program lËndor fusha: shkenca natyrore...

1

PROGRAM LNDOR

Fusha: SHKENCA NATYRORE

Lnda: DITURI NATYRE

Shkalla 1-2

2

I. Hyrje

Shkenca sht veprimtari intelektuale dhe praktike q prfshin studimin sistematik t strukturs dhe sjelljes s bots fizike dhe

natyrore prmes vzhgimeve dhe eksperimenteve. Msimi i shkencave natyrore i ofron nxnsit mundsi pr t zhvilluar t kuptuarit e

koncepteve dhe t proceseve shkencore, t praktikave m t prdorura nga njeriu pr zhvillimin e njohurive shkencore, t kontributit t

shkencs n shoqri dhe zbatimeve t saj n jetn e prditshme.

Kurrikula e shkencs ndihmon n ndrtimin dhe zbatimin e kompetencave q u shrbejn individve n aspektin personal, social dhe

ekonomik dhe q lidhen me shtje lokale, kombtare dhe globale. Kompetencat q zhvillon fusha e shkencave t natyrs n t gjitha

shkallt kontribuojn n arritjen e kompetencave kye n funksion t t nxnit gjat gjith jets.

Prmbajtja lndore konceptohet si mjet pr realizimin e kompetencave kye dhe atyre t fushs nprmjet formsimit t situatave t t

nxnit. Nxnsi fillon me idet e tij/saj se si jan gjrat dhe pastaj i ndryshon dhe zhvillon, duke i provuar ato praktikisht. Gjat

veprimtarive shkencore, nxnsi ndeshet me mundsit e ndryshimit, rivendosjes ose sfids s ideve. Kjo mnyr e t nxnit bn q

nxnsi t zhvilloj dhe formoj t kuptuarit shkencor prmes ideve dhe prvojave t tij. Idet dhe konceptet prpunohen pr sa koh

nxnsi punon n situata problemore dhe zbaton metoda krkimore pr ti zgjidhur problemet. Duke msuar n kt mnyr, ai/ajo

mund t prjetoj gzimin e zbulimit shkencor dhe t ushqej kureshtjen pr botn q e rrethon.

Msimi i shkencave natyrore lidhet ngusht me teknologjin dhe s bashku e formojn nxnsin n nj kontekst m t gjer.

Msimi i shkencave natyrore n shkalln 1 dhe 2 zhvillohet i integruar sipas programit t lnds Dituri natyre. Programi i ksaj

lnde zhvillon kompetencat prmes integrimit t njohurive, aftsive, qndrimeve dhe vlerave nga Fizika, Kimia, Biologjia dhe

Gjeografia.

Programi mbshtetet te Korniza Kurrikulare e Arsimit Parauniversitar, Kurrikula Brtham dhe Plani Msimor i Arsimit Baz.

3

Programi i lnds Dituri natyre i shrben:

nxnsit pr zhvillimin e kompetencave kye t t nxnit gjat gjith jets dhe kompetencave t fushs s shkencave t natyrs;

msuesit pr planifikimin, realizimin dhe vlersimin e veprimtarive msimore dhe arritjet e nxnsve n klas dhe jasht saj;

prindit pr njohjen e rezultateve t pritshme t fmijve dhe e kritereve t vlersimit n periudha t caktuara;

hartuesit t teksteve msimore dhe materialeve ndihmse pr msuesit dhe nxnsit.

Zbatimi i programit bhet duke respektuar parimet e gjithprfshirjes n aspektin gjinor, etnik, kulturor, racor, fetar, t paaftsive dhe

t nevojave t veanta t fmijve.

II. Struktura e programit

Programi i dituris s natyrs realizon qllimet e fushs s shkencave natyrore, t cilat jan n funksion t t nxnit gjat gjith jets.

Prmes ksaj fushe nxnsi:

zhvillon njohurit dhe konceptet baz pr formimin shkencor n shkencat e natyrs;

zbulon lidhjet e varsis ndrmjet bots s gjall dhe mjedisit;

zhvillon aftsit shkencore, t menduarit kritik dhe krijues;

zbaton njohurit dhe aftsit shkencore n mnyr analitike, kritike dhe krijuese n problemet q krkojn zgjidhje dhe marrje

vendimesh;

vlerson kontributin e shkencs dhe teknologjis pr mirqenien e njeriut dhe shoqris;

nxit kureshtjen dhe zhvillon interesin pr botn q e rrethon;

ndrgjegjsohet pr t bashkvepruar me mjedisin n mnyr t prgjegjshme dhe konsensuale;

prdor teknologjin e informacionit dhe t komunikimit, si mjet pr sigurimin dhe komunikimin e informacionit;

4

shpjegon rolin e shkencs n zhvillimin e qndrueshm, si edhe n ruajtjen dhe mbrojtjen e mjedisit.

Programi i dituris s natyrs synon realizimin e kompetencave kye t t nxnit dhe t kompetencave t fushs. Kompetencat e

fushs lidhen me kompetencat kye nprmjet rezultateve t t nxnit t secils prej tyre. Lidhja mes rezultateve t t nxnit t

kompetencave t fushs dhe kompetencave kye siguron zhvillimin e ndrsjell t tyre dhe mundson integrimin lndor. Kompetencat

e fushs s shkencave natyrore mund t konsiderohen si komponent t kompetencs s krkimit shkencor. Ato jan:

Kompetenca 1: Identifikimi i problemeve dhe zgjidhja e tyre

Nxnsi:

a) identifikon nj problem ose prcakton nj grup problemesh;

b) prdor strategji t ndryshme eksplorimi;

c) vlerson qasjen e vet dhe t t tjerve.

Kompetenca 2: Prdorimi i mjeteve, objekteve dhe procedurave shkencore

Nxnsi:

a) familjarizohet me rolet dhe funksionet e mjeteve, teknikave, instrumenteve dhe procedurave shkencore dhe teknologjike;

b) prdor mjete, objekte dhe procedura t ndryshme n prputhje me situatat dhe mnyrat e prdorimit t tyre n to;

c) vlerson ndikimin e mjeteve, instrumenteve dhe procedurave.

5

Kompetenca 3: Komunikimi n gjuhn dhe n terminologjin e shkencs.

Nxnsi:

a) familjarizohet me gjuhn e jets s prditshme q lidhet me shkencn dhe teknologjin;

b) prdor gjuhn e simboleve dhe t jets s prditshme pr shkencn dhe teknologjin;

c) prdor efektivisht gjuhn e simboleve dhe t jets s prditshme pr t formuluar pyetje dhe pr t argumentuar prgjigjet.

Kompetencat zhvillohen prmes tematikave t prbashkta t fushs dhe n program zbrthehen n njohuri/aftsi,

shkathtsi/procedura, qndrime/vlera. Tematikat e prbashkta t fushs jan elemente t rndsishme t programit t dituris s

natyrs, sipas t cilave strukturohet prmbajtja lndore dhe integrimi konceptual brenda fushs, n funksion t zhvillimit t

kompetencave. Tematika e prbashkta pr shkalln e par dhe t dyt jan: diversiteti, ciklet, sistemet, ndrveprimet, energjia,

prshkallzimi dhe matja.

Strukturimi i programit mbi rezultatet e t nxnit pr kompetenc ndihmon n planifikimin dhe zhvillimin e situatave t t nxnit dhe

lehtson vlersimin e nxnsit pr kompetencat kye.

Situatat e t nxnit jan situata q lidhen me kontekstin e t nxnit. Ato mund t jen situata n mjedise t mbyllura ose t hapura t

nxni, brenda shkolls ose jasht saj. Roli i msuesit n msimdhnien prmes situatave sht ai i udhheqsit e i lehtsuesit gjat

nxnies aktive t nxnsit.

Realizimi i temave ndrkurrikulare dhe i lidhjes ndrlndore nprmjet dituris s natyrs jan gjithashtu elemente t rndsishme t

programit.

6

Metodat, teknikat, strategjit e t nxnit n fushn e shkencave t natyrs jan faktor t rndsishm pr nj nxnie t suksesshme q

nxit interesin, gjithprfshirjen, ndrveprimin dhe punn krkimore t nxnsit. Przgjedhja dhe prdorimi i tyre nga msuesit bhet

n funksion t zhvillimit t kompetencave t nxnsit, duke respektuar stilet e ndryshme t t nxnit.

Vlersimi si pjes integrale e procesit t t nxnit, mat shkalln n t ciln kompetencat jan arritur nga nxnsi. Meqense i gjith

procesi i t nxnit n shkencat natyrore mbshtetet n krkimin shkencor, vlersimi merr shum forma t cilat i parashikon dhe i

mundson struktura dhe konceptimi i programit.

Realizimi i programit t dituris s natyrs krkon krijimin e nj mjedisi t nxni, t prshtatshm dhe gjithprfshirs, t pasur me

materiale dhe burime t domosdoshme, si dhe prdorimin e gjer t TIK-ut.

7

Diagrama 1: Korniza konceptuale e programit

Njohuri

Aftsi

Qndrime

Kompetencat

e fushs

Ndrveprimet

Ciklet

Diversiteti

Kompetencat

qytetare

Kompetencat

e t menduarit

Kompetencat

e t nxnit

Kompetencat

personale

Kompetencat

digjitale

Kompetencat mbi

siprmarrjen dhe

mjedisin

Kompetencat e

komunikimit

dhe t

shprehurit

Energjia

Sistemet

Prshkallzimi

dhe matja

8

1. Lidhja e kompetencave t fushs me kompetencat kye

Kompetencat e fushs s shkencave lidhen dukshm dhe n mnyr logjike e metodike me kompetencat kye dhe me tematikat e

fushs t cilat jan n funksion t zhvillimit t tyre.

Kompetencat e fushs s shkencave natyrore lidhen me kompetencat kye nprmjet rezultateve t t nxnit t secils prej tyre.

Lidhja mes rezultateve t t nxnit t kompetencave t fushs dhe kompetencave kye siguron zhvillimin e ndrsjellt t tyre dhe

lehtson vlersimin e nxnsit pr kompetencat kye.

Nga ana tjetr, kompetencat e fushs s shkencave natyrore lidhen edhe me njra-tjetrn. Nse kompetenca e par Propozimi i

shpjegimeve dhe zgjidhjeve t problemeve shkencore ka t bj me mnyrat e t arsyetuarit q i mundsojn nxnsit t merret me

probleme shkencore, dy kompetencat e tjera Prdorimi i mjeteve, objekteve dhe procedurave shkencoredhe Komunikimi n gjuhn

dhe terminologjin e shkencs e msojn at se si t prdor instrumentet dhe procedurat e duhura dhe si t komunikoj n gjuhn e

shkencs dhe t teknologjis pr t zgjidhur problemet. Duke zbatuar mnyrat e t arsyetuarit shkencor, nxnsi do t kuptoj natyrn

e mjeteve, objekteve dhe procedurave t prdorura n kt fush dhe do t jet i aft t vlersoj ndikimin pozitiv apo negativ t

shkencs dhe teknologjis n mjedis dhe shoqri. Prve ksaj, n prezantimin e shpjegimeve ose sqarimin e zgjidhjeve t tij/saj,

ai/ajo do t ndrgjegjsohet pr rndsin e prdorimit t sakt t gjuhs dhe terminologjis n shkenc dhe teknologji.

N tabeln e mposhtme paraqitet lidhja e rezultateve t t nxnit t kompetencave t fushs me rezultatet e t nxnit t kompetencave

kye, sipas shkallve 1 dhe 2 t kurrikuls. Megjithse paraqiten t ndara n tabel, nuk ka nj kufi t prer t lidhjes s rezultateve t

t nxnit t kompetencave t fushs me rezultatet e t nxnit t kompetencave kye, pasi nj kufi i till nuk ekziston mes

kompetencave n vetvete, si tek ato kye ashtu edhe tek ato t fushs.

9

Figura 1. Rezultatet e t nxnit t kompetencave kye q realizohen nprmjet fushs s shkencave t natyrs pr shkallt

1 dhe 2

SHKALLA 1 SHKALLA 2

Nxnsi:

Kompetenca e komunikimit dhe t shprehurit Kompetenca e komunikimit dhe t shprehurit

paraqet t paktn nj mendim pr nj tem t caktuar gjat

diskutimit n grup;

prshkruan n forma t ndryshme shprehse mjedisin natyror

me t cilin rrethohet apo ndonj ngjarje shoqrore dhe e

prezanton at para t tjerve;

merr pjes n organizimin e nj shfaqje artistike duke

prdorur forma t ndryshme t t shprehurit;

shkruan nj tekst rreth nj faqe (rreth 100 fjal) pr nj tem

t caktuar;

prezanton nj tem t caktuar para t tjerve n nj

kohzgjatje deri n 10 minuta duke prdorur TIK-un;

Kompetenca e t menduarit Kompetenca e t menduarit

gjen veorit e nj objekti, dukurie apo ngjarje t dhn, ndan

dhe krahason m pas n grup gjetjet e veta;

krahason objektet, materialet e paraqitura nga msuesi, duke i

klasifikuar ato sipas formave, madhsive, ngjyrave, prbrjes,

vjetrsis etj. dhe tregon funksionin q kan n natyr apo n

shoqri;

gjen dhe ndan n grupe t prbashkta dallimet ndrmjet

identifikon tiparet e prbashkta dhe t veanta t objekteve,

qenieve t gjalla, dukurive ose ngjarjeve t dhna n detyr

dhe i paraqet ato prmes njrs nga format shprehse;

identifikon pr nj tem/ngjarje, shtjet kryesore t marra

nga burime t ndryshme informacioni (tekst msimor, gazet,

internet, apo burime t tjera);

paraqet argumente pro dhe kundr pr nj mendim, qndrim,

10

gjallesave, ngjarjeve, dukurive t njohura si dhe shkruan pr

to, t paktn gjysm faqe fletore (rreth 250 fjal) apo i paraqet

n njrn nga format shprehse;

ndrton tekste, objekte apo animacione sipas imagjinat, n

baz t elementeve apo materialeve t dhna;

arsyeton para grupit mnyrn e zgjidhjes s nj problemi n

kohzgjatje, nga 3 -5 minuta;

sjellje t manifestuar nga nj apo m shum persona (n

klas/shkoll apo jasht saj);

zgjidh problemin dhe detyrn e dhn n gjuh, matematik,

shkenca natyrore dhe shoqrore, duke dhn shembuj nga jeta

e prditshme pr situata t ngjashme;

ndrton tekste, objekte dhe animacione sipas imagjinats,

duke prdorur udhzimet dhe materialet e dhna;

prshkruan, nprmjet njrs prej formave shprehse,

dukurin e caktuar, duke veuar ndryshimet q ndodhin apo

kan ndodhur n mjedisin, q e rrethon e q jan rrjedhoj e

ksaj dukurie;

paraqet dhe argumenton mnyrn e zgjidhjes s nj

problemi/detyre t caktuar n nj kohzgjatje prej 6-10

minutash;

dallon lndt, trupat, objektet, dukurit natyrore t dhna n

detyr sipas karakteristikave prkatse, si: prbrjes, vetive,

shndrrimeve apo vendndodhjes n koh e hapsir dhe

bashkveprimit t tyre;

Kompetenca e t nxnit Kompetenca e t nxnit

przgjedh materialet/mjetet si: letrn, plastelinn,

shkopinjt, ngjyrat, numratoren etj., pr kryerjen e nj

detyre t caktuar dhe arsyeton zgjedhjen q ka br;

parashtron pyetje q nxisin debat pr temn, problemin e

dhn dhe u jep prgjigje pyetjeve t bra nga t tjert prmes

njrs nga format e shprehjes;

11

ndjek udhzimet e dhna n libr apo n material pr t

realizuar nj veprimtari /aktivitet /detyr, q krkohet;

parashtron pyetje dhe prgjigjet n pyetjet pr temn

/problemin/ detyrn e dhn n njrn nga format e t

shprehurit;

zgjidh n mnyr t pavarur problemin, detyrn e dhn dhe

prezanton para t tjerve mnyrat e mundshme t zgjidhjes;

mbikqyr n mnyr t pavarur prparimin e vet n nj

detyr, aktivitet duke prdorur teknika t ndryshme pr

gjetjen e gabimeve (si shnim t gabimeve - vshtirsive)

dhe i korrigjon ato derisa gjen zgjidhjen;

grumbullon dhe klasifikon materialet e performacs s vet,

pr prgatitjen apo pasurimin e portofolit personal;

identifikon njohurit q ka, t cilat e ndihmojn pr t kryer

nj detyr apo veprimtari t caktuar dhe krkon kshilla e

informacion pr kaprcimin e vshtirsive;

shfrytzon burime t ndryshme informacioni pr prgatitjen e

nj teme t dhn;

identifikon dhe krahason informacionet e njohura me ato t

panjohura pr nj tem, shtje apo ngjarje t caktuar, duke

prdorur teknika t ndryshme (p.sh duke i shnuar me shenja

t ndryshme);

ndjek udhzimet e dhna n libr apo burime t tjera pr t

realizuar nj veprimtari apo detyr konkrete, q krkohet prej

tij;

krahason prparimin e tij, me prvojn paraprake gjat

kryerjes s nj detyre apo nj veprimtarie t caktuar;

prdor portofolin personal si mjet pr identifikimin e

prparsive dhe mangsive t veta n fusha t caktuara, duke

hartuar nj plan pune me hapa konkret pr prmirsim;

identifikon cilsit, q zotron dhe ato q duhen zhvilluar pr

t nxn gjat zhvillimit t nj detyre apo veprimtarie t

caktuar duke bashkpunuar me t tjert;

menaxhon sjelljet e veta, materialet/mjetet dhe kohn, q ka

n dispozicion gjat kryerjes s nj detyre/veprimtarie

individuale apo t prbashkt n klas/shkoll apo jasht saj;

prdor dhe zbaton n mnyr efektive informacionin/njohurit

pr zgjidhjen e nj problemi/detyre t caktuar, prmes

12

shfrytzimit t TIK-ut apo burimeve t tjera;

prezanton pr 6-10 minuta prvojn e vet;

Kompetenca pr jetn, siprmarrjen dhe mjedisin Kompetenca pr jetn, siprmarrjen dhe mjedisin

prgatit nj plan t thjesht ditor, me shkrim, vizatim, shenja

apo simbole, pr dy- tri aktivitete ditore, duke pasur parasysh

kohn, vendin, materialet dhe mjetet e nevojshme pr kryerjen

e detyrs;

kontrollon mjetet /materialet dhe kohn, q ka n dispozicion

gjat kryerjes s nj detyre/ aktiviteti (n klas, shkoll apo

jasht saj);

diskuton me moshatart pr mnyrn e sjelljes s nxnsve n

klas apo pr nj grup t caktuar njerzish n raport me t

tjert apo me mjedisin, q e rrethon gjat realizimit t nj

aktiviteti t caktuar;

gjen t prbashktat dhe ndryshimet ndrmjet aktiviteteve, q

organizohen n shkoll me ato n shtpi dhe i prshkruan n

mnyr individuale prmes njrs nga format e t shprehurit

duke i diskutuar n grup;

identifikon burimet e nevojshme (materiale, mjetet etj.) dhe i

prdor n mnyr t drejt pr kryerjen e nj

detyre/veprimtarie n klas, n shkoll, n mjedisin shtpiak,

prgatit nj plan pune nj javor dhe specifikon veprimtarit

parsore duke argumentuar przgjedhjen e tyre;

prgatit nj projekt t vogl, duke theksuar veprimtarit

kryesore pr nj shtje q e shqetson n shkoll ose

komunitet dhe prcakton kohn, vendin, materialet, mjetet e

nevojshme pr zbatimin e tij;

diskuton n grup pr gjendjen e mjedisit, q e rrethon dhe bn

nj list n bashkpunim me antart e grupit pr veprimtarit

e mundshme, pr mbikqyrjen dhe prmirsimin e gjendjes;

paraqet n form tabelare, grafike, vizatimi apo form tjetr,

veprimtarit e prkujdesjes pr qeniet e gjalla, t cilat

mundsojn zhvillimin, rritjen apo ruajtjen e shndetit t tij;

13

n lagje/komunitet;

diskuton n grup pr hapsirat e pastra, t sigurta n mjedisin

q e rrethon dhe tregon t paktn nj mnyr veprimi pr

mbikqyrje apo pr prmirsim t gjendjes;

Kompetenca personale Kompetenca personale

prezanton para t tjerve rregullat themelore t higjiens

personale dhe t higjiens s mjedisit, n t cilin jeton dhe

vepron;

bn nj list me ushqimet q konsumon dhe i rendit ato sipas

rndsis q kan pr shndetin dhe mirqenien e vet si dhe

ndrmerr masa parandaluese pr tu mbrojtur nga smundjet,

q shkaktohen nga papastrtit dhe prdorimi i tepruar i tyre

(duke prdorur nj nga format shprehse, si, shkrim vizatim

etj.);

tregon mnyrn e shfrytzimit dhe menaxhimit t kohs s lir

n t mirn e shndetit dhe mirqenies s vet duke ndar

prvojat me t tjert;

prkujdeset pr nj mjedis t shndetshm gjat realizimit t

nj aktiviteti, duke krijuar kushte t prshtatshme pune

(ajrosje, ndriim, shfrytzim maksimal t hapsirs, mbajtje t

pastrtis, mbajte t rregullt t sendeve q e rrethojn etj.);

prgatit nj list me ushqime q i shfrytzon familja dhe i

radhit ato sipas kalorive dhe vlerave ushqyese, duke i

klasifikuar n ushqime t shndetshme dhe m pak t

shndetshme;

lexon t dhnat n paketimet e ushqimit dhe i diskuton n

grup ato (vlerat ushqyese, afatet e prodhimit etj);

dallon dhe prshkruan rolet e personave dhe shrbimeve t

nevojshme pr krkimin e ndihms n situata rreziku t

shndetit fizik dhe mendor;

bashkpunon n mnyr aktive me gjith moshatart

(pavarsisht prejardhjes s tyre, aftsive dhe nevojave t

veanta) drejt arritjes s nj qllimi t prbashkt

(projekti/aktiviteti n baz klase/shkolle apo jasht saj);

prkujdeset pr nj mjedis t shndetshm gjat realizimit t

14

nj veprimtarie t caktuar, duke i krijuar vetes dhe

pjesmarrsve kushte t prshtatshme pune (ajrosje, ndriim,

shfrytzim maksimal t hapsirs, pastrti dhe rregull);

Kompetenca qytetare Kompetenca qytetare

prezanton rolet dhe detyrat e antarve t familjes s vet apo

t ndonj grupi, n t cilin sht pjesmarrs (grup loje,

aktiviteti), tregon detyrat dhe i diskuton me bashkmoshatart;

diskuton dhe n bashkpunim me antart e grupit vendos

rregullat n grup, n klas, pr realizimin e aktivitetit,

mirsjelljes, pastrtis etj.;

arsyeton nevojn e zbatimit t rregullave n loj, n klas dhe

shkoll, n rrug apo n familje dhe paraqet pasojat e

moszbatimit t ndonj rregulli n shembullin e caktuar;

shpreh mendimin duke krkuar paraprakisht leje nga grupi,

respekton mendimin e secilit antar t grupit duke e dgjuar

n mnyr aktive, vendos duke bashkpunuar me t gjith

antart pr mnyrat q ojn drejt prfundimit t nj

aktiviteti t caktuar;

identifikon personat dhe shrbimet e nevojshme nga t cilt

krkohet ndihma n situatat e rrezikut pr shndetin e vet,

fizik apo mendor;

shpreh, dgjon dhe respekton mendimin e secilit antar dhe

vendos pr mnyrat e prfundimit t nj aktiviteti t

prbashkt;

propozon dhe ndan mendimin me shokt/shoqet e klass pr

procedurn e zgjedhjes s antarve t grupeve, prbrjen dhe

rolin e tyre n aktivitete t ndryshme msimore, kshilla t

klass/shkolls etj.;

merr pjes n hartimin e rregullave t lojs, rregullores s

klass dhe argumenton rndsin e respektimit t rregullave t

propozuara, nprmjet formave t ndryshme shprehse, duke

parashikuar pasojat e moszbatimit;

paraqet me shembuj konkret sjelljet q duhen manifestuar n

rast rreziku nga fatkeqsit natyrore apo t krijuara nga njeriu,

si: zjarri, vrshimi, trmeti, komunikimi me njerz t panjohur

etj.;

15

Kompetenca digjitale Kompetenca digjitale

njeh disa mjete t thjeshta t teknologjis s informacionit dhe

komunikimit;

tregon ngjarjen e nj teksti t dgjuar (nga mjetet auditive,

audiovizuale apo nga msuesi), me prmbajtje jo m shum

se nj faqe teksti;

realizon punime origjinale, vetjake duke prdorur figurat e

gjetura nga burime informacioni, si nj form pr t shprehur

emocionet e tyre;

kupton rndsin e ruajtjes s t dhnave individuale (emri,

mbiemri, adresa e shtpis, mosha) dhe mospublikimit t tyre

n asnj burim informacioni t palicencuar.

prdor mediat digjitale dhe mjediset informative pr t

komunikuar dhe bashkpunuar;

organizon dhe komunikon informacionin, duke prdorur

mjetet e duhura t komunikimit teknologjik pr t mbledhur

informacion dhe pr t komunikuar me t tjert (p.sh. e-mail,

internet, video-konferenc, postera mbi nj tem t caktuar);

zhvillon vetdijen kulturore dhe t kuptuarit global duke u

angazhuar me nxnsit e kulturave t tjera nprmjet

komunikimeve online;

organizon, mbledh dhe shfaq t dhnat e gjetura nga burimet e

informacionit elektronik;

identifikon dhe prdor bazn e t dhnave t sigurta dhe t

prshtatura pr moshn e tij, nprmjet burimeve elektronike

apo t shtypit;

jep shembuj t puns me teknologjit, t zgjidhjeve q ato na

ofrojn n jetn e prditshme, n baz t t cilave ne marrim

vendimet tona;

demonstron sjellje pozitive dhe etike, kur prdor teknologjin

si nj mjet komunikimi ose shrbimi apo krijimi t nj

produkti.

.

16

2. Lidhja e fushs s shkencave natyrore me temat ndrkurrikulare

Temat ndrkurrikulare lidhen me shtje madhore me t cilat prballet shoqria sot. Kontributi i shkencave t natyrs sht i

shumanshm pr sa i takon ndikimit n shndetin e njeriut dhe mirqenien, mjedisin dhe ekonomin. Ka nj lidhje domethnse midis

shtjeve dhe sfidave q trajtojn temat ndrkurrikulare dhe zbulimeve dhe arritjeve n shkenc dhe teknologji. Fusha e shkencave t

natyrs, prmes situatave t larmishme t t nxnit, zhvillon kompetencat q lidhen me do tem ndrkurrikulare dhe n mnyr t

veant me temat: Mjedisi, Ndrvarsia, Zhvillimi i qndrueshm dhe Vendimmarrja morale.

Fusha e shkencave natyrore e ndihmon nxnsin t kuptoj shtje t shumta q lidhen me shndetin, mirqenien dhe seksualitetin si

dhe e nxit at pr t br nj jet t shndetshme. Nga ana tjetr, ajo e ndrgjegjson nxnsin pr prgjegjshmrin q ka n shtje

specifike mjedisore si: prdorimi i burimeve natyrore, ndikimi i njeriut mbi mjedisin, menaxhimi i mbeturinave, shtje etike t

lidhura me bioteknologjin, ndryshimet klimatike dhe biodiversiteti.

Prmes projekteve t ndryshme n fushn e shkencs, ai/ajo mund t studioj ndikimin social, etik, ekonomik ose mjedisor t saj.

Nxnsi nxitet pr t br pyetje rreth shtjeve q trajtojn kto tema dhe sjelljes s tij/saj si konsumator i prgjegjshm.

Zhvillimi i shkathtsive t komunikimit n gjuhn e shkencs i jep nxnsit nj perspektiv t re pr shtje t caktuara sociale t cilat

mund t prmirsojn cilsin e pjesmarrjes s tyre n klas, n shkoll apo shoqri duke respektuar diversitetin.

3. Lidhja e fushs s shkencave natyrore me fushat e tjera kurrikulare

Konceptimi i programit t lnds Dituri natyre n fushn e shkencave natyrore sht mbshtetur n parime t mirfillta t integrimit.

Pr ti siguruar nxnsit nj msim t integruar, sht e rndsishme lidhja e fushs s shkencs me fushat e tjera dhe specifikisht me

17

lndt e ktyre fushave. Nxnsi nuk mund t perceptoj realitetin dhe t njoh botn q e rrethon vetm nprmjet studimit t lndve

q i prkasin fushs s shkencave natyrore.

Fusha e shkencave natyrore shte ngushtsisht e lidhur me fushn e matematiks. Matematika i ofron lndve t shkencave natyrore

shum njohuri q jan t prdorshme pr studimin e saj. Pr shembull, kur nxnsi kryen nj krkim shkencor, i duhet shpesh t bj

matje, llogaritje, t gjej mesataren aritmetike, t zotroj koncepte t gjeometris s zbatuar, si dhe t vizualizoj hapesirn. Nxnsi

prdor gjuhn matematikore pr t shpjeguar ligjet e fiziks dhe pr t vendosur lidhjen ndrmjet variablave si p.sh. n fizik ndrmjet

forcs, mass dhe nxitimit. Prdorimi i grafikve, simboleve, formulave e bjn matematikn nj pasuri t madhe n shrbim t

shkencave t natyrs. Gjithashtu duke studiuar shkencat e natyrs nxnsi zhvillon kompetencat e problem-zgjidhjes, hetimit,

arsyetimit logjik, lidhjes konceptuale ndrmjet madhsive, si dhe modelimeve .

Pr t analizuar dhe vlersuar rezultatet gjat studimit t dukurive dhe ligjeve n shkencat natyrore, nxnsi duhet t zhvilloj

kompetencn e komunikimit dhe t prdor drejt gjuhn dhe terminologjin e shkencs. Nse nxnsi lexon, shkruan apo shpreh

rrjedhshm mendimet e tij rreth informacioneve shkencore mbi gjithsin, lndt, ndotsit e ajrit, ujit, ai zhvillon sakt kompetencn

e komunikimit n gjuhn shqipe. Lndt e shkencave t natyrs kontribuojn edhe n zgjerimin dhe prpunimin e fjalorit t nxnsit

duke e nxitur at t parashtroj qart dhe saktsisht idet e tij, me goj ose me shkrim. Punt praktike dhe eksperimentale t cilat jan

baz pr zhvillimin e kompetencave t ksaj fushe, i japin nxnsit mundsit q t zhvilloj kompetencn e komunikimit gjuhsor

dhe t pasuroj fjalorin terminologjik prmes diskutimeve mbi prshkrimin e punve praktike dhe laboratorike dhe shpjegimit t

rezultateve t tij. Termat e ndryshme t prdorura n fushn e shkencave t natyrs jan specifike pr fushn dhe e ndihmojn

nxnsin pr zhvillimin e kompetencs s komunikimit n gjuhn dhe terminologjin e saj.

18

Studimi i shkencave lidhet me fushn e shkencave shoqrore, pasi nprmjet saj nxnsi merr informacion mbi historit e zhvillimit t

shkencs n periudha t caktuara historike t shoqrive t ndryshme. Duke hedhur vshtrimin nga e kaluara historike mund t marr

prgjigje si ka evoluar natyra dhe gjithsia.

Fusha e shkencave t natyrs lidhet me fushn e arteve, pasi disa teknika specifike t fushs s arteve zbatohen nse njihen mir ligjet

e fushs s shkencave. P.sh., pr t kryer lvizjet e trupit nj krcimtar mund t arrij performancn m t lart, nse njeh mir ligjet e

dinamiks. Por, njkohsisht, duke shfrytzuar programet e arteve pamore nxnsi bhet njohs i mir i figurave dhe trupave

gjeometrik n hapsir dhe plan.

TIK-u mbshtet hetimin e proceseve n fushn e shkencave dhe lehtson bashkpunimin e nxnsve me njri-tjetrin. Pr shembull,

nprmjet prdorimit t TIK-ut nxnsi diskuton dhe ndan idet e tij me t tjert, por ka mundsi t konsultohet edhe me ekspert t

fushs, kur e ka t nevojshme. Nxnsi mund t zbuloj dhe vizualizoj konceptet asbtrakte t fushs s shkencave t natyrs duke

prdorur mjete pr t ndryshuar ndryshoret dhe pr t shprehur nprmjet formulave lidhjen mes tyre

19

Diagrama 2 Lidhja e kompetencave t fushs s shkencave natyrore me kompetencat e fushave t tjera

SHKENCAT NATYRORE

1. Identifikimi i problemeve dhe

zgjidhja e tyre

2. Prdorimi i mjeteve, objekteve dhe

procedurave shkencore

3. Komunikimi n gjuhn dhe

terminologjin e shkencs

SHOQRIA DHE

MJEDISI

Kompetenca shoqrore dhe

qytetare

ARTET

1. Krijimi artistik

2. Performimi dhe interpretim i veprave artistike

3. Vlersimi i veprave artistike

EDUKIMI FIZIK, SPORTI DHE

SHNDETI

1. Zhvillimi i aftsive lvizore n prshtatje me situata t ndryshme

lvizore e sportive.

2. Prshtatja e nj stili jete aktiv dhe i shndetshm

Teknologji dhe TIK

1. Krkimi dhe gjetja e informacionit

2. Komunikimi dhe bashkpunimi

3. Mendimi kritik, problemzgjidhja dhe vendimmarrja

4. Kreativiteti dhe inovacioni

GJUHT DHE KOMUNIKIMI

1. T dgjuarit e teksteve t ndryshme 2. T folurit pr t komunikuar dhe pr t

msuar

3. T lexuarit e teksteve letrare dhe joletrare

4. T shkruarit pr qllime personale dhe

funksionale

5. Prdorimi i drejt i gjuhs

MATEMATIKA

1. Zgjidhja problemore

2. Arsyetimi dhe vrtetimi matematik

3. T menduarit dhe komunikimi matematik

4. Lidhja konceptuale

5. Modelimi matematik

6. Prdorimi i TIK-ut

20

4. Koha msimore pr tematik pr seciln klas

Programi i dituris s natyrs specifikon ort e secils tematik pr seciln shkall dhe klas. Msuesit jan t lir t lvizin me 10%

t orve pr do tematik. Shuma e orve pr seciln tematik sht e barabart me sasin e orve vjetore, t prcaktuar n planin

msimor t arsimit baz. Prdoruesit e programit duhet t respektojn peshn q z secila tematik n ort totale vjetore. N

programin e lnds Dituri natyre afrsisht 60-70% e orve msimore totale jan pr shtjellimin e njohurive t reja dhe 30- 40 % e

tyre jan pr prpunimin e njohurive.

Tabela. Ort prkatse msimore t tematikave pr seciln klas

Shkalla Diversiteti Ciklet Ndrveprimi Sistemet Energjia Shkallzimi

dhe matja

Totali i

orve

Shkalla 1 145

Klasa

prgatitore

35 14 6 15 75

Klasa 1 20 5 10 35

Klasa 2 10 12 8 5 35

Shkalla 2 175

Klasa 3 6 9 5 12 3 35

21

Klasa 4 22 7 23 13 5 70

klasa 5 6 6 3 35 17 3 70

III. TABELA PRMBLEDHSE E PROGRAMIT

Tematikat Shkalla 1 Shkalla 2

DIVERSITETI Diversiteti dhe klasifikimi i gjallesave

Diversiteti i mjedisit natyror

Diversiteti i lndve

Diversiteti dhe klasifikimi i gjallesave


Diversiteti i lndve

CIKLET

Ciklet te bimt, kafsht dhe njeriu Ciklet te bimt

Cikli i ujit n natyr

Ciklet e lndve

NDRVEPRIMET Ndrveprimi njeri-mjedis

Ndrveprimi i trupave

Ndrveprimi njeri/mjedis


SISTEMET Sistemet natyrore t Toks

Sistemi diellor dhe Toka

Sistemet elektrike

Sistemet e trupit t njeriut dhe shndeti

Sistemet te kafsht

Sistemet te bimt

Sistemet natyrore t Toks


22

ENERGJIA Energjia

SHKALLZIMET DHE

MATJET

Shkallzimet dhe matjet

IV. REZULTATET E T NXNIT T KOMPETENCAVE, SIPAS TEMATIKAVE, SIPAS SHKALLVE

SHKALLA 1

TEMATIKA: DIVERSITETI

Prshkrimi i tematiks:

Kjo tematik nnvizon rndsin e ruajtjes s shumllojshmris n natyr. Pr t kuptuar m mir botn, n t ciln jeton, njeriu

prpiqet t organizoj botn e gjall dhe jo t gjall. Ka disa tipare t prbashkta q lidhin t gjitha qeniet e gjalla dhe faktor

unik n botn jo t gjall q e ndihmojn njeriun ti klasifikoj ato. Ruajtja e shumllojshmris siguron mbijetesn dhe

vazhdimsin e jets.

N fokus t ksaj tematike n kto shkall sht diversiteti i kafshve, bimve, mikroorganizmave, mjedisit natyror, lndve dhe

vetive e karakteristikave t tyre.

23

Rezultatet e prgjithshme t t nxnit t shkalls pr kt tematik:

1. Qeniet e gjalla kan nj shumllojshmri tiparesh t jashtme.

2. Mjedisi natyror ka shumllojshmri formash dhe tiparesh.

3. Lnd t ndryshme mund t kombinohen prfshir przierjen pr nj qllim t caktuar.

Rezultatet e t nxnit


Njohurit Shkathtsit dhe procedurat Qndrimet dhe vlerat

Klasa prgatitore

- Karakteristikat e jashtme t

kafshve dhe bimve.

- Ngjashmrit dhe

ndryshimet te kafsht dhe

bimt e mjedisit prreth.

Fmija :

vzhgon dhe identifikon pjest e jashtme t trupit t

kafshve, si: koka, kmbt, bishti, qimet, puplat etj.;

bn pyetje t thjeshta q lidhen me pamjen e

jashtme t kafshve q vzhgon ose shikon n

fotografi;

jep informacion/t dhna q lidhen me

karakteristika t veanta t kafshve q merren n

analiz;

dallon 2-3 cilsi t kafshve brenda nj grupi;

tregon 2-3 karakteristika t veanta t kafshve t

buta krahasuar me kafsht e egra, t shpendve

krahasuar me insektet;

Fmija:

shfaq kuriozitet pr botn e

gjallesave;

tregon interes pr t msuar

m tepr n lidhje me kafsht

e buta, kafsht e egra,

shpendt dhe insektet;

shprehet n rastet kur sheh se

po dmtohet nj kafsh a nj

bim;

shfaq knaqsi n lidhje me

shumllojshmrin dhe

bukurin e bots s kafshve

24

vzhgon dhe identifikon pjest kryesore t bims:

rrnja, krcelli, gjethja, lulja, fruti, fara, trungu,

dega;

bn pyetje n lidhje me pjes t caktuara t trupit t

bimve;

tregon ndryshimet q v re n nj bim gjat

ndrrimit t stinve;

krijon skeda t thjeshta pr bimt dhe kafsht q

vzhgon;

nxjerr prfundime t njohura duke u nisur nga t

dhnat q ka mbledhur vet ose i ndihmuar nga i

rrituri.

dhe t bimve.

Veprimtari t sugjeruara

1. Shtitje n mjedisin prreth shkolls pr t vzhguar bimt q gjenden aty.

2. Vizit n nj dyqan lulesh ose kafshsh shtpiake.

3. Bised me nj veteriner.

4. Krijimi i kndit t qnieve t gjalla n klas, si p.sh.: nj akuarium me peshq ose me breshka uji, nj kafaz me kanarina ose

papagaj, nj kafaz me kavie, lepuj etj., n mnyr q fmijt t kujdesen pr to, por edhe t shohin si rriten dhe zhvillohen.

5. Krijimi i nj sere ose parcele t vogl n oborrin e shkolls pr kryerjen e mbjelljeve t farave t ndryshme.

6. Vizit n nj kopsht zoologjik etj.

7. Demonstrime me an t fotografive, posterave, CD didaktike etj.

8. Kryerja e eksperimentit t mbjelljes s fasules ose t grurit n nj pambuk t njom.

25




Klasa 1

- Karakteristikat e jashtme t kafshve

dhe bimve.

- Ngjashmrit dhe ndryshimet te kafsht

dhe bimt n mjedisin prreth;

Nxnsi:

formulon pyetje t thjeshta pr t

identifikuar dhe prshkruar gjallesat;

vzhgon dhe identifikon pjes t jashtme

t trupit t kafshve si: koka, kmbt dhe

kraht, qimet, puplat etj.;

vzhgon dhe sugjeron prgjigjet pr

mnyrn si ushqehen kafsht prfshir

dhe shpend t njohur;

vzhgon dhe identifikon pjest kryesore

t bimve si: rrnja krcelli/trungu,

gjethja, lulja, fruti, fara;

mbledh dhe regjistron informacion nga

vzhgimet dhe eksperimentet me bim

pr ti dhn prgjigje pyetjeve dhe

nxjerr vet prfundime:

- Bimt kan nevoj pr uj.

- Bimt kan nevoj pr ngrohtsi.

Nxnsi:

tregon kuriozitet duke br

pyetje dhe eksploruar bimt

dhe kafsht n mjedisn

prreth;

tregon interes duke

kontribuar n zhvillimin e

veprimtarive n klas dhe

jasht saj.

26

- Bimt rriten dhe ndryshojn.

- Disa bim psojn ndryshime ciklike

gjat stinve.

Veprimtari t sugjeruara:

1. Nxnsve u jepet mundsia t vzhgojn, emrtojn bim t zakonshme n mjedisin afr shkolls dhe t dallojn gjethet,

trungun (krcellin), degt dhe lulet. Ata gjithashtu mund t sjellin n klas bim barishtore t zakonshme t mjedisit dhe t

tregojn pjest kryesore t tyre.

2. Nxnsit krijojn kopshtin e klass dhe kryejn eksperimente me mbjelljen p.sh., t fars s fasules n kushte t

ndryshme. N klasn e par mund t provojn me p.sh., pambuk t njomur me uj dhe n pambuk t that, vetm n uj, n

pambuk t njomur dhe brenda n frigorifer. Nxnsve u krkohet t vzhgojn, mbajn shnime, prshkruajn dhe

krahasojn ndryshimet q ndodhin gjat disa ditve dhe t nxjerrin vet prfundime.

3. Nxnsit mund t tregojn ndodhi pr kafsh prfshir edhe shpend q kan n shtpi, pr kujdesin q tregojn ata vet

ose prindrit e tyre pr kafsht ose bimt q mbajn n shtpit e tyre. Prmes diskutimit ata ndajn informacionin q kan

pr kafsht shtpiake ose pr bimt dhe kujdesin q tregojn ndaj tyre.



Njohurit Shkathtsit dhe proceset Qndrimet dhe vlerat

Klasa prgatitore

Diversiteti i mjedisit natyror t afrt.

- Peizazhi natyror

- Peizazhi i ndrtuar

Fmija:

vzhgon dhe dallon diversitetin e

peisazhit natyror n mjedisin e afrt;

vzhgon dhe identifikon mjediset e

Fmija:

shfaq kuriozitet pr t njohur mjedisin

q e rrethon;

vlerson bukurit natyrore dhe

27

ndrtuara nga njeriu;

emrton sakt peisazhet e

vzhguara;

shpreh nprmjet vizatimeve pjes

nga mjedisi i vzhguar;

prshkruan duke prmendur detaje

t dallueshme pr mjedisin q

vzhgon;

bn pyetje ose komente n lidhje me

peisazhin q vzhgon;

prshkruan me goj itinerarin q

ndjek nga shtpia n shkoll, nga

shtpia e te gjyshrit etj.

peisazhet e bukura t ndrtuara nga

dora e njeriut;

shfaq dshira personale q lidhen me

prmirsimin e mjedisit ku jeton;

respekton t tjert kur flasin.


1. Shtitje n mjedisin prreth shkolls pr t vzhguar peisazhin natyror dhe t ndrtuar nga njeriu.

2. Vizita n vende me peisazhe t bukura natyrore ose t ndrtuara nga njeriu.

3. Ekskursion msimor pran nj pylli, lumi, deti, mali a liqeni m t afrt t zons

4. Vzhgimi i rrugve n t cilat lvizin mjetet e transportit rrugor.

5. Vzhgimi i fotografive t bra gjat udhtimeve q kan br fmijt me prindrit e tyre ose i kartolinave m peisazhe t

bukura shqiptare.

28

Klasa 2

Diversiteti i mjedisit natyror t afrt.

- Peizazhi natyror

- Peizazhi i ndrtuar

Nxnsi:

heton diversitetin e peizazhit natyror

n mjedisin e afrt (malin, kodrn,

fushn, liqenin, lumin, plazhin etj.)

dhe t mjedisit t ndrtuar (godinat e

ndryshme n mjedisin prreth, urat,

rrugt, shtpit, sheshet e lojrave,

kryqzimet etj.);

regjistron prvojat e prftuara nga

vzhgimet dhe komunikon prmes

vizatimeve t thjeshta dhe

prshkrimeve t shkurtra;

prshkruan (me fjal ose prmes nj

skice) itinerarin q ndjek nga nj

vend i njohur i zons prreth n nj

tjetr vend t njohur t po ksaj zone,

duke prdorur fjalor t thjesht: eci

drejt, ngjitem ose zbres, kaprcej

prroin ose urn etj.

Nxnsi:

demonstron kuriozitet n eksplorimin e

peizazhit natyror dhe t mjedisit t ndrtuar

nga njeriu;

ndan me t tjert prvojat dhe njohurit e

prftuara nga vzhgimet individuale;

respekton idet dhe prvojat e prezantuara

nga t tjert.


29

Nxnsve u krijohen situata t nxni prmes t cilave ata eksplorojn diversitetin e peizazhit natyror dhe t mjedisit t ndrtuar nga

njeriu. Pr shembull, nxnsi prshkruan dhe diskuton pr at far ka vzhguar n nj udhtim t kryer s afrmi, n lidhje me

peizazhin natyror (fush, kodr, mal, lum, prrua etj); mjedisin e ndrtuar (ndrtesat e ndryshme, urat, rrugt etj.); mjetet e

transportit q shohin (makina, biikleta etj); tregon se far i plqeu m shum (p.sh., gjelbrimi, ndrtimet e ndryshme etj.) dhe

far nuk i plqeu (mungesa e gjelbrimit, mbeturinat, godina t prishura etj.). Nxnsit fillojn t krijojn konceptin e vendit dhe t

hapsirs.

Tematika : Diversiteti i lndve


Diversiteti i lndve


Klasa prgatitore

- Vetit dhe karakteristikat e

lndve.

- Gjendjet dhe przierjet e

lndve.

Fmija:

vzhgon dhe dallon 2-3 lnd q e

thithin ose jo ujin;

tregon 1-2 cilsi t ujit dhe t lndve

me t cilat ndeshet/ punon do dit;

vzhgon ekperimentet dhe prshkruan

tri gjendjet e ujit;

vzhgon dhe prshkruan far ndodh,

kur n uj hedhim krip ose sheqer;

Fmija:

shfaq kuriozitet n kryerjen e

ekperimenteve;

shfaq interes pr t marr pjes n

prgatitjen e mblsirave t

thjeshta;

tregon mnyra si mund ta kursej

ujin n familjen e tij.

30

bn parashikime t prfundimeve t

eksperimenteve t njohura;

vzhgon dhe prshkruan ndodh, kur

przien lngje ku njri sht uji dhe

tjetri lng me ngjyr;

vzhgon dhe prshkruan ndodh, kur

przien lnd t ndryshme pr

prgatiten e biskotave sipas nj recete

t thjesht.


1. Ekperimente t ndryshme pr t provuar tri gjendjet e ujit.

2. Eksperimente me przierje lndsh t ndryshme.

3. Eksperimente pr t dalluar vetit e lndve m t pranishme n jetn e prditshme.

4. Vzhgime n natyr pr t vn re dukurit e provuara n klas.

Klasa 1

- Vetit dhe karakteristikat e

lndve.

Klasa 2

- Gjendjet dhe przierjet e

lndve.

Nxnsi:

vzhgon dhe identifikon sende q

thithin dhe nuk thithin uj;

vzhgon dhe prshkruan tri gjendjet e

ujit, si dhe ndryshimet q ndodhin kur

ngrohim ujin dhe shkrijm akullin;

eksperimenton dhe vzhgon se si

lndt mund t ndryshojn duke

Nxnsi:

tregon kuriozitet:

a) pr prdorimet e ujit dhe diskuton

si mund ta kursejn ujin n shtpi

dhe n shkoll;

b) pr ndryshimet q psojn lndt

duke i przier si p.sh. przierjen e

prbrsve t nj mblsire t

31

i przier;

vzhgon dhe klasifikon trupa t

ndryshm sipas gjendjes s tyre;

eksploron dhe prcakton mnyra pr

t ruajtur lngjet dhe trupat e ngurt

n gjendje t nxeht ose t ftoht;

eksperimenton dhe prshkruan

aftsin tretse t trupave.

thjesht.


1. Nxnsve u krijohen mundsit t eksperimentojn dhe vzhgojn sende q thithin uj dhe nuk thithin duke simuluar rnien

e shiut mbi to si p.sh.: shami, letra, copa veshjesh, plastike, druri, metalike, qelqi etj.

2. Nxnsit vzhgojn se far ndodh, kur ujin e ziejn n nj en dhe kur nj cop akull nga frigoriferi e lem jasht pr ca

koh.

3. Nxnsit eksperimentojn dhe vzhgojn se si lnd t ndryshme ndryshojn duke i przier si p.sh. przierjen e ujit me

sheqer dhe t ujit me krip, si dhe przierjen e bojrave t ndryshme pr t formuar ngjyra t reja.

4. Nxnsit mund t kryejn eksperimenteve t thjeshta p.sh.: mbushin tri tullumbace prkatsisht nj me guralec, nj me uj

dhe nj me gaz (e fryjn), tregojn tri gjendjet e lnds duke prshkruar se far ka brenda n seciln tullumbace.

5. Nxnsit eksperimentojn dhe vzhgojn tretjen n uj t sheqerit, krips, rrs, pluhurit t shkumsit, okollats, guralecit

etj., si dhe prshkruajn aftsin tretse t trupave.

32

TEMATIKA: CIKLET

Tematika: Ciklet

Prshkrimi i tematiks: N natyr ka ndryshime q prsriten n mnyr ciklike. Shembuj t tyre jan ciklet jetsore t qenieve t

gjalla, cikli i ujit etj. T kuptuarit e ktyre cikleve e ndihmon njeriun t parashikoj ngjarjet dhe proceset dhe t vlersoj Tokn si nj

sistem t vetqndrueshm.

Kjo tem prqendrohet n ciklet e proceve jetsore te bimt, kafsht, njeriu, moti, atmosfera, sistemi diellor dhe Toka, przierjet dhe

ndryshimet e lndve, nxehja dhe ftohja.

Rezultati i prgjithshme i t nxnit t shkalls:

1. Qeniet e gjalla rriten dhe ndryshojn gjat ciklit t jets


Ciklet te bimt, kafsht dhe njeriu


Klasa prgatitore

- Rritja dhe ndryshimi te:

a) kafsht;

b) bimt;

c) njeriu.

Fmija:

vzhgon dhe prshkruan ndryshimet

q pson fara e mbjell gjat rritjes;

vzhgon dhe prshkruan ndryshimin e

ngjyrs s gjetheve t pems n stinn

e vjeshts;

vzhgon dhe prshkruan eljen e zogut

nga veza dhe fazat e rritjes s tij;

vzhgon si kujdesen prindrit pr

Fmija:

shfaq kuriozitet pr ciklet

jetsore t gjallesave;

tregon dashuri dhe kujdes

pr t vegjlit e kafshve

t buta/ shtpiake;

tregon kujdes pr bimt e

sapombjellura.

33

mirrritjen e t vegjlve t tyre;

emrton sakt fazat e rritjes s

gjallesave t njohura;

prshkruan me detaje fazat e rritjes s

vet duke i ilustruar me fotografi ose

vizatime;

tregon 2-3 ndryshime q ndodhin gjat

rritjes ndrmjet nj vajze dhe nj djali;

tregon tipare t ngjashme q ka me

prindrit e vet;

krijon skeda t thjeshta ku prshkruan

rritjen e nj bime/ t nj kafshe/ t

vetes;

bn pyetje q lidhen me fazat e rritjes

s gjallesave;

jep prgjigje duke u nisur nga

vzhgime t drejtprdrejta t

gjallesave ose nga informacionet e

siguruara nga enciklopedit pr fmij,

filmat vizatimor, interneti etj.


1. Eksperiment: Mbjellja e fasules dhe grurit n kushtet e klass.

34

2. Vzhgimi i rritjes s bimve n mjedise me ose pa drit, ngrohtsi dhe ujitje.

3. Vizit n nj pulari/ spital kafshsh.

4. Tregime e prralla t lidhura me kt tematik.

5. Libra pr fmij.

6. Takim me nj veteriner ose lulishtar.

Klasa 2

- Rritja dhe ndryshimi te:

a) kafsht;

b) bimt;

c) njeriu.

Nxnsi:

vzhgon dhe krahason ciklin e jets t

nj bime me far n nj periudh t

caktuar kohe.

vzhgon dhe krahason ciklet e jets te

kafsh si pula, bretkosa, flutura,

kafsh shtpiake dhe njeriu;

komunikon me goj, me shkrim ose

me vizatim t dhnat q merr nga

vzhgimet dhe regjistrimet;

prshkruan prmes shembujve nga

vzhgimet se qniet e gjalla kan

nevoj pr uj, ajr, ushqim pr t

jetuar.

Nxnsi:


pyetje dhe eksploruar bimt

dhe kafsht n mjedisn

prreth;

tregon interes duke

kontribuar me

prgjegjshmri n

kujdesin pr bimt dhe

kafsht;

vlerson prpjekjet e

secilit dhe t grupit gjat

zhvillimit t veprimtarive.


35

1. Nxnsve u jepet mundsia t prshkruajn kafsh shtpiake dhe shpend n figura, fotografi ose CD:

- n periudha t jets s tyre, t vegjl dhe t rritur;

- ndrsa pin uj, ushqehen dhe kujdesen pr t vegjlit.

2. Nxnsit mund vzhgojn dhe prshkruajn karakteristikat dhe ndryshimet q shoqrojn njeriun prgjat fazave t zhvillimit

duke nisur nga i vogli i porsalindur q ushqehet me qumshtin e nns deri n pleqri.

3. Nxnsit prsrisin eksperimente me farn e fasules.N klasn e dyt mund t prsrisin eksperimentin, por tani n n kushte

t njjta t sasis s ujit t ndryshoj ndriimi i mjedisit. Nxnsve u krkohet t vzhgojn, mbajn shnime, prshkruajn dhe

krahasojn ndryshimet q ndodhin gjat disa ditve dhe t nxjerrin vet prfundime.

TEMATIKA: NDRVEPRIMET


Studimi i ndrveprimit midis dhe brenda sistemeve zhvillon t kuptuarit e mjedisit dhe rolit t njeriut n t. Ndrveprimet ndodhin

brenda nj organizmi, midis organizmave si dhe midis organizmave dhe mjedisit. Ndrveprimi i njeriut me mjedisin drejton

zhvillimin e shkencs dhe teknologjis. N t njjtn koh shkenca dhe teknologjia ndikojn n mnyrn si njeriu ndrvepron me

mjedisin. T kuptuarit e ktij ndrveprimi e ndihmon nxnsin t kuptoj m mir pasojat pozitive dhe negative t veprimeve t tij

dhe t jet prgjegjs pr to.

Tema fokusohet te ndrveprimi brenda dhe ndrmjet bimve, kafshve, njeriut, mjedisit, mikroorganizmave, atmosfers, sistemit

diellor dhe Toks, forcave, shkencs dhe teknologjis.

36

Rezultatet e prgjithshme t t nxnit pr shkall:

1. Roli i njeriut n mjedis sht shum i rndsishm pr ruajtjen dhe mbrojtjen e tij.

2. Trupat mund t ndryshojn formn dhe lvizjen pr shkak t ndrveprimit t tyre.


Ndrveprimi njeri-mjedis


Klasa prgatitore

- Notimi dhe zhytja e trupave.

- Roli i njeriut n mjedisin prreth.

- Ndrveprimi i trupave.

Fmija:

dallon trupat q notojn dhe ata q zhyten;

gjen nj mnyr pr ta br nj trup q

noton t zhytet;

vzhgon dhe prshkruan ndikimin pozitiv

t njeriut n mjedisin rrethues;

vzhgon dhe identifikon ndikimin negativ

t njeriut n mjedisin rrethues;

riprdor aq her sa sht e mundshme

materialet q prdor n jetn e prditshme

n shtpi dhe klas;

prdor materiale t riciklueshme n

punimet q kryen;

Fmija:

ndrmerr nisma pr mbajtjen

pastr t mjedisit rrethues;

gjen t pakitn nj pasoj n raset

e dmtimit/ prishjes s nj mjedisi;

ofron t paktn nj zgjidhje pr nj

situat ose rast kur mjedisi sht i

dmtuar/ i ndotur.

37

bn parashikime t prfundimeve t

eksperimenteve para kryerjes s tyre;

nxjerr prfundime t njohura nga

eksperimentet q kryen;

vzhgon dhe identifikon sendet dhe

materialet q trhiqen nga magneti;

prshkruan me fjalt e duhura far ndodh

n rastet, kur luan me plastelinn,

llastikun, nj tel t prkulshm, nj sust

etj.;

vzhgon dhe emrton trupat q notojn dhe

ata q zhyten.


1. Eksperimente pr notimin e trupave

2. Eksperimente me magnet

3. Ekperimente me material t ndyshme

4. Kolazhe

5. Shtitje n natyr pr t par rastet e ndotjes ose t dmtimit t nj mjedisi natyror

38

Klasa 2

- Roli i njeriut n mjedisin prreth.

Nxnsi:

identifikon strategji t thjeshta pr

mbrojtjen dhe kujdesin pr mjedisin (p.sh.,

kujdesi pr mjedisin e klass/shkolls;

kujdesi pr gjallesat n mjedisin prreth

etj.) dhe ndihmon pr zbatimin e tyre;

dallon disa nga rrugt prmes t cilave

mjedisi mund t ndotet ose dmtohet, si

mbeturinat, makinat etj.

Nxnsi:

demonstron ndjeshmri dhe

prkujdesje pr mjedisin;

respekton idet dhe prvojat e

prezantuara nga t tjert pr

kujdesin ndaj mjedisit.




Klasa 1

- Zhytja dhe notimi i trupave

Klasa 2

- Ndryshimi i forms dhe lvizjes s

trupave s trupave dhe shkaqet e ktij

ndryshimi

Nxnsi:

identifikon trupat q notojn dhe trupat q

zhyten;

vzhgon kur trupat q notojn zhyten dhe

anasjelltas;

vzhgon si mund t ndryshoj lvizja e

trupave n uj.

prshkruan veprimet q kryen pr t

ndryshuar formn e trupave (prdredh,

Nxnsi:

tregon kuriozitet:

a) n ndrveprimin e trupave me ujin

gjat notimit dhe zhytjes;

b) pr shkaqet e ndryshimit t forms

dhe lvizjes s trupave gjat

ndrveprimit t tyre;

vlerson me objektivitet rezultatet e

provave t tij krahasuar me ato t

shokve.

39

prkul, zgjat);

vrojton dhe provon, kur trupat lvizin m

shpejt, m ngadal ose ndryshojn drejtim

(trheq, shtyj);

mat distancat me njsi t prshtatshme.


1. Nxnsve iu krijohen mundsit t vrojtojn n natyr ose n kushtet e klass notimin dhe zhytjen e trupave t ndryshm nga

mjedisi rrethues, t provojn se n varsi t forms q u japin, trupat q notojn mund t zhyten dhe anasjelltas.

2. Nxnsit vzhgojn si shtytja dhe trheqja mund t ndryshojn formn dhe lvizjen e trupave prej lndve t ndryshme, p.sh.:

plastelin, sfungjer, brum, makin lodr etj. Nxnsit vrojtojn dhe provojn parashikimet e tyre. M pas testojn parashikimet

e tyre duke ven n lvizje makinat-lodr dhe duke matur distancn e prshkuar nga secila makin, n madhsi standarde ose

jostandarde.

TEMATIKA: SISTEMET


Nj sistem prfaqson nj trsi pjessh t cilat punojn s bashku pr t kryer nj funksion t caktuar. Ka sisteme n natyr, si dhe

sisteme t ndrtuara nga njeriu. Shembuj t sistemeve n natyr jan sistemet e trupit t njeriut. Shembuj t sistemeve t ndrtuara

nga njeriu jan sistemet elektrike. Njohja e sistemeve e lejon njeriun t kuptoj si funksionon secila pjes e sistemit dhe si

ndrveprojn me njra-tjetrn pr t kryer nj funksion t caktuar.

40

Kjo tem prqendrohet te studimi i sistemit t bimve dhe kafshve, sistemit elektrik, sistemit diellor dhe Toks, sistemeve t

orientimit dhe lvizjes si: harta dhe globi, sistemeve t matjes.

Rezultatet e prgjithshme t t nxnit pr shkall:

1. Ndryshimet e vazhdueshme n mjedisin natyror prfshir motin, ndikojn jetn ton t prditshme.

2. N qiell ndodhin ndryshime t vzhgueshme.

3. Sistemet elektrike (baterit) funksionojn nse pjest e tyre lidhen sakt.




Klasa prgatitore

- Karakteristikat e motit n stin t

ndryshme.

- Ndikimi i kushteve t motit n jetn

e prditshme.

Fmija:

vzhgon dhe prshkruan motin;

prdor fjalt e duhura n prshkrimin

e motit;

bn parashikime t afrta pr motin

pr 1-2 ditt e ardhshme;

vzhgon dhe prshkruan ndryshimet

e motit n stin t ndryshme;

tregon me 1-2 shembuj se si ndikojn

kushtet e motit n veshjen e njeriut,

n prdorimin e pajisjeve t caktuara,

n ngrohjen apo freskimin e mjedisit,

n lojrat e ndryshme, n lvizjen e

Fmija:

shfaq interes n plotsimin e kalendarit

t motit pr do dit;

shfaq kuriozitet pr t msuar rreth

karakteristikave t stinve dhe motin n

seciln prej tyre.

41

mjeteve t transportit, n pushime

etj.;

bn lidhje t thjeshta ndrmjet

shkaqeve t ndryshme dhe pasojave

q sjellin.


1. Shtitje n natyr n t njjtin mjedis, por n stin t ndryshme

2. Herbarium me gjethe

3. Kalendari i motit

Klasa 1

- Moti

- Karakteristikat (tiparet) e kushteve t

motit.

- Ndikimi i kushteve t motit n jetn

e prditshme.

Nxnsi:

vzhgon ndryshimin e vazhdueshm

t kushteve t motit (p.sh. ers e

fort, e leht; format dhe ngjyrat e

reve; format e reshjeve shiu,

breshri, bora) n qytetin/fshatin e tij

prgjat ditve dhe stinve;

bn parashikime t thjeshta t motit;

(lidh ret me tipe t ndryshme t

motit si p.sh. ret e zeza me shiun,

dimrin me motin e ftoht dhe born);

prdor fjalor t thjesht (mot i

vrant, i kthjellt, me er, me shi, me

Nxnsi:


kushteve t motit;

dgjon me respekt dhe vmendje t

tjert.

42

diell);

diskuton si ndikon moti n jetn dhe

veprimtarin ton t prditshme

(rrobat, lojrat, udhtimet).


Nxnsve u krijohen situata t nxni prmes t cilave ata hetojn ndryshimet e prditshme t motit dhe mnyrn si ai ndikon n

jetn e prditshme. Pr shembull, nxnsi vzhgon ndryshimet e motit do dit prgjat nj jave ose nj muaji, duke prdorur

instrumente t thjeshta. Pr t hetuar ern, ndrton rrotulluesen e ers dhe vzhgon lvizjen e saj. M pas komunikon gjetjet e tij n

klas dhe diskuton me bashkmoshatart. Nxnsi lidh ndryshimet e prditshme t motit me mnyrn si ne modifikojm veshjen n

varsi t kushteve t ndryshme t tij, duke sjell shembuj nga kultura t ndryshme.




Klasa prgatitore

- Dita dhe nata

Fmija:

vzhgon dhe prshkruan

karakteristikat e dits dhe

veprimet q kryen gjat saj;


karakteristikat e nats dhe

veprimtarit q kryen gjat saj;

prshkruan far shikon n nj

Fmija:

shfaq interes pr t regjistruar far

bn gjat dits;

shfaq kuriozitet pr t vzhguar

qiellin natn.

43

nat me qiell t pastr;

dallon lvizjen e diellit gjat

dits, t hns dhe t yjeve gjat

nats.


1. Fotografi t veprimtarive dhe aktiviteteve q bhen nga fmij gjat dits dhe nats.

2. Regjimi ditor.

Klasa 1

- Ndryshimi midis dits dhe nats.

Nxnsi:

dallon prmes vzhgimeve,

ndryshimet kryesore midis dits dhe

nats (drita, ngrohtsia).

Nxnsi:


ndryshimit midis dits dhe nats;

dgjon me respekt dhe vmendje t

tjert.


Nxnsve u krijohen situata t nxni prmes t cilave ata hetojn ndryshimin midis dits dhe nats. Duke kombinuar vzhgimet

ditn dhe natn, duke vzhguar video, CD etj., nxnsi vzhgon objektet q lvizin n qiell. Ai vzhgon diellin gjat dits dhe

kupton pse temperaturat ditn jan m t larta se natn; vzhgon hnn dhe yjet gjat nats; heton si yjet t cilt jan t shumt, nuk

jan njsoj t ndritshm etj.

Rezulatet e t nxnit

Sistemet elektrike


Klasa 2 Nxnsi: Nxnsi:

44

SITUATA T NXNI SUGJERUESE

1. N plazh

Nxnsve u krijohet mundsia t shkojn n plazh (det, liqen, lum) ose t shikojn nj film artistik, dokumentar apo foto mbi plazhet.

Ata diskutojn mbi sistemet natyrore dhe diversitetin e tyre (det, liqen, lum), diversitetin e gjallesave (bimt dhe kafsht e ujit dhe t

rrs), diversitetin e mjeteve dhe t pajisjeve t lundrimit (anije, vark, vark me vela, motoskaf, nndetse), diversitetin e mjeteve t

notimit (krahza, kamerdare, lopatza pr kmbt), diversitetin e lndve t mjeteve t notimit (dru, metal, lnd q e thithin ujin ose

jo, q zhyten ose notojn) dhe t bregut (gur, rr, argjil).

Integrimi me lndt e tjera: Nxnsit mund t shprehin ndjenjat dhe prjetimet e tyre n plazh me ann e nj eseje, tregimi ose poezie

(Gjuh shqipe), me vizatim, muzik apo pjes teatrale (Arte).

2. N ferm

- Baterit dhe

prdorimi i tyre.

identifikon objekte q punojn me bateri;

prdor baterit n mnyr korrekte, p.sh.:

a) lodrat me bateri punojn nse ato futen

n mnyr t sakt;

b) llambushka ndizet nse ka nj bateri

dhe fije prcjellse.

tregon kuriozitet pr mnyrn e

funksionimit t bateris n lodra

dhe pajisje t ndryshme.


Nxnsit msojn si t vendosin nj bateri n objekte t ndryshme q punojn me t. Veprimtarit mund t kryhen n klas ose n

nj dyqan pajisjesh elektro-shtpiake.

45

Nxnsve u krijohet mundsia t shkojn n nj ferm. Ata vzhgojn diversitetin e kafshve dhe t bimve dhe diskutojn mbi

proceset jetsore tek ato (lindja dhe rritja e t vegjlve t kafshve t ferms, ushqimi q prdorin), ndrveprimin e njeriut me kafsht

dhe mjedisin (kujdesi q tregohet pr rritjen kafshve dhe t bimve n ferm, ndotja e mjedisit nga mbetjet n ferm), sistemet fizike

dhe elektrike dhe shfrytzimi i tyre (mjetet e transportit, baterit e prdorur n ndriues), sistemet e organeve t trupit t njeriut dhe

shndeti (ushqimi i njeriut me produkte mishi dhe bimore t ferms, ruajtja e ushqimit-zahiret).

Integrimi me lndt e tjera: Nxnsit mund t vizatojn ose t nxjerrin n fotografi pamje t ndryshme nga jeta n ferm (Art pamor),

t organizojn nj pjes teatrale ose muzikore mbi jetn n ferm (dram, muzik).

SHKALLA 2

TEMATIKA: DIVERSITETI

Prshkrimi i tematiks: Kjo tem nnvizon rndsin e ruajtjes s shumllojshmris n natyr. Pr t kuptuar m mir botn, n

t ciln jeton, njeriu prpiqet t organizoj kt shumllojshmri. Ka disa tipare t prbashkta q lidhin t gjitha qeniet e gjalla dhe

faktor unik n botn jo t gjall q e ndihmojn njeriun ti klasifikoj ato. Ruajtja e shumllojshmris siguron mbijetesn dhe

vazhdimsin e jets. N fokus t ksaj teme n kto shkall sht diversiteti i kafshve, bimve, mikroorganizmave, mjedisit

natyror, lndve dhe vetive e karakteristikave t tyre.

Rezultatet e prgjithshme t t nxnit t shkalls:

Qniet e gjalla mund t grupohen n baz t karakteristikave t jashtme e t vzhgueshme dhe t dallohen nga jo gjallesat.

Qniet e gjalla kan karakteristika strukturore dhe prshtatshmri q i ndihmojn ato t mbijetojn n mjediset e tyre.

Mjedisi natyror ka shumllojshmri formash dhe tiparesh.

46

Lnd t ndryshme mund t kombinohen prfshir przierjen pr nj qllim t caktuar.




Klasa 3

- Karakteristikat e s

gjalls.

- Klasifikimi i

bimve dhe

kafshve.

Nxnsi:

eksploron dhe krahason

ndryshimet midis qenieve t

gjalla dhe jo gjallesave;

vzhgon, identifikon dhe

grupon bimt dhe kafsht sipas

disa karakteristikave p.sh:

a) bim drunore, shkurre dhe

barishte;

b) kafsh rruazore, parruazore;

c) barngrnse, mishngrnse,

gjithkangrnse;

ndrton dhe prdor elsa t

thjesht pr t emrtuar specie

bimsh dhe kafshsh.

Nxnsi:

tregon kuriozitet kur eksploron gjallesat dhe jo gjallesat

n mjedisin prreth duke br pyetje;

vlerson prpjekjet individuale dhe punn n grup duke

respektuar perspektiva t ndryshme.


Nxnsve u jepet mundsia t vzhgojn bim dhe kafsh t ndryshme pran shkolls ose vendbanimit. Ata mund t mbledhin pak

47

bim t zakonshme dhe kafsh t vogla parruazore dhe ti grupojn ato sipas karakteristikave t jashtme.




Klasa 4

- Prshtashmrit e bimve

dhe kafshve n mjedisin

ku jetojn.

Nxnsi:


prshtatshmrit e bimve

me mjedisin ku jetojn;

mbledh informacion dhe

diskuton n grup

karakteristikat e sjelljes q i

ndihmojn kafsht t

mbijetojn, si: migrimi,

gjumi dimror, gjendja

aktive, pasive, mimetizmi

etj.;

krahason efektet e stinve

te bimt dhe kafsht.

Nxnsi:

tregon kuriozitet, kur eksploron gjallesat n

mjedisin prreth duke br pyetje.


1. Nxnsve u jepet mundsia t prekin kafsh, si: krmij, shumkmbsha, krimb shiu n kopshtin e shkolls dhe t

vzhgojn se si reagojn ato n rrezik. Nxnsit prshkruajn at q vzhgojn dhe japin edhe shembuj t tjer nga

informacione t marra individualisht ose n grup pr sjelljen e kafshve, p.sh., shumkmbshi mbledh trupin pr t

48

mbrojtur veten nga rreziku, akrepat kan thumbin helmues, kameleont ndryshojn ngjyrn e lkurs etj.

2. Nxnsit shikojn video ose foto bimsh, renditin karakteristika t veanta t bimve q i mbrojn p.sh. nga humbja e teprt

e ujit dhe prshkruajn se si kto karakteristika ndihmojn bimt t mbijetojn n rajone shum t thata.




Klasa 4

- Tiparet natyrore t mjedisit t afrt.

- Format e ndryshme t aktivitetit

njerzor dhe roli i veprimtaris

njerzore n ndryshimin e peizazhit

natyror.

- Orientimi n natyr dhe drejtimet

kryesore t horizontit.

Nxnsi:

kryen hetime t thjeshta prmes

vzhgimeve sistematike t tipareve

natyrore t mjedisit ku jeton (p.sh.

vend malor/kodrinor/fushor/bregdetar;

temperaturat, reshjet q bien, drurt q

rriten etj.);

diskuton mbi rolin e veprimtaris

njerzore n ndryshimin e peizazhit

natyror;

prcakton drejtimet kryesore t

horizontit (V, L, J, P) gjat eksplorimit

t mjedisit natyror;

demonstron mnyra t ndryshme t

orientimit n natyr (Ylli Polar,

Nxnsi:

raporton me objektivitet t dhnat e

vzhgimeve t tij;

vlerson idet e prezantuara nga t

tjert;

vlerson burimet e ndryshme t

informacionit (enciklopedi, ilustrime,

website etj) q mbshtesin krkimin e

tij;

demonstron bashkpunim gjat puns n

grup.

49

myshqet, busulla etj.).


1. Nxnsit kryejn vzhgime t tipareve natyrore n mjedisin e afrt (p.sh., nse mjedisi ku ata banojn sht vend malor,

vzhgojn si jan temperaturat, nse bie shi/bor, n ciln periudh t vitit sht m ftoht, far drursh rriten, nse ka ndonj

lum afr etj. N nj nat t kthjellt, nxnsit mund t dalin n oborrin e shtpis ose t pallatit dhe t mundohen t gjejn ant

e horizontit me ann e Yllit Polar (duke i br t njohur nj nga pikat e horizontit, si p.sh., mali i Dajtit gjendet n L, gjej pikat e

tjera).

2. Msuesi mund t nxit diskutimin me t gjith klasn, n mnyr q nxnsit t sjellin shembuj nga aktivitetet q njerzit

kryejn n zonn e tyre, duke e par si kjo veprimtari lidhet dhe kushtzohet nga tiparet e relievit dhe si njeriu ndryshon,

pozitivisht ose negativisht, peisazhin natyror pr nevojat e veta.


Diversiteti i lndve


Klasa 3

- Lndt dhe vetit e tyre;

- Przierjet dhe ndryshimet e

lndve.

Klasa 4

- Klasifikimi i lndve n

baz t forms dhe vllimit

t tyre.

Nxnsi:

prshkruan dhe krahason trupat n baz

t vetive t tyre;

vzhgon riciklimin, konservimin dhe

riprdorimin e lndve;


przierjen e lndve t ndryshme dhe

ndarjen e tyre;

identifikon dhe prshkruan dallimet

Nxnsi:

tregon objektivitet, kur krkon

informacion dhe t dhna q i bjn t

vlefshme vzhgimet dhe shpjegimet pr

vetit dhe prdorimet e lndve;

diskuton mbi problemet e ndotjes s ajrit

dhe propozon rrugt dhe mnyrat e

zvoglimit t ndotjes.

50

- Przierjet dhe ndryshimet e

lndve.

Klasa 5

- Lndt natyrale dhe

industriale.

- Klasifikimi i lndve n

baz t vetive dhe

prbrjes.

- Prbrsit e ajrit dhe

prdorimet e tyre n

praktik.

ndrmjet lndve t lngta, t ngurta

dhe t gazta;

grupon lndt e para dhe produktet

bazuar n vetit e tyre p.sh.: aftsia pr t

izoluar zrin, kalbzimi, tretshmria;

prshkruan dhe shpjegon ndryshimet q

ndodhin te lndt, kur mbi to ushtrohen

forca fizike;

eksperimenton dhe shpjegon tretjen e

lndve dhe ndikimin e temperaturs n

tretje;

identifikon dhe klasifikon lndt

natyrale dhe ato t prftuara me rrug

industriale duke u bazuar n vetit dhe n

prbrjen e tyre.


1. Nxnsit vzhgojn dhe prshkruajn trupat dhe lndt m t zakonshme n baz t vetive t tyre, si: ashprsia, fortsia,

tejdukshmria, prkulshmria, izolueshmria, magnetizmi.

2. Nxnsit vzhgojn dhe prshkruajn vetit m t prgjithshme t metaleve, si: shklqimi metalik, prueshmria termike,

elektrike etj.

3. Nxnsit demonstrojn dhe prshkruajn dallimet ndrmjet lndve t lngta, t ngurta dhe t gazta, duke u bazuar n

rrjedhshmrin e forms dhe vllimit t tyre.

51

4. Nxnsit prshkruajn dhe shpjegojn efektet e ngjeshjes, trheqjes ose prkuljes s lndve t ndryshme (hekuri, alumini, zinku,

plastika, tullumbace, topa t ndryshm etj.).

TEMATIKA: SISTEMET

Prshkrimi i tematiks: Nj sistem prfaqson nj trsi pjessh t cilat punojn s bashku pr t kryer nj funksion t caktuar.

Ka sisteme n natyr, si dhe sisteme t ndrtuara nga njeriu. Ndr shembujt e sistemeve n natyr jan sistemet e trupit t njeriut.

Shembuj t sistemeve t ndrtuara nga njeriu jan sistemet elektrike. Njohja e sistemeve e lejon njeriun t kuptoj si funksionon

secila pjes e sistemit dhe si ndrveprojn me njra-tjetrn pr t kryer nj funksion t caktuar.

Kjo tem prqendrohet tek studimi i sistemit t bimve dhe kafshve, njeriut dhe sistemit t kujdesit pr shndetin e tij, t

qelizave, sistemit elektrik, sistemit diellor dhe toks, sistemeve t orientimit dhe lvizjes si harta dhe globi, sistemeve t matjes.

Rezultatet e prgjithshme t t nxnit t shkalls:

Trupi i njeriut prbhet nga sisteme organesh t cilat bashkveprojn pr t kryer funksionet jetsore.

Organet e frymkmbimit pr kafsh t ndryshme jan t ndryshme.

Pjest e bims ndrveprojn me njra tjetrn pr t kryer funksione t caktuara.

Siprfaqja e Toks nuk sht e njtrajtshme, por paraqitet me pamje t ndryshme.

Ajo mund t paraqitet e zvogluar, n letr dhe n glob.

Toka prbhet nga disa sfera n t cilat ndodhin dukuri dhe procese natyrore t rndsishme pr jetn n Tok.

Toka sht pjes e sistemit t planeteve q rrotullohen rreth Diellit.

Hna sht satelit natyror i Toks.

52

Toka rrotullohet rreth vetes dhe rreth Diellit. Kto lvizje shkaktojn ndryshime t rregullta.


Sistemet e trupit t njeriut dhe shndeti


Klasa 3

- Vshtrim i prgjithshm i

trupit t njeriut.

- Sistemi nervor, organet e

shqisave dhe t tretjes te

njeriu.

Nxnsi:

identifikon, emrton, pjest

kryesore t trupit t njeriut;

vzhgon, identifikon dhe

prshkruan funksionet e

organeve p.sh.; goja,

stomaku dhe zorrt pr

Nxnsi:

tregon kuriozitet:

- pr t eksploruar trupin e tij;

- pr t pyetur rreth strukturave ose funksioneve t

trupit;

tregon objektivitet, kur krkon t dhna dhe

informacion pr t br t vlefshme vzhgimet

53

Klasa 4

- Sistemet e organeve t

frymkmbimit,

qarkullimit, lvizjes dhe

jashtqitjes te njeriu.

- Kujdesi pr shndetin.

tretjen e ushqimit, veshkat

pr jashtqitje etj.;

provon dhe prshkruan

funksionin e secilit organ

shqisor;

mbledh t dhna dhe

diskuton kujdesin pr

shndetin e secilit prej

sistemeve t organeve t

trupit t njeriut;

tregon se sistemet e

organeve bashkveprojn

pr t kryer proceset

jetsore.

dhe shpjegimet rreth trupit t tij.


1. Nxnsve u krijohet mundsia t prgatisin n klas menun e nj vakti t ushqyeshm dhe t ekuilibruar sipas nj liste

t dhn ushqimesh.

2. Nxnsit sjellin n klas foto t mushkrive t nj personi t shndetshm dhe t nj personi q konsumon duhan. Ata

krahasojn dhe diskutojn dmet e duhanit n shndet.

3. Nxnsit mund t vizatojn dhe prgatisin postera q tregojn dmet e duhanit n shndetin e njeriut.


Sistemet te kafsht

54


Klasa 4

- Organet e frymkmbimit te

peshqit, krimbi i toks,

kafsht e larta.

Nxnsi:

vzhgon dhe identifikon

organet e frymkmbimt n

kash t caktuara si: peshqit,

karkaleci, krimbi i toks,

kafsht e larta;

krahason si peshqit dhe

njeriu thithin oksigjenin dhe

nxjerrin dioksidin e

karbonit.

Nxnsi:

tregon objektivitet kur krkon t dhna dhe

informacion pr t br t vlefshme vzhgimet

dhe shpjegimet pr organet e frymkmbimit n

gjallesat e ujit dhe t toks.


Nxnsit shikojn organet e frymkmbimit n modele ose mostra t gjalla pr t par organet e frymmarrjes te: peshku,

karkaleci, gaforrja, bretkosa, majmuni. Nxjerrin prfundimin se organet e frymkmbimit t kafshve jan t ndryshme.


Sistemet te bimt


Klasa 5

- Bimt me far dhe

klasifikimi i tyre (bimt

farveshura dhe

Nxnsi:

vzhgon dhe identifikon:

a) rrnj (xhufore, boshtore);

b) krcej mbitoksor dhe

Nxnsi:

Tregon objektivitet kur krkon informacion dhe

t dhna q i bjn t vlefshme vzhgimet dhe

shpjegimet pr pjest e bims dhe funksionet e

55

farzhveshura).

- Organet e bims dhe

funksionet e tyre.

- Karakteristikat e

prgjithshme t bimve pa

lule.

nntoksore;

c) gjethe (t thjeshta, t

prbra);

mbledh dhe koleksionon lloje

t ndryshme gjethesh, lulesh,

frutash, farash);

heton funksionet e organeve

t bims (rrnja, krcelli,

gjethja) dhe komunikon

gjetjet;

krahason bimt pa lule me

bimt me lule;

diskuton rndsin e bimve

pr njeriun dhe jetn e

gjallesave.

tyre.


1. Nxnsve u jepet mundsia t sjellin n klas fier, myshqe dhe alga dhe t vzhgojn me lente zmadhuese ndrtimin e

tyre. Ata diskutojn far shohin.

2. Nxnsit vzhgojn bim t ndryshme n mjedisin prreth shkolls, si dhe i mbledhin dhe i klasifikojn ato sipas mnyrs

s tyre.

3. Nn kujdesin e msuesit, nxnsit vzhgojn dhe klasifikojn pjes t ndryshme bimore.

56

4. Nxnsit tregojn prvojat e tyre me bimt zbukuruese, p.sh. n prgatitjen e buqetave, mbjelljen n kopshtin e

shkolls/ose shtpis etj.




Klasa 3

- Siprfaqja e Toks: Siprfaqet

ujore dhe masat toksore.

- Paraqitja e zvogluar e siprfaqes

s Toks. Plani

Nxnsi:

prshkruan jonjtrajtshmrin e relievit

t siprfaqes s Toks, siprfaqet e mdha

ujore (oqeanet, detet) dhe masat toksore

(kontinentet, ishujt, gadishujt);

dallon se Toka, pjest e siprfaqes s saj

dhe objektet mund t paraqiten n letr,

n glob, t zvogluara dhe me shenja t

veanta;

skicon, n grup dhe individualisht, planin

e klass/shkolls/shtpis duke

demonstruar prdorimin e simboleve t

thjeshta.

Nxnsi:

demonstron kuriozitet gjat

vzhgimeve dhe hulumtimit n

materiale t ndryshme,

ilustrime, enciklopedi, video

etj., t siprfaqes s Toks;

dgjon me respekt dhe

vmendje idet dhe rezultatet e

prezantuara nga t tjert;

ndan me t tjert prvojat dhe

njohurit e prftuara nga

vzhgimet individuale;

demontron bashkpunim gjat

puns n grup pr prgatitjen e

planit;

57


Duke shfrytzuar ilustrimet e ndryshme, fotografit ajrore, apo emisione t ndryshme n media, nxnsve u krijohen situata t

nxni prmes t cilave hulumtojn pamjet e ndryshme t siprfaqes s Toks dhe u japin prgjigje pyetjeve: Pse Toka quhet

planeti blu?; Cili z pjesn m t madhe n Tok, uji i kripur apo i mbl?; Nga vjen uji i mbl?

Klasa 5

- Atmosfera dhe rndsia e saj pr

jetn n Tok. moti, klima.

- Ndrtimi i brendshm i Toks,

vullkanet dhe trmetet.

- Harta dhe elementet e saj.

Nxnsi:

prshkruan:

- prbrjen e atmosfers, shtresat

kryesore dhe rndsin e saj pr

Tokn;

- dukurit atmosferike, si: era,

temperatura e ajrit, lagshtira;

krahason kushtet e motit n mjedisin e tij

me ato t zonave t tjera;

diskuton pr lidhjen midis klims dhe

motit, rolin e klims s nj vendi pr

bimt, kafsht dhe njerzit;

dallon:

- shtresat e brendshme t Toks:

brthamn, mantelin dhe koren e

Toks;

- shkmbinjt e ndryshm nga t cilt

Nxnsi:

demonstron kuriozitet n

vzhgimet q kryen mbi

dukurit dhe proceset natyrore

n atmosfer dhe tok;

mbledh t dhna pr t

shpjeguar vzhgimet n mnyr

objektive;

prdor teknik dhe njsi t sakta

n matjen e temperaturs n

grad celsius, me termometr;

t reshjeve n milimetra;

ndan me t tjert shembuj t

vullkaneve t mdhenj n bot

dhe pasojat e tyre;

vlerson solidaritetin dhe ndihmn

58

prbhet korja e Toks;

prshkruan me fjalor t thjesht vullkanin

dhe mnyrn si krijohet;

dallon vullkanin aktiv nga ai joaktiv;

prshkruan me fjalor t thjesht:

- dukurin e trmeteve, si dukuri e

lvizjes s pllakave tektonike;

- rreziqet dhe dmet nga trmetet (p.sh.,

prishja e banesave, vdekjet etj.);

demonstron mnyra t mbrojtjes nga

trmetet (p.sh., futja posht nj tavoline t

fort metalike, shtrirja prgjat dritares,

qndrimi nn harkun e ders etj.);

dallon hartn nga globi;

evidenton llojet kryesore t hartave

(fizike, ekonomike, turistike etj.);

dallon elementet kryesore t harts:

- elementet matematikore t nj harte

(shkalln e zvoglimit, meridiant,

paralelet);

- elementet gjeografike t nj harte

(shenjat konvencionale, ngjyrat

e dhn n raste trmetesh, duke

sjell shembuj t trmeteve nga

vendi yn dhe bota.

59

paraqitse t relievit, t lumenjve,

deteve, liqeneve, rrugve etj.);

tregon n glob ekuatorin dhe meridianin

fillestar si vijat q e ndajn Tokn n dy

gjysmsfera.


Nxnsve u krijohen situata t nxni prmes t cilave ata hulumtojn proceset dhe dukurit q ndodhin n sfera t ndryshme t

Toks. Prmes vzhgimeve dhe matjeve t ndryshme, ata zbulojn lidhjet shkak-pasoj t dukurive. Kshtu p.sh., nxnsit

masin temperaturn e ajrit n mngjes, n drek dhe pasdite; gjejn temperaturn mesatare ditore dhe javore t ajrit; krahasojn

temperaturn e ajrit brenda dhe jasht, n hije dhe n drit, n an t ndryshme t nj ndrtese; lidhin ndryshimet e temperaturs

me kndin e rnies s rrezeve t Diellit.




60

Klasa 3

- Toka dhe trupat e tjer t sistemit

diellor.

Nxnsi:

prshkruan n mnyr skematike, prmes

nj vizatimi, sistemin diellor, duke dalluar

prmes madhsis dhe prdorimit t

ngjyrave planetet, Diellin, Tokn

(planetin m t madh, m t vogl, m t

afrt me Diellin, m t largt);

identifikon Diellin si burim i ngrohtsis

dhe drits;

vzhgon dhe prshkruan n forma t

ndryshme shprehse, objektet q sheh

natn n qiell (p.sh. Hna, yjet, Ylli Polar

etj).

Nxnsi:

demonstron kuriozitet gjat

vzhgimit t Diellit, Hns,

yjeve, si dhe hulumtimit n

materiale t ndryshme,

ilutrime, enciklopedi, video

etj.;


vmendje idet dhe

rezultatet e prezantuara nga

t tjert gjat puns n

grup;

ndan me t tjert prvojat

dhe njohurit e prftuara

nga vzhgimet individuale.


Nxnsit modelojn n grup ose individualisht sistemin diellor. Ata prcaktojn vendosjen e planeteve, vendin e Diellit,

pozicionin e Toks, demonstrojn lvizjen e tyre dhe kuptojn organizimin e tyre si nj sistem i tr.

Klasa 4

- Hna, sateliti natyror i Toks.

Nxnsi:

prshkruan Hnn si satelit natyror i

Nxnsi:


61

Toks;

identifikon shkaqet e mungess s jets s

Hn;

vzhgon fazat e ndryshme t Hns (p.sh.,

hna e re, hna e plot etj.);

lidh formimin e tyre me rrotullimin e

Hns rreth Toks dhe Diellit;

diskuton mbi rolin e zhvillimeve

teknologjike n hulumtimin e hapsirs.

vzhgimet q kryen;







tregon qndrim etik e social

gjat diskutimeve.

Klasa 5

- Lvizja e Toks rreth vetes dhe

rreth Diellit

Nxnsi:

prshkruan lvizjen e Toks rreth boshtit

t vet dhe rreth Diellit;

evidenton pasojat e lvizjes s Toks

rreth vetes dhe rreth Diellit;

vzhgon hijet (drejtimin, gjatsin) dhe

lidhjen me ndriimin e Diellit;

vlerson rrezikun e ekspozimit n diell n

mesdit n stinn e vers.

Nxnsi:


vzhgimet q kryen;







demonstron bashkpunim dhe

qndrim etik gjat puns n

62

grup dhe diskutimeve.

TEMATIKA: CIKLET

Prshkrimi i tematiks: N natyr ka ndryshime q prsriten n mnyr ciklike. Shembuj t tyre jan ciklet jetsore t qenieve t

gjalla, cikli i ujit etj. T kuptuarit e ktyre cikleve e ndihmon njeriun t parashikoj ngjarjet dhe proceset dhe t vlersoj Tokn si nj

sistem t vetqndrueshm.

Kjo tem prqendrohet n ciklet e proceseve jetsore te bimt, kafsht, njeriu, moti, atmosfera, sistemi Diellor dhe Toka, przierjet

dhe ndryshimet e lndve, nxehja dhe ftohja.

Rezultati i prgjithshme i t nxnit t shkalls:

Bimt mund t riprodhohen n mnyr seksuale dhe joseksuale.

Uji n natyr lviz n mnyr t vazhdueshme duke ndryshuar gjendjen e tij.

Lndt shndrrohen nn ndikimin e temperaturs duke u nxehur dhe ftohur.


Ciklet te bimt


Klasa 5

- Riprodhimi seksual i bimve me lule.

- Shumimi me spore.

Nxnsi:

vzhgon dhe krahason mnyrat e

ndryshme t riprodhimit t bimve dhe

komunikon t dhnat (shumimi me spore,

Nxnsi:


pyetje kur eksploron bimt.

63

far).


Nxnve u jepet mundsia t mbledhin dhe vzhgojn lule t ndryshme q sjellin n klas, si dhe t identifikojn dhe listojn

pjest e lules q vzhgojn.

Nxnsit vzhgojn pjest e nj fruti dhe prcaktojn nga cila pjes e lules formohet secila pjes e frytit.

Nxnsit sjellin n klas gjethe fieri dhe nse bima e fierit sht e freskt, ata mund t shikojn sporangt nga posht gjethes.


Cikli i ujit n natyr


Klasa 4

- Qarkullimi i ujit n natyr.

Nxnsi:

bn dallimin midis ujrave

siprfaqsor dhe nntoksor;

prshkruan qarkullimin e ujit n

natyr, n mnyr skematike dhe

me fjal, duke dalluar faktort q

ndikojn.

Nxnsi:

demonstron kuriozitet n vzhgimet q kryen;

respekton prpjekjet personale dhe ato n grup;

ndan me t tjert prvojat e vzhguara.


Msuesi u demonstron nxnsve n klas prmes zierjes s ujit n nj tenxhere, procesin e avullimit dhe kondensimit t ujit. Nxnsit

mund t shkruajn nj tregim, prmes t cilit prshkruajn qarkullimin e ujit n natyr, duke prdorur fjalt: qarkullim i ujit, avull,

avullim, kondensim, reshje, ujra siprfaqsor dhe nntoksore.

64


Ciklet e lndve


Klasa 3

- Efektet e nxehjes dhe ftohjes s

lndve.

- Shndrrimet e ujit.

Klasa 5

- Ndryshimet e kthyeshme dhe roli

i temperaturs n to.

- Uji si trets dhe filtrimi i tij.

- Procesi i tretjes.

Nxnsi:

vzhgon dhe prshkruan nxehjen

dhe ftohjen e lngjeve, trupave t

ngurt dhe gazeve;


shndrrimin e lndve dhe ndikimin

e temperaturs n to;

provon eksperimentalisht lnd q

prcjellin nxehtsin dhe q e

izolojn at;

vzhgon dhe eksperimenton proceset

e tretjes, shkrirjes, vlimit,

kondensimit, ngrirjes, avullimit;

argumenton dhe prshkruan

rndsin e ujit si trets dhe filtrimin

e tij;

eksperimenton dhe krahason

Nxnsi:

tregon kuriozitet kur eksploron lndt prreth

dhe bn pyetje rreth asaj q gjen.

vlerson prpjekjet e gjithsecilit dhe t grupit

gjat zhvillimit t veprimtarive;

kontribuon me prgjegjshmri n veprimtarit e

kryera;

diskuton mbi problemet e ndotjes s ujit dhe

propozon rrugt dhe mnyrat pr parandalimin e

ndotjes.

65

prbrjen e ujit t fort dhe ujit t

but;


tretjen e lndve t ndryshme n uj;

heton efektet e drits, ajrit dhe ujit

mbi lndt;

eksperimenton dhe identifikon se

oksigjeni ndihmon djegien.


1. Nxnsit mund t eksperimentojn n kushtet e shtpis proceset e tretjes, shkrirjes, vlimit, kondensimit, ngrirjes, avullimit p.sh.

tretja e krips n uj, shkrirja e sheqerit, vlimi i ujit, ngrirja e ujit n frigorifer, avullimi i ujit nga nxehja etj.

2. Nxnsve u jepet mundsia t demonstrojn n klas procesin e filtrimit t ujit (filtrimi i ujit me an t nj hinke dhe letre filtri ose

filtruesi etj.).

TEMATIKA: NDRVEPRIMET

Prshkrimi i tematiks: Studimi i ndrveprimit midis dhe brenda sistemeve zhvillon t kuptuarit e mjedisit dhe rolit t njeriut n t.

Ndrveprimet ndodhin brenda nj organizmi, midis organizmave, si dhe midis organizmave dhe mjedisit. Ndrveprimi i njeriut me

mjedisin drejton zhvillimin e shkencs dhe teknologjis. N t njjtn koh shkenca dhe teknologjia nd

program lËndor fusha: shkenca natyrore...

Documents