programas 2 curso · a comunicación e sinalización celular e os seus compoñentes. estructura de...

501201 Bioquímica Profesorado encargado dos exames: Oscar J. Cordero Santamaría PROGRAMA

INTRODUCIÓN Ó ESTUDO DA BIOQUÍMICA Tema 1. A Ciencia Bioquímica Concepto, obxectivo e alcance da ciencia bioquímica. Desenvolvemento histórico. As biomoléculas e as células: organización molecular das células. Tema 2. Bioenerxética Principios de termodinámica. Transducción de enerxía biolóxica e moléculas enerxéticas. Carga enerxética da célula. AS BIOMOLÉCULAS Tema 3. Hidratos De Carbono Introdución: Características xerais e clasificación. Monosacáridos e derivados de interese biolóxico. Nucleósidos e nucleótidos. O enlace glicosídico. Oligosacáridos mais representativos. Polisacáridos estructurais e de reserva. Tema 4. Lípidos Introdución: Características xerais e clasificación. Ácidos grasos e derivados más importantes: eicosanoides. Lípidos complexos: triacilgliceroles, fosfolípidos, ceras i esfingolípidos. Terpenos e esteroides. Tema 5. Introdución ás proteínas. Aminoácidos Características xerais e clasificación. Aminoácidos modificados, proteicos e non proteicos. O enlace peptídico e a estructura primaria de péptidos e proteínas. Conservación e evolución das estructuras primarias. Péptidos de interese biolóxico. Tema 6. As proteínas e a súa organización estrutural nas células Tipos de proteínas e relación estructura-función. Estructuras secundarias, terciarias e cuaternarias das proteínas. Propiedades físico-químicas: Pregamento, desnaturalización e alosterismo. Proteínas conxugadas con outras biomoléculas. ENZIMOLOXÍA Tema 7. A Reacción Enzimática Introdución a enzimoloxía. Natureza, clasificación e nomenclatura: isoenzimas. Sitios activos e mecanismo de acción enzimática. Propiedades das enzimas: Efectos do pH e a temperatura. Coenzimas, cofactores e grupos prostéticos. Tema 8. Cinética da Reacción Enzimática Principios de cinética química. Ecuacións e determinación das constantes na Cinética Hiperbólica. Reaccións reversibles. Cinética non hiperbólica. Tema 9. Inhibición e regulación da Reacción Enzimática Efectores da actividade enzimática: inhibidores e reguladores. Inhibición reversible e irreversible. Enzimas reguladoras: mecanismos alostéricos e de modificación covalente. Outros mecanismos de control da actividade enzimática. O METABOLISMO Tema 10. Introdución ó metabolismo Concepto de metabolismo e resume das diferentes rutas metabólicas. Fontes de enerxía e estratexias para a xeración de ATP en condicións aerobias e anaerobias. Tema 11. Introdución á regulación do metabolismo Compartimentación das rutas metabólicas e transporte a través da membrana. Mecanismos xerais de regulación. Compartimentación do metabolismo e organización enzimática das rutas. Membranas biolóxicas e transporte de metabolitos ó seu través. Tema 12. A sinalización celular e os seus mecanismos

A comunicación e sinalización celular e os seus compoñentes. Estructura de sinais, receptores e efectores intracelulares. Interaccións sinal-receptor. Mecanismos de transducción de sinal. Sinalización e regulación do metabolismo. METABOLISMO DOS HIDRATOS DE CARBONO Tema 13. Catabolismo de Hidratos de Carbono. Oxidación da glicosa Introdución: Aporte de glícidos nos diferentes organismos. Dixestión dos glícidos en animais. Glicólise. Incorporación doutros monosacáridos á vía glicolítica. Fermentacións e outros destinos do piruvato. Ruta das pentosas fosfato: reaccións e regulación. Tema 14. Gliconeoxénese e regulación da glicólise e gliconeoxénese Gliconeoxénese: reaccións e precursores. Regulación das rutas glicolítica y gliconeoxénica. Tema 15. Metabolismo do glicóxeno e outros polisacáridos Glicoxenólise. Glicoxenoxénese. Regulación do metabolismo do glicóxeno. Biosíntese de glícidos complexos. METABOLISMO AEROBIO E FOTOSÍNTESE Tema 16. Oxidación do acetil-CoA. O Ciclo do Citrato Procedencia e destinos do acetil-CoA. O ciclo: reaccións da ruta e a súa trascendencia no metabolismo intermediario. Regulación e naturaleza anfibólica do ciclo. Rutas anapleróticas. Tema 17. Transporte Electrónico e Fosforilación Oxidativa Introdución ó transporte electrónico ata ó osíxeno en mitocondrias e bacterias. Enerxía das reaccións do transporte electrónico e Fosforilación oxidativa. Especies reactivas de osíxeno e sistemas antioxidantes. Tema 18. Transporte Electrónico e Fotofosforilación Introdución: A fotosíntese, proceso global e organismos fotosintéticos. Transporte electrónico e fotofosforilación en cloroplastos e microorganismos fotosintéticos. Enerxética. Tema 19. Biosíntese de monosacáridos e oligosacáridos en células vexetais Biosíntese de monosacáridos: fixación de CO2 e ciclo de Calvin en plantas C3 y C4. Biosíntese de sacarosa e amidón. Regulación do metabolismo de carbohidratos. O ciclo do glioxilato. METABOLISMO DE LÍPIDOS Tema 20. Catabolismo. Oxidación de ácidos graxos Introdución: Aporte de lípidos nos diferentes organismos. Dixestión e transporte de lípidos en animais.

Función das lipoproteínas -oxidación e outras vías.βhepáticas. Catabolismo de lípidos: Lipólise, Tema 21. Anabolismo I. Biosíntese de corpos cetónicos e ácidos graxos Introdución: rutas biosintéticas dende o acetil-CoA. Metabolismo dos corpos cetónicos. Biosíntese de ácidos graxos i eicosanoides. Regulación do metabolismo de ácidos graxos. Tema 22. Anabolismo II. Metabolismo dos derivados de AG e de terpenos e esteroides Biosíntese de glicéridos i esfingolípidos. Síntese de terpenos i esteroides. Metabolismo do colesterol e a súa regulación. METABOLISMO DE AMINOÁCIDOS E DERIVADOS Tema 23. Catabolismo de proteínas e aminoácidos. Metabolismo do amonio Introdución: Aporte de aminoácidos nos diferentes organismos. Dixestión de proteínas en animais. Recambio e degradación intracelular de proteínas. Catabolismo dos aminoácidos: Reaccións de transaminación e desaminación. Eliminación do amonio en animais. Tema 24. Fixación do Nitróxeno e anabolismo de aminoácidos Ciclo do N na natureza. Fixación do N2. Anabolismo de aminoácidos: características xerais das rutas metabólicas de biosíntese. Tema 25. Biosíntese de Metabolitos Relacionados. Metabolismo dos nucleótidos Aminoácidos como precursores. Síntese de novo de ribonucleótidos. Dixestión extracelular e degradación de ácidos nucleicos e reciclaxe de nucleótidos. Biosíntese de deoxinucleótidos. COORDINACIÓN DO METABOLISMO Tema 26. Principais interrelacións, especialización e integración de mecanismos regulatorios Principais interrelacións nas rutas do metabolismo de hidratos de carbono, lípidos, aminoácidos e nucleótidos en diferentes organismos. Coordinación intracelular do metabolismo: metabolitos chave, carga enerxética i estado oxidativo da célula. Perfís metabólicos i especialización de distintos órganos

animais. Regulación hormonal e resposta a diferentes situacións metabólicas. ÁCIDOS NUCLEICOS E EXPRESIÓN XÉNICA Tema 27. Estrutura e organización dos ácidos nucleicos Características xerais do DNA. Organización estructural dos xenomas. Tipos e funcións de RNA. Propiedades físico-químicas dos ácidos nucleicos: Desnaturalización, renaturalización e hibridación. Tema 28. A expresión xénica. A transcrición Introdución á expresión xénica. Remodelación da cromatina. Características xerais da transcrición: Diferenzas na biosíntese de RNA en procariotas i eucariotas. Evolución postbiosíntese do RNA. Tema 29. Tradución da Mensaxe xenética. Evolución postbiosíntese das proteínas O código xenético. Compoñentes do aparato de tradución. Biosíntese de proteínas en procariotas i eucariotas. Modificacións estructurais co- e post-traduccionais. Pregamento e distribución das proteínas. Tema 30. Regulación da expresión xénica: células procariotas, e células eucariotas Introdución: proteínas e secuencias reguladoras. Regulación en procariotas: Operóns. Regulación en eucariotas: Niveis de regulación, regulación epixenética e remodelación da cromatina. METABOLISMO DO DNA E CICLO CELULAR Tema 31. A Replicación do DNA e o ciclo celular. Intro: A replicación do DNA no contexto da división celular. O ciclo celular procariota: Replicación do DNA procariótico e a súa regulación. Ciclo celular eucariótico e replicación do DNA. Telómeros y telomerasa. Regulación do ciclo e da replicación en eucariotas. Tema 32. Modificacións estruturais e reparación do DNA Metilación do DNA. Actividade celular e alteracións do DNA. Mutacións espontáneas e axentes mutáxenos. Sistemas de reparación en procariotas e eucariotas. Recombinación xénica: mecanismos e implicacións biolóxicas. Transposóns. Alteracións da expresión xénica. Oncoxenes e alteración do ciclo celular eucariótico. TECNOLOXÍAS Tema 33. Tecnoloxías do DNA Clonación do DNA. Enzimas de restricción. Xenotecas. A PCR. Aplicacións da tecnoloxía do DNA recombinante. Secuenciación do DNA. Tema 34. Mais aló do xenoma O Transcritoma. Proteoma. Glicoma. Metaboloma. PRÁCTICAS: Práctica en técnicas de bioloxía molecular: características estruturais e funcionais das principais familias de biomoléculas, mecanismos implicados nas transformacións químicas de biomoléculas, rutas metabólicas e a súa regulación, bases moleculares dos procesos fisiolóxicos; práctica en sóftware aplicado a esa tecnoloxía; deseño e resolución de problemas teóricos e reais da área de bioloxía celular e molecular; traballo en grupos reducidos; afondamento en coñecementos da especialidade Bibliografía básica e complementaria

Libros de texto: Manuais que serven a varias materias, e a nosa non totalmente pero nunha porcentaxe suficiente con pouco mais que engadir: - Alberts, B.; Bray, D.; Lewis, J.; Raff, M.; Roberts, K., e Watson, J.D. 2004 (4ª ed). "Biología molecular de la célula". Ed Omega, Barcelona. - Lodish, H.F.; Berk, A.; Matsudaira, P.; Kaiser, C.A.; Krieger, M.; Scott, M.P.; Zipursky, S.L. e Darnell J.E. 2005 (5ª ed). “Biología celular y molecular”. Ed Médica Panamericana, Madrid. Os manuais que serven non só para a materia de 2º pero tamén ás materias adscritas a nosa área son: - Mathews, C.K., van Holde, K.E. e Ahern, K.G. 2002 (3ª ed). “Bioquímica”. Ed McGraw-Hill

Interamericana, Madrid. - Nelson, D.L. e Cox, M.M. 2005 (4ª ed). "Principios de Bioquímica de Lehninger". Ed Omega, Barcelona. - Berg, J.M., Tymoczko, J.L. e Stryer, L., 2007 (6ª ed), “Bioquímica”. Ed Reverté, Barcelona. Os manuais que mais se axustan ós contidos do curso e tamén son mais sinxelos son: - McKee, T. y McKee, J.R. 2003 (3ª ed). “Bioquímica. La base molecular de la vida”. Ed McGraw-Hill Interamericana, Madrid. - Koolman, J. y Röhm, K.-H. 2004 (3ª ed). “Bioquímica: texto e atlas”. Ed Médica Panamericana, Madrid.

Sistema de avaliación da aprendizaxe

Exame: de Prácticas 15% do total, de Teoría, ata o 100%. O exame será un 50% tipo Test, incluíndo neste 50% a parte de Prácticas. O outro 50%, catro preguntas (1,25 puntos por pregunta) con apartados de resposta curta ou problemas. Respetarase, de forma voluntaria, a nota do Exame de Prácticas que fixera o alumnado nos dous últimos anos.

501202 Microbioloxía

Profesorado encargado dos exames: Jesús Angel López Romalde

PROGRAMA

Programa de Clases Teóricas. SECCION I. INTRODUCCION. Tema 1. A Microbioloxía no Mundo dos Organismos Vivos. Definición de Microbioloxía. Desenvolvemento histórico da Microbioloxía. Os tres “Dominios”: Bacteria, Archaea e Eucarya. Diferencias principais entre procariotas e eucariotas. Características xerais dos virus. SECCION II. MORFOLOXIA E ULTRAESTRUCTURA DE PROCARIOTAS. Tema 2. Técnicas de Estudio e Observación dos Microorganismos. Tipos de microscopía óptica. Tipos de preparacións para examen ó microscopio óptico. Tipos de tinción. Microscopía electrónica de transmisión e barrido. Outros tipos de microscopía. Tema 3. Morfoloxía e Estructura Bacterianas. Morfoloxía, tamaño e agrupacións bacterianas. Estructuras esenciais e non esenciais. Citoplasma e Formacións Citoplasmáticas: Ribosomas. Orgánulos limitados por membrana dunha soa capa. Inclusións citoplasmáticas de reserva. Area nuclear ou xenóforo. DNA extracromosomico. Tema 4. Membrana Plasmática e Estructuras Membranosas. Composición química, estructura e funcions da membrana bacteriana. Tipos de transporte a traveso da membrana plasmática. Características diferenciais das membranas de Archaea. Estructuras

membranosas. Tema 5. Parede Celular Bacteriana. Estructura e composición química: diferencias entre Eubacterias Gram positivos e Gram negativos. Funcións dos distintos polímeros da parede celular. Características específicas da parede de Archaea. Biosíntese da mureína. Tema 6. Estructuras Externas á Parede Celular. Cápsulas: Natureza química e funcións. Flaxelos e mobemento flaxelar: Estructura e composición química do flaxelo. Outros tipos de mobemento: mobilidade deslizante e mobemento espiroquetal. Pili o fimbrias: tipos e funcións. Tema 7. Células Especializadas: A Endospora Bacteriana. Estructura, composición química e propiedades da endospora. Presenza e observacion de endosporas. Diferencias entre célula vexetativa e endospora bacteriana. Cinética de esporulación: cambios citolóxicos, fisiolóxicos e bioquímicos. Aspectos xenéticos do proceso de esporulación. Xermolación de endosporas. SECCION III. FISIOLOXIA, CULTIVO E CRECEMENTO DE MICROORGANISMOS. Tema 8. Nutrición Microbiana. Principios da nutrición microbiana. Categorías nutricionais dos microorganismos: Fontes de enerxía, electróns e carbono. Fontes de nitróxeno, xofre, fósforo Tema 9. Procesos Metabólicos Típicos de Microorganismos. Desviacións da cadea respiratoria: luminiscencia bacteriana e reducción do osíxeno independente dos citocromos. Quimiolitotrofismo. Respiración anaerobia. Producción de enerxía por fotosíntese (fotofosforilación). Asimilación en forma inorgánica do nitróxeno, xofre e fósforo. Tema 10. Condicións Físico-Químicas para o Crecemento. Efecto dos factores físico-químicos no crecemento. Temperatura. pH. Presión osmótica. Presión hidrostática. Necesidades de osíxeno. Tema 11. Cultivo de Microorganismos. Tipos de medios de cultivo bacteriolóxicos. Cultivos mixtos e cultivos puros. Métodos de illamento de cultivos puros. Conservación dos cultivos e mantemento das súas propiedades. Tema 12. Crecemento bacteriano. Crecemento celular: Ciclo de división bacteriana. Crecemento de poboacións: Curva de crecemento e características das distintas fases. Expresión matemática do crecemento. Efecto dos axentes antimicrobianos sobre o crecemento. Crecemento sincronico e asincronico. Tema 13. Medida do Crecemento Bacteriano. Métodos de determinación do número de células totais ou viables. Métodos directos e indirectos de determinación da masa celular. Cultivo continuo e a suas aplicacions. SECCION IV. CONTROL DO CRECEMENTO DE MICROORGANISMOS. Tema 14. Control dos Microorganismos. Definición de conceptos: esterilización, desinfección, antisepsia, etc. Factores que influen na accion antimicrobiana. Modos de accion dos axentes antimicrobianos. Control por axentes físicos: calor húmedo e seco, radiacións, filtración . Mecanismos de actuación dos distintos axentes físicos. Tema 15. Control dos Microorganismos por Axentes Químicos: Desinfectantes. Factores que afectan á súa eficacia. Principais grupos de desinfectantes. Determinación da potencia de

desinfección: coeficiente fenólico. Tema 16. Quimioterapia. Tipos de quimioterápicos: naturais (antibióticos) e sintéticos. Clasificación dos antibióticos segundo a súa estructura química e o seu modo de acción. Axentes quimioterápicos sintéticos. Determinación da actividade antimicrobiana. Resistencia a axentes quimioterápicos: mecanismos e transmision. Importancia dos péptidos antimicrobianos. SECCION V. XENETICA MICROBIANA. Tema 17. Mutación. Concepto de mutación. Base molecular da mutación: tipos de mutacións. Selección e detección de mutantes: mutantes auxotróficos. Mutacións inducidas. Axentes mutaxénicos. Mutaxénese e carcinogénese: test de Ames. Tema 18. Recombinación Xenética en Bacterias. Elementos xenéticos de recombinación xénica: plásmidos, episomas, transposóns e secuencias de inserción. Mecanismos de Recombinación bacteriana : Transformación, Transducción e Conxugación. Conversión fáxica. SECCION VI. DIVERSIDADE MICROBIANA EN PROCARIOTAS Tema 19. A clasificación de microorganismos. Concepto de especie bacteriana e especie biolóxica. Clasificación fenética e filoxenética. Nomenclatura bacteriana. Principais grupos de bacterias e Arqueas. Tema 20. Bacterias Fotosintéticas. Oxifotobacterias: Cianobacterias e Proclorales. Anoxifotobacterias: bacterias verdes e púrpuras. Ecoloxía das bacterias fotosintéticas. Tema 21. Bacterias deslizantes filamentosas e fructificantes. Bacterias pedunculadas . Habitat e papel ecolóxico destes dous grupos bacterianos. Espiroquetas : importancia clínica. Bacterias Espirales e Curvadas: Interese ecolóxico e clínico Tema 22. Bacterias Gram Negativas Quimiolitotrofas: Bacterias nitrificantes , Bacterias oxidadoras do xofre e do ferro. Bacterias que depositan óxidos de ferro ou manganeso. Bacterias magnéticas. Importancia destes grupos nos ciclos bioxeoquímicos da materia. Tema 23. Bacilos e Cocos Gram Negativos e Aerobios: Familia Pseudomonadaceae. Bacterias oxidadoras de metano. Bacterias do ácido acético. Bacterias que fixan nitróxeno atmosférico. Xéneros Legionella, Neisseria, Brucella, Bordetella y Francisella. Importancia clínica, ecolóxica e industrial de cada un destes grupos. Tema 24. Bacilos Gram Negativos Anaerobios Facultativos. Familia Enterobacteriaceae. Características e criterios bioquímicos utilizados para o seu estudio. Familias Vibrionaceae, Aeromonadaceae y Pasteurellaceae: Importancia clínica e ecolóxica. Bacterias Gram Negativas Anaerobias Estrictas : Bacterias que realizan a respiración anaerobia. Fisioloxía e importancia ecolóxica. Tema 25. Cocos Gram Positivos. Cocos aerobios: Importancia do X. Staphylococcus. Cocos anaerobios facultativos: X. Streptococcus, X. Enterococcus, X. Lactococcus. Outros xéneros de anaerobios facultativos e obrigados: X. Leuconostoc. Importancia clínica e industrial do grupo. Tema 26. Bacterias Gram Positivas Formadoras de Endosporas: Esporulantes aerobios: X. Bacillus. Esporulantes anaerobios: X. Clostridium. Criterios bioquímicos empregados na súa clasificación. Características xerais e importancia industrial, clínica e ecolóxica das bacterias esporulantes. Bacterias

Gram Positivas Non Formadoras de Endosporas: Bacilos regulares: X. Lactobacillus, X. Listeria. Bacilos irregulares: X. Corynebacterium, X. Propionibacterium, X. Bifidobacterium. Ecoloxía e importancia industrial e clínica destes xéneros. Tema 27. Micobacterias: X. Mycobacterium. Importancia clínica. Actinomicetos: Actinomicetos nocardioformes: Actinomicetos con esporanxios. Actinomicetos con conidiosporas: X. Streptomyces; ecoloxía e importancia industrial. Tema 28. Rickettsias e Clamidias: X. Rickettsia, X. Rochalimaea X. Chlamydia. Características xerais e propiedades que as diferencian dos virus. Ciclos de transmisión. Micoplasmas: Características e principais xéneros. Tema 29. Dominio Archaea. Arqueas halófilas extremas. Arqueas metanógenas: X. Methanobacterium. Arqueas termófilas e hipertermófilas: X. Sulfolobus. Arqueas sen parede celular: X. Thermoplasma. Interese ecolóxico e industrial. SECCION VII. VIROLOXIA. Tema 30. Natureza e Características dos Virus. Características e natureza da partícula viral. Propiedades distintivas dos virus. Estructura e arquitectura viral. Clasificación dos virus. Ciclo infectivo e síntese de compoñentes víricos. Replicación do ácido nucleico viral: tipos. Partículas subvirales: Virusoides e Viroides. Prións Tema 31. Descripción dos Principais Grupos Virais I: Virus de Procariotas: Bacteriófagos DNA e RNA. Detección, illamento e purificación de virus bacterianos. Virus que infectan a microorganismos eucarióticos. Virus de vexetais: virus RNA desnudos e envoltos. Virus con xenomas divididos. Importancia socioeconómica. Tema 32. Descripción dos Principais Grupos Virales II: Virus de Eucariotas. Virus de animais. Criterios empregados para a súa clasificación. Virus DNA monocatenarios e bicatenario: Adenoviurs, Herpesvirus, Iridovirus, Poxvirus, Hepadnavirus. Virus RNA monocatenarios e bicatenarios: Picornavirus, Calcivirus, Paramyxovirus, Orthomyxovirus, Togavirus, Flavivirus, Retrovirurs, Reovirus. Características e importancia clínica. Tema 33. Illamento e identificación de virus animais: cultivos “in vivo” e “in vitro”. Efecto citopático (ECP) específico. Quimioterapia Antivírica: Características do axente antivírico ideal. Principais grupos e modo de acción . SECCION VIII. ECOLOXIA MICROBIANA. Tema 34. Relacións Simbióticas de Microorganismos. Tipos de asociacións de microorganismos: competición, comensalismo e simbiose. Simbiose de bacterias con plantas, protozoos, fungos, invertebrados e vertebrados. Funcións da simbiose. Tema 35. Ciclos Bioxeoquímicos. Ciclos da materia e microorganismos implicados: Ciclo do nitróxeno, Ciclo do xofre, Ciclo do carbono. Ciclos de outros elementos. Degradación microbiana de polímeros naturais en solo e auga SECCION IX. INTERACCIONS MICROORGANISMO-HOSPEDADOR. Tema 36. Conceptos de Patoxenicidade e Epidemioloxía. Infección e enfermiedade infecciosa. Patoxenicidade bacteriana e virulencia. Dinámica do proceso infeccioso. Factores de virulencia: tóxicos, enzimáticos e outros. Epidemioloxía . Mecanismos de transmisión: directos e indirectos. Principais Enfermidades Microbianas en función do seu vehículo de

transmisión. Prevención das enfermidades infecciosas: tipos de vacinas. SECCION X. MICROBIOLOXIA INDUSTRIAL E BIOTECNOLOXIA. Tema 37. Microorganismos e industria. Busca e selección de microorganismos de interese industrial. Manipulación dos microorganismos para obter superproducción de metabolitos. Produccion Microbiana Industrial e Biotecnoloxía: Producción de Antibióticos e outras biomoleculas. Producción de alimentos. Producción de vacinas. Utilización de microorganismos en procesos industriais: lixiviación, depuración de augas residuais, degradación de compostos xenobióticos etc. PROGRAMA DE CLASES PRÁCTICAS I. Introdución. Preparación de Medios e Material Práctica 1. O laboratorio de Microbioloxía. Descrición do material de laboratorio. Descrición da colección de microorganismos. Normas de traballo no laboratorio Práctica 2. Preparación e esterilización de medios de cultivo e material de laboratorio. Medios de cultivo: medios xerais, selectivos, diferenciais e de identificación. Esterilización por calor húmido e seco. Preparación e esterilización do material de laboratorio: hisopos, material de vidro e plástico II. Illamento e Cultivo de Microorganismos Práctica 3. Cultivo de Microorganismos en medio sólido e medio líquido. Sementeira en medio líquido. Sementeira en medio sólido (placa Petri, tubos de agar inclinado e en picadura). Características dos microorganismos en cultivo: medios sólidos e medios líquidos. Técnicas de obtención de cultivos puros: método de dilucións seriadas e método de illamento por estría en medio sólido Práctica 4. Requirimentos nutricionais. Sementeira en medios sintéticos e complexos. Sementeira en medios selectivos e diferenciais. Importancia dos factores físico-químicos: temperatura, pH e osíxeno III. Morfoloxía e Estrutura dos Microorganismos Práctica 5. O microscopio óptico. Manexo e codado do microscopio óptico. Observación de preparacións en fresco mediante microscopia de contraste de fases. Morfoloxía de distintos tipos de microorganismos e observación da mobilidade. Cálculo do tamaño celular co micrómetro ocular Práctica 6. Métodos de tinguidura de microorganismos. Tinguidura simple: tinguidura directa con colorantes básicos. Tinguiduras diferenciais: tinguidura de Gram e tinguidura de Ziehl-Neelsen. Tinguiduras específicas: tinguidura de flaxelos, endospora e cápsula Práctica 7. Obtención de protoplastos. Tratamento con lisozima dunha bacteria grampositiva. Efecto da dilución do medio sobre a integridade dos protoplastos. Aparencia dos cultivos tras a lise bacteriana IV. O crecemento e o seu control Práctica 8. Crecemento bacteriano. Establecemento da curva de crecemento bacteriano. Medida do crecemento bacteriano: reconto de células totais por métodos directos (microscopia) e indirectos (turbidimetría) e reconto de células viables (sementeira en placa) Práctica 9. Axentes antimicrobianos. Determinación do tempo térmico letal. Medida da actividade antimicrobiana de quimioterápicos: método de difusión en placa e determinación da concentración mínima inhibitoria (CMI) e da concentración mínima bactericida (CMB) V. Identificación Bacteriana Práctica 10. Identificación de bacterias por métodos convencionais. Probas útiles en identificación: morfoloxía e mobilidade, carácter Gram, produción de catalase e oxidase, produción de indol, produción de urease, redución de nitratos, fermentación de azucres, probas do vermello de metilo e Voges-Proskauer, produción de gas de glicosa e SH2, utilización do citrato, decarboxilación de aminoácidos, detección de proteases, amilases e lipases Práctica 11. Métodos miniaturizados de identificación bacteriana. Sistemas miniaturizados multiproba: Sistemas API

VI. Xenética Microbiana Práctica 12. Conxugación bacteriana. Transferencia do carácter de resistencia a antibióticos por conxugación en medio líquido y obtención de transconxugantes por sementeira en medios selectivos sólidos VII. Viroloxía Práctica 13. Cultivo, reconto de virus bacterianos. Illamento, conservación e titulación de bacteriófagos da serie T VIII. Microbioloxía ambiental Práctica 14. Análise microbiolóxica da auga. Colimetría e Estreptometría. Determinación polas técnicas do número máis Probable (NMP) e por filtración en membrana IX. Inmunoloxía e Relacións Hospedeiro-Parasito Práctica 15. Técnicas inmunolóxicas. Reacción de aglutinación en portaobxectos Práctica 16. Estudo da microbiota normal de garganta e pel. Toma de mostras, sementeira en medios de cultivo e identificación presuntiva dos illados SEMINARIOS Tódolos alumnos terán que realizar un traballo en grupo consistente na elaboración e presentación dun tema relacionado coa materia. Esta tarefa se desenvolverá en grupos de aprox. 4 alumnos. Xa que logo, estímase que se realizarán un total de 12 seminarios. Para a preparación de seminarios será obrigatorio a asitencia á titorías, onde o profesor orientará sobre a elaboración e asesorará sobre a bibliografía recomendada. Os seminarios expoñeránse oralmente durante o horario de clase. A duración mínima de exposición será de 30 min. acompañada de recursos audiovisuais, seguida de discusión con estudiantes e profesor. Un resumo do traballo terá que estar a disposición do profesor e do resto do alumnado con, ó menos, catro días lectivos de antelación á exposición. O resumo teá unha extensión non superior ás 8 páxinas . Neste resumo incluiránse, ademáis, alguhnas cuestións de resposta múltiple sobre os contidos fundamentais do tema para a valoración dos coñecementos. Os contidos das presentacións serán obxecto de exámen

Bibliografía básica e complementaria

Bibliografía do Programa de Teoría Textos de referencia para tódolos contidos do programa: - Madigan, M.T., J.M. Martinko, J. Parker. 2003. Brock Biología de los Microorganismos. 10ª ed. Prentice-Hall International Ltd., London. - Prescott, L.M., J.P. Harley, & D.A. Klein. 2004. Microbiología. 5th ed. McGraw-Hill Interamericana. Madrid. Bibliografía complementaria - Atlas, R.M.& R. Bartha. 2002. Ecología Microbiana y microbiología ambiental. 4th ed. Pearson education S.A. Madrid. - Balows, A., H.G. Truper, H. Dworkin, N. Harder & K.H. Schleifer. 1992. The Prokaryotes. A handbook on

the Biology of Bacteria: Ecophysiology,isolation, identification, applications. 2th ed., Springer Verlag , Berlín. - Garrit, G. 2000. Bergey’s Manual of Systematic Bacteriology. 2nd Ed. Vol 5.Springer. USA. - Ingraham, J.L. & C.A. Ingraham. 1998. Introducción a la Microbiología. 2 vols. Editorial Reverté, S.A. Barcelona. - Lederberg, J. 2000. Encyclopedia of Microbiology. Vols. 1-4.. 2nd ed. Academic Press, Londres. - Singleton, P. & D. Sainsbury. 2001. Dictionary of Microbiology and Molecular Biology. 3th ed. Wiley. - Strutters, J.K. & R.P. Westran. 2005. Bacteriología clínica. Masson, S.A. Barcelona Bibliografía do Programa de Prácticas - Díaz, R., G. Gamazo & I. Gómez-Goñi. 2000. Manual práctico de Microbiología. 2ª ed. Ed. Masson. - Koneman, E. W., S.D. Allen, V. M. Janda, P.C. Schreckenberger & W.C Winn Jr. 1999. Diagnótico Microbiológico. Texto y Atlas Color.5ª ed. Panamericana. Buenos Aires. - McFaddin, J. 1980. Pruebas bioquímicas para la identificación de bacterias de importancia clínica.Ed. Panamericana. Buenos Aires. - Olds, R.J. 1975. Atlas de Microbiología. Ed. Científico-Médica, Barcelona. - Seeley, H.W., P.J. Van Demark & J.J. Lee. 1991. Microbes in Action. A laboratory Manual of Microbiology. 4th ed. Freeman & Co., N.Y.


Examen final obrigatorio. Os exámenes constarán de preguntas test de resposta múltiple, preguntas cortas e desenvolvemento dun tema. Incluirá preguntas relativas ó programa de clases prácticas.

501203 Xenética

Profesorado encargado dos exames: Ana María Viñas Díaz Jaime Castro Alberto

PROGRAMA

Tema 1 - Introdución NATUREZA, ESTRUTURA E PERPETUACIÓN DO MATERIAL HEREDITARIO Tema 2 - O material xenético Tema 3 - Estrutura dos ácidos nucleicos Tema 4 - Tecnoloxía do ADN recombinante Tema 5 - Organización do material xenético nos procariotas Tema 6 - Organización do material xenético nos eucariotas Tema 7 - Replicación do material xenético en procariotas e virus

Tema 8 - A replicación en eucariotas A TRANSMISIÓN DOS CARACTERES HEREDITARIOS Tema 9 - As divisións nucleares Tema 10 - As leis de Mendel Tema 11 - Teoría cromosómica da herdanza Tema 12 - A dominancia e mailo alelismo múltiple Tema 13 - A relación xenotipo-ambiente: a norma de reacción Tema 14 - A interacción xénica Tema 15 - Penetrancia, expresividade, pleiotropía e letalidade Tema 16 - A herdanza ligada ao sexo Tema 17 - Citoplasma e herdanza AS FONTES DE VARIABILIDADE: I - RECOMBINACIÓN Tema 18 - A recombinación e cartografía en bacterias e fagos Tema 19 - A recombinación en eucariotas e cartografía en eucariotas diploides Tema 20 - Bases moleculares da recombinación AS FONTES DE VARIABILIDADE: II – VARIABILIDADE XÉNICA Tema 21 - Mutacións: as súas características Tema 22 - Natureza molecular da mutación xénica Tema 23 - Mecanismos de salvagarda do material hereditario AS FONTES DE VARIABILIDADE: III - VARIABILIDADE CROMOSÓMICA Tema 24 - Alteracións no número de cromosomas Tema 25 - Alteracións na estrutura dos cromosomas AS FONTES DE VARIABILIDADE: IV - ELEMENTOS TRANSPOÑIBLES Tema 26 - Os elementos transpoñibles EXPRESIÓN XÉNICA Tema 27 - A relación entre xenes e proteínas Tema 28 - O código xenético Tema 29 - A transcrición Tema 30 - A tradución Tema 31 - A regulación da expresión xénica en procariotas e virus Tema 32 - A regulación da expresión xénica en eucariotas Tema 33 - Xenética do desenvolvemento Tema 34 - As alteracións do ADN e o cancro Tema 35 - Inmunoxenética XENÉTICA DE POBOACIONS E EVOLUCIÓN Tema 36 - Os xenes nas poboacións

Tema 37 - A xenética dos caracteres cuantitativos Tema 38 - Os cambios xenéticos nas poboacións Tema 39 - Especiación e macroevolución APLICACIONS DA TECNOLOXÍA DO ADN RECOMBINANTE Tema 40 - Aplicacións da tecnoloxía do ADN recombinante. Tema 41 - Xenómica e proteómica Tema 42 - Biotecnoloxía. terapia xénica PRÁCTICAS DE LABORATORIO I.- ÁRBORES XENEALÓXICAS NOS HUMANOS Elaboración de árbores xenealóxicas Obtención de datos nas liñaxes Dedución de modos de herdanza dalgúns caracteres Dedución de xenotipos de individuos presentes nas liñaxes II.- CITOXENÉTICA Explicación das técnicas de cultivo de distintos tipos de células Obtención de cromosomas mitóticos a partir de cultivos celulares de mamíferos Os bandeos cromosómicos e a súa aplicación na elaboración de cariotipos. Elaboración dun cariotipo e análise da información obtida Esta práctica farase no laboratorio baixo a condición de dispoñermos do material necesario. De non ser así, farase cun programa informático III.- ANÁLISE DE SECUENCIAS DE NUCLEÓTIDOS PUBLICADAS EN BASES DE DATOS. Introdución ao traballo con este tipo de información nas bases de datos Definición de secuencias concretas e a súa procura nas bases de datos Análise das secuencias: homoloxías, porcentaxes A-T, rexións, etc. Análise de resultados IV.- XENÉTICA DE POBOACIÓNS Definición da poboación que se vai estudar Selección dos loci en estudo Herdanza pormenorizada de cada un deses loci Cálculo das frecuencias xénicas e xenotípicas na poboación en estudo Tratamento estatístico dos datos obtidos PRÁCTICAS DE ENCERADO Ao longo do curso, cunha carga de 1,5 créditos, realízanse problemas relativos ao contido das clases teóricas, así como seminarios relacionados con temas de actualidade. SEMINARIOS Os estudiantes deben preparar un seminario de temas relacionados coa xenética e expoñelo perante toda clase. Os seminarios realizaranse por grupos. O tema será proposto polo profesor, quen asesorará ós estudiantes en relación coa bibliografía que deben utilizar, os contenidos e maila maneira de presentar o traballo.

Bibliografía básica e complementaria

LIBROS DE TEORÍA Preséntase unha relación dalgúns libros de Xenética con contido de carácter xeral: - Broker, R.J. Genetics. Analysis and Principles. Benjamin Cummnings. California, 1999. - Griffiths, A.J.F., Miller, J.H., Suzuki D.T., Lewontin, R. C & Gelbart, W.M. Genética.(7ªed.). McGraw-Hill Interamericana. Madrid, 2002. - Griffiths, A.J.F., Wessler, S.R. & Lewontin, R.C. Genética (9ªed.). McGraw-Hill Interamericana. Madrid 2008. - Klug, W.S., Cummings, M.R. & Spencer, C.A. Conceptos de genética. (8ª ed.) Prentice Hall Iberia. Madrid, 2006. - Pierce, B.A. Genética. Un enfoque conceptual. (2ª ed). Editorial Médica Panamericana. Madrid 2006 - Puertas, M.J.. Genética. Fundamentos y perspectivas, (2ª ed.). McGraw-Hill, Interamericana de España, 1999. - Tamarin, R. H. Principios de Genética. (4ª ed.). Editorial Reverte. Barcelona, 1996. LIBROS DE PROBLEMAS Os máis dos libros de Xenética inclúen en cada capítulo unha serie de problemas. Preséntase de seguido unha relación dalgúns libros específicos de problemas: - Jiménez César, B. 360 problemas de Genética. Proyecto Editorial: Ciencias Biológicas, Serie: Genética. Editorial Síntesis. Madrid, 1999. - Jiménez-Sánchez, A.. Problemas de Genética. Ediciones de la Universidad de Extremadura, 1987. - Ménsua, J.L. Genética. Problemas y ejercicios resueltos. Pearson Education. Madrid, 2003. - Rubio, J., Blanco, G., Comendador, M.A., Izquierdo, J.I., Naranjo, T., Roca, A. y Sánchez, J.A.. Problemas de Genética. Akal Editor. Madrid, 1982.


A avaliación farase únicamente mediante un exame de teoría. Non se terán en conta as calificacións de práctica e dos seminarios de cursos anteriores.

501204 Zooloxía

Profesorado encargado dos exames: Marcos A. González González PROGRAMA

• PROGRAMA DE CLASES TEÓRICAS INTRODUCIÓN AO ESTUDO DOS ANIMAIS Tema 1.- ZOOLOXÍA. Definición, finalidade e subdivisións. Breve historia da Zooloxía. Niveis de organización. Concepto de animal Tema 2.- A EVOLUCIÓN BIOLÓXICA: homoloxía e analoxía. Teorías da evolución. Filoxenia, Ontoxenia e recapitulación. Concepto de especie. Mecanismos de especiación Tema 3.- A CLASIFICACIÓN ZOOLÓXICA: Taxonomía e Sistemática. A Sistemática Zoolóxica. Categorías taxonómicas e regras de nomenclatura zoolóxica. As grandes divisións do reino animal Tema 4.- INTRODUCIÓN AOS METAZOOS: simetría, metamería e cefalización. Reprodución e desenvolvemento embrionario. Cavidades corporais. Celoma: modalidades, significado funcional e teorías sobre a súa orixe DIVERSIDADE ANIMAL INVERTEBRADOS NON ARTRÓPODOS Tema 5.- PORÍFEROS: caracteres xerais e tipos de organización. Sinopse sistemática. PLACOZOOS: caracteres xerais. A orixe dos Metazoos Tema 6.- OS ANIMAIS RADIADOS: CNIDARIOS e CTENÓFOROS. Caracteres xerais e organización. Sinopse sistemática Tema 7.- ACELOMADOS: PLATIHELMINTOS e NEMERTINOS: caracteres xerais. Mención de GNATOSTOMÚLIDOS e MESOZOOS Tema 8.- PSEUDOCELOMADOS: NEMATODOS e ROTÍFEROS: caracteres xerais. Ideas xerais sobre a organización doutros grupos Tema 9.- CELOMADOS. MOLUSCOS: caracteres xerais e clasificación. Estudo de Gasterópodos, Bivalvos e Cefalópodos. Resumo das particularidades doutros grupos Tema 10.- ANÉLIDOS: caracteres xerais e clasificación. Resumo das particularidades doutros grupos de Protóstomos Tema 11.- FORONÍDEOS, BRAQUIÓPODOS e BRIOZOOS: caracteres xerais Tema 12.- EQUINODERMOS: caracteres xerais. Visión xeral dos grupos máis representativos Tema 13.- QUETOGNATOS e HEMICORDADOS: características xerais ARTRÓPODOS Tema 14.- ARTRÓPODOS: definición e posición no reino animal. Caracteres xerais. A orixe e a

clasificación dos Artrópodos Tema 15.- QUELICERADOS e grupos afíns: caracteres xerais e clasificación. Merostomados, Arácnidos e Picnogónidos Tema 16.- MIRIÁPODOS: caracteres xerais e clasificación Tema 17.- HEXÁPODOS: caracteres xerais. Visión xeral dos grupos máis representativos Tema 18.- CRUSTÁCEOS: caracteres xerais. Visión xeral dos grupos máis representativos CORDADOS Tema 19.- CORDADOS: definición e xeneralidades. Os grandes grupos de Cordados: clasificación. A orixe dos Cordados Tema 20.- PROCORDADOS: TUNICADOS e CEFALOCORDADOS: características xerais Tema 21.- VERTEBRADOS AGNATOS: definición e clasificación. Análise da evolución e radiación adaptativa Tema 22.- VERTEBRADOS GNATOSTOMADOS: definición e estudo da organización dos CONDRICTIOS Tema 23. OSTEÍCTIOS: definición e estudo da organización dos peixes óseos. Clasificación. Análise da evolución e radiación adaptativa Tema 24.- TETRÁPODOS. ANFIBIOS: Estudo da súa organización. Reprodución e desenvolvemento. Clasificación. Tendencias evolutivas Tema 25.- RÉPTILES: caracteres xerais. Estudo detallado do tipo morfolóxico saurio. Clasificación. Orixe e evolución Tema 26.- AVES: caracteres xerais e clasificación. Orixe e evolución. Comportamento Tema 27.- MAMÍFEROS: caracteres xerais e clasificación. Orixe e evolución. Comportamento • PROGRAMA DE CLASES PRÁCTICAS Prácticas de Laboratorio Práctica 1.- Observación de Poríferos e Cnidarios Práctica 2.- Observación de Platelmintos e Pseudocelomados Práctica 3- Anélidos e Moluscos. Morfoloxía externa e identificación dos principais grupos Práctica 4.- Artrópodos I: Arácnidos, Miriápodos e Crustáceos. Morfoloxía externa e identificación dos principais grupos Práctica 5.- Artrópodos II: Insectos. Morfoloxía externa e identificación dos principais grupos Práctica 6.- Artrópodos III. Disección dun Crustáceo Práctica 7.- Equinodermos. Morfoloxía externa e identificación dos principais grupos. Disección dun Equinoideo Práctica 8.- Vertebrados. Disección dun Osteíctio Outras Actividades prácticas Seminario 1.- Técnicas de mostraxe, conservación, etiquetado e estudo do material zoolóxico Seminario 2.- Recoñecemento de visu de grandes grupos de invertebrados

Seminario 3.- Recoñecemento de visu de especies de vertebrados representativas da fauna galega Seminario 4.- A fauna da zona intermareal: niveis e grupos máis representativos Práctica de campo.- Desprazamento a un ecosistema mariño litoral para observación e análise "in situ" da biodiversidade da fauna intermareal Bibliografía básica e complementaria

a) Teoría • Bibliografía básica HICKMAN, C.P., ROBERTS, L.S., LARSON, A., L´ANSON, H. y EISENHOUR, D., 2006. Zoología. Principios Integrales. (13ªEd.). Ed. McGraw. Hill/Interamericana. Madrid (igualmente útiles outras edicións anteriores en español) • Bibliografía complementaria BRUSCA, R.C. y BRUSCA, G.J., 2005. Invertebrados. 2ª edition. Ed. McGraw- Hill/Interamericana. DE LA FUENTE , J.A., 1994. Zoología. Artrópodos. Ed. Interamericana DÍAZ, J. A. y SANTOS, T., 1998. Zoología. Aproximación evolutiva a la diversidad y organización de los animales. Ed. Síntesis. Madrid. JESSOP, N.M., 1990. Zoología. Invertebrados. Ed. Interamericana. Madrid. JESSOP, N.M., 1991. Zoología. Vertebrados.Ed. Interamericana. Madrid. KARDONG,V., 1999. Vertebrados. Ed. Interamericana McGraw-Hill. Madrid. MARSHALL, A.J. y WILLIAMS, W. D., 1980. Zoología de los Invertebrados. Ed. Reverté. Barcelona. MEGLITSCH, P., 1990. Zoología de los Invertebrados. Ed. Piramide. Madrid. NIETO, J.M. y MIER, M.P., 1985. Tratado de Entomología. Ed. Omega. Barcelona. VILLEE, C.A., WALKER, W.F. y BARNES, R.D, 1987. Zoología. Ed. Interamericana. México. PARKER, T. J. y HASWELL, W. A., 1987. Zoología Cordados. Ed. Reverté.Barcelona. RUPPERT, E.E. y BARNES, R.D., 1996. Zoología de los Invertebrados. Ed. McGraw-Hill/ Interamericana. México. TELLERÍA, J.L., 1987. Zoología evolutiva de los Vertebrados. Ed. Síntesis. Madrid. VV.AA., GALICIA NATURALEZA. ZOOLOGÍA, Tomos 37-40, Hércules de Ediciones. A Coruña. b) Prácticas ARNOLD, E.N., 1987 (reimp.). Guía de campo de los reptiles y anfibios de España y de Europa. Ed. Omega. Barcelona. BARRIENTOS, J.A. (ED.), 2004. Curso Práctico de Entomología. Asociación Española de Entomología. CIBIO, Universitat Autònoma de Barcelona.

BLAS ARITIO, L., 1974. Guía de campo de los mamíferos españoles. Ed. Omega.Barcelona. BRINK, F. H. VAN DEN, 1971. Guía de campo de los mamíferos salvajes de Europa Occidental. Ed. Omega. Barcelona. CAMPBELL, A.C., 1979. Guía de campo de la Flora y Fauna de las costas de España y Europa. Ed. Omega. Barcelona. COBERA, J., SABATÉS, A. y GARCÍA-RUBIES, A., 1996. Peces de mar de la Península Ibérica. Ed. Planeta. Barcelona. CORBET, G. y OVENDEN, D., 1982. Manual de mamíferos de España y de Europa. Ed. Omega. Barcelona. CHINERY, M., 1985. Guía de campo de los insectos de España y Europa. Ed. Omega. Barcelona. DOADRIO, I. (ED.), 2001. Atlas y libro rojo de los Peces Continentales de España. CSIC. Ministerio de Medio Ambiente.Madrid. GONZÁLEZ, M. A. Y COBO, F., 2006. Macroinvertbrados de las aguas dulces de Galicia. Hércules de Ediciones (A Coruña). HAYWARD, P.J. y . RYLAND, J.S.,1995. Handbook of the marine fauna of north-west Europe.Oxford University Press. HAYWARD, P., NELSON-SMITH, T. y SHIELDS, C., 1998. Flora y fauna de las costas de España y de Europa: guía de identificación. Ed. Omega. Barcelona. HICKMAN, F.M. y HICKMAN, C.P., 1991. Zoología. Manual de laboratorio. 1º (6º) Ed. Interamericana. Madrid. JONES, D., 1985. Guía de campo de los arácnidos de España y Europa. Ed. Omega. Barcelona. LINCOLN, R.J.y SHEALS, J.G., 1989. Invertebrados: Guía de captura y conservación.Ed. Interamericana-McGraw-Hill. Madrid. MIGUEZ L., GONZÁLEZ, C. y GARCÍA O.,1996.Guía ecolóxica do litoral galego. Ed. Xerais de Galicia. MUUS, B. y NIELSEN, J., 1998. Peces de mar del Atlántico y del Mediterráneo. Ed. Omega. Barcelona. PETERSON, R. T., 1995. Guía de campo de las aves de España y de Europa Ed. Omega. Barcelona. RIEDL, R., 1986. Fauna y flora del Mar Mediterráneo. Ed. Omega. Barcelona. RODRÍGUEZ, J. L., 1993. Guía de campo de los mamíferos terrestres de España. Ed. Omega. Barcelona . RODRÍGUEZ SOLÓRZANO, M., DEVESA S. y SOUTULLO, L., 1983. Guía dos peixes de Galicia. Ed. Galaxia. Vigo. STORCH, V. y WELSCH, U., 2001. Curso práctico de Zoología de Kükenthal. Ed. Ariel. Barcelona. c) Algúns recursos en Internet Animal diversity: http://animaldiversity.ummz.umich.edu/ American Museum of Natural History: http://www.amnh.org/

Adena/World Wildlife Found: http://www.wwf.es/ Catálogo de recursos en Internet: Zoology: http://bubl.ac.uk/link/z/zoology.htm Comunidad virtual de Entomología: http://www.entomologia.rediris.es.es/ Fauna Ibérica: http://www.fauna-iberica.mncn.csic.es/ Vertebrados: http://www.ucmp.berkeley.edu/vertebrates/vertintro.html Entomología. El mundo de los insectos: http://www.entomologia.net/ Museu de Zoologia de Barcelona: http://www.museuzoologia.bcn.es/home.htm Museo Nacional de Ciencias Naturales: http://www.mncn.csic.es/ Museum of Zoology, University of Michigan: http://www.ummz.lsa.umich.edu/ Smithsonian Institution, Zoology: http://www.si.edu/resource/faq/nmnh/zoology.htm The Natural History Museum (London), Zoology: http://www.nhm.ac.uk/zoology/ “Zoology Links”, lista de direccións de interese en Zooloxía:http://www.il-st-acad-sci.org/zoolinks.html


A superación da asignatura implica obter unha calificación mínima de aprobado (5), tanto no exame teórico como práctico. No caso de aprobar únicamente unha das dúas partes (teórica ou práctica) manterase o aprobado hasta a convocatoria de setembro. A cualificación final obterase de acordo con seguinte baremo: a parte teórica representará un 70% da nota e a parte práctica representará un 30 %.

501221 Análise Química Profesorado encargado dos exames: María Carmen Yebra Biurrun

PROGRAMA

TEORÍA Tema 1.- Proceso analítico. Etapas fundamentais do proceso analítico. Resolución de problemas analíticos Tema 2. Tratamento dos datos analíticos. Tipos de erros. Exactitude e precisión. Comprobación de hipótese estatísticas Tema 3.- A mostra analítica. Toma e preparación da mostra. Conversión da mostra ao estado desexado. Destrución da materia orgánica Tema 4.- Introdución ás técnicas de separación. Xeneralidades. Descrición dos diferentes métodos. Clasificación Tema 5.- Separación por extracción. Aspectos xerais da lei de distribución e rendemento dunha extracción. Tipos de extracción Tema 6.- Metodoloxía na análise instrumental. Calibración. Métodos experimentais de calibración. Límites de detección e cuantificación. Sensibilidade. Intervalo dinámico de concentración Tema 7.- Técnicas cromatográficas. Xeneralidades. Desenvolvemento cromatográfico. Parámetros de retención e factor de separación. Eficacia. Resolución. Cromatografía plana. Cromatografía de gases. Cromatografía líquida

Tema 8.- Técnicas espectroscópicas. Clasificación. Espectroscopía molecular: fundamento, instrumentación e metodoloxía analítica PRÁCTICAS - Identificación e cuantificación de vitaminas mediante Cromatografía líquida de alta resolución (HPLC). - Determinación espectrofotométrica de cobre en extractos vexetais. - Separación e identificación de aminoácidos mediante cromatografía en papel. Bibliografía básica e complementaria

- C. CAMARA; P. FERNÁNDEZ; A. MARTÍN-ESTEBAN; C. PEREZ-CONDE; M. VIDAL, Toma y Tratamiento de Muestras. Ed. Síntesis. Madrid, 2002. - D.C. HARRIS, Análisis Químico Cuantitativo (2ª edición) . Ed. Reverté, Barcelona, 2001. - D. HARVEY, Química Analítica Moderna. Ed. Mc Graw Hill. Madrid, 2002. - J.C. MILLER; J.N. MILLER, Estadística y Quimiometría para Química Analítica (4ª edición). Ed. Prentice-Hall. Madrid, 2002. - J.F. RUBINSON; K.A. RUBINSON, Análisis Instrumental. Ed. Prentice Hall. Madrid, 2001. - D. A. SKOOG; F.J. HOLLER E T. A. NIEMAN, Principios de Análisis Instrumental (5ª edición). Ed. Mc Graw Hill. Madrid, 2001. - D. SKOOG; D.M. WEST; F. J. HOLLER; S. R. CROUCH, Fundamentos de química analítica, Ed. Thomson. Madrid 2005. - M. VALCARCEL, Principios de Química Analítica. Ed. Springer-Verlag Ibérica. Barcelona, 1999. - M. VALCÁRCEL; A. GOMEZ, Técnicas Analíticas de Separación. Ed. Reverté. Barcelona, 1988. Reimpresión 2003. - M.C. YEBRA, Análisis Químico para Estudiantes de Biología, Servicio de edición digital de la Universidad de Santiago de Compostela (Unidixital). Santiago de Compostela, 2007.


Para aprobar la asignatura es imprescindible haber realizado las prácticas en cursos anteriores. Habrá dos opciones para poder realizar la evaluación de la materia: Opción 1: Prueba escrita a realizar al final del cuatrimestre y en la fecha fijada por la junta de facultad del Centro. Esta prueba constará de preguntas cortas y ejercicios numéricos. Opción 2: Realizar una serie de tareas propuestas por la profesora a lo largo del segundo cuatrimestre relacionadas con el programa de la materia. Esto correspondería al 75% de la nota final. El otro 25% de la nota final vendría de realizar una prueba escrita al final del cuatrimestre y en la fecha fijada por la junta de facultad del Centro. Esta prueba constará sólo de ejercicios numéricos y sería obligatorio realizarla para completar la evaluación de la materia aunque los estudiantes tengan un 5 en la parte de tareas. La nota final será la suma de estas dos notas (independientemente de la nota conseguida en cada parte). Para elegir esta opción, es condición obligatoria que los alumnos/as se pongan en contacto con la profesora de la materia antes del 1 de marzo de 2011. .

501222 Bioxeoquímica

Profesorado encargado dos exames: Antonio Martínez Cortizas PROGRAMA

CONCEPTOS FUNDAMENTAIS. Concepto e fontes da Bioxeoquímica: bases, sistemas e modelos. A Terra como sistema bioxeoquímico: o modelo de Garrels e Lerman. Os elementos químicos: distribución e formación. A diferenciación bioxeoquímica: primaria, secundaria, terciaria. Orixe das estruturas terrestres: litosfera, atmosfera, hidrosfera e biosfera PRINCIPAIS PARÁMETROS DOS SISTEMAS BIOXEOQUÍMICOS. A auga como medio e vehículo da reactividade bioxeoquímica. Concentración e actividade. Especies iónicas. Forza iónica. Potencial iónico e mobilidade dos elementos. O pH. Medidas de pH e o seu significado. Variabilidade nos sistemas naturais. Potencial redox (Eh). Diagramas Eh-pH. Principais ambientes e reaccións redox. Barreiras bioxeoquímicas. Variabilidade en sistemas naturais. O comportamento coloidal. Tipos de coloides. Propiedades dos coloides: superficie específica, carga superficial (permanente e variable) e cristalinidade. Adsorción de ións A HIDROSFERA. Composición, estrutura e dinámica da hidrosfera. O ciclo da auga. Os océanos: composición, clorinidade e salinidade. Características xeoquímicas dos elementos das augas mariñas, tempo medio de residencia e tipos de perfís de concentración. Gases disoltos. Produción primaria neta. As augas continentais -tipos, fontes e composición. Principais procesos de degradación da hidrosfera. indicadores da calidade das augas A LITOSFERA. Composición, estrutura e dinámica da litosfera. Principais tipos de rochas e ciclo xeoquímico da codia terrestre. A meteorización das rochas: tipos, causas, reaccións, consecuencias mineralóxicas. Concepto de saprolita e solo. O solo nos sistemas bioxeoquímicos. Composición, organización e dinámica do solo. Principais procesos de degradación dos solos A ATMOSFERA. Composición, estrutura e dinámica da atmosfera. Gases, aerosois, capas, circulación atmosférica. Reaccións bioxeoquímicas atmosféricas: troposfera e estratosfera. Acoplamento de reaccións troposféricas. Principais procesos de degradación da atmosfera. Compostos de S e N: as chuvias ácidas. O O3, o CO2, o CH4 e outros gases de efecto invernadoiro OS CICLOS GLOBAIS. Papel dos organismos nos ciclos bioxeoquímicos. O ciclo do carbono. Os ciclos do nitróxeno e o fósforo. O ciclo do xofre PRÁCTICAS DE CAMPO E LABORATORIO. Procesos bioxeoquímicos implicados na alteración das rochas. Traballo de campo: visita ao Dolmen de Regoelle. Descrición do dolmen, situación xeográfica e xeolóxica, descrición do patrón da distribución de briófitas e algas, medida dos factores ambientais que a determinan (luz, temperatura, humidade) e toma de mostras de sales. Traballo de laboratorio: presenza e procedencia dos sales no dolmen: análise das mostras de sales recollidos in situ. Determinación da capacidade alterante dos ácidos liquénicos: ensaio de incubación dunha mostra de granito con ácido oxálico; determinación de Fe, O e Si solubilizados. Estimación da fertilidade potencial dunha rocha: medida do pH de abrasión en distintos tipos de rochas Bibliografía básica e complementaria

Andrews, J.E. An introduction to environmental chemistry. Blackwell Science, 1996 Baird, C. Environmental chemistry. W.H. Freeman, 1995 Brimblecombe, P. Air composition & chemistry. Cambridge University Press, 1996 Butcher, S. S. y otros. Global biogeochemical cycles. Acedemic Press. London 1992. Connell, D.W. Basic concepts of environmental chemistry. Lewis Publishers. Chester, R. Marine geochemistry. Chapman & Hall, imp. 1993

Ehrlich, H..L. Geomicrobiology. Marcel Dekker Inc. New York, Basel,1996 Fergusson , J.E. Inorganic chemistry and the earth. Pergamon Press. New York, 1982. Harrison, A.F., Ineson, P., Heal, O.W. Nutrient cycling in terrestrial ecosystems. Elsevier Applied Science, 1990 Holloway, J. R., Wood, B. J. Simulating the earth : experimental geochemistry. Harper Collins Academic, 1988 Hutzinger, O. Handbook of environmental chemistry: Air pollution. Springer-Verlag, 1986-1995 Hutzinger, O. The Natural environment and the biogeochemical cycles. Springer- Verlag, 1980-1992 Lasserre, P., Martin, J-M. Biogeochemical processes at the land-sea boundary. Elsevier, 1986 Likens, G., Bormann, E., Herbert, F. Biogeochemistry of a forested ecosystem. Springer-Verlag. 1995 Manahan, S.E. Environmental chemistry. Lewis Publishers. Mason, B., Moore, C.B. Principios de geoquímica. John Wiley & Sons. O'Neili, P. Enviromnental chemistry. Blackie Acadenlic & Professional, 1998 Reimann, C., de Caritat, P. Chemical elements in the environment: factsheets for the geochemist and environmental scientist. Springer, 1998. Schlesinger, W.H. Biogeochemisry: an analysis of global change. Academic Press. Stevenson, F.J. Cycles of soil: carbon, nitrogen, phosphorus, sulfur, micronutrients.


Examen oficial que incluirá preguntas del programa (teórico y práctico) de la asignatura

501223 Introdución á Embrioloxía

Profesorado encargado dos exames: Mª Isabel Rodríguez-Moldes Rey PROGRAMA

Programa de teoría INTRODUCIÓN. Obxecto da Embrioloxía. Antecedentes históricos. Importancia actual da Embrioloxía. Principais conceptos e procesos do desenvolvemento. Principais métodos de estudo. Ciclos vitais dos principais organismos modelo. Desenvolvemento en vexetais. Desenvolvemento de protistas unicelulares GAMETOXÉNESE. Orixe das células xerminais en vertebrados. Comparación entre espermatoxénese e ovoxénese. Espermatoxénese. Diferenciación dos espermatozoides. Interaccións célula somática-célula xerminal. Control hormonal. Ovoxénese. Interaccións célula somática-célula xerminal. Organización do óvulo e diferenciación dos constituíntes do ovocito. Maduración do ovocito e ovulación. Control hormonal. Cubertas do óvulo FECUNDACIÓN. Preparación para a fecundación. Aproximación do espermatozoide ao óvulo. Recoñecemento, contacto e fusión de gametos. Prevención da polispermia. Fusión de núcleos. Activación do óvulo. Partenoxénese SEGMENTACIÓN. Organismos modelos en bioloxía do desenvolvemento. Estudo sintético do seu desenvolvemento. Regulación dos ciclos de segmentación. Mecanismos da segmentación. Tipos de segmentación: holoblástica e meroblástica. Segmentacións radial, espiral, bilateral, rotacional, discoidal e superficial. Tipos de blástulas. Organización e propiedades do embrión durante a segmentación: embrións reguladores e en mosaico

GASTRULACIÓN. Mapas de territorios presuntivos. Movementos celulares básicos de gastrulación. Gastrulación no ourizo de mar, anfioxos, anfibios, peixes, aves e mamíferos DESENVOLVEMENTO TEMPERÁN EN VERTEBRADOS. Diferenciación do ectoderma: neurulación. Indución do sistema nervioso central. Diferenciación do mesoderma do embrión temperán. Diferenciación de somitas. Placa mesodérmica lateral. Derivados endodérmicos MEMBRANAS EXTRAEMBRIONARIAS. Membranas extraembrionarias en aves. Formación das membranas extraembrionarias e da placenta en mamíferos. Tipos de placenta PLAN CORPORAL BÁSICO DE EMBRIÓNS NOVOS DE VERTEBRADOS. Caracteres externos e internos ORGANOXÉNESE. Sistema nervioso e derivados cutáneos. Aparellos dixestivo e respiratorio. Aparello circulatorio. Aparello uroxenital. Desenvolvemento das extremidades DIFERENCIACIÓN CELULAR. Constancia xenómica. Análise funcional. Interaccións núcleo-citoplasmáticas. Determinación. Regulación da determinación celular por factores intrínsecos e extrínsecos. Gradientes de desenvolvemento. Indución e fenómenos de regulación. Indución do mesoderma. Determinación do sistema nervioso central. Indución secundaria EXPRESIÓN XÉNICA DIFERENCIAL DURANTE O DESENVOLVEMENTO. Xenes do desenvolvemento en Drosophila e as súas interaccións durante o desenvolvemento. Conservación do patrón xénico de desenvolvemento en animais DESENVOLVEMENTO POSNATAL. Formas larvais. Cambios metamórficos e a súa regulación. Fenómenos de neotenia Programa de prácticas - Estudo da gametoxénese en mamíferos. - Estudo do desenvolvemento temperán de ovos de moluscos bivalvos con lóbulo polar - Estudo do desenvolvemento normal no ourizo de mar - Estudo do desenvolvemento normal en anfibios anuros - Estudo do desenvolvemento de aves - Envoltas extraembrionarias e organización do embrión de mamíferos Bibliografía básica e complementaria

Bibliografía (Teoría) BALINSKY, B.I., FABIAN, B.C. Introducción a la Embriología. Ed. Omega, Barcelona. 1983 (5ª ed.). BARD, J (Ed.). Embryos. Color atlas of development. Wolf. Publ. 1994. BROWDER, L.W., ERICKSON, C.A., JEFFERY, W.R. Developmental Biology. Saunders College Publ. 1991 (3ª ed.). CARLSON, B.M. Embriología básica de Patten. Interamericana/McGraw-Hill, México. 1990 (5ª ed.). CARLSON, B.M. Embriología humana y Biología del Desarrollo. Harcourt. 2009 DREWS, U. Atlas de poche d’Embryologie. Flamarion Médecine-Sciences. 1993. GILBERT, S.F. Developmental Biology. Sinauer Associates, Inc. Publishers. Sunderland, Massachusetts. 2003 (7ª ed.) e todalas anteriores, A EDICIÓN DE 2003 ESTÁ DISPOÑIBLE TAMÉN EN CASTELÁN KALTHOFF, K.. Analysis of biological development. MacGraw-Hill. 2001 (2ª ed.). KARP, G., BERRILL, N.J. Development. McGraw-Hill Book Company. 1981 (2ª ed.). LANGMAN, J. Embriología médica. Ed. Interamericana. 1969. (2ª ed.). MARTÍNEZ-ARIAS, A; STEWARD, A. Molecular principles of animal development / Alfonso Martínez Arias. Oxford: Oxford University Press, 2002.. MOORE, K.L.; T.V.N. PERSAUD. Embriología básica. Ed. Interamerica-McGraw-Hill. 1995 (5ª ed.. y anteriores) MÜLLER, W.A. Developmental Biology. Springer-Verlag. 1997. SAUNDERS, J.W. Developmental Biology. Patterns, problems and principles. Macmillan Publ. Co., Inc,

New York. 1982. SCHWARTZ, V. Embriología animal comparada. Ediciones Omega, Barcelona. 1977. SLACK JMW. Essential developmental biology. Malden, MA: Blackwell Publishing. 2006 (2º ed.) WOLPERT, L. ET AL. Principles of Development. Oxford University Press. 1998 (1ª ed.). 2002 (2ª ed.). 2006 (3ª ed.) Bibliografía (Prácticas) BELLAIRS, R. e M. OSMOND, The atlas of chick development, Academic Press, 1998 (Ten a máis completa colección de imaxes de embrións de polo en distintas etapas. FREEMAN, W. H. e BRACEGIRDLE, B., An atlas of Embriology, Heinemann Educational Books, London, 3ª ed., 1978. JOHNSON, L. G., Johnson & Volpe’s patterns & experiments in developmental biology, McGraw-Hill, 3ª ed., 2001. KAUFMAN, M. H., The atlas of mouse development, Academic Press, London, 1992. MATHEWS, W. W., Atlas of descriptive embryology, Prentice Hall, Englewoods Cliffs, 4ª ed., 1986. SCHOENWOLF, G. C., Laboratory studies of vertebrate and invertebrate embryos. Guide and atlas of descriptive and experimental development, Prentice Hall, 8ª ed., 2001. TYLER, M. S., Developmental biology. A guide for experimental study, Sinauer Associates, 2ª ed., 2000. WISCHNITZER, S., Atlas y guía de laboratorio de embriología de vertebrados, Ed. Omega, 1980.


A avaliación consistirá nun único exame final no que se valorarán os coñecementos de acordo

coa docencia impartida no curso académico 2009-2010. Para superar a materia, os alumnos/as

que teñan as prácticas aprobadas terán que superar unicamente un exame teórico e

manteráselle a nota de prácticas obtida en cursos anteriores. Os alumnos/as que teñan as

prácticas suspensas e os que se matriculen por primeira vez nesta materia, deberán superar un

exame de prácticas e outro de teoría para aprobar a materia. O exame de prácticas ten un

valor de 2 puntos e o de teoría de 8 puntos.

501224 Organografía Microscópica Animal

Profesorado encargado dos exames: Mª Soledad Ruiz Álvarez PROGRAMA

TEMARIO: 1.- TEGUMENTO. Tegumento de invertebrados: principais tipos. Tegumento de peixes, anfibios, réptiles e mamíferos. Faneras tegumentarias. Glándulas tegumentarias 2.- SISTEMA DIXESTIVO. Tracto dixestivo de invertebrados. Estrutura do tubo dixestivo de vertebrados. Esófago, estómago e intestino 3.- Glándulas anexas ao tubo dixestivo. Glándulas salivares. Fígado e vesícula biliar. Páncreas exócrino e endócrino 4.- SISTEMA CIRCULATORIO. Sistemas circulatorios de invertebrados. Sistema circulatorio de vertebrados. Vasos sanguíneos e linfáticos. Corazón 5.- ÓRGANOS HEMATOPOÉTICOS. Medula ósea. Nódulos e ganglios linfáticos. Bazo. Timo

6.- ÓRGANOS RESPIRATORIOS. Estrutura das branquias. Traqueas e pulmóns de invertebrados. Estrutura das vías respiratorias e do pulmón de vertebrados terrestres 7.- ÓRGANOS EXCRETORES. Órganos excretores de invertebrados. Nefridios. Túbulos de Malpighi. Ril dos vertebrados. Estrutura do nefrón. Vías urinarias 8.- SISTEMA NERVIOSO. Exemplos de organización do sistema nervioso de invertebrados. Sistema nervioso periférico de vertebrados. Nervios. Ganglios raquídeos e simpáticos 9.- Sistema nervioso central de vertebrados: estrutura da medula espiñal. Estrutura do cerebelo e do córtex cerebral. Bulbo olfactivo. Plexos coroideos. Meninxes 10.- SISTEMA ENDÓCRINO. Concepto de neurosecreción. Sistema endócrino en invertebrados. Sistema endócrino de vertebrados. Eixo hipotálamo-hipofisario de vertebrados. Hipófise. Glándula pineal 11.- Tiroides. Paratiroides. Glándulas suprarrenais. Sistema endócrino difuso 12.- RECEPTORES SENSORIAIS. Receptores de vertebrados: audiorreceptores. Receptores cutáneos, órganos tendinosos, fusos neuromusculares. Propiorreceptores. Quimiorreceptores. Fotorreceptores 13.- ÓRGANOS REPRODUTORES. Testículos de invertebrados. Testículos de vertebrados. Espermatoxénese. Vías seminais. Ovarios de invertebrados. Ovarios de vertebrados. Ovoxénese e formación do vitelo. Ovidutos. Útero de mamíferos PRÁCTICAS: Sete prácticas de dúas horas de duración, unha por semana, máis unha práctica dunha hora. Estudaranse preparacións de diferentes órganos: pel, estómago, traquea, ganglio linfático, ril... Durante a análise das distintas preparacións, os alumnos teñen que contestar unha serie de cuestións sobre elas e realizar esquemas e debuxos. Bibliografía básica e complementaria

BIBLIOGRAFÍA 1- ANDREW, W. e HICKMAN, C. P., Histology of the Vertebrates. A comparative text, C. V. Mosby Company, Saint Louis, 1974. 2- BARGMAN, W, Histología y Anatomía Microscópica Humanas, Espaxs, Barcelona, 1981. 3- BEAUMONT, A. e CASSIER, P., Biologie animale. Les Cordés, anatomie comparée des Vertébrés, Dunod, Paris, 1972. 4- BEKLEMISHEV, W. N., Principles of Comparative Anatomy of Invertebrates, University Chicago Press, Chicago, 1964. 5- BERGMAN, R. A.; AFIFI, A. K. e HEIDGER, P. M., Histología, McGraw-Hill / Interamericana, México, 1998. 6- CARRATO, A. e FERNÁNDEZ, B., Organografía microscópica animal, Alhambra, 1987. 7- FAWCETT, D. W., Tratado de Histología, Interamericana, McGraw Hill, Madrid, 1995. 8- FAWCETT, D. W. e JENSH, R. P., Compendio de Histología, McGraw Hill/Interamericana, Madrid, 1999. 9- FREEMAN, W. H. e BRACEGIRDLE, B., An Atlas de Invertebrate Structure, Heinemann Educational Books, London, 1971. 10- FRETTER, V. e GRAHAM, A., A functional anatomy of invertebrates, Academic Press, London, 1976. 11- GARDINER, M. S., Biología de los invertebrados, Omega, Barcelona, 1978. 12- GARTNER, L. P. e HIATT, J. L., Atlas color de Histología, Médica Panamericana, Buenos Aires, 1994. 12- GARTNER, L. P. e HIATT, J. L., Histología. Texto y Atlas, McGraw-Hill-Interamericana, 1997. 13- GENESER, F., Histología, Médica Panamericana, Buenos Aires, 2000. 14- GRASSE, P. P.; POISSON, R. A. e TUZET, O, Zoologie, Vol.II, Masson et Cie, Paris, 1970. 15- HAM, A. W. e CORMARK, D. H., Tratado de Histología, Interamericana, Méjico, 1984. 16- HARRISON, F. W., Microscopic Anatomy of Invertebrates, Wiley-Liss, New-York, 1991. 17- JUNQUEIRA, L. C. e CARNEIRO, J., Histología Básica, Salvat, Barcelona, 1987. 18- LEAKE, L. D., Comparative Histology: An introduction to the Microscopic Structure of Animals, Academic Press, New York, 1975. 19- LEESON, T. S.; LEESON, C. R. e PAPARO, A. A., Texto-Atlas de Histología, Interamericana, 1989. 20- MONTAGNA, W, Anatomía Comparada, Omega, Barcelona, 1967. 21- NOVIKOFF, M. M., Fundamentos de la morfología comparada de los invertebrados, EUDEBA (Editorial Universitaria de Buenos Aires), 1963. 22- ORR, R. T., Biología de los Vertebrados, Interamericana, 1978. 23- PANIAGUA, R. e NISTAL, M., Introducción a la Histología animal comparada. Atlas-libro de la

estructura microscópica de los animales, Labor Universitaria, Barcelona, 1983. 24- PATT, D. I. e PATT, G. R., Comparative Vertebrate Histology, Harper & Row, New York, 1969. 25- PERRIER, R., Anatomie Comparée, Librairie J.-B. Baillière et Fils, Paris, 1893. 26- PIRLOT, P., Morfología evolutiva de los Cordados, Omega, Barcelona, 1976. 27- PISANO, A. e BARBIERI, F. D., Anatomía comparada de los Vertebrados. ATLAS, EUDEBA (Editorial Universitaria de Buenos Aires), 1967. 28- ROMER, A. S., The Vertebrate Body. W. B. Saunders Company, 1970. 29- ROMER, A. S. e PARSONS, T. S., Anatomía Comparada, Interamericana, México, 1981. 30- ROSS M. H.; ROMRELL, L. J. e KAYE, G. I., Histología. Texto y Atlas en color, Panamericana, México, 1997. 31- WEICHERT, Ch. K., Elementos de Anatomia de los Cordados, Castillo, 1965. 32- WEICHERT, Ch. K. e PRESH, W., Elementos de Anatomía de los Cordados, McGraw-Hill, México, 1981. 33- WELSCH, U. e STORCH, V., Estudio comparado de la Citología e Histología animal, Urmo, Bilbao, 1973.


Para aprobar la asignatura será necesario aprobar, independientemente, los examenes teorico y práctico. Una vez superado ambos, el examen de teoría supondrá el 90% de la nota final. El examen de prácticas se hará en base al temario de la asignatura y representará un 10% de la nota final. A los alumnos que en años anteriores aprobaron las prácticas de la asignatura, se les mantendrá la nota que obtuvieron en el examen de estas.

programas 2 curso · a comunicación e sinalización celular e os seus compoñentes. estructura de...

Documents