putem, bez prethodnog odobrenja yihr ks-a. · 2018-09-22 · zasnovan na ljudskim pravima, može...

Copyright © 2017 Inicijativa mladih za ljudska prava - Kosovo (YIHR KS).

Sva prava zadržana. Nijedan deo ove publikacije se ne može reprodukovati, čuvati u sistemu za pronalaženje ili preneti u bilo kom obliku ili bilo kojim sredstvima, elektronskim, mehaničkim, fotokopiranjem, snimanjem ili drugim putem, bez prethodnog odobrenja YIHR KS-a.

Sadržaj istraživanja “Diskriminatorski jezik u udžbenicima” je odgovornost Inicijative mladih za ljudska prava - Kosovo (IIHR KS) i ne odražava nužno stavove Agencije Sjedinjenih Država za međunarodni razvoj - USAID, Vlade SAD-a ili Centra za obuku i resurse za zagovaranje - ATRC.

DISKRIMINATORSKI JEZIK U UDŽBENICIMAANALIZA UDŽBENIKA SREDNJEG VIŠEG NIVOA NA KOSOVU

PRIŠTINA, NOVEMBAR 2017.

ISTRAŽIVAČKI TIM Trina Binaku, Vesa Deva, Bjeshka Guri, Albert Selimi, Ramadan Sokoli

AUTORI ANALIZE Trina Binaku, Vesa Deva, Bjeshka Guri, Albert Selimi, Ramadan Sokoli, Veton Sylhasi, Marigona Shabiu

OBJAVLJENO ODInicijative mladih za ljudska prava - Kosovo (YIHR KS)

ZAHVALNOST

Inicijativa mladih za ljudska prava - Kosovo želi da se zahvali USAID-u / ATRC-u koji je kroz Program angažovanja i jednakosti (E4E) pružio finansijsku pomoć za realizaciju ove analize.

Zahvaljujemo se mladima koji su učestvovali u organizovanim radionicama i popunili upitnike, što je omogućilo da rezultati analize ovih upitnika dopune ovu studiju i doprinesu postizanju zaključaka. Takođe, zahvaljujemo dr Vjollca Krasniqi i Njomza Haxhibeqiri za njihov doprinos u realizaciji radionica sa srednjoškolcima.

IZVRŠNI REZIME

1 UVOD

2 METODOLOGIJA

3 GLAVNI NALAZI

3.1 Udžbenici u odnosu na standarde ljudskih prava

3.2 Saznanja učenika srednjih viših škola o opštim i specifičnim

aspektima ljudskih prava

4 ZAKLJUČCI

5 PREPORUKE

6 BIBLIOGRAFIJA

7 ANEKSI

7.1 Pregledani udžbenici

04

06

07

09

09

22

29

33

36

37

37

SADRŽAJ

DISKRIMINATORSKI JEZIK U UDŽBENICIMA4

Ova analiza je napravljena u okviru projekta “Učešće mladih u inkluzivnom obrazovanju i ljudska prava”, analizirala je udžbenike srednjih viših škola o upotrebi diskriminatorskog jezika. Takođe, projekat je istraživao znanje mladih o aspektima ljudskih prava u pogledu obrazovanja koje dobijaju. Svrha ove analize je otkrivanje do koje mere su udžbenici srednje više škole u skladu sa principima ljudskih prava, i u kojoj meri i u kojem kvalitetu proces nastave i učenja na ovom nivou odražava ove principe.

Analiza sadržaja udžbenika uključila je predmete: Biologiju, Građansko obrazovanje, Istoriju, Psihologiju i Sociologiju. Analizirani ove tekstove kroz ovih pet parametara: 1) Rod i seksualnost, 2) Nacija, etnička pripadnost, “Rasa”, 3. Ljudska prava i građanstvo; 4) Telo i sposobnost; i 5) Raznolikost i socijalna jednakost. Analiza pokazuje da su udžbenici puni formulacija koje sadrže diskriminatorski i ekskluzivni jezik. Sistematizacija ovih nalaza kroz kategorije prema osnovu diskriminacije ili isključenosti obelodanila je da se udžbenici najčešće opterećeni diskriminatorskim jezikom u smislu etničke pripadnosti, pola, seksualne orijentacije i rodnog identiteta, kao i socijalne isključenosti. Međutim, ne nedostaje ni diskriminatorski jezik u smislu sposobnosti, ekonomskog i socijalnog statusa, kao i upotrebe nasilnog jezika. Tačnije, utvrđeno je da postoje:

� Etničke predrasude, etnička ne-uključenost i jezik etničke mržnje;

� Pogrešna upotreba pojma “nacija” prilikom razmatranja aspekata države;

� Stigmatizacija različitih oblika porodice; ne većinske društvene grupe, siromašnih ljudi, ne-heteroseksualne zajednice, starijih ljudi, žene, ljudi koji žive u ruralnim područjima, osobe sa ograničenim sposobnostima;

� Definisanje seksualne orijentacije i rodnih identiteta kao odstupanja;

� Uvredljivo prikazivanje zasnovano na ograničenu sposobnost; starost, profesiju, mesto stanovanja, etničku i religijsku pripadnost, seksualnu orijentaciju i rodni identitet.

IZVRŠNI REZIME

DISKRIMINATORSKI JEZIK U UDŽBENICIMA 5

� Nedoličnih primera i irelevantnih veza koje jačaju stereotipe, predrasude, dehumanizaciju i simbolično nasilje nad određenim socijalnim kategorijama;

� Sugestivnih i tendencioznih pitanja i zadataka u odnosu na rod;

� Netačnosti i nepostojanje referenci na pružene informacije i dodatne naučne resurse.

S druge strane, analiza rezultata upitnika popunjenih od strane mladi pokazuje da postoji velika razlika između odgovora koji su dati pre i nakon radionice o aspektima ljudskih prava. Nakon radionice učenici su pokazali povećano znanje o aspektima ljudskih prava. Iz ovoga možemo shvatiti da pravilno informisanje različitih aspekata ljudskih prava utiče na stvaranje znanja, veština, vrednosti i stavova učenika. Radionice su se bavile specifičnim temama ljudskih prava, kao što su: seksualna orijentacija i rodni identitet, tranziciona pravda, rodna ravnopravnost itd. Ova analiza pokazala je da učenici ne uče ove teme u školi

Iz analize su izvedene preporuke za Ministarstvo obrazovanja, nauke i tehnologije (MONT), škole, izdavačke kuće, civilno društvo i roditelje. Iste se odnose na intervencije u sistemu kako bi osigurali kvalitet u procesu izdavanja udžbenika, kroz: funkcionalizaciju komisije za pregled udžbenika, kao i za recenziju svakog udžbenika, povećanje standarda za odabir autora i sadržaja udžbenika, otvaranje procesa izrade i objavljivanje udžbenika, pregled zakonske regulative i povećanje kapaciteta autora teksta i izdavačkih kuća.

Preporučuje se izdavačkim kućama da prate razvoj u obrazovanju, u obrazovnim politikama i praksama. Takođe, one bi trebalo da kreiraju kompetentne timove autora i profesionalaca iz različitih profila da zajedno rade u kreiranju udžbenika

Nastavnicima se sugerira da kritički procenjuju sve udžbenike koje koriste i pokazuju senzibilitet u skladu s principima ljudskih prava. Takođe, sugerira se da e koriste metode koje podstiču kritičko razmišljanje i razvoj autonomije razmišljanja učenika.

Roditelji treba da sarađuju sa nastavnicima i učenicima kako bi rešili probleme sa diskriminatorskim sadržajima. Oni/one bi, takođe, trebalo da koriste formalne grupe roditelja, kao i neformalne grupe, da vrše pritisak na obrazovni sistem da eliminišu diskriminatorske sadržaje i druge greške iz udžbenika.


Kvalitetno obrazovanje mladih je preduslov za sveobuhvatno društvo. Kroz obrazovanje, mladi ljudi se opremaju znanjem, veštinama, vrednostima i stavovima, koji su neophodni za život u zajednici, u kojoj svaki član se oseća sigurnim i sa jednakim mogućnostima u kojoj je raznolikost cenjena i promoviše se poštovanje i solidarnost. Iako postoje mnogi oblici neformalnog obrazovanja (obuke, radionice, omladinski centri itd), ipak, škole, kao formalno okruženje obrazovanja, imaju glavnu ulogu u opremanju decu i mladih sa informacijama i gore navedenim ovlašćenjima. Obrazovanje kroz pristup zasnovan na ljudskim pravima, može obrazovati svesne i aktivne građane.

Obrazovni sistem na Kosovu ne omogućava mladima da razvijaju kapacitete da kritički procene socio-ekonomsku i političku realnost koja ih okružuje. Ovaj sistem, ne samo da im ne pruža kvalitet informacija i sadržaja učenja, isti ne podstiče ni raspravu ili kritičku procenu informacija koje dobijaju. Štaviše, obrazovni sistem je i dalje daleko od inkluzivnog. Školski udžbenici sadrže diskriminatorski i ekskluzivni jezik za određene marginalizovane društvene grupe na Kosovu.

Zabrinutost građana, poznavalaca obrazovanja i aktivista organizacije Inicijative mladih za ljudska prava - Kosovo, u vezi sa niskim kvalitetom obrazovanja i slučajevima diskriminatorskog jezika u udžbenicima, bili su podsticaj za analizu udžbenika. Ova analiza je naročito važna zato što udžbenici i dalje nastavljaju da budu primarni, a često i jedini izvori za učenike u procesu učenja. Dakle, sadržaj udžbenika je prostor u kojem se postojeće predrasude ojačavaju i institucionalizuju kroz netačne i ne-ažurirane informacije, sa štetnim uticajem na produbljivanje razdvajanja i izolacije određenih društvenih grupa na Kosovu.

1. UVOD


Svrha analize bila je da se sazna koliko su udžbenici srednje više škole u skladu sa principima ljudskih prava, i u kojoj mjeri i u kojem kvalitetu proces nastave i učenja ovog nivoa uključuje ove principe.

U okviru ove analize postavljena su sledeća istraživačka pitanja:

� Koliko su udžbenika u skladu sa standardima ljudskih prava i postoje li slučajevi korišćenja diskriminatorskog i isključivog jezika?

� Kakvo je znanje srednjih viših škola u vezi sa opštim aspektima ljudskih prava i sa posebnim aspektima prava pripadnika marginalizovanih grupa?

Analiza je koristila kombinaciju kvalitativnih i kvantitativnih metoda i razvijala se u dva pravca. Na jednoj strani su pregledani udžbenici srednjih viših škola u pogledu upotrebe diskriminatorskog i ne-inkluzivnog jezika, kao i socijalne i naučne netačnosti koje dolaze iz razmišljanja zasnovanog na stereotipe. Odabirani su udžbenici iz predmeta koji se najdirektnije bave psiho-fizičkim i socijalnim aspektima čoveka: Građansko obrazovanje, Istorija, Biologija, Sociologija i Psihologija. Uzorak je obuhvatio ukupno 22 udžbenika ovih predmeta, za 10, 11. i 12. razred, u raznim smerovima gimnazija i stručnih škola. Tabela pregledanih udžbenika je predstavljena u Aneksu 1. Svaki udžbenik pregledan od strane jednog istraživača. Nalazi su predati jednom drugom istraživaču, koji je uradio validaciju ovih nalaza kroz proces pregledanja i analize udžbenika.

S druge strane, kroz otvoreni poziv za aplikacije, izabrano je preko 50 mladih srednjih viših škola da učestvuju u radionicama koje su organizovane u cilju povećanja učešća mladih u procesima koji se odnose na ljudska prava i da razvoja njihovih kapaciteta u oblasti anti-diskriminacije, zakonodavstva i praksi ljudskih prava. Mladi su izabrani iz 6 regiona Kosova: Priština, Peć, Gnjilane, Orahovac, Uroševac i Prizren.

2. METODOLOGIJA


Program neformalnog obrazovana koji je pružen kroz radionice, obradio je teme, kao što su ljudska prava, tranziciona pravda, pol i seksualnosti i diskriminatorski jezik. Štaviše, sami mladi, učesnici u radionici - putem modula diskriminatorskog jezika, uočili su slučajeve diskriminatorskog jezika u udžbenicima, uspostavljanjem veze sa pregledom udžbenika od strane istraživačkog tima. Što se ovih radionica tiče, pripremljen je upitnik. Učenici su popunili upitnik pre početka radionica. Upitnik je sadržao pitanja koja se odnose na različite aspekte ljudskih prava, posebno na rod, seksualnost, tranzicionu pravdu, liderstvo i diskriminatorski jeziku. Nakon radionica, mladi učesnici su ponovo popunili isti upitnik. Cilj je bio da se vidi eventualna promena mišljenja i stavove mladih nakon obrazovnog programa

Podaci prikupljeni o diskriminatorskom i ekskluzivnom jeziku u udžbenicima su sistematizovani u bazu podataka izrađenu u Excelu, tako što su podaci šifrirani, kako bi se moglo analizirati: nastavni predmet, razred ili nivo obrazovanja, smer, sajt i osnova diskriminacije. Podaci iz popunjenih upitnika obrađeni su u SPSS (Statistical Package for the Social Sciences /Statistički paket za društvene nauke), specijalizovani paket za analizu statističkih podataka.

Analiza je imala koristi od kontinuiranog pregleda važećih zakonodavstva i obrazovnih politika. Istraživački tim je neizbežno razmatrao i ove aspekte. Štaviše, na ovoj osnovi preporučujemo kontinuirane studije o odnosu strukturalnih aspekata obrazovanja, udžbenika i njihovih efekata na nastavne prakse i pedagogiju.


U analiziranim udžbenicima, pronađeno je preko 100 formulacija koje sadrže diskriminatorski i ekskluzivni jezik. Kategorizacija nalaza zasnovanih na diskriminaciji ili isključenosti pokazuje da udžbenici najčešće sadrže diskriminatorski jezik zasnovan na polu, etničkoj pripadnosti, seksualnoj orijentaciji i rodnom identitetu, kao i socijalnoj isključenosti. Takođe ne nedostaje ni diskriminatorski jezik zasnovan na ograničenu sposobnost, socijalno-ekonomski statusa i upotrebu nasilnog jezika

Nijedan od pregledanih udžbenika nije oslobođen od diskriminatorskog jezika. Postoji direktna veza udžbenika pojedinih predmeta sa vrstom diskriminacije sa kojom se susrećemo. Tako, postoji težnja da udžbenici Istorije pre svega budu opterećeni diskriminatorskim i ekskluzivnim jezikom na osnovu etničke pripadnosti; udžbenici Biologije imaju više diskriminatorskog jezika na osnovu ograničene sposobnosti i pola; u udžbenicima Građanskog vaspitanja najviše ima slučajeva diskriminacije zasnovanih na etničkoj pripadnosti, polu, seksualnoj orijentaciji i rodnom identitetu; u udžbenicima Psihologije dominiraju slučajevi diskriminatorskog jezika na osnovu polova; i u udžbenicima Sociologije, slučajevi diskriminatorskog jezika na osnovu pola su u većem broju, ali ima ih i na seksualnoj orijentaciji, rodnom identitetu i klasnoj podeli.

JEDNOSTRANOST, NE-INKLUZIJA I JEZIK KOJI PODSTIČE ETNIČKU MRŽNJU

U udžbenicima često su pronađene formulacije preuveličavanje uloge, kvaliteta i bogatstva jednog naroda ili etničke pripadnosti u poređenju sa drugim narodima ili etničkim pripadnostima. Udžbenici Istorije ojačavaju simbolično predstavljanje nacije deljenjem na “Mi” i “Drugi”. Prvo, “Mi” dolazi da valorizuje naciju i promoviše osećaj nacionalne pripadnosti, a drugo se odnosi na izgradnju slike “Drugog”, odnosno neprijatelja nacije. To se vidi u ova dva slučaja:

3. KLJUČNI NALAZI

3.1 KVALITET UDŽBENIKA U ODNOSU NA STANDARDE LJUDSKIH PRAVA


“Slobodarski duh albanskog naroda nije se slomio ni nakon ovih uspešnih napora balkanskog nivoa”1

“Na Zapadnom Balkanu su se, pored autohtonih Albanca, tokom istorije smestili da žive i drugi narodi.”2

Tako, dakle, teritorijalni nacionalizam prožima učenje istorije. Dalje, u lekcijama istorije, “albanske zemlje” definišu se kao civilizacijski prostor naspram invazija na Balkanu, kroz diskriminirajući jezik, koji okvalifikuje druge narode “primitivnim” i tako i negativnom konotacijom. To najbolje ilustrira ovaj deo iz udžbenika istorije:

“oni još uvek su živeli kao u vreme primitivne zajednice, ali su postepeno počeli da se inkorporiraju u kulturne tokove koje su vekovima negovali autohtoni narodi.”3

Štaviše, ova pristrasnost se podstiče i uveličavanjem u smislu cifara i činjenica iz nove istorije Kosova. Tako, u tri različita udžbenika Istorije, u vezi sa poslednjim ratom na Kosovu, kaže se:

“Samo tokom meseci bombardovanja vazdušnih snaga NATO-a, srpska vojska ubila je oko 15.000 Albanaca ...”4

Nijedan od ovih udžbenika ne ukazuje na izvor informacija i ne pominje broj ubijenih koji se odnose na druge etničke pripadnosti. Ova činjenica dokazuje sistematsko isključivanje svih žrtava koje ne pripadaju “albanskoj” etničkoj pripadnosti i istovremeno ojačava ideju da ih kvalifikuju samo kao agresore. Ovaj sadržaj podstiče razdvajanje u “žrtve” i “agresore” i ograničava prostor potrage za istinom.

Drugi slučajevi etničke inkluzivnosti mogu se naći u udžbenicima Građanskog obrazovanja. U istom se kaže:

“Vlada Kosova je koaliciona vlada u kojoj učestvuju PDK, LDK, Srpska lista “Srpska” i stranke drugih manjina koje žive na Kosovu”5.

U ovoj knjizi, kod nastavne jedinice o političkim strankama, predstavljena je slika sa logom albanskih političkih stranaka, isključujući ne albanske partije

1 Bicaj, Isa dhe Arbër Salihu. Historia 10. Prishtinë: Libri Shkollor, 2016 (st.144, p.2)

2 Rexhepi, Fehmi dhe Frashër Demaj. Historia 11. Prishtinë: Libri Shkollor, 2016 (st.82, p.4)

3 Rexhepi, Fehmi dhe Frashër Demaj. Historia 10. Prishtinë: Libri Shkollor, 2015 (st.113, p.7)

4 Bajraktari, Jusuf, Fehmi Rexhepi dhe Frashër Demaj. Historia 10. Prishtinë: Libri Shkollor, 2014 (st. 207, p. 1), Rexhepi, Fehmi dhe Frashër Demaj. Historia 11. Prishtinë: Libri Shkollor, 2016 (st. 221, p. 4), Bicaj, Isa dhe Isuf Ahmeti. Historia 12. Prishtinë: Libri Shkollor, 2016 (st. 202, p. 5)

5 Mato, Erlehta dhe Bajram Shatri. Edukata Qytetare 10. Prishtinë: Libri Shkollor, 2015 (st.14, p. 2)


(stranke).6 Štaviše, i ako bi bili uključeni simboli partija etničkih zajednica, prikaz simbola političkih stranaka je nepotreban u udžbenicima.

Autori udžbenika koriste jezik koji podstiče etničku mržnju. Primer takvog jezika je opis istorijskih događaja, koristeći oštre reči, kao što je slučaj udžbenika Historia (Istorija) 10.7 Tamo, autori, referišući se poslednjem ratu na Kosovu, dela srpskih snaga opisuju frazama, kao

“…užasni prizori varvarstva krvoločnih eskadrona...”8

podstičući kod mladih čitaoca averziju i mržnju, suprotno onome što promoviše tranziciona pravda. Sličan slučaj se takođe nalazi i u udžbeniku Historia (Istorija) 11 za jezičku gimnaziju, gde se, referišući se akcijama “zverskih snaga” nad populacijom Čamerije, kaže:

“Oni su u junu i avgustu 1944, mučili, uboli i ubili hiljade muškaraca, nečastfovali stotine žena i mladih devojaka.”9

Uvredljive izraze koji se odnose na različite etničke zajednice nailazimo u svakodnevnoj upotrebi od ljudi, u neformalnim okruženjima. Međutim njihova upotreba u formalnom obrazovnom okruženju, putem udžbenika, čini ovo pitanje ozbiljnijim. Tako, u udžbeniku Historia (Istorija) 11 za opštu gimnaziju, koristi se termin (izraz) «jevgj» za Rome i «çifut» za Jevreje. Štaviše, koristi se jezik sa premisama relativizacije za « jevgjit» pod pretpostavkom da se «o njihovom broju ne može sa tačnošću govoriti, ali ne bi trebalo da bude veliki»”10 “ i dalje pretendirajući da “... njihov tretman, na ovim područjima, nije bio loš skoro nikada u istoriji”.11 Udžbenici istorije su opterećeni i opisima istorijskih događaja i ličnosti, kroz sentimentalnosti koji pretvaraju ove udžbenike u u nacionalističke i romantične udžbenike za naciju. Na primer, Albanci se reprezentuju sa “nepokolebljivim poverenjem u sopstvenim snagama”12, ” , ili kako je Skenderbeg umro “prekriven večnom slavom.”13

6 E njëjta paraqitje vizuele e logove të partive politike shqiptare bëhët edhe në librin Edukata Qytetare 10, në të cilin nuk ceket drejtimi (fst 17).

7 Bajraktari, Jusuf, Fehmi Rexhepi dhe Frashër Demaj. Historia 10. Prishtinë: Libri Shkollor, 2014 (st. 205, p. 4)

8 Shih edhe: Gashi, Shkëlzen. Historia e Kosovës – në tekstet mësimore të historisë në Kosovë, Shqipëri, Sërbi, Mali i Zi dhe Maqedoni, 2016 (st.112, p. 2)

9 Rexhepi, Fehmi dhe Frashër Demaj. Historia 11. Prishtinë: Libri Shkollor, 2016 (st. 210, p. 4)

10 Bajraktari, Jusuf dhe Isa Bicaj. Historia 11. Prishtinë: Libri Shkollor, 2006 (st. 83, p. 4)

11 Ibidem

12 Rexhepi, Fehmi dhe Frashër Demaj. Historia 10. Prishtinë: Libri Shkollor, 2015. (st. 177, p. 3)

13 Po aty (st. 179, p. 1)


NACIJA I NACIONALNO NASPRAM DRŽAVE I DRŽAVNE

U smislu predmeta ove analize može se činiti uzaludnom diskusija o naciji i državi, odnosno o nacionalnom i državnom. Međutim, za mnoge, ovi pojmovi su veoma važni, u smislu osećaja udobnosti ili neprijatnosti koji se istim prenosi. Zbog takve osetljivosti, pogrešna upotreba ovih pojmova u udžbenicima, može dati formulacijama nijanse diskriminatorskog jezika. U udžbenicima srednjih viših škola na Kosovu, ima mnogo slučajeva da, kada se nešto odnosi na Kosovo ogleda kroz naciju ili nacionalno.

Podsetimo da Ustav Republike Kosovo u članu 3, tačka 1 utvrđuje: “Republika Kosovo je multietničko društvo ...”. Edukata Qytetare 10 (Građansko obrazovanje) za stručne škole, opišući nekoliko nivoa zajednice, Kosovo nazivaju nacionalnom zajednicom. Na strani 42, gde se dublje razrađuje nacionalna zajednica, autori se ograničavaju na albansku kulturu kao deo nacionalne zajednice, ostavljajući po strani sve ostale etničke grupe koje žive na Kosovu. Jasno je da je to isključivi jezik i može se uzeti kao tendencija za prevlast jedne nacije nad drugima, unutar jedne multi-etničke zemlje ili države. Čak, s takvom definicijom nacionalne zajednice mogu se uvrediti i sami kosovski Albanci, jer se mogu osećati odvojenim od ostatka nacije, Albanaca u Albaniji i drugim zemljama. U gore pomenutom udžbeniku ima i drugih takvih formulacija. Dakle, piše se:

“N.pr., pravni eksperti tvrde da je izražavanje određenih ideja štetno za javnost, ono može ugroziti nacionalne interese.14

I u drugom udžbeniku istih autora, postoje takve formulacije, kao što su:

“Vlada štiti narod od neprijatelja nacije.15

Da bi se izbegao jezik isključenja, mogu se koristiti reči “opšti interesi” ili “interesi društva” u prvom slučaju, odnosno “neprijatelji zemlje” u drugom slučaju.

14 Ibidem (st. 66, p. 4)

15 Mato, Erlehta dhe Bajram Shatri. Edukata Qytetare 10. Prishtinë: Libri Shkollor, 2016 (st. 6, p. 3)


PREDRASUDE I RODNI STEREOTIPI

Rod je veoma zastupljen u udžbenicima, gde je direktno, kroz izradu bioloških aspekata, rodne uloge, sposobnosti itd., iI indirektno kroz korišćenje ovih aspekata radi razjašnjavanja drugih društvenih tema.

Nažalost, prilikom razmatranja udžbenika, nađeno je mnogo slučajeva korišćenja diskriminatorskog jezika u smislu pola. Spektar ovih slučajeva počinje sa rodnim predrasudama i stereotipima i završava se ženskim obilježavanjem na osnovu njihovih fizičkih i psihičkih karakteristika.

Žene i deca se predstavljaju kao ranjive društvene grupe, žrtve i time postaju subjekti bez snage delovanja. Sledeći citat sugeriše sledeće

“Mnoge od njih (majke i deca) koji su doživele bombardovanje kasnije su umrle od leukemije i drugih malignih bolesti.”16

U udžbenicima psihologije kada se govori o društvenim karakteristikama i ličnosti ljudi na rodnoj osnovi, autori se odnose na muško i žensko, a ne na muškarci i žene, zanemarujući društveni status. To utiče da studenti ne znaju kako da razlikuju pol i rod, a to se dokazuje u ovoj analizi kroz rezultate upitnika sa učesnicima koji učestvuju u radionici.

Još uvek se u ovim udžbenicima, muškarci i žene drže zarobljenim unutar njihovih rodnih ulogama i “tipičnih”, tradicionalnih ponašanja. U ovim udžbenicima se pokazuju kako je “Najprihvatljivija igra za mlade djevojke ona od lutaka”..., ili kako su “Muškarci skloni da se igraju sa kamionima, avionima i blokovima, dok djevojčice uglavnom igraju sa odjećom, naduvanim plastičnim životinjama itd.” U drugom slučaju, tretirajući pitanja istorije umetnosti, jačaju se rodni stereotipi, kroz “... lik intelektualca ili ženstvenu lepotu, itd” Opis sa visokim dozama sentimentalnosti: “... muški akt rudara” nailazimo u dva različita udžbenika istorije, pisanih od strane različitih autora: Historia 10 (istorija 10) za matematičku gimnaziju i informatike, i gimnaziju prirodnih nauka, kao i Historia (Istorija) 11 za jezičku gimnaziju. Autori bi lako mogli da zamene “muški” opis sa “ljudskim” za osetljiv i tekst rodne perspektive.

16 Berisha, Ahmet, Ismet Bajraktari, Fetah Halili dhe Agim Gashi. Biologjia12. Prishtinë: Libri Shkollor, 2013 (st.131, p.4)


Kategorizacija između polova je tendencija autora udžbenika psihologije. Ova podela sugeriše se da se oslanja na neke studije i teorije (čiji se izvori ne prikazuju u udžbenicima), koje su prakse odbačene kao neistine. Istraživač Regan Mcneill, tvrdi da “struktura mozga nije specifično vezana za seks”. Međutim, u udžbeniku Psikologjia (Psihologija) 11 kaže se da

“…oba mozga su drugačije povezana: mozak muškarca da čini, a ženski da govori.”17, i dalje da je “... mozgu diferenciranim kao muški lakše rešavati mnogim zadacima, kao što je govoriti tokom izgradnje nečega”.18

Na osnovu toga vrše se i razlike u društvenoj, emocionalnoj i kognitivnoj funkciji. Tako, prema tabelarnom prikazu na strani 82, žene su obično: oprezne, prijateljski, otvorene, zaključne u verbalnu agresivnost, anksiozne i depresivne, i sposobne da sakriju emocije. Muškarci su, pak, opisani kao konkurentni i dominantni, istrajni, počinioci većine zločina (posebno seksualnih zločina), koji se ne boje rizika, koji su uključeni u fizičku agresivnost i koji imaju visoko samopoštovanje. U istom udžbeniku, na sledećoj stranici, postoji još jedna tabela, ovog puta vezana za rodne razlike u izboru partnera i seksualnom ponašanju.

Tamo se kaže da žene obično: preferiraju starijeg partnera, sa većim prihodima i dobrim karakterom; osećaju se ugroženim više od emotivne nevernosti; i da ograničavaju seksualni odnos sa potencijalno dugoročnim partnerima. Sa druge strane, muškarci obično: preferiraju mlađu partnerku, koja je fizički atraktivna i ima dobrih domaćinskih veština; osećaju se više ugroženim seksualnom nevericom; komotni su u slučajnim seksualnim odnosima; ljubomorni su na seksualnost i skloni su da kontrolišu svoje partnere.

Tako tekst Psihologije jača stereotipe i rodne predrasude i seksizam. Ovi podaci se primećuju u sledećim odlomcima:

“Na primer, u SAD-u danas, jedna žena (ili jedan muškarac) koja je osjetljiva na druge, oprezna i izražajna emocija (tradicionalno ženski oblik) i takođe je jaka, nezavisna i konkurentna (muški oblik) smatralo bi se da je androgenim.”19

17 Nushi, Pajazit, Neki Juniku dhe Dashamir Bërxulli. Psikologjia 11. Prishtinë: Libri Shkollor, 2014 (st. 80, p. 2)

18 Ibidem (st. 80, p. 3)

19 Psikologjia Klasa 11.


“Na primer, samo što je prihvaćeno da žene, u proseku, brinu o deci više nego što muškarci, ne automatski znači da određeni muškarac bude manje oprezan od većine žena. “Zapravo, taj određeni muškarac možda puno voli decu i da koristi svaku priliku koja mu se ukaže da se igra sa njima. To ne čini tog muškarca ženom, već sugeriše da taj muškarac ima “ žensku” dimenziju u svojoj ličnosti.”20

“Čini se da se žene lakše uveravaju od muškaraca.”21

“Na primer, znamo da menstrualni ciklus može uticati na matematičku i verbalnu performans žena. To nam ukazuje na to da je razlika u performansama u matematici i verbalnim između žena i muškaraca povezana s polom.”22

“Nadalje, muškarci su sposobniji razvijanju rečnika (na primer, masivni žargon i tehnička terminologija koju stvore muškarci), dok su žene sposobne u korišćenju rečnika koji imaju na raspolaganju.”23

Ovaj test ide još dalje, tražeći od učenika da uključe seksizam i rodne stereotipe pitajući ih:

“Da li mislite da postoje velike razlike između muškaraca i žena u našem društvu, u pogledu njihovih psihičkih sposobnosti?”24

I tako, uz predrasudu da su psihičke sposobnosti zasnovane na polnim razlikama, udžbenik Psihologije jača prednost i dominaciju muškaraca nad ženama. Uopšteno, ovaj udžbenik predstavlja mizoginiju, sprečava kritičko razmišljanje o rodnoj ravnopravnosti.

Izraženi oblik diskriminatorskog jezika u školskim udžbenicima Sociologije vidi se povezanim sa ekonomskim i socijalnim statusom žene. U pregledanim udžbenicima pronađene su formulacije koje povezuju opadanje stope nataliteta i reprodukciju restituciju stanovništva sa “...boljim ekonomskim položajem žene”25 ili sa “... nivoom obrazovanja žena”.26 Štaviše, neke

20 Ibidem.

21 Ibidem.

22 Ibidem.

23 Ibidem.

24 Ibidem.

25 Berisha, Ahmet, Ismet Bajraktari, Fetah Halili dhe Agim Gashi. Biologjia12. Prishtinë: Libri Shkollor, 2013 (st. 67, p. 1)

26 Berishaj, Anton dhe Ibrahim Berisha. Sociologjia 12 e 13. Prishtinë: Libri Shkollor, 2012 (st. 101, p. 1)


formulacije potvrđuju uverenje autora da žene i muškarci nisu isti. Dakle, pronađena je formulacija koja pokazuje da jedna porodica može biti “uslovno” matrijarhalna. Tamo se kaže:

“U savremenim društvima, međutim, neke porodice možemo ih smatrati matrijarhalnim - nakon smrti muža ili razvoda ako deca pripada.”27

Druga formulacija u pomenutom udžbeniku Psikologjia (Psihologija) 11, autori ohrabruju učenike da razmišljaju o društvenim procesima sa poremećajima polova kroz pitanje “Koje su posledice društva za posvećenost žena u karijeri?”28 Ovo pitanje ukazuje na to da žene koje biraju karijeru, a ne muškarci imaju posledice u društvu.

STIGMATIZACIJA RAZLIČITIH OBLIKA PORODICE

Udžbenici, u razmatranju koncepta porodice koriste ograničen pristup porodici koja se smanjuje na “... stvora se brak između muškarca i žene, u kojoj su djeca rođena…”29 Shodno tome, među univerzalnim porodičnim karakteristikama, prva stvar koja se navodi je “ da se bazira na heteroseksualnim odnosima, u kojima žene i muškarci zadovoljavaju seksualne, duhovne, moralne i estetske potrebe i obezbeđuju reprodukciju društva rađanjem potomstva”.30 Takvo definisanje u udžbeniku sociologije je nastavak istog pristupa, baziran na hetero-normativnost, a koji nalazimo u udžbeniku Edukata Qytetare (Građansko obrazovanje) 9, gde se, tretirajući je “po kompaktnosti strukture i njene funkcije”, “punom i harmoničnom porodicom” smatra porodica “... sastavljena od dva roditelja, njihove dece i u kojoj nema nikakvih problema”.31 Takve definicije isključuju porodice sa jednim roditeljem, porodice koje u svom sastavu imaju bake i dede ili druge članove, porodice koje se sastoje od homoseksualnih partnera... itd. Stoga, ove porodice su izvan “kalupa” definicije, ostaju stigmatizovane “kao nepotpune ili izobličene”.

27 Ibidem (st. 105, p. 3)


29 Berishaj, Anton dhe Ibrahim Berisha. Sociologjia 12 e 13. Prishtinë: Libri Shkollor, 2012 (st.114, p. 1)

30 Ibidem (st. 113, p. 4)

31 Hoti, Demë dhe Naser Zabeli. Edukata Qytetare 9. Prishtinë: Libri Shkollor, 2015 (st. 11, p. 2)


SEKSUALNA ORIJENTACIJA I RODNI IDENTITET KAO ODSTUPANJA

Isključivi jezik i stigmatizacija u udžbenicima posebno prate osobe koje nemaju heteroseksualnu orijentaciju. Ovi udžbenici ne prave pravu razliku između pola kao biološke kategorije i roda kao društvene kategorije, potpuno isključujući rodni identitet onih koji se ne osećaju muškarcima i ženama. Takav opis se nailazi u udžbeniku Psikologjia (Psihologija) 11, gde je rodni identitet ograničen na “... subjektivno iskustvo bitisanja muškarac ili žena”32. Formulacije u udžbenicima uzetim kao primeri u prethodnom delu jasno pokazuju da se osobe sa ne-heteroseksualnom orijentacijom ne smatraju delom strukture zvanom porodica. Štaviše, u ovim udžbenicima homoseksualnost se izjednačava sa “Poremećaji, krivičnim ponašanjima …”33, ili se i opisuje kao ponašanje koje “... odstupa od normalnog ponašanja i označava se kao devijantna forma u ponašanju …”.34

UVREDLJIVO PRIKAZIVANJE ZASNOVANO NA SPOSOBNOSTI

Školski udžbenici nisu oslobođeni diskriminatorskog i ponižavajućeg jezika na osnovu sposobnosti. Postoje formulacije koje koriste zanemareni jezik kao “Obično smatramo šizofrenikom kada kažemo da je neko lud”.35Ali, uznemirujuće je to što kada je naše društvo povećalo napore da podrži osobe sa Doun sindromom da žive integrisane u društvo, istovremeno u četiri različita udžbenika biologije za razrede 10 - 12, ovaj sindrom se definiše kao “ mongolski idioti”. U tom smislu, ide se i dalje pisanjem da “... takva lica po izgledu lica i očiju podsećaju na mongolsku rasu, dok su s velikom mentalnom retardacijom, sa kratkim rastom, umanjenim mozgom, karakterističnim dermatoglifovima i uglavnom žive 10-15 godina.”36 Uvredljivi izraz “mongolski idiote” napušten je prije nekoliko decenija, dok se koristi izraz “Down Sindrom”.



34 Berisha, Ahmet, Ismet Bajraktari, Kasamedin Abdullahu dhe Agim Gashi. Biologjia 10. Prishtinë: Libri Shkollor, 2016 (st. 136, p. 3); dhe po ashtu: Bajraktari, Ismet D, Ahmet Berisha, Fetah Halili dhe Agim Gashi. Biologjia12. Prishtinë: Libri Shkollor, 2015 (st. 27, p. 5)


36 Bajraktari, Ismet, Ahmet Berisha, Fetah Halili dhe Haqif Qerimi. Biologjia 10. Prishtinë: Libri Shkollor, 2012 (st. 180, p. 1)


PODSTICANJE NASILJA I DEHUMANIZACIJA

Jezik koji se koristi u udžbenicima često se ne kontrolira u upotrebi terminologije, što podstiče nasilje. Već smo pomenuli slučaj korišćenja ovog jezika: “... užasni prizori varvarstva krvoločnih eskadrona…”37. Ovaj jezik često dovodi do stigmatizacije žrtava, kao u ovom slučaju koji je gore pomenut: “ Oni su u junu i avgustu 1944, mučili, uboli i ubili hiljade muškaraca, nečastfovalii stotine žena i mladih devojaka.”38 Umesto izraza silovanje, koristi se reč nečastlivosti, što umnogome doprinosi stigmatizaciji žrtava seksualnog nasilja. Sličan primer nailazimo i kod udžbenika Edukata Qytetare (Građansko obrazovanje) 10, gde se kaže: «Druga vrsta nasilnog zločina je nasilno silovanje”39. Sama reč silovanje znači seksualni čin počinjen silom ili bez želje žrtve, tako da je formulacija sa kojom se susrećemo veoma gruba.

Netolerantan je pristup autora prema nasilju, posebno kada je u pitanju nasilje u porodici, gde postoji tendencija da se dehumanizuju deca, legitimišu oblici nasilja nad njima, a čak krive i decu za problem u porodici. U nastavku su navedeni neki od slučajeva koji se nalaze u pregledanim udžbenicima. U udžbeniku Edukata Qytetare (Građansko obrazovanje) 10 napisano je: “Većina dece s vremena na vrijeme dobija po koji šamar, što im prirodno uzrokuje patnju na nekim planovima”40. Autori su zadovoljni onim što ti šamari donose detetu patnju na nekim planovima, bez da se potrude da razrađuju sve moguće posledice. S druge strane, prema Američkom psihološkom udruženju, “fizičko zlostavljanje se odnosi na namerne povrede deteta, npr. udarci, premlaćivanje, ugrizanje, ili bilo kakav postupak koji dovodi do fizičkih povreda”41. Dalje se, takođe, pokazuje da “Deca koja su predmet zlostavljanja i zanemarivanja obično posmatraju svet kao nestabilnim i opasnim mestom, koje može štetiti osećanju samopoštovanja i njihovoj sposobnosti da se nose i prilagođavaju se životnoj sredini gde rastu…”.42

Kako bi dokazali koliko je ozbiljno ovo pitanje, isti autori teksta građanskog vaspitanja, pomenutom u prethodnoj formulaciji, u jednom drugom tekstu pišu: “S obzirom na to da su kaznene tehnike jedine efikasne metode koje podstiču dete da se ponaša kako treba, roditelji često koriste fizičke kazne

37 Bajraktari, Jusuf, Fehmi Rexhepi dhe Frashër Demaj. Historia 10. Prishtinë: Libri Shkollor, 2014 (st. 205, p. 4)

38 Rexhepi, Fehmi dhe Frashër Demaj. Historia 11. Prishtinë: Libri Shkollor, 2016 (st. 210, p. 5)



41 American Psychological Association http://www.apa.org/pi/families/resources/understanding-child-abuse.aspx

42 Ibidem.


kako bi disciplinirali svoju djecu.”43. Ova formulacija je skandalozna, pošto autori legitimišu kaznene tehnike kao jedino efektivno sredstvo da se deca pravilno ponašaju. Još jedan slučaj kada se deca, umesto da se vide kao žrtve, vide se kao dio problema i formulacija koja se bavi problemima savremene porodice, gde je kao prvi uzrok ovih problema identifikovana maloletnička delikvencija: “Glavni problemi savremene porodice su: - Maloletnička delikvencija, - Upotreba štetnih stimulansa kao što su narkotici, duvan, itd. - Problemi sa upotrebom i vršenjem nasilja u porodici, - Razvod i problemi koji prate ovaj fenomen, - Seksualna zloupotreba.”44 Rečenica je tendenciozna i ima za cilj da okrivi decu. Zapravo, maloletnička delikvencija je rezultat zanemarivanja i nasilja kroz koje deca prolaze tokom rasta, kao i socijalnih i ekonomskih problema sa kojima se danas suočavaju mnoge porodice.

NEPRIMERNI PRIMERI I IRELEVANTNE VEZE

U pregledanim udžbenicima naišlo se na formulacije u kojima autori daju neadekvatne primere ili stvaraju neodgovarajuće veze u odnosu na pitanje koje se u tim udžbenicima tretira. U najboljem slučaju, ovi primeri i ove veze dovode do konfuzije učenika, a u najgorem slučaju ojačavaju stereotipe i isključujući su prema različitim grupama. Stoga je teško uspostaviti ispravnu vezu od strane čitaoca za sledeću formulaciju: “Poslednjih godina došlo je do velikog povećanja broja porodica u kojima oboje rade. To je rezultat činjenice da udate žene sada već rade izvan kuće”45, što se odnosi na “porodice gde oboje rade zajedno”. Zamislite koliko pitanja se može pojaviti u umu učenika, koja, ako se ne adresiraju i ne diskutuju, ostaju zauvek nejasna.

Objašnjavanje uslovnog refleksa kroz “Lepoticu (uslovljeni refleks) uzrokuje pozitivne emocije (uslovljena reakcija)”46 ograničava osobine žene na njene fizičke osobine i kao takav je neadekvatan i iritirajući primer objektivizacije žene. Postoje i drugi slučajevi, kao “... razlikuje se lice jedne starice i mlade ljepotice”47. U ovom slučaju diskriminacija je dvostruka. Etiketiranje “lepotica” je slično kao kod gore pomenute formulacije, dok poređenje lice starije osobe i lice jedne lepotice, ima i premisa diskriminacije zasnovane na starosti.


44 Berishaj, Anton, Ibrahim Berisha dhe Ismajl Hasani. Sociologjia 11. Prishtinë: Libri Shkollor, 2011 (st. 33, p. 2)



47 Ibidem, (st. 74, p. 2)


Primeri koji se uzimaju za razrađivanje teme, predstavljaju žene negativno i u pogledu njihovih veština. Takvi su izrazi: “Dobro ste išli “- dama kuće pozdravlja goste koji su pozvani na večeru od strane njenog muža!”48 predstavlja porodicu u kojoj muž pozove svoje prijatelje na večeru, a žena ih pozdravlja i služi, ali i to ne radi pravilno. Sa druge strane, u ogromnoj većini primera koji se odnose na istorijske ličnosti pojavljuju se muškarci. Evo jednog primera: “Čovek kaže da razmišljam o ulozi Abdyl Frasheri-ja u Albanskoj ligi Prizrena, o Skenderbegovoj skulpturi, o posledicama rata, o teoriji Charlesa Darvina …”.49

UČENICI PRED SUGESTIVIM I TENDENCIOZNIM PITANJIMA I ZADACIMA

Postoje slučajevi kada učenici koji koriste udžbenike stavljaju se u nezavidne situacije kada moraju da odgovore na pitanja ili obavljaju zadatke koji se daju na kraju nastavne jedinice, a koji su dati na diskriminatorskom jeziku. Na primer, od učenika se traži da opišu “... događaj koji ulazi u vaše pamćenje kao neprijatan i koji se odnosi na među-etničke odnose na Kosovu…”.50 Takav zadatak stimuliše osećaj etničke mržnje, umesto da čini suprotno.

U drugom slučaju, jedno od pitanja na kraju nastavne jedinice je ovo: “5. Koje su posljedice za društvo posvećenost žena prema karijeri?”.51 Ova formulacija je pomenuta i gore, u kontekstu ekonomsko-socijalne nejednakosti između muškarca i žene. Ovde se naglasak stavlja na poziciju u kojoj se dovedu učenici kada žele da odgovore. Pitanje je vrlo sugestivno i usmerava učenike da razmišljaju o “posledicama”. Učenik mora biti veoma hrabar i odbija da odgovori na ovo pitanje, ili da daje mišljenje da se ne radi o bilo kakvim posledicama, već naprotiv socijalnim beneficijama iz ove činjenice.

48 Ibidem, (st.123, p. 1)

49 Ibidem, (st.110, p. 1)

50 Berishaj, Anton, Ibrahim Berisha dhe Ismajl Hasani. Sociologjia 11. Prishtinë: Libri Shkollor, 2011 (st. 57, p. 6)



NETAČNOSTI I NEDOSTATAK REFERENCI O INFORMACIJAMA

Većina pregledanih udžbenika sadrži netačne informacije. Netačnosti nisu deo ove analize, ali njihov uticaj na diskriminatorski jezik u nekim slučajevima dovodi do razrađivanja u ovom odeljku. Za predmet ove analize, malo je bitno da se u udžbeniku koji je objavljen u 2016. godini, kaže da “ na Planeti Zemlja živi oko 6 milijardi ljudi.”52, kada je poznato da je u 2011. godini stanovništvo premašilo 7 milijardi53. Nije povezano sa analizom ni činjenici da u jednom udžbeniku u 2016. godini piše da “Kosovo ima za cilj da se pridruži Evropskoj uniji, koja obuhvata 25 zemalja…”54, kad je Hrvatska još od 2013. godine 28. zemlja Evropske unije.55 Međutim, netačne informacije o broju poginulih u poslednjem ratu na Kosovu, tipa “... tokom perioda bombardovanja NATO avijacije, od srpske vojske je ubijeno oko 15.000 Albanaca ...” podstiču mržnju i ne služe ni učenju istorije, niti životnim učenjima na osnovu istorijskih činjenica.

U udžbenicima, u većini slučajeva, autori ne nude reference o izvorima informacija, koji bi omogućili verifikaciju informacija, ali i mogućnost dubljeg proučavanja predmeta studije. Čak i kada se pozivaju na teorije ili studije, oni jasno ne navode izvor. Takođe, oni ne pružaju spisak dodatne literature o temama koje tretira predmet.

52 Berisha, Ahmet, Ismet Bajraktari, Kasamedin Abdullahu dhe Agim Gashi. Biologjia 10. Prishtinë: Libri Shkollor, 2016 (st. 161, p. 1)

53 Population Reference Bureau:http://www.prb.org/Publications/Datasheets/2011/world-popu-lation-data-sheet.aspx


55 European Union: https://europa.eu/european-union/about-eu_en


Učenici koji su se prijavili za učešće na radionici su prethodno popunili upitnik sa pitanjima o ljudskim pravima. Upitnik je dat u Aneksu 3. Nakon završetka radionice, mladi su ponovo popunili isti upitnik.

Velika većina ispitanika izjavila je da su ikada saznali za koncept ljudskih prava u svojoj školi. Kada je zatraženo da daju detalje o sadržaju, velika većina je pomenula da su saznali za međunarodne zakone i instrumente, ali vrlo malo njih je spomenulo neki poseban aspekt. Uglavnom, ove saznanja su dobili kroz građansko obrazovanje.

Od učenika uje traženo da pokažu koja su njihova osnovna prava. U cilju strukturiranog administriranja odgovora, izvršena je kodifikacija na osnovu prava proklamovanih Konvencijom o pravima deteta. Pisani odgovori su dešifrirani i kategorizovani prema kodiranju. Samo tri ispitanika su napisala 5 prava i sedam drugih ispitanika 4 prava. Preostali deo je uspeo da identifikuje 2-3 prava. Identifikovana prava najčešće se odnose na: Slobodu izražavanja mišljenja i stavova (član 12); Pravo na život, opstanak i razvoj (član 6); Pravo na obrazovanje (član 28); Zaštita od diskriminacije (član 2); i Pravo na ime, državljanstvo i nacionalnost (član 7).

Učenici su pitani koje etničke pripadnosti su ljudi koji su izgubili život u posljednjem ratu. Postoji značajna razlika u odgovorima datim u upitnicima pre i posle radionice. Tako je, pre radionice, 37.3% ispitanika odgovorilo da su u poslednjem ratu izgubili život samo Albanci, dok je manje od 8.9% njih zadržalo ovo mišljenje i nakon radionice. Najveći broj njih su, svakako, odgovorili da su oni koji su izgubili život iz svih etničkih grupa, s tim da je broj ispitanika koji su odabrali ovu opciju porastao sa 49.2% pre radionice, na 75.6% nakon radionice.

3.2 SAZNANJA UČENIKA SREDNJIH VIŠIH ŠKOLA O OPŠTIM I POSEBNIM ASPEKTIMA LJUDSKIH PRAVA


Grafikon br. 1. Kojoj etničkoj pripadnosti pripadaju ljudi koji su izgubili život u poslednjem ratu

Neka konkretna pitanja odnosila su se na seksualnu orijentaciju i rodni identitet, kao i na društvene pojave koje su povezane sa njima. Na pitanje o seksualnim i rodnim pojmovima, pre radionice 32.2% ispitanika je odgovorilo tačno, dok je nakon radionice ovaj procenat porastao na 57.8% ispitanika. U vezi s time, 27.1% ispitanika su koji pre radionice nisu znali, dok je takvih nakon radionice bilo svega 2.2%. To znači da nakon radionice, većina njih je imala ideju o pojmovima seksa (pola) i roda.

Grafikon br. 2. Tačnost definicije pola (seksa) i roda

Albanci Srbi, Turci, Romi,

Egipćani i drugi

Najviše Ne znam Ref//PP

Pre radionice Posle radionice

80.0

70.0

60.0

50.0

40.0

30.0

20.0

10.0

0.0

37.3

8.95.1

13.3

49.2

75.6

6.82.2 1.7

Tačno Delimično Pogrešno Ne znam


70.0

60.0

50.0

40.0

30.0

20.0

10.0

0.0

32.2

57.8

15.3

24.4 25.4

15.6

27.1

2.2


S druge strane, oni koji su nepravilno odgovorili, u većini slučajeva izjavili su da je seks intimna veza ili seksualni odnos između para.

Na pitanje šta znači LGBT skraćenica, pre radionice, 54.2% njih nije znalo, dok je 44.1% da. S druge strane, nakon radionice 91.1 je znalo, dok samo 8.9% ispitanika nije znalo.

Grafikon 3: Znanje o LGBT skraćenica

Na pitanje o pojmu homofobije, pre radionice, 30.5% ispitanika dalo je tačnu definiciju, dok je 13.6% dalo pogrešnu. Više od polovine njih, ili 5,8%, reklo je da ne znaju. Nakon radionice, procenat onih koji su dali pogrešnu definiciju pao je na 4.4%, kao što je pao na 17.8% procenat onih koji nisu znali. U međuvremenu, tačnu definiciju je dalo 73.3% ispitanika, u odnosu na vidno manji procenat pre radionice (30.5%). Od prilike ista je razlika pre i posle radionice kada je u pitanju pojam “seksizma”.

Ne znam Da Ref/PP

100.0

80.0

60.0

40.0

20.0

0.0

54.2

8.9

44.1

91.1

1.7



Grafikon 4: Tačnost definicije homofobije

Grafikon 5: Tačnost definicije seksizma

Znatno veća je razlika o pojmu “mizogenije”. Kod mizogenije, samo 1.7% ispitanika su bili tačni pre radionice, dok je 62.2% tačno odgovorilo nakon radionice. Velika većina od 94.9% nije znala pojam mizogenosti pre radionice, dok je nakon radionice samo 31.1% nije znalo odgovoriti na isto pitanje.

Ovi rezultati pokazuju da su učenici kroz radionicu saznali o aspektima vezanim za seksualnu orijentaciju i rodni identitet, kao i o pojavama vezanim za iste. Ovo takođe pokazuje nedostatak tretmana ovih aspekata ljudskih prava u školama.


80.0

60.0

40.0

20.0

0.0

30.5

73.3

5.1 4.4

13.6

50.8

17.8

2.2


4.4


70.0

60.0

50.0

40.0

30.0

20.0

10.0

0.0

23.7

55.6

11.9 11.1

5.1 6.7

59.3


26.7


Grafikon 6: Tačnost definicije mizogenizma

Navođeni iz definicije koja se daje porodici u udžbeniku građanskog obrazovanja 9. razreda56, postavljeno je pitanje da bi se dobilo mišljenje učenika o različitim vrstama porodice po sastavu. I dok skoro svi učenici misle da je porodica sa majkom i ocem i njihovom decom potpuna porodica i u harmoniji, tako ne razmišljaju i o različitim vrstama porodice. Tako, pre radionice, 35.6% učenika-ispitanika je odgovorilo da je porodica sa dve majke potpuna porodica i u harmoniji, dok je 64.45 smatralo da je to porodica nepotpuna i poremećena.

Nakon radionice, ovaj odnos se promenio, pošto od onih koji su odgovorili, 77.8% je smatralo da je to potpuna porodica i u harmoniji, dok je njih 17.8% ostalo pri mišljenju da je ovo porodica nepotpuna i poremećena. Manje-više, istu tendenciju pokazuju i rezultati koji su dobijeni i o porodici sa jednim roditeljem/njenim detetom, porodici sa dva roditelja i njihovim detetom, porodici bez roditelja i porodici sa dva roditelja i njihovim/njihovom detetom/decom rođenim/om van braka.

56 Hoti, Demë dhe Naser Zabeli. Edukata Qytetare 9. Prishtinë: Libri Shkollor, 2015 (st. 11, p. 2)

Tačno Delimično Ne znam

100.0

80.0

60.0

40.0

20.0

0.0

1.7

62.2

3.4

94.9


6.7

31.1


Grafikon 7: Porodica sa majkom i ocem u braku i njihovom decom

Grafikon 9: Porodica sa jednim roditeljem i njegovim/njenim detetom/decom

Grafikon 11: Porodica bez roditelja

Grafikon 8: Porodica sa dve majke i njihovim/vom detetom/decom

Grafikon 10: Porodica sa dva očeva i njegovim/njihovom detetom/decomafikon

Grafikon 12: Porodica sa dva roditelja i njihovim/om detetom/decom rođenim vanbračno

Potpunaporodica iliu harmoniji

Ref/PP

100.0

80.0

60.0

40.0

20.0

0.0

98.3


120.0

Nepotpunaporodica

ili poremećena

97.8

1.7 2.2


Ref/PP

80.0

60.050.040.030.020.0

0.0

39.0


90.0

Nepotpunaporodica

ili poremećena

80.0

4.4

70.0

10.0

61.0

15.6


Ref/PP

100.0

80.0

60.0

40.0

20.0

0.0

13.6


Nepotpunaporodica

ili poremećena

40.0

4.4

86.4

55.6


Ref/PP

100.0

80.0

60.0

40.0

20.0

0.0

35.6


Nepotpunaporodica

ili poremećena

77.8

4.4

64.4

17.8


Ref/PP

100.0

80.0

60.0

40.0

20.0

0.0

39.0


Nepotpunaporodica

ili poremećena

80.0

4.4

61.0

15.6


Ref/PP

80.0

60.0

40.0

20.0

0.0

42.4


Nepotpunaporodica

ili poremećena

71.1

6.7

55.9

22.2

1.7


Na pitanje da li je u školi potreban predmet seksualnog obrazovanja, skoro svi učenici su odgovorili sa “da”. Ovaj rezultat je i pre i posle radionice.

Zanimljivi su rezultati vezani za poslednja dva pitanja u upitniku, jedno koje se odnosi na koliko su učenici zadovoljni svojim znanjem u obrazovnom sistemu na Kosovu, a drugo – da li veruju da je kosovsko društvo sveobuhvatno društvo, u kome svaki građanin ima jednakih mogućnosti.

Što se tiče sistema obrazovanja, pre radionice, učenici su bili podeljeni približno jednako, dakle 47.5% se izjasnilo da su zadovoljni i 47.5% nezadovoljni, a nakon radionice puno više učenika se izjasnilo da su nezadovoljni svojim znanjem o obrazovnom sistemu, konkretnije 60% njih, dok je više od 35.6% ostalo zadovoljnim. Što se tiče kosovskog društva, i pre i posle radionice, učenici su bili vrlo kritični u pogledu uključivanja i mogućnosti koje nudi društvo. Samo oko 10% njih je zadovoljno.

Kada su u pitanju ova mišljenja učenika, očigledno je da su bili daleko kritični za mogućnosti koje nudi kosovsko društvo, a manje kritični prema znanjima koje im pruža obrazovni sistem. Međutim, nakon radionice učenici su kritički razmišljali o njihovom obrazovanju, iznoseći doze nezadovoljstva obrazovanjem koje dobijaju unutar obrazovnog sistema, verovatno pod uticajem lekcija koje su naučili u neformalnom okruženju učenja i razmišljanja o ne tretiranju ovih nastavnih jedinica u sistemu formalnog obrazovanja.

Vrlozadovo-ljan/na

70.0

60.0

40.0

30.0

10.0

0.0

2.2


Zadovo-ljan/na

47.5

3.4

47.5

60.0

Nezadovo-ljan/na

Neznam

Ref/

PP

50.0

20.0

2.2

35.6

1.7

Da Ref/PP

80.0

60.050.040.030.020.0

0.0

8.5


90.0

Ne

11.13.4

70.0

10.0

82.2

11.9

Ne znam

6.7

76.3

Grafikon 13: Koliko ste zadovoljni znanjem koje dobijate u obrazovnom sistemu na Kosovu

Grafikon 14:da li verujete da je kosovsko društvo sveobuhvatno, u kome svaki građanin ima jednakih mogućnosti?


Učenici na Kosovu, čak i u srednjim višim školama, i dalje se suočavaju sa udžbenicima u kojima postoji diskriminatorski i isključujući jezik. Kažemo “čak i u srednjim školama” jer su ranije izrađene analize dokumentovale da čak i u osnovnim i nižim srednjim školama udžbenici koriste takav jezik. Mi kažemo “nastavljaju”, jer je to stanje koje je identifikovano već više godina i takvo je i dalje, možda sa kozmetičkim poboljšanjima. U analizi objavljenoj 2013. godine, Balkanska mreža istraživačkog novinarstva - BIRN57 je zaključila da udžbenici niže srednje škole, uz druge nedostatke, takođe pate i od prisustva diskriminacije, predrasuda i rodnih stereotipa. Analiza je izvršena kako bi se videlo da li su ispravljeni određeni broj problema, defekata i nedostataka, koji su identifikovani u ranijoj studiji iz 2010. godine, od strane iste organizacije. Još jedna analiza, objavljena 2007. godine od strane Kosovskog centra za rodne studije, pod nazivom “Revizija rodnih pitanja u obrazovnom sistemu”58 uključivala je i analizu rodnih pitanja u udžbenicima. Analiza je pokazala da su rodni stereotipi vrlo izraženi u školskim udžbenicima u pisanom sadržaju, ali i u ilustracijama i predstavama.

Postoje različite vrste diskriminacije koje se identifikuju u korišćenom jeziku u školskim udžbenicima. Prevladavaju slučajevi diskriminatorskog jezika na osnovu etničkih, rodnih i porodičnih odnosa, seksualne orijentacije i sposobnosti, ali ne nedostaju ni slučajevi diskriminacije na osnovu socio-ekonomskog statusa, starosne dobi, religije itd. Načini pojavljivanja ovog diskriminatorskog jezika su: isključivanje određenih grupa, opisi koje karakterišu stare društvene konstrukcije, uvreda članova ovih grupa, pa čak i njihovo žigosanje. S druge strane, postoji uveličavanje pripadnika drugih grupa koje idu do romantizma, dominirajuća zastupljenost članova ovih grupa i preuveličavanje činjenica praćenih netačnostima.

57 BIRN: http://birn.eu.com/wp-content/uploads/2017/05/Textbooks-Analyze_Albanian.pdf

58 Qendra Kosovare për Studime Gjinore: http://www.kgscenter.net/wp-content/up-loads/2015/05/AUDITIMIIceSHTJEVEGJINORENeSISTEMINARSIMOR%E2%80%9D.pdf

4. ZAKLJUČAK


Najveći nedostaci školskih udžbenika, koje je iznela na površini ova analiza su sledeći:

� U udžbenicima istorije postoji izražena pristrasnost prilikom predstavljanja istorijskih činjenica, predstavljajući Albance kao jedinog autohtonog naroda na Balkanskom poluostrvu, prikazujući Albance kao jedinog naroda žrtve poslednjeg rata kroz naduvani broj ubijenih albanske etničke pripadnosti i potpuno zanemarivanje ubijenih iz drugih etničkih grupa, itd.;

� Rodna diskriminacija je izražena, počev od predrasuda i rodnih stereotipova koji sadrže žene u okviru njihove “tradicionalne uloge”, nastavljajući sa seksističkim opisima, čak i pri tretiranju naučnih pitanja i završavajući ženskim žigosanjem žena na osnovu njihovih fizičkih i psihičkih karakteristika;

� Seksualna orijentacija i rodni identitet se ne tretiraju u skladu sa savremenim razvojem, već sa tendencijom da sve što nije u skladu sa hetero seksualnošću bude predstavljeno kao devijacija;

� Aspekti sposobnosti se tretiraju bez ikakvih osetljivosti. Down sindrom je opisan uvredljivim terminom “Mongolski idiot”, i o ljudima sa ovim sindromom se daju potpuno netačne informacije, čak i za njihov životni vek;

� Koristi se oštar jezik za opisivanje činjenica, podstičući mržnju;

� Učenici se suočavaju sa sugestivnim i tendencioznim zadacima pitanjima. Kroz njih se podstiču predrasude i stereotipi, umesto podsticanja kritičkog razmišljanja i osećanja društvene harmonije.

Analiza je takođe pronašla sistemske probleme u pogledu udžbenika. Uprkos činjenici da obrazovne politike i propisi u ovoj oblasti nisu deo analize, bilo je nemoguće dizajnirati i primeniti ovu analizu bez brzog istraživanja istih. Tako su standardi za udžbenike usvojeni 2011. godine, kroz administrativno uputstvo 5/2011.59 NU pregledanim udžbenicima, malo je sadržaja dokumenta. Dakle, nalazi analize pokazuju, na primer, da se utvrđeni standardi za udžbenike ne uzimaju u obzir. Nabrojaćemo ovde nekoliko standarda koji se direktno odnose na oblast ove analize: Standard 10 - Odnosi sa aspektima obrazovanje za zrelost/samostalnost, obrazovanje za demokratiju, miroljubivo obrazovanje; Standard 11 - Odražavanje rodne jednakosti; Standard 7 - Pitanja i zadaci; itd

59 Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë: http://masht.rks-gov.net/uploads/2015/05/standardet-e-teksteve.pdf


Zakon br. 02 / L-67 o objavljivanju školskih udžbenika, nastavnih sredstava, školske lektire i pedagoške dokumentacije usvojen je 2006. godine. Član 3.2 ovog zakona kaže: “Nisu dozvoljeni udžbenici, nastavna sredstva, školska lektira i pedagoška dokumentacija koja vrše propagandu protiv Kosova, koji krše ljudska prava i rodnu ravnopravnost i podstiču političku, nacionalnu i versku mržnju”.60 Analiza otkriva da se u praksi školskih udžbenika događa upravo suprotno. Dalje, član 4.3 navodi: “Recenzenti vrše pismeno kritičko ocenjivanje udžbenika, umetničkog dela, naučnog rada pre njihovog objavljivanja.” Nismo pronašli ime bilo kog recenzenta na nekom od pregledanih udžbenika.

Na nivou Ministarstva za obrazovanje, nauku i tehnologiju, u 2015. godini je formirana komisija za pregled udžbenika, međutim nemamo rezultate iz rada ovog iste.

Dakle, iako postoji pravni okvir za udžbenike, nedostaje sistem za osiguranje kvaliteta udžbenika. Tako:

� Udžbenici sadrže diskriminatorski i ekskluzivni jezik, kao i informacije koje ne sadrže izvorne reference.

� Nedostatak recenzenata dokazuje odsustvo prvog filtera.

� Ne postoji raznolikost autora i izdavačkih kuća. Isti autori su napisali većinu udžbenika jednog predmeta i iste greške se odražavaju u svim udžbenicima. Čak svi pregledani udžbenici su objavljeni od iste izdavačke kuće.

� Postoje slučajevi gde je ista diskriminatorska formulacija predstavljena u udžbenicima različitih autora.

� Iznenađujuće je da su odluke o odobravanju udžbenika donete nekoliko godina pre nego što su udžbenici objavljeni. Jedan primer: “Udžbenik je odobrilo Ministarstvo za obrazovanje, nauku i tehnologiju Odlukom br. 491 / 02-1, dana 04.07.2005”.61

60 Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës: https://gzk.rks-gov.net/ActDocumentDetail.aspx?ActID=2437

61 Bicaj, Isa, dhe Isuf Ahmeti. Historia 12. Prishtinë: Libri Shkollor, 2016 (st. 2)


Takvi udžbenici su daleko od toga da budu izvor koji doprinosi postizanju ciljeva pred univerzitetskog obrazovanja, definisanih okvirom kurikuluma: “... kroz razvoj znanja, veština, stavova i vrednosti koje demokratsko društvo zahteva. To omogućava mladim ljudima da budu aktivni i odgovorni građani, konstruktivno se suočavaju sa razlikama i izazovima i poštuju svoja prava i prava drugih”.62 Sadržaj ovih udžbenika, ali i nedostatak savremenih metoda za adresiranje ovog sadržaja u učionicama, stavlja nastavnike i učenike pred teškoćama, primoravajući ih da traže druge izvore informacija i efikasniji način za tretiranje nastavnog sadržaja.

Mladi srednjih viših škola su pohađali radionice organizovane od strane projekta. Radionice su se odnosile na koncepte opštih ljudskih prava, kao i specifične aspekte, kao što su: seksualna orijentacija i rodni identitet, tranziciona pravda, rodna ravnopravnost itd. Metodologija koja je korišćena u ovim radionicama je bila kroz aktivno učenje i saradnju, metodologija koju pregledani udžbenici uopšte ne ohrabruju. Učesnici su popunili upitnike koji su se odnosili na sadržaj radionice, prvo pre radionice, a zatim i nakon završetka radionice.

Analiza rezultata upitnika pokazuje da postoji velika razlika između odgovora datih pre i nakon radionice. Nakon radionice učenici su pokazali povećano znanje o aspektima ljudskih prava. Iz ovoga je zaključeno da odgovarajuća elaboracija određenih aspekata ljudskih prava utiče na stvaranje znanja, veština, vrednosti i demokratskih i građanskih stavova učenika.

62 Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë: http://masht.rks-gov.net/uploads/2017/03/korniza-kurrikulare-finale.pdf


5. PREPORUKE

Na osnovu rezultata analize i izvučenih zaključaka, nudimo preporuke stranama uključenim u obrazovanje.


ZA MINISTARSTVO OBRAZOVANJA, NAUKE I TEHNOLOGIJE:

� Revidirati Zakon 02 / L-67 o objavljivanju udžbenika, nastavnih sredstava, školske lektire i pedagoške dokumentacije, posebno u odeljku II, ocjenjivanje i odobravanje udžbenika, nastavnih sredstava, školske lektire i pedagoške dokumentacije. U zavisnosti od procesa preispitivanja, treba pokrenuti izmenu zakona, ili donošenje novog zakona.

� Izraditi praktični vodič za izdavačke kuće i autore udžbenika, za implementaciju standarda udžbenika. Promovisanje pristupa zasnovanog na ljudskim pravima treba da bude u srži ovog vodiča.

� Dizajnirati program obuke za autore udžbenika i ponuditi svake godine izdavačkim kućama i zainteresovanim autorima. Obuku treba takođe pružiti i službenicima za obrazovanje.

� Otvarati proces objavljivanja udžbenika, pružajući raznolikost autora i izdavačkih kuća. Treba omogućiti da i nezavisni autori ponude svoje predloge.

� Funkcionalizovati komisiju za pregled udžbenika, ili neko drugo telo na nivou Ministarstva koje će kontinuirano nadzirati udžbenike i aktivno učestvovati u procesu objavljivanja udžbenika.

� Sama komisija trebala bi biti širokog sastava i pozvati nezavisne eksperte, predstavnike civilnog društva i roditelje. Utvrđivanje kriterijuma za odabir autora udžbenika. Treba uspostaviti transparentan kanal između ove komisije ili tela i nastavnika, roditelja, stručnjaka za obrazovanje i drugih građana, o pitanjima vezanim za udžbenike

� Osigurati da udžbenici prolaze kroz proces dvostruke recenzije koji omogućava kritičko ocenjivanje udžbenika.

� Obaviti pilotiranje udžbenika od nastavnika i učenika.

� Svi udžbenici bi trebali biti predmet pregledanja sadržaja iz rodne perspektive.

� MONT izveštavati na godišnjoj osnovi Skupštini Kosova o upotrebi udžbenika i uticaj na učenje i nastavu.


ZA IZDAVAČKE KUCE:

� Pratiti razvoje u obrazovnom sistemu i društvu, uključujući obrazovne politike i savremene obrazovne prakse. Ovo predstavlja dobru osnovu za objavljivanje udžbenika.

� Stvoriti raznolike timove autora i profesionalaca drugih profila koji će zajednički raditi na izradi udžbenika. Školske udžbenike treba svakako voditi pristupom zasnovanim na ljudska prava i eksplicitno i implicitno promovisati vrednosti demokratskog građanstva.

ZA NASTAVNIKE:

� Kritički proceniti sve udžbenike koji se koriste u nastavnoj praksi u učionicama i koristiti ih u skladu s principima ljudskih prava i potreba učenika.

� Identifikovati delove udžbenika koji nose predrasude, stereotipe i diskriminatorski jezik i zameniti ih alternativnim izvorima.

� Koristiti metodologije koje podstiču kritičko razmišljanje, aktivno učenje i saradnju, kako bi razvili građansku kompetenciju učenika.

ZA RODITELJE:

� Sarađivati sa nastavnicima i učenicima u identifikaciji problematičnih sadržaja i pružiti pomoć u prevazilaženju rizika od ovih sadržaja.

� Koristiti formalne organizacije roditelja, ali i neformalne grupe, da se zagovara za uklanjanje diskriminatorskih sadržaja i drugih grešaka iz udžbenika.


American Psychological Association, http://www.apa.org qasur së fundi më 19.11.2017

Population Reference Bureau http://www.prb.org/Publications/Datasheets/2011/world-population-data-sheet.aspx qasur së fundi më 19.11.2017

Auditimi i çështjeve gjinore në sistemin arsimor. Prishtinë: QKSGj, 2007: http://www.kgscenter.net/wp-content/uploads/2015/05/AUDITIMIIceSHTJEVEGJINORENeSISTEMINARSIMOR%E2%80%9D.pdf

European Union https://europa.eu/european-union/about-eu_en qasur së fundi më 19.11.2017

Fondi për të Drejtën Humanitare – “Libri Kujtimi i Kosovës 1988 – 2000” http://www.kosovskaknjigapamcenja.org/?page_id=48&lang=zh qasur së fundi më 19.11.2017

Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës https://gzk.rks-gov.net/ActDetail.aspx?ActID=3702 qasur së fundi më 19.11.2017

Plaid Zebra: http://www.theplaidzebra.com/science-finally-supports-that-we-are-all-born-as-blank-slates-and-gender-is-merely-a-construct/

Raporti vjetor i UNHCR 1999, kapitulli 12: refugjatët dhe personat e zhvendosur http://www.unhcr.org/4e1ee787a.pdf qasur së fundi më 19.11.2017

Thaçi, Jusuf. Problemet dhe te metat e teksteve shkollore. Prishtinë: BIRN, 2013http://birn.eu.com/wp-content/uploads/2017/05/Textbooks-Analyze_Albanian.pdf qasur së fundi më 19.11.2017

UN Human Rights Office of the High Commissioner http://www.ohchr.org/EN/ProfessionalInterest/Pages/CRC.aspx qasur së fundi më 19.11.2017

6. BIBLIOGRAFIJA


Abdyli, Ramiz dhe Emine Bakalli. Historia 11. Prishtinë: Libri Shkollor, 2015Bajraktari, Ismet, Ahmet Berisha, Fetah Halili dhe Haqif Qerimi. Biologjia 10. Prishtinë: Libri Shkollor, 2012Bajraktari, Ismet, Haqif Qerimi, Fetah Halili dhe Agim Gashi. Biologjia 11. Prishtinë: Libri Shkollor, 2016Bajraktari, Ismet, Gecaj Abdulla, Qazim Pajazitaj, Daut Rexhepaj, Esma Rugova dhe Ferdie Zhushi Etemi. Biologjia 11. Prishtinë: Libri Shkollor, 2016Bajraktari, Jusuf, Fehmi Rexhepi dhe Frashër Demaj. Historia 10. Prishtinë: Libri Shkollor, 2014Bajraktari, Jusuf dhe Isa Bicaj. Historia 11. Prishtinë: Libri Shkollor, 2006Bajraktari, Jusuf dhe Arbër Salihu. Historia 12. Prishtinë: Libri Shkollor, 2013Berishaj, Anton, Ibrahim Berisha dhe Ismajl Hasani. Sociologjia 11. Prishtinë: Libri Shkollor, 2011Berishaj, Anton dhe Ibrahim Berisha. Sociologjia 12 e 13. Prishtinë: Libri Shkollor, 2012Berisha, Ahmet, Abdulla Gecaj, Mujë Plakolli, Qazim Pajazitaj, Esma Rugova dhe Ferdije Zhushi – Etemi. Biologjia 10. Prishtinë: Libri Shkollor, 2016Berisha, Ahmet, Haqif Qerimi, Ismet Bajraktari dhe Fetah Halili. Biologjia 10. Prishtinë: Libri Shkollor, 2012Berisha, Ahmet, Ismet Bajraktari, Kasamedin Abdullahu dhe Agim Gashi. Biologjia 10. Prishtinë: Libri Shkollor, 2016Berisha, Ahmet, Ismet Bajraktari, Kasamedin Abdullahu dhe Agim Gashi. Biologjia 10. Prishtinë: Libri Shkollor, 2016Bicaj, Isa, dhe Arbër Salihu. Historia 10. Prishtinë: Libri Shkollor, 2016Bicaj, Isa dhe Isuf Ahmeti. Historia 12. Prishtinë: Libri Shkollor, 2016Hoti, Demë dhe Naser Zabeli. Edukata Qytetare 11. Prishtinë: Libri Shkollor, 2015Hoti, Demë dhe Naser Zabeli. Edukata Qytetare 9. Prishtinë: Libri Shkollor, 2015Mato, Erlehta dhe Bajram Shatri. Edukata Qytetare 10. Prishtinë: Libri Shkollor, 2016Mato, Erlehta dhe Bajram Shatri. Edukata Qytetare 10. Prishtinë: Libri Shkollor, 2015Nushi, Pajazit, Neki Juniku dhe Dashamir Bërxulli. Psikologjia 11. Prishtinë: Libri Shkollor, 2014Nushi, Pajazit, Neki Juniku dhe Dashamir Bërxulli. Psikologjia 12. Prishtinë: Libri Shkollor, 2012Rexhepi, Fehmi dhe Frashër Demaj. Historia 10. Prishtinë: Libri Shkollor, 2015Rexhepi, Fehmi dhe Frashër Demaj. Historia 11. Prishtinë: Libri Shkollor, 2016

7. ANEKSI

7.1 OBRAĐENI UDŽBENICI

putem, bez prethodnog odobrenja yihr ks-a. · 2018-09-22 · zasnovan na ljudskim pravima, može...

Documents