programmaboekje kco verlos ons!

AA

A-prog

rAm

mA

oKTo

BEr 20

12

VERLOS

ONS!

Glazen uitbouw van Het Concertgebouw

boven het Café 22.30 - 1.00 uur

Entrée Late Night Café

Ondergadeverlossingmetdj,diverselive

performanceseneenmininachtconcert.

Videokunst in diverse foyers verzorgd

door het Nederlands Instituut voor

Mediakunst

Spiegelzaal 19.15 uur

Inleiding op het concert

PatrickvanDeurzenlichthetprogramma

toeenspreektmetJörgWidmann.

Spiegelzaal 16.00 - 18.00 uur

Confrontaties

beeldende kunst, muziek en debat

interdisciplinairprogrammai.s.m.het

StedelijkMuseumwaarindeactualiteitvan

hetthema Verlos ons!wordtopgezocht

gastenschrijverWillemJanOtten,beeldend

kunstenaarGijsFrieling,componiste

CalliopeTsoupaki,gespreksleidingHans

Ferwerda

muziekCalliopeTsoupakiLychnos tis posi

mou(2005)

HeinWiedijkklarinet

HenkRubinghenAnnebethWebbviool

JeroenWoudstraaltviool

JérômeFruchart cello

naafloopbuffetmetsoepenbroodjesin

Beatrixfoyer

aaa-proGramma 10 t/m 14 oKt

zIE LaatStE paGINa

Gijs Frieling, Veldkeuken voor KULTIVATOR, 2010, slamfärg op hout (Öland, Zweden)

Concertprogramma | Grote Zaal, 20.15 uur

MarissJansonsdirigent

AnjaHarterossopraan

Johan Wagenaar 1862-1941 Ouverture ‘De getemde feeks’, op. 25 (1909)

Richard Strauss 1864-1949 Allerseelen (1885, orkestratie door Robert Heger, jaartal onbekend) eerste uitvoering door het Koninklijk Concertgebouworkest

Die heiligen drei Könige aus Morgenland (1906) Waldseligkeit (1901, orkestratie 1918) Wiegenlied (1899, orkestratie 1900) Morgen! (1894, orkestratie 1897) Zueignung (1885, orkestratie Robert Heger 1929) eerste uitvoering door het Koninklijk Concertgebouworkest

pauze

Jörg Widmann 1973

Teufel Amor (2009, revisie 2011) symfonischehymnenaarSchiller

Nederlandse première

geschreven in opdracht van de Wiener Konzertgesellschaft, het Théâtre des Champs-

Elysées, KölnMusik en Het Concertgebouw

Richard Strauss 1864-1949 Tod und Verklärung, op. 24 (1888-89) symfonischgedichtvoorgrootorkest

aanvang pauze ca. 20.50 uur | einde van het concert ca. 22.20 uur

uitzendingop28oktoberom14.15uurviaRadio4

VErLoS oNS!KoNINKLIJK CoNCErTgEBoUWorKEST

VrIJdAg 12 oKToBEr 2012

5

e AAA-serie heeft een nieuwe naam: AAA Festival Muziek en Kunst. Met als uitgangspunt de A-serie van het Koninklijk Concertgebouworkest is een samenwerking van Amsterdamse culturele instellingen opgebouwd. Zes keer per jaar hedendaagse kunst rond een thema met een link naar de actualiteit. AAA is aan het uitgroeien tot een klein festival waarin muziek, film, beeldende kunst, literatuur en theater elkaar ontmoeten. Het nieuwe filmmuseum EYE heeft zich dit seizoen als vaste partner aan AAA verbonden en ook theaters als de Stadsschouwburg, Frascati en De Brakke Grond sluiten incidenteel aan. Vanaf januari zal het vrijdagmiddagprogramma Confrontaties verhuizen naar het auditorium van het heropende Stedelijk Museum.

Verlos ons! De thematiek van deze week sleept een zware vracht van vooral christelijke symboliek met zich mee. Heeft het 'verlos ons van de boze' uit het Onze Vader, het christelijk gebed bij uitstek, ons nog iets te zeggen? Er zijn genoeg zaken waarvan we ons verlost zouden willen zien, we hoeven de krant maar open te slaan, maar één ding is duidelijk: de externe godheid heeft de afgelopen eeuwen flink aan gezag ingeboet. De eigen verantwoordelijkheid is navenant toegenomen. Wetenschap speelt daarbij een essentiële rol. Ze heeft ons niet alleen vele praktische ‘verlossingen’ geboden, maar lijkt ook een 'titanische poging van het menselijk intellect zich uit zijn kosmische isolement te

d

VErLoS oNS!

6

verlossen door te begrijpen' (Willem Frederik Hermans). Of de nieuwste gadgets van Apple ons daarbij kunnen helpen is nog maar de vraag. Het gevoel van isolement is er niet minder op geworden. De kunsten blijken vaak meer dan religie, wetenschap of techniek te beantwoorden aan de diepgewortelde behoefte aan verbondenheid en zingeving. Het verklaart de bijna religieuze lading die kunst niet zelden wordt toegedicht.

De grote menselijke thema's van liefde, duivel en dood spelen een rol in de orkestprogrammering. Uitgangspunt is het opmerkelijke symfonisch gedicht van Richard Strauss uit 1889: Tod und Verklärung. Strauss liet zich in deze uitbeelding van het stervensproces van een kunstenaar niet leiden door christelijke dogmatiek, maar werd vooral geïnspireerd door de negentiende-eeuwse Duitse filosoof Arthur Schopenhauer. De componist hield zich intensief bezig met diens filosofie waarin kunst, en vooral muziek, een bijzondere plaats kreeg als brenger van tijdelijke verlossing uit de bijna onontkoombare levensdrift waaraan wij mensen onderworpen zijn. Het nieuwe werk van de Duitse componist Jörg Widmann sluit op bijzondere wijze op het gedachtegoed van Schopenhauer aan en benadrukt de wrede dubbelheid van de liefde: 'hemel en hel, lust en leed, paradijs en slangenkuil'. Widmann is op zaterdag ook als klarinettist te horen in de Kleine Zaal.

Wat betekent een oud begrip als verlossing nog in het mensbeeld dat spreekt uit het boek Wij zijn ons brein

7

van Dick Swaab, en wat betekent dat voor de eigen verantwoordelijkheid? De neurobioloog is te gast in de serie Scherpdenkers, waar zijn rationele visie wordt gecombineerd met de modernistische klanken van Pierre Boulez.

AAA opent in SPUI25 met een lezing over de globalisering van de verlossing door hoogleraar hedendaagse muziek Sander van Maas. Hij zal onder meer stilstaan bij de muziek van de overtuigde katholiek Olivier Messiaen en de bijzondere mix van modernisme en spiritualiteit van Karlheinz Stockhausen.

Het vrijdagmiddagprogramma Confrontaties brengt drie totaal verschillende kunstenaars samen. Schrijver/dichter Willem Jan Otten, die zich in 1999 tot het katholieke geloof bekeerde, buigt zich in een lezing over de verlossingsthematiek. De Grieks/Nederlandse componiste Calliope Tsoupaki maakte in 2008 indruk met haar Lukaspassie. Wat beweegt haar en welke rol speelt geloof in haar kunstenaarschap? Van haar wordt het werk Lychnos tis posi mou gespeeld, gebaseerd op een tekst uit Psalm 119. Verder zal beeldend kunstenaar Gijs Frieling een presentatie houden over zijn grootschalige en veelkleurige werk.

EYE sluit de huidige aflevering af met de nieuwe verfilming van Goethes Faust door de Russische filmer Aleksandr Sokoerov. 'Wer immer strebend sich bemüht, den können wir erlösen' - de beroemde zin van de engelen die 'zwevend in hogere sfeer, het onsterfelijk deel van Faust' dragen - lijkt nog altijd actueel. Welkom in de tempel aan de Van Baerlestraat. Hans Ferwerda

8

Faust vindt verlossing in de sterfelijkheid, still uit Faust van F.W. Murnau, 1926

9

opmAAT

e liefde, dat kan het paradijs zijn, maar net zo goed een slangenkuil. En toch: wie ware liefde kent – en die vindt in een andere persoon, in religie, of desnoods in de kunst – weet het banale aardse bestaan ten langen leste te overstijgen, al moet men de dood daarbij wellicht voor lief nemen. De zoektocht naar bevrijding kan leiden tot hooggestemde idealen zoals verklankt in de muziek van Richard Strauss, maar ook tot een schizofreen maar gewichtig portret van de liefde als Teufel Amor van Jörg Widmann. Als opmaat klinkt Johan Wagenaars Ouverture ‘De getemde feeks’. Deze compositie, een van Wagenaars beroemdste, werd in 1909 geschreven als inleiding op het toneelstuk The Taming of the Shrew van Shakespeare. Over de vermeende vrouwenhaat in Shakespeares tekst is veel gediscussieerd. De koppige Katharina wordt door Petruchio psychologisch net zo lang onder druk gezet, tot ze zwicht en zich voegt in het keurslijf van gewillige echtgenote. Wie geen ware liefde vindt kan een vrouw altijd nog middels manipulatie naar zijn hand zetten, lijkt de boodschap. Of is Katharina geen feeks maar een modern feministe? De Haagse componist Johan Wagenaar (1862-1941) werd vooral bekend om zijn ouvertures, met hun kleurrijke orkestratie en luchtige humor. Ook in De getemde feeks benadrukt hij vooral de humor van het toneelstuk, met virtuoze partijen en flitsende overgangen die goed van Richard Strauss lijken te zijn afgekeken. Floris Don

d

JohAN WAgENAAr

10

Nam June Paik, TV Buddha, 1974, video-installatie. closed-circuit, achttiende-eeuws

boeddhabeeld (collectie Stedelijk Museum Amsterdam)

11

LIEdErEN ALS LIEfdESVErKLArINgEN

opraan Pauline de Ahna was excentriek en rap van tong, en bleek daarmee de ideale match voor de ijdele Richard Strauss; hun huwelijk was langdurig en voor zover we weten overwegend gelukkig. Als dirigent begeleidde Richard zijn muze en echtgenote tijdens concerten in Europa en de Verenigde Staten, waarbij zijn eigen liederen regelmatig op het programma stonden. Alhoewel vaak geen titels werden vermeld, is het bijvoorbeeld zeker dat het echtpaar in 1905 Morgen! met het Concertgebouworkest heeft uitgevoerd. De liederen lijken soms regelrechte liefdesverklaringen. Zo is in Waldseligkeit, naar een tekst van Richard Demel, de overgave aan de ander compleet in dat intieme moment dat de nacht valt en de bladeren ruisen. Die boombladeren hoor je in de orkestpartij fluisteren. Morgen! is eveneens een heiligverklaring aan de liefde maar lijkt tevens een droomwens, want of de dag van morgen daadwerkelijk komt, is niet gegarandeerd. Dat Strauss zijn Wiegenlied oorspronkelijk met pianobegeleiding schreef is bijna niet te geloven. De latere orkestratie van Strauss is uiterst delicaat. Met ragfijne vioolvlinderslagen, fluittonen en pizzicato’s wordt het toegezongen kind goudglanzend zand in de ogen gestrooid. Strauss’ onovertroffen orkestratiekunsten blijken ook uit het lied Die heiligen drei Könige aus Morgenland, dat in tegenstelling tot de meeste vroegere liederen – die ontstonden als pianoliederen – meteen is georkestreerd. Gepast majestueus

S

rIChArd STrAUSS

12

worden de drie koningen met koper omspeeld, trillers van houtblazers verklanken de tranen van de toekomstige Verlosser. Celesta en harp accentueren de fonkelende sterrennacht. Allerseelen en Zueignung zijn vroege liederen, waarvan de orkestversies pas later door Robert Heger zijn vervaardigd. Pauline was nog niet in beeld toen Strauss ze schreef. Maar ook hier is de liefde allesverzengend. Dat ze de dood soms lijkt te overleven, daarvan getuigt Allerseelen. Met Allerheiligen, de herdenking van de doden in november, hoopt de ik-figuur met de verloren geliefde nog eens het geluk te herbeleven, ‘wie einst im Mai’. Strauss schreef het lied op zijn eenentwintigste en voerde het met Pauline nog jarenlang regelmatig uit. In Zueignung is de extase volledig, en de ‘ik’ niet compleet zonder de ander. Maar terloops wordt de keerzijde van die afhankelijkheid genoemd: ‘Liebe macht die Herze krank.’ Floris Don

13

allerseelentekst Hermann von Gilm zu Rosenegg

StellaufdenTischdieduftendenReseden,

DieletztenrotenAsterntragherbei,

UndlassunswiedervonderLiebereden,

WieeinstimMai.

GibmirdieHand,dassichsieheimlichdrücke

Undwennman'ssieht,miristeseinerlei,

GibmirnureinendeinersüssenBlicke,

WieeinstimMai.

EsblühtundduftetheutaufjedemGrabe,

EinTagimJahristjadenTotenfrei,

KommanmeinHerz,dassichdichwiederhabe,

WieeinstimMai.

(Laatste strofe: ‘duftet’ is bij von Gilm oorspronkelijk ‘funkelt’)

Die heiligen drei Könige aus morgenlandtekst Heinrich Heine

DieheiligendreiKönigeausMorgenland,

SiefrugeninjedemStädtchen:

"WogehtderWegnachBethlehem,

IhrliebenBubenundMädchen?"

DieJungenundAlten,siewussten’snicht,

DieKönigezogenweiter;

SiefolgteneinemgoldenenStern,

Derleuchtetelieblichundheiter.

DerSternbliebstehnüberJosephsHaus,

Dasindsiehineingegangen;

DasÖchsleinbrüllte,dasKindleinschrie,

DieheiligendreiKönigesangen.

14

Waldseligkeittekst Richard Dehmel

DerWaldbeginntzurauschen,

DenBäumennahtdieNacht;

Alsobsieseliglauschen,

Berührensiesichsacht.

UndunterihrenZweigen,

Dabinichganzallein.

Dabinichganzmeineigen:

Ganznurdein.

Wiegenliedtekst Richard Dehmel

Träume,träume,dumeinsüssesLeben,

VondemHimmel,derdieBlumenbringt.

Blütenschimmernda,diebeben

VondemLied,dasdeineMuttersingt.

Träume,träume,KnospemeinerSorgen,

VondemTage,dadieBlumespross;

VondemhellenBlütenmorgen,

DadeinSeelchensichderWelterschloss.

Träume,träume,BlütemeinerLiebe,

Vonderstillen,vonderheil’genNacht,

DadieBlumeSeinerLiebe

DieseWeltzumHimmelmirgemacht.

15

morgen!tekst John Henry Mackay

UndmorgenwirddieSonnewiederscheinen,

UndaufdemWege,denichgehenwerde,

Wirduns,dieGlücklichen,siewiedereinen

InmittendiesersonnenatmendenErde...

UndzudemStrand,demweiten,wogenblauen,

Werdenwirstillundlangsamniedersteigen,

StummwerdenwirunsindieAugenschauen,

UndaufunssinktdesGlückesstummesSchweigen...

zueignungtekst Hermann von Gilm zu Rosenegg

Ja,duweisstes,teureSeele,

Dassichfernvondirmichquäle,

LiebemachtdieHerzenkrank,

HabeDank.

Einsthieltich,derFreiheitZecher,

HochdenAmethysten-Becher,

UnddusegnetestdenTrank,

HabeDank.

UndbeschworstdarindieBösen,

Bisich,wasichniegewesen,

Heilig,heiligansHerzdirsank,

HabeDank.

16

Francis Bacon, Two Figures, 1953 (privécollectie)

17

SLANgENKUIL

e liefde bevat meer tegenstellingen dan wat ook ter wereld: ze is hemel en hel, plezier en leed, paradijs en slangenkuil.’ Aldus componist en klarinettist Jörg Widmann, die inspiratie voor zijn nieuwe orkestwerk Teufel Amor vond bij het gelijknamige gedicht van Friedrich Schiller. Van dat gedicht is slechts één kort fragment overgeleverd. Maar dat is een gedicht op zich, en een passende illustratie bij Widmanns opvatting van liefde als vat vol tegenstrijdigheden: Süsser Amor verweile/Im melodischen Flug. Zoete liefde, vertoef in een melodische vlucht. Stilstand in beweging, beweging in stilstand. De paradox is in een muzikale frase gevat. Of, zoals Widmann het in een interview met Paul Janssen in Preludium uitdrukt: ‘Schiller wil de liefde, het leven grijpen, vasthouden, maar je kunt een moment niet bevriezen. Net als in de muziek is het moment zo voorbij en dient het volgende zich al weer aan. Die contradictie fascineerde mij.’Widmann is zich zeer bewust van de Duitse muziektraditie. De ernstige twintigste eeuw van de late Mahler, Schönberg en Berg klinkt door in zijn muziek, die soms desolaat lijkt maar ook kan losbarsten in extreem dissonante en energieke clusters. Bij Widmann gaat sensualiteit vaak gepaard met sluimerend gevaar, zijn orkestraal palet kent diepdonkere en steeds verschietende kleuren. Het zou mede zijn fascinatie voor de donkere kanten van de liefde kunnen verklaren.

d

Jörg WIdmANN

‘

18

Zijn technische beheersing en grenzeloze verbeelding maken Widmann tot een geliefd en veelgevraagd componist. Zo gaat op 27 oktober van dit jaar zijn opera Babylon in première in zijn geboortestad München. Teufel Amor is het resultaat van een prestigieuze opdracht van het Wiener Konzerthausgesellschaft, het Théâtre des Champs-Elysées Paris, KölnMusik en Het Concertgebouw Amsterdam en werd geschreven voor de Wiener Philharmoniker. Widmann is een productief componist, maar worstelde met de materie van Teufel Amor. ‘Ik heb het mezelf erg moeilijk gemaakt. Normaal schrijf ik heel doorzichtig voor orkest, met veel kamermuzikale momenten, maar nu kwam ik uit op ontzettend veel tuttipassages. Dat was nieuw voor mij.’ De wereldpremière in Keulen in 2009 moest dan ook worden geannuleerd omdat de partituur niet tijdig af was. Vorig seizoen klonk het stuk voor het eerst door de Wiener Philharmoniker onder leiding van Antonio Pappano. ‘Het lijkt wel de Elfde symfonie van Mahler in een modernistische voltooiing,’ noteerde een enthousiaste recensent naar aanleiding van die première. Een ander trok de vergelijking met de virtuositeit van Richard Strauss en de zeggingskracht van Richard Wagner.

19

dUIVELSE UITBArSTINgEN

De dertig minuten durende muziek roert zich ‘mit Geheimnis’ vanuit de laagte, met lange noten van tuba, trombone en contrabasklarinet. Duivelse uitbarstingen volgen, waarna in een lyrische centrale sectie, gedomineerd door de strijkers, de welluidendheid aan kracht wint en de liefde zinderend zingt. Widmann zegt hierover: ‘Pas na zo’n tien minuten zetten de strijkers unisono in op een hoge Bes. Dat is vreemd, niet alleen in mijn werk omdat ik eigenlijk altijd voor gediviseerde (over verschillende partijen verdeelde) strijkers schrijf, maar ook in hedendaagse muziek in het algemeen. Het is een cruciaal moment, het begin van een lange hymnische melodie, het liefdeslied. Als de violen eenmaal spelen, stoppen ze niet meer.’ ‘Elke liefde vraagt om een vorm van verlossing, elke strijd vraagt om een uitkomst.’ Maar aan het felle slot blijft onduidelijk of de liefde verlossing biedt. De duivel en de liefde lijken twee zijden van dezelfde medaille: Teufel Amor. Floris Don

20

Gijs Frieling: Woodchapel, 2009, in samenwerking met William Speakman, pigmenten

en caseïne op hout (Beeldenpark Leidsche Rijn, Utrecht)

21

Tod UNd VErKLärUNg

ls de aardse liefde een onbesliste strijd blijft, kan dan tenminste de muziek verlossing bieden? Is muziek een hoger levensdoel, of zelfs een alternatief voor religie? Die opvatting lijkt te gelden voor de agnostische Richard Strauss, die schreef: ‘De geschriften van Nietzsche hebben mijn antipathie jegens de christelijke religie, die de gelovigen middels de biecht heeft bevrijd van een eigen verantwoordelijkheid voor hun doen en laten, versterkt.’ Strauss gaf een voorkeur aan het eigenzinnige individu, getuige zijn orkestrale portretten van anarchistische figuren als Macbeth, Don Juan en Tijl Uilenspiegel. Maar of de muziek inderdaad verlossing biedt, een mystieke opvatting die tijdgenoot Gustav Mahler zeker beviel, daarover hulde Strauss zich graag in dubbelzinnigheden. ‘Verlossing?’ zou hij na de dood van Mahler hebben gesteld, ‘ik weet niet waar ik van verlost zou moeten worden. Als ik ’s ochtends aan mijn bureau zit en een goed idee krijg, heb ik zeker geen verlossing nodig.’ Wellicht is die uitspraak toe te schrijven aan Strauss’ behoefte om zijn kwetsbaarste gedachten via ironie en een air van zelfvertrouwen af te schermen. Dat het thema van verlossing en het overstijgen van het aardse gewoel hem zeker wel bezighield, daarvan getuigt het orkestwerk Tod und Verklärung uit 1890. Het concept had Strauss zelf bedacht: een stervende artiest, geobsedeerd door een hoger ideaal, komt door de dood tot het inzicht dat dit ideaal voorbij de dood ligt.

A

rIChArd STrAUSS

22

Strauss’ mentor Alexander Ritter schreef naar aanleiding van de muziek een hoogdravend gedicht vol wagneriaanse ‘Welterlösung’ en ‘Weltverklärung’, dat later door Strauss in iets nuchterder bewoordingen bij wijze van toelichting werd samengevat.

hypNoTISErENd gEKLop

De invloed van Ritter kan niet worden onderschat. Dankzij hem geloofde ook de 26-jarige Strauss in een goddelijk ideaal, geworteld in de ideeën en daden van de mens: door middel van inspiratie en strijdbaarheid kan hij het normale, banale leven göttergleich overstijgen. Dat ideaal wordt in Tod und Verklärung verklankt door een stijgend motief met een dalende secunde als afsluiting. De artiest, die op zijn sterfbed ligt, wordt bijna verscheurd door herinneringen aan de kindertijd en jeugdige passies. Maar het stijgende motief wint geleidelijk aan kracht en glorieert aan het slot, wanneer de artiest tot Übermensch is getransformeerd en zijn ideaal is vervuld. Deze wagneriaanse materie had Cosima Wagner, ook een mentor van de jonge Strauss, moeten aanspreken. Zij was echter minder gecharmeerd van de ‘modernistische’ trekjes. Ze vond dat Strauss zich te veel liet leiden door ‘oppervlakkige’ trucjes die het brein stimuleren, in plaats van echte emoties. En inderdaad, hoe metafysisch dit symfonische gedicht ook is, horen we bijvoorbeeld een zeer picturale weergave van ‘onregelmatig ademen’. En op het cruciale moment dat de ziel het lichaam verlaat klinkt hypnotiserend geklop

23

op de tamtam: voor Cosima een tikje te letterlijk, wel adembenemend mooi.Strauss had goed begrepen dat het thema van Verklärung (transfiguratie) zich uitstekend leende voor een muzikale allegorie. Door via muzikale variaties en afgeleiden naar het eigenlijke ‘pure’ hoofdmotief toe te werken wordt treffend weergegeven hoe zoiets ongrijpbaars als een ‘hoger inzicht’ kan worden bereikt als alle aardse beslommeringen, die aanvankelijk als een mist voor de ogen hangen, wegvallen bij de dood. Dat Strauss aan dat ideaal geen ideologische of letterlijke invulling gaf, in elk geval een dogmatisch religieuze verlossing uitsloot en de nadruk legde op individuele kracht, zal ook een hedendaags en overwegend agnostisch Nederlands concertpubliek allicht aanspreken.Floris Don

24

tod und Verklärungtekst: Alexander Ritter

InderärmlichkleinenKammer,

MattvomLichtstumpfnurerhellt,

LiegtderKrankeaufdemLager.

EbenhatermitdemTod

Wildverzweifelndnochgerungen.

NunsankererschöpftinSchlaf,

UndderWanduhrleisesTicken

NurvernimmstduimGemach,

DessengrauenvolleStille

Todesnäheahnenlässt.

UmdesKrankenbleicheZüge

SpielteinLächelnwehmutsvoll.

TräumterandesLebensGrenze

VonderKindheitgoldnerZeit?

DochnichtlangegönntderTod

SeinemOpferSchlafundTräume.

Grausamrüttelterihnauf,

UndbeginntdenKampfauf ’sneue.

LebenstriebundTodesmacht!

WelchentsetzenvollesRingen!

KeinerträgtdenSiegdavon,

Undnocheinmalwirdesstille!

Kampfesmüdzurückgesunken,

Schlaflos,wieimFieberwahn,

SiehtderKrankenunseinLeben,

ZugumZugundBildumBild,

InneremAugvorüberschweben,

ErstderKindheitMorgenrot,

HoldinreinerUnschuldleuchtend!

DanndesJünglingskekeresSpiel–

25

–Kräfteübendunderprobend–

BiserreiftzumMännerkampf,

DerumhöchsteLebensgüter

NunmitheisserLustentbrennt.

Wasihmjeverklärterschien,

Nochverklärterzugestalten,

DiesalleinderhoheDrang,

Derdurch’sLebenihngeleitet.

KaltundhöhnendsetztdieWelt

Schrank’aufSchrankeseinemDrängen.

GlaubtersichdemZielenah,

Donnertihmein“Halt”entgegen.

“MachdieSchrankedirzurStaffel!

Immerhöhernurhinan!”

Alsodrängter,alsoklimmter,

LässtnichtabvomheiligenDrang.

Wasersovonjegesucht

MitdesHerzenstiefstemSehnen,

SuchternochimTodesschweiss,

Suchet–ach!Undfindet’snimmer.

Ober’sdeutlicherauchfasst,

Obesmählichihmauchwachse,

Kanner’sdocherschöpfennie,

KannesnichtimGeistvollenden.

DaerdröhntderletzteSchlag

VondesTodesEisenhammer,

BrichtdenErdenleibentzwei,

DecktmitTodesnachtdasAuge.

Abermächtigtönetihm

AusdemHimmelsraumentgegen,

Wasersehnendhiergesucht:

Welterlösung,Weltverklärung!

26

Kazimir Malevitsj, Suprematisch Schilderij Acht Rode Rechthoeken, 1915

(collectie Stedelijk Museum)

27

BIogrAfIEëN

et Koninklijk Concertgebouworkest wordt door de internationale kritiek tot het zeer selecte gezelschap van ‘s werelds beste drie orkesten gerekend. Het onderscheidt zich door zijn unieke herkenbare klank en stilistische flexibiliteit. Het orkest werkt met de belangrijkste componisten en dirigenten, van gevestigde namen tot aanstormend talent. Sinds de oprichting in 1888 heeft eigentijdse muziek een vaste plaats in de programmering, zoals nu in de thematische samenwerkingsserie AAA. Gustav Mahler en Richard Strauss stonden meer dan eens voor het orkest en werden gevolgd door componisten als Debussy, Stravinsky, Schönberg, Berio, Henze en Adès. Het orkest telt 120 musici in vaste dienst, afkomstig uit meer dan twintig landen. Jaarlijks geeft het zo’n 90 concerten in Het Concertgebouw en 40 concerten op de belangrijkste podia over de gehele wereld. Daarmee bereikt het orkest ongeveer 250.000 concertbezoekers. Het orkest heeft sinds de oprichting in 1888 slechts zes chef-dirigenten gehad: Willem Kes, Willem Mengelberg, Eduard van Beinum, Bernard Haitink, Riccardo Chailly en sinds 2004 Mariss Jansons.

h

28

Anja Harteros brak definitief door toen ze in 1999 de Cardiff Singer of the World Competition won. Ze zong bij vrijwel alle grote operahuizen in Europa en de Verenigde Staten. Zo vertolkte ze Susanna in Mozarts Le nozze di Figaro bij De Nederlandse Opera in 2001 en de titelrol in Händels Alcina bij de Wiener Staatsoper in 2010. Ook was ze te gast bij de Metropolitan Opera in New York, de Royal Opera in Londen en zong ze tijdens de Salzburger Festspiele. In juni 2010 zong Anja Harteros Strauss’ Vier letzte Lieder met het Orchestre Philharmonique de Radio France onder leiding van Myung-Whun Chung en met het Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks onder leiding van Mariss Jansons. Bij de Berliner Philharmoniker, het orkest van La Scala in Milaan en de Staatskapelle Dresden soleerde ze in Verdi’s Requiem en bij het Boston Symphony Orchestra zong ze de Amerikaanse première van Pärts Como anhela la cierva. In 2011 soleerde Anja Harteros bij het Koninklijk Concertgebouworkest onder leiding van Bernard Haitink in Richard Strauss’ Vier letzte Lieder.

29

Muziek zit Mariss Jansons in het bloed. Zijn vader was dirigent, zijn moeder operazangeres bij de opera in Letland. Jansons studeerde viool en directie in Sint-Petersburg. Hij deed vervolgstudies in Wenen en Salzburg bij Hans Swarovsky en Herbert von Karajan. In 1973 werd hij assistent van Jevgeni Mravinski bij het orkest van Sint-Petersburg, waar ook zijn vader dirigent was. Van 1979 tot 2000 gaf hij als chef-dirigent het Oslo Filharmonisch Orkest groot internationaal aanzien. Als gastdirigent van orkesten als de Berliner en Wiener Philharmoniker, het London Philharmonic Orchestra en de grote orkesten van de Verenigde Staten gaf hij wereldwijd vele concerten. Van 1997 tot 2004 was Mariss Jansons music director van het Pittsburgh Symphony Orchestra en in 2003 werd hij chef-dirigent van het Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks. Nadat hij sinds zijn debuut in 1988 vrijwel jaarlijks te gast was geweest bij het Koninklijk Concertgebouworkest, werd hij in 2004 chef-dirigent. Voor zijn verdiensten ontving Mariss Jansons meerdere onderscheidingen, zoals het lidmaatschap van de Royal Academy of Music in Londen, van het Gesellschaft der Musikfreunde in Wenen, het Österreichisches Ehrenkreuz für Wissenschaft und Kunst, de Letse Orde van de Drie Sterren en de Maximiliaansorde van de Duitse deelstaat Beieren.

31

Het Vlaamse theater heeft een reputatie hoog te houden, en ook uit de danswereld en de beeldende kunsten klinken bij ons geregeld namen uit België door, maar waarom kennen wij de muziek van onze zuiderburen zo slecht? Karel Goeyvaerts is een van de bekendere namen. Het Collectief speelt muziek van deze vooraanstaande Belg, maar ook van zijn aanstormende landgenoot Bram Van Camp. Het Nieuw Ensemble (NL) en het Spectra Ensemble (B) slaan de handen ineen voor een programma met werken van de jonge Nederlandse Mayke Nas en de gerenommeerde Belg Luc Brewaeys. Het Koninklijk Concertgebouworkest verleende beiden een opdracht. Mayke Nas schreef al eerder een kort stuk voor het orkest. Maar van Brewaeys speelde orkest nog nooit een compositie. En dat terwijl hij, met acht symfonieën, een reputatie heeft als briljant orkestrator. Op het KCO-programma ook een ‘historisch’ werk van Frédéric Devreese, een Belg met onvermoede wortels in Amsterdam. Hij werd daar in 1929 geboren en vanaf de oprichting speelden diverse familieleden in het Concertgebouworkest. Zijn Vierde pianoconcert was het

Isereenplaatstussendesterren

waarikheenkangaan?

IkhebgetwijfeldoverBelgië

omdatiedereendaarlacht.

IkhebgetwijfeldoverBelgië

wantdattaaltjeiszozacht.

Het Goede Doel, België (1982)

32

‘plichtwerk’ voor de Koningin Elisabethwedstrijd van 1983, het roemruchte jaar van de laureaten Volondat, Blumenthal, Rodrigues en De Waal. Met de eerste uitvoering van de ‘klassieke’ Symfonie in D van Tristan Keuris wordt het geheel in evenwicht gebracht. De uitslag Nederland-België is dus bij voorbaat 2-2. Die wedstrijd voert ons wel naar een nieuwe vraag: wat bindt ons?

*samenwerkingmethet

Vlaams-NederlandsHuis

zaterdag8december

DeBrakkeGrond*Opkraskuit20.00uur

OpkraskuitiseenVlaamsinitiatief

vanRebekkadeWit,FreekVielenen

MaudVanhauwaert.ElkeOpkraskuit

verstrengeltwetenschappelijke

lezingenmetliteraireperformances,

interviewsenmuzikaleentr’actes.

Vergeetstuk20.30uur

voorstellingoverdefascinatievan

hetgeheugen,gemaaktdoorTom

Struyf,eenBelgischetheatermakerdie

studeerdeinMaastricht

kaarten € 10,- voor Vergeetstuk of € 16,-

voor de hele avond inclusief eten en drinken

via www.brakkegrond.nl (€ 2, - toeslag aan

de kassa)

zondag9december

DeBrakkeGrond*Opkraskuit17.00uur

Vergeetstuk20.30uur

informatie zie boven (8 december)

woensdag12december17.00-18.00uur

Academisch-cultureelcentrumSPUI25

Lezingmetmuziek

gratis toegankelijk - reserveren noodzakelijk

via www.SPUI25.nl

donderdag13december20.15uur

Muziekgebouwaan’tIJ

ConcertNieuwEnsemble(NL)en

SpectraEnsemble(B)

BrewaeysCardhu, Oban, Painted Pyramids

NasDouze Mains, La Belle Chocolatière, La

Chocolatière Brûlée, Anyone can do it

inleidingom19.15uur

kaarten vanaf € 19,- via

www.muziekgebouw.nl of aan de kassa

33

vrijdag14december16.00uur

HetConcertgebouw,Spiegelzaal*Confrontaties:AAA-lezing,beeldende

kunst,muziek,debat

interdisciplinairprogrammai.s.m.

hetStedelijkMuseumwaarinde

actualiteitvanhetthemaNL/B -

deBurenwordtopgezocht

gastenAnneliesVerbeke,Dorian

vanderBrempt(directeurdeBuren),

LucBrewaeys

gespreksleidingHansFerwerda

kaarten à € 10,00 inclusief programmaboekje

via www.concertgebouworkest.nl, via

de Concertgebouwlijn of aan de kassa

van het Concertgebouw


HetConcertgebouw,Koorzaal

Inleidingophetconcertprogramma

JoelEthanFried,adjunct-directeur

artistiekezakenvanhetConcert-

gebouworkest,spreektmetMayke

Nas,LucBrewaeysenFrédéric

Devreese.

alleen toegankelijk voor concertbezoekers

kaarten via de Concertgebouwlijn of gratis

af te halen aan de kassa


HetConcertgebouw,GroteZaal*KoninklijkConcertgebouworkest

OttoTauskdirigent

RalphvanRaatpiano

NasDown the Rabbit-Hole

(opdrachtcompositie, wereldpremière)

DevreesePianoconcert nr. 4

(Nederlandse première)

KeurisSymfonieinD

(eerste uitvoering door het orkest)

Brewaeys…sciolto nel foro universale

del vuoto…(opdrachtcompositie,

wereldpremière)

kaarten vanaf € 22,50 inclusief

programmaboekje via

www.concertgebouworkest.nl,

de Concertgebouwlijn of aan de kassa

Ditprogrammawordtookgespeeld

opzaterdag15decemberindeSingel

inAntwerpen.


GlazenuitbouwvanHet

ConcertgebouwbovenhetCafé

EntréeLateNightCafé

Burentrefpuntmetdj,diverse

liveperformanceseneenmini

nachtconcert.

gratis toegankelijk, ook voor

niet-concertbezoekers.

34

vrijdag14enzaterdag15december

20.30uur

DeBrakkeGrond*Analysis,theWholeSong

Electropop-operadoor

MaisonDahlBonnema,eengezelschap

datbestaatuitNederlandseen

Belgischetheatermakers

kaarten à € 16,- aan de kassa van De Brakke

Grond (€ 14,- via www.brakkegrond.nl)

zondag16december20.15uur

HetConcertgebouw,Pleinfoyer

Inleidingophetconcertprogramma

HansFerwerdaingesprekmet

KlaasVerpoestenThomasDieltjens

vanHetCollectief

gratis toegankelijk voor concertbezoekers

zondag16december21.00uur

HetConcertgebouw,KleineZaal

HetCollectief

RobinEngelendirigent

JacquelineJanssenSprechgesang

KlaasVerpestkinetische typografie

GoeyvaertsStuk voor drie

GoeyvaertsVoor Harry, Harry en René

GoeyvaertsDe schampere pianist

VanCampMusic for 3 instruments

SchönbergPierrot lunaire

kaarten vanaf € 29,70 via

www.concertgebouw.nl, de

Concertgebouwlijn of aan de kassa

COLOFON

uitgeverKoninklijkConcertgebouworkestJacobObrechtstraat51/1071KJAmsterdamPostbus78098/1070LPAmsterdamwww.concertgebouworkest.nl

tekstFlorisDon,HansFerwerda

redactieMartijnVoorvelt,MarkvanDongen,MarloesBiermans

grafisch ontwerpAtelierRenéKnipenRensMartens

beeldCollectieStedelijkMuseumAmsterdam

drukwerkDrukkerijCalff&Meischke

papier binnenwerkLesseboDesignSmoothNatural,IgepaNederland

copyrightVanwerkenvanbeeldendekunstenaarsaangeslotenbijeenCISAC-organisatieishetauteursrechtgeregeldmetPictorightteAmsterdam©c/oPictorightAmsterdam2011

Overnamevanartikelenalleennatoestemmingvandeuitgever

Deuitgeverheeftgetrachtallerechthebbendenvanhetbeeldmateriaalteachterhalen.Zijdiemenenzekererechtentekunnendoengelden,kunnenzichalsnogtotdeuitgeverwenden.

AA

A-prog

rAm

mA

10 >

14 o

KT 20

12

donderdag 11 oktober 20.15 uur

Het Concertgebouw, Kleine zaal

Scherpdenkers/ConcertAsko|Schönberg

dirigentEtienneSiebens

sprekerDickSwaab

altCarinaVinke|gitaar ZoranDukic

J.S.BachChaconne uit Partita nr. 2 in d,

BWV 1004(bew.Z.Dukic)

BoulezLe marteau sans maître

naafloopgelegenheideendrankjete

drinkenennatepratenmetdemusici

endeScherpdenker

kaarten à € 28,80 via www.concertgebouw.nl,

via de Concertgebouwlijn of aan de kassa van

Het Concertgebouw

woensdag 10 oktober 17.00 - 18.00 uur

academisch-cultureel Centrum SpUI25

LezingProfessorhedendaagsemuziek

SandervanMaasoverdeglobalisering

vandeverlossing.Metmuziek

vanOlivierMessiaendoorLaurens

Woudenberghoorn

gratis toegankelijk - reserveren

noodzakelijk via www.SPUI25.nl

zaterdag 13 oktober 21.00 uur

Het Concertgebouw, Kleine zaal

Tijdgenoten/ConcertMinguetKwartet

JörgWidmannklarinet

RihmVier Male

Widmann Tweede strijkkwartet 'Choralquartett'

RihmStudien zu einem Klarinettenquintett

naafloopgelegenheideendrankjete

drinkenennatepratenmetdemusici

kaarten à € 29,70 via www.concertgebouw.nl,

via de Concertgebouwlijn of aan de kassa van

Het Concertgebouw

vrijdag 12 oktober

Koninklijk Concertgebouworkest

Ziepagina2en3voorhetprogramma

zaterdag 13 oktober 20.15 uur

Het Concertgebouw, pleinfoyer

Inleidingophetconcert

HansFerwerdaspreektmetcomponist

JörgWidmannenmetAnnetteReisinger

vanhetMinguetKwartet.

gratis toegankelijk voor concertbezoekers

Concertgebouwlijn 0900 671 83 45

(€ 1,- per gesprek) €2,25

administratiekosten per kaart

www.concertgebouworkest.nl/aaa

zondag 14 oktober 14.30 uur

EYE zondagmiddagarrangement

EenFaust-programmametlunch,lezing

enfilmvertoningvanFaust vande

RussischefilmerAleksandrSokoerov,het

laatstedeelvanzijnvierluikovermacht.

LezingverzorgddoorSofieVerdoodt

(UniversiteitvanGent)overSokoerov.

kaarten à €12,50 aan de kassa of € 12,00

via www.eyefilm.nl

programmaboekje kco verlos ons!

Documents