanave të dyshimta dhe është kthyer përsëri për gjykim në gjykatën kombëtare.

Në vitin 1999, Gjykata Europiane e Drejtësisë duhet te vendoste për çështjen austriake A.der Weiner G. Kundër Weiner G.Psikologe të diplomuar austriake të punësuara si psikoterapiste, pretendonin se marrëveshjet kolektive që përcaktonin pagat minimale për ta dhe për mjekët që merreshin me psikoterapi ishin tërthorazi diskriminuese, sepse mjekët, shumica e të cilëve ishin burra, merrnin shpërblime më të larta për punë të krahasueshme.GjED deklaroi se për të përcaktuar që puna e bërë nga njerëz të ndryshëm është punë e njëjtë, është e nevojshme që të vendoset nëse këta njerëz janë në situata të krahasueshme. Pra, faktorë të tillë si natyra e punës dhe kërkesat për trajnim janë me rëndësi.Megjithëse puna mund të duket e njëjtë, në rast se kryhet nga njerëz me kualifikime profesionale dhe trajnime të ndryshme, atëherë lind nevoja të shihen:

detyrat që i janë dhënë secilit grup,

kërkesat për trajnim për kryerjen e këtyre detyrave, si edhe

kushtet e punës në të cilat ato kryhen

Në këtë rast, psikologët dhe mjekët e punësuar si psikoterapistë mbështeten në njohuri dhe aftësi të ndryshme, të cilat janë përftuar në situata të ndryshme.Për më tepër, mjekët janë gjithashtu të kualifikuar të kryejnë detyra të tjera në këtë fushë, të cilat psikologët nuk i kryejnë dot.Si rrjedhojë, në këtë rast të dy grupet e personave nuk mund të konsiderohen se janë në situata të krahasueshme.

Gjykata Europiane e Drejtësisë, në çështjen Murphy shprehet se “Parimi i pagës së barabartë zbatohet për punë të barabartë por gjithashtu edhe për punë me vlerë më të lartë”duke deklaruar se ndryshe punëdhënësi do e kishte të lehtë të anashkalonte parimin e pagës së barabartë, duke i caktuar punë më të vështira punonjësve të një seksi të caktuar të cilët kështu mund të paguheshin me paga më të ulëta.


Në çështjen Rummler, Gjykata Europiane e Drejtësise hetoi kushtet e pagës në industrinë e shtypshkronjave në territorin e Republikës Federale të Gjermanisë përmes një marrëveshje kolektive. Kjo marrëveshje parashikonte shtatë grupime pagash të cilat përcaktoheshin sipas aftësive të kërkuara për punën që duhej kryer, të tilla si shkalla e njohurive, dhe kërkesa për forcë fizike (muskulore).Gjykata Europiane e Drejtësisë duhet të përcaktonte nëse ky kriter klasifikimi ishte në përputhje me Direktivën për parimin e shpërblimit të barabartë ku parashikohej se sistemi i klasifikimit duhet të mbështetej në të njëjtat kritere si për burrat, ashtu edhe për gratë. Gjykata konstatoi se përdorimi i një kriteri objektivisht të matshëm nga ana sasiore, mbështetur në përpjekjen fizike, sikurse ishte kriteri i përgatitjes muskulore, ishte në përputhje me parimin e mosdiskriminimit.Fakti që një kriter lidhej me një punë të kryer kryesisht nga burrat nuk e bënte sistemin e kualifikimit drejtëpërsëdrejti diskriminues.Megjithatë, me qëllimin që sistemi të mos ishte diskriminues, duhej t’i kushtohej kujdes punëve që kërkonin aftësi ku gratë kanë prirje të posacme.Për më tepër që kriteret që përcaktonin klasifikimin e shkallëve të pagës të mos ishin diskriminues, duhet të sigurohej se puna objektivisht e njëjtë të tërhiqte të njëjtën shkallë pagese edhe nëse kryhej nga një burrë apo nga një grua. Shtetet anëtare detyrohen të marrin të gjitha masat për të ndaluar diskriminimin në mënyrë që legjislacionet e tyre të brendshme të jenë në përputhje të plotë me parimin e trajtimit të barabartë.

Konkluzione

Mbrojtja kundër diskriminimit në marrëdhëniet e punës është sanksionuar si nga BE edhe nga KEDNJ.Të dy këto sisteme janë gjerësisht komplementar dhe forcojnë mbrojtjen,por kanë edhe ndryshime për të cilat vepruesit e të drejtës duhet të jenë në dijeni.

Në mënyrë që tu garantojnë të gjithëve barazinë në të drejtat themelore ,shtetet, punëdhënësit dhe ofruesit e shërbimeve mund të marrin masa të vecanta që quhen masa të veprimit pozitiv,për të përshtatur normat respektive ose praktikat personave që zotërojnë karakteristika të caktuara të mbrojtura.

GJED miraton, përsa i përket fushës së zbatimit, interpretime shumë të gjera duke garantuar edhe efikasitetin e plotë të te drejtave individuale të sanksionuara nga legjislacioni I BE-së. Ajo interpreton dhe nxit zbatimin e parimit të mosdiskriminimit në të gjitha aspektet e marrëdhënies së punës: punësim, trajnim dhe kualifikim.

Bazuar në praktikën e GjED, paga përfshin: pagën bazë; shtesat mbi pagë për orët suplementare; shpërblimet e vecanta të dhëna nga punëdhënësi; lehtësirat e udhëtimit; kompensimin për pjesëmarrje në kurse trajnimi; pagesat për ndërpreje të punës në rast të largimit nga puna

Shqetësues në lidhje me garantimin e parimit të diskriminimit si një nga të drejtat themelore është edhe pamundësia që kanë disa individë për të shkuar deri në GJEDNJ për të kërkuar të drejtën e tyre pasi çështja kthehet dhe rikthehet disa herë në shkallët të sistemit të brendshëm gjyqësor dhe nuk mund të shkohet në GJEDNJ pa i kaluar një herë të gjitha shkallët e brendshme.Kjo në fakt është një problematikë që lidhet me të gjitha llojet e kërkesave pranë kësaj gjykate.Bëhet fjalë për disa vende që kanë sistem drejtësie jo shumë të fortë dhe abuzues deri diku. Në këto raste është e këshillueshme ti drejtohemi OJF-ve.Nëpërmjet tyre mund të raportohet fenomeni i abuzimit te drejtësisë, Komisionerit të të Drejtave te Njeriut që e dimë se punon dhe nxit strukturat kombëtare të


mbrojnë të drejtat e njeriut, veçanërisht avokatët e popullit dhe institucione të tjera kombëtare për të drejtat e njeriut. Aty ku këto struktura nuk ekzistojnë, Komisioneri inkurajon ngritjen e tyre. Nuk duhet parë me sy skeptik roli i tyre ,pasi po vjen gjithnje në rritje. Është e nevojshme që të besohet te drejtësia.Të mos besosh tek ajo ,do të thotë që të heqësh dorë nga kërkimi i të drejtave të tua.

BIBLIOGRAFIA

Jurisprdencë

- GJED Garland v. British Rail Engineering Limited, C- 12/81 (1982)

- GJED Barber v. Guardian Royal Exchange Assurance Group, C-262/88 (1990)

- GJED Arbeiterëohlfahrt der Stadt eV Berlin v Bötel (Bötel) (1992)

- GJED Stadt Lengerich v Helmig (1995)

- GJED Leëen v. Denda, C-333/97 (1999)

- GJED Danfoss and Sauer-Danfoss (C-94/10)

- GJED McCarthys Ltd v Smith (1980) IRLR 210 ECJ

- GJED 10 Jan 2002 – Laërence and others v Regent Office Care Ltd and others

- GJED Allonby v. Accrington and Rossendale College, Case C-256/01 (2004)

- GjED, Angestelltenbetriebsrat der Ëiener Gebietskrankenkasse v Ëiener, C-309/97 - Gebietskrankenkasse (2002) ECR I-2865. 11 maj 1999

- GjED, Mary Murphy vs. An Bord Telecom Eireann, C-157/86

- GjED, Gisela Rummler vs. Dato-Druck GmbH

Literaturë ndihmëse

A.Mandro, A.Anastasi, E.Shkurti, A.Bozo, Barazia gjinore dhe mosdiskriminimi, Shtëpia botuese “Dajti”

Komiteti Shqiptar I Helsinkit, Tiranë, 2013, Manual trajnimi për OJF-të


Faruk Belegu - Analiza e proceseve dhe cikleve ekonomike permes algjebres lineare

Prof.Dr.Faruk Belegu

Kolegji Dukagjini, Peje

[email protected]

ABSTRAKT

Analiza e proceseve dhe cikleve ekonomike, ne menyre moderne, mund te realizohet edhe permes metodologjise se Algjebres Lineare. Duke i aplikuar operatoret perkates lineare si edhe njehsimin korrenspondent matricor, me shume sukses dhe ne menyre efikase mund te analizohen proceset dhe ciklet ekonomike. Nje problematike e tille nderlidhet ngushte edhe me programimin linear dhe jolinear, perkatesisht ne lidhje me definimin e fushes operacionale konvekse. E gjithe kjo ka te beje me modelimin optimal, ashtu qe zgjidhjet e perfituara te jane optimale.

Fjalet kyçe: Procesi ekonomik, Cikli ekonomik, Analiza ekonomike, Algjebra lineare, Njehsimi matricor, Modelimi optimal

HYRJE

Transformimet perkatese ndaj metodologjise se Algjebres Lineare, te analiza e proceseve dhe cikleve ekonomike, do te percjellen te diagrami i gjendjes ekonomike (Q,P), ku çdo pike ne diagram ne realitet na jipet si gjendja ekonomike perkatese. Me Q- eshte shenuar prodhimtaria (perkatesisht produktiviteti ekonomik), ndersa me P- çmimi i produktit (perkatesisht çmimi i te mires ekonomike, apo te sherbimit ekonomik).

Ne fillim do te shtjellohet rasti i translacionit te sistemit koordinativ, ku lidheshmeria ndermjet koordinatave te reja (Q1,P1) dhe atyre te vjetra (Q,P) na jipet sipas:

)1(; 0101 PPPQQQ

Marrim qe per shembell cikli ekonomik ABC, permes operatorit linear, transformohet ne ciklin ekonomik MNP (figura 1). Gjendjet A,B dhe C te ciklit ABC respektivisht jane te dhenura me koordinatat: A(QA,PA), B(QB,PB), C(QC,PC). Pas transformimit linear, per kete rast, koordinatat e ciklit ekonomik MNP respektivisht jane: M(QA-Q0,PA-P0), N(QB-Q0,PB-P0), P(QC-Q0,PC-P0).


Benefitet (perfitimet) te cilet realizohen te ciklet ekonomike ABC dhe MNP respektivisht jane te barabarte, çdo te thot qe edhe rendimentet ekonomik per ciklet e potencuare jane te barabarte ndermjet vedi:

)2())((2

)()()(

;)]()()([21

)()(BAAB

ABCCABBCAMNPEABCE

BACACBCBAMNPABC

PPQQPPQPPQPPQ

PPQPPQPPQBB

Figura 1: Ciklet ekonomike ABC dhe MNP.

Per shembell, per pikat (gjendjet ekonomike) A(3,2), B(8,7), C(5,6), me transformimin linear permes operatorit linear ne lidhje me translacionin e sistemit koordinativ, sipas (1), per (Q0,P0)= (2,1), perfitohet cikli ekonomik I transformuar M(1,1), N(6,6), P(3,5).

Ne figuren 2 grafikisht eshte prezentuar rendimenti ekonomik per ciklet e analizuara ekonomike ABC dhe MNP, ku eshte marrur: PC = Q(A-Q).

Verehet nje gje shume e rendesishme: me transformimin linear ndaj translacionit te sistemit koordinativ, rendimenti ekonomik i ciklit nuk ndryshon.


Figura 2: Rendimenti ekonomik per ciklet ekonomike ABC dhe MNP.

SHTJELLIMI I RASTEVE TJERA KARAKTERISTIKE TE TRANSFORMIMEVE LINEARE

Me tutje do te analizohet rasti i transformimit linear permes rotatimit te sistemit koordinativ per kendin Ѳ.

Koordinatat e gjendjeve ekonomike pas transformimit linear mund te caktohen sipas:

)3(cossin;sincos 11 PQPPQQ

Kjo do te thot qe matrica korrenspondente ndaj operatorit linear te transformimit tani jipet ne formen:

)4(cossinsincos

M

Ciklet ekonomike ABC dhe MNP pas transformimit linear me rotatimin e sistemit koordinativ per kendin Ѳ=300 grafikisht jane prezentuar ne figuren 3.

Tani mund te konstatohet nje gje e rendesishme: me rotatimin e sistemit koordinativ per kendin Ѳ rendimenti i ciklit ekonomik nuk ndryshon.


Figura 3: Ciklet ekonomike ABC dhe MNP pas transformimit

linear te rotatimit te sistemit koordinativ per kendin Ѳ.

Ne figuren 4 grafikisht eshte prezentuar rendimenti ekonomik per ciklet ekonomike ABC dhe MNP per matricen e operatorit linear te transformimit sipas (4), per kushtin projektiv: QC = P(B-P), PC = P •

Me tutje do te analizohet rasti i transformimit linear kur sistemi koordinativ translohet sipas transformimit linear (1) dhe njekohesisht transformohet sipas operatorit linear te rotatimit te definuar me matricen korrenspondente (4):

)5(cos)(sin)(;sin)(cos)( 001001 PPQQPPPQQQ

Ne lidhje me transformimin linear te kombinuar nga translacioni dhe rotatimi i sistemit koordinativ, duhet te ceket nje gje tejet e rendesishme: rendimenti ekonomik i ciklit ekonomik nuk ndryshon me transformin linear te kombinuar nga translacioni dhe rotatimi.

Ne figuren 5 jane prezentuar ciklet ekonomike ABC dhe MNP pas transformimit linear te kombinuar nga translacioni dhe nga rotatimi.


Figura 4: Rendimenti ekonomik per ciklet e analizuara ABC dhe MNP.

Ne figuren 6 grafikisht eshte prezentuar rendimenti ekonomik per ciklet ekonomike ABC dhe MNP, per rastin kur operatori linear I transformimit eshte I kombinuar me translacion dhe me rotatim.

Me tutje do te analizohet fusha operacionale konvekse ABCD e definuar sipas:

)6(0022

12321223

PQPQ

PQPQ


Figura 5: Ciklet ekonomike ABC dhe MNP pas

transformimit te kombinuar te translacionit dhe te rotatimit.

Me kusht qe fusha operacionale konvekse ne fjale transformohet permes operatorit linear te Algjebres Lineare, I cili kombinohet nga translacioni dhe rotatimi i sistemit koordinativ sipas (5), atehere perfitohet fusha operacionale konvekse A’B’C’D’ sipas figures 7.

Operatori linear I translacionit eshte i definuar me parametrat (Q0,P0)=(2,1) , ndersa operatori linear i rotatimit eshte i definuar me kendin e rotatimit Ѳ=300 .

Fusha operacionale konvekse ABCD ne realitet na jipet si nje cikel ekonomik, i cili tani perbehet nga dy lakore te kerkeses (AB dhe AD, demand curves AB & AD), nga drejtimi BC per vleren konstante te çmimit te produktit (te mires ekonomike, apo te sherbimit ekonomik), dhe nga drejtimi CD – per vleren konstante te prodhimtarise se produktit ekonomik (perkatesisht te produktivitetit te mires ekonomike, apo produktivitetit te sherbimit ekonomik).


Figura 6: Rendimenti ekonomik per ciklet ekonomike ABC dhe

MNP per rastin e transformimit linear me translacion dhe rotatim.

Rendimenti ekonomik per ciklin ekonomik ABCD tani eshte:

)7((%)6060,053

'''' DCBAABCDE

Edhe per kete rast verifikohet nje gje tejet e rendesishme: rendimenti ekonomik i ciklit ekonomik ABCD mbetet i njejt para dhe pas transformimit te kombinuar linear.


Figura 7: Ciklet ekonomike ABCD dhe A’B’C’D’ para dhe pas transformimit linear.

Figura 8: Rendimenti ekonomik per ciklin ekonomik ABCD.


Ne figuren 8 grafikisht eshte prezentuar rendimenti ekonomik i ciklit ekonomik ABCD, i cili per kete rast jipet sipas:

)8()2(4045240304 2

'''' QQQ

DCBAABCDE

KONKLUDIM

Ne punim shtjellohet analiza e proceseve dhe cikleve ekonomike permes aplikimit te operatorve lineare te Algjebres Lineare, te cilet jane konsenkuent me njehsimin matricor. Kjo do te thot qe çdo operatori linear i perket matrica perkatese e transformimit. Eshte verifikuar nje gje tejet e rendesishme: rendimenti i ciklit ekonomik nuk ndryshon pas transformimit permes operatorit linear te Algjebres Lineare. Analiza ne fjale eshte me rendesi te posatçme jo vetem ne lidhje me zgjidhjen e problemeve konkrete ne Ekonomi, por kjo analize e thellon problematiken ne aspektin professional dhe shkencore.

LITERATURA

[1] Allen, R.D.G.: Mathematical Analysis for Economists, Macmillan Co.2007.

[2] Baumol, W.J.: Economic Theory and Operations Analysis, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, 2008.

[3] Chiang, A.: Fundamental Methods of Mathematical Economics, McGraw-Hill, 2009.

[4] Johnston, J.: Econometric Methods, McGraw-Hill Book Co., New York, 2007

[5] Belegu, F.: Probability and Statistical Analysis for Business, Pejë, 2011.

[6] Belegu, F.: Econometric Analysis and Operational Research, Pejë, 2012.

[7] Belegu, F.: A Modern Treatment of Economic Processes and Cycles, Pejë, 2013.


Faruk Belegu - ANALIZA EKONOMIKE PERMES MULTIPLIKATORVE TE LAGRANGEIT


Kolegji Dukagjini

[email protected]

ABSTRAKT

Multiplikatoret e Lagrangeit e gjejne nje perdorim te gjithanshem ne deget e ndryshme shkencore, çdo te thot qe me plot sukses mund te aplikohen edhe per analizat me te ndryshme ekonomike. Metoda sipas Lagrangeit, me aplikimin e multiplikatorve perkates, parimisht eshte e lidhur me kerkimin e te ashtuquajturave “ekstremumeve te lidhura”, dhe kryesisht perdoret per analizen e problemeve jolineare, ku funksioni kriterial eshte me karakter jolinear, ndersa multiplikatori nderlidhet me relacionin kushtezues me karakter linear, por me sukses mund te analizohen edhe rastet tjera me kombinime me te ndryshme.

Fjalet kyçe: Analiza ekonomike, Metoda sipas Lagrangeit, Multiplikatoret sipas Lagrangeit

HYRJE

Metoda sipas Lagrangeit, me aplikimin e multiplikatorve sipas Lagrangeit, parimisht eshte e lidhur (ketu) me analizat me te ndryshme ekonomike, ku funksioni kriterial parimisht eshte me karakter jolinear, ndersa kushtezimi i multiplikatorit te Lagrangeit parimisht eshte me karakter linear, por jane te mundshme edhe kombinimet tjera me te ndryshme, mvaresisht nga natyra e problemit ekonomik i cili duhet te zgjidhet.

Ne fillim do te shtjellohet rasti kur funksioni kriterial (FK) eshte me karakter jolinear, ndersa lagranzhiani multiplikator i kushtezimit (LM) eshte me karakter linear:

),1()( CBPAQPQLMFK

ku Q- eshte sasia e prodhimit, P- çmimi i produktit (apo te mires ekonomike), λ- multiplikatori sipas Lagrangeit, A,B,C- parametrat ekonomike, te cilet per problemin konkret ekonomik, percaktohen sipas analizes statistikore te popullimit statistikor (A,B,C > 0).

Me kerkimin e diferencialeve parciale sipas (1) ndaj parametrave Q, P dhe λ, perfitohet:

).2(2

;2

;2 AB

CB

CPA

CQ


Figura 1: Zgjidhja grafike e problemit sipas (1).

Per vlerat konkrete te parametrave ekonomik A=4, B=3, C=12, perfitohet:

).3(3;21;

23;2 MAXBQP

Verehet qe per kete rast benefiti maksimal eshte I barabart me BMAX = 3 njesi monetare (p.sh, Euro).

Multiplikatori sipas Lagrangeit λ ne realitet e shpreh intensifikimin e arritjes se vleres ekstreme te funksionit kriterial.

Zgjidhja grafike e problemit eshte e dhene sipas figures 1.

SHTJELLIMI I PROBLEMEVE TJERA EKONOMIKE

Me tutje do te analizohet problemi ekonomik sipas Lagrangeianit:

),4()( CBPAQPQ

ku α eshte parametri i cili jipet ne kufijte: 11

Per kete rast respektivisht perfitohet:


)5()1()1(

;)1(

lnexp;

)1(;

)1(

A

CB

CBBA

C

BCP

ACQ MAX


Zgjidhja grafike e problemit eshte e dhene ne figuren 2.

Tani do te analizohet Lagrangeiani i formes:

)6()( CBPAQQP

Per kete rast perfitohet:

)7()1()1(

;)1(

lnexp;

)1(;

)1(

AC

ACB

AB

C

BCP

ACQ MAX



Zgjidhja grafike e problemit eshte prezentuare ne figuren 3.

Me tutje do te analizohet rasti sipas Lagrangeianit:

)8()(1 CBPAQPQ

Per kete rast perfitohet:

)9()1()1(

;

)1(lnexp)1(;)1(;

BC

AC

BCB

BB

A

BCP

ACQ

MAX

Zgjidhja grafike e problemit eshte dhene sipas figures 4.



Me tutje do te analizohen ciklet ekonomike ''' CBAdheCBA

sipas figures 5, ashtu qe ciklet ekonomike ne fjale permbahen prej dy linjave te ofertes dhe nje linje te kerkeses. Pikat (gjendjet ekonomike) P,Q dhe R jane zgjedhur ne ate menyre qe te plotesohen kushtet:

)10(;; BRRA

AQQC

CPPB

Keshtu,per rendimentin ekonomik te ciklit ekonomik ''' CBA respektivisht perfitohet:

)11(

)]1(1)][1(1)][1(1[)1(''' 2

CBACBA

E

Zgjidhja grafike e ketij problemi eshte dhene ne figuren 6, ku eshte prezentuar diagrami perkates topologjik. Diagrami ne fjale eshte konstruktuar per parametrin ekonomik ν = 2/3.

Gjithashtu do te trajtohet edhe Lagrangeiani kur funksioni kriterial (FK) eshte linear, dhe kur multiplikatoret lagrangeian (perkufizimet) jane funksione lineare. Nje gje e tille eshte dhene sipas lagrangeianit:


Figura 5: Ne lidhje me caktimin e rendimentit ekonomik te ciklit ekonomik ''' CBA .

Figura 6: Rendimenti ekonomik per ciklin e trajtuar ekonomik ''' CBA .

)12()1223()1232(34 22 PQPQPQ

B

P P

C’

R

B’ A’

A Q C

Q


Duke I kerkuar derivatat parciale sipas (12) ndaj parametrave ekonomik Q dhe P, respektivisht perfitohet:

Figura 7: Zgjidhja grafike e problemit ekonomik sipas (12).

)13(440503;609

251

PQ

Me kusht qe per vlerat sipas (13) i kerkojme vlerat kufitare per (λ,μ→∞, atehere perfitohet:

)14(5

84;5

12;5

12MAXBPQ

Zgjidhja grafike e problemit eshte e dhene ne figuren 7, ku drejtimi i vleres maksimale te funksionit kriterial eshte i prezentuar me vije me te plote.

Me tutje do te gjeneralizojme problemin e mepareshem, ashtu qe lagrangeiani jipet sipas:

)15()()( 2222

211121 DPBQADPBQAPCQC

Pasi qe i caktojme derivatat parciale ndaj parametrave Q dhe P, si edhe duke i caktuar limitet per (λ,μ→∞, perfitohet:


)16()()(

;;

1221

1221221121

1221

1221

1221

2112

BABADADACDBDBCB

BABADADAP

BABADBDBQ

MAX

Figura 8: Zgjidhja grafike e problemit ekonomik sipas lagrangeianit (15).

Zgjidhja grafike e problemit eshte dhene ne figuren 8, per parametrat projektues: A1 = 3, A2 = 2, B1 = 5, B2 = 7, D1 = 12, D2 = 16, C2 = C1(E-C1) •

KONKLUDIM

Sipas analizes se dhene ne punim verehet qe metoda e aplikimit te multiplikatorve sipas Lagrangeianit mund te perdoret me mjaft sukses praktikisht ne te gjitha deget shkencore, çdo te thot kjo metode eshte shume e qelluare edhe per analizat me te ndryshme ekonomike, perkatesisht ne lidhje me zgjidhjen e problemeve me te ndryshem ekonomik. Metoda ne fjale kryesisht perdoret per problemet jolineare, por mund te aplikohet edhe ne lidhje me zgjidhjen e problemeve lineare. Metodologjia ne fjale jo vetem qe mundeson zgjidhjen e problemeve me te ndryshme dhe te shumeta ne Ekonomi, por mundeson qe analiza paraprake ekonomike te thellohet ne aspektin profesional dhe shkencore.


LITERATURA


[2] Baumol, W.J.: Economic Theory and Operations Analysis, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, 2008.

[3] Chiang, A.: Fundamental Methods of Mathematical Economics, McGraw-Hill, 2009.






Irsida Dinoshi (Rusi) - Vlerësimi performancës ekonomike të bizneseve me aktivitet ndërkombëtar në qarkun e Tiranës.

PhD Cand. Irsida Dinoshi (Rusi)

Fakulteti i Ekonomisë, Akademia Profesionale e Biznesit, Tiranë

Abstrakt

Qëllimi i studimit të këtij punimi qëndron në analizën në nivel mikroekonomik të impaktit që ka patur luhatja e kursit të këmbimit në performancën e përgjithshme ekonomike të bizneseve me aktivitet ndërkombëtar në qarkun e Tiranës. Mostra e rastësishme e zgjedhur për anketim iu përgjigj një pyetësori i cili synonte që të evidentonte faktorë të rëndësishëm cilësorë që kanë ndikuar në aktivitetin operativ të këtyre bizneseve gjatë peridhës 2005-2015. Drejtuesit e bizneseve kanë vlerësuar ndjeshmërinë e performancës ekonomike të biznesit të tyre bazuar në impaktin që ka luhatja e kursit të këmbimit Lek/Eur gjatë kësaj periudhe. Qëllimi ynë ishte që struktura e pyetësorit të përmbante pyetje që lidhen me: llojin e aktivitetit që ushtrojnë, qëndrimin që kanë për monedhat e huaja dhe cila është më të përdorur gjatë aktivitetit tregtar, mbi tregun valutor në kryerjen e transaksioneve, mbi ndjeshmërinë e luhatjeve të kursit të këmbimit në përfitueshmërinë e tyre, politikat e kreditimit në kompanisë. Rezultatet evidentuan faktorët që kanë lidhje me njëri-tjetrin si: monedha e përdorur më shpesh në transaksione, monedha që mbahen më shumë kursimet, monedha më e qëndrueshme, përfitueshmëria dhe afatet e pagesës ndërmjet klientëve e furnitorëve, dhe rëndësia e këtyre lidhjeve u vlerësua nëpërmjet metodës së korrelacionit me qëllim vlërësimin e hipotezave të ngritura që në fillim të analizës. Nga analiza e variablave kryesore dhe lidhjeve të përcaktuara midis tyre, u vu re një korrelacion i fortë pozitiv ndërmjet monedhës më të përdorur në transaksione dhe monedhës që këto biznese kursenin. Po ashtu,në vlerësimet e bizneseve mbi qëndreshmërinë e monedhave në raport me nivelin e kursimeve në monedhë të huaj, rezultoi se këto dy variabla kishin një lidhje pozitive dhe me rëndësi të lartë statistikore. Në fund, në vlerësimin e politikës së kreditimit të kompanisë, menaxhimit të marrëdhënieve likujduese ndërmjet furnitorëve dhe klientëve, ka rezultuar lidhje pozitive dhe statistikisht e rëndësishme, e cila shkon në një linjë të drejtë afate të gjata në blerje shoqërohen me afate të gjata në shitje.

Keywords: Kursi i këmbimit, Aktivitet tregtar ndërkombëtar, Përfitueshmëri, Korrelacion.


Rëndësia e kursit të këmbimit Kursi i këmbimit është i rëndësishëm sepse ka një ndikim thelbësor në çmimet relative të të mirave vendase dhe atyre të huaja. Kursi i këmbimi mat pikërisht vlerën e një monedhe në njësi të një monedhe tjëtër të huaj. Dhe me ndryshmin e kushteve ekonomike në vend sjell edhe ndyshimin në normat e këmbimit të monedhave. Një rënie e vlerës së monedhës quhet zhvlerësim i saj, si për shembull, nëse monedha e huaj Euro zhvlerësohet ndaj monedhës vendase Lekë, kjo do të thotë se Leku është fuqizuar ndaj Euros. Ndërsa rritja e vlerës së monedhës quhet vlerësim. Kur monedha e një vendi vlerësohet (pra rritja e vleres së saj krahasuar me monedhat e tjera të huaja), të mirat vendase jashtë bëhen më të shtrenjta dhe të mirat e atij vendi bëhen më të lira (duke supozuar çmimet e të mirave vendase konstante në të dy vendet). Nga ana tjetër, kur monedha e një vendi zhvlerësohet, të mirat e tij bëhen jashtë më të lira dhe të mirat e atij vendi bëhen më të shtrenjta63. Pra, i rëndësishëm është momenti i zhvlerësimit të monedhës vendase pasi lehtëson shitjen e prodhimeve vendase jashtë dhe në këtë mënyrë produktet e huaja bëhen më pak konkuruese brenda vendit. Nga ana tjetër, lëvizjet e kursit të këmbimi ndikojnë në vlerën e kompanive me aktivitet ndërkombëtar, sepse ky kurs ndikon në sasinë e mjeteve monetare hyrëse nga eksporti ose nga degët e saj jashtë vendit, dhe ndikon në sasinë e mjeteve monetare dalëse të nevojshme për pagesat e importeve. Vitet e fundit kanë dëshmuar se ka patur përparime të ndjeshme në kërkime teorike dhe empirike mbi përcaktimin e kursit të këmbimit. Një nga karakteristikat e përqasjeve modern ëstë se kursi i këmbimit shihet si një variabël financiar i përcaktuar në një ekulibër të përgjithshëm në varësi në ambjentit makroekonomik dhe, ashtu si të gjithë variablat e tjerë financiarë, vlera aktuale e tij ndikohet shumë nga pritshmëritë e politikave dhe ngjarjeve të ndryshme financiare në vend64. Ka shumë metoda për llogaritjen e kursit real të këmbimit duke përdorur të dhënat e tregëtisë me jashtë. Sipas Lafrance dhe St-Amant (1999) tregues bazuar në nivelin e importeve mat pozicionin konkurues të vendit në tregun e tij të brendshëm, ndërsa niveli i eksporteve mat pozicionin konkurues të vendit në tregjet e huaja. Përgjithësisht analistët janë të interesuar për konkurueshmërinë e vendit në tregjet ndërkombëtare. Për të studiuar lidhjen e kursit të këmbimit me veprimtarinë ekonomike të firmave, më specifikisht faktorëve financiarë që përcaktojnë rrjedhën e aktivitetit tregtar të tyre, janë marrë në konsideratë rreth 50 firma65 në qarkun e Tiranës të cilat janë studiuar për periudhën 5-vjecare të fundit (2010-2015). Përzgjedhja e firmave është bërë rastësore dhe është synuar kryesisht sipërmarrje me zgjerim të aktivitetit brenda dhe jashtë vendit ose kanë si mjet pagesë / arkëtimi monedhat e huaja përveç monedhës vendase. Qëllimi ynë ishte që struktura e pyetësorit të përmbante pyetje që lidhen me: llojin e aktiviteti që ushtrojnë, qëndrimin që kanë për monedhat e huaja dhe cila është më të përdorur gjatë aktivitetit tregtar, mbi tregun valutor në kryerjen e transaksioneve, mbi

63(Mishkin & Eakins, 2012, p. 346) 64 Sipas komenteve të Jacob A. Frenkel në studimin e (Mussa, 1984) 65 Pyetësori iu është shpërndarë më shumë se 100 firmave me adresë elekronike dhe disa në takime të drejtpërdrejta por 47 është numri i pyetësorëve të plotësuar.


ndjeshmërinë që kanë lidhur me luhatjet e kursit të këmbimit në përfitueshmërinë e tyre, politikat e kreditimit në kompanisë. Analiza e të dhënave përshkruese Në pyetjet që japin një prezantim të biznesit mbi llojin e aktivitetit që ushtron, në mënyrë të specifikuar dhe grupmallrat që tregton me jashtë, përgjigjet përmblidhen si më poshtë;

Figura 1.1 - Bizneset sipas llojit të aktivitetit që ushtrojnë

Pjesa më e madhe e bizneseve të anketuar, aktivitetin e tyre e kanë të përqëndruar në Industri (në 21 raste), në Importe – Eksporte (6 raste) dhe nga aktivitetet e tjera kemi patur një numër pothuaj të njëjtë me 5 raste që janë përgjigjur pyetësorit tonë. Ndërsa në pyetjen mbi tregëtinë e jashtme, se aktiviteti i biznesit ishtë përqëndruar me shumë në Import, Eksport apo të dyja, 24 biznese ishin përqëndruar në import, 14 biznese punonin me të dyja dhe vetëm 8 biznese eksportonin. Edhe pse mostra jonë e studimit nuk është shumë e madhe, ky rezultat dëshmon natyrën e zhvillimit të tregëtisë së jashtme të vendit në këto vite studimi, ku niveli i importeve është më i lartë se ai i eksporteve.

Figura 1.2 - Natyra e aktivitetit të bizneseve në studim

Këto biznese më së shumti tregëtojnë Materiale ndërtimi dhe metale (11 biznese) dhe Ushqime, pije e duhan. Ashtu si edhe në nivel makroekonomik sektori i biznesit në vendin tonë ushtron aktivitetin e tij në këto fusha.

0

5

10

15

20

25

Lloji i aktivitetit

Num

ri i

bizn

esev

e si

pas l

lojit

tw

akt

ivite

tit

Industri

Ndërtim

Imp-Exp

Info&Komunikim

Akomodim&Shërbim

Të tjera

10

8

33

3

5

2

11 Ushqime,pije, duhan

Minerale, lëndë djegëse, en-el.

Prod.kimike e plastike

Prodhim druri dhe letre

Makineri,pajisje e pj.këmbimi

Tekstile dhe këpucë

Të tjera

Materiale ndërtimi dhe metale


Figura 1.3 - Klasifikimi i bizneseve sipas zhvillimi të tregtisë së jashtme

Ndërsa sa i përket vendeve partnere me të cilët ata tregëtojnë më shumë janë Italia, Kosova, Greqia, Gjermania66. Sa i përket grupit të pyetjeve mbi vlerësimet që kanë për monedhat e huaja, bazuar në aktivitetin e tyre gjatë 5 viteve të fundit, këto biznese vlerësuan monedhën europiane më të përdorurën në transaksionet e tyre krahasuar me dollarin amerikan. Ndërkohë, 28 biznese përdorinin vetëm monedhën euro, 14 biznese zgjodhën opsionin një kombinim i të dy monedhave dhe vetëm 4 biznese pohuan se përdornin dollarin amerikan. Gjithashtu të njëjtin trend ndoqi edhe pyetja se në çfarë monedhe preferoni të mbani kursimet, në të cilin 30 biznese pohuan në monedhën europian dhe të tjerët në usd ose kursenin në të dy monedhat.

Figura 1.5 - Përdorimi i monedhave të huaja nga bizneset në transaksione dhe mbajtjen e kursimeve

Sipas figurës 1.5, pëdorimi dhe kursimi në monedhë të huaj kanë ecur normalisht me të njëjtin trend, vetëm se vihet re se këto biznese kanë përdorur më shumë monedha por kanë preferuar ruajtjen e rezervave në monedhën europiane. Kjo lidhet edhe me frekuencën vendeve europiane me të cilët ata zhvillonin tregëtinë e jashtme dhe përdorin monedhën europiane si monedhë zyrtare. Nga ana tjetër, fakti që këto biznese zgjedhin të kursejnë më

66 Sipas të dhënave të Instat

05

1015202530

Tregëtia me jashtë

Num

ri b

izne

seve

Importe

Eksporte

Të dyja

0

10

20

30

40

50

60

70

Euro Usd Të dyja GBP

Num

ri i

bizn

esev

e

Monedhat e huaja

Kursimi nëmonedha tëhuaja

Përdorimi imonedhave tëhuaja


shumë monedhën euro, tregon se zgjedhin një strategji të mbrojtjes nga likuiditeti dhe nga luhatjet që pëson kursi i këmbimi Lek/Eur në tregun valutor. Si e tillë janë biznese që e njohin mirë tregun në të cilin operojnë. Në vijim, grupi i pyetjeve lidhet me vlerësimet që ata japin mbi përfitueshmërinë si rezultat i luhatjeve të kursit të këmbimit në tregun valutor. Në konceptin e përfitueshmërisë, ne nuk insistuam në përcaktime të raporteve specifike, tregues apo vlera specifike, por në konkluzionet e tyre mbi ndjeshmërinë e marzhit të fitimit vjetor gjatë 5 viteve të fundit, nëse kishte pësuar rritje, rënie apo kishtë qëndruar pothuaj në të njëjtat nivele.

Figura 4.8 - Vlerësimi i përfitueshmërisë së bizneseve ndikuar nga luhatja e kursit të këmbimit

Sipas figurës 1.6 numri i bizneseve të anketuar nëse kanë patur rritje apo ulje në fitime nga luhatjet e kursit të këmbimit ka qënë pothuaj i njëjtë. Më specifikisht, 18 biznese e vlerësojnë rënie, 17 biznese e vlerësojnë se këto vite kanë patur rritje në biznesin e tyre dhe 11 pohojnë se kanë qëndruar pothuaj në të njëjtat nivele si edhe më parë. Ky rezultat na tregon se luhatjet e kursit të këmbimit këto vitet e fundit nuk kanë qënë shumë të vlefshme për të ndihmuar sektorin privat të shënojë rritje në transaksione monetare, në zgjerim tregu jashtë vendit, apo ndërmarrjen e politikave të reja më të duhura. Në mbështetje të vlerësimeve të tyre, shumica e bizneseve kanë pohuar se fuqizimi monedhës europiane nuk ka ndikuar në zgjerim të aktivitetit por kanë mbajtur të njëjtin ritëm zhvillimi e në disa raste në tkurrje të tij. Rreth 20 % e bizneseve kanë menduar për gjetjen e politikave të reja ndërsa për 21 % e mostrës së studimit nuk ka ndikuar në veprimtarinë e aktivitetit të tyre.

Figura 1.7 - Ndikimi i luhatjeve të monedhave të huaja

37%

39%

24%

Në rritje

Në rënie

Ecuri e qëndrueshme

0

5

10

15

20

Zgjerim aktiviteti Ngushtim aktiviteti Politika të reja Nuk ka ndikim

Luhatja e Lek-Eur

Luhatja e Lek-Usd


Ndërsa këto biznese kanë shprehur një qëndrim tjetër rreth luhatjeve që ka pësuar dollari amerikan, sepse për 41 % të bizneseve nuk ka patur asnjë ndikim, dhe për pjesën tjetër të bizneseve këto luhatje kanë sjellë ulje të aktivitetitit ose ndërmarrjen e politikave të reja për zhvillimin e veprimtarisë ekonomike të tyre. Grupi i fundit i pyetjeve lidhet me aftësinë likujduese të kompanisë, në kreditimin e kompanisë dhe marrëdhëniet me klientët dhe furnitorët e tyre. Bizneset e vlerësojnë aksesin e kredimarrjes si fleksibël, 26 prej tyre, ndërsa 18 biznese janë përgjigjur se kanë vënë re rritje të kritereve në kreditim nga sektorit bankar. Ndërsa në një raport pothuaj të njëjtë ishin përgjigjet se ata ishin duke shlyer një kredi, ishin në proces aplikimi dhe madje nëse kishin apo jo plane të kreditoheshin serisht në vijim. Kjo tregon për një mbështjetje të vazhdueshme që ka sektori i bizneset për likuiditet shtesë. Ndonëse zhvlerësimi i monedhës vendase këto 5 vitet e fundit këtyre bizneseve nuk i ka sjellë nivele të larta përfitueshmërie dhe zgjerimi të aktivitetit, kërsesa për likuiditet vjen edhe nga politika që kanë bizneset me njëri – tjetrin në marëdhëniet furnitor – klient.

Figura 1.8 - Mbi marrëdhënien e biznesit me sektorin privat

Ndërsa marëdhënien me furnitorët dhe klientët këto biznese e shohin përgjithësisht në një tendencë përkeqësimi gjatë kësaj periudhe sepse 23 prej bizneseve pohojnë se është ulur aftësia paguese e klientëve ndërsa 20 biznese pohojnë se marrëdhënia ka vijuar njësoj por klientët kanë dashur më tepër ditë në likujdimin e faturave. E ndërsa vetëm 3 biznese e shohin se klientët dhe furnitorët me të cilët punojnë kanë patur një rritje të aftësisë paguese.

Figura 1.9 - Afatet e pagesës së bizneseve me klientët dhe furnitorët e tyre.

0

2

4

6

8

10

12

14

16

Kredimarrja në sektorin bankar

Nuk kam parashikuar kredi të reJam në proces aplikimiJam në shlyerje kredieTjetër

0

5

10

15

20

25

Pagim imenjëhershëm

Deri në 30 ditë Deri në 45 ditë Deri në 60 ditë Më shumë se 60 ditë

Afatet e pagesës me Klientët Afatet e pagesës me Furnitorët


Analiza statistikore në nivelin mikroekonomik Në analizën statistikore të vlerësimit të pyetësorit mbi efektet e luhatjeve të kursit të këmbimit në aktivitetin e bizneseve gjatë 5 viteve të fundit, jemi bazuar në katër lidhje të rëndësishme të variablave për të cilat janë ngritur dhe hipotezat përkatëse; H1: Monedha me të cilët kryen shumica e transaksioneve të bizneseve nuk ka lidhje të rëndësishme me monedhën me të cilën bizneset mbajnë kursimet e tyre H2: Vlerësimi që kanë bizneset për qëndreshmërinë e monedhës së huaj nuk ka lidhje të rëndësishme me monedhën me të cilën bizneset mbajnë kursimet e tyre. H3: Përfitueshmëria nga luhatja e kursi të këmbimit nuk ka lidhje të rëndësishme me vlerësimet që bizneset japin mbi monedhën më të qëndrueshme në tregun valutor. H4: Ka lidhje të rëndësihme statistikore ndërmjet afateve që vendosin bizneset për arketimet e klientëve dhe pagesat ndaj furnitorëve Në testimin e lidhjeve të shprehura si më sipër, kemi përdor rezultatet e koeficientit të korrelacionit të Pearson Chi-Square për të vlerësuar lidhjen ndërmjet tyre më një rëndësi statistikore 5 %.

Tabela1: Lidhja midis variablave mikroekonomikë Variablat Chi-Square p-value Hipoteza Monedha në tranaks - Monedha e kursimeve 36.937 0.000 Vërtetohet Vlerësimi i qëndrueshmërisë – Monedha e kursimeve

27.187 0.001 Vërtetohet

Përfiteshmëria – Vlerësimi i qëndrueshmërisë 12.96 0.048 Vërtetohet Spearmans p-value Afati i pagesës nga klientët – Afati i pagesës së furnitorëve

0.686 0.000 Vërtetohet

Burimi: Llogaritjet e autores Duke iu referuar vlerave të tabelës 1, konstatojmë se vlerat e Chi-Square janë pozitive dhe me rëndësi statistikore më të vogël se 5 %. Kjo tregon se diferencat ndërmjet lidhjeve të variablave të përcaktuara janë statistikisht të rëndësishme dhe na çojnë në pranimin e hipotezave bazë të ngritur që në fillim. Për lidhjen e dy variablave të fundit përdorëm koeficientin e Spearsman’s i cili rezultoi 0.686 dhe rëndësia statistikore 0.000 < 0.05. Kjo do të thotë se ka lidhje korrelative të fortë e statistikisht të rëndësishme ndërmjet afateve që aplikohen për klientët dhe afateve që vendosen për furnitorët. Afatet më të gjata në blerje shoqërohen me afate më të gjata në shitje. Rezultatet e analizës në nivel mikroekonomik Në realitet studimi në nivel mikroekonomik i luhatjes së kursit të këmbimit në aktivitetin operativ të bizneseve që operojnë në vend, nuk ishte qëllimi primar i studimit por një pikë mbështetëse e analizës makroekonomike që zhvilluam mbi impaktin që kishte RER në disa


faktorë ekonomiko – financiarë në vend. Dukeqënëse sektori privat është sektori me rëndësi të veçantë dhe peshë kryesore në zhvillimin ekonomik në vend, vazhdimisht i duhet kushtuar rëndësi dhe mbështetje si gjatë procedurave administrative po ashtu dhe në mbeshtetje financiare, përfshirjen në procese vendim-marrëse etj. Pyetësori u hartua me përmbajtje pyetje cilësore që përfshinin një vërshtrim të përgjithshëm të ecurisë së aktiviteti operativ të bizneseve të cilët operonin edhe në tregun ndërkombëtar gjatë periudhës 2005-2015. Qëllimi kryesor i pyetësorit ishte që këto biznese të shprehnin eksperiencën e tyre për nivelin e përfitueshmërisë si efekt i luhatjes së kursit të këmbimit, marëdhëniet dhe vlerësimet që kishin për monedhat e huaja më të përdorura në transaksionet e tyre dhe pjesën e menaxhimit të aftësisë likujduese të tyre. Nga analiza e variablave kryesore dhe lidhjeve të përcaktuara midis tyre, u vu re një korrelacion i fortë pozitiv ndërmjet monedhës më të përdorur në transaksione dhe monedhës që këto biznese kursenin. Nga rezultatet 82 % e bizneseve vlerësojnë Euron si monedhën më të përdorur si rrjedhojë kjo edhe e përqëndrimit të tregëtisë së jashtme vitet e fundit kryesisht në vendet e Eurozonës, dhe kanë mbajtur kursimet e tyre në këtë monedhë. Monedha e dytë më e përdorur ishte dollari amerikan por që transaksionet me kursimet në Usd nuk ishin në një lidhje shumë të fortë mes tyre. Së dyti, në vlerësimet e bizneseve mbi qëndreshmërinë e monedhave si edhe raportit të tij me nivelin e kursimeve në monedhë të huaj, rezulton se sërisht këto dy variabla kanë një lidhje pozitive dhe me rëndësi të lartë statistikore. Rreth 76 % e tyre rezulton se vlerësojnë monedhën Euro më të qëndrueshme gjatë 5 viteve të fundit dhe kanë preferuar që kursimet i mbajnë në Euro. Së treti, në vlerësimin e përfitueshmërisë që kanë patur bizneset nga luhatjet afatshkurtra të kursit të këmbimit dhe lidhjes me vlerësimin që ata kanë për monedhën më të qëndrueshme në treg, serisht ka rezultuar një lidhje pozitive dhe statistikisht e rëndësishme. Rreth 41 % e bizneseve që kanë patur rritje nga luhatja e RER, kanë vlerësuar si më të qëndrueshme monedhën Euro. Po ashtu, 61 % e bizneseve që kanë pësuar rënie kanë vlerësuar Euron dhe të gjithë bizneset që kanë pohuar se ecuria e aktivitetit ka qënë e qëndrueshme, pamvarësisht luhatjeve të RER në tregun valutor, janë vlerësues të monedhës Euro si monedha më e qëndrueshme. Në fund, në vlerësimin e politikës së kreditimit të kompanisë, menaxhimit të marëdhënieve likujduese ndërmjet furnitorëve dhe klientëve, ka rezultuar lidhje pozitive dhe statistikisht e rëndësishme, e cila shkon në një linjë të drejtë afate të gjata në blerje shoqërohen me afate të gjata në shitje. Referenca: Lafrance, R., & St-Amant, P. (1999). "Real Exchange Rate Indexes for the Canadian Dollar". Canada: Bank of Canada Review.

Mishkin, F., & Eakins, S. (2012). Financial markets and Institutions. Pearson Education, Inc.

Mussa, M. (1984). "The Theory of Exchange Rate Determination". In J. Bilson, & R. Marston, Exchange Rate Theory and Practice (pp. 13-78). Chicago: University of Chicago Press.


Kastriot Blakaj, Faruk Belegu - Roli i teknologjise informative (ti) ne lidhje me zgjidhjen e ekuacioneve diference

Ligj.Mr.Sc. Kastriot Blakaj, Dr.c.

ProDekan, Fakulteti I Shkencave Kompjuterike, Kolegji Dukagjini


Dekan, Fakulteti i Menaxhmentit, Kolegji Dukagjini

[email protected]

ABSTRAKT

Ndermjet ekuacioneve diferenciabile dhe ekuacioneve diference jane te vlefshme shume analogji, por ka edhe diferenca te dukshme. Dihet qe ekuacionet diferenciabile ne realitet e pershkruajne natyren e procesit i cili studjohet, ndersa ekuacionet diference veprojne ne menyre te njejt, por me shume anojne kah natyra rekursive e procesimit te procesit. Si ekuacionet diferenciabile, ashtu edhe ato diference, e gjejne nje perdorim tejet te rendesishem dhe te gjithanshem ne lidhje me zgjidhjen e problemeve konkrete ne Teknike, Ekonomi, si edhe deget tjera shkencore. Ndoshta definimi me i sakte i ekuacioneve diference do te ishte qe ato perdoren paralelisht me ekuacionet diferenciabile. Ne lidhje me aplikimin e ekuacioneve diferenciabile dhe atyre diference rol te pazavendesueshem ka aplikimi i Teknologjise Informative (TI).

Fjalet kyçe: Teknologjia Informative (TI), Ekuacioni diferenciabil, Ekuacioni diferenc, Analiza Ekonomike

HYRJE

Ekuacioni I formes:

),1(0)](,),(),(;[ xfxfxfxF n

ku f(x) eshte funksioni i panjofur, i cili duhet te caktohet, dhe ku x- (tani) eshte ndryshorja ekonomike, eshte ekuacioni diferenc i rendit “n”, me kusht qe pas zavendesimit permban edhe f(x+n) dhe f(x). Nese nuk permban f(x+n), atehere konsiderohet si ekuacion i rendit me te ulte. Nese nuk permban f(x), dhe permban, per shembell f(x+1), atehere pas zavendesimit me x ne vend te (x+1) do te perfitohet ekuacioni i rendit (n-1).

Le te merret ekuacioni diferenc i formes:

).2()()(3)(2 3 xxfxfxf


Duke marre parasysh qe vlen:

),3()()1()( xfxfxf

respektivisht perfitohet:

),4()()1(3)2(3)3()()1()1(2)2(2)2()3()()1(2)2()()1()( 223

xfxfxfxfxfxfxfxfxfxfxfxfxfxfxfxf

dhe ekuacioni e perfiton formen:

),5()()1(3)2(3)3()(3)1(3)(2 xxfxfxfxfxfxfxf

perkatesisht:

)6()3()2(3 xxfxf

Me zavendesimin , t=x+2, perfitohet:

),7(2)1()(3 ttftf

dhe keshtu perfitohet ekuacioni diferenc i rendit te pare.

Zgjidhja e ekuacionit diferenc eshte:

)8(43

213

433)0()( tftf tt

Zgjidhja grafike e problemit, per disa vl;era te kushtit kufitar f(0), eshte prezentuar ne figuren 1.

SHTJELLIMI I DISA RASTEVE KARAKTERISTIKE

Zgjidhja e ekuacionit diferenc (1) perfitohet duke tejfilluar nga:

),9(0)](,),(,[ kxfxfx

apo sipas:

).10(.0)]1(,),(,[)( 1 kxfxfxkxf

Duke i dhenur vlerat fillestare : per x = x0 , f(x0)= f0, perfitohet:


Figura 1: Zgjidhja grafike e ekuacionit diferenc sipas (7).

),11()1(,,)1( 1010 kfkxffxf

dhe keshtu perfitojme f(x0+k), perkatesisht f(x0 +x) per çfaredo vlere te plote x. Zgjidhja mund te shkruhet ne formen:

),12(),,,,()( 110 kCCCxPxf

te dhenura per nje rend te pikave x = x0 +n , ku n – eshte numer i plote, dhe duke i eliminuar konstantet nga ekuacionet:

),13(),,,()(................................................

),,,1()1(),,,()(

10

10

10

k

k

k

CCkxPkxf

CCxPxfCCxPxf

dhe keshtu perfitohet ekuacioni diferenc i rendit k.

Ekuacioni diferenc linear I rendit te pare eshte I formes:

).14()()()()( xQxfxPxf

Ky ekuacion eshte homogjen per Q(x) = 0, ashtu qe vlen:


),15()())(1()1(0)()()()1(

,0)()()(

xfxPxfxfxPxfxf

xfxPxf

dhe sipas kesaj perfitohet:

).16()1()]1(1[)(.................................)1()]1(1[)2()0()]0(1[)1(

xfxPxf

FPffPf

Me multiplikim perfitohet:

),17()1()1()0()]1(1[)]1(1)][0(1[)()1()2()1(

xfffxPPPxfxfff

dhe pas shkurtimit perfitohet zgjidhja ne formen:

1

0

)18()]91[)0()(x

ttPfxf

Per ekuacionin diferenc johomogjen merret f(x)=u(x)v(x), ku u(x) dhe v(x) ne fillim jane funksione te çfaredoshme.

Keshtu perfitohet:

).19()()()()1()()()()1()()1()1()1(

)()()1()1()(

xuxvxvxuxvxuxvxuxvxuxvxu

xvxuxvxuxf

Keshtu vlen:

),20()()()()()()()()1( xQxvxuxPxuxvxvxu

apo:

).21()()]()()()[()()1( xQxuxPxuxvxvxu

Madhesia Δu(x) zgjedhet ashtu qe anetari brenda kllapes se madhe te barazohet me zero, çdo te thot:

).22(0)()()( xuxPxu

Ekuacioni (22) eshte homogjen, ashtu qe vlen:

1

01 )23()](1[)(

x

ttPcxu


Me tutje eshte:

),24()()()1( xQxvxu

ashtu qe eshte e vlefshme:

),25()](1[

)()1(

)()(

01

x

t

tPc

xQxu

xQxv

apo:

).26()](1[

)()()1(

01

x

t

tPc

xQxvxv

Sipas (26) ne menyre rekursive perfitohet:

).27()](1[

)1()1()(

.............................................

)](1[

)1()1()2(

)](1[

)0()0()1(

1

01

1

01

0

01

x

t

t

t

tPc

xQxvxv

tPc

Qvv

tPc

Qvv

Shuma e relacioneve sipas (27) ka per te dhene:

1

0

0

12 ),28(

)](1[

)(1)(x

x

t

tP

Qc

cxv

perkatesisht:

1

0

1

0

0

)29()](1[

)()](1[)(x

t

x

t

CtP

QtPxf

Me tutje do te analizohet forma e pergjithshme e ekuacionit linear diferenc:

),30()()()()( 11 xQxfaxfaxf k

kk


ku ai , Q– jane funksione te dhenura ndaj ndryshores x.

Duke marre ne considerate qe vlen:

p

ppp xfCxf

0),31()()1()(

perfitohet:

).32()()()1()( 1 xQxfbkxfbkxf k

Ne fillim do te analizohet ekuacioni homogjen:

).33(0)()1()( 1 xfbkxfbkxf k

Me kusht qe f1(x), f2(x),…,fp(x) jane zgjidhjet e ekuacionit, zgjidhja jipet sipas:

)34()()()()( 2211 xfCxfCxfCx pp

Me kusht qe f1(x), f2(x),…,fp(x) jane zgjidhje e ekuacionit, ashtu qe determinanta D[f1(0),…,fk(0)] nuk eshte e barabart me zero, ku eshte:

),35()]0(,),0([

21

22221

11211

1

kkkk

k

k

k

fff

ffffff

ffD

sipas kushteve:

),36()1(,,)1(,)0(..................................................................

)1(,,)1(,)0()1(,,)1(,)0(

21

22222212

111121111

kkkkkkk

k

k

fkfffff

fkffffffkfffff

atehere zgjidhja e pergjithshme eshte:

)37()()()()( 2211 xfCxfCxfCxf kk

Me kusht qe funksionet f1(x), f2(x),…,fk(x) jane te linearisht te mvarura, atehere determinanta:

),38(

)1()1()1(

)1()1()1()()()(

)](,),([

21

21

21

1

kxfkxfkxf

xfxfxfxfxfxf

xfxfD

k

k

k

k


eshte e barabarte me zero per te gjitha vlerat x. Anasijelltas, nese eshte e barabarte me zero, dhe D[f2(x),…,fk(x)] ≠ 0, x=0,1,…, funksionet ne fjale jane linearisht te mvarura dhe f1(x) ne menyre efektive hyne ne:

),39(2211 kk fCfCfC

çdo te thot: C1 ≠ 0.

Ne menyre qe funksioni f(x), i cili ka vlera te caktuara kufitare per x=0,1,…, te kenaq per vlerat ne fjale x ekuacionin diferenc te rendit-k , nevojitet dhe mjafton qe te vlen:

),40(0

)2()1()(

)1()2()1()()1()(

kxfkxfkxf

kxfxfxfkxfxfxf

per x=0,1,2,…, dhe te plotesohet :

),41(0)]1(,),([ kxfxfD

per me se paku x≥1.

Zgjidhja e pergjithshme per ekuacionin johomogjen mund te perfitohet nga zgjidhja e pergjthshme ne kete menyre.

Le te jete:

),42()()()()1()()( 1 xQxfxPkxfxPkxf k

ekuacioni i dhene johomogjen, ndersa zgjidhja e pergjithshme le te jete:

).43()()()()( 2211 xfCxfCxfCxf kk

Nese Ci kuptohen si funksione nga x, me qellim qe zgjidhja e perfituar te jete zgjidhje e pergjithshme edhe te ekuacionit johomogjen, keto funksione Ci(x) perftohen nga ekuacionet:

)44()()()()()()()(.................................................................................................

0)1()()1()()1()(

2211

2211

xQkxfxCkxfxCkxfxC

xfxCxfxCxfxC

kk

kk

Te ekuacioni linear homogjen me koeficijentat constant:

),45(0)()2()1()( 21 xfakxfakxfakxf k


kerkohet zgjidhja ne formen:

).46()( xxf

Keshtu, perfitohet:

),47(022

11 x

kkxkxkx aaa

perkatesisht:

).48(0)( 22

11

kkkkx aaa

Ekuacioni karakteristik eshte:

).49(022

11

kkkk aaa

Me kusht qe rrenjet te ekuacionit karakteristik jane te thjeshte, zgjidhja e pergjithshme eshte:

)50()( 2211xkk

xx CCCxf

Per rrenjet komplekse merren ne considerate:

).51()sin(cos;)sin(cos ii qp

Per renjen e shumefishte s, shuma perkatese eshte:

).52()( 12321

xi

ss xCxCxCC

Me kusht qe ana e djathte e ekuacionit johomogjen eshte polinom i rendit n , ndersa njesia e rrenjes se ekuacionit karakteristik eshte e rendit s, atehere zgjidhja partikulare e ekuacionit johomogjen kerkohet ne formen:

).53()(* 22

110

snn

sss xAxAxAxAxf

Per Q(x) = P(x)eax , ku P(x) eshte polinom i rendit n, ndersa a-eshte rrenja e s-te e ekuacionit karakteristik, zgjidhja partikulare kerkohet ne formen:

).54()()(* 22

110

axsnn

sss exAxAxAxAxf

Le te merret qe te ekuacioni homogjen linear me koeficientat konstante k ,...,, 21

rrenjet e ekuacionit karakteristik ndryshojne perkah vlera e modulit. Merret qe eshte: .321 kii dhe Atehere eshte:

).55()( 2211xkk

xx CCCxf


Le te jete gjithashtu:

),56(0;0121 pp CCCC

dhe atehere eshte e vlefshme:

).57()(

)1(lim px xfxf

Ketu duhet te nderlidhet teorema sipas Poankarese:

Nese per ekuacionin :

),58(0)()()2()()1()()( 021 xfxPkxfxPkxfxPkxf kk

ekzistojne limitet:

),59(1,,2,1,0;)(lim

kixPa ixi

dhe me kusht qe rrenjet e ekuacionit karakteristik:

),60(0012

21

1

aaaa k

kk

kk

dallohen perkah moduli, atehere vlen:

),61()(

)1(lim px xfxf

ku λp eshte njera nga rrenjet ne fjale.

Gjithashtu ketu duhet te nderlidhemi edhe me teoremen e Helderit:

Funksioni:

0

1 ),62()( dttex xt

i cili eshte zgjidhje e ekuacionit me te thjeshte diferenc algjebrik )()1( xxx , nuk e kenaq asnje ekuacion diferencial algjebrik me koeficientat polynomial. Perndryshe, funksioni

)(x njifet si integrali i Euler-it te llojit te pare.

Marrim qe duhet te zgjidhet sistemi i ekuacioneve diference:

).63(1)0(;)(4)()1(;2)0(;)()(2)1(

ynynxnyxnynxnx


Figura 2: Zgjidhja grafike e ekuacioneve diference sipas (63).

Figura 3: Zgjidhja grafike e ekuacioneve diferenciabile pandan sipas (64).

Sipas metodologjise te dhene me pare perfitohet:


)64(33)(332)(

nn

nn

nnynnx

Nese sistemi i ekuacioneve sipas (63) shtjellohet si system i ekuacioneve diferenciabile, e jo si system i ekuacioneve diference, atehere perfitohen zgjidhjet:

)64()31()()32()(

3

3

nenynenx

n

n

Zgjidhja grafike sipas (64) eshte e dhene ne figuren 3. Verehet qarte qe ndermjet ekuacioneve diference dhe atyre pandan diferenciabile ekzistojne dallimet e dukshme, edhepse ka analogji ne procesimin e tyre.

Ne figuren 4 grafikisht eshte paraqitur madhesia e heresit (raportit) te vlerave ndermjet zgjidhjeve te ekuacioneve diferenciabile ndaj ekuacioneve pandan diference.

Verehet qarte qe dallimet jane mjaft evidente.

Figura 4: Heresi ndermjet zgjidhjeve te ekuacioneve diferenciabile ndaj ekuacioneve diference.

KONKLUDIM

Ne punim shtjellohet problematika e zgjidhjeve te ekuacioneve diference si edhe te ekuacioneve pandan diferenciabile. Edhepse ndermjet ekuacioneve diference dhe atyre diferenciabile ekzistojne mjaft analogji ne procesimin e tyre, prap se prap ekzistojne edhe dallimet e dukshme. Kjo kryesisht rezultohet nga karakteri rekursiv ne lidhje me perfitimin e ekuacioneve diference. Problematika e shtjelluare jo vetem qe mundeson zgjidhjen e


problemeve te ndryshme dhe te shumeta ne Teknike dhe Ekonomi, si edhe ne deget tjera shkencore, por ajo e thellon problematiken ne aspektin professional dhe shkencore.

REFERENCAT


[2] Baumol, W.J.: Economic Theory and Operations Analysis, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, 2008. [3] Chiang, A.: Fundamental Methods of Mathematical Economics, McGraw-Hill, 2009.





Kestrim Avidmetaj, Besnik Zekaj - Evoluimi i Bankave

Msc .(C) Kestrim Avidmetaj67 ([email protected] )

PhD.(C) Besnik Zekaj 68 (besnik.zekaj@@unhz.eu )

UNIVERSITETI HAXHI ZEKA

ABSTRAKTI

Qëllimi kryesor i këtij hulumtimi shkencor është të analizojë evoluimin e institucioneve finaciare siç janë Bankat , dhe transformimin e tyre në institucione innovative moderne . Me konkretisht me anë të këtij hulumtimi shkencor do të sqarojmë se si bankat tradicioanle janë shëndruar në ato moderne . Teza dhe materiali që ky hulumtim përmban është bazuar në të dhëna të cilat janë nxerrur në mënyrë direkte nga institucionet financiare, banka qendrore evropiane, studiues të bankave moderne , si dhe shumë institucione tjera prestigjioze përkatëse të vendeve të zhvilluara. Pjesa e parë e këtij hulumtimi fillon me hyrje duke paraqitur karakteristikat kryesore të bankave. Duke filluar nga konceptet themelore, deri tek zhvillimi dhe organizimi i bankave që ne sot i posedojmë. Ndërsa në pjesën e dytë kemi bërë rishikimin e literaturës, tek rishikimi i literaturës kemi cituar pjesë nga autor të shumtë të cilët kanë bërë studime në lidhje me evoluimin e bankave në ekonomitë e zhvilluara. Po ashtu në këtë pjesë janë paraqitur se si bankat e kanë menaxhuar procesin e tranzicionit , dhe transformimin e tyre nga bankat tradicionale në ato monderne. Tek pjesa e

67 Kandidat pёr Master nё Kontabilitet dhe Financa, Universiteti “Haxhi Zeka” Pejё, Kosovё. 68 Asistent për një grup lëndesh në Fakultetin e Agrobinesit, Universiteti “ Haxhi Zeka “ Pejë, Kosovë.


tretë kemi bërë një hulumtim të thellë tek Banka Raiffesen e cila operon në Kosovë, tek kjo pjesë kemi paraqitur se cilat teknologji i posedon banka në fjalë, dhe si shfrytëzohen ato nga ana e klientëve dhe shfrytëzuesve të mbrendshëm. Në pjesën e fundit do të bëjmë interpretimin e rezultateve të fituara gjatë ketij hulumtimi në fjalë . Limitet e këtij hulumtimi shkencor janë sepse nuk janë inkuadruar edhe shumë variabla tjera të rëndëshishme që kanë ndikim tek operacionet e Bankave Moderne.

Fjalët kyqe: Institucionet Financiare, Bankat, Bankat Moderne.

HYRJE

Paraja, bankat dhe tregjet finaciare përbëjnë procesin e alokimit të fondeve në formë të kredisë, huave, dhe kapitalit të investuar në ato entitete ekonomike të cilat kanë nevojë për fonde shtesë dhe që mund t’i përdorin ato në menryë me produktive. Kur një individ udhëtonte në një qytet të madh dhe dëshironte të blinte mallra për qëllime tregtie, kjo realizohej duke këmbyer monedhën e vendit të vetë. Në shumë këto tregje të mëdha , biznesi i këmbimit të monedhave bëhej gjatë gjithë ditës nga disa individ të specializuar në këtë shërbim financiarë69. Një gjurmë e hershme e historisë së bankave lidhet me periudhën e funksionimit të dyqaneve të arëpunuesve mesjetar. Këta tregtar ari pranonin depozita në monedha ari ose bizhuteri të ndryshme për ruajtje. Kur një klient depozitonte monedhat e arit ai merrte një dëftesë, që tregonte shumën dhe llojin e metalit që i kishte besuar arpunuesit. Pra, arpunuesit filluan të ushtrojnë një biznes të ri që kishte si efekt krijimin e parave. Kjo shënoi lindjen e konceptit të biznesit bankar që ka për bazë përdorimin e rezervave të depozituara. Bankë quhet institucioni finaciar, themelimi i të cilit licensohet me procedurë dhe kushte të posçme, nga autoriteti monetar me i lartë i vendit, me objektiv kryesor të grumbullimit nga njëra anë të kursimeve të kapitaleve të lira të individëve, kompanive , institucioneve etj, në formë depozitash monetare të llojeve të ndryshme, dhe nga ana tjetër, të vënies së tyre, nëpërmjet të huadhënies dhe kreditimit. Bankat Komerciale janë ndërmjetësi financiar më i rëndësishëm, dhe mbajnë shumicën e depozitave. Atributi depozitar flet për atë se këto institucione potencialet e tyre financiare i krijojnë kryesisht në formë të depozitave të publikut, nga idividët , bizneset dhe qeveritë70. Gjatë trajtimit të këtij hulumtimi shkencor vend të veqant do të zëjnë trajtimi i bankave dixhitale dhe bankave 69 Roger Leroy, David D. Vanhoose, Modern Money and Bankig, Third Edition, New York, 1993. 70 Federic S, Mishkin, The economics of Money, Banking, and Financial Markets, New York, 2000.


moderne të shekullit 21. Me herët paraqitëm në pika të shkurtëra se si janë krijuar institucionet e para financiare, duke fiiluar nga tregjet e deri tek bankat moderne, të cilat janë temë kyqe e këtij hulumtimi shkencor që kemi realizuar. Banka moderne është institucion financiarë me aktivitete të shumëfishta, me burime njërëzore dhe me staf drejtues me shkathësi dhe kompetenca të shumfishta, për kryerjen e opercaioneve në një gamë të gjerë të aktiviteteve. Bankat moderne po zhvillohen në ambient që karakterizohet nga konkurrenca në rritje si nga mbrenda sektorit bankar, po ashtu edhe nga sektori finaciar jo- bankar. Gjatë këtij hulumtimi shofim një rënie mesatare vjetore prej 4% në trafikun degëve bankare gjatë 16 viteve të fundit, këtë pjesë e ka karakterizuar bankingu inovativ, si dhe konkurenca mes bankave online veçanërisht Ally Bank, ING dhe Everbank. Kjo ka quar deri tek realizimi i një normë të lartë të fitimit, dhe rritjes së të ardhurave në të gjitha bankat. Rritje të madhe ka pasur tek bankat e mëdha si Wells Fargo që ishte 16 % , dhe disa tjera që kanë realizuar normë prej 10%- 13%. Kjo është mbështetur nga hulumtimet e mëtejshme nga ana e AlixPartners, një firmë konsultuese në New York, ku janë cituar në Wall Street71.

RISHIKIMI I LITERATURËS

Njerëzit nuk ishin të gatshëm të angazhohen në institucione bankare që operojnë përmes internetit, duke pasur parasysh një gjë që ishin ende duke përdorur linjat dial-up në ato ditë. Por novacionet e fundit e ndryshuam industrinë bankare në tërë botën, me më shumë se gjysma e amerikanëve sot përdorin bankingun përmes internetit, po ashtu sot një i treti në botë përdorë mobile banking.72 Hulumtimi i bërë tregon se bankat me pakicë po kërkojnë për të harmonizuar dhe për të përmirësuar bashkëpunimin dhe qëndrueshmërinë në mes të degëve të internetit dhe të qendrës së kanaleve të thirrjeve në nivelin strategjik. Arsyja kryesore për këtë është së shitjet e degëve operuese të këtyre bankave janë në rënie, ndërsa shitjet e produkteve bankare përmes internetit janë rritur nga viti në vit.73 Edhe pse ky fenomen vlenë edhe për degët e bankave në ekonomitë e zhvilluara, kjo do të thotë për bankat që ende ofrojnë produkte me pakicë në aspektin tradicional ka tendencë të reniës së fitimit, ndërsa fokusi më i madhi është rritja e shërbimeve përmes internetit. Planeti ynë popullohet nga njerëz të cilët kanë intergruar pajisje dixhitale në jetën e tyre fizike. Duke ecur, duke shkruar në rrugë, duke folur, duke bërë surfim në faqet e internetit , të gjitha këto janë forma të bashkëveprimit. Në të ardhmen e afërt, çdo person i vetëm në planet do të jetë i lidhur në këtë mënyrë, dhe në një të ardhme shumë të afërt, ata do të mendojnë

71 WSJ: After Years of Growth, Banks Are Pruning Their Branches, March 2013 72 51% of US adults bank online, Pew Research Report, August 2013 73 Techonomy conference, Lake Tahoe USA, August 2010


ndryshe. Faktikisht ne tashmë e bëjmë një gjë të tillë 74. Një nga gjërat e mëdha në lidhje me Bankën moderne është se ajo duhet të jetë një bankë për t’iu shërbyer njerëzeve. Vetëm për shkak se banka është moderne nuk do të thotë se ajo është e automatizuar dhe robotike. Në fakt, kjo do të thotë të kundërtën. Një Bankë Dixhitale faktikisht duhet të jetë më njerëzore se sa një bankë me degë operative , pasi ajo duhet të filtrojë dhe inkuadrojë mirëkuptimin e konsumatorëve përmes teknologjisë. Që të realizojë sukses banka dixhitale duhët të bëjë ndërveprimin mes teknologjisë dhe konsumatorëve . Ky është sekreti që e bëjnë Bankat Dixhitale të shekullit të 21 të jenë më konkurruese në ekzekutimin e teknologjisë, sesa bankat që thjesht shtonin teknologjinë si një zëvendësues për operacionet e degëve të tyre. Prandaj Bankat Digitale angazhohen me konsumatorët nëpërmjet qasjeve të preferuara të konsumatorëve. Industria Bankare po kalon nëpër një fazë të re të intergrimeve . Në skenarin e sotëm nga përvoja e konsumatorëve shihet qartë se me i rëndësieshmi është ofrimi i shërbimeve financiare . Për të rrëmbyer një pjesë me të madhe të tregut , industria bankare duhet të kuptojë nevojat dhe preferencat papërcaktuara të klienteve, si dhe duhët të kuptojë ato të cilat nuk janë të preferuara nga klientet e tyre. Qdo ditë kemi ndryshime të shumta në teknologjinë informative , kemi pajisje të reja, po ashtu vlentë të ceket se teknologjitë janë duke ofruar pika të ndryshme për t’iu ofruar shërbime cilësore dhe efikase klientëve. Çdo konsumatorë ka kohë të prekë një kompjuter ose një ekran, këto teknologji dhe platoforma të reja dixhitale janë duke ofruar një gamë të gjerë të informacioneve, dhe kjo është përgjegjësi e bankave për të kuptuar se si ato e përdorin këtë proces për të lëvizur vijat e tyre posht - lart . Tradicionalisht bankat kanë kaluar shumicën e kohës duke bërë përpjekje në rritjen e efikasitet të ekzekutimit transakcioneve të tyre, me konkretisht duke i siguruar përshtatshmërin , qëndrueshmerin, dhe të saktësin e përpunimit të transaksioneve. 75 Teknologjitë inovative kanë qenë në zhvillim dhe në hov të madh për më shumë dekada me radhë , por ato tani janë në fazën kulminante për shkak se kanë arritur pjekurinë e duhur. Teknologjitë ndahën në katër kategori kryesore: të rrjeteve mobile, teknologjive sociale, analizimit të dhënave, rrjeteve të pakufizuara. Këto teknologji janë të eksploruara në thellësi, le të shohim shkurtimisht se çfarë janë këto teknologji në tërësi.

Lidhja telefonike është lidhje që bënë të mundur shfaqjen e internetit në celular, dhe kombinimi i telekomunikacionit me teknologjinë e informacionit. Teknologjitë sociale janë ndërtuar mbi këtë proces, por janë përqendruar më shumë në zhvillimet që konsumojnë përmbajtje në internet , ndihmuar kryesisht nga rrjetet sociale Twitter dhe Facebook. Faqët dhe rrjetet sociale nuk janë vetëm për këto platforma, por përdoren edhe nga Korporatat për tiu ofruar informata konsumatorëve.

RAST STUDIMI “ RAIFFEISEN BANKË “ KOSOVË

74 Metro Bank’s losses exceeded £100 million in May 2013, three years after its July 2010 launch. The bank made pre-tax losses of £45.7 million in 2012 but the bank’s expansion plans will not be affected as it has the backing of deep pocketed shareholders including hedge fund giant Steve Cohen and the billionaire Reuben Brothers. 75 Kamra, Sumit, Happiest Minds Technologies,2014, pp 6. Happiest Minds has a sharp focus on enabling Digital Transformation for customers by delivering a Smart,Secure and Connected experience through disruptive technologies


Banka Raiffeisen në Kosovë është degë e Raiffeisen Bank International AG (RBI). RBI erdhi në Kosovë në fund të vitit 2002 duke blerë pjesën më të madhe të aksioneve të Bankës Amerikane të Kosovës. Në qershor të vitit 2003, Banka u riemërtua si Banka Raiffeisen në Kosovë. RBI ofron shërbime dhe produkte bankare dhe investuese për kompanitë austriake dhe ndërkombëtare, një rrjet të gjerë të njësive bankare dhe lizing në Europën Qëndrore dhe Lindore për korporata dhe retail. Përveç kësaj, Grupi përbëhet nga shumë kompani të shërbimeve financiare, për shembull në fushën e leasing, menaxhimit të aseteve si dhe në fushën e blerjeve dhe shkrirjeve.Sipas bilancit të gjendjes të datës 30 qershor 2015, asetet e përgjithshme të Bankës Raiffeisen në Kosovë ishin 775 milionë Euro, depozitat e klientëve 631 milionë Euro, ndërsa portofoli i kredive ishte 423 milionë Euro. Banka Raiffeisen ka një kapital prej 63 milionë Euro. Banka Raiffeisen ofron një gamë te gjerë të shërbimeve dhe produkte bankare për të gjithë klientët: individët, ndërmarrjet e vogla dhe të mesme dhe të korporatave. Që nga fillimi i punës së saj në Kosovë, Raiffeisen Bank është shumë e suksesshme duke përkrahur zhvillimin e të gjitha segmenteve me produkte të ndryshme, duke përfshirë kreditë dhe depozitat. Ndërsa duke ju referuar performancës së Bankës gjatë vitit 2013, The Banker, revistë e njohur ndëkombëtare e ka vlersuar Bankën Raiffeisen si "Banka e vitit 2013" në Kosovë.76 Për të përkrahur aktivitetet tona të biznesit dhe për të ofruar shërbime të kualitetit të lartë për klientët tanë përmes teknologjisë më të re, ne kemi vazhduar të investojmë në Teknologji informative dhe operacione. Si vlerësim për këtë, banka jonë arriti të bëhet kompania e parë në rajon e certifikuar për ISO 20000 nga Registered Quality Assurance (LRQA).77

3.1.SHËRBIMET ELEKTRONIKE

3.2.Banka në telefonin tuaj mobil

Telefoni mobil sot është bërë një nga pajisjet më të përdorura dhe më funksionale përmes të cilit mund të kryeni shumë punë, duke kursyer në masë të madhe kohën tuaj. Që të jemi më afër jush, banka Raiffeisen ka krijuar një product inovativ me të cilin do të keni mundësi t'i shfrytëzoni shërbimet bankare përmes telefonit tuaj mobil. 3.3. M-Banking

Ju mundëson t'i kryeni të gjitha veprimet e e-Banking përmes telefonit mobil. Klientët ekzistues të e-Banking mund ta shfrytëzojnë M-Banking me të njejtin emër të shfrytëzuesit dhe fjalëkalim, pa patur nevojë për aplikim shtesë. 3.4. Aplikacioni për WEB

76 http://www.raiffeisen-kosovo.com/sq/Ballina1 77 http://www.raiffeisen-kosovo.com/sq/Per-ne


Punon në të gjitha telefonat mobilë, përmes të cilëve është e mundur kyçja në internet m-Banking për Web. 3.5. Aplikacioni për iPHONE

I posaçëm për iPhone, i përkrahur gjithashtu nga Apple për sistemet operative IOS 7.0, ose më të lartë. 3.6. Aplikacioni për ANDROID

I posaçëm për telefonat mobilë që funksionojnë me sistemin operativ Android, i cili përkrahet gjithashtu nga Google për sistemet operative OS 4.0 apo version më të lartë. Shkarko aplikacionin m-Banking per Android. 3.7. Çka ofron M-Banking

Të kontrolloni gjendjen e llogarive tuaja. T’i shikoni detajet e transaksioneve për llogarinë e zgjedhur. Të transferoni mjete në llogaritë të cilat paraprakisht i keni të regjistruara si

përfitues. Të ekzekutoni GIRO pagesat përmes skenimit të barkodit ( vetëm për Iphone dhe

Android). Të informoheni rreth lokacioneve të ATM dhe degëve. Të informoheni rreth ratave të këmbimit dhe të shfrytëzoni kalkulatorin për këmbim

të valutave. Të informoheni për detajet e kartelave që i posedoni me bankën. Të informoheni për detajet e kredive që i posedoni me bankën. Të informoheni për detajet e depozitave që i posedoni me bankën. Ta vlerësoni dhe ndani këtë aplikacion me të tjerët në rrjetet sociale78.

3.8. SMS Top Up

Ju mundëson mbushjen e telefonit tuaj celular, internetin dhe televizionin digjital si dhe pakot DuoTV dhe DuoFIX në mënyrë elektronike nga kudo që jeni. Ky shërbim është në dispozicion 24 orë në ditë dhe 7 ditë në javë dhe është i përshtatshëm për të gjithë ju që përdorni produktet e Operatorëve të Telefonive Mobile.

3.9. Çka ofron E-banking

Web, Banka Raiffeisen ju ofron qasje të thjeshtë dhe të besueshme në shërbimet bankare 24 orë në ditë, 7 ditë në javë dhe ju mundëson: Kontrollimin e bilancit të llogarisë. Shikimin dhe shtypjen e gjendjes së llogarisë.

78 http://www.raiffeisen-kosovo.com/sq/Sherbimet-elektronike2


Ekzekutimin e pagesave vendore dhe ndërkombëtare për përfituesit e definuar më parë.

Rishikimin e bilancit të llogarisë së bashku me transaksionet e kryera në llogarinë tuaj.

Shtypjen e informatave nga pagesat e ruajtura. Ekzekutimin e pagesave të taksave dhe kontributeve pensionale. Ekzekutimin e pagesave komunale. Shkëmbimi i mesazheve elektronike me Bankën. Informata mbi kreditë që i posedoni në bankën Raiffeisen. Informata mbi produktet dhe kampanjat. Posedues i E-Banking WEB solucionit mund të bëhet cilido individ privat i cili ka një

llogari të hapur në Bankën Raiffeisen. Shërbimi E-Banking shfrytëzon teknologjinë më të fundit të sigurisë që ndihmon në: verifikimin e identitetit të secilit klient, ruajtjen e të dhënave nga leximi dhe ndryshimi trajtimin konfidencial të informatave tuaja

3.9. SMS Banking

Të shihni bilancin e të gjitha llogarive tuaja dhe tri transaksionet e fundit dhe Të pranoni informata/mesazhe lidhur me llogaritë tuaja paraprakisht të cekura në

aplikacion (automatike – të quajtura alarme), Përmes ALARM-it – ju mund të pranoni informacione për ndryshimet në llogarinë

tuaj: Bilanci i të gjitha llogarive është më i lartë/më i ulët sesa një shumë specifike, Hyrjet/daljet e fondeve në të gjtiha llogaritë janë më të larta sesa shuma specifike, Informacione mbi bilancin e të gjitha llogarive për një kohë të caktuar.

Klientet tani do të kenë mundësi të pajisen me produktin me të ri të emertuar Bank ID. Bank ID është në fakt një USB në të cilën paraprakisht instalohet një certifikatë digjitale dhe e cila ju mundëson klientëve të kycen dhe të performojnë me të gjitha funksionet si në E-Banking WEB. Si dhe përmes Bank ID ju mundë: ë kontrolloni gjendjen e llogarive tuaja, t’i shikoni detajet e transaksioneve për llogarinë e zgjedhur, të transferoni mjete në llogaritë brenda dhe jashtë bankës pa pasur nevojë për regjistrim të përfituesve, egzekutimi i pagesave komunale, të informoheni për kreditë që i posedoni në RBKO, të informoheni për produktet dhe kampanjat. PËRFUNDIMI

Gjatë këtij hulumtimi analizuam Bankat në përgjithësi , si dhe transformimin e tyre në institucione innovative moderne . Me konkretisht me anë të këtij hulumtimi sqaruamë se si bankat tradicioanle janë shëndruar në ato moderne dhe mjaft innovative . Bankë quhet institucioni finaciar, themelimi i të cilit licensohet me procedurë dhe kushte të posçme, nga


e autoritetit monetar me të lartë të vendit, me objektiv kryesor të grumbullimit nga njëra anë të kursimeve të kapitaleve të lira të individëve, kompanive , institucioneve etj, në formë depozitash monetare të llojeve të ndryshme, dhe nga ana tjetër, të vënies së tyre, nëpërmjet të huadhënies dhe kreditimit. Banka, pra shërben si ndërmjetës kryesor i grumbullimit dhe i lëvizjes së kapitaleve likuide, duke qenë njëkohësishtë në rolin e huamarrësit dhe të huadhënësit. Sistemi banker në çdo ekonomi të zhvilluar mund të jetë i organizuar sipas dy mënyrave; Sistemi bankar njënivelor, dhe Sistemi bankar dynivelor. Në kuadrin e ndërmjetësve financiarë që realizojnë financimin indirekt , bankat komerciale zënë një vend të rëndësisëm. Ato realizojnë pjesën kryesore të transakcioneve të financimit indirect. Bankat Komerciale janë ndërmjetësi financiar më i rëndësishëm, dhe mbajnë shumicën e depozitave. Atributi depozitar flet për atë se këto institucione potencialet e tyre financiare i krijojnë kryesisht në formë të depozitave të publikut, nga idividët , bizneset dhe qeveritë. Gjatë trajtimit të këtij hulumtimi shkencor vend të veqant do të zëjnë trajtimi i bankave dixhitale dhe bankave moderne të shekullit 21. Banka moderne është institucion financiarë me aktivitete të shumëfishta, me burime njërëzore dhe me staf drejtues me shkathësi dhe kompetenca të shumfishta, për kryerjen e opercaioneve në një game të gjerë të aktiviteteve. Bankat moderne po zhvillohen në ambient që karakterizohet nga konkurrenca në rritje si nga mbrenda sektorit bankier, po ashtu edhe nga sektori finaciar jo- bankar. Po ashtu gjatë këtij hulumtimi analizuam një ndër ndërmejtësit financiarë që ka një një shtrirje mjaft të madhe në Kosovë , i cili është Raiffeisen Bank. Ndërsa duke ju referuar performancës së Bankës gjatë vitit 2013, The Banker, revistë e njohur ndëkombëtare e ka vlersuar Bankën Raiffeisen si "Banka e vitit 2013" në Kosovë. Për të përkrahur aktivitetet tona të biznesit dhe për të ofruar shërbime të kualitetit të lartë për klientët tanë përmes teknologjisë më të re, ne kemi vazhduar të investojmë në Teknologji informative dhe operacione.

LITETATURA- REFERENCAT

1. Roger Leroy, David D. Vanhoose, Modern Money and Bankig, Third Edition, New

York, 1993. 2. Federic S, Mishkin, The economics of Money, Banking, and Financial Markets, New

York, 2000. 3. WSJ: After Years of Growth, Banks Are Pruning Their Branches, March 2013 4. 51% of US adults bank online, Pew Research Report, August 2013 5. Techonomy conference, Lake Tahoe USA, August 2010 6. Metro Bank’s losses exceeded £100 million in May 2013, three years after its July

2010 launch. The bank made pre-tax losses of £45.7 million in 2012 but the bank’s expansion plans will not be affected as it has the backing of deep pocketed shareholders including hedge fund giant Steve Cohen and the billionaire Reuben Brothers.

7. Kamra, Sumit, Happiest Minds Technologies,2014, pp 6. Happiest Minds has a sharp focus on enabling Digital Transformation for customers by delivering a Smart,Secure and Connected experience through disruptive technologies.


8. http://www.raiffeisen-kosovo.com/sq/Ballina1 9. http://www.raiffeisen-kosovo.com/sq/Per-ne4 10. http://www.raiffeisen-kosovo.com/sq/Sherbimet-elektronike2


Leonita Lajçi - Sistemi i drejtësisë për të mitur në Kosovë

Leonita Lajçi

LL.M. E drejta Penale

[email protected]

ABSTRAKT:

Garantimi sa më i mirë dhe sa më i plotë i parimeve të demokracisë, i parimeve të shtetit të së drejtës dhe i të drejtave dhe lirive themelore të individit dhe fëmijëve ne veçanti, përbëjnë sot ndër problemet më kryesore dhe sfidat më të rëndësishme për shtetet që janë në rrugën e demokracisë. Mirëqenia dhe mbrojtja e fëmijëve kërkon që sistemi i drejtësisë për të mitur të ketë një bashkëpunim dhe koordinim ne mes të institucioneve shtetërore më qëllim te arritjes së synimeve për parandalimin e të miturve duke i ndihmuar ne risocializimin dhe reintegrimin e tyre ne familje dhe shoqëri.

Mirëqenia e fëmijëve, zhvillimi i të drejtave dhe interesave të miturit duhet të jetë fokus i çdo shoqërie demokratike. Institucionet duhet të krijoj politikë te favorshme për krijimin e shërbimeve te nevojshme për parandalimin e delikuencës së të miturve. Andaj, përpos bazës ligjore duhet të krijojnë qëndrueshmëri dhe bashkëpunim ndërmjet institucioneve kryesore si: gjykatave, prokurorive, policisë, shërbimit provues, ndërmjetësimit, qendrës për punë sociale, avokateve, qendrave korrektuese etj... të cilat janë të ndërlidhura në fushën e drejtësisë për të mitur. Kushtetuta e Kosovës ka ratifikuar Konventën për të Drejtat e Fëmijëve, nga e cila lindin detyrimet te cilat duhet të zbatohen në të gjitha vendimet të cilat prekin interesat e fëmijëve.

Ky punim synon nëpërmjet njohjes me legjislacionin, strukturat, sistemin e drejtësisë për të mitur, te mundësoje edhe një mbrojtje efektive te miturve në konflikt me ligjin.

Fjalët kyçe: drejtësia për të mitur, të drejtat e të miturit, organet përgjegjëse.


HYRJE

Të gjithë njerëzit duke përfshirë edhe fëmijët lindin të lirë dhe të barabarta në dinjitet dhe në të drejta. I mituri është një individ me te drejta te patjetërsueshme dhe të detyrueshme për tu respektuar nga të gjithë. Drejtësia për të mitur konceptohet si pjesë integrale e procesit të zhvillimit për secilin vend, duke kontribuar në mbrojtjen e të rinjve dhe në ruajtjen e një rendi paqësor ne shoqëri.79 Pjesëmarrja e të miturit ne kriminalitet, sidomos pas Luftës së dytë botërore, është ne rritje e sipër. Shkalla e pjesëmarrjes se te miturve ne kryerjen e veprave penale ne Kosovë, vështruar ne kontest te përgjithshëm te kriminalitetit vlerësohet te jete midis 10-11%.80 Kryerja e veprave penale në moshën e mitur krijon një lloj vashërie më të madhe nga kriminaliteti, duke ndikuar që përqindja me e madhe e recidivistëve te rekrutohet pikërisht nga radhët e personave te cilët ne moshën e të miturit për here të parë kanë kryer vepër penale.81

Përvojat e mira Evropiane në lëmin e drejtësisë për të mitur bien ne tri fusha kryesore: parandalimin, trajtimin edukues ne trajtimin lokal dhe qendror dhe integrimin shoqëror profesional.82 Ne vendin tone, ne Kosovë çështja e të miturve është e trajtuar ne mënyrë të veçanta, më Kodin e drejtësisë për të mitur i miratuar me 08. korrik 2010, ne te cilin ligjvënësit kanë pasur parasysh edhe Rregullat e Pekinit (29 nëntor 1985), Rregullat e Tokios (14 dhjetor 1990), Konventa e te drejtave të fëmijës (20 nëntor 1989), me ratifikimin e Konventës për te Drejtat Fëmijëve. Pos te drejtave gjithashtu, duhet zbatuar edhe parimet e përgjithshme të drejtësisë për të mitur siç: parimi i urgjencës së procedurës penale ndaj të miturit, parimi i kofidencialitetit të procedurës ndaj të miturit, parimi i mos gjykimit në mungesë i të miturit,83 parimi i oportunitetit, mirëqenia e të miturit dhe interesi më i mirë i të miturit.

Parandalimi i të delikuencës së të miturve është pjesë e domosdoshme, e cili kërkon përpjekje nga ana e tërë shoqërisë për të siguruar zhvillimin e harmonishëm të adoleshenteve. Për të realizuar këtë gjë është e arsyeshme dhe e domosdoshme që gjykimi i të miturit të behet me një trup gjyqësore të specializuar profesionistësh si: sociolog, psikolog, mësues, mjek,me qëllim që i mituritë shihet në një këndvështrim tjetër. Institucionet e posaçme duhet të zhvillojnë dhe të implementojnë. Andaj, ne çdo proces penal për të mitur operojnë një sërë garancish të pa mohueshme, për arsye se: fëmijët mund të ju përkasin pakicave raciale, fetare, religjioze, e gjinive të ndryshme, me kushteve ekonomike te ndryshme, me aftësi të kufizuara, fëmije pa strehë, ndaj te cilëve duhet të ushtrohen trajtime të barabarta dhe jo diskriminuese. politikën, masa dhe strategji për te parandaluar delikuencën e të miturve, duke inkurajuar edhe bashkëpunimi regjional dhe ndërkombëtar për parandalimin e çështjeve nga krimit të miturve.

79 Rregullat standard minimale të Kombeve të Bashkuara për administrimin e drejtësisë për të mitur (Rregullat e Pekinit) 29 nëntor 1985, fq.2. 80 Shkathesite e praktikes gjyqësore, Hajdari Azem, Prishtine,2013, fq 182. 81 E drejta penale për te mitur, Salihu Ismet, Prishtinë 2005, fq, 12. 82 Konkluzioni i Komisionit Ekonomikdhe shoqëror Evropian mbi parandalimin e delikuencës së të miturve (2006/c 1101/13), Bruksel, 15 MARS 2006 , fq. 6. 83 Shih: neni 40 të Kodi i Drejtsis për Fëmijet.


1. Mosha dhe përgjegjësisë penal

Mosha e personit vlerësohet të jetë një kriter shumë i rëndësishëm në lidhje me procedurën penal. I mituri herë pas herë, mund të përfitojë ne mos fillimin e një procedure penal ndonëse nuk e ka arritur moshën e përgjegjësisë penale edhe pse e ka kryer një vepër penale. Fillim i moshës ne disa sisteme ligjore që e njohin përgjegjësisë e moshës duhet te kenë parasysh faktet e pjekurisë emocionale, mendore dhe intelektuale.84 Sistemi i drejtësisë për të miturit synon që këta të mbrohen dhe të edukohen dhe jo domosdoshmërish të ndëshkohen. Metodat moderne marrin parasysh nëse një fëmijë plotëson përbërësit moralë dhe psikologjikë të përgjegjësisë penale, nëse një fëmije për shkak të perceptimit dhe konceptimit të vet individual, mund të quhet përgjegjës për sjellje anit-shoqërore.

Raportet e shteteve të ndryshme tregojnë ekzistencën e variacioneve të ndryshme të moshës për përgjegjësi penale. Ato ndryshojnë nga niveli i ultë i moshës 7-8 vjeçare deri te niveli i lartë i moshës 14-16 vjeçare. Në Irlandë përgjegjësia penale fillon në moshën 7 vjeçare, në Suedi në atë 15, etj... Fëmijët që kryejnë vepër penale në moshën nën atë minimale nuk mund të jenë të përgjegjshëm në procedurën penale ligjore. Sipas kodit te drejtësisë për te mitur ne Kosovë i mitur përkufizohet personi ndërmjet moshës 14 dhe 16 vjet.

Kodi i drejtësisë për te mitur përcakton moshën 14 vjet si kufi me te ultë prej kur një person si kryerës i veprës penale ka përgjegjësi penale, qe d.m.th. se nuk konsiderohet penalisht përgjegjës personi nëse ne kohen e kryerjes se veprës penale është nen moshën 14 vjet. Ne qoftë se gjate zhvillimit te procedurës konstatohet se i mituri ne momentin e kryerjes se veprës penale nuk i ka pasur 14 vjet procedura penale pushohet me aktvendim dhe për këtë njoftohet organi i kujdestarisë.85Autoritetet ose institucionet që marrin pjesë në procedura gjyqësore ku përfshihen të miturit janë të obliguar të u mundësojnë fëmijëve te drejtën në hulumtimin të besueshëm mjekësor dhe social i cili mund të përcaktojë moshën e tij.86 Fëmijët doemos duhet te pajisen me certifikatën e lindjes për te argumentuar moshën e tij. Andaj, ndaj te miturit i cili nuk ka mbushur moshën 16 vjeç në kohen e kryerjes se veprës penale, mund të shqiptohet vetëm ndonjë mase. Procedura penale ndaj te miturit zbatohet ndaj personave te cilët kanë kryer vepër penale si te mitur te cilët ne kohen e fillimit te procedurës penale nuk kanë mbushur moshën 21 vjet.87

Edhe pse fëmijët shumë te vegjël kanë aftësinë për të shkelur ligjin,ekziston parimi i pakundërshtueshëm se ata nuk mund të jenë formalisht përgjegjës ne procedurën penale. Asnjë fëmijë nuk do të dënohet me dënim me të rëndë se ai i aplikueshëm në kohën e kryerjes së veprës penale apo në kohën e shkeljes së ligjit.

2. Zhvillimi i procedurës përgatitore për të mitur

84Rregullat standarde minimale të kombeve të bashkuara për administrimin e drejtësisë për të mitur, 29 nëntor 1985, fq.4. 85 Shih: neni 41 i Kodit te drejtësi për te mitur. 86 Komiteti i përgjithshëm-Komiteti mbi të drejtat e fëmijës nr10/2007, Gjenevë, fq. 9. 87 E drejta e procedurës penale Sahiri Ejup & Murati Rexhep, Prishtinë, 2013, fq 426 dhe 427.


Procedura penale kalon nëpër disa stade: procedurën përgatitore, shytimin gjyqësor dhe procedura me mjetet juridike.88 Ne procedurën për të mitur ndjekja ushtrohet ekskluzivisht sipas parimit të oficialitetit, sepse për të gjitha veprat penale procedura fillon vetëm në bazë të kërkesës së prokurorit të shtetit. Prokurori publik inicion procedurën përgatitore ndaj të miturit të caktuar në bazë të kallëzimit penal të policisë, kallëzimit penal nga persona të tjerë ose nga burime të tjera nëse ekziston dyshim i bazuar se i mituri ka kryer vepër penale. Procedura përgatitore për vepra penale që ndiqen në bazë të propozimit për ndjekje penale ose të padisë private iniciohet vetëm nga prokurori publik nëse pala e dëmtuar ia ka dorëzuar propozimin për fillimin e procedurës prokurorit publik brenda afatit të parashikuar në Kodin e Përkohshëm të Procedurës Penale.89 Procedura përgatitore fillohet me aktvendim të prokurorit publik, ne te cilin përcaktohet i mituri ndaj të cilit zbatohet procedura përgatitore, koha e fillimit të procedurës përgatitore, përshkrimi i veprës penale, emërtimi ligjor i veprës penale, rrethanat dhe faktet që arsyetojnë dyshimin e bazuar për veprën penale, provat dhe informatat e mbledhura dhe raporti për ndonjë dënim ose masë të shqiptuar më parë ndaj të miturit. Për veprat penale të dënueshme me burgim prej më pak se 3 vjet ose me gjobë, prokurori mund të vendosë të mos fillojë procedurën përgatitore edhe pse ekziston dyshim i bazuar se i mituri ka kryer vepër penale, nëse prokurori mendon se nuk do të ishte e përshtatshme të zbatohet procedura kundër të miturit për shkak të natyrës së veprës penale, të rrethanave në të cilat është kryer ajo, mungesës së dëmit apo të pasojave për të dëmtuarin, të kaluarës së të miturit dhe të karakteristikave të tij personale.90

Prokuroi publik e pushon procedurën përgatitore kurdo që nga provat e mbledhura konstatohet se:91

Nuk ka dyshim të bazuar se i mituri ka kryer veprën e caktuar penale; Ka kaluar afati i parashkrimit për ndjekje penale; Vepra penale është përfshirë me amnisti ose falje; Ekzistojnë rrethana të tjera që pengojnë ndjekjen.

Pas përfundimit te procedurës përgatitore prokurori publik paraqet propozimin e arsyeshëm qe çështja penale te kaloj ne gjykate.92 Propozimi i arsyeshëm është akt formal procedural i cili i paraqitet gjykatës nga ana e prokurorit publik, me te dhënat personale për te miturin, përshkrimin veprës penale, emërtimin ligjor, provat, anketën sociale nga shërbimi sprovues dhe propozimin për shqiptimin e ndonjë mase apo dënimit ndaj te miturit.93

3. Procedura penale për te mitur pran gjykatës

Gjykata Themelore është gjykata e parë ku fillon procedura gjyqësore. Gjykata Themelore ka një Departamenti për të Mitur të specializuar për të miturit, i cili ka kompetenca të merret me lëndët ku përfshihen të miturit si kryerës të veprave dhe për të gjykuar personat

88 E drejta e procedurës penale, Sahiti Ejup & Murati Rrexhep, Prishtinë 2013, fq 249. 89 Shih: nenin 54 të Kodit të procedurës penale. 90 Shih: Neni 56 te Kodit te Drejtësisë për të Mitur. 91 Po aty, Neni 60 Kodi i Drejtësisë për të Mitur. 92 E drejta e procedures penale, Sahiti Ejup, Prishtinë, 2005, fq 259. 93 E drejta e procedurës penale, Hajdari Azem, Prishtinë, 2006, fq 377-378.


madhorë për veprat penale të kryera kundër një personi të mitur.94 Ky departament përkujdeset për mirëqenien e të miturve; që çdo masë ose ndëshkim ndaj kryerësve të veprave që janë të kësaj grup-moshe të jetë në proporcion me rrethanat e shkelësit dhe veprës dhe që të drejtat e të miturve për privatësi të respektohen në të gjitha fazat për t'iu shmangur çdo dëmtimi nga publiciteti jo i duhur. Gjykimi i çështjeve për te mitur ne gjykatën e shkalles se parë dhe ne shkallen e dyte, përbehet nga një gjyqtar për te mitur dhe dy gjyqtar porotë.95 Ndërsa ne Gjykatën Supreme kolegji për te mitur përbehet nga 3 gjyqtar duke përfshirë se paku një gjyqtar për te mitur. Kur trupi gjykues gjykon ne shqyrtimin gjyqësor, përbehet nga 2 gjyqtar për te mitur dhe 3 gjyqtar porotë.96 Për një gjykim te drejtë kërkohet që fëmija te udhëzohet për të drejtat e tij, për një gjykim efikas duke udhëzuar për të drejtat e tij te garantuara me ligj, te cilat duhet te zbatohen gjate procedurës penale. Duhet të ketë ne prezence përfaqësuesit ligjor, avokatin mbrojtës, i cili duhet të ketë kohë te mjaftueshme për të përgatitu mbrojtjen e tij.

Komunikimi i fëmijës me mbrojtësin e tij duhet të jetë kofidenciale. Prindërit ose kujdestaret duhet të jetë prezent gjatë procedurës për te ofruar ndihmë psikologjike dhe emocionale për fëmijën, për arsye të moshës, kapaciteti i të kuptuarit, zhvillimit psikologjik, kohëzgjatjes se marrjes ne pyetje, frika nga pasojat e panjohura dhe paaftësia për tu orientuar në mënyrë të përshtatshme drejt mbrojtjes së tij. Seanca e cila mbahet ndaj te miturit duhet te mbahet me dyer të mbyllura, për shkak të mos damkosjes dhe pasojave të mundshme në aftësinë për t’u arsimuar, punësuar apo për të qene i sigurt. Ne fund gjyqtari duhet të japë atë masë që është më e përshtatshme për te miturin.

Të drejtat kryesore të fëmijëve të përcaktuara nga instrumentet ndërkombëtare:97

E drejta e fëmijës për t’u prezumuar i pafajshëm; E drejta e fëmijës për t’u informuar drejtpërdrejt për akuzat e ngritura kundër tij; E drejta e fëmijës për t’u dëgjuar; E drejta e fëmijës për të mos dhënë dëshmi vete fajësuese ; E drejta për t’u mbrojtur nga një avokat për një proces të rregullt ligjor; E drejta për të mos iu nënshtruar torturës. E drejta për të mos u diskriminuar; E drejta për tu ankuar pran një organi me të lartë etj...

3.1 Karakteristikat e së drejtës penale për të mitur:

Kriminaliteti i të miturve, si dukuri e rrezikshme shoqërore,vazhdimisht e ka shoqëruar shoqërinë. Duke pasur parasysh personalitetin e kryerësit për të mitur janë paraparë disa kushtëzime dhe dispozita te veçanta për kryesit e mitur.98 Më zhvillimin bio-psikik të miturit i cili dallon nga trajtimi i të rriturve.

94 Bazat e sistemit gjyqesor, Hajdari Azem, Prishtine 2013, fq 135. 95 Përfaqesojn brezin e gjyqtarve, por nuk është e domosdoshme te jen jurist. Gjyqtaret porot jan te barabart me gjyqtaret pofesional, vota e tyre është e barasvlefshme me voten e gjyqtarit professional. 96 Shih: neni 51 paragrafi 3 të Kodit te drejtësisë për te mitur. 97Shi: neni 40 nga Konventa për të Drejtat e Fëmijëve, OKB, 20 nëntor 1989. 98 E dejta penale për të mitur, Sahiti Ejup, Prishtinë 2005, fq.22.


Andaj, procedura penale për të mitur ka disa karakteristika themelore si ne vijim99:

I mituri nuk mund të gjykohet në mungesë. Prindi i të miturit ka të drejtë të drejtë ta shoqëroj atë në të gjitha procedurat ndaj të miturit.

Mbrojtja në procedurë për të mitur është e detyrueshme. Mbrojtësi për të mitur mund të jetë vetëm avokati i regjistruar në Odën e Avokateve.100 Një i mitur duhet të ketë avokat mbrojtës nga fillimi e deri në përfundim të procedurës gjyqësore dhe atë: prej marrjes së parë në pyetje, prej aktvendimit mbi fillimin e procedurës përgatitore, nëse gjyqtari për të mitur konstaton se ka nevojë për mbrojtës. Nëse i mituri, përfaqësuesi i tij ligjor nuk angazhojnë mbrojtës, atë e cakton organi i cili e zhvillon procedurën për të mitur sipas detyrës zyrtare, edhe ne rastet kur mbrojtja nuk është e detyrueshme, më kërkesë të miturit, përfaqësuesi ligjor i tij mund të kërkoj mbrojtje me shpenzime publike, nëse ai nuk mund t’i paguaj shpenzimet e mbrojtësit.

Se karakteristik kryesore për të miturin është përjashtimi i përgjegjësisë penale e kryerësve te veprave penale. Ndaj të cilave është përjashtuar ne mënyrë absolute, pa marrë parasysh çfarë lloji te veprës penale kanë kryer.

Pastaj, kemi shqiptimin e masave te cilat shqiptohen ndaj te miturve të cilët nuk e kanë mbushur moshën 16 vjeçare në kohen e kryerjes së veprës penale.

Mundësin e shqiptimit të burgimit për të mitur e cila mundësi është paraparë përjashtimisht ne rastet kur i mituri i rritur ka kryer vepër penale për të cilën është paraparë dënimi mbi 5 vite burgim.

Si karakteristik tjetër janë autorizimet që u njihen organeve të drejtësisë si prokurorisë dhe gjykatave që të zgjedhin masën e diversitetit, masën edukative apo llojin e dënimit i cili mund të iu shqiptohet kryerësve te mitur te veprave penale.

Gjithashtu, pranë organeve të drejtësisë ekzistojnë organe te posaçme për delikuentet të mitur, ndërsa në gjykata ekziston gjykatësi apo kolegji i gjyqtareve për të mitur101, te cilët gjykojnë kryerësit e mitur sipas procedurës penale të posaçme.

Të gjitha procedurat gjyqësore që përfshijnë të mitur duhet të jenë konfidenciale. Procedura penale për të mitur duhet të zhvillohet më urgjencë. Si veçori tjetër është edhe paraqitja e organit te kujdestarisë.

4. Masat dhe dënimet që u shqiptohen të miturve

Fëmijët dallohen nga të rriturit për sa i përket zhvillimit fizik dhe psikologjik, nga nevojat emocionale dhe edukative prandaj edhe masat dhe dënimet ndaj te miturve dallojnë nga te rriturit. Në Kosovë, Kodi i Drejtësisë për të Mitur rregullon dhe përcakton dispozitat procedurale, masat dhe dënimet te cilat mund t’i shqiptohen të miturit. Masat qe mund ti shqiptohen te miturit janë: masat e diversitetit dhe masat edukative.

4.1. Masat e diversitetit

Qëllimi i të cilave është të parandalohet, kur është e mundur, fillimi i procedurës gjyqësore kundër një të mituri i cili ka kryer vepër penale; të promovohet rehabilitimi pozitiv dhe ri- 99 E drejta e procedurës penale, Sahiti Ejup & Murati Rexhep, Prishtinë 2013, fq 246-248. 100 Shih: neni 6 i Ligjit për Avokatinë, 2 maj 2013. 101 Kompetenca lëndore në procedurën për të mitur është e rregulluar me dis. nenit11 të Ligjit për Gjykata.


integrimi i të miturit në shoqëri duke parandaluar përsëritjen e veprës. Diversiteti (masat e sjelljes më fëmijët e dyshuar, akuzuar ose të njohur se kanë shkelur te drejtën penale, pa aplikim të procedurave gjyqësorë) duhet të përdoret vetëm atëherë kur ekzistojnë fakte bindëse se fëmija ka kryer veprën penale të pretenduar, kur i mituri lirisht dhe vullnetarisht e pranon përgjegjësinë dhe për të marrë këtë pranim nuk është përdorur kurrfarë kërcënimi apo presioni dhe në fund, pranimi i veprës nuk do të përdoret kundër tij gjatë ndonjë procesi tjetër ligjor.102 Kjo masë shqiptohet për te miturit i cili ka kryer vepër penale për te cilën është paraparë dënimi me gjobë apo me burgim deri ne 3 vite burgim, ose për veprën penale për te cilën është paraparë dënimi deri ne 5 vite burgim për përjashtim te atyre te cilat sjellin si pasoj vdekjen.103 Ne rastet te mos zbatimit te kësaj mase prokurori për te mitur munde te vendos për rifillimin e ndjekjes se rastit.

Masat e diversitetit që mund të shqiptohen ndaj kryerësit të mitur janë:

Pajtimi në mes të kryerësit të mitur dhe palës së dëmtuar, duke përfshirë edhe kërkim faljen nga i mituri ndaj palës së dëmtuar;

Pajtimi ndërmjet të miturit dhe familjes së tij;104 Kompensimi i dëmit palës së dëmtuar përmes marrëveshjes ndërmjet viktimës, të

miturit dhe përfaqësuesit të tij ligjor, në përputhje me situatën financiare të të miturit;

Vijimi i rregullt në shkollë; Pranimi i punësimi, aftësimit në një profesion adekuat me aftësitë dhe shkathtësitë e

tij; Kryerja e punës pa pagesë në dobi të përgjithshme në pajtim me aftësinë e të mitur; Edukimi në rregullat e trafikut dhe Këshillimi psikologjik.

4.2. Masat edukative

Qëllimi i të cilave është të kontribuojnë në edukimin, rehabilitimin (riedukimin) e të miturit dhe zhvillimin e duhur të të miturit i cili ka kryer vepër penale. Këto masa shqiptohen ndaj kryerësit të mitur interesat e të cilit më së miri përfillen me një masë afatshkurtër, veçanërisht nëse vepra penale është kryer nga pamaturia apo pakujdesia. Gjykata para shqiptimit te ndonjë mase edukative merë parasysh: llojin, peshën e veprës penale, moshën, biografin, rrethanat ne te cilat jeton i mituri, nivelin psikologjik dhe atë shkollor dhe përvojën edukative. Kohëzgjatja e masës edukative nuk mund të kalojë afatin maksimal të burgimit të paraparë për veprën penale.105

Masat edukative janë:

4.2.1 masat disiplinore,

102 Komiteti i përgjithshëm-Komiteti mbi të drejtat e fëmijës nr10/2007, Gjenevë, fq. 7. 103 Shih: neni 16i Kodit te drejtesise për te mitur. 104 Kodi i drejtësisë për te mitur i Kosovës, ka acekptuar konceptin e drejtësi restoranteve, konkretisht ne masat e diversitetit ne te cilat është paraparë pajtimin në mes te miturit të veprës penale dhe palës se dëmtuar. Ligji për ndërmjetësim ende nuk e ka paraparë ndërmjetësimin për te miturin, edhe pse Kodi i Drejtësisë për të mitur përmban dispozita lidhur me ndërmjetësimin; megjithatë Ligji për Ndërmjetësim është ne plotësim dhe ndryshim. 105 Shih: neni 20 paragrafi 5 I Kodit te drejtësise për të mitur.


qortimi gjyqësor dhe dërgimi i të miturit në qendër disiplinore.

4.2.2 masat e mbikëqyrjes së shtuar

mbikëqyrja e shtuar nga ana e prindit, nga prindi adoptues ose kujdestarit të miturit,

mbikëqyrja e shtuar nga familja tjetër dhe mbikëqyrja e shtuar nga organi i kujdestarisë.

4.2.2 masat institucionale

janë dërgimi i të miturit në institucion edukues, dërgimi i të miturit në institucion edukues korrektues dhe dërgimi i kryerësit të mitur në institucionin e kujdesit të posaçëm.

Gjykata pos këtyre masave ne konsultim me Shërbimin Sprovues mund te shqiptoj edhe masat e trajtimit te detyrueshëm si: trajtimi i detyrueshëm psikiatrik me ndalim në institucionin e kujdesit shëndetësor, trajtimi i detyrueshëm psikiatrik në liri, dhe trajtimi me anë të rehabilitimit të detyrueshëm të personave të varur nga droga ose alkooli.106 Këtë masat e trajtimit të detyrueshëm të mund ti shqiptohen kryesit i cili nuk është penalisht përgjegjës, ka aftësi esencialisht të zvogëluar mendore apo është i varur nga droga ose alkooli. Gjithashtu, shqiptohen dënimet plotësuese ne rastet kur gjykata e sheh te konsiderueshme shqiptimin e këtyre dënimeve.107

4.3 Dënimet te cilat mund tu shqiptohen te mituritë:

Sipas Kodi i Drejtësisë për të Mitur,dënimet te cilat i shqiptohen të miturit janë: dënimi me gjobë, urdhri për pune ne dobi te përgjithshme dhe burgimi për te mitur. Dënimi nuk mund t’i shqiptohet te miturit i cili ka qen nen moshën 16 vjeçare ne kohen e kryerjes se veprës penale.108 Institucionalizimi i fëmijëve duhet të jetë masa e fundit dhe duhet të zgjas për periudhën më të shkurtër dhe ne interes më të mirë të fëmijëve.109

4.3.1 Gjobë

Gjykate do ti shqiptoj te miturit dënim me gjobe, nëse i mituri i cili ka mjete për te paguar gjobën, duke shikuar lartasin e te ardhurave personale, pasurinë dhe detyrimet nga 25 euro deri ne 5.000 euro. Gjykata me aktgjykim cakton afatin për pagesën e gjobës i cili zgjat 15 ditë deri ne 3 muaj, por ne rrethana te caktuara gjykata mund te lejoj edhe pagesën me këste deri ne 2 vit. Nëse i mituri nuk ka te holla ta paguaj këtë dënim me gjobë, gjykata mund te zëvendësohet me gjobën me punë ne dobi te përgjithshme, apo me ndonjë masë edukative jo insticionale.

106 Shih: nenin 87 dhe nenin 88 i Kodit penal te Kosovës. 107 Po aty, neni 38 dhe neni 39. 108 Shih: neni 7 paragrafi 3 I Kodit te drejtësis për të mitur. 109UNICEF, udhëzimet e Kombeve të Bashkuara për parandalimin e delikuencës së të miturve, Prishtinë, 2000.


4.3.2 Urdhri për pune ne dobi te përgjithshme

Gjykata mund te shqipton urdhrin për pune ne dobi te përgjithshme pa pagës ne një afat kohor prej 30 deri ne 120 ore, sipas punës dhe llojit te cilin e përcakton dhe e vëzhgon Shërbimi Sprovues. Kohëzgjatja e punës ne dobi te përgjithshme duhet te kryhet brenda periudhe kohore te caktuar, e cila periudhë s’mund te zgjas me shume se 1 vit. Gjykata mund te zëvendësoj masën edukative-insticionale deri ne 3 vite, burgimin për te mitur deri ne 2 vite ose urdhrin për punë ne dobi te përgjithshme.

4.3.3 Burgimi për të mitur

Qëllimi të cilit është të kontribuojë në rehabilitimin, zhvillimi, edukimin, shkathtësitë profesionale, të miturit i cili ka kryer vepër penale. I cili duhet të ndikojë pozitivisht në të miturin përmes mbrojtjes, ndihmës dhe mbikëqyrjes për ta parandaluar recidivizmin. Gjykata mund të shqiptojë dënimin me burgim për të mitur i cili e ka arritur moshën 16 vjeçare dhe ka kryer vepër penale të dënueshme me burgim prej më shumë se 5 vitesh, në rastet kur shqiptimi i masës edukative nuk do të ishte adekuate për shkak të peshës te veprës penale.110Afati i burgimit të të miturit fillon nga 6 muaj deri ne 5 vite burgim, dhe shqiptohet në vite dhe muaj të plotë. Afati maksimal i burgimit të një të mituri është 10 vite për veprat penale të dënueshme me burgim afatgjate, nëse i mituri i ka kryer se paku 2 vepra penale te dënueshme mbi 10 vite burgim.111

PËRFUNDIME &REKOMANDIME

Institucionet përgjegjëse duhet të inkurajohen që të zhvillojnë dhe zbatojnë një politikë gjithëpërfshirëse për të mirën e të miturit, të parandalohet delikuenca e të miturve bazuar ne legjislacionin vendor dhe ndërkombëtar duke promovuar integrimin e standardeve dhe udhëzimeve ndërkombëtarë. Duhet të ndërmerren masa për të siguruar se të gjithë fëmijët ne konflikt më ligjin do të trajtohen në mënyrë të barabartë. Ne rastin e marrjes së çfarëdo vendimi që ka të bëjë me administrimin e drejtësisë për të mitur duhet pasur parasysh interesin e të miturit, duke promovuar re-integrimin e fëmijës në shoqëri. Institucionet duhet të vazhdojnë te ofrojnë programe parandaluese dhe strategji për parandalimin e rrezikut duke ofruar mbështetje ligjore, mbrojtje te specializuara. Personaliteti dhe sjelljet e çorientuara, varfëria shoqërore ekonomike, largimi nga mësimi, papunësia, transmetimi i mazhit të dhunës, abuzimi me drogë dhe substanca toksike, janë disa nga faktorët që konspirojnë duke i bëre të rinjtë që të veprojnë në mënyrë impulsivë ose të pa menduara, te pa ndikuara nga standardet e sjelljes së pranuar shoqërore.

1. Krijimi i një kornize ligjore specifike për të miturit ne konflikt me ligjin ne përputhje edhe me standardet ndërkombëtarë.

2. Të specializohen gjyqtarët të cilët të gjykojnë vetëm të mitur. 3. Të bëhet ndërhyrje në kodin aktual te drejtësisë për të mitur lidhur me trajtimin e të

miturit. 4. Të behët specializimi të avokatëve në mbrojtjen e të miturve. 5. Ti jepet përparësi aplikimit të dënimeve alternative.

110 Shih: neni 33 i Kodit te drejtesis per te mitur. 111Ligjvendesi ka paraparë mundësin e lirimit me kusht ne rast te mbajtjes se 1/3 e dënimit te shqiptuar.


6. Të krijohen seksione të veçanta në polici dhe prokurori në trajtimin dhe gjykimin e të miturve.

7. Monitorimi i procesit gjyqësor për te mitur dhe vlerësimi i implementimit të ligjit. 8. Ofrimi programeve dhe shërbimeve edukativo-arsimore të cilat do te zvogëlonin

mundësin e kryerjes së veprës delikuente. 9. Bashkëpunimi i institucionet shtetërorë për parandalimin e delikuencës së të miturve 10. Krijimi i strategjisë për parandalimin e përdorimit të drogës, alkoolit, dhe

substancave te tjera. 11. institucionet shtetërorë duhet te krijojnë mekanizma te nevojshme për të pastrehët

apo fëmijët e rrugës.

LITERATURA

I. Libra dhe artikuj shkencor:

Hajdari A. E drejta e procedurës penale, Prishtine, 2006;

Hajdari A. Shkathëtit e praktikes gjyqësore, Prishtine, 2013;

Hjadari A. Bazat e sistemit gjyqësor, Prishtine, 2013;

Sahiti E.E drejta penale për të mitur, Prishtinë, 2005;

Sahiti E. & Murati R. E drejta e procedurës penale, Prishtinë 2013;

Sahiti E. E drejta e procedurës penale, Prishtine, 2005,

UNICEF, udhëzimet e Kombeve të Bashkuara për parandalimin e delikuencës së të miturve, Prishtinë, Maj, 2000;

Komiteti i përgjithshëm-Komiteti mbi të drejtat e fëmijës nr. 10/2007, Gjenevë;

Konkluzioni i Komisionit Ekonomik dhe shoqëror Evropian mbi parandalimin e delikuencës së të miturve (2006/c 1101/13), Bruksel, 15.03. 2006;

Rregullat standarde minimale të kombeve të bashkuara për administrimin e drejtësisë për të mitur (Rregullat e Pekinit) 29 nëntor 1985;

II. Aktet normative:

Kushtetuta e Kosovës, 15 qershor 2008;

Kodi i procedurës penale i Republikës se Kosovës, nr. 37/2012;

Kodi penal i Republikës se Kosovës, nr. 30/2012;

Kodi i drejtësisë për të mitur, nr 78/2010;

Ligjit për Avokatinë, 2 maj 2013.

Ligjit për Gjykatat, nr. 28/2012.


Rezak Jakupi - Delikuenca minore-aspektet e definimit, akti, aktori dhe publiku

Prof.dr. Rezak Jakupi

The main aims that are tend to be acomlished through this project are:

-To be understood the juristical and social importance of the concepts throughdefining precisely and carefuly like: “minor” and “grown up person”

-To be understood the distincion betwween criminal acts and minor deliquency;

-To be undestood the distincion between those who make ciminal acts and minor deliquents;

-To be understood conceptualli and to be done a mutual comparison between egal definition, definition acording to the roles and definition acording the societies reaction or response about the minor deliquence;

-To be understood the fact that vhat does the social status and the social rolemean and to be explained in what ways can these concepts be used so we can describea young person’s commitment towards his carrer as a deliquent;

-To be understood how person’s identification or the identification of a deliquent, part of wnich is also the mutual relation between the actor, act and the perception of the act from the side of the public or audience.

So, in the likes of this project, in a clear way it is emphasized the sociologikal nature of minor deliquence and the way how society defines deliquence, because we analyse the social dynamic of the act or the actors, public’s and audience’s act. The concepts act, actor and audience, associate us with the theatre but it can also be used as an analogy, wnich will help us to understand a main part of ou behaviour in the everyday life.

However, through this project and the concepts stressed above, we will try to identify, notice and make a difference, wnich preccoupy sociologists and criminologists.


Hyrje

-Egzistojnë disa shkaqe ku jam i mendimit se shumë lexues të këtij punimi do të identifikohen me temën në fjalë. Si e para bëhet fjalë për të rinjtë dhe si e dita duke lexuar tekstin lexuesi gjithnjë e më shumë fiton pasqyrë për sjeljen devijante dhe destruktive të të miturve, ku me siguri do të i perkujtojë edhe aventurat e veta nga e kaluara e tij nga vitet e rinisë. Te rinjtë me siguri se do të befasohen nga të dhënat se shumica e veprave joligjore që ju pershkruhen atyre nuk vlejnë edhe për personat e ritur dhe e thyejnë ligjin vetëm në atë rast kur kryersi i veprës penale rastësisht është person i mitur. Nëpërmjet të punimit në fjalë do ti ndihmohet lexuesit që të arrihen këto qëllime:

1.Të kuptohet rëndësia juridike dhe shoqërore e definimit (definicionit) preciz dhe të qartë të nocioneve „adolescent” ose i „mitur” dhe „personi i ritur”;

2.Të kuptohet dallimi midis sjelljes antiligjore ose penale dhe delikvencës minore (së të miturve);

3.Të vërehet dallimi midis sjelljes antiligjore dhe atyre që kryejnë vepra penale dhe delikuencës së të miturve (adolescentëve);

4.Të kuptohen në mënyrë konceptuale dhe në raport të ndërlidhshmërisë duke i krahasuar këto nocione sipas definimit juridik, definimit sipas roleve dhe definimit sipas përgjigjes shoqërore (nga ana e shoqërise), për delikuencën e të miturve;

5. Të kuptohet rëndësia e asaj se cka paraqet statusi ose pozita shoqërore dhe rroli shoqëror dhe se si ky koncept mund që të shfrytëzohet për atë se si një i ri tenton të ndërtojë karierën e tij në bazë të përvojave si devijant ose delikuent;

6. Të kuptohet se si një identifikim i një individi ose sjelljeje të tij si devijante është e mundshme vetëm në kontekstin shoqëror, pjesë e së cilës është edhe relacioni i ndërsjellë midis aktorit, normës, veprës dhe percepcionit për atë vepër nga ana e publikut ose auditoriumit.

-Në rrjeshtat e këtij punimi në mënyrë permanente do të potencohet natyra sociologjike e delikuencës së të miturve dhe se si shoqëria e percepton dhe definon delikuencën, duke e analizuar dhe vendosur dinamikën shoqërore të veprës ose aktin e aktorit me publikun ose auditoriumin. Një ndër shkaqet që njerëzit i tërheq skena, aktorët dhe rrolet e tyre që i luajnë në atë skenë është edhe fuqia e saj si dhe fakti i pamohuar se si njerëzit sipas natyrës së vet janë imitatorë dhe kanë qejfin që të imitojnë. Se është kështu dhe se njerëzit kanë tendencë të përhershme të paraqesin dhe imagjinojnë sekuenca nga jeta reale dhe imagjitative që në të kaluarën, të tashmen dhe në të ardhmen.

-Këtë më së miri e hasim në veprat e shumë dijetarëve të famshëm të lëmive të ndryshme si p.sh. në veprat e dramaturgut Vilijam Shekspir (1623 v.), sociologut Erving Gofman (1971 v.), Tomsoni dhe Hiki (2008 v.) etj. Më konkretisht tentativa kryesore e këtij punimi është që të konstatojmë dhe bejmë dallimin midis definicioneve të shumta të delikuencës së të miturve që mbisundojnë dhe egzistojnë tek sociologët dhe kriminologët.


Cka ështe delikuenca minore?

Për të patur cfar do lloj komunikimi e në vecanti të suksesshëm dhe efikas, e patjetërsueshme është që të kemi gjuhë të përbashkët ose të ndajmë mendimin e përafërt dhe të ndërsjellë në kuptimin e fjalëve kyce, nocioneve dhe koncepteve. Një gjë e tillë është univerzale kur bëhet fjalë për komunikimin e mas mediave, të cfaqjeve publike skenike, për rrethin direkt, të mesuarit në klasë ku vendin e vetë e kanë mesuesit dhe nxënësit, po bile nenkupton edhe bisedën ose dijalogun joformal të dy shokëve ose individëve. Principi i komunikimit efikas është tejet i rëndësishëm për qarqet akademike dhe rrethin shkencor ku terminologjia e specijalizuar dhe precize nga disciplinat e shumta dhe të ndryshme shfrytëzohet për përshkrimin ose diskripcionin e fenomeneve të shumta të cilat sipas karakterit të vet janë edhe komplekse. Që të fillojmë me elaborimin e nocioneve sic ështe delikuenca e të miturve duhet patjetër që të japim përgjigjen:

-Së pari kush llogaritet dhe është i mitur, dhe

-Së dyti cka nënkuptojmë dhe cka është delikuenca.

-Teoretët amerikan shpeshherë i përdorin termet “i mitur” dhe “delikuenca”, prap se prap edhe pse bëhet fjalë për koncepcione relativisht të reja ato nuk kanë domethënien e njejtë për të gjithë ata që i shfrytëzojnë konceptet në fjaleë. Në shoqërinë amerikane të shekullit 16 dhe 17 në realitet egzistonin dy faza te jetës, fëmijria dhe pjekuria, Në shoqërinë e atëhershme tradicionale agrare amerikane të priturat normative për femijët dhe të rriturit ishin qartë të diferencuara dhe të definuara. Nga fëmijët priteshte që ti dëgjojne prindërit e tyre dhe thënija se “për femijët duhesh që të kujdesesh, por jo edhe ti dëgjojsh ata” aplikoheshte dhe përdoreshte kudo në jetën e përditshme. -Në ligjet e atëhershme të shoqerisë amerikane p.sh në ligjet e vitit 1660, gënjeshtra nga ana e fëmijëve dhe mos respektimi i festave fetare ishin të definuara si vepra të cilat mund të ndëshkoheshin. Mund që në bazë të konstatimeve të shumta dhe të dhënave të ndryshme të thuhet se edhe pse atëherë në shoqërinë amerikane nuk kishte ligje të cilat në mënyrën eksplicite do ta definonin nocionin „fëmijëri”, me të madhe praktikohej anashkalimi i procesit te ndëshkimit të fëmejëve nga përgjegjësia ligjore e sjelljes së tyre devijante (devijuese). E drejta zakonore britanike gjithashtu përjashtonte fëmijët që kanë më pak se 7 vite nga përgjegjsia e gjyqeve penale nga arsyeja se nuk kanë patur mens rea ose qëllimin kriminal, e që ka qenë parakusht që dikush të shpallet kriminel. Duke e ditur se pjesa më e madhe e të drejtës penale amerikane është ndërtuar mbi bazat e së drejtës zakonore britanike, e njejta praktikë ka qenë dukuri e shpeshtë tradicionale në shoqerinë amerikane. Fëmijët më të moshuar se 7 vite janë trajtuar si mjaft të “rritur” dhe që janë të aftë të dallojnë cka është e drejtë, e cka e gabuar, dhe që të kuptojnë se cilat janë pasojat nga veprimet e tyre dhe prandaj janë trajtuar si të aftë për të evituar sjelljen e tyre me të cilen nuk respektohet lgji. Mirëpo, prap se prap fëmija mbi 7 vite nuk është trajtuar si person i rritur. Revolucioni industrial ne SHBA i shekullit 19-te, me mehanizimin e prodhimit, urbanizimin e përshpejtuar dhe migrimin masovik të popullates rurale në drejtim të qyteteve të mëdha e gjithë kjo se bashku solli deri në implikime historike dhe traumatike për fëmijët. Fëmjët, vecanërisht fëmijët e imigrantëve dhe të varfërit filluan masokvikisht të


shfrytëzohen nga ana e punëdhënësve, duke u trajtuar ato si forca e lirë e punës, dhe kjo zgjati deri atehëre kur u zbulua realiteti i hidhur i shfrytëzimit të punës së fëmijëve. Kah fundi i shekullit 19, u miratuan edhe ligjet që kanë të bëjnë me punën e shfrytëzuar nga fëmijët, ku qellimi parimor ishte mbrojtja e të rrinjëve nga eksploatimi i shumëllojshëm. Vetëdija për fëmijrinë si periudhë e vecantë e jetesës mundesoi që atëherë e deri më sot të jetë në fokusin e interesimit të shumë mendimtarëve të mëdhenj. Në periudha të caktuara dhe grupe konkrete, fëmija trajtohej si qenie e butë dhe e pafajshme. Mirëpo kishte edhe nga ato qe thonin se, citoj „ Fëmija eshtë krijesë e egër e cila duhet që të zbutet ose përkulet”

1. (Elkin i Hndel strana.62, botimi 1978).

-Mund të themi se ndryshimet e shpejta shoqërore të ndërlidhura me pervojën amerikane ndikuan ne zhvillimin ndaj ndikimit të krijimit të qëndrimeve në lidhje me të rrinjte. Lëvizjet për reformat në shoqëri, e ndryshuan pasqyrën e deriatëhershme për fëmijët e trajtuar si forcë e lirë pune, fëmijët në vend që të dërgohen nëpër fabrika, filluan që të dërgohen nëpër shkolla të cilat i pregaditnin për punë në fabrika. Fëmijët tani, citoj „ Njejtë si prindërit e tyre që pritnin alarmin që nëpër fabrika tregonte kohën e marendës, ato (fëmijët) njejtë si prindërit e tyre gjatë ziles shkollore hapnin kutitë me ushqim”. 2. Elkind, 1991, st.136. Ajo që u bë e dukshme në shoqërinë amerikane, ishte paraqitja e një faze të re nga jetesa, me anë të së cilës individi i ri më nuk trajtohej si fëmijë, mirëpo medjithatë ende nuk trajtohej as si i rritur. Shoqërisht u krijua, citoj „Koncepti i adolescencës me anë të së cilit përshkruhej periudha e jetesës midis fëmijërise dhe pjekurisë”. 3. Vajt,1992; dhe Arnet, 2007viti. Krijimi i konceptit të adolescencës krijoi edhe dilemën juridike në lidhje me atë që ka të bëjë me procedurën e personave të ri që kanë thyer ligjin. Si përgjigje e cila erdhi me kërkesën e shoqërise që ti trajtojë femijët më të moshuar se 7 vite si persona që kanë përgjegjësine juridike për sjelljen e tyre, mirëpo edhe më tej jo tërësisht me përgjegjësi si personat e rritur. Nocioni “person i mitur” filloi që të shfrytëzohet atëherë kur shtetet e bashkuara miratuan ligjet që kishin të bëjnë me përcaktimin ligjor të moshës. Pra nocioni “person i mitur” ose “personi jomadhor”, përfshinte cdo person nën moshën ligjore të madhorisë-moshë kronologjike ku personi më nuk trajtohet si i mitur dhe prej ku fillon jeta e tij si person i rritur (në shumicën e shteteve të bashkuara-mosha 18-vjecare). Nga kjo nenkuptojmë se ky nocion në vete pëmban një diapazon më të gjëre të moshës se sa nocioni i adolescencës për të cilën supozohet se fillon me moshën e pubertetit. Megjithatë nga mosrespektimet e shumta të ligjve nga ana e të miturve të prezantuara përpara gjyqeve për të mitur, ndodhin në peiudhën e adolescencës. Pra duke u nisur nga kjo, në lidhje me delikuencën, nocionet “i mitur” dhe “adolescent” bukvalisht kanë kuptimin e njejtë dhe mund që të shrytëzohen që të dija, ku me nocionin “i mitur” duhet që të nënkuptojmë konceptin jurudik, kurse nocioni “adolescent” tregon konceptin shoqëroro-kulturologjik. Paraqitja e konceptit shoqëror për adolescencën, paralelisht me konceptin juridik të personit të mitur krijoi një problem të ri për shoqërine amerikane-delikuenca e të miturve, problem i cili edhe sot paraqet sfiden ne shum shtetet e botes.


Cka ështe delikuenca ?

-Në pyetjen e parashtruar mund që të fillohet me përgjigjet nëse rishikojmë disa tituj ne shtipin e përditshem si :

-“Lufta midis dy grupeve të rinistëve në pjesën qendrore të qytetit”

-“Shkolla e mesme e vandalizuar dhe e djegur nga ana e nxënësve”

-“Të miturit malltretojnë dy bashkëshortë të moshuar në shtëpinë e tyre”

-“Fëmija gjashtë vjecar godet të dashurin e nënës së vet”

-“Policia në lufte me një grup hajnash të mitur të spcijalizuar për vjedhje” etj.

-Shumica pas leximit të lajmeve të tilla dhe të ngjajshme mund që të prejudikojnë se këto tituj gazetaresk paraqesin raste tipike të delikuencës së të miturve. Mirëpo rallë herë ndodh që nxerja e tyre para gjyqit për të mitur të jetë aq e lehteë dhe e thjeshtë. Sepse nga këto tituj gazetarsk nuk mund që të nxjerim konkluzione mbi atë se cka është fajsia, motivet, rrethanat lehtësuse ose mosha me të cilën njerëzit bëhen me përgjegjësi juridike për sjelljn e tyre dhe se në cilin shtet kanë ndodhur rastet etj. Mund që të themi se më egzistojne me qindra definicione për delikuencën e të miturve. Midis tyre egzistojnë dallime të vogla, ku shpeshëherë shfrytëzohen fjalë të ndryshme për të treguar ose sqaruar idenë e ngjajshme ose të njejtë. Pra në lidhje me definimin e nocionit në fjalë, pra delikuenca e të miturve dallojmë tre kategori të definicioneve, dhe atë:

1.Definicioni juridik (ku akcenti ose potencimi ështe mbi veprën, mbi sjelljen e mosrespektimit të normës së cakturar që ligjërisht klasifikohet si delikuenca e të miturve).

2.Definimi sipas roleve (para së gjithash akcenti ose potencimi ështe në fokusin e aktorit, të miturit ku sjellja e tij tregohet si delikuente).

3.Definimi sipas reagimit ose përgjigjes nga shoqëria (ku akcenti është i koncentruar mbi mendimin e publikut, përfaqësuesve të grupeve të caktuara të cilët reagojnë ndaj aktorit dhe veprave të tyre dhe të cilat përcaktojnë se a është kryer akti i delikuencës ose jo dhe se a është kryerësi i veprës penale delikuent i mitur. Definicionet në fjalë nuk mund që të përjashtohen midis vedi për nga përmbajtja dhe nuk mund që të ndahen dhe të trajtohen si të izoluara.

Definimi juridik

-Mënyra më e vjetër dhe më e njohur e përshkrimit të veprimit të sjelljes jokorensponduese dhe kriminale nga ana e personit të mitur është definimi juridik, i cili mbështetet mbi ligjet formale te kodifikuara ku në mënyrë precize potencohen veprimet joligjore, sanksionet dhe parametrat e moshës. Deri kah fundi i shekullit 19-te, jo edhe gjithac e përhapur sjellje devijante nga ana e të rrinjëve llogariteshte se është punë private që duhet të zgjidhet në suza te familjes. Nga ana tjetër, rastet ekstreme ose përseritje e shpeshtë te rasteve jokorenponduese dhe sjellja kapricioze u shëndruan në lëndë e cila disciplinoheshte nga ana e bashkësisë dhe opinionit lokal. Fëmijët me sjellje, citoj “ Të tilla


devijante bile u nënshtroheshin vërejtjeve publike, kamshikimit po bile edhe realizimit të dënimit me vdekje”. 4. (Rejd, 2008, faqja 8. “Delikvenca minore, Shkup, 2014, Vilijam.E.Tomson, Xhek.E Binam). Është fakt i pakontestueshëm dhe i vërtetuar në praktikë se paralelisht me zhvillimin në aspektetet e ndryshme të shtetit ndodhin edhe ndryshimet që kanë të bëjnë me nocionin e vlerave shoqërore poashtu edhe në organizimin e shoqërise, ndaj këtyre proceseve nuk ngeli imune as shoqëria amerikane. Ashtu sic zhvilloheshte shteti duke e rritur forcën e tij në njërën anë, në anën tjetër vinte duke u zvogluar rroli i familjes dhe të institucioneve fetare. Mund që të thuhet se zhvillimi historik i sistemit formal të drejtësisë minore në SHBA filloi në vitin 1899, ashtu që shteti, organi ligjdhënës i shtetit të Ilinoisit miratoi ligjin revolucionar në lidhje me “delikuencën minore” dhe lejoi formimin e gjyqit të parë për personat e mitur në rrethin Kuk (Cikago). Si pjesë e ligjeve të ndryshme me anë të së cilëve themelohen gjyqet për personat e mitur është edhe definicioni formalo-juridik për nocionin e “delikuencës minore”. Koncepti juridik i mens rea dominon edhe mëtej në jurisprudencën e SHBA-se duke e përcaktuar kufirin minmal të delikuencës në nivelin e 7 viteve, kurse kufiri maximal i moshës është përcaktuar mbi bazën e ligjeve të shumë shteteve amerikane, ku sipas tyre personat fitojnë statusin e personave të rritur në ditëlindjen e tyre të 18-të, dhe këtu mbaron juridikcioni i gjyqit për të mitur, ky kufi është zvogluar më tej në 17 ose 16 vite mvarësisht prej shteteve, kurse në disa raste ky kufi është 15 vite, me kushte lehtësuese”. 5. (Koks dhe te tjeret, viti 2008). Me këtë u rrit sistemi normativ i shoqërise dhe ofroheshte një masë humane për tretmanin e diferencimit midis fëmijëve dhe te rrinjëve të cilët janë ballafaquar me ligjin në bazë të veprave të tyre joligjore. Nje nder anët më të fuqishme të definimit juridik, është prakticiteti dhe dobija për administratorët të cilët kanë për detyrë realizimin e ligjit. Prandaj definicioni më gjithpërfshirës juridik i delikuencës do të ishte se: Secila vepër e cila do të paraqeste veprën penale kur do të ishte e kryer nga ana e personit të rritur, ose cdo vepër për të cilën gjyqi për personat e mitur e konsideron si të pahijshme (jokorensponduese) dhe për kryerjen e së cileës personi i mitur mund që me vendimin gjyqësor të shpallet si delikuent.

Problemet me definimin juridik

-Një ndër vërejtjet e shumta të ketij definimi te delikuences janë edhe ato se për këtë qasje rrugëtimet “udhëzuese” shpeshëherë nuk janë të qarta. Poashtu supozohet se definimi juridik i delikuencës është i shmangur nga qasje e unufikuar dhe objektive, prandaj edhe paraqiten mudësia e të sqarimit subjektiv të këtij nocioni nga ana e atyre që janë të thirur për këtë problematikë si: policia, dhe organet e shtetit që janë të angazhuara për të miturit. Si shembull i interpretimit të lirë të akteve ligjore për të mitur mund që të sjellë deri te vendimet kapricioze gjyqësore, do të potencojmë se fëmijët mund që të dërgohen para gjyqeve për të miturit përshkak të “kooveprimit të vetëdijshëm me persona të fliqur dhe amoral”. Në këto raste administratori i pushtetit patjetër e ka që të jap përgjigjen në pyetjet mjaft të rënda si :

-Kush ështe personi “jomoral”?

-Cilat janë kriteret e moralitetit?

-Cka sakt nënkupton “kooperimi” me kësisoj personash?


-A bëhet pjesmarës vet fëmija në veprën penale përshkak “kooperimit me persona te flliqur dhe amoral”? etj.

-Përshkak të paqartësive të shumta në lidhje me përmbajtjen juridike të definicionit për delikuencën me decenie kriminologët, sociologët dhe organet shtetërore të angazhuara për implementimin e ligjit pohonin se matja e voluminitetit, karakterit dhe trendeve të delikuencës minore do të ishte më mirë nëse definicionet juridike do të shëndroheshin në më të qarta dhe të sqaruara, të përpikta dhe të reduktuara në qasjen e tyre. Si arsye e kritikave të shumta te dënimit juridik të delikuencës, pas viteve te 70-ta të shekullit të kaluar shtetet federative të SHBA-se miratuan ligje të shumta që kane të bëjnë me ndryshimin e identitetit shoqëror dhe tretmanin e kryersve të veprave penale në bazë të statusit të tyre. Stimulimin për ndryshimet ligjore solli Ligji për drejtësine minoritare dhe delikuencën minore i vitit 1974. Në vitin 1976 organet kompetente ne SHBA miratuan standarde të reja për qëllimet e drejtësisë penale për listen e gjatë të veprave jo qartë dhe precize të definuara në bazë të statusit, që të diferencohen në pesë kategori:

1.Ikje nga orët;

2.Përsëritje e mos respektimit, per keqpërdorim të autoritetit ligjor dhe të prindërve;

3.Përsëritje e ikjes nga shtepia;

4.Përsëritje e konsumimit të opijateve;

5.Vepra delikuente të kryera nga ana e të mturit më i rri se 10 vite. 6. (Vejs, 1980 v. str.9). Edhe pse tentativat për rafinimin e definimit të tyre që nuk respektojnë ligjin në bazë të statusit të tyre që të përmisohet tretmani i tyre, prap se prap nuk u plotesuan të priturat për reforma efikase në tërë teritorin e SHBA-ve. Gabimet sistematike ndaj të miturve dhe gabimeve tek të dhënat për delikuencën janë kronike dhe në kontiuinitet. Se është kështu tregon refimi i një të riu të dhëne në një radio statcion i cili që në moshën 12 vjecare ka filluar ti vjedh gratë e moshuara: citoj „Isha i rri dhe e dija se nuk mund të më dënojnë me dënim të gjatë. Dhe ashtu mendoja, përse të mërzitem? Nëse bën punë të këqija, bëri deri sa je i rri sepse atëhere nuk mund që të marish dënimin e madh”. 7.Tajm, 1977 v. Str.19.)

Definimi sipas rolit

-Sikur të aplikohej si kriterium i vetëm për përcaktimin e sjelljes delikuente dhe statusit të personit të mitur, definicioni jurdik do të j’ua përkeqësonte administratorëve të autorizuar për implementimin e ligjit të marin parasyshë cfar do lloji variablash të tjera ndryshuese përvec moshës dhe veprës konkrete joligjore që cfaqet para atyre. Sepse fokusohetet në raport me aktorin por jo edhe te akti ose vepra e kryer, sepse definimi sipas rroleve funksionon si rezulltat i rëndësishëm i definimit juridik. Kjo qasje e definimit sipas rrolit e zgjëron hulumtimin nga pyetja bazë „cka ështe delikuenca minore” ashtu që e perfshinë edhe pyetjen „kush janë delikuentët minor”. Definimi sipas rroleve pjesërisht e mohon definimin strikt juridik me atë që e hudh konceptin se personi i cili rastësisht eksperimenton me sjelljen si ikja nga oret, vandalizmin, rrahjet dhe ikjen nga shtëpia, metëvërtetë është i mitur delikuent. Në pajtim me definimin sipas rroleve, demonstron model i mituri delikuent ështe individi i cili në periudhë të gjatë kohore në mënyrë


permanente të caktuar të delikuencës dhe se jeta dhe identiteti i të cilit është e ndërtuar mbi bazat e modelit te caktuar të sjelljes devijante. Definimi sipas rroleve insiston në atë se sjellja e aktorit patjetër e ka që të tregojë tendencën kah rroli devijant dhe kah mënyra e jetesës delikuente, para se të mundet vet aktori realisht të identifikohet si delikuent minor. Ky përshkrim i delikuentit qartë tregon se janë të natyrshëm dy aspekte sociologjike: Statusi shoqëror dhe roli shoqëror. Statusi definohet si pozicion prestigjioz i personit në raport me njerëzit tjerë në grupin shoqëror ose mjedisin lokal. Egzistojne dy mënyra të fitimit të statusit shoqëror. -Statusi i dhënë i cili sizakonisht i jepet individit që me lindje në bazë të kritereve të caktuara shoqërore sic janë raca, gjinia dhe statusi shoqëror i prindërve. -Mënyra e dytë e fitimit të statusit shoqëror është nëpërmjet të realizimit të aftësive individuale dhe mundin e dhënë ose duke kaluar nëpër situata të ndryshme të përvojes jetësore ku edhe mund të ndryshojë statusi i tij.

-Socilogët kanë afirmuar mendimin se amerikanët e kanë qartë dhe në mënyre precize të definuar hijerarhinë e vendeve të punes ku secili vend i punës në vete bart nivelin e duhur të pozitës dhe statusit. Në momentin kur personi bëhet pjesë e forces puntore, egziston konsenzus i përgjithshëm në raport me nivelin e duhur te statusit shoqëror i cili bazohet sipas vendit të punës. Për shembull, te papunësuarit-vecanërisht ato të gjinisë mashkullore me aftësi dhe moshë që mund të punojnë, kanë stausin e ulët në shoqëri. Statusi i të miturit ose adolescentit në shoqërinë amerikane është një status shumë i perfolur dhe diskutabil. Nga shkaku se nuk është as personi i rritur, as po fëmijë, prandaj edhe thuhet se adolescenti ka statusin marginal shoqëror. Në vazhdimsi të kesaj citoj “Adolescenti shpeshherë është i “shkapërdredhur” midis pritjeve normative dhe përgjegjësisë të cilat janë të ndërlidhura me pjekurinë nga njëra anë, dhe lirisë ga përgjegjsia që e gëzojne fëmijët nga ana tjetër”. 8.Vilijam E.Tomson, Xhek E.Binam “Delikuenca minore-qasja sociologjike”-Ars Lamina Skopje,f.13. Margjinalizimin të cilin e ndjejnë dhe e përjetojnë të rrinjtë është shumë me rëndësi nga perspektiva sociologjike si faktorë i cili më së shumti konntribuon për sqarimin e dellikuencës minore.

Pyetja kontraverze: “I ri ose i ritur”

-Se adolescenti metë vërtetë gjendet në situata të palakmueshme kur bëhet fjalë për statusin e tij dhe pozitën margjinalizuese, tregon shembulli kur prindërit i thuan fëmijës së vet “tani je i rri i rritur, pse nuk sillesh ashtu”, ku pastaj menjëherë i mohohen pergjegjësitë dhe liria me frazen “shumë për tepër je i ri/e re, prandaj i mituri është i robëruar te një “ngushtësi dualiste”shoqërore ku njekohësisht është “shumë i moshuar” dhe “shumë i ri” për një rol real dhe të qëndrueshëm”. Ja edhe disa shembuj të tjerë në lidhje me këtë pyetje, disa rëfime nga autori i librit në lidhje me përvojat e tija “Më kujtohet një takim si nëndrejtorë në një shkollë të mesme publike kur në byro më kishin dërguar një nxënës të vitit të parë, ankesa për të ishte se „sjellja e tij qenka fëmijnore” gjatë orës së mësimit. Me stilin dhe tonin tim tipik dhe të disciplinuar, e pyeta : „Cka është problemi?” ai me një zë të friksuar mu përgjigj:” nuk e di cka pret nga unë arsimtari, ... ne realitet nuk e di cka pret nga unë cili do”. Pra pa mos i thënë ende gjë nxënësi tregoi problemet dhe situatat e palakmueshme me të cilat ballafaqohet duke vazhduar ai se një ditë të gjithë profesorët atij dhe shokëve të tij i potencojnë se është dhe janë te rri dhe te ritur dhe si i tille do të jetë i trajtuar dhe nga ai pritet që të sillet si i rri dhe i ritur. Mirëpo shpeshë ndodh që edhe pse na


tregojnë se si jemi dhe si duhet të sillena, shpeshherë nga ana e tyre në disa raste jemi të trajtuar sikur të jemi fëmijë të vegjël si p.sh ndalesa e përdorimit të camcakëzit gjatë orës mësimore, pyetja për të dalur dhe kryer nevojën gajtë orës mësimore etj. ku patjetër e ke të marish lejen nga arsimtari, pastaj nxënësi më tha: „a duket kjo si mënyra me të cilën trajtohen të rriturit?”.Para se unë të jepja përgjigjen në lidhje me pyetjen e parashtruar u ndërlidh përsëri me atë se si prindërit e tij poashtu kanë disa kërkesa ndaj atij të cuditshme për të sepse nga ai kërkojne që të „sillet sipas viteve që i ka” dhe duhet që të tregojë më shumë përgjegjësi dhe pjekuri. Mirëpo kur një ditë ka shprehur dëshirën që ai në shtëpi të ngelte vetë kur prindërit e tij ishin pregaditur për në udhëtim, ata menjëherë refuzuan dëshirën e tij se ”qenka i ri dhe paska vetëm 14 vite” dhe nëse don që patjetër të realizojë dëshirën e tij ato janë të gatshëm ti’a plotësojnë por vetëm nëse angazhojnë nje bejbi sister. Para se të përgjigjem në rëfimin e tij ai përsëri u ndërlidh në disa shembuj kontradiktorë nga përvoja e tij e deriatëhershme: „Kur e paska marrur provimin e duhur, ka fituar lejen ligjore që të vozis motor dhe nga ai është pritur që ti respektojë shenjat e komunikacionit si person i rritur-mirëpo ligjërisht nuk ka mundur që të vozis automobil.....Nësë në kinema ka dashur të shikojë filmin që ka patur paralajmërimin me moton ”i lejuar për tërë publikun” e kanë trajtuar si të rritur dhe e ka patur patjetër që të paguaj biletën si për të rriturit; mirëpo nëse ka bërë tentativë që të blejë bilet për të parë filmin me paralajmërimin me moton „i lejuar vetëm për publikun e rritur” ose i ndaluar për ”personat nën moshën 17 vjecare, i kanë thënë se filmi është vetëm për të rritur, kurse ti ende je fëmij. Këto shembuj e shumë të tjerë janë pjesë e joprincipijalitetit dhe tregojnë ballafaqimet e adolescentëve me pritjet normative shpeshherë konfuze dhe kontradiktore. Shumica e adolescentëve në moshën prej 12-18 vite shpeshherë gjenden në një siyuatë e njohur si “tereni ose teritori i askujt” duke ua potencuar atyre në mënyrë permanente se më “Nuk janë fëmijë dhe se sjellja fëmijnore më nuk tolerohet, mirëpo nuk janë edhe të rritur dhe veprimet e shumta e të riturve për ata janë në mënyrë strikte të ndaluara”.

-Statusi shoqëror definohet si performansa bihevioristike që priten nga personi që ka statusin e caktuar në grupin shoqëror ose në shoqëri. Ndarja e rroleve shkon së bashku me cdo status dhe me këtë bëhet pjesë e rëndësishme e sistemit normativ të cilin e organizon shoqëria dhe i kontrollon sjelljet e pjestarëve të saj. Me kalimin e kohës, statuse të caktuara dhe rrolet që janë të lidhura me të bëhen të ngopur me traditën e shum respektuar ku lejohet ose tolerohet fare pak anashkalim. Ashtu që në shoqëri pritet nga burat të jenë më “burëror”, kurse nga gratë edhe më tej pritet që të jenë më “femrorë”, nga ushtarët pritet që të jenë herojë dhe kurajues dhe nuk guxojnë të jenë qyqar, për klerikët pritet të jenë më tepër fetarë dhe mos bien prerë e “e botës, trupit dhe satanës”. Pritjet në raport me rolin e të miturve janë shumë të paqarta se sa në raport me pritjet në raport me rrolin e burave dhe grave të rritura. Si statusi , disa rrole i imputohen përfaqësuesve të shoqërise dhe mund që të jetë rendë që ato të ndryshojnë. Në përgjithsi, njerëzit mund që ti realizojnë vetëm ato role të cilat janë të lejuara dhe të ndara nëpërmjet të konsensusit shoqëror..Mirëpo, koh pas kohe ndodh që rrolet te mundin me sukses të manipulohen dhe të modifikohen. Për shembull levizja feministe realizoi dhe fitoi shumë të mira duke i dobësuar stereotipet tradicionale të rrolit të gruas në shoqërinë amerikane, duke promovuar rrole bashkëkohore dhe alternative. Për disa rrole mendohet se janë “jashte kufijve” për të gjithë përfaqësuesit e shoqërise. Thënë teoretikisht rrolet kriminale dhe ato delikuente nuk janë ligjore ose alternativa legjitime. Edhe pse një pjesë citoj “e sjelljeve tona sipas roleve paraqesin rezultatin e socijalizimit të pavetëdijshëm dhe internalizimit të


pritjeve shoqërore, në momentet tjera në mënyrë të vetëdijshme i luajme ato rrole që japin pasqyrën e prezantimit dramatik të identitetit personal”. 9. Gofman , 1971.

-Nuk janë të pakta tentativat në të kaluarën dhe të tashmen që flasin për integrimin e definimit jurudik dhe definimit sipas roleve kur bëhet fjalë për delikuencën minore. Definimi juridik, me akcentin e vet mbi normën dhe aktit brutal, teoretikisht shkëlqyeshëm bën fuzimin me definimin sipas rroleve ku potencohet sjellja devijante e aktorit sipas modulit të caktuar. Megjithatë produkti i kombinuar, në disa raste dhe shembuj, është shumë i rëndë për operacionalizim. Në kontekst me pohimin në fjalë të potencojmë definimin e delikuencës në Nju Meksiko i cili definim mbështetet në fjalinë sizakonisht, ku citoj :”Fëmije delikuent është fëmija, i cili regullisht refuzon ti dëgjojë urdhërat e arsyeshëm dhe ligjor nga ana e prindërve të tij ose persona tjerë që kanë autoritetin ligjor, fëmija i cili nuk është regullisht i kontrolluar, fëmija regullisht i padëgjueshëm dhe kokëfortë, rregullisht i cili ikën nga shtëpia dhe orët mësimore 10.Kavan, 1961 v. str. 243.

-Problemet në lidhje me këto ligje paraqet fakti se nuk egziston definimi i qartë me atë se cka nënkuptojmë me nocionet i papërmisueshëm, rregullisht ose sjellje e pahijshme.

-Kritika e dytë në llogari të dënimit të delikuencës sipas rrolit është se ajo e anashkalon faktin se roli devijant rrallë herë e okupon tërë kohën. Mund të thuhet se cdo kush, po bile edhe fëmija ka disa role të ndryshme dhe mund lehtë që të kalojë prej njërit rol në tjetrin. Delikuenti i mitur mund njëkohësisht të jetë, student i punësuar me honorar, vëlla, djaleë dhe anëtarë bande, mvarësisht prej rrethanave dhe atyre me te cilet hyn në interaksion. Kohen e vetë e kalon duke ngrënë, fjetur, punuar, luajtur, vjedhje të veturave dhe aktiviteteve të ndryshme. Vetëm njëra nga krejt këto role dhe vetëm pak kohë nga koha e tij e përgjithshme, në vete përmbajnë sjellje antiligjore.

Definimi sipas përgjigjes shoqërore (nga shoqeria)

-Definimi i delikuencës sipas përgjigjes nga shoqëria nënkupton: që një vepër ose aktor që mund të llogariten si vepër devijante ose person delikuent, publiku e ka patjetër që ta perceptojë dhe ta vlerësojë sjelljen konkrete. Publiku paraqet grupin shoqëror ose shoqërine tek te cilët aktori është dhe takon ose po tenton që të takojë. E pamundur është ose e pa duhur që të gjith perfaqësuesit e grupit shoqëror ta mbikqyrin dhe ta vlerësojne sjelljen e duhur ose jo të duhur të një personi. Në rastin me delikuencën minore, përfaqësuesit e rëndësishëm të grupit shoqëror si prindërit, arsimtarët, mbykqyrësit policor dhe të tjerët mund që të luajnë rrolin e publikut me ate që do të posedojnë të dhëna për veprën ose do të jenë dëshmitarë okular me atë që kanë mundesinë të nxjerin përfundimin dhe përgjigjen shoqërore. Koncepti kryesor sociologjik për shoqërinë në vete përfshinë edhe nocionin “publiku”, që don të thotë se grupi shoqëror i cili i formulon rregullat ose normat me atë njekohësisht mbykqyrë dhe bie vendimin në lidhje me sjelljen paraprake për të gjithë perfaqësuesit e grupit. Në këtë kuptim sipas Bekerit citoj “Grupet shoqërore krijojnë devijimin me atë që miratojnë rregulla ku thyerja ose mosrespektimi i tyre paraqet devijimin ose sjelljen devijante”. 11..(Beker, 1963, f.9.). Me fjalë të tjera, pa egzistimin e shoqërise, nuk do të egzistonin as rregullat, pa normat, nuk do të egzistonte sjellja devijante; pa sjelljen devijante, nuk do të egzistonte sistemi i sanksioneve. Prandaj në vazhdim të kësaj ose në kontekst vlen të përmendet pohimi i Koen dhe Short, citoj “Ashtu si kriminaliteti


paraqet krijimin e ligjit penal, ashtu edhe delikuenca minore paraqet krijimin e përcaktimeve ligjore me anë të së cilëve krijohen gjyqet për personat e mitur”. 12.(Koen dhe Short, 1971, fq.91.) Problemet në lidhje me përgjigjen shoqërore, definimi i delikuencës minore sipas reagimit ose përgjigjes shoqërore, në vete inkorporon edhe elemente nga definimet tjera për këtë problematikë. Fokusi shoqëroro-juridik ndaj publikut, të cilën e përbëjnë dëshmitarët direkt dhe indirekt, është faktori kryesor gjatë përcaktimit të statusit delikuent ose jodelikuent të një vepre ose të një akti. Mirëpo dëshmitarët nuk pajtohen cdoherë për atë që e shohin .

Definimi integral për delikuencen

-Definimi konceptual i delikuencës, në vete përfshinë aspekte dhe kategori nga ana e tre definimeve të potencuara më lartë.. Ashtu që në të potencuarit e nocionit delikuenca minore nënkuptojmë: sjelljen joligjore nga ana e personit të mitur, që paraqet shprehjen e një rroli të përhershëm devijant si rezultat që shoqëria e llogarit mosrespektuesin e normave dhe të ligjeve si delikuent të rëndë. Mirëpo edhe pse duket funksionale ky definim në suaza të këtij vështrimi, ky definim integral tregon edhe problemet e ndryshme, si jounifikimin e mjaftueshëm tek ligjet dhe jo principijallitetin në pjesën e asaj se cka llogaritet si sjellje e mirë (shembullore) dhe sjellje jo e mirë (joshembullore ) në shoqëri. Të potencojmë disa definicione të nocioneve “fëmijë” dhe “mosrepektuesi minor” për shembull në SHBA delikuencën e definojnë si sjellje të fëmijëve në moshë të caktuar (sizakonisht në moshën prej 7 viteve deri në 18 vite) me anë të së cilës anashkalohen dhe nuk respektohen ligjet në nivelin e shtetit dhe atë lokal, në Australi me ndryshymet ligjore u bë e pamundur që “si fajtorë të shpallet personi që është më i rri se 16 vite” ose “minimumi i moshës për përgjegjësine penale të jetë 10 vite”, ne Brazil “sjellja jo ligjore e personave më te rri se 14 vite ishte e dekriminalizuar dhe e përjashtuar nga cdo lloji të procesuimit ligjor”, në Izrael “u rriten ingerencat e gjyqeve për të mitur prej atyre 16 vjecar ne 18 vite dhe e rritën përgjegjësine penale perj 9 ne 13 vite” në Jamajka me ligj përcaktohet se “definitivisht supozohet se asnjë fëmijë më i rri se 8 vite nuk mund që të jetë fajtorë për cfar do lloji të veprës jologjore”, në Nigeri në raport me delikuencën minore me këtë edhe në raport me drejtësinë minore vlen Ligji për fëmijë dhe të rri, ku “asnjë person më i rri se 17 vite që është privuar nga liria nga ana e policisë, nuk guxon të nxiret para ligjit”. 13. i Xh.(Asuni ek, 1980, fq.101), në Filipini “mos respketuesit e ligjit llogariten fëmijët mbi 9 vite dhe më të rri se 15 vite që nuk janë delikuent, fëmijë nën 18 vite që janë delikuent mirëpo që kanë të drejtën e lirisë me kusht, te rri nën 18 vite që janë delikuent dhe që nuk kanë të drejtën e lirimit me kusht”, në Poloni sipas ligjit ndëshkues penal të rrinjte klasifikohen në tre kategori ”persona të rri nën 13 vite, persona të rri prej 13-17 vite, dhe kategoria e vecantë për mosrespektuesit në moshën 16-17 vite. Fëmijët nën moshën 13 vjecare nuk mund që të bartin asnjë përgjegjësi penale”, në Arbinë Saudite duke e aplikuar të drejtën islame, llojet e ndëshkimit mvaren prej moshës së kryerësve të veprave “ deri në moshën 7 vjecare femija nuk guxon të ndëshkohet për cfar do lloj gabimi. Në moshën 7 -18 vite përgjegjësia është e kufizuar. Faza e vetëdijes fillon me mbushjen e 18 viteve ku personi i rri llogaritet si përgjegjës për veprat penale”


Rezime

Në këtë punim analizuam më shum definicione komplekse për delikuencën minore. Definicionet mbi delikuencën bien nën tre kategoritë e përgjithshme: definimi juridik, definimi sipas rrolit dhe definimi sipas përgjigjes shoqërore (nga shoqëria). Definimi juridik mbështetet dhe fokusohet mbi aktin që ka kryer i rriu. Secili shtet ose mund të themi se cdo shtet i SHBA-ve ka përcaktime juridike me anë të së cilave definohet sjellja kriminale. Sipas definimit juridik, delikuenca lind kur personat e mitur në moshën e caktuar me dijapazon kohor (sizakonisht në moshën prej 7- 18 vite) do të kryejnë veprën e cila do të llogaritej si penale e kur e njejta do të ishte kryer nga ana e personit të rritur. Përcaktimet ligjore penale janë norma të cilat shoqëria formalisht i ka kodifikuar. Këto ligje paraqesin shprehjen e atyre vlerave që dominojnë në një shoqëri dhe vendosin ndalesat për ato sjellje të cilat merren si disfunksionale në raport me stabilitetin e përgjithshëm në shoqëri. Vrasja, përdhunimi, hajnia, vjedhja dhe veprat tjera joligjore paraqesin rrezikun për progresin shoqëror. Mirëpo definimi juridik i delikuencës shkon edhe më larg nga kjo që thamë nga shkaku se disa shtete në praktikë kanë implementuar përcaktime ligjore sipas të cilave është antiligjore që personat e mitur të kryejnë disa vepra të caktuara të cilat nuk do të llogariteshin si penale sikur ato të ishin të kryera nga ana e personit të rritur. Këto vepra antiligjore në bazë të statusit juridikisht janë të definuara si vepra delikuente sepse i thyejnë pritjet në raport me rrolet normative në shoqëri. Nga kjo del se konsumimi i alkoolit dhe pijeve alkoolike, pirja e duhanit dhe ikja nga orët nuk janë vepra penale nëse të njëjtat janë kryer nga persona madhor, mirëpo llogariten si rrezik për të miturit ose personat e rri dhe për internalizimin e suksesshëm të tyre të vlerave kulturologjike dhe të normave shoqërore në shoqëri. Sipas rolit u bë edhe analiza e definicionit në këtë punim. Ky definim bën preorientimin e fokusit nga vepra konrete dhe e paraqet ndaj kryerësit ose aktorit. Definimi sipas rrolit e anashkalon veprimin minor të kohëpaskohshëm kundrejt normave shoqërore dhe delikuencen e trajton si model të përhershëm dhe të qëndrueshëm nga ana e të rriut me anë të së cilës thyhet ligji. Ky definim mbështetet mbi statusin e minorëve (të miturve) që vu përcaktohet në shoqëri dhe ndaj rrolit shoqëror që pritet të jetë pjesë shoqëruese e atij statusi. Edhe pse nuk ka dallime të mëdha në lidhje me atë cka don të thotë validiteti i vlerave i paraqitur në ligje me anë të së cilëve ndalohet vrasja, përdhunimi, hajnia vjedhja dhe tejaklime të tjera antiligjore me permasa dhune dhe tejkalime kundra pronës, vlerat të cilat janë të shprehura nëpërmjet ligjeve të cilët vërtetojnë veprat antiligjore në bazë të statusit nuk kanë përkrahje të unifikuar. Kategoria e tretë e definimit të delikuencës përqëndrohet tek përgjigja që e jep dhe e manifeston shoqëria në lidhje me delikuencën. Ky definimi e trajton delikuencën si rezultat i reaksionit nga ana e një publiku të caktuar shoqëror ose auditoriumi në raport me aktorin dhe aktin konkret. Përfaqësuesit e shoqërise që bëjnë mbykqyrjen kanë forcën që të sjellin gjykimin dhe të rriut ti’a mveshin etiketën e delikuentit nëse llogaritet se sjllja e tij e arsyeton etiketën e tillë. Derisa realizohet veprimi i ndërsjellë midis aktit, aktorit dhe publikut sqarimet e ndryshme për atë se cka ndodhi dhe cka ndodhe, e parandalojnë realizimin e cilës do definim të delikuencës minore.. Nga ky shkak, tentativat për realizimin e aplikimit praktik të definimeve shpeshherë na duken sikur nuk janë mjaftueshëm precize. Definimi juridik i delikuencës minore vuan nga frazeologijia mjegullore e cila len hapsirë për kriteriume subjektive në raport me atë se me të vërtet cka në esencë paraqet një akt delikuent (i delikuencës). Definimi sipas rroleve është i dobësuar dhe i shmangët me mosegzistimin e konsenzusit në lidhje me atë se sa dhe cfar niveli i


jomirësjelljes është i nevojshëm për sjelljen antisociale që të tregojë për përkushtimin drejt rrolit dhe drejt identitetit të delikuentit. Definimi sipas përgjigjes nga shoqëria ose definimi soqëroro-juridik mvaret prej një cfar lloj konsensusi midis publikut shoqëror për atë se është vërejtur devijimi dhe se duhet të bëhet dicka në lidhje me atë. Më në fund u arrijtë që të konstruohet një definim juridiko-shoqëror integral i cili do të përdoret për nevojat e hulumtimit të problematikës së delikuencës minore.. Ky definim në vete i përmban elementet kryesore të tre definimeve të mëparshme. Edhe pse ka disa probleme të saja dhe përkufizime, ky definim i sintetizuar ofron kornizë të qartë konceptuale për hulumtimin e suksesshëm të delikuencës.

Literatura e shfrytezuar:

-Vilijam E.Tomson, Xhek E.Binam: Maloletnicka delikvencija-socioloski pristap, Skopje-Ars Lamina, 2014,

-Binam, Xhek E., Tomson, Vilijam E.:Maloletnicka delikvencija-Socijalna psihologija

-Al-Athl, Abdullah Mohamed, „Saudi Arabia.”Vol III,117-140.

-Nichols, Helen. “South Australia”.Vol III, 141-165


Skender Gojani - Kontrata për qiramardhënje ne teori dhe praktik

Dr.Sc. Skender GOJANI112

Ligjerues i Drejtës Civile në Universitetin Pubilk “Ukshin Hoti” Prizeren dhe Ligjerues i Drejtës

Detyrimore në Kolegjin Univeristar “BIZNESI”

Abstrakti

Përkufizimi i kontratës së qirasë thekson se kontrata e qirasë është kontrata me të cilën

njëra palë (qiradhënësi) detyrohet t`i japë palës tjetër (qiramarrësit) një send të caktuar, në

gëzim të përkohshëm kundrejt një shpërblimi të caktuar.

Ky punim ka për qëllim trajtimin teorik dhe praktik të kontratës së qirasë, me anë të cilës

kalohet e drejta e nëndorësisë dhe e përdorimit të një sendi. Për shkak të veçorive që

paraqet kjo kontratë është e rëndësishme trajtimi i hollësishëm i saj, me qëllim që të nxirret

në pah natyra e veçantë juridike e kontratës së qirasë si veprim juridik, elementët e

kontratës së qirasë, karakteristikat, kushtet e vlefshmërisë së saj, zgjidhja, mbarimi dhe

heqja dorë nga kontrata. Gjithashtu kjo temë ka si qëllim të paraqesë një panoramë të

përgjithshme të llojeve të kontratës së qirasë.

Ky punim nis me një vështrim të shkurtër historik të kontratës së qirasë, duke nisur nga e

drejta romake, e cila përbën pikënisjen dhe bazën e studimit dhe njohjen e së drjejtës civile,

pastaj kam vazhduar me të drejtën zakonore shqiptare. Një trajtim të veçantë i është bërë

kontratës së qirasë, që trajton më hollësisht institutet e veçanta të së drejtës civile, ku një

vend të rëndesishem zë dhe kontrata e qirasë.

Fjale kyç: Kontrata, Qiramardhenja, Qiramarrësi, Qiradhënsi, sendi etj

112 Ligjerues i Drejtës Civile në Universitetin Pubilk “Ukshin Hoti” Prizeren dhe Ligjerues i Drejtës Detyrimore në Kolegjin Univeristar “BIZNESI”


Hyrja

Në botën e Bizesit përdoret shumë fjala “Kontrat”, këtë fjalë e dëgjojmë shumë shpesh, kur

ne aplikojmë dhe pranohemi në punë ne nënshkruajmë një kontratë, mirëpo jo të gjithë e

dijmë arsyen pse e nënshkruajmë këtë kontratë, apo qka përmbanë ajo, per t’u ikur

konflikteve dhe gabimeve do të ishte mirë sikur të kishim njohuri të dinim se qka

nënshkruajm, gjithashtu qdo themelim i një biznesi, japja me qira e objekteve bëhen me anë

të kontrarave d.m.th., qdo veprim në biznes ndërmjet njerëzve është i bazuar në kontratë.

Lindë pyetja pse është e rëndesishme? – Kontratat janë pjesë e rëndësishme e jetës së

biznesit, ato krijojnë një marrëveshje në mes jush dhe punonjësit tuaj, pronareve apo

qiramarrësit, furnizuesit, konsumatorët dhe me biznese tjera. P.sh. nëse ju jeni shefi apo

personi përgjegjes për rezultatet kontraktuale, ju duhet të kuptoni mirë kontratat dhe

kuptimin e tyre, d.m.th., kur ju e kuptoni se qfarë do të thotë kontrata, ju do të rrisni

kontrollin tuaj mbi situatën, këshilltarët tuaj, pala tjetër, këshilltarët e tyre dhe rezultatet e

negociuara.

Kontarat për Qiramarrëdhënie

Me kontratën për qiramarrëdhënie qiradhënësi detyrohet që qiramarrësit t’ia dorëzojë

sendin e caktuar për përdorim, ndërsa qiramarrësi detyrohet që qiradhënësit t’ia paguajë

qiranë e kontraktuar. Përdorimi i qirasë nënkupton edhe banimin (habitatio), shfrytëzimin

(usus) dhe shfrytëzimin e fryteve (ususfructus). Është detyrë e qiradhënësit që, qiramarrësit

t’ia dorëzojë sendin e kontraktuar në gjendje të rregullt bashkë me pjesët përbërëse e

përcjellëse të tij. Në anën tjetër, qiradhënësi duhet që sendin e dhënë me qira, ta mbajë në

gjendje të rregullt funksionale gjatë periudhës kontraktuese dhe në atë funksion të ndërmerr

veprime mirëmbajtëse për të113.

Shpenzimet e imëta të shkaktuara nga përdorimi normal i sendit me qira, bien në të dalurat

e qiramarrësit. Në rastin kur për shkak të meremetimit, të adaptimit apo të riparimit të

sendit me qira, nevojitet kohë e gjatë, atëherë kontrata qiramarrëdhënëse mund të

modifikohet në favor të qiramarrësit, veçanërisht kur me ato rregullime atij i shkakton dëm

në fitim të veprimtarisë themelore (Lucrum Cesans). Nëse në momentin e dorëzimit të sendit

113 SMAKA, Dr.sc. Riza, GOJANI, Mr.sc. Skender, E Drejta Biznesore, Prishtinë 2012, fq. 391


me qira, konstatohet se sendi ka të meta që nuk mund të evitohen apo që vështirë mund të

evitohen, atëherë qiramarrësi sipas zgjedhjes mund të dorëheq pa pasoja nga kontrata apo

mund të kërkojë zbritjen të përpjesëtimshme të qirasë, për ç’gjë, kontraktohet në kushte të

harmonizuara ndërmjet tij dhe qiradhënësit.

Qiradhënësi i përgjigjet qiramarrësit edhe për eviksionin apo për të metat juridike të sendit

të dhënë me qira. Në rast të eviksionit qiramarrësi nuk mund të dëmtohet, por pasojat e të

metave juridike të sendit me qira i vuan qiradhënësi. Në anën tjetër qiramarrësi, është i

detyruar të përdorë sendin që e merr me qira si ekonom apo shtëpiak i mirë dhe atë në

mënyrën e caktuar me kontratë. Ai përgjigjet për dëmin që shkakton nëpërmjet përdorimit të

sendit në kundërshtim me kushtet kontraktuese apo me destinimin e tij pavarësisht se sendin

e ka përdorur ai, dikush tjetër me apo pa lejen e tij apo nënqiramarrësi.

Sipas nenit 602 të Ligjit Nr. 04/L-077 të Kontratës për Qiramarrëdhënie qiramarrësi ka për

detyrë ta ruajë sendin e marrë me qira dhe pas mbarimit të qirasë ta kthejë të pa dëmtuar.

Sendi kthehet në vendin ku është dorëzuar. Qiramarrësi nuk përgjigjet për harxhimin e

sendit që krijohet nga përdorimi i tij i zakonshëm, si dhe për dëmtimet që rrjedhin nga

vjetrimi i tij. Në qoftë se gjatë kohës së qirasë ka bërë ndonjë ndryshim në send, ka për

detyrë ta kthejë në gjendjen në të cilën ndodhej kur i është dhënë me qira. Ai mund ti marre

me vete shtesat që ka bërë në send, në qoftë se mund të veçohen pa ndonjë dëmtim të tij,

por qiradhënësi mund t'i mbajë po qe se i’a shpërblen vlerën e tyre në kohën e kthimit.

Kështu, rregullat e dëmtimit pamasë (laesio enormis), rreziku i zhdukjes së sendit,

kundërshtimi i mospërmbushjes së detyrimit (exception non adimpleti contractus), rregullat

e ekuivalencës së prestimeve dhe zgjidhja e kontratës për mosekzekutim, zbatohen vetëm

me kontratat e dyanshme detyruese114.

Nëse qiramarrësi, edhe pas vërejtjes së qiradhënësit, e përdorë sendin me qira kundër

kontratës apo destinimit të tij, atëherë qiradhënësi në dëmin e qiramarrësit, mund të prishë

kontratën edhe para skadimit të afatit të saj. Në rast të tillë, sipas kërkesës së qiradhënësit

kontrata mund të prishet edhe pa aplikimin revokues. Qiramarrësi është i detyruar të paguaj

qiranë e caktuar me kontratë dhe poqese, atë nuk e paguan apo nuk e paguan rregullisht

sipas kontratës atëherë qiradhënësi në dëmin e qiramarrësit mund të prishë kontratën.

114 Nerxhivane DAUTI, E Drejta Kontraktuese – Praktikum, Prishtinë 2003, fq. 63


Gjatë qiramarrëdhënies qiramarrësi duhet të ruajë sendin me qira sipas kushteve të

kontraktimit dhe destinimit të sendit, ndërsa pas ndërprerjes së qiramarrëdhënies, sendin

duhet t’ia kthejë qiradhënësit në gjendje të rregullt. Qiramarrësi nuk i përgjigjet qiradhënësit

për amortizimin normal të sendit me qira apo për amortizimin nga përdorimi normal. Nëse

nuk është kontraktuar ndryshe, sendin me qira qiramarrësi mund të jep në qira (nënqira),

ndërsa, kur me kontratë caktohet se për atë punë juridike nevojitet pëlqimi paraprak i

qiradhënësit, nënqiraja mund të aplikohet vetëm poqese më parë sigurohet pëlqimi

qiradhënësit (të parë).

Kontrata për qiramarrëdhënie e lidhur për kohë të caktuar menë kur skadon ajo kohë.

Mirëpo, kur pas skadimit të afatit të kontraktuar për qiramarrëdhënie, raporti juridik i

qiramarrëdhënies nga palët kontraktuese, vazhdohet në mënyrë heshtëse, atëherë

konsiderohet se ndërmjet tyre është kontraktuar sërish për qiramarrëdhënie dhe atë në kohë

të pacaktuar. Kontrata qiramarrëdhënëse e lidhur në kohë të pacaktuar menë nëpërmjet

aplikimit të afatit revokues të saj. Nëse gjatësia e afatit revokues nuk është caktuar me

kontratë as sipas dokeve vendore nuk mund të fiksohet, atëherë ai zgjatë tetë ditë, me atë

që nuk mund të jepet në kohë të pakohë apo të papërshtatshme. Edhe në rastin e

shkatërrimit të sendit me qira nga fuqia madhore (Vis Maior), qiramarrëdhënia çartet. Në

rast të vdekjes së qiramarrësit apo të qiradhënësit (poqese me kontratë nuk caktohet

ndryshe), qiramarrëdhënia vazhdon me trashëgimtarin respektiv. Kontrata për

qiramarrëdhënie është bilaterale, oneroze, komutative, konsensuale, reale, individuale dhe

me prestacione sukcesive.

Një qira është një marrëveshje kontraktuale, thirrje për qiramarrësit (përdoruesit) për ti

paguar pronarit për përdorimin e një aktivi. Në kuptimin e ngushtë termi qira mund të

përdoret për të përshkruar një kontratë në të cilën pasuria është prona e prekshme.

“Qiramarrje” është termi i ngushtë i cili përshkruanë një kontratë në të cilën prona e

prekshme është toka (duke përfshirë, në qdo seksion vertikalë të tilla si hapesira ajrore,

ndërtesa shumëkatëshe apo miniera). Një qira bruto apo qiramarrje përcakton një qira që

është për shumën globale duke përfshirë të gjitha pagesat e shërbimeve.

Një qira mund te anulohet nderpritet vetëm nga qiramarrësi ose vetëm nga qiradhënësit

padenim. Zakonisht “me qira” mund të nënkuptojm një kontratë që nuk mund të anulohet,

ndersa ”marrëveshja e qirasë” mund të tregojë një kontratë me qira që anulohet. Qirat ose


do të sigurojnë dispozita të veqanta në lidhje me përgjegjësit dhe të drejtat e qiramarresit

dhe qiradhënësit, ose do të ketë dispozita automatike si pasoje e ligjislacionit në fuqi. Në

përgjithësi, duke paguar tarifen qiramarrësi ka posedimin dhe përdorimin (me qira) e pronës

me qira për përjashtimin e qiradhënësit dhe gjithë të tjerëve, përveq atyre me ftesë të

qiramarrësit. Forma më e zakonshme e qirasë së pronës vërtetë është një marrëveshje

banimi me qira në mes qiradhënësit dhe qiramarrësit. Si te marrëdhëniet në mes të

qiramarrësit dhe pronarit që janë quajtur qiramarrje, ky term është përdorur në përgjithësi

edhe për qirat informale dhe ato të shkurtëra115.

E drejta për posedim nga qiramarrësi është quajtur nganjëher një interes i qirasë. Një qira

mund të jetë për një periudhë të caktuar kohe (të quajtur afati i qirasë), një qira mund të

përfundoj më shpejtë se data e saj nga:

• Pushim/Anulim (kjo varet nga kushtet e qirasë);

• Një vepër për të negociuar dorëzimin;

• Konfiskimi;

• Me funksionimin e statusit.

Një qira duhet të jetë në kontrastë me një licensë, e cila mund të jetë një person i licensuar

për të përdorur pronën, por i cili është subjekt i përfundimit në vullnetin e pronarit të

pronës i quajtur licensori, një shembull i një marrëdhënie midis licensëdhënësit dhe

licensuarit është një parking dhe një përson i cili paraqet një automjet në parking. Një

licencë mund të shihet në formën e një bilete në një lojë futbolli. Nëse një kontratë nuk ka

asnjë datë që mbaron atëher ajo mund të jetë në formë të një license të pandërprerë dhe

ende nuk mund të jetë një qira.

Nën rrethanat normale, pronarët e pronës janë në liri për të bërë atë që ata duan me

pasurin e tyre (për qëllime të ligjshme), duke përfshirë edhe ata që kanë të bëjnë me

dorëzimin e posedimit të pronës të një qiramarrësi për një periudhë të kufizuar kohore.

Nëse një pronarë ka dhënë posedimin e pronës një qiramarrësi, atëherë qdo ndërhyrje në

shfrytëzimin e qetë të pronës nga qiramarrësi në posedim të ligjshëm është i paligjshëm.

Parime të ngjashme zbatohen për pronarët e pronës së paluajtshme si dhe të pasurisë

115http://www.webcrawler.com/info.wbcrwl.301.1/search/web?q=renting+contract+form&cid=131812316 e pare për here të fundit me

23.02.2014


personale, edhe pse terminologjia ndryshon. Një trasferim i një interesi të mbetur në një

kontratë qiraje, është një llojë tjetërsimi që shpesh është e mundur. Ndarja apo ikja me

posedim mund të jetë një shkelje e qirave të caktuara që rezultojnë në veprim për

konfiskim.

Një kontratë qiraje mund të përfshijë çdo pronë. Kontratat e qirasë së zakonshme përfshijnë

marrëveshje për dhënien me qira të pasurive të patundshme dhe apartamenteve, prodhimit

në bujqësi, pajisjeve dhe mallrave të konsumit të tilla si automobila, televizorë, stereos, dhe

pajisje të tjera.

Qiratë janë qeverisur nga ligjet dhe nga Ligji Përbashkët (rastet precedentiale). Shumica e

qirave janë subjekt i ligjeve të shtetit. Një qiramarrje është krijuar kur një pronari pronë e tij

(ofertuesi) bën ofertë tek një palë tjetër i cili e pranon ofertën. Oferta duhet të autorizojë qe

qiramarresit të posedojnë dhe të përdorin pronën në pronësi nga ofertuesi për një periudhë

të caktuar kohe por pa e fituar pronësinë. Një qira duhet të përmbajë edhe të ketë në

konsideratë, se ofertat duhet të japin diçka me vlerë për ofruesit.

Konsiderata zakonisht përbëhet nga paratë, por edhe gjëra të tjera me vlerë mund të jepen

për ofruesit. Së fundi ofertuesi duhet të dorëzojë pasurinë që i bëhet nga oferta ose të vëjë

pronën në dispozicion të ofertës. Kur një kontratë qiraje është formuar, pronari i pronës

quhet qiradhënës, dhe shfrytëzuesi i pronës quhet qiramarrës. Në përgjithësi një qira mund

të jetë me shkrim ose me gojë, por një qira për lloje të caktuara të pronës duhet të jetë me

shkrim dhe nënshkruhet nga të dyja palët. Për shembull, nëse një qiramarrës kërkon të japë

me qira pasuri të paluajtshme (toka ose ndërtesa) për më shumë se një vit, qiraja duhet të

jetë me shkrim. Disa qira duhet të jenë të shkruara, të nënshkruara, dhe të regjistrohen në

një regjistër të veprave. Qira të tilla zakonisht bëjnë në prona të patundshme që do të jenë

me qira për një periudhë prej më shumë se tre vjet.

Një term qira fillon kur qiramarrësi merr një kopje të qirasë. Megjithatë, qiraja nuk ka

nevojë të jepet direkt me qiramarrësit, por është e mjaftueshme që qiramarrësi e di se

qiraja është në duar të një personi të tretë që vepron në emër të qiramarrësit. Një qira

mund të hyjë në fuqi kur qiramarrësi merr kontrollin mbi pronën. Në të gjitha shtetet që

kanë të bëjnë me qira të mallrave komerciale dhe shërbimeve janë të rregulluara rreptësisht

nga statuti. Ligjet komerciale me qira qeverisin të drejtat dhe detyrimet e qiradhënësit dhe


qiramarrësit më qiratë që përfshijnë mallra komerciale. Shumica e shteteve kanë miratuar

Seksionin e Kodit Uniform Tregtare, e cila është një grup i ligjeve shembullore të formuluara

nga Konferenca Kombëtare e Komisionerëve mbi ligjet e shtetit uniformë dhe nga Instituti

Amerikan i Ligjit. Ligjet që rregullojnë qirat komerciale nuk zbatohen edhe për qiranë e

pasurive të patundshme, të cilat janë të mbuluara nga qiradhënësit dhe ligjet e qiramarrësit.

Në të gjitha shtetet një Gjykatë mund të anuloj një kontratë të qirasë së paarsyeshme. Një

qira është e pafalshme në qoftë se ajo favorizon padrejtësisht një parti mbi tjetrin. Për

shembull, supozojmë se në një biznes të vogël pronari merr me qira pronën për 30 vjet në

mënyrë që të ndërtojë një stacion gazi. Qiraja përmban një klauzolë ku thuhet se

qiradhënësi mund të revokojë marrëveshjen pa arsye dhe pa njoftim. Një përcaktim i

kontratës duhet të bëhet nga një gjyqtarë apo juri, bazuar në faktet e rastit. Gjykatësi mund

të marrë parasysh faktorë të tillë si fuqia negociuese relative e palëve, kushtet e tjera në

qira, qëllimi i qirasë, dhe humbje të mundshme të secilës palë, si pasojë e kushteve të

qirasë.

Koncepti i qiradhënies

Koncepti i qiradhënies ka ekzistuar në kohën e ish-Jugosllavisë dhe vazhdon të ekzistojë

edhe sot. Ligji më i fundit për pronën që e njeh konceptin e qiradhënies është Ligji për

Pronësinë dhe të Drejtat Tjera Sendore (2009/03-L-154). Nenet 10.2.4 dhe 109 të këtij ligji e

njohin konceptin e qirasë sendore, por jo edhe të drejtat e hollësishme për atë se si krijohet

një qira, ose çfarë duhet të përshijë ajo. Prandaj, një kontratë e qiradhënies është thjesht

çështje e kontratës d.m.th. çështje e asaj për çka qiradhënësi dhe qiramarrësi merren vesh,

dhe në rastet kur nuk është arritur ndonjë marrëveshje shprehimisht, udhëzues i zakonit

dhe praktikës.

Për shkak se një kontratë qiradhënieje është çështje thjesht kontraktuale sipas ligjit të

Kosovës, kur vendos për një kontest, një gjykatë apo arbitër së pari do të shohë se për çka

janë marrë vesh palët me shkrim. Kjo e bën të rëndësishëm ekzistimin e një kontrate të

qiradhënies të qartë dhe eksplicite, meqë nuk ka asnjë ligj të qartë dhe standard për

qiradhëniet pronësore për ta udhëzuar gjykatën apo arbitrin nëse palët nuk saktësojnë

diçka.


Megjithatë, ka disa përjashtime ndaj kësaj mungese të udhëzimit, siç është Ligji 03-L204 për

Tatimin Komunal mbi Pronën. Ky ligj e bën qiradhënësin përgjegjës për pagesat e tatimit mbi

pronë dhe saktëson se qiramarrësi do të jetë përgjegjës nëse qiradhënësi nuk mund të

gjendet116.

Sidoqoftë, një kontratë e detajuar e qiradhënies është jetike dhe mund ta mbrojë edhe

qiradhënësin, edhe qiramarrësin.

Kërkesat formale për nënshkrimin e kontratës së qiradhënies. Ligji i tanishëm i Kosovës nuk

kërkon që kontrata e qiradhënies të nënshkruhet para ndonjë gjykate apo noteri. Për ta

mbrojtur vetveten, palët mund të vendosin që ta bëjnë këtë për ndonjë kontratë të

qiradhënies afatgjatë dhe të shtrenjtë.

Veçoritë e kontratës së qirasë në përgjithësi

Përkufizimi i kontratës së qirasë thekson se kontrata e qirasë është kontrata me të cilën

njëra palë (qiradhënësi) detyrohet t`i japë palës tjetër (qiramarrësit) një send të caktuar, në

gëzim të përkohshëm kundrejt një shpërblimi të caktuar.

Procesi i vërtetimit të së drejtës së pronsimit – Juristët kanë diskutuar gjerësisht për

procesin e vërtetimit të së drejtës së pronësimit te kontrata e qirasë për shfrytëzimin e

dobive që dalin nga sendi i dhënë me qira. Kjo e drejtë vërtetohet gradualisht dhe atë

varësisht nga gatishmëria e sendit të dhënë me qira, sepse edhe qiramarrësi dobinë nga

sendi e shfrytëzon në mënyrë graduale. Qiraja nuk detyrohet me lidhjen e kontratës, por ajo

detyrohet në proporcion me shfrytëzimin e dobive dhe atë pjesë.

Shfrytëzimi i dobisë nga sendi i marrë me qira – Theksuam edhe më parë se me kontratën e

qirasë bëhet e drejta e pronësimit të ndërsjellë mes palëve kontraktuese. Kjo nënkupton se

qiramarrësi posedon të drejtën e shfrytëzimit maksimal të dobive që dalin prej sendit të

marrë me qira. Mënyra e shfrytëzimit duhet të bëhet me mjete dhe metoda adekuate të 116 http://tatimineprone-rks.org/ e pare për herë të fundit me 05.03.2015


cilat toleron sendi i dhënë me qira. Nëse një njeri merr me qira një shtëpi për banim, ai ka të

drejtë ta shfrytëzojë atë si të donë. Ka të drejtë të banojë vetë në të, ka të drejtë ta fusë

dike tjetër në atë shtëpi për banim. Gjithashtu në të ka të drejtë të instaloj mjetet dhe

paisjet e tija shtëpiake. Mirëpo nëse shtëpia është për banim, personi që e ka marrë me qira

nuk ka të drejtë që në të të fusë dike i cili dëmton shtëpinë, që të hapë ndonjë punëtori e

cila e dëmton atë si psh, farkëtar apo minifabrikë tjetër që e dëmton shtëpinë. Nga tërë kjo

nënkuptohet se ajo duhet të shfrytëzohet në bazë të traditës së vendit për shfrytëzim

banimi.

Meqë dobia nga sendi i marrë me qira, shndërrohet në pronë të qiramarrësit ai posedon të

drejtën që atë ta shfrytëzoj vetë, por gjithashtu ka të drejtë që t’ia japë edhe dikujt tjetër

me qira me çmim të ngjashëm apo më të vogël. Mirëpo, nuk ka të drejtë që ta japë me qira

me çmim më të madh për shkak të dëmtimit më të madh të sendit të dhënë me qira.

Nuk lejohet dhënia me qira e sendit të marrë me qira me çmim më të lartë, me përjashtim

në këto tre raste:

- Nëse në sendin e marrë me qira shton diçka nga pasuria e tij dhe bashkërisht e jep

me qira në këtë rast kontrata është e vlefshme.

- Nëse në objektin e qirasë bënë renovime apo meremetime të dukshme që rrisin

vlerën e qirasë

- Që pagesa të bëhet me lloj tjetër nga kontrata e parë.

Nëse personi merr me qira ndonjë makinë apo mjet tjetër transporti për të transportuar

artikuj, ai ka të drejtë të transportojë mjete të ndryshme që kanë peshë të njëjtë ose më të

vogël. Në këtë rast duhet theksuar se patjetër duhet të caktohet njëra prej dy elementeve,

afati i përdorimit, ose vendi ku do të përdoret, sepse nëse nuk përcaktohet atëherë kontrata

konsiderohet e prishur117.

Shitja e sendit të dhënë me qira

Kontrata e qirasë për sendin e dhënë me qira nuk shproneson nga pronësimi pronarin e saj

të parë, por gjatë kohës kur sendi është i dhënë me qira, pronari a ka te drejtë ta shesë atë?

Shumica e dijetarëve janë të mendimit se pronari i sendit të dhënë me qira, ruan të drejtën

117 http://jusufzimeri.com/?p=803 e parë për herë të fundit me 25.01.2014


e tij për shitje të sendit personit që e ka marrë me qira, apo ndonjë palë tjetër118.

Përfundimi dhe Anulimi i kontratës së qirasë: Kontrata e qirasë sado që të zgjasë kohën e

saj, ajo përsëri është kontratë e përkohshme, andaj edhe sikur qdo kontratë tjetër, ajo ka

fillimin dhe përfundimin e saj. Kontrata e qirasë sipas mendimit të dijetarëve mund të

përfundoj në keto raste:

• Me përfundimin e afatit të kontratës së qirasë,

• Kontrata e qirasë mund të përfundoj apo të anulohet me kontratë tjetër për

anulimin e kontratës së arritur më parë, për ndonjë arsye apo aksident që dëmton

ndonjëren palë, validiteti i kësaj kontrate varet nga pëlqimi i dy palëve kontraktuese.

• Shkatërrimi apo prishja e sendit të dhënë me qira nga e cila duhet shfrytezuar dobitë

e saja, shpien në përfundimin e kontratës së qirasë, për shkak të mos arritjes së frytit

nga kontrata e qirasë.

• Vdekja e ndonjërës nga palët kontraktuse shkakton përfundimin e kontratës së

qirasë, kurse sipas një mendimi tjetër vdekja e ndonjerës nga palët kontraktuese nuk

shpien në përfundimin e kontratës, por ajo ngelë valide nga trashëgimtarët e tij.

• Kontrata mund të prishet nëse për të ekzistojnë arsye. Arsye konsiderihet qdo gjë

aksidentale që e dëmton palën konrtaktuese nëse kontrata ngelë në fuqi, e ky

dëmtim nuk evitohet pa prishjen e kontratës.

Kontrata e lirë e qirasë – Kontrata më e zakonshme e qirasë për një apartament banimi

është ajo që quhet “4+4”. Më siglën 4+4 kuptohet se periudha e qirasë nuk mund të jetë më

e shkurtër se 4 vjet, e përtëritshme automatikisht edhe për 4 vjet të tjera, me përjashtim të

rasteve të jashtëzakonshme të parashikuara nga ligji.

Në përfundim të tetë vjetëve, të dyja palët, pronari dhe qiramarrësi, kanë të drejtë të

ndërpresin kontratën duke dhënë një paralajmërim prej të paktën 6 muajsh përpara datës

së skadimit të kontratës.

Nëse në kontratë parashikohen më pak se gjashtë muaj, kjo klauzolë nuk është e vlefshme e

pra brenda gjashtë muajsh është e këshillueshme që të komunikohet nëse kontrata do

ndërpritet apo jo.


Qiradhënia mund të ndërpritet përpara 8 vjetëve, si nga ana e pronarit ashtu edhe nga

qiramarrësi, por vetëm në rastet e parashikuara nga ligji.

Pagesa e qirasë dhe shpenzimet e përbashkëta të godinës – Qiraja është çmimi që

qiramarrësi duhet të paguajë çdo muaj për të shfrytëzuar banesën. Ajo vendoset në

kontratën e qirasë dhe nuk mund të ndryshojë nga viti në vit. Mund të ndryshojë vetëm

nëse kjo është e specifikuar në kontratën e qirasë.

Nëse kontrata parashikon për shembull një rritje të qirasë pas vitit të parë, ky kusht është

kundër ligjit e pra i pavlefshëm. Qiraja që qiramarrësi duhet të paguajë është ajo e vitit të

parë për gjithë kohëzgjatjen e kontratës.

Mospagesa e të paktën dy muajve të qirasë sjell mundësinë që qiramarrësi të nxirret nga

banesa.

“Detyrimet anësore” – Përgjithësisht qiramarrësi duhet të paguajë detyrimet anësore, pra

shpenzimet që lidhen më apartamentin dhe shpenzimet e përbashkëta të godinës. Bëhet

fjalë për shpenzimet e mirëmbajtjes së godinës (rryma, uji, pastrimet, shpenzimet e

përbashkëta etj). Këto shpenzime zakonisht janë në ngarkim të qiramarrësit, por në

kontratë mund të parashikohet që disa prej tyre të jenë në ngarkim të pronarit të banesës

(p.sh. shpenzimet e jashtëzakonshme për rregullimin e një pjesë të godinës). Nëse në

kontratë parashikohet që qiramarrësi duhet të paguajë shpenzimet siç parashikon ligji,

duhet bërë një dallim.

Shpenzimet e jashtëzakonshme për mirëmbajtjen e apartamentit që sipas ligjit janë në

ngarkim të pronarit, janë për shembull zëvendësimi i impiantit të ujit apo gazit. Të tjera, si

për shembull riparimi i një tubacioni ose e bravës së derës, është tërësisht në ngarkim të

qiramarrësit.

Për sa i përket shpenzimeve të përbashkëta të pallatit këshillohet që administratorit t’i

kërkohet një pasqyrë e shpenzimeve për të ditur se sa është shuma mujore që duhet

paguar. Disa prej tyre i takojnë vetëm pronarit (p.sh. zëvendësimi i motorit të ashensorit ose

e derës kryesorë të godinës), disa të tjera përgjysmë me qiramarrësin (p.sh. shpenzimet për

portierin).


Kujdes: edhe mos pagimi i shpenzimeve anësore që arrijnë shumën e dy muajve qira, sjell

mundësinë e nxjerrjes nga banesa të qiramarrësit.

Dhënia me qira personave të tretë – Kontrata e qirasë mund të parashikojë që qiramarrësit

t’i ndalohet të japë me qira një personi të tretë apartamentin ose qoftë edhe një dhomë të

tij. Në rast se qiramarrësi, që ka nënshkruar kontratën, me gjithë ndalimin vendos të japë

më qira një personi të tretë shtëpinë, rrezikon anulimin e kontratës dhe një kërkim të

mundshëm të dëmeve nga ana e pronarit të banesës.

Anulimi i kontratës nga ana e pronarit – Në momentin e skadimit të 4 vjetëve të parë të

qerasë e jo më parë, pronari i banesës mund të mos pranojë përtëritjen për 4 vjet të tjerë

vetëm nëse ekzistojnë arsyet e mëposhtme:

1) dëshiron t’ia japë apartamentin si banesë ose për të zhvilluar një aktivitet tregtar

personalisht ose në favor të bashkëshortit/es, të prindërve, të fëmijëve ose të

afërmve deri në shkallën e dytë të lidhjes familjare;

2) nëse qiramarrësi ka në të njëjtën komunë një apartament që nuk e ka dhënë me

qira;

3) nëse banesa ndodhet në një pallat të dëmtuar rëndë që duhet të shembet ose që

ka nevojë për rregullime e ndërhyrje stabilizuese, gjë që nuk i lejon qiramarrësit të

vazhdojë të jetojë në apartament;

4) nëse pronari ka ndërmend të ngrejë një kat mbi apartamentin, kur ky ndodhet në

katin e fundit, dhe prania e qiramarrësit përbën pengesë;

5) nëse pronari ka do t’ia shesë shtëpinë personave të treta, gjithnjë mëse ajo është i

vetmi apartament banimi që ka në pronësi (duke përjashtuar banesën e vet). Në

këtë rast qiramarrësi ka të drejtë ta blejë shtëpinë përpara personave të tretë me

të njëjtat kushte ekonomike të vendosura nga pronari119.

Kujdes: pronari i banesës mund të mos përtërijë kontratën e qerasë për 4 vjet të tjerë nëse

qiramarrësi nuk banon në apartamentin që ka marrë me qira, pa pasur arsye të

justifikueshme (për shembull nëse për arsye pune është transferuar për disa muaj në një

qytet tjetër).

119 Dr. Vehbe ZUHEJLI, El fikhul islamij ve ediletuhu 4/755, Darul fikr- Damask.


Pra nëse ekziston një prej këtyre kushteve të parashikuara nga ligji për anulimin e kontratës

së qerasë pas katër vjetëve të para, pronari duhet t’i dërgojë qiramarrësit një letër të

porositur në të cilën duhet të përmendë arsyen e saktë që e shtyn të ndërpresë

qiradhënien. Këtë duhet ta bëjnë brenda gjashtë muajsh nga data e skadimit të kontratës.

Nëse nuk specifikohen hollësisht arsyet ose letra dërgohet pas respektuar afatet e duhura,

anulimi i kontratës së qiradhënies nuk është i vlefshëm dhe konsiderohet sikur të mos jetë

bërë. Pra në këtë rast kontrata e qerasë përtërihet për 4 vjet të tjera.

Anulimi nga ana e qiramarrësit – Ai që merr me qira një banesë mund ta ndërpresë

marrëveshjen përpara 8 vjetësh vetëm në prani të arsyeve të rënda dhe të

dokumentueshme (për shembull për arsye puna, është i detyruar të shkojë në një qytet

tjetër përndryshe humb vendin e punës). Paralajmërimi edhe në këtë rast duhet dhënë

gjashtë muaj para datës së skadimit.

Pagimi i qerasë në rast anulimi të kontratës duhet bërë gjithsesi për gjashtë muajt e

paralajmërimit, edhe nëse ndërkohë qiramarrësi mund të ketë gjetur një tjetër shtëpi ku të

banojë.

Lënia e banesës – Kur kontrata e qiradhënies anulohet rregullisht ose në përfundim të tetë

vjetëve nuk përtërihet më, banesa duhet liruar.

Nëse kur skadon kontrata qiramarrësi nuk e lë apartamentin, pronari mund t’i drejtohet

Autoriteteve Gjyqësore të cilat marrin masat për nxjerrjen e qiramarrësit nga banesa dhe të

gjitha shpenzimet e procedurës do të jenë në ngarkim të këtij të fundit.

Kufizimi (afatizimi) i kohës së qirasë – Është e qartë se për tu evituar mosmarrëveshjet mes

dy palëve kontraktuese patjetër duhet të bëhet edhe afatizimi i kontratës së qirasë. Andaj

juristët thanë se afatizimi duhet të jetë i ditur. Nëse afatizimi përcaktohet në vit apo muaj,

atëherë muaji apo viti konsiderohet sipas kalendarit.

Dijetarët e të gjitha shkollave juridike janë të mendimit se përcaktimi i afatit të qirasë është

çështje e domosdoshme në lidhjen e kontratës së qirasë, por ata nuk u pajtuan në

maksimumin e afatizimit të kontratës së qirasë. Shumica e dijetarëve janë të mendimit se

maksimumi i afatizimit të kontratës së qirasë nuk është i përcaktuar, por ajo ekskluzivisht


varet nga sendi për të cilin bëhet kontrata e qirasë, që nënkupton se derisa të ekzistoj sendi

i dhënë me qira, edhe kontrata, mundet me qenë valide. Bile kontrata e qirasë mundet me

qenë edhe gjatë tërë jetës me përjashtim të kontratës së qirasë në pasurinë. Kontrata e

qirasë nuk guxon të jetë më e gjatë se sa tri vite. Arsyeja për këtë përkufizim qëndron me

qëllim që të evitohet mundësia që qiramarrësi një ditë të pretendojë se ajo është pronë e

tijë120.

Nëse në kontratën e qirasë përcaktohet koha e shfrytëzimit të sendit, por nuk përcaktohet

fillimi i shfrytëzimit, sikur ti thotë: ta dhashë shtëpinë me qira për një vit, pa e përcaktuar

prej kur fillon, atëherë validiteti i kontratës dhe shfrytëzimit është me lidhjen e kontratës.

Marrë parasysh argumentet e dy mendimeve konstatohet se mendimi i parë është më realë

dhe më i argumentuar.

Mirëpo nëse përcaktohet fillimi, por nuk përcakton fundi, sikur t’i thotë: Ta dhashë këtë

shtëpi me qira për çdo muaj me këtë çmim. Në këtë kontratë nuk ka përkufizim sepse muajt

vinë njëri pas tjetrit pa ndërprerë. Këtë formë të kontratës e lejuan Hanefitë por vetëm në

muajin e parë, që nënkupton se nëse përfundon muaji çdonjëra prej palëve ka të drejtë ta

anuloj kontratën.

Përfundimi

Kontrata është veprim juridik me anë të cilit një ose disa palë krijojnë ndryshojn ose shuajnë

një marëdhënie juridike. Ajo është elementi kryesor i marëdhënieve biznesore. Ajo duhet të

mbështetet në një shak të ligjshëm. Objekt i kontratës duhet të jetë i përcaktuar dhe i

përcaktueshëm. Kontrata duhet të ketë formën e saj ligjore. Qiraja është kontrata me të

cilën njëra palë detyrohet ti japë palës tjetër një send të caktuar me gëzim të përkohshëm

kundrejt një shpërblimi të caktuar. Qiraja lidhet me marreveshje dhe me ligj. Qiraja

regjistrohet kur ka objekt sende të paluajtshme me afat mbi 9 vjet. Uzufritki duhet të

regjistohet gjithmonë uzufrikti është e drejtë reale e përdorimit të një aktivi apo jo, si në

rastin e qirasë, një e drejtë e padisë kundër pronarit.

Një ndër aspektet dhe të drejtat e qiramarrësit në kontratën e qirasë është e drejta e

preferencës që konsiston në të drejtën e tij, që në fund të afatit në rast se qiradhënësi do të

120 Dr. Muhamed ZUHEJLI, El ukudul musemat-el beju- elmukajida –el ixhare, f.537, matbaa Halid b. Velid- Damask 1983.


lëshojë përsëri në qira sendin, të preferohet në raport me personat e tjerë, në lidhjen e

kontratës së re të qirasë. Flasim për të drejtën e preferencës, vetëm pasi të ketë mbaruar

afati i kontratës. Mendoj se e drejta e preferencës mund të ushtrohet edhe kur kontrata nuk

është lidhur me afat dhe ushtrohet me mbarimin e afatit ligjorë. Nuk mund të flasim për të

drejtën e preferencës, në rast kur një palë përdor të drejtën e heqjes dorë nga kontrata.

Një aspekt tjetër i rëndësishëm i kontratës së qirasë, ku ligji i ka dhënë fuqi juridike heshtjes

së palëve dhe mosveprimit të tyre, është e drejta e përtëritjes në heshtje e kontratës së

qirasë. Ligji, në kontratën e qirasë i ka dhënë rëndësi sjelljes së qiramarrësit që “vazhdon” të

mbajë sendin dhe sjelljes së qiradhënësit që “lejon” qiramarrësi të përdorë sendin edhe

mbas mbarimit të kontratës. Por, nuk do kuptohet se me pranimin e pagesave të qirasë, pas

mbarimit të kontratës, ai ka shprehur vullnetin për përtëritjen e kontratës. Kontrata e

përtërirë në heshtje rregullohet në të njëjtat kushte si kontrata e parë, por do të

konsiderohet e lidhur si kontratë me afat të caktuar. Mendoj se me shprehjen “kohëzgjatja

e saj caktohet si për qiratë me afat të caktuar”, kuptohet se kontrata e re e ripërtëritur do të

ketë të njëjtën afat si kontrata e qirasë së ripërsëritur. Por rekomandoj që ashtu si Kodi Civil

italian dhe ai francez, kontrata e ripërtërirë të quhet e lidhur me afat të pacaktuar, pasi

dihet se afati në kontratën e qirasë caktohet shprehimisht nga palët, ndërsa kontrata e

përtërirë konsiderohet si e lidhur në heshtje.

Rëndësi në kontratën e qirasë, paraqet dhe marrëdhënia midis palëve kontraktore dhe

vazhdimi i kësaj marrëdhënie edhe pas tjetërsimit të sendit objekt i kontratës së qirasë. Në

rastet kur kundrejtimi i kontratës është i kufizuar në kohë, afati do të fillojë të llogaritet në

momentin e lidhjes së kontratës dhe jo nga momenti i tjetërsimit të sendit. Kontrata e

qirasë që nuk ka një datë të saktë para tjetërsimti të sendit nuk mund t’i kundrejtohet të

tretit, pasi bazohet në prezumimin se ajo është lidhur mbas tjetërsimit të sendit dhe

personi i tretë nuk është i detyruar të respektojë një kontratë qiraje, e lidhur nga personi që

nuk ka të drejtën e administrimit të sendi.


LITERATURA

GOJANI, Skender, FJALOR I TERMINOLOGJIS JURIDIKE, Prishtinë 2013

SMAKA Dr.Sc. Riza., GOJANI Mr. Sc. Skender., E Drejta Biznesore, Prishtinë 2012

DAUTI, dr. Nerxhivane, E Drejta Kontraktuese – Praktikum, Prishtinë 2003,

Ligji Nr. 04/L-077 të Kontratës për Qiramarrëdhënie të Republikës së Kosovës

MUHAMED, dr. Zuhejli, El ukudul musemat-el beju- elmukajida –el ixhare, , matbaa

Halid b. Velid- Damask 1983.

ZUHEJLI, dr. Vehbe, El fikhul islamij ve ediletuhu 4/755, Darul fikr- Damask,

http://www.webcrawler.com/info.wbcrwl.301.1/search/web?q=renting+contract+form&cid=131812316

http://tatimineprone-rks.org/

http://jusufzimeri.com/?p=803


Shqipe Xhaferri, Flutura Domi - Rendesia e kontabilitetit per njesite ekonomike

Dr. Shqipe Xhaferri

Email: [email protected]

Lecturer, Aleksander Moisiu University

Durres Albania

Msc. Flutura Domi

Email: [email protected]

Lecturer, Aleksander Moisiu University

Durres Albania

Abstrakt

Në ekonominë e tregut ku ka hyrë vendi ynë, rregullimet ligjore dhe metodologjike kanë ndryshuar thellësisht. Shumëllojshmëria e njësive ekonomike, marrëdhëniet e tregut të lirë, roli i ndryshëm i kontrollit ekonomik, reduktimi i ndërhyrjes së shtetit dhe karakteristika të tjera, bënë që të ndryshojnë objektivat, roli dhe funksionet e kontabilitetit. Fakti që kontabiliteti luan një rol të rëndësishëm në plotësimin e nevojave për informacion të vërtetë dhe të saktë nga të gjithë sektorët e ekonomisë, bëri që pas rrëzimit të sistemit socialist, reformat në kontabilitet të ishin jetësore.

Marrja e vendimeve ekonomike varet në një masë të madhe nga cilësia dhe niveli i informacionit që zotëron. Informacioni cilësor dhe i besueshëm financiar që merret nga pasqyrat financiare të përgatitura nga standardet kombëtare të kontabilitetit. Shqipëria eshte perballur me ndryshime të mëdha duke shkuar nga një ekonomi e centralizuar tek një treg i lirë, i cili natyrisht kërkon ndryshime të mëdha në fushën e kontabilitetit. Ky fakt bëri të nevojshëm reformën e kontabilitetit dhe nevojën për legjislacionin fiskal. Kjo reformë luajti nje rol te rendesishem duke pasur parasysh nevojën që kishte qeveria dhe të gjithë sektorët ekonomikë, për informacionin e saktë dhe të besueshëm, si një faktor kyç për proçesin e marrjes së vendimeve.

Fjale kyce: kontabilitet, reforme, información, besueshmeri


1. Një vështrim i përgjithshëm mbi procesin e zbatimit të standardeve kombëtare të kontabilitetit në shqipëri

Në një ekonomi tregu, drejt së cilës është orientuar dhe po ecën tashmë ekonomia Shqipëtare, rregullimet ligjore ishin dhe vazhdojnë të jenë thelbësore dhe mjaft të ndryshme nga ato të një ekonomie të centralizuar. Këto rregullime kontabël synojnë gjithashtu përmiresimin e kontabilitetit si një mjet në shërbim të nevojave të përdoruesve të brendshëm dhe të jashtëm të informacionit kontabël e financiar. Ashtu si çdo vend tjetër edhe Shqipëria ka kaluar periudhën e saj të tranzicionit në fushën e kontabilitetit. Reformat në sistemin kontabël, nisen nga fillimi i vitit 1993 dhe kishin si objektiv vendosjen e një sistemi kontabël në përputhje me kërkesat e ekonomisë së tregut duke marrë parasysh direktivat e Bashkimit Europian. Këto reforma në mënyrë grafike paraqiten në tre faza si vijon (Ujkani, M. 2013):

Grafiku 1: Reformat në sistemin kontabël

Ekonomi e centralizuar Ekonomi Tregu

deri në vitin 1993 deri në vitin 2008 2008 e në vazhdim

Plani Kontabël i Standardet Kombëtare

Përgjithshëm të Kontabilitetit

Historia e kontabilitetit në vendin tonë fillon me planin e parë të llogarive të hartuara nga Jani Vreto për nevojat e biznesit të tij dhe pas formimit të shtetit të pavarur Shqiptar ndeshen organizimet e para kontabël për evidentimin e të ardhurave dhe shpenzimeve të buxhetit të shtetit. Konsolidimi i shtetit Shqiptar dhe vendosja e mbretërisë solli sanksionimin juridik të regullave kontabël dhe përdorimin në shkallë të gjerë të partisë dyfishe, si parim bazë në regjistrimet kontabël. Këto regullime filluan gjatë vitit 1929 kur u ngrit dhe Drejtoria e parë e Kontabilitetit në Shqipëri. Në vitet e pasclirimit, kontabiliteti, si teknikë e regjistrimit dhe evidentimi i veprimtarisë ekonomike të ndërmarrjeve dhe institucioneve shtetërore, u modernizua dhe u zgjerua fusha e zbatimit të tij. Por kontabiliteti modern në kuptimin e mirëfilltë të fjalës fillon që në periudhën e mbretërisë, ka vazhduar në periudhën e socializmit dhe është përsosur dhe përshtatur drejt ekonomisë së tregut këto vitet e fundit. Për dyzetepesë vjet i ka shërbyer ekonomisë së centralizuar. Fakti që kontabiliteti luan një rol të rëndësishëm në plotësimin e nevojave për informacion të vërtetë dhe të saktë nga të gjithë sektorët e ekonomisë, bëri që pas rrëzimit të sistemit socialist, reformat në kontabilitet të ishin jetësore. Kështu sistemi i mëparshëm ekonomik para vitit 1993 e përdorte kontabilitetin vetëm si një mjet për të plotësuar kriteret e planifikimit dhe të ruajtjes së pronës (Naço M., Gaxha V.; 2008).


Tashmë reformat kontabël synonin dhe mundësuan që kontabiliteti të mund të siguronte informacione të nevojshme për drejtuesit e njësive ekonomike për marrjen e vendimeve ekonomike në kushtet e një ekonomie tregu. Në këtë kuadër reformash u hartua Plani i Përgjithshëm Kontabël (PPK) i vitit 1993, i cili u zbatua pa shumë vështirësi dhe me kosto të ulët, të sigurojë një vazhdimësi të fortë midis teknikave të kontabilitetit para dhe pas vitit 1993, ku kontabiliteti u riorganizua mbi bazën e shoqërive tregëtare me synimin kryesor dhënien e infomacionit përdoruesve për qëllime vendimarrjeje, duke zëvendësuar kontabilitetin e prodhimit me specifikat sipas degëve të ekonomisë, e cila ishte karakteristikë thelbësore e atij sistemi kontabël.

Në Janar të vitit 1993 Parlamenti miratoi Ligjin nr. 7661 datë 19.01.1993 “Për Kontabilitetin” që shënon dhe reformën bazë të kalimit nga një ekonomi e centralizuar në një ekonomi tregu, duke kodifikuar parimet kontabël themelore përgjithësisht të pranuara në shkallë ndërkombëtare si dhe një sërë normash kontabël në pajtim me kërkesat dhe kushtet ekonomike të vendit tonë. PPK i vitit 1993, i cili u zbatua me qëndrueshmëri gjatë këtyre viteve shërbente si një manual kontabël për të gjithë profesionistët. Ai përmbante përkufizime, koncepte, rregulla kontabiliteti dhe rregulla vlerësimi. Pasqyrat financiare në përgjithësi jepnin një paraqitje të strukturuar të gjendjes financiare dhe performancës së veprimtarisë. Po ashtu në ligjin “Për kontabilitetin” janë të përcaktuara për herë të parë konceptet kontabël si: vijimësia, kujdesi, kostoja historike, vlera neto e realizueshme etj, në përputhje me Direktivat e Bashkimit Europian (BE) për kontabilitetin.

Në rrugën historike gjatë zhvillimit dhe modernizimit të kontabilitetit janë patur parasysh përvojat botërore, sidomos ajo Italiane, Sovjetike dhe dekadat e fundit kryesisht ajo Franceze dhe kontinentale Europiane. Këto përvoja janë përshtatur dhe zbatuar në kushtet konkrete të ekonomisë Shqipëtare dhe kanë formuar një traditë kontabël të pasur, mbi bazën e së cilës janë përgatitur dhe kanë punuar një gjeneratë e tërë kontabilistësh dhe financierësh në të gjithë vendin. Proçeset e reja të transformimit të shoqërisë Shqiptare shtruan nevojën e kryerjes së reformave të thella në fushën e kontabilitetit si një disiplinë, e cila karakterizohet si gjuha e biznesit.

2. Faktorët e zbatimit të kontabilitetit Arsyeja për ndryshimet në parimet e kontabilitetit në mes vëndeve të caktuara mund të jetë ngaqë ato ndryshojnë në nivelin e zhvillimit ekonomik, në sistemin juridik, në sistemin e taksave, në intensitetin e tregut të kapitalit, në tipare politike dhe kulturore, etj.

Disa nga faktorët që ndikojnë në proçesin e zbatimit kontabël evidentohen si vijon;

a) Sistemi ligjor

Sistemi ligjor i një vendi ndikon kryesisht në parimet e kontabilitetit. Evidentohen dy grupe kryesore nga pikpamja e sistemit ligjor:


“Sistemi i bazuar në ligj” (Code Law), i ashtuquajturi “sistem i ligjit të përbashkët” (tipik pothuajse në të gjitha vëndet Europiane, përfshirë edhe Shqipërinë, përveç Mbretërisë së Bashkuar dhe Japonisë). Parimet e sistemit të raportimit financiar dhe të standardeve të kontabilitetit (veçanërisht në lidhje me parimin e të qënit i kujdesshëm) dallojnë shumë nga njëri-tjetri. Në “sistemin e bazuar në ligj” standardet e kontabilitetit janë të përcaktuara nga Parlamenti në ligje dhe Ligji i Kontabilitetit është mjaft i përgjithshëm. Ai nuk përmban rregulla të veçanta, por ka një rregullim të përgjithshëm të njëjtë për të gjitha njësitë ekonomike. Prandaj në qoftë se njësitë ekonomike do të përballen me probleme të veçanta, ato do të mund të kërkojnë nevojën për ligjet e tjera.

Kurse sipas “Sistemi i ligjit zakonor” (Common Law) hartohen rregulla më të detajuara. Për raste të veçanta zbatohen rregullat e përbashkëta të përgjithshme zakonore (vënde të tilla janë SHBA, Kanada, Australi apo Zelandë të Re). Në vëndet e sistemit të ligjit zakonor, standardet e kontabilitetit nuk varen nga ligji, por organizatat profesionale organizojnë rregullat e kontabilitetit. Prandaj është sektori privat, i cili përcakton rregullat e kontabilitetit dhe jo ligji (Choi et al., 2002). Detyra e sistemit ligjor në këtë sistem është më tepër që të japë një përgjigje për një rast specifik sesa për të formuluar rregulla të përgjithshme për të ardhmen (Choi et al.,2002). Këto vënde janë shumë të orientuara drejt tregut dhe investitorët besojnë shumë më tepër në pasqyrat financiare sesa në shtetet e tjera. Publikimi i këtij informacioni është vendimtar dhe raportimi financiar është i qartë dhe shumë më tepër është në mbështetjen e nevojave informative të aksionerëve dhe të palëve të interesuara.

b) Sistemi i Taksave

Studimi i këtij faktori lidhet me një pyetje kyçe e cila mund të formulohet me faktin “se sa legjislacioni tatimor ndikon në raportimin financiar kontabël dhe më konkretisht në matjen kontabël të elementeve të pasqyrave financiare”. Në Francë dhe Gjermani ligjet tatimore funksionojnë duke ndikuar në rregullat e kontabilitetit (Nobes and Parker, 2000). Belgjika, Italia dhe Japonia aplikojnë parime të ngjashme dhe ligjet tatimore kanë ndikim të fortë në pasqyrat financiare. Në SHBA dhe në Mbretërinë e Bashkuar rregullat e kontabilitetit ndryshojnë plotësisht nga rregullat tatimore. Kjo vlen edhe për Holandën. Në vëndet me rregullim ligjor sipas ligjit të së drejtës zakonore, rregullimi tatimor dhe rregullimi kontabël hartohen në mënyrë të veçantë. Vëndet me rregullim ligjor sipas ligjit të së drejtës kanë tendencë të kenë rregulla të përbashkëta midis raportimit tatimor dhe raportimit financiar (Meek G. K., & Thomas W. B. 2003).

Ekzistojnë tri lloje të sistemeve tatimore. Sistemi i parë i referohet atyre vëndeve ku “rregullat tatimore dhe rregullat e raportimit financiar janë të pavarura tërësisht, ose në pjesën më të madhe, të pavarur nga njëri-tjetri” (Miti M.2008). Në llojin e dytë të rregullimit të sistemeve të taksave, ka “një sistem të përbashkët - ku më shumë dominojnë rregullat e raportimit financiar të cilat përdoren edhe nga organet tatimore”. Në këto sisteme autoritetet tatimore nuk hartojnë rregulla të detajuara për llogaritjen e të ardhurave të tatueshme. Deklarimet janë tërësisht ose kryesisht bazë e


llogaritjes së detyrimeve tatimore. Kjo jep nxitje për menaxherët e një njësie ekonomike për të zgjedhur metoda, të cilat minimizojnë detyrimet për tatimin.

Sistemi i tretë përfshin vëndet “që kanë një sistem të përbashkët - ku më shumë dominojnë rregullat tatimore, të cilat përdoren për qëllime të raportimit financiar”. Në këto sisteme, autoritetet tatimore kanë vendosur rregulla të hollësishme, të cilat duhet të ndiqen në hartimin e pasqyrave financiare për raportimin tatimor. Si përfundim mund të themi se praktikat e kontabilitetit ndryshojnë në mbarë botën. Këto dallime kombëtare në kontabilitet janë, “produkt i një sërë faktorëve të mjedisit të një natyre ekonomike, politike dhe kulturore”.

Tabela 1. Filozofi të ndryshme në Kontabilitet (ndryshuar: Achleitner, 2000 :15)

Modeli Europës Faktorët Modeli Anglo-Amerikan

Kontinentale Sistemi Ligjor

Ligje të përbashkëta; numër i Ligji i kodifikuar; ndikuar kufizuar i rregulloreve. shumë nga konceptet ligjore.

Ligjet tatimore përcaktojnë

metodat e vlerësimit, metodat Ligjet tatimore janë të

e regjistrimit të transaksioneve Sistemi tatimor pavarura nga kërkesat

ekonomike dhe te paraqitjes së të njesise kombëtare të pasqyrave financiare kontabilitetit

Është e kuptueshme se për çdo vënd është e vështirë që të heqi vetë dorë nga filozofia e tij kontabël në mënyrë që të marrin pjesë në proçesin e zbatimit. “Siç pritej të dy botët e kontabilitetit kanë luftuar për të mbajtur dhe për të ruajtur epërsinë e mjedisit të tyre tradicional dhe të nivelit ndërkombëtar”.

3. Zhvillimi i rregullimit kontabël në disa vende të rajonit

Në këtë punim, qëllimi i kësaj c ë s h t j e j e është që të japë një paraqitje krahasuese të rregullimit kontabël me vendet e tjera të rajonit me të cilat Shqipëria ka ngjashmëri ekonomike, politike, kulturore apo dhe afërsi gjeografike. Nga ky krahasim mund të gjykohet mbi zhvillimet në fushën kontabël dhe mbi koherencën e zhvillimeve të rregullimit kontabël në këto vende (Nobes C.W. 1998).


Janë përzgjedhur vendet me ngjashmëri politike (ish-vendet komuniste të tilla si Maqedoni, Rumani) si dhe vende jo me ngjashmëri politike, por me afërsi gjeografike dhe me objektiva ekonomike dhe integrimi ekonomik të ngjashme (të tilla si Greqi, Itali, Turqi). Mund të evidentohet lehtësisht se pavarësisht nga dallimet kulturore, ekonomike apo politike, Shqipëria ka ecur me të njëjta rritme të rregullimeve në fushën kontabël në lidhje me këto vende të trajtuara.

Tashmë dihet që Bashkimi Europian bëri përpjekje për harmonizimin e standardeve të kontabilitetit të shteteve anëtare përmes rregulloreve, direktivave, deklaratave zyrtare dhe rekomandimeve në vitin 1970 dhe në vitin 1980. Qëllimi i një rregulloreje të përbashkët të kontabilitetit dhe raportimit financiar vjen nga Traktati i Romës (i datës 25 Mars 1957), i cili ka përcaktuar katër liritë, domethënë lëvizjen e lirë të mallrave, lëvizjen e lirë të kapitalit, lëvizjen e lirë të personave dhe lëvizjen e lirë të shërbimeve (Rahman A., Perera H. & Ganeshanandam S.; 1996). Në mënyrë që të plotësojnë kërkesat e lëvizjes së lirë të kapitalit brenda Bashkimit Europian, është e nevojshme për të siguruar transparencën dhe saktësinë e të dhënave të kontabilitetit dhe raportimit financiar (Tsalavoutas I. & Evans L., 2010). Rregullimi i zakonshëm i kontabilitetit në Bashkimin Europian është hierarkik. Rregullat themelore janë paraqitur me poshtë;

Rregulloret

Rregulloret janë të detyrueshme dhe ato hyjnë në fuqi drejtpërdrejt, pa ratifikimin e shteteve anëtare. Lidhur me standardet e kontabilitetit një nga rregullat më të rëndësishme të Parlamentit Europian dhe Këshillit të Bashkimit Europian është 1608/2002 i 19 Korrikut 2002. Kjo rregullore përmban për shëmbull se kompanitë e regjistruara në tregun e aksioneve që nga viti 2005 janë të angazhuara që të paraqesin pasqyrat e konsoliduara financiare të përpiluara në përputhje me SNK-të dhe SNRF- të. Është e drejta e shteteve anëtare për të vendosur nëse ata i detyrojnë kompanitë që zhvillojnë aktivitet në vëndet e tyre për të përdorur SNK-të dhe SNRF-të për hartimin e pasqyrave financiare.

Direktivat

Direktivat janë përcaktuar si korniza ligjore të Bashkimit Europian, duke përcaktuar kriteret dhe kërkesat që duhet të plotësohen në ligjin kombëtar, për këtë arsye ato duhet të jenë rregullore afatgjata. Direktivat janë si më poshtë.

- Direktiva 78/660/EEC 4 në lidhje me pasqyrat financiare të njësive ekonomike;

- Direktiva 83/349/EEC 7 në lidhje me deklaratën e konsoliduar financiare;

- Direktiva 86/635/EEC 8 në lidhje me procedurën e çertifikimit të operacioneve të

kontabilistëve të çertifikuar publik në krye të mbikqyrjes dhe kontrollin e pasqyrave financiare.


Direktivat përmbajnë informacionin minimal të kërkuar në lidhje me raportimin financiar, strukturën e detyrueshme të llogarisë fitim - humbje dhe të situatës financiare, kriteret e vlerësimit të aktiveve, përcaktimi i rregullave në deklaratën e thjeshtuar financiare, si dhe mënyrën e publikimit. Direktivat e kontabilitetit synojnë sigurimin e saktësisë dhe transparencës, në përputhje me sigurimin e informacionit të besueshëm për gjendjen financiare të një kompanie. Në vijim do të paraqitet shkurtimisht proçesi i zbatimit të standardeve të kontabilitetit nga disa vënde të rajonit, në përputhje me Standardet Ndërkombetare të Kontabilitetit, të cilat shërbejnë për të krijuar një imazh të proçesit të zbatimit të SNK/SNRF-ve.

PERFUNDIME DHE REKOMANDIME

Zbatimi me korrektësi i standardeve të kontabilitetit nënkupton trajtimin në tërësi dhe jo disa prej tyre. Komuniteti i biznesit, e sidomos drejtimi i lartë i tyre duhet të kuptojë se pasqyrat financiare nuk hartohen vetëm për zyrën e tatimeve, por edhe për shumë përdorues të tjerë. Në këtë kontekst unë mendoj se një zgjidhje shumë më efikase drejt ndërgjegjësimit të biznesit për zbatimin e detyrueshëm të Standardeve të Kontabilitetit do të ishte edhe një ndryshim shtesë në Ligjin “Për Kontabilitetin dhe Pasqyrat Financiare” që ka të bëjë me vendosjen e penaliteteve përkatëse në raste shkelje të tij. Fryma liberale e zbatimit të ligjit nuk ndihmon në këtë rast në proçesin e integrimit pasi mungesa e penaliteteve është një nga arsyet pse standardet nuk kanë gjetur zbatim në një pjesë të njësive ekonomike.

Nën proçesin e edukimit të mësuarit e profesionit duhet të jetë një proçes i cili fillon në shkollë dhe vazhdon pambarim gjatë ushtrimit të tij. Me këtë duhet të kuptojmë që arsimi universitar duhet të japë bazat teorike të profesionistëve të ardhshëm kontabël dhe për këtë duhen riparë kurrikulat dhe programet përkatëse.

Organizatat profesionale trajnimin dhe kualifikimin e vazhdueshëm të hartuesve të pasqyrave financiare duhet ta konsiderojnë si parësore në punën e tyre, duke i azhornuar programet me ndryshimet që bëhen në trajtimin e standardeve nga organizmat përgjegjëse përkatëse si dhe duke reflektuar në to probleme të dala nga praktika dhe që kërkojnë zgjidhje.


Referenca

Achleitner A. (2000): International-Accounting-Standards: Ein Lehrbuch zur internationalen Rechnungslegung, Franz Vahlen GmbH, München, 2. Auflage. Choi F.S et.al. (2002). “International Accounting” Prentice Hall, New Jersey, 4th edition. KKK (2008) “Sfidat e aplikimit për herë të parë të SKK dhe SNRF dhe problematikat e tyre”, Tryeza e Rrumbullakët Meek G. K., & Thomas W. B. (2003). A review of market-based international accounting research. Journal of International Accounting Research, 3(1), 21–41. Naço M., Gaxha V.; (2008) “Implementation of national accounting Standards and its problems in Albanian Reality” MIBES 2008 829-842 Nobes C. W., & Parker, R. (2004). Comparative international accounting (8th ed.). London: Prentice Hall. Nobes C.W. (1998). Towards a general model of the reasons for international differences in financial reporting. Abacus, 34, 162–187. Rahman A., Perera H. & Ganeshanandam S.; (1996). “Measurement of Formal Harmonization in Accounting: An Exploratory Study” Accounting and Business Research, 26(4): 325-339 Tsalavoutas I. & Evans L. (2010) “Transition to IFRS in Greece: financial statement effects and auditor size”, Managerial Auditing Journal, vol. 25, no. 8: 814-842

http://www.doktoratura.unitir.edu.al/wp-content/uploads/2014/01/Doktoratura-Mirela-Ujkani-Fakulteti-i-Ekonomise-Departamenti-i-Kontabilitetit.pdf


Zeliha Perquku - Kutllovci - Menaxhimi dhe Standardet e Udhëheqjes ne Shkolla Zeliha Perquku - Kutllovci - Master i Udhëheqjes ne Arsim, Fakulteti i Edukimit Universiteti i Prishtinës - Kosovë Shkolla Fillore ,,Naim Frashëri” Vushtrri e-mail: [email protected]

Abstrakti

Shkolla në Kosovë, për fat të keq, është në një gjendje jo mirë të organizuar dhe për pasojë

pritjet dhe rezultatet nuk janë të nivelit të dëshirueshëm dhe nuk premtojnë. Shkolla si një

sistem që është krijuar nga shoqëria, për interesa të vet shoqërisë për shumë shkaqe e për

pasojë është larg shkollës që ne synojmë – shkollën cilësore. Përkundër faktit se vendet e

Evropës Juglindore, por edhe Kosova, janë në proces të reformave fundamentale të sistemit

të arsimit akoma ka dallime të mëdha në mundësi për pjesëmarrje në arsim, si dhe në

cilësinë e rezultateve të arsimit. Korniza e re ligjore në Kosovë, synon që të krijoj një

autonomi më të madhe për udhëheqësin/drejtorin e shkollës, dhe një nga komponentët më

të rëndësishëm të këtij decentralizimi është autonomia financiare e shkollës. Për qëllim të

ndryshimit të gjendjes në arsim, dhe përshtatjes së arsimit me nevojat e komunitetit,

reforma në arsim synon të përcaktoj qartë edhe rolin e faktorëve tjerë jashtë ministrisë të

cilët janë të përfshirë drejtpërdrejt në ndryshimet që duhet të ndodhin në arsimin në

Kosovë. Për këtë arsye, kjo kornizë e re ligjore ka përcaktuar bazën e veprimit, rolin edhe

përfshirjen në procesin e mësimit të qeverisjes lokale, Drejtori i Shkollës, Këshilli Drejtues i

Shkollës, Mësimdhënësit, Këshilli i nxënësve dhe Këshillit të prindërve. Të gjithë këta

faktorë, janë një risi në sistemin e arsimit në Kosovë dhe për këtë përbëjnë atë që ndryshe

njihet si agjentët e ndryshimit në arsim.

Fjalët kyçe: Shkolla, Këshilli drejtues, Udhëheqja, Menaxhimi


HYRJE

Qëllimi i këtij punimi është i lidhur me identifikimin e faktorëve më të shpështë që sjellin

ndryshime në procesin mësimor, mirëpo edhe në udhëheqjen dhe meanaxhimin e shkollës

si një organizatë e tërë e cila merret me edukimin e brezave të ri. Arsimi mbart dhe

reflekton vlerat e shoqërisë që jemi, dhe të asaj që duam të jemi. Shoqëria e sotme është

gjithmonë në lëvizje, gjë e cila kërkon aftësi aplikimi e adaptimi të dijeve. Shoqëria që duam

të jemi është e bazuar në dije. Objektivi i shkollës është ti ofrojë nxënësit në kombinim, si

mundësinë për të mësuar me sukses edhe atë për zhvillim moral e kulturor. Kështu që

standardi i kërkuar i të nxënit arrihet kur mësimi e aplikimi i njohurive përfshijnë

komunitetin dhe kur arrihet që udhëheja në shkollë të përfshijë nevojat e komunitetit ku ajo

është e vendosur.

Shkolla në Kosovë, për fat të keq, është në një gjendje jo mirë të organizuar dhe për pasojë

pritjet dhe rezultatet nuk janë të nivelit të dëshirueshëm dhe nuk premtojnë. Shkolla si një

sistem që është krijuar nga shoqëria, për interesa të vet shoqërisë për shumë shkaqe e për

pasojë është larg shkollës që ne synojmë – shkollën cilësore. Përkundër faktit se vendet e

Evropës Juglindore, por edhe Kosova, janë në proces të reformave fundamentale të sistemit

të arsimit akoma ka dallime të mëdha në mundësi për pjesëmarrje në arsim, si dhe në

cilësinë e rezultateve të arsimit. Korniza e re ligjore në Kosovë, synon që të krijoj një

autonomi më të madhe për udhëheqësin/drejtorin e shkollës, dhe një nga komponentët më

të rëndësishëm të këtij decentralizimi është autonomia financiare e shkollës. Për qëllim të

ndryshimit të gjendjes në arsim, dhe përshtatjes së arsimit me nevojat e komunitetit,

reforma në arsim synon të përcaktoj qartë edhe rolin e faktorëve tjerë jashtë ministrisë të

cilët janë të përfshirë drejtpërdrejt në ndryshimet që duhet të ndodhin në arsimin në

Kosovë. Për këtë arsye, kjo kornizë e re ligjore ka përcaktuar bazën e veprimit, rolin edhe

përfshirjen në procesin e mësimit të qeverisjes lokale, Drejtori i Shkollës, Këshilli Drejtues i

Shkollës, Mësimdhënësit, Këshilli i nxënësve dhe Këshillit të prindërve. Të gjithë këta

faktorë, janë një risi në sistemin e arsimit në Kosovë dhe për këtë përbëjnë atë që ndryshe

njihet si agjentët e ndryshimit në arsim.

Të arriturat e reja në të gjitha fushat shkencore kërkojnë adaptim dhe përpunim didaktik të

tyre nëse dëshirojmë që ato të gjejnë vend në planet dhe programet mësimore. Aktualizimi i


mësimit është domosdoshmëri e kohes determinante e mësmit bashkëkohor. Në të

kundërtën shkolla do të ngel mbara kohës, ajo do të vendnumëroj dhe nuk do të jetë në

gjendje që ti pergatis të rinjët për tu ballafaquar me sfidat e kohes dhe jetës.

UDHËHEQJA DHE NOCIONI I SAJ

Në praktiken arsimore ne përdorim, përpos “menaxhimit” edhe nocionet drejtim dhe

qeverisje. Qeverisja mund të definohet si bashkësi e masave dhe e aktivitetev për sigurimin

e një shkalle më të lartë të organizimit me qëllim të arritjes së sezultatev më optimale, ose

edhe si mënyrë e zgjedhjes se alternativave qeverisëse që mundësojnë arritjen e synimeve –

vizioneve.

Qeverisja realizohet me marrejen e vendimeve me të cilat përmbushet misioni i përcaktuar i

shkolles. Qeversija është një profesion që kërkon aftësi të lartë profesionale sidomos aftësi

organizuese dhe vendimëmarrëse121.

Udhëheqja është pjesë e qeverisjes. Ndryshe nga qeverisja e cila merr vendime strategjike

udhëheqja merr vendime operative. Qeverisja, pra, është strategji, ndërsa udhëheqja është

taktikë. Njerëzit nuk dëshirojnë të qeverisen, ata dëshirojnë që dikush t’i udhëheq. Nëse

dëshironi të drejtoni dikë, drejtojeni veten tuaj. Bëjeni atë mirë dhe do të jeni të gatshëm të

ndërpritni drejtimin dhe ti kushtoheni udhëheqjes122.

Në vazhdim po japim edhe një mundësi për të reflëktuar për udhëheqjen:

Të dishë të bësh një punë është rezultat pune;

T’u tregosh të tjerëve është arritje e mësuesve;

Të kujdesesh që mundet të bëjnë të tjerët, është arritje e menaxherit;

T’I frymëzosh të tjerët që punën ta bëjnë më mirë është arrije e udhëheqësit;123

Mendoj se është plotësisht e qartë se qeverisja dhe udhëheqja janë qelës dhe instrument

kryesor për një shkollë të efektshme.

121 Shih “Qeverisja dhe udhëheqja në arsim” nga autori: Dukagjin Popovci, Prishtinë 2003;

122 Hyseni H., Mita N., Salihaj J., Pupovci D. : Qeverisja dhe udhëheqja në arsim, KEC, Prishtinë, 2003 123. Po aty


Dallimet ndërmjet qeverisjes dhe udhëheqjes

Qeverisja, shikuar nga aspekti hiarerkik është funksion kryesor i organizimit. Me të sigurohet

lidhshmëria dhe funksionimi i organizates me mjedisin e jashtëm. Te qeverisja, fuqia sociale

përdoret në procesin e vendimëmarrjes, ndërsa te udhëheqja, forca dhe fuqia sociale

përdoret për realizimin e

vendimit.Si konkluzion, raporti i qeverisjes me udhëheqjen do të mund të përcaktohej si

raport ndërmjet strategjisë dhe taktikes124.

MENAXHIMI I NDRYSHIMEVE NE SHKOLLË

Gjendja aktuale e të rinjëve tanë vazhdon që të mbetet gjithnjë nga problemet më

shqetësuese, është një çështje në rend të dites, arsye për të cilen është e udhes dhe e

domosdoshme që institucionet përkatëse, si shkollat organizatat apo qendrat arsimore të

tregohen të vëmendshme ndaj problemeve, me të cilat po përballen të rinjtë e vendev tona,

sepse përmes këtyre institucioneve educative arrihet më lehtë sjelljet negative të të rinjëve.

Nëse ndalemi pak rreth institucioneve shkollore dhe bëjmë krahasime me vitet e

mëparshme, raportet mësimdhënës – nxënës kanë ndryshuar në kahe pozitve ndonëse rritja

e pavarsisë tek nxënësit shpeshherë duket se po i kalon kufijtë e normales. Si rrjedhoj e këtij

ndryshimi pozitiv në raportet mësimdhënës – nxënës janë raportet e afërta bashkëpunuese,

bashkëvepruese, të hapura qka le të kuptohet se kjo reform, që po i bëhet arsimit në tërsi ka

nisur të japë orientimet e qarta aktuale dhe prioritete strategjike për të ardhmen, qka

përbën bazen zhvillimore dhe garanton prioritete dhe objektiva konkrete të shoqëruara me

faktor të ndryshëm, të cilët kanë ndikuar ndjeshëm me vendosjen e një raporti të ri në

ripërtritjes të mardhënive mësimdhënës – nxënës125.

124 Po aty

125 Shih. “Plani Strategjik I Arsimit ne Kosovë” …

QEVERISJA

Udhëheqja Fuqia sociale në vendmimatrrje operative

Fuqia sociale në vendmimatrrje strategjike


Punëtorët e arsimit-udhëheqësit e shkollës duhet të shohin veten të shihen nga të tjerët si

njohës e specialist të dinamikës së ndryshimit. Në këtë kuadër, udhëheqësit e shkollës apo

drejtorët kan rolin kryesor prijetar të procesit të ndryshimeve që ndodhin në shkollë. Andaj

nga cilësitë dhe aftësitë e drejtorit të shkollës varet edhe procesi i implementimit të

ndryshimeve në shkollë. Udhëheqësit e shkollës duhet të jenë të pajisur me njohuri për të

implementuar strategji bashkohore të duhëheqjes së shkollës. Meqë strategjitë janë mjetet

dhe mënyrat e arritjes së misionit, vizionit dhe qëllimeve të shkollës drejtt përcaktimit të

rrugës dhe vlerave të caktuara shkollës. Për këto arsye udhëheqësi i shkollës duhet të

cilësohet me disa aftësi126:

Të menduarit strategjik

Vetëdije strategjike

Aftësi të planifikimit strategjik

Udhëheqja bashkëkohore në shkollë duhet të ndryshoj konstrukcionin e tyre, të jenë më pak

të varur nga imponimet, më shum të orientuar në studimin e situatave të përshtatshme për

të zhvilluar potencialet në drejtim të të nxënit autonom, konstruktivist, kontekstual, social,

shumëfunksional dhe të nxënit global. Kjo do të ndikoj që shkolla të transformohet në një

institucion bashkëkohor në të cilat manifestohen raporte të ndryshme dhe potenciale

zhvilluese.

Nxënësit kanë ide dhe mendime shumë të mira për të ndryshuar dhe përmirësuar shkollen.

Ata janë burim që mund të shfrytëzohen gjerësishtë për sjelljen e ndryshimeve.

Pjesmarrja e prindërve – janë agjentë e jashtëm të ndrysimit të ndryshimit të shkollës.

Pjesmarrja e tyre në ndryshimin dhe përmirësimin e shkollës është në interes të tyre, por

edhe në interes të shkollës. Prindërit janë të interesuar që fëmijët e tyre të përparojnë sa

më mirë në shkollë, por edhe shkolla është e interesuar që të ketë mbështetjen e tyre në

veprimtarinë e saj127. Prindërit nuk i pengojnë ndryshimet në shkollë, por, përgjithësishtë,

ata nuk thirren në rolin e agjentit të ndryshimit. Në shkollat shtetërore funksioni drejtues

gjendet në komuna ose në MASHT.

126 Shih. Aferdita Mulla, Ligjerata të autorizuara, 2010/11 127 “Pjesëmarrja e Prindërve në Jetën e Shkollës në Kosovë-një rrugë drejt ndryshimit”. Qendra për Arsim e Kosovës.


STANDARDET E DREJTUESIT TË SHKOLLËS

Në hartimin e standardeve të drejtorit të shkollës janë pasur parasysh disa momente të

rëndësishm si:

Përvoja e krijuar për hartimin e standardeve në fusha të tjera të reformës arsimore,

veçanërisht të atyre të mësuesit në arsimin parauniversitar.

Boshëlloku i madh në fushën e drejtimit dhe administrimit të shkollës

Konsulidimi i mendimit se nëpermjet standardeve sigurohet rruga më e mirë për

përmirsimin e fushave të ndryshme, qe lidhen me drejtimin e shkollës (si liçensimi,

programet e formimit dhe vlersimi i nxënsëve etj.)

Në mënyrë që standartet t’i sherbejnë perspektivave të reja mbi drejtimin e shkollës,

metodologjija e hartimit të tyre u fokusua në dy drejtime:

Në njohjen dhe studimin e varësive ndërmjet drejtimit të shkollës dhe rezultateve të

saj, e veçanërisht në lidhje me arritjet e nxënsve.

Në studimin e tendencave të pranishme në shoqërinë e sotme dhe në arsim, të cilat

lidhen me pikëpamjet mbi drejtimin e shkollës.

Drejtimi efektiv i shkollës

Synimi kryesor i drejtuesit të shkollës është që të sigurojnë drejtim dhe menagjim

professional, me synim rritjen e përmisimit dhe suksesit për shkollën.Drejtuesi është

përgjegjës për krijimin e një mjedisit edukativ, nxitës, motivues e produktiv për stafin dhe të

gjithë nxënsit.Drejtuesi është udheheqësi professional në shkollë dhe bashkë më të gjitha

institucionet qo veprojnë në shkollë.

Udhëheqja me resurse financiare të shkollës

Një nga aspektet e reformës së sistemit të arsimit fillor në Kosovë është edhe autonomia

financiare e shkollës. Kjo nënkupton se shkollës i ndahet buxhet i caktuar nga Drejtoria

Komunale e arsimit sipas kushteve dhe kritereve të parapara me ligjin për arsimin fillor. Në

mënyrë që udheqëja me resurse financiare të shkollës të jetë efektive dhe në funksion të

ndrysnhimeve në shkollë, në kuadër të këtij koncepi duhet të përfsnhihet128:

Udhëheqja me resurse materiale-financimi

Udhëheqja e shpenzimeve

Udhëheqja me rezultate

128 Aferdita Mulla, Ligjerata te autorizuara 2010/11


Për të funksionuar si duhet dhe për të përmbushur misionin e saj, shkolla duhet të ketë

resurse materiale e financiare. Ndërsa udhëheqësi i i shkollës dunhet të ketë kompetenca

po njohuritë e mëposhtme129:

Të posedoj njonhuri dhe shkathtësi bazike për zbatimin e politikës financiare

Të përcjellë zhvillimin e nocioneve financiare dhe të njejtat ti plikoj gjatë menaxhimit

Transparencë dhe qartësi të udhëheqësit në financa

Arsimim dhe edukim plotësues në fushën e financave etj.

Qëllimi i standardve të shkollës.

Qëllimi i standardve të drejtuesit të shkollës është të :

Përcaktojnë komponentët e përgjithësisë dhe të spëcifikojnë pritshmëri nga të gjithë

aktorët e shkolles.

Informojnë dhe nxisin drejtuesit në shërbim dhe ata që aspirojnë të jenë të tillë.

Të sigurojnë një mjet për përdorim nga drejtuesit në punën e përditëshme dhe ato

që punojnë me to.

Të sigurojnë një platformë për zhvillim professional dhe veprime konkrete.

Përdorimi i standardeve të drejtuesit te shkollës në praktikë

Duke pasur parasysh qëllimet e standardeve, duket qartë se ato kanë një sërë

mundësish zbatimi dhe mund të përdoren nga institucionet:

Nga MASH për të realizuar strategjinë përkatëse në përcaktimin e drejtorit të

shkollës si profesion.

Nga IKT për të hartuar programet të përgatitjes dhe trajnimit të drejtuesit të

shkollave , në mënyr që të minimizohet spontaniteti që aktualisht ekzistonë në këtë

drejtim.

Nga institucionet publike e private, vendase apo të huaja që ofrojnë shërbime në

drejtim të realizimit të kërkesave të standadeve.

Nga universitetetqë përgatisin mësues, për përfshirjen në kurrikulë të fushave të

caktuara të standardve.

Nga drejtorët e shkollav për të ballafaquar punën e tyre, duke I konsideruar

standardet si objektiva.

129 Po aty


PARAQITJA E REZULTATEVE TE HULUMTIMIT

Më poshtë po ju prezantojmë përpunimin e të dhënave te nxerruara përmes programit të

statistikave SPSS (Statistical Package for the Social Science) ku janë nxerrur te dhënat me

anë te pyetësorit hulumtues te bërë nepër shkolla te Repubilës se Kosovës kryesisht ne

Komunën e Vushtrris.

Në këte pyetësor janë përfshirë gjashtë shkolla të nivelit të ulët dhe dy shkolla të mesme

me nga 350-850 nxënës.Pyetësori i është dedikuar Drejtorit të Shkollës, i cili është

përgjigjur në pyetjet tona.

Pytësori përmban ka këtë formë dhe përmbanë këto pyetje si në vazhdim:

Grafiku 1. Themelimi i Këshillit Drejtues të Shkollës

Pyetja e parë e pyetësorit ka të bëjë me themelimin e Këshillit të Shkollës, si një mekanizëm

i ri dhe një ndryshimi paraqitur me legjislacionin e ri, e që ka për qëllim përfshirjen e

prindërve ne procesin mësimor. Nga hulumtimi që kemi bërë, me shkollat e qytetit të

Vushtrrisë, rezulton se në të gjitha Shkollat është themeluar Këshilli i Shkollës në përputhje

me ligjin mbi arsimin fillor te Kosovës. Kjo pasqyron një përmirësim në ngritjen dhe cilësinë

e shkollës. Ky përmirësim mund të ketë efekt pozitiv në zhvillimin e mëtjejmë të shkollës.

100%

0%

A është themeluar KëshilliDrejtues i Shkollës?

Po Jo

100%0%

0%

Sa ndihmon në drejtimin e shkollëstuaj Këshilli Drejtues i Shkollës?

Kënaqshëm

Jo kënaqshëm

Ka konfliktkompetencash


Grafiku 2. Sa ndihmon në drejtimin e shkollës tuaj Këshilli Drejtues i Shkollës?

Në pyetjn në vazhdim, Drejtorët e shkollave janë përgjigjur në lidhje me ndihëm që i ofron

atrye Këshilli Drejtues i Shkollës në menaxhimin e shkollës. Në të gjitha shkollat e anketuara

rezulton se drejtorët e konsiderojnë këtë ndihmë si të kënaqshme dhe sipas përgjigjeve të

anketës tonë, nuk ka konflikt të kompetencave në mes të Drejtorit të Shkollës dhe Këshillit

Drejtues të Shkollës. Rezulton pra se ka një ndarje të qartë të përgjegjësive, por edhe në

praktikë, gjithnjë sipas përgjigjeve të marra, ka kuptim të qartë të detyrave dhe

përgjegjësive nga drejtorët dhe anëtarët e Këshillit Drejtues.

Grafiku 3. A janë të ndara qartë kompetencat në menaxhimin në mes të drejorit të shkollës dhe Këshillit Drejtues?

Pyetja në vazhdim, ka qenë vazhdimësi e pyetjes paraprake. Qëllimi ka qenë që të marrim

përgjigje sa më të sakta në hulumtimin tonë për kuptimin e rolit të Këshillit Drejtues të

Shkollës dhe përgjegjësive të Drejtorit të Shkollës. Sipas përgjigjeve të anketës tonë, të

gjithë Drejtorët mendojnë se se janë të ndara qartë kompetencat në menaxhimin e shkollës

në mes të drejorit të shkollës dhe Këshillit Drejtues. Këtu duhet të sqarojmë se në pyetësor

nuk janë përfshirë anëtarët e Këshillit Drejtues, pra nuk mund të themi me saktësi nëse

edhe ata i kuptojnë qartë kompetencat e Këshillit dhe Drejtorit të Shkollës. Nga përgjigjet,

mund të vijmë deri te konstatimi se ekziston një ndarje e qartë, së paku për drejtorët e

shkollave, e kompetencave për menaxhimin e shkollës në në mes të Këshillit Drejtues de

Drejtorit të Shkollës. Sdo mend se kjo ndihmon në menaxhimin më të mirë dhe më efikas të

shkollës dhe organizimit të procesit mësimor në shkollë.

100%0%

0%

A janëtë ndara qartë kompetencat nëmenaxhimin në mes të drejtorit tëshkollës dhe Këshillit Drejtues?

PoJoJan konfuze


Cilat janë pesë rekomandimet tuaja për menagjimin më efikas të shkollës dhe procesit

mësimor?

Pyetja në vazhdim, është përpiluar në atë mënyrë që të ju jap mundësinë Drejtorëve të

shkollave të shprehin me gjerësisht opinionin e tyre duke dhënë 5 sugjerime a rekomandime

për menaxhimin më efikas të shkollës dhe të procesit mësimor. Nga përgjigjet që kemi

marrë dominon sugjerimi për shtimin e trajnimeve dhe ngritjes së vazhdueshme

profesionale të personelit. Pastaj që procesi i vendimmarrjes të bartet plotësisht në shkollë,

të avancohet bashkëpunimi me prindërit, ministrinë dhe drejtorinë e arsimit. Një

rekomandim tjetër që e kemi hasur në përgjigjet e drejtorëve është mos përzierja e politikës

në menaxhim dhe respektimi i ligjit nga të gjithë pjesëmarrësit në procesin arsimor.

Dy rekomandime tjera që i kemi nxjerrë nga përgjigjet e marrë nga drejtorët janë për hapjen

e gjirollogarisë bankare për shkollë dhe licencimi I drejtorëve për menaxhim të shkollës dhe

procesit mësimor. Nga këto përgjigje mund të konstatojmë se kemi një angazhim të

drejtorëve për menaxhim sa më cilësor të shkollës dhe procesit mësimor, duke identifikuar

edhe sfidat apo rekomandimet se si të përmirësohet menaxhimi I shkollës.

Grafiku 4. A i është deleguar shkollës tuaj buxheti?

Pyetja në vazhdim ka të bëjë me zbatimin e një dizpozite tjetër të ligjit për arsimin

parauniversitar, që ka qenë një nga aspektet themelore te reformës, pra autonomia

buxhetore e shkollës. Sipas ligjit në fuqi, neni …, të gjitha shkollat ësaj dispozite, drejtorit

komunale të arsimit janë të obliguara të bartin buxhetin për shkolla, ku si kritere themelor

është numri I nxënësve në shkollë.

87%

13%

A i është deleguar shkollës tuajbuxheti?

Po

Jo


Nga përgjigjet që kemi marrë në pyetësorin tonë, vetëm në një shkollë ende nuk është

deleguar buxheti i paraparë, ndërsa në të gjitha shkollat tjera është deleguar buxheti. Pra në

pyetjen se a I është deleguar shkollës buxheti 90% prej tyre janë përgjigjur me po, ndërsa

vetëm njëra shkollë ose 10% është përgjigjur se buxheti është ende në proces.

Grafiku 5. A i plotëson nevojat e shkollës suaj buxheti i ndarë?

Sipas rezultateve të anketës sonë, 37.5% e drejtorëve të shkollës përgjigjen se buxheti i

ndarë për shkollën e tyre nuk ju mjafton, pra nuk I plotëson nevojat e shkollës. Ndërsa

62.5% e tyre theksojnë se buxheti I ndarë për shkollën e tyre është I mjaftueshëm dhe i

plotëson nevojat e shkollës. Buxheti është një element tepër i rëndësishëm për funksionimin

e shkollës dhe funksionimin normal të procesit mësimor. Mund të konstatojmë se është e

domosdoshme të bëhet alokimi I buxhetit sipas nevojave të shkollës duke e ndarë atë në

kohë sipas kritereve të përcaktuara, por edhe duke vlerësuar në cdo rast nevojat specifike të

secilës shkollë.

Grafiku 6. Trajnimet për menaxhimin e financave të shkollës kanë ofruar njohuri të mjaftueshme?

62%

38%

A i plotëson nevojat e shkollës suajbuxheti i ndarë?

Po

Jo

62%

38%

Trajnimet për menaxhimin financavetë shkollës kanë ofruar njohuri tëmjaftueshme?

Po Jo


Në pyetjen në vijim, 62.5% e drejtorëve të shkollës përgjigjen se trajnimet për menaxhimin e

financave janë të efektshme dhe kanë ofruar njohuri të mjaftueshme për menaxhimin e

buxhetit të shkollës. Ndësa, 37.5% e tyre mendojnë se trajnimet e mbajtura nuk ju kan

ofruar njohuri të mjaftueshme për menaxhimin e financave të shkollës.

Duke parë përqindjen relativisht të lartë të atyre që mendojnë se këto trajnime nuk kanë

qenë të mjaftueshme për menaxhimin e financave, mund të konkludojmë se duhet të

rishikohen materialet e ofruara në këto trajnime si dhe të rritet numri i trajnimeve për

menaxhimin e financave të shkollës.

Grafiku 7. A keni kërkuar ndonjëher buxhet shtesë nga komuna dhe a I’u është plotësuar kërkesa?

Përkundër asaj se në pyetjën e 7 të pyetësorit tonë, 32.5% e drejtorëve theksojnë së buxheti

I ndarë nuk mjafton për funksionimin normal të procesit mësimor në shkolla, nga përgjigjet

në këtë pyetje rezulton se asnjëri nga drejtorët nuk ka kërkuar buxhet shtesë. Ne nuk kemi

hulmutuar shkaqet pse drejtorët nuk kanë kërkuar buxhet shtesë, nga pamundësia ligjore

për një gjë të tillë,sepse këtë nuk ja u lejon ligji, apo nga mosnjohja e procesit me drejtorinë

e arsimit. Kjo mbetet për tu hulumtuar në ndonjë punim të radhës.

Cilat janë pesë sfidat kryesore që keni hasur në menaxhimin e buxhetit të shkollës

(numëro së paku tri)?

Në pyetjen e radhës, respodentët janë pyetur të numëroj së paku 3 sfidat që kanë hasur në

praktikë në menaxhimin e shollës. Nga përgjigjet, kur analizojmë përgjigjjet e përfaqësuesve

të shkollave shohim se sfidat më të mëdha në menagjimin e shkollave janë procedurat e

prokurimit të cilat zhvillohen në kuader të drejtorisë për prokurim publik të komunes, mos

0%

100%

A keni kërkuar ndonjëher buxhetshtesë nga komuna dhe a i'u ështëplotësuar kërkesa?

Po Jo


realizimi i kërkesave të parashtruara nga ana e drejtorëvë të shkollav nga DKA-ja, mos

rrespektimi i përpikët i formules për ndarjen e buxhetit nëpër shkolla sipas numrit të

nxënsve sepse drejtorija komunale e arsimit gjatë shperndarje së buxhetit nuk I respekton

obligimet e dala nga ministrija e arsimit për shperndarjen e buxhetit nëpër shkolla,

procedurat e tepërta burokratike etj.

Grafiku 8. A janë efikase procedurat e prokurimit?

Duke pasur parasysh ligjin mbi prokurimin publik te Kosoves i cili njeh të vetmin instucion

për prokurim publik, drejtorine komunale të prokurimit, shkollave u është pamundësuar që

të zhvillojn qfarë do procesi të prokurimit-furnizimit me materiale të domosdoshme per

zhvillimin e procesit nërmal mësimor, andaj nga kjo rrjedh se mos planifikimi I mirëfillt edhe

nga aspekti kohëor dhe sasior për shkolla paraqet një problem të konsiderushum sepse

procedurat e prokurimit publik duke pas parasysh prej paraqitjes së kërkeses e deri te

realizimi I saj kërkon kohë të konsiderueshme (shpallja,perzgjedhja,furnizimi etj.), për

drejtust e shkollave është një nga sfidat kryesore sepse mund të ndodh që shkolla të mos

furnizohet me materialet e nëvojshe në koh dhe sasi të kërkuara. Sipas hulumtimeve

rezultatet janë me sa vijon: 37.50% të anketuarve kanë dhënë përgjëgjjen se procedurat e

prokurimit nuk janë efikase, 25% të të anketuarve kanë dhënë përgjiegjje se procedurat e

prokurimt janë efikase deri diku, dhe 37.50% te të anketuarve kan dhënë përgjigjje se

procedurat e prokurimit janë efikase.

37%

25%

38%

Cilat janë procedurat efikase teprokurimit?

Po

Jo

Deri dikun


KONKLUZIONE

Sipas të dhënave të ankets sonë rezulton se në të gjitha shkollat e qytetit të

Vushtrrisë është themeluar Këshilli Drejtues i Shkollës. Ky është hapi I parë I duhur

për të implementuar ndryshimet që I parasheh legjislacioni I ri për arsimin fillor. Nga

kjo rrjedh se një aspekt i përfshirjes së agjentve të ndryshimit në arsim është duke u

implementuar me sukses nga shkollat e qytetit të Vushtrrisë.

Nga përgjigjet e anketës tonë vërejmë se të gjithë Drejtorët mendojnë se janë të

ndara qartë kompetencat në menaxhimin e shkollës në mes të drejorit të shkollës

dhe Këshillit Drejtues. Kjo nuk mund të thuhet edhe për anëtarët e Këshillit Drejtues,

pasi ata nuk jan intervistuar, pra nuk mund të themi me saktësi nëse edhe ata i

kuptojnë qartë kompetencat e Këshillit dhe Drejtorit të Shkollës.

Autonomia buxhetore e shkollave, si një elëent tjetër i rëndësishëm i reformës në

arsimin fillor, ende nuk është implementuar plotësisht, sepse ende nuk ju është

ndarë buxheti të gjitha shkollave që ne kemi anketuar, ndonëse shumica e shkollave

e kan marrë buxhetin sipas legjislacionit në fuqi.

Sipas rezultateve të anketës sonë, 37.5% e drejtorëve të shkollës përgjigjen se

buxheti i ndarë për shkollën e tyre nuk ju mjafton, pra nuk i plotëson nevojat e

shkollës. Ndërsa 62.5% e tyre theksojnë se buxheti I ndarë për shkollën e tyre është I

mjaftueshëm dhe I plotëson nevojat e shkollës.

Shumica e drejtorëve mendojnë se procedurat e prokurimit ose nuk jan efikase ose

janë ëderi dikun efikase. Vetëm 37.50% te të anketuarve kan dhënë përgjigjje se

procedurat e prokurimit janë efikase.

REKOMANDIME

Të implementohet në plotni autonomia buxhetore e shkollës, ashtu siq është

përcaktuar me ligj, duke ndarë në kohë buxhetin e shkollës dhe duke respektuar në

përpikëmri formulën për ndarjen e buxhetit për shkollë.

Të sqarohen kompetencat për prokurim publik në mes të Drejtorit të Shkollës dhe

DKA, të thjeshtësohen procedurat burokratike të prokurimit, duke sqaruar në

mënyrë të qartë këto kompetenca.


Të rriten trajnimet dhe të përmirësohet cilësia e materialeve të trajnimeve aktuale

në lidhje me menaxhimin financiar të shkollës.

Të mos ketë ndrhyrje të politikës në udhëheqjen e shkollës dhe procesit mësimor.

LITERATURA

1. Pupovci D., Shala A. : Mjetet për Planifikim në Arsim, EU Education SËAP Project,

Prishtinë, maj 2011.

2. Hyseni H., Mita N., Salihaj J., Pupovci D. : Qeverisja dhe udhëheqja në arsim, KEC,

Prishtinë, 2003.

3. Sylhasi V.: Plani Zhvillimor i Shkollës, udhëzues, MASHT, 2010

4. “Pjesëmarrja e Prindërve në Jetën e Shkollës në Kosovë-një rrugë drejt

ndryshimit”. Qendra për Arsim e Kosovës.

5. Ligji Nr. 04/L-032 Për Arsimin Parauniversitar në Republikën e Kosovës

http://www.masht-

gov.net/advCms/documents/1_Ligji_per_arsimin_Parauniversitar.pdf

6. Ligji Nr. 03/L-068 Për Arsimin në Komunate Republikës së Kosovës

http://www.mashtgov.net/advCms/documents/9.LIGJI_I_ARSIMIT_Ne_KOMUN

A2008_03_L068_al_ars.e_kom.pdf

7. Strategjia për zhvillimin e arsimit parauniversitar në kosovë 2007-2017

http://www.mashtgov.net/advCms/documents/Strategjia_per_zhvillimin_e_arsi

mit_parauniversitar_ne_Kosove.pdf

8. “Standardet e drejtuesit të shkollës” botues republika e shqipërisë instituti i

zhvillimit të arsimit, tiranë, 2010

9. Edukimi parashkollor dhe ndryshimet ne te ardhmën, ww.masht-

gov.net/Standardet_parashkollore

10. Menaxhimi i ndryshimeve në shkollë, www.shkollarrezor.com ëëë.izha.edu.al


Zenel Gashi, Besnik Hoti - Menaxhimi i riskut te likuiditetit dhe ndikimet e tij (periudha e analizes 2006-2013)

Zenel Gashi – kandidat per Msc

Besnik Hoti - kandidat per Msc

Universiteti Haxhi Zeka, Pejë

Abstrakti

Në këtë punim shkencor do të shtjellohet një tëme shumë me rëndësi për sistemin bankar dhe funksionimin normal të ekonomisë kombëtare në përgjithesi.Kjo temë në të njëjten kohë paraqet edhe një problem shumë serioz për bankat dhe gjithë sistemin bankar.Duke marrë parasysh se sistemi financiar në vendin pra në Kosovë bazohet plotësisht në ekzistimin dhe funksionimin e mirëfillt të sistemit bankar,atëherë edhe tema jonë e qe është risku i likuiditetit ka të bëjë me këtë qeshtje e cila është mjaft e nderlikuar dhe e ekspozuar ndaj këtij risku.I tëre ky punim shkencore bazohet anën teorike rreth riskut te likuiditet dhe ndikimi i saj,funksionet e saj,rendesia e saj per sistemin bankare si dhe në pjesen praktike duke filluar nga raportet e bankes qendrore që na kanë mundesuar te realizojme rezultatet e arritura në forme empirike.Ky punim shkencor ështe realizuar në perpikmeri dhe më një studim te thëlle mbi qeshtjet më rëndesishme duke u bazuar në te dhenat sekondare te marrë nga banka qendrore e kosoves.Në ne kete punim shkencore arritem të zgjidhem polemnikat e hipotezat te parashtruar me larte më ane të programit stata ku arritem të realizojme informacione te reja qe mund të jene shume keshilluese per audiencen e mirepritur.Jemi munduar që nepermjet rekomandimeve të zgjidhem problemet apo të metat e ketyre fenomeneve dhe masat përzgjidhjen me adekuate.Në gjate ketij punimi shkencor mesuam shume qeshtje qe nderlidhen me pjese faktike dhe realitetin e sistemit bankar.Gjitha pikat qe ne kemi deshiruar per kete punim shkencor jane arritur dhe jane shpjeguar ne menyre propocionale me nje studim të thelle esenciale.

1.Hyrja

Në këtë punim shkencor do të shtjellohet një temë shumë me rëndësi për sistemin bankar dhe funksionimin normal të ekonomisë kombëtare në përgjithsi.Kjo temë në të njëjten kohë paraqet edhe një problem shumë serioz për bankat dhe gjithë sistemin bankar.

Duke marrë parasysh se sistemi financiar në vendin pra në Kosovë bazohet plotësisht në ekzistimin dhe funksionimin e mirëfillt të sistemit bankar,atëherë edhe tema jonë e qe është risku i likuiditetit ka të bëjë me këtë qeshtje e cila është mjaft e nderlikuar dhe e ekspozuar ndaj këtij risku. Likuiditeti paraqet nje tregues financiar i cili tregon aftesine e shlyerjes se


borxheve.Kur i referohemi punimit tone ateherë ne po hulumtojme likuiditetin e bankave komerciale te cilat operoin ne kosove dhe ndikimin i ketij treguesi financiar ne gdp e vendit si dhe ne profitin e ketyre bankave. Likuiditeti shpreh raportin e permbushjes se obligimeve te cilat dalin gjatë zhvillimit te aktivitetit bankar ne bankat e nivelit te dyte.

Ecenca e likuiditeit është që të kemi para kur të na nevojiten ato apo në mënyrë më formale ‘aftësia’ që të sigurohen mjete të mjaftueshme financiare për të kryer obligimet me një cmim të arsyeshëm në cdo kohë. .Rendesia dhe funksionet e likuiditeteit qendrojne ne faktin qe te ofroi sigurine dhe besimin e kreditoreve,aftesine per pagimin e borxheve ,sigurimin e aftesise per te dhene hua dhe shmangia nga shitja e detyruar e mjeteve.Andaj duke filluar nga problemi qe paraqet likuiditet i tepert pershkak te kostos oportune qe ka, ne kemi pare si te arsyeshem te jepin informacione te reja rreth ketij fenomeni.

Qe nga fillimi i krijimit te bankave ne kosove te cilat thujse gjitha jane ne pronen e huaj kane qene stabile ndaj likuiditetit duke mos pesuar ndryshime apo krize ne sistemin bankar Një çështje shumë delikate për menaxhmentin e bankës është mbajtja e sasisë optimale të mjeteve likuide.Në këtë punim poashtu rëndësi të veqantë do t’i kushtohet sistemit bankar në Kosovë,harmonizimit mes depozitave dhe kredive dhe likuiditetit të bankave ndikimi i likuiditetit ne gdp e vendit si dhe profitit te bankave ne likuiditet.

Përpos kësaj punimi seminarik do të përmbaj edhe mënyrën e menaxhimit të riskut të likuiditetit nga bankat. Pra pytja e hulumtimi eshte se qfare ndikimi ka likuiditeti i tepert per bankat dhe ne

qfare menyre te menaxhojne kete risk te likuiditet si dhe a ka ndikimi ne femonene makroekonomike te vendit . Per ti dhene pergjigje kesaj pytje hulumtimit ne kemi vene hipotezat siq jane ne vijim:

H1/1 Likuiditeti ndikon ne menyre negative ne GDP e ekonomise se vendit

H2/1 Likuiditeti tepert ndikon negativisht ne profitin e bankes.

1.1Qëllimi punimit

Qëllimi kryesor i këtij punimi seminarik është që ta kuptojmë se si arrijnë bankat të mbrohen nga ndikimi i riskut të likuiditetit dhe se sa ndikon edhe ne sferen makroekonomike te vendit.Duke marrë parasysh se riskut të likuiditetit i ekspozohet i gjithë sektori bankar,rëndësia e menaxhimit të tij është shumë e madhe dhe shumë prezente edhe ne tregun bankar në Kosovë.


1.2Metodologjia e punës

Metodologjia për realizimin e këtij punimi përbëhet nga tri pjesë kryesore dhe ato janë:

Pjesa e parë përbëhet nga e gjithë ajo qe ne këmi arritur ti mbledhim nga literaturat e ndryshme qofshin ato fizike apo elektronike,lidhur me sistemin bankar,funksionimin e bankave,riskun e likuiditetit,mënyrat e menaxhimit të këtij risku etj etj.

Pjesa e dytë është pjesa hulumtuese e cila shtjellon gjithë problemin e riskut të likuiditetit në industrinë bankare në Kosovë nepermjet rezultateve te realizuara me programin e njohur si stata 12.

Pjesa e fundit është ndërlidhje mes dy pjesëve të lartpërmendura nga e cila kemi arritur t’i nxjerrim disa konkluzione lidhur me këtë temë.

2. Shqyrtimi i literaturës

Ne kete hulumtim ne do te analizojme evidencen empirike te likuiditetit te tepert dhe ndikimin e tij .Sa i perkeet temes se likuiditetit,ekspertet e fushes se mikroekonomise nuk kan mundur te japin shum analiza se qfare ndikimi kane likuiditetin e tepert ne sistemin bankare apo konkretisht cili eshte risku i likuiditetit.Andaj ka shume mendime te ndryshme apo kendveshtrime rreth menyres se menaxhimit te likuiditetit te tepert.Ne do te mundohemi te analizojme ne menyre empirike likuiditetin e tepert te bankave komerciale .Kjo nxit nevoje qe ne duhet te dime se qfare afekton likuiditeti i bankave ne kosove ne gdp per shkak kostos oportune qe ka per moshfrytezimin e ketyre mjeteve. Si mbeshtetes te literatures sone kemi vene mendime te eksperteve ekonomise edhe autoreve te ndryshme mbi likuiditetin e bankave te vendeve tjera dhe ndikimit te tyre ne Gdp.

Sipas (Gatev, Schuermann, dhe Strahan, 2007) Boston College, Ëharton Financial Institutions Center & NBER theksojne se rreziku i likuiditetit te nje banke eshte se si te veprojne banka per krijimi e likuiditetit.Studimet e tyre konstatojne shkakun e rezikshmerise se likuiditetit, dhe nepermjet metodave te tyre hulumtuese tregojne qe bankat paraqiten me mire financiarisht nese dine te shfrytezojne ato mjeteve financiare qe do te kete perparesi ne gdp e vendit ku operojne por edhe ne profitin e vete bankes.

Prandaj,sipas nje konstatimi tjeter nga(Acharya, Shin, dhe Yorulmazer, 2009) London Business School, NYU-Stern, Princeton University theksojne se ne periudhen e krizes bankat që mbajnë më shumë likuiditet do të jetë në gjendje për të rritur biznesin e ri dhe të marrë përsipër biznesin e bankave të tjera, duke blerë asetet e tyre me çmime të ulëta. Me blerjen e aseteve ,çmimet e shitjes per bankat që janë blerës qëndrojnë për të bërë një marrëveshje e madhe e fitimit. Andaj themi se xhdo likuiditetet i larte ne sistem bankar te nje vendit ndihmon ekonomisht atij vendit ku operon si rasti i Bankave Indiane ne vitin 2005 gjysmen e reservave te bankes apo me mire te them rreth 5 trillion dollar investon ne ekonomine e vendit ku realizohet nje profitabilitet me larte si agrobujqesi(board of director in India). Mirepo jo xhdo autor kane mendimin e njejt qe likuiditetit o pozitive apo negative ka edhe kenveshtrime tjera si rastin e një studim i bankave Britani të Madhe nga 1983-2003 sipas


(Aspachs, NIER, dhe Tiesset, 2004)konstatojne se një rritje përafërsisht 1% në PBB të çojë në një rënie afërsisht 2% në likuiditetin e bankave . Ata konstatojne se për të siguruar likuiditetin e vet, bankat nuk ofrojnë likuiditet në treg. Kjo gjithashtu do të thotë kur shumë kompani kanë nevojë për atë shumica e bankave nuk veprojnë si ofrues të likuiditetit. Mirepo ne dallim nga Kosove shuma e përgjithshme e tërheqjes së depozitave do të arrinte në 34 përqind të gjithsej depozitave, ndërsa shuma e mjeteve shtesë për tejkalimin e problemeve me likuiditet do të arrinte në 11.0 milionë euro (0.21 përqind e PBB-së) ne vitin 2011 po sistemi bankar perseri mbetet i qendrushem.Njekohesisht ndikimi i aktiveve likuide ne profitabilitetin mund te ndikohet nga faktoret tjere si modeli i biznesit te bankave ose kushteve ekonomike ekzogjene,kjo ide eshte agrumentuar edhe ne zhvillimin e ekonomise tregut bankare nga (Aizenman dhe Marion 2003,Stiglitz 2006 Bank of Argjentina).

Në vitin 2006, një analizë mbi një panel të bankave angleze (SAES-Escorbiac, 2006) kanë raportuar një përcaktues me korrelacion negativ me likuiditetin e rritjes reale të PBB-së dhe gjithashtu, të marzhit neto nga interesat,nga kjo shihet si një kosto mundësi për mbajtjen e aktiveve likuide.

Acharya,Shin dhe Yorulmazer 2009 Bank of India kane konstatuar nepermjet nje hulumtimi qe akt balancues per bankat mes rrezikut te likuiditeti dhe te krijimit gjithashtu mund te jete nje vendim strategjik ne vend te njerit vetem per te permbushur kerkesat dhe per te parandaluar banken nga deshtimi qe mund te ndjek bankat tjera si shkak i panikut te konsumatoreve.

3.Koncepti i bankës dhe i sistemit bankar

Bankë quhet institucioni financiar,themelimi i të cilit licencohet me procedure dhe kushte të posaqme,nga autoriteti monetarë më i lartë i vendit,me objektiv kryesor të grumbullimit nga njëra anë të kursimeve e të kapitaleve të lira të individëve,kompanive,institucioneve etj,në formë depozitash monetare të llojeve të ndryshme(me një interes të caktuar),dhe nga ana tjetër,të vënies së tyre,nëpërmjet të huadhënies dhe kreditimit(por me një interes tjetër),në shërbim të veprimtarisë ekonomike të atyre qe kanë nevoja për kapitale shtesë.

Pa institucionin e bankës do të ishte e pamundur kthimi i numrit të madhë të kursimeve të vogla të individëve dhe të kapitaleve likuide të lira,në fonde për financimin ose kreditimin e veprimeve dhe projekteve që kanë nevojë për kapitale të mëdha.Banka,pra,shërben si ndërmjetës i grumbullimit dhe i lëvizjes së kapitaleve likuide,duke qenë njëkohësisht në rolin e huamarrësit dhe të huadhënësit.

Në tërësinë e bankave vendin kryesor e zënë bankat komerciale.Por në xhdo vend gjenden edhe banka të llojeve të tjera qe kryejnë funksione të ndryshme në ekonomi ose në degë të veqanta të saj.Tërësia e llojeve të ndryshme të bankave me lidhje të ndërsjellta dhe me funksione të caktuara përbën sistemin bankar të një vendi.


Sistemi bankar

Sistemi bankar mund të jetë i organizuar sipas dy mënyrave:

Sistem bankar njënivelor,dhe

Sistem bankar dynivelor.

Sistemi bankar i xhdo vendi zakonisht përbëhet nga dy hallka kryesore,nga Banka Qendrore ose e emisionit dhe nga bankat e nivelit të dytë të specializuara.130

Sistemi bankar njënivelor,ose sistemi monobankar është sistem në të cilin funksionon vetëm një bankë e cila luan disa nga rolet e një banke qendrore (qe emeton monedhën dhe kartmonedhën kombëtare,harton dhe zbaton politikën monetare,etj)si dhe disa nga rolet e një banke komerciale duke pranuar depozita dhe duke kredituar ekonominë ose publikun.

Sistemi bankar dynivelor,është sistem në të cilin ekzistojnë dy lloje bankash.Në nivelin e parë,funksionon jo vetëm mbi baza tregtare,banka qendrore si bankë emetuese e parasë,si bankë e bankave dhe si bankë e qeverisë.Në nivelin e dytë,funksionojnë mbi baza tregtare,një tërësi institucionesh financiare qe kryejnë veprimtari bankare,pra bankat komerciale

4.Risku dhe ndikimi i tij

Me risk nenkuptojmë shancen për të humbur,apo volalitetin e devijimit standard të rrjedhjës së pasurisë neto,pra ne këndvështrimin tonë kjo ka të bëjë me mundesinë e humbjes që mund ta perfshijë banken.Risku është prëzent në të gjitha bankat andaj duhet ti kushtohet një vëmendje e veqantë.Të gjitha bankat komerciale janë të perfshira nga risqet e ndryshme andaj edhe riskun e klasifikojmë ne riskun sistematik dhe riskun individual.

Risku sistematik ështe risk qe ka te bëje me reziqet brënda nje sistemi bankar dhe qe nuk mund te ndermërren masat parandaluese por qe duhet lëne vet procesit te rrjedhjës se saj.

Risku individual është risk i parashikueshëm mund te parandalohet dhe te merrën masat ndaj tij zakonisht ky është risk qe perfshinë vetem nje subjekt.Risku dallon nga pasiguria perarsyjë se risku mund te matët nderkaq pasiguria nuk mund ta kuantifikojmë, dhe nuk e dimë se qka do te ndodhë.Zakonisht risku matet me anë te koeficientit te variacionit,devacionit standard,kthimit te pritur dhe distribuimit te probabilitetit.

130 Prof.dr.Fadil Govori Ekonomia bankare,Prishtine botimi 2011 faqe 63


Pra parimi themelore i xhdo bankës është ta parandalojnë zgjedhjen e keqe dhe riskun e ndergjegjshem perndryshe banka nuk do te realizoj asnje fitim.Risku eshte shumperfshirëse, risku mund te jëte per nje sistem bankar ne formë te kredive ne formë te depozitave,sovran brenda nje vendit apo edhe operacional.Te gjitha ketu janë dukuri negativë ne te cilen duhet ditur mënaxhuar nga ana e bankës apo sistemit bankar të nje vendi.131

Kur flasim per menaxhimin e riskut vlën te përmendet se parimet bazë janë:

Analiza e imët e informacionit dhe mbikëqyrja Specializimi në huadhënie Mbikëqyrja dhe vendosja e klauzolave kufizuese Marrëdhëniet afat gjata me klientët Linjat e kreditit Kolaterali dhe bilanci i kompensimit Racionimi i kreditit

Nepermjet këtyrë parimeve banka komerciale duhet te jëte ne gjendje te realizoj menaxhimin e riskut.Riskun në përgjithësi mund ta ndajmë:

Risku i likuiditetit Risku i normës se interesit Risku i aseteve dhe detyrimev Risku i përshtatshmerisë se kapitalit Risku kreditor Risku i valutave Risku sovran Risku i tregut dhe risku opercional.

Risku ka ndikim negativ në sistemin bankar te vendit që mund ta dergoj drejt falimentimit apo kolapsit ekonomik të sistemit ekonomik te vendit,dhe mos te harrojmë te përmendim se departamenti i riskut duhet te jetë i ndarë nga linjët e biznesit per shkak te konflikt interesit dhe qe vete departamenti i riskut duhet përkujdesur qe risku te mbetet brenda limiteve te caktuara nga banka dhe mbikëqyërsit e sistemit bankar.132

5.Risku i likuiditetit

Risku i likuditetit është nje ndër llojët e risqeve me te rëndesishme andaj duhet ditur te menaxhohet nga bankat afariste.Me likuiditet kuptojmë aftësinë e bankës komerciale për të plotësuar kërkesat e depozituesve në çdokohë që dëshirojnë të tërheqin depozitat e tyre ose të bëjnë pagesa nëpërmjet lëshimit të çeqeve.Mund te thuhet se likuiditeti që ështe i

131 Prof.dr.Gazmend Luboteni Menaxhment Bankar botimi 2008 faqe 73 132 Menaxhment Bankar Prof.dr.Gazmend Luboteni botimi 2008 faqe 73


barabartë me shumën 1 ështe likuiditeti margjinal,ndersa po që eshte me i vogel se 1 atëhere ky ështe nje likuiditet i pamjaftueshem,dhe ne raste kur likuiditeti ështe me i madhe se 1 atëhere mund te themi se banka apo ndermarrja ështe likuide pra që duhet dalluar edhe nga likuiditeti i tëpert qe varet nga koeficienti i likuiditetit optimal.

Realizimi i këtij qëllimi nuk është fort i lehtë sepse ai bie ndesh me interesat e saj për fitime sa më të mëdha.Banka komerciale mbështetet në një parim të njohur empirik,sipas të cilit, plotësimi i nevojave mesatare për tërheqje depozitash realizohet duke mbajtur vetëm një pjesë të depozitave si rezervë, kurse pjesa tjetër mund të jepet hua.

Problemi është se sasia e tërheqjeve të depozitave mund të luhatet nga mesatarja dhe, në kushte të caktuara, luhatja mund të jetë mjaft e lartë.Në qoftë se banka komerciale nuk i përballon kërkesat për tërheqje, kjo mund të shndërrohet edhe në panik bankar, që çon në falimentimin e bankës.Prandaj, bankat komerciale janë tepër të ndjeshme ndaj nivelit të besueshmërisë që kanë depozituesit ndaj tyre .Banka mban një pjesë të aktiveve në formën e rezervave parësore të cilat mund të jenë të detyrueshme dhe të tepërta.Rezervat e tepërta banka komerciale i mban pikërisht për tësiguruar një shkallë të lartë likuiditeti me një kosto sa më të ulët.Në qoftë se bankës nuk i mjaftojnë këto rezerva për të përballuar tërheqjet atëherë ajo ka disa mundësi të tjera për të siguruar likuiditetin që i nevojitet.133

5.Likuiditeti i bankave

Esenca e likuiditetit ështe që të kemi para kur të na nevojiten ato,ose në mënyrë më formale aftësia që te sigurojmë mjetet e mjaftueshme financiare për të kryer obligimet me një qmim të arsyeshem xhdo kohë.Për të shqyrtuar implikimet e këtij definicioni do të ndalemi te funksionët te likuditetit.

Funksionet krysore të likuiditeti janë :

siguria dhe besimi i kreditorëve

aftësia për pagimin e borxheve

sigurimi i aftësisë për të dhënë hua

shmangia nga shitja e detyruar e mjeteve

Siguria dhe besimi i kreditorëve

Banka fillojnë punën me një kapital të caktuar dhe pastaj perpiqen që ta rrisin atë ,dukë marrë depozita dhe duke huazuar si dhe duke investuar kapitalin e vet,depozitat dhe mjetet e huazuara më normë mesatare,me shpresë se kjo normë do të kalojë normën me të cilën

133 Prof.dr.Stefan Likvidacija botimi 2006 ,Kroaci faqe 73


ajo i pranon depozitat dhe i ka huazuar mjetet financiare.Funksioni i pare dhe vendimtar i likuiditetit ë shtë që te ofrojnë sigurinë dhe besimin ndaj kreditoreve te bankës.Me fjalë te tjera,të ofrojë kushte të tilla,në te cilën kreditoret do të jene plotësisht të sigurt se depozitat apo parat e tyre qe i kanë dhë në banke do të iu kthehen.

Aftësia për pagimin e borxheve

Një funksion tjeter i likuiditetit është sigurimi i kreditorëve të bankës se ajo është në gjendje ti paguajë të gjitha borxhet e veta,kështu që ata të vazhdojnë ti deponojnë mjetet e tyre në bankë.Nje funksion tjetër i ngjashëm me këte por edhe mjaft i ndryshëm është të sigurohet vetë banka se gjithmonë do të jëtë në gjendje ti paguaj borxhet e veta ashtu si arrijnë për pagesë pa kerkuar shtyrjen e afatit të pagesës.134

Sigurimi i aftësisë për të dhënë hua

Banka punon me komitentët e vet dhe nëse refuzon tu japë kredi,atëherë do ti humbë ata.Banka po ashtu duhet të jëte e gatshme edhe në rast të rritjes së papritur të kërkesave për kredi.Qe të jetë e gatshme për nje gjë të tillë,ajo duhet ta ketë gjithmonë likuiditetin adekuat.

Shmangia nga shitja e detyruar e mjeteve

Nëse banka bie në pozitë jolikuide dhe nuk është në gjendje ti kryejë obligimet ashtu si arrijnë ato,nje nga opcionet është që ti shesë letrat me vlerë edhe në kushte të pavolitshme.Kjo shkakton humbje të medha,të cilat në instancën e fundit,rrezikojnë edhe kapitalin e vetë bankës afariste.Për te mirëmbajtur likuiditetin dhe solvenitetin,politika e bankës duhet të orientohet drejt sigurimit të ardhura plotësuese ne portfolin e bankës ne menyre qe te mbulohen shpenzimet e veprimtarisë dhe banka afariste te vazhdojë te punoj me fitim. Me fjalë të tjera struktura e mjeteve të bankës ,duhet të bëjne te mundur sigurimin e një baraspeshe delicate midis likuiditeti,solvenitetit dhe të ardhurave.

Poashtu likuiditetin mund ta ndajmë edhe në:

Likuiditeti statik nenkupton aftësia e bankes apo ndermarrësit që ti përmbush detyrimet që arrijnë gjatë viti.

Likuiditeti dinamik nenkupton aftësia e bankes apo ndermarrësit që ti disponojë të gjitha mjetet e veta përkatesisht kërkohet qëndrueshmëria financiare .

134 prof.dr.Ivan Drejtimi Bankar botimi 2010, faqe 48


6.Si e menaxhojnë bankat riskun e likuiditetit

Është plotësisht e qartë se kriteri i likuiditetit bie ndesh me atë të fitimit.Zgjidhja e kësaj dileme bëhet nga banka komerciale duke optimizuar nivelin e rezervave me atë të kredive.Ato nuk synojnë fitime tepër të larta por fitime të harmonizuara me plotësimin e nevojave të likuiditetit.

Me menaxhim të likuiditetit kuptojmë aftësinë e bankës komerciale për të plotësuar kërkesat e depozituesve në xhdo kohë qe dëshirojnë të tërheqin depozitat e tyre ose të bëjnë pagesa nëpërmjet lëshimit të qeqeve.Realizimi i këtij qëllimi nuk është fort i lehtë sepse ai bie ndesh me interest e saj për fitime sa më të larta.

Banka komerciale mbështetet në një parim të njohur empirik,sipas të cilit,plotësimi i nevojave mesatare për tërheqje depozitash realizohet duke mbajtur vetëm një pjesë të depozitave si rezervë,kurse pjesa tjetër mund të jepet hua.Problemi është se sasia ë tërheqjeve të depozitave mund të luhatet nga mesatarja dhe në kushte të caktuara,luhatja mund të jetë mjaft e lartë..Prandaj bankat komerciale janë tepër të ndjeshme ndaj nivelit të besueshmërisë qe kanë depozituesit ndaj tyre.

Banka mban një pjesë të aktiveve në formën e rezervave parësore të cilat mund të jenë të detyrueshme dhe të tepërta.Rezervate tepërta banka i mban pikërisht për të siguruar një shkallë të lartë likuditeti me një kosto sa më të ulët.Në qoftë se bankës nuk i mjaftojnë këto rezerva për të përballuar tërheqjet atëherë ajo ka disa mundësi të tjera për të siguruar likuiditetin qe i nevojitet

Pakësimi i kredive

Banka komerciale mund të mos ripërtërij një kredi afatshkurtër qe i ka ardhur afati i maturimit në momentin qe ajo ka nevoj për likuiditet,duke rritur në këtë mënyrë rezervat e saj parësore.Kjo metodë i siguron bankës likuiditet,por ka një kosto qe përfaqësohet jo vetëm nga interesi qe humbet për kredinë qe nuk jep,por edhe nga humbja e mundshme e klientëve.Kjo ndodhe sepse kreditë u ndërpriten klientëve që nuk e meritojnë sepse ata kanë qenë korrekt me bankën

Shitja e kredive ekzistuese bankave të tjera

Banka mund të sigurojë rezerva shtesë nëpërmjet shitjes së kredive të pamaturuara bankave të tjera.Kjo shitje realizohet me një skonto e cila kushtëzohet nga fakti se bankat që i blejnë këto kredi kanë informacion shumë të pakët rreth huamarrësit dhe,për rrjedhojë nuk janë fort të gatshme të bëhen kreditorë të klientëve që nuk i njohin.Kjo kompenzohet me skonton e lartë që i bëhet kredisë që shitet,e cila përfaqëson një humbje për bankën qe e shet.

Rezervat dytësore

Banka komerciale mban aktive likuide në formë të rezervave dytësore.Ajo mund të plotësojë nevojat për rezerva shtesë duke shitur në tregun sekondar këto aktive likuide.Edhe kjo


teknik ka koston e saj për shkak të luhatjës së qmimit të letrave me vlerë të treun sekondar.Përveq kostos së transaksionit qe është relativisht e ulët dhe humbjes së intereist,banka mund të pësojë edhe humbje që vijnë nga ulja e qmimit në treg.Sidoqoftë,kjo përfaqëson rrugen më pak të kushtueshme për banken,për të marrë likuiditetin qe i nevojitet.

Huat me skonto

Banka komerciale mund të sigurojë mjete financiare nëpërmjet huave më skonto qe merr nga Banka Qendrore.Këto hua merren sipas një procedure të caktuar dhe kanë një kosto qe varet nga normat e skontos që përfaqëson normën e interesit qe paguan banka për këto hua.

Huat ndërbankare

Teknika tjetër ka të bëjë me huatë ndërbankare.Banka komerciale mund të sigurojë likuiditetin qe i duhet duke marrë hua në tregun ndërbankar nga bankat qe kanë tepricë likuiditeti.Edhe kjo teknik ka koston e saj që përfaqësohet mga normat e interesit qe paguhet për këto hua.Norma e interesit lëviz në përputhje me kushtet e tregut.Kur kërkesa për likuiditet është relativisht e lartë kjo normë është e lartë dhe anasjelltas.

Siq e vëmë re,të gjitha teknikat e mundeshme qe mund të përdor banka komerciale kanë një kosto.Është e qartë se banka komerciale zgjedh altërnativen me kosoto me të ulët të mundshme.Në këto kushte,në varësi të kostos së alternativave të tjera,banka komerciale përcakton edhe nivelin optimal të rezervave të tepërta qe ajo mban për qëllim likuiditeti duke maksimizuar diferencen midis përfitimeve qe ka nga mospagimi i interesit të mundshem,kur përdor një nga teknikat e mësipërme,me koston që përfaqësohet nga interesat e humbura nga mosdhënja e kredisë.135

7.Sistemi bankar në Kosovë

Sektorit bankar në Kosovë iu shtua një bankë e re në fund të vitit 2012, duke ngritur kështu numrin e bankave komerciale në nëntë. Sipas pronësisë,struktura e sektorit bankar mbeti ë ngjashme me periudhat paraprake, ku dominojnë bankat me pronësi të huaj.Nga gjithsej nëntë banka që operojnë në tregun bankar, shtatë kanë pronësi të huaj dhe përbëjnë 89.0 % të gjithsej aseteve të sektorit bankar,ndërkaq dy kanë pronësi vendore dhe menaxhojnë pjesën e mbetur të aseteve prej 11.0 %.

Rritja më e shpejtë e aseteve të bankave të vogla krahasuar me bankat e mëdha ka ndikuar në rënien e shkallës së koncentrimit të tregut bankar. Në qershor 2013, pjesëmarrja e aseteve të tri bankave më të mëdha ka zbritur në 67.9 % të gjithsej aseteve të sektorit bankar, krahasuar me pjesëmarrjen prej 72.1 % në periudhën e njëjtë të vitit paraprak.

prof.dr.Fadil Govori Financa dhe Ekonomia Bankare,Prishtine botimi 2011 faqe 47.\dhe faqe 56


Ekspozimi i sektorit bankar të Kosovës ndaj sektorit të jashtëm mbetet i ulët si në kuadër të aseteve, ashtu edhe të detyrimeve. Në qershor 2013, 19.1 % e gjithsej aseteve të sektorit bankar dhe 5.4 % e gjithsej detyrimeve të sektorit bankar ishin investuar në sektorin e jashtëm. Varësia e sektorit bankar të Kosovës ndaj burimeve të jashtme të financimit mbetet e kufizuar, përderisa depozitat e jorezidentëve vazhdojnë të kenë pjesëmarrje më të lartë në gjithsej detyrimet ndaj sektorit të jashtëm (51.2 % në qershor 2013) krahasuar linjat kreditore të marra nga jashtë (45.6 % në qershor 2013). Pjesëmarrja e linjave kreditore që bankat kanë marrë nga jashtë në gjithsej detyrimet e sektorit bankar në qershor 2013 ishte vetëm 2.5 %. Mbështetja e ulët e sektorit bankar të Kosovës në financimin nga jashtë ka kufizuar rrezikun nga tkurrja e kreditimit nga bankat amë me të cilin po ballafaqohen shumë vende aktualisht kryesisht si pasojë e presioneve aktuale të bankave evropiane për zvogëlimin ë kreditimit ndërkufitar.136

8.Pjesa hulumtuese (rezultatet emipirke)

Shkalla e likuiditetit në sektorin bankar të Kosovës vazhdoi të qëndrojë në nivel të lartë gjatë vitit 2013. Megjithëse me ritëm më të ngadalshëm, depozitat vazhduan rritjen dhe mbesin burimi kryesor i financimit të aktivitetit bankar. Treguesit kyç të likuiditetit u karakterizuan me rritje, duke qëndruar në nivel mjaft më të lartë se niveli minimal i kërkuar me rregulloren perkatëse.Hendeku i likuiditetit është ngushtuar lehtë për pothuajse të gjitha kategoritë ë maturimit, duke sugjeruar rënie të ekspozimit ndaj rrezikut të likuiditetit si rezultat i mospërputhjes së afatit të maturimit mes aseteve dhe detyrimeve.

Ekspozimi i ulët ndaj rrezikut të likuiditetit të sektorit bankar të Kosovës i atribuohet kryesisht modelit tradicional të sektorit bankar, ku struktura e burimeve të financimit dominohet nga depozitat e mbledhura brenda vendit të cilat karakterizohën me kosto më të ulët dhe qëndrueshmëri më të lartë se burimet tjera të financimit siç janë financimi i jashtëm dhe financimi me shumice. Depozitat e sektorit bankar përbëjnë mesatarisht 80 % të detyrimeve të sektorit, dhe shumica e tyre (74% në qershor 2013) janë depozita të ekonomive familjare të cilat karakterizohen me shkallë të ulët të koncentrimit.Shkalla e koncentrimit të gjithsej depozitave është në përgjithësi e ulët, ku pjesëmarrja e shumës së njëzet depozitorëve më të mëdhenj të secilës bankë në gjithsej depozitat e sistemit është 15%. Për më tepër, gjysma e gjithsej depozitave janë depozita të afatizuara dhe atë kryesisht me afat maturimi mbi 6 muaj (gjegjësisht 6 muaj deri në 1 vit), ku afatizimi i depozitave mund të konsiderohet si reflektim i besimit të lartë të depozitorëve në sistem dhe nivelin të qëndrueshmërisë së depozitave të cilat janë vazhdimisht në rritje.

Huazimet afatshkurtëra kanë pjesëmarrje të vogël në strukturën e detyrimeve, gjë që e bënë sistemin të ketë ekspozim të ulët ndaj qasjes në burime afatshkurtëra dhe lëvizjes më të shpeshtë të çmimeve me të cilat karaktërizohen tregjet e jashtme të financimit afatshkurtër. Detyrimet ndaj bankave amë gjithashtu kanë pjesëmarrje shumë të ulët, gjë që e bënë sektorin të jetë i mbrojtur nga rreziku i mundshëm i tkurrjes së huazimit nga bankat

136 www.bqk-kos.org http://www.bqk-kos.org/repository/docs/2014/BQK_FSR_4.pdf


amë për shkak të presioneve aktuale të bankave evropiane për uljen e borxheve dhe kreditimit ndërkufitar.137

8.1Raporti kredi/depozita

Raporti kredi/depozita, si një indikator i rëndësishëm i likuiditetit të sektorit qëndroi në 83 % në qershor 2013, që sugjeron një nivel të kënaqshëm të likuiditetit. Sidoqoftë, zhvillimet në aktivitetin e kreditimit dhe depozitave në sektorin bankar karaktërizohen me sezonalitet që reflektohet edhe në trendin e raportit ndërmjet kredive dhe depozitave.

Ky indikator arrin nivelin maksimal në mes të vitit 2013 dhe ka tendencë rënëse në pjesën tjetër të vitit, që kryesisht lidhet me faktin se kreditë e reja shënojnë nivelin më të lartë në tremujorin e dytë, ndërsa depozitat rritjen më të shpejtë e shënojnë në gjysmën e dytë të vitit.

Sektori bankar i Kosovës konsiderohet të ketë pozitë të favorshme të likuiditetit gjithashtu për faktin se raporti i aseteve likuide ndaj gjithsej aseteve të sektorit, si dhe krahas detyrimeve afatshkurtra qëndron në nivel të lartë. Në qershor 2013, asetet likuide ‘themelore’ përbënin 27.9% të gjithsej aseteve (28.3% në qershor 2012), ndërsa raporti i mjeteve likuide gjithëpërfshirëse, ndaj gjithsej aseteve qëndroi në 29.3% krahasuar me 28.9% në vitin paraprak.

Krahas rritjes vjetore të gjithsej aseteve, bankat janë përkujdesur që në strukturën e tyre të mbajnë asete të mjaftueshme likuide, dhe atë kryesisht përmes rritjes së aseteve me shkallë më të lartë likuiditeti siç janë paraja e gatshme dhe bilanci me BQK-në. Llogaritë rrjedhëse dhe plasmanët me bankat tjera, që gjithashtu bëjnë pjesë në mjetet themelore likuide, kanë shënuar rënie të pjesëmarrjes, por rritja më e lartë e parasë së gatshme dhe rezervave ka ndikuar që asetet likuide themelore të rriten në përgjithësi dhe të ruajnë raportin e tyre krahas gjithsej aseteve.

Bankat gjithashtu kanë rritur investimet e tyre në letra me vlerë, dhe atë kryesisht në letrat me vlerë të Qeverisë së Kosovës. Rritja e pjesëmarrjes së parasë së gatshme dhe letrave me vlerë të Qeverisë së Kosovës në kuadër të strukturës së aseteve konsiderohet si zhvillim pozitiv për likuiditetin dhe stabilitetin e sektorit bankar. Rritja e këtyre kategorive të aseteve, megjithatë, mund të reflektojë hezitimin e bankave për rritjen e kreditimit drejt ekonomisë vendore si dhe në investimin në tregjet e jashtme.

Në dhjetor 2012, Banka Qendrore e Republikës së Kosovës aprovoi rregullore të re për menaxhimin e rrezikut të likuiditetit, sipas së cilës bankat duhet të sigurohen që të mbajnë raportin e mjeteve likuide ndaj detyrimeve afatshkurtra në nivel minimal prej 25%.Sistemi bankar i Kosovës tejkalon dukshëm kërkesën rregullative, ku në qershor 2013 raporti i mjeteve likuide ndaj detyrimeve afatshkurtra ishte 38.5%. Andaj, vlerësuar përmes këtij indikatori, mund të cilësohet që sektori bankar i Kosovës ka aftësi të mjaftueshme për

137 http://www.bqk-kos.org/repository/docs/2014/BQK_FSR_4.pdf www.raportet-vjetore-procreditbank.com


shlyerjen adekuate të detyrimeve afatshkurtra si dhe për ballafaqimin me rreziqe potenciale të likuiditetit.

Rezervat e likuiditetit të sistemit bankar gjithashtu vazhdojnë të qëndrojnë në nivel mjaft më të lartë se kërkesat rregullative.

Në qershor 2013, vlera e gjithsej rezervave ishte 304.2 milionë euro, që është 64 % më shumë se rezerva e detyrueshme prej 186.0 milionë euro. Në aspektin e ekspozimit ndaj rrezikut të likuiditetit, mbajtja e nivelit të lartë të rezervave mund të konsiderohet si pozitive ngase zvogëlon ekspozimin e sektorit ndaj zhvillimeve të mundshme me rrezik për likuiditetin, sidomos për faktin që ekonomia e Kosovës është e euroizuar dhe Banka Qendrore e Kosovës ka mekanizma të kufizuar për injektim të likuiditetit në treg.

Sidoqoftë, mbajtja e rezervave mbi nivelin e obliguar paraqet kosto oportune për bankat si dhe mund të ketë implikime në koston e shërbimeve bankare, andaj dhe menaxhimi i mirë i mjeteve likuide për të minimizuar koston oportune dhe njëkohësisht për të mos rrezikuar likuiditetin është i rëndësishëm.

Modeli i biznesit të sektorit bankar kryesisht bazohet në menaxhimin ë transformimit të maturitetit të mjeteve, ku burimet afatshkurtra të financimit shfrytëzohen për përmbushjen ë kërkesave afatgjata për fonde nga klientët. Aktiviteti i tillë ngërthen në vete rrezik strukturor të likuiditetit, dhe analiza e hendekut të likuiditetit (diferenca ndërmjet aseteve dhe detyrimeve të bankës në bazë të intervaleve të maturitetit) është metodë e rëndësishme në vlerësimin e këtij rreziku. Diferenca apo mospërputhja më e madhe e maturitetit në mes të aseteve dhe detyrimeve paraqet rrezik më të madh, dhe menaxhimi i likuiditetit pritet të mbështetet mbi parimin e minimizimit të hendekut të likuiditetit.

Në përgjithësi, hendeku kumulativ për mjetet dhe detyrimet me maturitet deri në 90 ditë është negativ dhe reflekton faktin që kreditë, si kategoria dominuese e aseteve, kanë kryesisht maturitet më të gjatë se tre muaj, ndërsa depozitat, si kategoria dominuese në anën e detyrimeve, kanë maturitet të shkurtër. Diferenca kumulative për këtë periudhë (deri në 90 ditë) është ngushtuar në -466.5 milionë euro krahasuar me -533.3 milionë euro në qershor 2014, dhe ngushtimi i mëtutjeshëm i hendekut kërkon kryesisht përpjekje në zgjatjen e maturitetit të depozitave të sektorit që njëkohësisht do të ngushtonte hendekun pozitiv në intervalet më të gjata të maturitetit dhe do të ulte ekspozimin ndaj rrezikut të likuiditetit strukturor që e karakterizon sektorin.

Gjithashtu, kjo do të lehtësonte rritjen ë kreditimit me afat më të gjatë të maturimit.Vlerësuar nga indikatorët e mësipërm të likuiditetit, pozita e likuiditetit të sektorit banker mund të konsiderohet mjaft ë favorshme. Qëndrueshmëria që ka karakterizuar depozitat deri më tani, si dhe rritja e vazhdueshme e tyre sugjerojnë për besimin e lartë ndaj sektorit përkundër krizës globale financiare.

Në periudhat në vazhdim, avancimi i mëtejshëm i rregullave në fushën e mbrojtës së depozitorëve si dhe zhvillimet e pritshme në drejtim të hapjes dhe funksionalizmit të tregut sekondar të letrave me vlerë të Qeverisë së Kosovës pritet që të kenë efekt pozitiv në uljen e ekspozimit ndaj rreziqeve potenciale dhe përforcimin e mëtejmë të pozitës së likuiditetit.


8.2Analiza empirike mbi testimin e efektit te riskut te likuiditetit

Ne gjate hulumtimit tonë kemi bërë disa veshtrime empirike mbi ndikimin e gdp dhe profitabilitetin e bankës ne riskut të likuiditetit , duke i larguar medyshjet e mëndimeve të autorëve të ndryshëm në lidhje me këtë qeshtje,tani nepërmjet një modeli ekonometrik do të testojme efektet e këtyre variablave te cilët janë paraqitur si më poshtë.Së pari do ta caktojme modelin ekonometrik dhe mëtoden se si ta vlëresojme atë model,ne do të mundohëmi ti analzojmë të gjitha të dhënat e marrë per bazë,të bëjme përllogaritjet dhë se fundi edhe interprëtimin e rezulltatëve të arritura nga ky model ekonometrik.Gjithashtu nga kontrollimi i bëre do të testohën edhe vlefshmeria e hipotezave të definuar në fillim të punimit tonë.

Specifikimi i modelit ekonometrik dhe vlersimi i katrorëvë të vegjël

Nëpermjet metodës se regresionit dhe aplikimit të metodave të vleresimit ne do te testojmë ndikimin e likuiditetit të tepërt në profitin e bankës si dhe në GDP e Kosovës,ku ky variabel i fundit tregon edhe rendesin e temes në nivel vëndi ku egjith kjo bëhet për te vertetuar sa më hollsisht këtë temë.

Modeli i ekonomitrikë paraqitet si në vijim:

)3.8(23121 iuXBXBBY

Y - paraqët variablën e varur (variabla që sqarohet, regresant, endogjenës, e parashikuar etj), në rastin tonë të hulumtimit si variabël e varur është likuiditeti.

X - paraqet variablën e pavarur (regresor, exogjen, që parashikon etj), në rastin tonë si variabël e pavarur është

B1, B2 dhe B3 thiren prametra ose koeficientët e vlersimit; ku B1 është parametri i konstantës, kurse B2 dhe B3 janë parametrat e vleresimit të variablës së pavaur ku ne rastin ton kemi gdp dhe profitin ebakave në kosovë.

.

ui është variabla stokastike ose erorr term, përmban të gjitha faktorët ose variablat që nuk janë paraparë në model dhe është variabël random e pa obzervuar mer vlera pozitive dhe negative.


Burimi:bqk burimi:bqk

Burimi:Bqk

8.4Interpretimi i rezulltateve te arritura ne Stata 12

Tani do të vleersojmë modelin ekonometrik te cilin e definuam më siper e i cili parqet ndikimin e profitabilitetin e bankës dhe gdp e Kosovës ne likuiditetin bankar.Nepërmjet analizës së regresionit kemi për qëllim të kontrollojmë validitetin e hipotezave të parashtruara në fillim të ketijë punimi.Me qëllim qe punimi të arrijë besushmeri dhe të jetë sa më adekuat në rastin tonë ne të dhënat me shuma natyrore i kemi shprehur në perqindje(%) vetëm per të ju pershtatur të dhënave në variabel.Ne model perfshihën dy variabla,të cilat janë variabla të pa varura,egzogjene siq është profitabiliteti dhe gdp,dhe variabla e n’varur,regresanti në rastin tone kemi likuiditetin.Në vijim do të specifikojmë modelin si regresion i shumfishtë për të bëre perllogaritjen e tij.

Modelin ekonometrik mund ta shkruajm si:

(Likuiditeti)=B1+B2(profitabiliteti)+B3(gdp)+ui


ku Y- përfaqëson likuiditetin ose regresanti:B1-koficienti i konstantes:B2, B3, B4-koficientet parcial te vlersimit ,profitabilitetin dhe gdp regresoret dhe u-gabimi standard

Përllogaritjen e koeficientëve të vlerësimit në ekuacionin e funksionit të mostrës së regresionit e bëjmë me anë programit kompjuterik STATA_12. Me zgjedhjen e tyre ne fitojmë vlerësuesit B1, B2 dhe B3, të cilët njihen si vlerësuesit e katrorëve të vegjël.

Pas përllogaritjes së koeficientëve të vlerësimit B1,B2 dhe B3, mund t’a rishkruajmë ekuacionin e regresionit tredimenzional, duke i bërë zëvendësimet e vlerave përkatëse edhe atë:

Likuiditeti=-930.6417+3.564109profitabiliteti+1.004113gdp

(se) 179.2311 0.968 0.307

(t) -5.19 3.68 32.64

Rezultatet e kërkimit empirik ,sygjerojnë ndikimin e profitabiliteti te bankes dhe gdp ne likuiditetin e sistemit bankar.Nga rezultatet e regresionit,ne gjetëm që rritja eventuale e profitabilitetit per 1%,do te shkaktonte rritjen e likuiditeti për 3.56 % me qe t-testi është 3.68 me e madhe së 2 mund të konstatojmë se koficienti ka signifikance të mirë si dhe standard error-i është shumë më i vogël pra 0.968 që e mbeshtetë signifikancën e t testit për variabël, po ashtu më rritjën e gdp per 1% ndikon në rritjën e likuiditet për 1.004% duke e analizuar t testi-n shohim se është më e madhe se 2 pra ,32.64 që do të thotë edhe ky interpretim ka signifikancë si variabel, po ashtu ne mund të verejmë se edhe koeficinetit i determinit është 0.9989 që do të thotë se pjesa derrmuese mos të themi absolute e shpjegojnë variablat e pavarura, variablen e varur pra ka mungës shumë të vogel të ndonjë variabel qe mund ta afekton më shumë likuiditetin . Përveq kësaj nepërmjet përllogaritjes se f testit që shpjegon signifikancen e modelit si teresi ,qe dallon nga t testi që shpjegon variablat nje nga nje shohim se edhe f testi ka signifikance pra është 234.06.Andaj nëpërmjet ketijë rezultati ne vërtetojmë hipotezat e parashtruara qe në fillim të punimit tonë .Hipoteza bie për arsyje se H1/1 Likuiditeti ndikon në menyrë pozitive në GDP e ekonomise së Kosovës si dhe. H2/1 Likuiditeti ndikon pozitivisht ne profitin e bankës. Me rastin e rezultatit të lartë përmendur ,ne jemi konsistent dhe në pajtushmeri të plotë me teorinë e shumicen e studimeve të bëra në vëndet e lartë permendura ,Prandaj sipas një konstatimi nga(Acharya, Shin, dhe Yorulmazer, 2009) London Business School, NYU-Stern, Princeton University themi se xhdo likuiditetet i lartë në sistem bankar të nje vendi nese përdoret ndihmon ekonomisht atë vend ku operon si rasti i Bankave Indiane ne vitin 2005 ku gjysmen e reservave të bankës apo më mire të themi rreth 5 trilion dollar investon në ekonomine e vendit ku me që rast realizohet një profitabilitet më i lartë (board of director in India).Mirepo pjesa e autorëve tjerë nuk duket se e absorbojne këte mëndim për shkak të kushteve dhe rrethanave në vëndet në tranzicion sepse mungon kredibiliteti i autorëve. Synimet tona në lidhje me prezantimin sa më të mire të temës në fjale janë vertetuar më ngritjen lartë të hipotezave dhe në bazë të kësaj ne marrim parasyshë karakteristikat e kosovës :si ekonomi e vogel e hapur ,mungesa e exportit ne ekonominë botrore ,importin e lartë dhe me shkallë të lartë rreth 40% të papunsisë.Andaj sygjerim i yni do te ishte që mbajtja e likuiditetit apo mos investimi i këtyre mjeteve ndikon në mënyrë negative si në


profitin e bankës ashtu edhe të ekonomisë se vëndit duke influencuar në keto karakteristika qe ne i përmendem më lartë dhe qe mund të krijohën tema tjera të hulumtimit.

9.Konkluzionet

Qëllimi ynë gjatë realizimit të ketijë hulumtimi apo kesaj teme është që të analizojmë ndikimin e gdp dhe profitabiliteti ne likuiditetin ë sistemit bankar nga periudha 2006-2013.Ku se cila nga keto variabla përfshin të dhëna në kuartale që mund ti shikoni edhe në Apendix.

Rezultatet tona empirike nga modeli i regresionit të realizuar tregojnë se si profitabiliteti ashtu edhe gdp kanë ndikim të qëndrushem në Likuiditetin e vëndit qe na lëne të kuptojmë se modeli ekonometrikë nuk i mbeshte hipotezat tona të parashtruara që në fillim te punimit.Nga të gjithë autoret me studimet e tyre të realizuara, janë të një mëndimi po thujse të njejtë.Pra rezultatët emipirike tregojnë siq e cekëm edhe më lartë xhdo rritje për 1% e profitabiliteti dhe gdp ndikon në mënyre pozitive në likuiditetin duke mos harruar se variablat shprehin signifikancë të lartë me likuiditetin në të dy raste qe i kemi shpjeguar edhe më lartë.Mos harrojmë të cekim se punimi yne ka mundesi të mira të jep informacione adekuate për perdorim të likuiditetit të tepërt sepse për ndryshe shpreh kosto oportune që mund të themi se ështe shpenzim po ashtu ky punim ka edhe limite për arsyje së nuk përfshine shumë variabla tjera që ndikojnë në likuiditet si:cmimi,normat interesit,ndikimi i tatimeve në gdp andaj ne edhe në model ekonometrik kemi perfshire Ui- që nënkupton se ka variabla tjera qe ndikojnë në likuiditet dhe qe nuk janë të përfshira në ketë punim.Ne mendojmë që për hulumtimet tona të ardhshme qoftë në formë grupore apo individuale mund të perfshihen nje sere hulumtime te reja siq i cekëm edhe më lartë. Pra gjitha këto janë probleme ekonomike që kërkojnë zgjidhje qe mund të realizohën nëpërmjet një hulumtimi adekuat si ky duke perllogaritur modelet në programin e avancuar per kerkime dhe hulumtime ekonomike STATA 12.


10.Rekomandimet

Sipas analizave të realizuara rekomandimet tona sa i perket ndikimit të likuiditetit në profitin e bankave dhe gdp është qe xhdo herë bankat të kenë kujdes në teprice të likuiditetit gjë që mund të ndikoj si koston për shkak të mbajtjës së tyre dhe që mund të ndikojnë në demtimin e profitabiliteti të bankës.

Rekomandim tjeter është qe pse jo banka qendrore të rrisë rezervat ndaj bankave të nivelit të dytë pasi qe likuiditeti është i tepërt, si dhe likuiditeti i tepërt të cilin ne si student e analizuam gjatë gjithë këti hulumtimi vie nga ana e bankave të cilat janë me origjine të huaja dhe kanë gjetur kosovën si vënd stabil për të mbajtur një pjesë të fitimeve të tyre.

Rekomandim tjeter i yni është qe kët likuiditet që ndikon në profit të bankave ta investojnë në projekte që mund të gjenerojnë profite edhe më të mëdhaja duke mos harruar konceptin vlera në kohë e parase.

Rekomandim tjeter me i thellë është sa më shpejtë të ketë fillim të zhvillimit të tregjeve financiare në mënyre që edhe bankat më keto profite që i kanë të investojne në aksione dhe kjo do të ndikoj në mënyre të drejtperdrejtë në uljen e normave të interesit pasi qe mund të kenë edhe orientime tjera të veprimtarive të tyre se siq e dimë normat për kredi janë shumë të larta edhe pse likuiditeti eshte i larte.

Rekomandim i fundit është qe pse jo në qoftë se raportet e bqk jane reale të ndikoj shteti në thithjen e këtyre rezervave që kalojnë normën e likuiditeti që është mbi 25% ti përdorin direkt në investime për qytetar në një kohë të caktuar pasi qe ato para qëndrojne të paqarkulluara dhe që do të ishte interes i dyanshëm qofte për banken ti vë në qarkullim qoftë për shtetin që ndikon në rritjen e gdp apo rritjen në mireqenien ekonomike sipas kontraktimeve.


11.Literatura

1.Aizenman, J., and Marion, N(2003) “The High Demand For International Reserves In the Far

2.Journal of The Japanese and International Economies(2004)370-40

3.Anderson, T.Ë.( 1951) “Estimating linear restrictions on regression coefficients for multivariate

normal distributions” Annals of Mathematical Statistics, 22, 327–351.

4.Arellano, M. (1987)Computing Robust Standard Errors for Ëithin-Groups Estimators” Oxford,Bulletin of Economics and Statistics, Vol. 49, pp. 431-34.

5.Aspachs, O. E. Nier, M. Tiesset. (2005) “Liquidity, Banking Regulation and the Macroeconomy:Evidence on bank liquidity holdings from a panel of UK-resident banks.” Unpublished manuscript.

6.Bates, T., Kahle, K., and Stulz, R. (2008) “Ëhy Do U.S. Firms Hold so Much More Cash than They Fisher College of Business Ëorking

7.BCBS (2010)Basel III: International frameëork for liquidity risk measurement, standards and monitoring”, Bank for International Settlements. December 2010.

8.Berger, A. N. (1991)Market Discipline in Banking" Proceedings of a Conference on Bank

Structure and Competition Federal Reserve Bank of Chicago, 419-37.

9.Berger, A.N. (1995) “The relationship betëeen capital and earnings in banking” Journal of Money,

10.Bernanke, B. S. (2008) “Liquidity Provision by the Federal Reserve”, Risk Transfer Mechanisms and Financial Stability Ëorkshop, Basel, Sëitzerland, on May 29, 2008.

11.Bordeleau, E., Craëford, A. and Graham, C. (2009) “Regulatory Constraints on Bank Leverage: Issues and Lessons from the Canadian Experience.

12.Calvo, G. A. (1998) “Capital Floës and Capital-Market Crises: The simple economics of Sudden

Stops” Journal of Applied Economics, Vol. 1, No. 1, 35-54.

13.Demirguc-Kunt, A., and Huizinga, H. (1998)“Determinants of Commercial Bank Interest Margins and Profitability”

14.Demirguc-Kunt, A., and Huizinga, H. (2000) “Financial Structure and Bank Profitability” Policy Research


15.Foley, F., Hartzell, J., Titman, S., and Tëite, G. (2007) Ëhy do firms hold so much cash? A taxbasedexplanation” Journal of Financial Economics 86, 579-607.

16.Gauthier, C., He, Z., Souissi, M. (2010)”Understanding Systemic Risk: The Trade-Offs betëeen Capital, Short-Term Funding and Liquid Asset Holdings” Bank of Canada Ëorking Paper 2010-29.

17.Gilbert, R. A. (1990)"Market Discipline of Bank Risk: Theory and Evidence." Federal ReserveBank of St. Louis Revieë 72 January/February 1993, 3-18.

18 Van der Vose-Mangmaned and liquidity of Bank

21. Likvidacija 1- Likvidacija 2 – Banking of Croatia


Per pjesen teorike ne fillim te punimit jemi koncentru ne keto libra me shume

Ekonomia dhe Financa Bankare prof.dr. Fadil Govori 2008,2011

Drejtimi Bankar prof.dr.Ivan 2009

12.Apendix :Perllogaritjet ne STATA

Gdp profitabiliteti likuiditetin

2006 3.6 miliar 2007 130milion 2007 61milion

tm1 800 milion tm1 35milon tm1 16 milion

tm2 700milion tm2 20milon tm2 14 milion

tm3 1 miliard tm3 40milon tm3 15 milion

tm4 1,1miliard tm4 35 milion tm4 16milion

2007 3.8 miliard 2008 140 milon 2008 80 milion

tm1 900 milion tm1 40milion tm1 25 milion

tm2 1 miliard tm2 30 milion tm2 30milion

tm3 1.1 miliard tm3 25milion tm3 15 milon

tm4 800 milion tm4 45 milion tm4 10milion

2008 4.0 2009 125 milion 2009 64milion

tm1 1 miliard tm1 30 milon tm1 14milion

tm2 850 milion tm2 25 milion tm2 15milion

tm3 1.5 miliard tm3 35 milion tm3 20 milion

tm4 1 miliard tm4 35 milion tm4 15 milion

2009 4.2 miliard 2010 125 milion 2010 57milion

tm1 1.1miliard tm1 25 milion tm1 17 milion

tm2 1 miliard tm2 35 milion tm2 10milion

tm3 900 milon tm3 30 milion tm3 20milion

tm4 1.2 miliard tm4 35 milion tm4 10milion


2010 4.7 miliard 2011 145 milion 2011 46milion

tm1 1.3 milard tm1 45 milion tm1 16 milion


tm3 1miliard tm3 35 milion tm3 8milion

tm4 1.2 miliard tm4 35milion tm4 12milion

2011 4.9 milard 2012 150 milion 2012 40 milion



tm3 1 miliard tm3 35 milion tm3 7 milion

tm4 1,2 miliard tm4 35 milion tm4 15 milion




tm3 1.1milard tm3 30 milion tm3 12milion

tm4 1.102milard tm4 30 milion tm4 13 milion




tm3 1.1milard tm3 30 milion tm3 12milion

tm4 1.102milard tm4 30 milion tm4 13 milion