proceedings 2011

The 5th Annual Internaonal Workshop on Applicaons Remote Sensing and Space

Science in Mongolia

Proceedings

06-07 June2011Ulaanbaatar Mongolia

NUM-ITC-UNESCO REMOTE SENSING/GIS AND SPACE SCIENCE LABORATORY

National University of Mongolia

I

ORGANIZED and SUPPORTED BY

NATIONAL UNIVERSITY OF MONGOLIA

SCHOOL OF PHYSICS AND ELECTRONICS

“NUM-ITC-UNESCO”

REMOTE SENSING/GIS AND SPACE SCIENCE

LABORATORY

NATIONAL ASTRONOMICAL

OBSERVATORY OF JAPAN

THE UNIVERSE: YOURS TO DISCOVER

MONGOLIAN UNIVERSITY OF SCIENCE AND

TECHNOLOGY

MINISTRY OF EDUCATION, CULTURE, SPORTS, SCIENCE

AND TECHNOLOGY-JAPAN

“MONMAP” CO,. LTD

MUNGUN ZAAN KHAIRKHAN CO,.LTD

I

Organizing committee

THE 5TH ANNUAL INTERNATIONAL WORKSHOP ON APPLICATIONS OF REMOTE

SENSING AND SPACE SCIENCE IN MONGOLIA

Chair: Dr. Tsolmon Renchin, NUM-ITC-UNESCO Remote Sensing/GIS Laboratory,

The National University of Mongolia, Ulaanbaatar, Mongolia

Prof. J. Davaasambuu, Physics Electronics School, National University of Mongolia

Prof. Kazuhiro Sekiguchi, National Astronomical Observatory of Japan, Japan

Anna Maria, Trento University, Italy

Prof. D. UlamOrgikh, Physics Electronics School, National University of Mongolia

Prof. N.Tuvjargal, Physics Electronics School, National University of Mongolia

Prof. N. Tugjsuren, Mongolian University of Science and Technology

Dr. T.Ulaanbaatar, Mongolian University of Science and Technology

Dr. T. Chuluun, NUM-ITC-UNESCO Remote Sensing/GIS Laboratory,

The National University of Mongolia, Ulaanbaatar, Mongolia

D.Narantuya, Mongolian Geosciences and Remote sensing Society (MGRSS), Ulaanbaatar, Mongolia

Christa Hasenkopf, University of Colorado-CIRES, USA

II

Гарчиг

REMOTE SENSING

БЭЛЧЭЭР АШИГЛАЛТЫГ ӨНӨӨГИЙН

БАЙДАЛД ХИЙСЭН ШИНЖИЛГЭЭ

Ч.Болорчулуун, Х.Номинцэцэг ...................................................................................................... 1

БОГД ХАН УУЛ ОРЧМЫН УУР

АМЬСГАЛЫН ШИНЖ ТӨЛӨВ

Г.Даваахүү, Н.Тунгалаг.................................................................................................................. 8

DETERMINATION OF SOIL LINE USING

REMOTELY SENSED DATA

Gandoljin.N, Tsolmon.R..................................................................................................................... 12

ГЭРЛИЙН УУР АМЬСГАЛЫН ХАРАКТЕРИСТИКУУДЫГ

СУДАЛСАН ДҮНГ АГААРЫН БОХИРДОЛЫН

ДЭВСГЭРИЙГ ҮНЭЛЭХЭД АШИГЛАХ АСУУДАЛД.

Б.Доржсүрэн……………………………….................................................................................. 18

REMOTE SENSING APPROACHES FOR

DROUGHT MONITORING IN MONGOLIA

M.Erdenetuya (PhD), D.Bulgan...................................................................................................... 24

VEGETATION TRENDS ANALYSIS IN MONGOLIA:

USING LONG-TERM REMOTELY SENSED

VEGETATION INDEX NDVI (1982-2008)

Sodgerel Purevee……………………………................................................................................ 29

COMPUTING PHYSICAL

CHARACTERISTICS OF ATMOSPHERE

L.Jambajamts, B.Ganbold, TS.Munhkdelger................................................................................... 36

A NEW SOLAR CONSTANT FOR DETERIMATION

OF THE EARTH SURFACE INSOLATION REGIME

T.Ulaanbaatar, N.Tugjsuren, M.Legden.......................................................................................... 40

ХЭМЖЭЭСТ ЗУРАГЛАЛ АШИГЛАН

ГАЗРЫН ТӨЛБӨР ТООЦООЛОХ АСУУДАЛД

М.Цогтдулам, Г.Жавхаа.............................................................................................................. 44

МОНГОЛ ОРНЫ НУТАГ ДЭВСГЭР ДЭЭР ОДОН

ОРНЫАЖИГЛАЛТ СУДАЛГААНЫ ХУГАЦААГ

ТОДОРХОЙЛСОН НЬ

Н.Түгжсүрэн…………………………………………………....................................................... 49

ТӨМРИЙН ЭРДЭСИЙН ТАРХАЛТИЙГ ЛАНДСАТ

ХИЙМЭЛ ДАГУУЛЫН МЭДЭЭ АШИГЛАН ЗУРАГЛАХ НЬ

Б.Баяртунгалаг, Д.Нараа, Р.Цолмон, Ундрам………….…..………………............................ 54

III

ЦЭВДЭГ БҮСИЙН МУЖЛАЛЫГ ГАДАРГЫН

АГААРЫН ОЛОН ЖИЛИЙН ДУНДАЖ

ТЕМПЕРАТУРААР ТОДОРХОЙЛОХ НЬ

Т.Улаанбаатар, Н.Түгжсүрэн, Ц.Төмөртогоо,

Ш. Альгирмаа, T.Tунгалаг, Д.Далхсүрэн,

Б.Булгансайхан, Д.Номиндарь,

M.Aмгалан, Б.Амгалан, Ш.Рашид................................................................................................ 61

ДЭЛХИЙН ГАДАРГА ДАХЬ НАРНЫ ЦАЦРАГИЙН

ГОРИМЫГ ТОДОРХОЙЛОХ ШИНЭ ЭТАЛОН

Т.Улаанбаатар, М.Лэгдэн, Ж.Далхсүрэн, Ш.Алигармаа,

Т.Тунгалаг, Д.Номиндарь, М.Амгалан,

Б.Булгансайхан, Ш.Рашид............................................................................................................. 64

ЦЭВДЭГ БҮСИЙН МУЖЛАЛЫГ ГАДАРГЫН

АГААРЫН ОЛОН ЖИЛИЙН ДУНДАЖ


Т.Улаанбаатар, Н.Түгжсүрэн, Ш. Альгирмаа,

T.Tунгалаг, Д.Далхсүрэн, Б.Булгансайхан,

Д.Номиндарь, M.Aмгалан, Б.Амгалан.......................................................................................... 69

УЛААНБААТАР ХОТЫН ЕРӨНХИЙ

БОЛОВСРОЛЫН СУРГУУЛИУДЫН

АЧААЛЛЫГ ОРОН ЗАЙН ХУВЬД ТООЦООЛОХ НЬ

Г.Бямбахүү, Б.Цогтсайхан.......................................................................................................... 72

УЛААНБААТАР ХОТ ОРЧМЫН ТУУЛ ГОЛ БОЛОН

ТҮҮНИЙ САЛБАР ГОЛУУДЫН ҮЕРИЙН УСНЫ

НӨЛӨӨЛЛИЙН ХҮРЭЭГ АСУУДАЛ

Ч.Наранцэцэг, Г.Энхбаяр, Н.Үржинбадам................................................................................. 72

Abstract

БОГД ХАН УУЛ ОРЧМЫН УУР АМЬСГАЛЫН ШИНЖ ТӨЛӨВ

Г.Даваахүү, Н.Тунгалаг …………………................................................................................... 87

ДЭЛХИЙН ЖИГДРЭГЦГҮЙ ХӨДӨЛГӨӨНД БАЙГАЛИЙН

ХҮЧИН ЗҮЙЛИЙН НӨЛӨӨГ ТООЦОХ НЬ

Г.Даваахүү, Н.Тунгалаг …………………................................................................................... 88

GIS MAPPING IN SUBURBAN GER AREAS IN ULAANBAATAR

B.Gantsetseg ……………………………………… ............................................................................ 88

TOWARDS UP-TO-DATE MONITORING OF HERBAGE

STANDING CROP IN MONGOLIA USING SATELLITE

REMOTE SENSING TECHNOLOGIES

Akira Hirano and Bayaraa Batbileg ............................................................................................... 89

TRANSPORTATION-CAUSED RANGELAND DAMAGE IN MONGOLIA

S.S Keshkamat, N-E Tsendbazar, M.H.P Zuidgeest,

A van der Veen, J. de Leeuw…….................................................................................................... 90

WHAT WE CAN DO WITH DIGITAL CAMERA

Damdinsuren Sodov………............................................................................................................ 91

IV

ASTRONOMY

ДЭЛХИЙН ЖИГДРЭГЦГҮЙ ХӨДӨЛГӨӨНЫ

САНАМСАРГҮЙ ӨӨРЧЛӨЛТ

Д.Баатархүү, Г.Даваахүү……………………………………....................................................... 92

ФИЗИК ҮЗЭГДЛИЙН ЗАГВАРЧЛАЛД МЭДЭЭЛЛИЙН

ТЕХНОЛОГИ АШИГЛАХ НЬ

Н.Цэнжаргал ….............................................................................................................................. 96

ФИЗИКИЙН ХИЧЭЭЛИЙН ЧАНАРЫГ ДЭЭШЛҮҮЛЭХЭД

СУРГАЛТЫН МУЛЬТИМЕДИА ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН НӨЛӨӨЛӨХ НЬ

Н.Цэнжаргал................................................................................................................................ 107

Abstract

ASTRONOMY: “THEN”, “NOW” AND “FUTURE”

Kaz Sekiguchi……………………………………………........................................................... 111

ГАЗРЫН КАДАСТРЫН МЭДЭЭЛЛИЙН САНД ДҮН

ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙХ НЬ

Э.Цолмонцэцэг, П.Мягмарцэрэн…………................................................................................. 111

The 5th Annual International Workshop on Application Remote Sensing and Space Science in Mongolia

-1-

I. REMOTE SENSING

БЭЛЧЭЭР АШИГЛАЛТЫГ ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛД ХИЙСЭН ШИНЖИЛГЭЭ

Ч.Болорчулуун, Х.Номинцэцэг МУИС, Газарзүй Геологийн сургууль, ГМС-ЗТС лаборатори

[email protected]

Abstract

Sustainable pasture is an essential activity in Mongolia, because demands for different

nomadic livestock uses usually exceed the available resources. Land use planning implies

weighing of trade-offs among goals, as different interests exist in society. Over the years, a

variety of evaluation procedures has been proposed to cope with the complexity of land and its

use.

Various tools and techniques with different orientations have evolved to assess and analyze

production potentials of land and farms, in support of the land use planning and policy analysis.

Remote sensing combined with terrestrial inventories and GIS-technologies provide the tools for

a ―rapid appraisal‖ of natural resources.

This study emphasises the scope for applying remote sensing and GIS-techniques within

capacity building programmes, with the aim of initiating and supporting ecologically sustainable

forest operations in selected pilot areas in the western and northern buffer zone of Altai sum from

Gobi-Altai aimag.

Түлхүүр үр

Pasture, local herder‘s location, land cover, Altai sum,

I. МОНГОЛ УЛСЫН МАЛЧДЫН НҮҮДЭЛ, СУУРЬШИЛЫГ СУДЛАСАН ТОЙМ.

Монголчууд эртнээс байгалийг хамгаалах тэр дотроо гол мөрөн, булаг шандыг хамгаалах

түүхэн уламжлал зан заншилтайгаас гадна хатуу хууль цаазтай байсан. Үүнийг Чингис хааны "Их

засаг" хууль цаазаас болон түүнээс өмнөх үеэс эхлэлтэй ардын уламжлалт хорио цээр, ѐс

заншлаас харж болно. Түүхэнд тэмдэглэснээр МЭӨ 3-р зуунаас эхлэн Төв Азийн нүүдэлчдийн зан

заншлын хэм хэмжээ болох бичигдээгүй хуулиуд үйлчилж байжээ. Их засаг хуулинд

Монголчуудын амьдралын эх сурвалж нь нүүдлийн бэлчээрийн МАА байдаг учир мал бэлчээрлэх

нутаг, усыг хайрлан хамгаалахыг чухалчлан заасан байдаг. Энэхүү зан заншил, малчдын нүүдэл,

суурьшил, хот айлын бүтэц зохион байгуулалтын тухай үе үеийн олон эрдэмтэн судлаачид судалж

өөрсдийн бүтээлүүдийг нийтлүүлсээр ирсэн билээ. Эдгээрээс хамгийн томоохон төлөөлөгчдийг

дурьдвал А.Д.Симуков /1933-1935/, С.Азаров /1933-1934/, Н.Жагварал /1956-1959/, С. Лувсандорж

/1960/, Б. Гунгаадаш /1963/, С. Шийрэв-Адъяа /1999/, Г. Эрдэнэжав, Д.Базаргүр, О.Шагдарсүрэн

нар болно.

Академич Н. Жагварал хот айлын нэгдэн нийлэх үндсэн шалтгааныг эдийн засгийн

үндэстэй гээд судалгаа явуулсан 21 хот айлд төрөл садны холбоотой бүтэн хот айл байгаагүй,

олон талын дам холбоотой 5, ураг төрөл биш холимог, төрлийн холбоогүй нь 6 байсан гэж үзжээ.

Тэрээр Өвөрхангай аймгийн Хужирт /Сайн ноѐн хан аймгийн Үйзэн вангийн хошуу/, Баруун

Баян-Улаан /мөн аймгийн Сайн ноѐн ханы хошуу/, Өлзийт сум /мөн аймгийн Илдэн Бэйлийн

хошуу/ -уудын нэгдэлжих хөдөлгөөнөөс өмнөх үеийн хот айлын бүтэц зохион байгуулалтанд

ахмад хүмүүсийн дурсамжийг үндэслэн дүн шинжилгээ хийхэд хот айл нь мал аж ахуйн өдөр

тутмын чимхлүүр хөдөлмөрийг хоршиход чиглэгдсэн эдийн засгийн сонирхолд гол нь

тулгуурлаж байжээ. Мал төллүүлэх, малын үс ноос авах, сүү сааль ашиглах, малыг ээлжлэн

оторлох, ган зудын бэрхшээлийг хамтран давах, малын өдөр тутмын хариулга, сүү сааль саах

зэрэг ажилд хүч хөдөлмөрөө нэгтгэн хоршсон говьд 2-3 өрх, хээрт 3-4 өрх, хангайд 5 ба түүнээс

дээш өрхөөс бүрдсэн жилийн бүхий л улиралд айлсаж явдаг ардын аж ахуйтны хамт олон нь хот

айл байсан юм. Хот айлын хөдөлмөр хувиарлалтын зохион байгуулалт нь улирлын шинж

чанартай байдаг бө энэхүү уламжлал эдүүгээ ч гэсэн уламжлагдан ирсэн билээ /Зураг 1/.


-2-

Зураг 1. Хот айлын зохион байгуулалтын бүдүүвч (Э.Амаасүрэн, Шийрэв-Адъяа,

2010, эх сурвалжийг өөрчлөн зохиомжилсон:)

Хот айл нь эдийн засгийн хамгийн бага нэгж болж байсан ба тэр үеийн хошуудын нутаг нь

одоогийн сумын нутагтай харьцуулахад байгалийн олон бүс бүслүүрийг хамарсан томоохон

нутагтай байсантай холбоотой юм. Ийм ч учраас тухайн үеийн хот айлын нүүдэл олон удаа хол

зайд хийгдэж байснаас харахад тодорхой. Ийнхүү хот айлын зохион байгуулалт нь бэлчээрийн

малын экологийн зохистой нутгийг бүрэн эзэмшиж зөв нүүдэл хйидэг, хөдөлмөрийн хоршил

харьцангуй хэлбэршиж тогтсон нэгж байсан боловч малчдын нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэхэд

хэмжээний хувьд жижигдэж байсан юм.

II. ГОВЬ-АЛТАЙ АЙМГИЙН АЛТАЙ СУМ

Судалгааны объектоор сонгон авсан Говь-Алтай аймгийн Алтай сумын төвийн нэр нь Баян-

Овоо, аймгийн төвөөс баруун урагш 318 км, нутгийн нийт хэмжээ 20256 ам.дөр.км, далайн

түвшинээс дээш 1440 м, орших өргөрөг 44037‟, орших уртраг нь 94057‟, нутгийн төв цэг орших

газрын солбицол Номин 44006‟, 95025‟, сумын тахилгатай уул газар нутагт Аж Богд, Их Овоо, хүн

ам нь 1.6 мянга, малын тоо нь 46 мянган толгой. Сумын нутагт БНХАУ-руу гарах түр

ажиллагаатай Бургастайн боомт бий. Уулсын орой хяр голдуу хавтгай хажуунууд нь нэлээн эгц

буюу ерөнхийдөө эртний тэгшрэлийн гадарга, геологийн хажуу үед өргөгдсөн байдалтай. Говь

Алтайн уулс нь цөлийн элэгдэлд хүчтэй нөлөөлөгдсөн. Түүнчлэн Алтай сумын нутагт орших Аж

Богд, Таянгийн нурууны салбар уулс мөн ялгаагүй элэгдэж, орой хяр нь шовох байдалтай хад

чулуу элбэгтэй хажуунууд нь ч нэлээд эгц хад асга ихтэй болсон байна. Урсгал ус ховор учир

нэгэнт элэгдэж нурсан хад чулуу шорооны зүйлс усаар урсаж гадагшаа туугдан гарах

бололцоогүй уулсын хормойд хуримтлагдсаар асар их хэмжээний бэлийг үүсгэжээ Алтай сум нь

өндөр газраар зусаж, нам газраар өвөлждөг бэлчээр сэлгэлтийн Алтайн дэд хэв шинжийн газарт

хамаардаг. Тус сумын газрын нөөц нь бэлчээр, тармаг заг, ашиглахад тохиромжгүй газар бүхий

бэлчээр үүнд чулуурхаг сөөгөрхөг, элсэрхэг, намгархаг, хужир марзтай газар, элс, чулуун агсарга

бүхий газруудаас бүрдэнэ.

Нутгийн төв хэсгээр цөлөрхөг хээр ба цөлийн хээрийн нунтаг карбонатлаг хар хүрэн

хөрстэй, хялгана-жижиг хялганат, хазаар өвс- жижиг хялганат бэлчээр. Өвөл хаварт хонь, ямаа,

адуунд тохиромжтой. Хуурай хээрийн чулуурхаг хар хүрэн ба уулын хүрэн хөрстэй чулуусаг алаг

өвс-ерхөг-хялганат, ерхөг бэлчээр. Өвөл хаварт хонь ямаа адуунд толиромжтой. Нугат хээрийн ба

хээрийн сайргархаг хар шороон ба нунтаг карбонатлаг хар хүрэн хөрстэй алаг өвс- ботуульт


-3-

хээрийн бэлчээр. Зун намарт хонь ямаа адуунд тохиромжтой. Цармын зожир өвст, боролжит

болон бусад сөөг сөөгөнцөрт тундр бүхий уулын тундрын ба уулын нугын ялзмагт хөрстэй

бушилзат бэлчээр. Зун намарт сарлагт тохиромжтой. Цөлийн чулуурхаг бор саарал хөрстэй

чулуусаг бударганат бэлчээр. Зун намарт хонь ямаанд тохиромжтой. Цөлийн сайргархаг бор

саарал хөрстэй шар модот бэлчээр. Зун намарт тэмээнд тохиромжтой зэрэг бэлчээрийн хэв шинж

илэрдэг.

Агаарын температурын жилийн дундаж нь нутгийн хойд хэсгээр 0-20С, их хүйтэн өдрийн

тоо 40-30, хэт халуун өдрийн тоо 10-30, хүйтрэлгүй үеийн үргэлжлэх хугацаа 110-130 өдөр,

агаарын температурын хоногийн дундаж 90-110, хур тунадас нь жилийн дундаж нь 150-250 мм,

хур тунадас хүйтний улиралд орох хэмжээ нь 10-20мм, дулааны улиралд 100-200мм, тогтвортой

цасан бүрхүүл үүсэх хугацаа нь 11 сарын 10-аас 11 сарын 20 хүртэл, цасан бүрхүүл ханзарч эхлэх

хугацаа 2 сарын 10-аас 3 сарын 1 хүртэл байдаг. Агаарын температурын жилийн дундаж нь

төвийн хэсгээр 40С- дээш, их хүйтэн өдрийн тоо 30- 10 хоног, хэт халуун өдрийн тоо 30-40 хоног,

хүйтрэлгүй үеийн үргэлжлэх хугацаа 130-дээш өдөр, агаарын температурын хоногийн дундаж130-

аас дээш, хур тунадас жилийн дундаж нь 100 - доош мм, хур тунадас хүйтний улиралд орох

хэмжээ нь 10-доош мм, дулааны улиралд 100- доош мм, тогтвортой цасан бүрхүүл үүсэх хугацаа

нь 11 сарын 10-аас 12 сарын 20 хүртэл, цасан бүрхүүл ханзарч эхлэх хугацаа 2 сарын 10-аас өмнө

хүртэл байдаг. Агаарын температурын жилийн дундаж нь өмнөд хэсгээр 60С- дээш, хүйтэн

өдрийн тоо 10- доош хоног, хэт халуун өдрийн тоо 40- дээш хоног, хүйтрэлгүй үеийн үргэлжлэх

хугацаа 150-дээш өдөр, агаарын температурын хоногийн дундаж150-аас дээш, хур тунадас

жилийн дундаж нь 50-доош мм, хур тунадас хүйтний улиралд орох хэмжээ нь 5-доош мм,

дулааны улиралд 50- доош мм байдаг.

Алтай сум нь ургамалшлын бүслүүрийн хувьд цөлөрхөг хээрийн ба цөлийн бүсэд

хамаарагдана. Энэ бүсэд олон наст ургамал зонхилох боловч тэдгээрийн зүйлийн тоо цөөрч бүх

ургамлын зүйлийн 43-54%-г эзэлнэ. Харин нутгийн өмнөд хэсэг болох цөлийн бүсэд олон наст

өвсний тоо эрс цөөрч харин нэг наст ургамал олширч бүх ургамлын зүйлийн 12-36%-г эзэлнэ.

III. СУДАЛГААНЫ АРГАЗҮЙ АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ

Манай улс шиг нүүдлийн мал аж ахуйн эрхэлдэг улс, тэрундаа Алтай сум нь өөрийн

газарзүйн онцлогоос болоод бэлчээр мал аж ахуй нь цаг агаараас шууд хамааралтай байдаг /Зураг

2/.

. Зураг 2. Бэлчээр ба цаг агаарын хамаарал (Эх сурвалж: Miyazaki, 2004)

Энэхүү судалгаанд 2010 оны 6-аас 9 дүгээр саруудад хийгдсэн хээрийн хэмжилт,

тодруулалтын материалыг газарзүйн мэдээллийн систем ашиглан боловчруулсан бөгөөд 2010


-4-

оны 6 сарын 1, 7 сарын 2, 8 сарын 1 болон 9 сарын 2-ны LANDSAT хиймэл дагуулын олон

бүсчлэлийн зургийг ашиглан ургамлын индекс (NDVI)-ийг бодуулан хот айлын бэлчээр

ашиглалтыг бүх сумын хэмжээнд болон тухайн хот айлаас 1 км, 2км, 3км зайд тойрогт орших

бэлчээр хэрхэн өөрчлөлтөнд орсныг тус тус тооцоолон үзсэн болно. Цаг уурын станцын

мэдээллийг авч үзэхэд харьцангуйгаар зуншлага сайтай жил байсан нь харагдаж байна /Зураг 3,/.

Зураг 3. Алтай сумын 2010 оны зуны агаарын дундаж температур болон хур тунадасны хэмжээ

IV. СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮН

Алтай сумын бэлчээрийн онцлог нь өндөр газраар зусаж, нам газраар өвөлждөг /Зураг 4/.

Алтайн дэд хэв шинжийн онцлог бүхий газар юм. Айл өрхүүд ихэвчлэн байршин нутаглахдаа

гадаргын ус болон уст цэгээ даган нутгалдаг нийтлэг онцлог байна. Энэ нь мал аж ахуй эрхлэх

болоод өөрсдийн аж амьдралын хэрэгцээгээ хангахад зохимжтой төхөм байршил юм.

Зураг 4. Хот айлын улирлын чанартай нүүдэллэдэг байршлууд

Алтай сум нь гадаргын ус хомс учраас усны эх үүсвэрээ алдахгүйн тулд худаг уст цэгийг

байгуулах нь зүйн хэрэг юм. Айл өрхүүд нутгийн төв болон баруун захаар нягтшин суурьшсан

байгаа нь тэр хавийн бэлчээр, ургамалжилт болон ус зүйд харилцан нөлөөлөлтэй оршин байна.

Энэ нь бэлчээр, ургамал, ус зүйтэй салшгүй нягт харилцаа холбоонд байх нэгэн үндэслэл юм.

Сумын хэмжээнд 2010 оны байдлаар нийтдээ 14184 толгой малтай /хүснэгт 1/ байсан

бөгөөд сүргийн бүтцийн хувьд ямаа ихэнх хувийг /зураг 5/


-5-

Хүснэгт 1 Алтай сумын малын тоо толгой, 2010 оны байдлаар

Нийт Тэмээ Адуу Үхэр Хонь Ямаа

14184 545 346 89 2584 10620

Зураг 5 Алтай сумын сүргийн бүтэц

Судалгааны үр дүнгээс үзэхэд хот айлаас 1 км тойрогт орших газрын бэлчээр 75.65 хувь

талхлагдсан ба үүнээс 8.34% нь 80-аас 100 хувь буюу бүрэн талхладсан байна. Харин 1-2км зайд

орших газар бэлчээрийн 68.6% нь ямар нэг хэмжээгээр талхдагдсанаас 6.62% нь бүрэн

талхлагдсан байна. Хот айлаас 2-оос 3 км алслагдсан газар нутгийн 66.78% нь талхлагдсанаас

4.15% нь бүрэн талхлагдсан байна /Хүснэгт 2 /.

Хот айлын байршлууд болон малын тоог авч үзэхэд мал ихтэй хот айлууд хартцангуйгаар

ойрхон зусаж байгаа нь дээрхи талхдлыг улам ихэсгэж байна /Зураг 6/.

Харин өндөр уулын бүс дэх ургамлын бүрхэвчийн бууралтыг газарзүй, геоморфологи болон

хөрсний онцлогтой холбон тайлбарлах нь зүйтэй болов уу.


-6-

Зураг 6 Хот айлын сүргийн бүтэц ба ургамлын бүрхэвчийн доройтол

Хүснэгт 2

Хот айлын эргэн тойрны бэлчээрийн байдал

1km хүртэл 1-2км 2-3км Нийт нутаг

Эзлэх

хувь

Талбай,

км2

Эзлэх

хувь

Талбай,

км2

Эзлэх

хувь

Талбай,

км2

Эзлэх

хувь

Талбай,

км2

80 –

100%

алдагдсан

8.34% 16.8324 6.62% 28.5026 4.15% 17.7895 2.58% 356.5077

60 – 80%

алдагдсан 8.60% 17.3543 7.13% 30.6976 4.52% 19.375 2.42% 334.0011

40 – 60%

алдагдсан 7.59% 15.3211 6.06% 26.1003 4.11% 17.6037 2.58% 356.7275

20 – 40%

алдагдсан 13.33% 26.8885 11.64% 50.1495 10.58% 45.3528 6.85% 946.4771

0 – 20%

алдагдсан 16.59% 33.4663 17.68% 76.1595 19.62% 84.1207 19.56% 2,702.14

0 – 20%

сэргэсэн 17.20% 34.7024 19.47% 83.875 23.80% 102.0122 32.26% 4,456.64

20 – 40%

сэргэсэн 11.13% 22.4521 12.50% 53.8396 14.77% 63.3149 20.57% 2,841.79

40 – 60%

сэргэсэн 7.08% 14.2781 7.90% 34.0294 8.13% 34.8552 6.14% 847.5296


-7-

60 – 80%

сэргэсэн 2.20% 4.4418 2.58% 11.0991 2.81% 12.0599 2.55% 352.4225

80 –

100%

сэргэсэн

1.70% 3.4328 1.88% 8.0873 1.84% 7.8907 1.23% 169.7009

V. ДҮГНЭЛТ

Энэхүү судалгаанд 2010 оны 6-аас 9 дүгээр саруудад хийгдсэн хээрийн хэмжилт,

тодруулалтын материалыг газарзүйн мэдээллийн систем ашиглан боловсруулсан бөгөөд 2010

оны зуны улиралд авсан LANDSAT хиймэл дагуулын 4 өөр цаг хугацааны олон бүсчлэлийн

зургийг ашиглан ургамлын индекс (NDVI)-ийг бодуулан хот айлын бэлчээр ашиглалтыг бүх

сумын хэмжээнд болон тухайн хот айлаас 1 км, 2км, 3км зайд тойрогт орших бэлчээр хэрхэн

өөрчлөлтөнд орсныг тус тус тооцоолон үзсэн болно.

VI. АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ

Foggin, Peter, Foggin, J. Marc, and Shiirev-Adiya, T., 2000, Animal and human health among

semi-nomadic herders of central Mongolia: Brucellosis and the bubonic plague in Ovorhangay.

Nomadic Peoples 44: 148-168.

Miyazaki, S., Yasunari, T., Miyamoto, T., Kaihotsu, I., Davaa, G., Oyunbaatar, D., Natsagdorj,

L., Oki, T., 2004. Agrometeorological conditions of grassland vegetation in central Mongolia

and their impact for leaf area growth. Journal of Geophysical Research 109, D22106.

doi:10.1029/2004JD005179.

Д. Базаргүр, 1996, Бэлчээрийн мал аж ахуйн газарзүйн ухаан, Газарзүйн шинжлэх уханы

докторын зэрэг горилсон бүтээлийн хураангуй

Д. Батаа, 1998, Бэлчээрийн мал аж ахуйш эрхэлж ирсэн монголчуудын уламжлалт арга,

х.29-48

Д.Доржготов, 2004, Монгол орны хөрс

Р.Мижиддорж, Г.Туваасмүрэн,2003, Мал бэлчээрлэх орчин, малчны уламжлал, ШУТИС,

ЭТХТ

С. Жигжидсүрэн, 2005, Бэлчээрийн менежмент, х. 152-153

С.Цэрэндаш ба бусад, 2003, Газар, бэлчээр, мал. Х 28-29, 59-62

Э.Амаасүрэн, С.Шийрэв-Адъяа, 2010, Бэлчээрийн ашиглалт уламжлал, х 3-10


-8-


Г.Даваахүү, Н.Тунгалаг Одон орон геофизик судалгааны төв

Товч утга

Монгол орон нь Евроазийн эх газрын төвд, байршлын далайн төвшинөөс нилээд өндөр

өргөгдсөн субтропикийн их даралтын бүсийн хойно оршдог учраас уур амьсгал ,байгаль

экологид үйлчлэх далайц өндөртэй гэж үздэг.

Дархан цаазат Богд хан уулын салбар, ―Хүрэлтогоот‖ нь эргэн тойрондоо шинэс, хус,

улиас бүхий холимог ойтой бөгөөд тухайн орчинд цаг уурын судалгааг

1961- оноос эхлэн 1976 он хүртэл цаг уурын байнгын станц, 1979-1990 онд автомат

багаж төхөөрөмжөөр, 1997-оноос байршил тодорхойлох PRARE, GPS –ийн цаг уурын

автомат станцын тусламжтайгаар хэмжилт явуулж байна.

Бид цаг уурын станцад бүртгэсэн хэмжилтийн материалд тулгуурлан

Хүрэл тогоот орчны уур амьсгалын шинж төлөв (зарим нэг гол үзүүлэлтээр) болон

астрономийн ажиглалт, хэмжилт судалгаа явуулах цаг уурын зохистой нөхцлийг авч

үзлээ.

I. ОРШИЛ

Богд хан уул нь Хэнтийн нурууны хамгийн баруун өмнөдөд орших салбар уул бөгөөд ойт

хээрийн унаган төрхийг хадгалсаар ирсэн юм. Энэ уулнаас урагш манай орны тал хээрийн бүс

залгадаг.

1-р зураг. Богд Хан уул

Богд Хан уулын зүүн хойд хэсэг өргөрөгийн 47051'50", уртрагын 107003'02", байршлалын

далайн төвшины 1608 м өндөрт эргэн тойронд шинэс, хус, улиас бүхий холимог ойтой орчинд “

Хүрэлтогоот” байрладаг. (2-р зурагт “Хүрэлтогоот” .)

2-р зураг. ―Хүрэлтогоот‖ Одон орныг судлах оргил


-9-

Хүрэл тогоот орчмын уур амьсгалын талаар анх Оросын судлаач А.И.Дадаев (1946),

Д.Баасанжав (1965), Д.Лхагвасүрэн (1974), Г.Даваахүү (1977), Д.Халтар (1986), Б.Бэхтөр(1993)

нар судалсан байна.

Анхны астро уур амьсгалын судалгааг 1967 оноос профессор Д.Халтар багш агаар

мандлын тогтвор бус чанар оддын гялбалзал, чичирхийлэлтэй холбон үнэлгээ өгсөн нь тухайн

орчны бичил уур амьсгалын үндсэн үзүүлэлтэй холбож судлах боломжийг олгосон юм.

Ялангуяа өвлийн улиралд ноѐлох эсрэг циклон, хавар, зун, намрын улиралд үйлчлэх

циклоны нөлөөг агаар мандлын тогтворт бус чанартай уялдуулан авч үзсэн нь судлаачдын

сонирхолыг татах болсон.

Улаанбаатарын орчимд хийсэн уур амьсгалын судалгаанд өвлийн эсрэг циклоны үед

агаарын даралт 5 паскалаар нэмэгддэг бол хавар, зуны саруудад 4 паскалаар буурч цаг агаар

тогтворгүй болдог талаар судлаачид тэмдэглэсэн байдаг. Судлаачдын үзсэнээр жилийн 140-158

хоногт өвөл болж хамгийн их хүйтэн нь 1 сард хасах 27,9 хэм хүрч хүйтэрдэг бөгөөд ойд цас

нилээд унаснаас 10-40 см-ийн цасан бүрхүүл 11 сарын хоѐрдахь арав хоногоос эхлэн тогтож, 120-

125 хоног үргэлжилэх ба хавар 3-р сарын хоѐр дахь арав хоногоос арилдаг байна. Жилд унах хур

тунадасны хувьд харьцангуй их. Хамгийн их хур тунадас 2004 онд (659 мм) буусан нь бусад цаг

уурын станцад тэмдэглэгдсэнээс хавьгүй их бүртгэгджээ[3б]. Судлаачид ойд дахь агаарын

чийгшлийн горимыг нилээд өвөрмөц, дулаан хүйтэндээ урвуу хамааралтай гэж үздэг[3а].

Хүрэлтогоот орчмын агаарын харьцангуй чийгийн дундаж хэмжээг судалгааны материалд

бүртгэгдснээс үзэхэд 60-65 хувьтай.

Уулын хотгор гүдгэрээс шалтгаалж салхины хурд, зүг чиг нилээд өөрчлөлтэй ч жилийн

дундаж хурдны хэмжээгээр авч үзэхэд салхигүй тогтуун (0.9-2.3 м/сек), зонхилох чиглэл нь

баруун, баруун хойноос, зунд өмнө, зүүн өмнөөсөө ажиглагддаг [1,3,4].

Жилийн туршид нарны гийгүүлэх дундаж хугацаа 2800 цаг. Хамгийн их гийх нь 5–р сард

2900 цаг, үүнээс сарнисан цацраг нь 31-34 квт/м2, ойсон цацраг 19-20 квт/м2, нийлбэр цацрагийг

77-83 квт/м2–аар тооцоолсон байдаг[2].

Үүлшилтын хувьд хаврын улиралд их, зун, намар, өвөлд (2-5 балл) харьцангуй бага

жилийн цэлмэг өдөр бүрхэг байхаас илүү ажиглагддаг.

II. ХЭМЖИЛТИЙН ДҮН

Бид GPS станцын хэмжсэн цаг уурын үндсэн үзүүлэлтийг (температурын дундаж утгыг)

“Улаанбаатар” цаг уур станцын материалтай харьцуулж үзэхэд дулаавтар байх сард хотынхаас

2,4 хэмээр сэрүүвтэр, хүйтрэх саруудад хасах 2,1 хэмээр буурч байна. ( Хүснэгт 1) Хүснэгт 1

Улаанбаатар Хүрэлтогоотын агаарын дундаж температурын харьцуулалт (2006-2010)

Хүйтэн

хүйтэвтэр сар

Улаанбаатар

(t0)

Хүрэлтогоот

(t0)

Зөрүү

(t0)

1 -19,3 -18,8 -0,5

2 -17,6 -16,2 -1,4

3 -8,5 -6,4 -2,1

10 -11,0 -8,8 -2,2

11 -14,1 -10,8 -3,3

12 -17,6 -14,2 -3,4

Дундаж -14,6 -12,5 -2,1

Дулаан

дулаавтар сар

Улаанбаатар(t0) Хүрэлтогоот (t0) Зөрүү (t0)

4 8,6 5,1 3,4

5 12,7 10,8 1,6

6 16,6 15,8 0,4

7 19,5 17,1 2,0

8 17,7 14,0 3,2

9 10,8 8,7 2,1

Дундаж 14,3 11,9 2,4


-10-

Мөн агаарын температур 0 хэмээр гарах хугацаа 2-р сарын 14-18, 10 хэмээс дээш агаарын

температур 5-р сарын 8-14-ны, 15 хэмээс дээш темпертур хадгалагдах хугацаа 6-р сарын 8-10-ны

хооронд хэлбэлзэж байна.

Хүрэлтогоотын агаарын дундаж температур 2-р сарын дунд 10 хоногоос эхлэн 0 хэмээр

гарах бөгөөд үргэлжлэх хугацаа 5 цаг байснаа 3-р сарын сүүлийн 10 хоногт 11 цаг болж уртассаар

0 хэмээс дээш байх агаарын температур өдрийн туршид тогтмол хадгалагдаж байна. (Хүснэгт 1)

Хүснэгт 1

0 хэмээс дээших хоногийн үргэлжлэх хугацаа, дундаж температур

Агаарын температур

0 хэмээр гарах үе

Үргэлжлэх хугацаа

(цаг/мин)

Дундаж

температур (t0)

2-р сарын II - 10 хоног 11.03-17.39 0.9

3-р сарын I - 10 хоног 10.14-18.24 1.5

3-р сарын II - 10 хоног 10.05- 19.20 2.2

3-рсарын III - 10 хоног 9.27 -20.35 3.5

Харин агаар дундаж температур 10 хэмээс дээш гарах хугацаа 5-р сарын эхний 10 хоногоос

6-р сарын эхний хоногт өдрийн 11-14 цаг үргэлжилдэг бол 15 хэмээс дээш дулаан байх хугацаа 6-

р сарын дунд 10 хоногоос 7-р сарын дунд 10 хоногт өдрийн 15-20 цаг үргэлжилж байна.

(Хүснэгт 2) Хүснэгт 2

15 хэмээс дээших хоногийн үргэлжлэх хугацаа дундаж температур

Үргэлжлэх хоног Үргэлжлэх хугацаа

(цаг/мин)

Дундаж температур

(t0)

6-р сарын II - 10 7.35 - 23.01 15.2

6-р сарын III - 10 6.20 - 24.10 16.2

7-р сарын I - 10 6.04 - 01.25 16.9

7-р сарын II - 10 5.30 - 01.50 19.5

Хэмжилтын материалаас ажиглахад агаарын дундаж температур 19 хэм хүрснээ 7-р сарын

сүүлийн 10 хоногоос 8-р сарын сүүлийн 10 хоногт оройн 22 цагаас дараа өдрийн 13 цагийн

хооронд агаарын температур аажим буурч байна. (Хүснэгт 3) Хүснэгт 3

20 хэм хүртлэх хоногийн үргэлжлэх хугацаа дундаж температурын бууралт

Үргэлжлэх хоног Үргэлжлэх хугацаа Дундаж температур (t0)

7-р сарын III – 10 хоног 21цаг 49 мин 18.1

8-р сарын I - 10 хоног 19 цаг 40 мин 16.2

8-р сарын II – 10 хоног 17 цаг 23 мин 14.5

8-р сарын III – 10 хоног 13 цаг 25 мин 12.2

Харин Улаанбаатар орчимд хоногийн дундаж температур 10 хэмээс давж дулаарах нь 6-р

сарын эхний 10 хоногоос намар 8-р сарын 25 хүртэл 80 орчим хоног үргэлжилдэг талаар

судлаачид тэмдэглэсэн[3б] нь дулаан байх хугацаа тодорхой хугацаанд хадгалагдаж байна. Иймд

Богд хан уулын салбар хэсэг “Хүрэлтогоот”-д агаарын дундаж температур

5-р сараас эхлэн 10 хэмээс дээш нэмэгдэж шөнийн туршид дулаанаа 8-р сарын сүүлийн

10 хоног дуустал хадгалж байгаа нь агаарын температурын хувьд од эрхсийг дурангаар ажиглах,

хэмжилт судалгаа явуулах үеийн цаг уурын зохистой нөхцөлөөр сонгож болох байна.

Агаарын урсгал нь газрын гадаргуугын тогтоц хэлбэр дүрсийн өвөрмөц байдлаас хамаарч

дээшлэх тутам дулаан агаарын температур өндрөөс өгсөх инверсийн үзэгдэл ажиглагддаг.

Ялангуяа хавар зуны улиралын шөнийн цагт идэвхжиж тогтворжсоноо нар мандсаны дараа алга

болдог шөнийн инверси нь уулын хөндий тохой орчимд хадгалагддаг талаар судлаачид


-11-

тэмдэглэдэг[5]. Богдхан уул болон хот орчмын агаар мандалд дахь инверсийн давтагдал өвлийн

улиралд дээд хэмжээнд хүрснээ 4-р сараас харьцангуй багасдагыг агаарын бохирдолтой холбож

үзэх болсон[6]. Тодруулбал, хүйтний улиралд 5 сая гаруй тонн нүүрс шатааж химийн хортой

нэгдэл агаар мандалд цацагдаж байгаа өнөө үед Богд Хан уул орчмын уур амьсгал байгаль

экологийн тэнцвэрт байдал алдагдахад хүрч болзошгүй тул дархан цаазат уулыг бүх талаар (ус,

ургамал, ан амьтантай) нь хамгаалж байгалийн унаган төрхийг хадгалахад иргэн байгуулага

бүрийн оролцоо нэн түрүүнд шаардлагатай байна.

III. ДҮГНЭЛТ

1. Богдхан уулын салбар Хүрэлтогоот орчим нь Улаанбаатар хотынхоос дулаан байх

нь 4-9-р сард 2,4 хэм сэрүүвтэр, хүйтэн болох сард хасах 2,1 хэмээр хүйтний эрч суларч

байна.

2. Хүрэлтогоотын агаарын дундаж темпертур 5-р сараас эхлэн 10 хэмээс дээш

нэмэгдэж шөнийн туршид дулаанаа 8-р сар дуустал хадгалж байгаа нь од

эрхсийг дурангаар ажиглах, астрономийн хэмжилт судалгаа явуулах зэрэгт

цаг уурын зохистой нөхцөлөөр сонгож болох байна.

IV. НОМ ЗҮЙ

1. Даваахүү Г. Климатическая характеристика Хурел-Тогота. ФТХ-ийн бүтээл №16,

1977 х 50-51

2. Ц.Адъяасүрэн. Богдхан уулын экосистем. БОЯ.УБ.1997.х.10-13

3. а/ http://mn.wikipedia.org, б/ http://ulaanbaatart.blogspot.com/ 4. Д.Лхагвасүрэн, Г.Даваахүү. О влияние ветра на результаты астрономических

наблюдений службы времени. ФМХ-ийн бүтээл ¹ 17, УБ, 1978

5. Пинус Н.З. Аэрология. Л.1970.с.32-34

6. Д.Чогсом.Улаанбаатар хотын агаарын бохирдолын потенциал.УЦУ-ын ЭШХ-ийн

бүтээл №1, 1994.х.54-57

http://mn.wikipedia.org/

http://ulaanbaatart.blogspot.com/


-12-

DETERMINATION OF SOIL LINE USING REMOTELY SENSED DATA

Gandoljin.N, Tsolmon.R ―NUM-ITC-UNESCO‖ Laboratory for Remote Sensing and GIS National University of Mongolia

Building 1, Street of university, Ulaanbaatar, 210646 Mongolia

Tel +976-77307730-1311, Fax +976-11-329993

Email: [email protected], [email protected]

Abstract The purpose of my research work is to determine the Mongolian soil line using remote sensing

data, ArcGIS and ENVI. To determine the soil line, we can define which index by natural zone

can calculated in a different zone . The soil line is a linear relationship between the near-infrared (NIR) and red (R) reflectance of bare soil as characterized by the slope and

intercept parameters. The soil line is characteristic of the soil type and is used to

define vegetation indices which allows for the subtraction of the effects of soil

optical properties from spectra. Perpendicular Vegetation Index (PVI) is calculated using

the soil line while Normalized Differenet Vegetation Index (NDVI) and Modified Soil Adjusted

Vegetation Index (MSAVI) are calculated using only ground truth. The research areas are

Bayandalai sum in Umnogobi province (E1030 7', N430 2 ' ), Bornuur sum of Tuv province (E1050

8', N480 9 ') and Khovsgol lake in Khovsgol province (E1000 2', N500 3 '). LANDSAT (ETM and

TM) satellite data from 2006, 2009 and 2010 is used in this research. The resolution of this

LANDSAT satellite data is 30m x 30m. This data is very well suited for this research because it

contains many bands which correspond to natural features (agricultural, agronomical,

geological, soil, forest, water, etc.). We compare ground truth measurements with results

determined by soil line graph, calculated by Normalized Differenet Vegetation Index, Modified

Soil Adjusted Vegetation Index and Perpendicular Vegetation Index in each research area. We

find that if the measuring point is near the soil line, then the MSAVI is a better fit. Alternatively, if

the measuring point is far from the soil line, then the NDVI is a better fit

Key words: NDVI-Perpendicular Vegetation Index, MSAVI- Modified Soil Adjusted Vegetation Index,

PVI- PerpendicularVegetation Index, soil line, LANDSAT(TM, ETM)

.

I. INTRODUCTION

Mongolia has occasional climatic condition, atmosphere moisture is low, has agriculture without

irrigation. Thus effectiveness of agriculture depends on climatic and natural condition, as well as on

moisture of soil. Soil geographic science originated in the intersection of soil science and geography, so

its theoretical knowledge came down from each science and has theoretical strong fundament.

Since people use soil voluntarily they have been accumulating extensive knowledge about it. They

had different definition and understanding during development phase. But all definitions of soil related to

its ability to growth up the plant. In the last half 19th century knowledge about soil and its theoretical base

developed in new stage and human started to study the soil on purpose from the viewpoint of geographic,

geology, biology, nature study. Soil geography studies factors for environmental suits, particularly soil

origin process and their interaction and differentiation in space.

II. STUDY AREA

My study area Bayandalai sum in Umnogobi province (E1030 7', N430 2 ' ), Bornuur sum in Tuv

province (E1050 8', N480 9 ') and Khovsgol lake in Khovsgol province (E1000 2', N500 3 '). The study

area is shown in Figure 1.

mailto:[email protected]



-13-

The study area at Bornuur sum is composed of much

vegetation and has low soil content.

The study area at Bayangalai sum is composed of little

vegetation and has a high dry soil content.

The study area at Khovsgol is composed of wet soil.

III. METHODOLOGY

Normalized Difference Vegetation Index (NDVI) – LANDSAT data is the Normalized

Difference Vegetation Index (NDVI), which is derived from the visible red (RED) and near-infrared

(NIR) channels:

REDNIR

REDNIRNDVI

(1)

RED-channel 3 of LANDSAT data (0.58 µm– 0.68 µm)

NIR – channel 4 of LANDSAT data (0.725 µm -1.1 µm)

Modified Soil Adjusted Vegetation Index (MSAVI) – LANDSAT data is the Modified Soil

Adjusted Vegetation Index (MSAVI), which is derived from the visible red (RED) and near-infrared

(NIR) channels:

Ханх

Figure 1. Study area (Bayandalai sum E1030 7', N430 2 ' , Bornuur sum E1050 8', N480 9 ' Khovsgol lake E1000 2', N500 3 ')

Figure2. Methodology chart

http://www.bolor-toli.com/index.php?pageId=10&go=1&direction=mn-en&search=chart


-14-

2/Re81212

2dNIRNIRNIRMSAVI

(2)

RED-channel 3 of LANDSAT data (0.58 µm– 0.68 µm)

NIR – channel 4 of LANDSAT data (0.725 µm -1.1 µm)

Perpendicular Vegetation Index (PVI) - LANDSAT data is the Perpendicular Vegetation Index

(PVI), which is derived from the visible red (RED) and near-infrared (NIR) channels:

This VI allows for soil lines of different slope but is highly sensitive to atmospheric

variation: (Richardson and Wiegand, 1977).

REDCosNIRSinPVI (3)

Where = the angle between the soil line and the NIR

IV. RESULTS AND DISCUSSION

Soil line of Bayandalai sum

After comparing the approved control card of pasture land and map from LANDSAT satellite we

will select measuring point in dry bare soil, then infrared (RED) and near infrared ray range we will

determine soil line. In figures 3-5 illustrated soil line of Bayandalai sum. To validate the line of dry and

bare soil we‟re using data for 3 years.

Ground truth to the bare, dry soil clean

grow

Bayandalai sum‟s vegetation is lowly,

soil is high. It shows the ground truth is very

nearly in soil line.

Figure 3. Soil line of Bayandalai sum 2010



http://www.biology.duke.edu/bio265/jmu/references.htm


-15-

Using of 2006, 2009 and 2011 Landsat satellite data calculated MSAVI, NDVI, PVI map

of obtain of vegetation map. Calculated PVI using of soil line. (Figure 7-9)

To look at from vegetation map, calculated MSAVI value is greatly showed difference of bare soil.

Bat NDVI value vegetation map is poorly showed deference bare soil and vegetation.

MSAVI index is greatly sensing of bare dry

soil line. The index value (MSAVI) and (NDVI)

figure 10. Compare MSAVI and NDVI value is is

MSAVI values mean is too high.

To results MSAVI index is suitable in dry and

bare soil.

Figure 7. Vegetation map MSAVI of Bayandalai sum Figure 6. True color combination of Bayandalai sum

2006

Figure 8. Vegetation map NDVI of Bayandalai sum

Figure 10.Trend NDVI and MSAVI value of Bayandalai sum

Figure 9. Vegetation mapPVI of Bayandalai sum

http://www.bolor-toli.com/index.php?pageId=10&go=1&direction=mn-en&search=calculate



-16-

Soil line of Bornuur sum

Bornuur sum in Tuv province selected to determine soil line, because it has densely covered

vegetation from comparing ground truth and satellite data. Using of RED and NIR channel of landsat

data 2006, 2009 and 2010 to obtain soil line using. (Ficture 11-13)

Vegetable covers reflectance means throw the

soil line sum parts accumlating is very. Dispersanse

density and distance of soil line. RED is too sensing

fower of clean vegetation mean of reflectance is very

low value. NIR is greatly sensing of clean vegetation,

and mean of reflectance is very high value.

Using of 2006, 2009 and 2011 Landsat

satellite data calculated MSAVI, NDVI map of obtain of vegetation map. Calculated PVI using

of soil line. (Figure 15-17)

Figure 11. Soil line of Bornuur sum 2010 Figure 12. Soil line of Bornuur sum 2009

Figure 13. Soil line of Bornuur sum 2006

Figure 15. Vegetation map NDVI of Bornuur sum

2010

Figure 17. Vegetation map PVI of Bornuur sum Figure 16.Trend NDVI and MSAVI value of Bornuur sum

Figure 14. True color combination of Bornuur sum




-17-

In the figure show NDVI, MSAVI, PVI index. This figure show that NDVI index was sensed

vegetation well and it was high value. Results vegetation cover land calculate NDVI index.

In this results, NDVI value is high and greatly sensing vegetation land cover to compare MSAVI

and NDVI.

V. CONCLUSION

Bayandalai sum‟s vegetation is lowly, soil is high. It shows the ground truth is very nearly in soil

line. In this results, MSAVI value is high and greatly sensing dry bare soil to compare MSAVI and

NDVI. Steppe zone is suitable compared MSAVI.

Bornuur sum‟s vegetation is high, soil is lowly. It shows the ground truth is distant in soil line.

Suitable compared NDVI. In these results, NDVI value is high and greatly sensing vegetation land cover

to compare MSAVI and NDVI. Vegetation land cover is suitable compared NDVI.

VI. REFERENCES

D.Amarsaikhan, M.Ganzorig, M.Saandari, Ts.Adiyasuren, 2006 “Зайнаас тандах судлал,

газарзүйн мэдээллийн системийн зарчмууд”

Ch.Gonchigsumlaa 2008 “Хөрс судлал үүсэл, тархалт, ангилал”

D.Dorjgutuv, N.A.Nogina, K.A.Upimtseva, “Бүгд найрамдах Монгол ард улсын хөрсний

зураг” хөрсний атлас 1980

N.Enkhjargal 2010 “Determination of moisture in the southern slopes of the khangai range in

mongolia using remotely sensed data”

Ph.D Brigitte Leblon “Soil and vegetation optical properties”

Chris Banman “Remote Sensing of Vegetation and Soil” Dec. 2001

http://glovis.usgs.gov/

http://landsat.gsfc.nasa.gov/about/landsat5.html

Figure 18. Trend NDVI and MSAVI value of Bornuur sum

http://glovis.usgs.gov/

http://landsat.gsfc.nasa.gov/about/landsat5.html


-18-

ГЭРЛИЙН УУР АМЬСГАЛЫН ХАРАКТЕРИСТИКУУДЫГ СУДАЛСАН ДҮНГ АГААРЫН

БОХИРДОЛЫН ДЭВСГЭРИЙГ ҮНЭЛЭХЭД АШИГЛАХ АСУУДАЛД

Проф. Б.Доржсүрэн Монгол Улсын Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль

Материалын Технологийн Сургууль

Физикийн салбар

E-mail: [email protected], [email protected]

Abstact We have been studying parameters of light-climate on the Mongolian territory during

last 25 years. The evaluation problems of background air pollution‘s of the cities and daily,

monthly, yearly course and there regime of natural illumination or lighting quantity of the

horizontal earth surface on the terrirory of Mongolia was discused in this article. The value of

brightness of sky and natural illumination and on transmisson coefficient (τ) dependence was

determined on object visibility, also we stadied light-climate parameters influence to the big

cities, possibility of evaluation for air pollution, also was included in this study some results of

air pollution effects for the big cities according to the satellite information. Study results were

compared to the resultts of study in some counties.

Түлхүүр үг: Агаарын бохирдол, байгалийн (Е), нэвтрүүлэх коэффициент (τ) үнэлгээний

тодорхойломж\

I. ОРШИЛ

Дэлхийн томоохон хотуудад агаарын бохирдлын шийдсэн туршлагаас үзэхэд 1-рт: шинжлэх

ухааны комплекс судалгааны үр дүн 2-рт: үйлдвэрлэл бизнесийн бүтээлч ажиллагаа 3-рт: сургалт,

танин мэдэхүйн цогц арга хэмжээ гэсэн гурван тулгуур асуудлыг холбосон өвөрмөц хөтөлбөр,

мастер- төлөвлөгөө зохиож үе шаттай шийдвэрлэдэг юм байна. Шинжлэх ухааны комплекс

судалгаа гэхэд л хот байгуулалтын зөв төлөвлөлтийн оновчтой судалгаа хийж хэрэгжүүлэх (энд

асар олон асуудал орно), тус хотын астро болон гэрлийн мөн цаг уурын уур амьсгал, газар зүйн

байршлын онцлог, нар салхины нөөц ,чиглэл, агаарын тунарал түүний хөдлөл зүй зэрэг олон

хүчин зүйлийг судлах орчин үеийн тоног төхөөрөмжөөр тоноглосон иж бүрэн лаборатори,

ажиглалтын станц олныг байгуулж хяналт, үнэлгээ, мэдээллийн сан, сүлжээг байгуулах ялангуяа

хиймэл дагуулын нарийвчлал сайтай мэдээг боловсруулан үнэлгээ, урьдчилан сэргийлэх арга зүйг

ашиглах, шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэл, сургалтын байгууллагуудад хийж буй судалгааны үр дүнг

нэгтгэн асуудлыг уялдаатай цогц байдлаар авч үзэж төр, засгийн хэмжээнд ойрын ба хэтийн

бодлого боловсруулж өгөөжтэй арга хэмжээ авах шаардлагатай гэж үзэж байна.Энэ асуудалд

шинжлэх ухааны талаас авч үзэх асуудлын нэг нь бидний энэхүү өгүүлж буй сэдэв юм. Энэ

асуудлыг анх удаа энэхүү өгүүлэлд хөндөн зарим үр дүнг орууллаа.

Аливаа газар орны нутаг дэвсгэр дэх байгалийн гэрлийн энергийн нийт нөөц нь тэр районы

гэрлийн уур амьсгалыг тодорхойлох бөгөөд үндсэн параметр нь тухайн газар нутгийн хэвтээ ба

янз бүрийн чиглэлийн босоо гадаргын байгалийн шууд /Es/ , сарнисан /Ед/ ба нийлбэр /ЕQ/

гэрэлтүүлэлт, гэрэлтүүлгийн хэмжээ, түүний горим, астрофизик, геофизик, цаг уурын хүчин

зүйлүүд болно. Байгаль орчны бохирдлын ба экологийн тэнцвэрийн тулгамдсан олон асуудлыг

шийдвэрлэхэд гэрлийн уур амьсгалын параметруудыг тухайн нутагт тодорхойлсон дүн, онол

практикын их ач холбогдолтой. Энэ асуудлаар бид сүүлийн 20 гаруй жил судалгаа хийж нэг

сэдэвт бүтээл, 10 гаруй тайлан, зөвлөмж ба 100 гаруй эрдэм шинжилгээний өгүүлэл хэвлүүлээд

байна [1.4.7.8 гэх мэт]. 1980-аад оноос энэ асуудлыг дэлхийн олон улс орнууд эрчимтэй судалж

практик хэрэглээнд ашиглахад онцгой анхааран ЮНЕСКО-ийн Олон Улсын Гэрэлтүүлгийн

Коммис /ОУГК/ гэдэг байгууллага эрхлэн дэлхий дахинд “Байгалийн Гэрэлтүүлгийн Түвшинг

Хэмжих Олон Улсын Жил” (IDMP) [2,3] хөтөлбөрийг 1991 оноос эхлэн 5 жил тутамд

хэрэгжүүлж 2006 онд олон улсын хөтөлбөрт дэлхийн 40 гаруй орон оролцож судалгаа хийжээ.

Үүнд дэлхийн хиймэл дагуулын мэдээлэлийг өргөн ашигласан байна. Хүний амьдрал, үйл

ажиллагаанд байгалийн гэрэл нь эрүүл ахуй, гоо зүйн, эдинй засгийн зэрэг олон талын ач

холбогдоолтой учраас газрын гадаргын байгалийн гэрэлтүүлгийн тухайн өгөгдпхүүнийг

экологийн үнэлгээ, агаар, орчны бохирдлын дэвсгэрийг тогтоох, хот байгуулалт, барилгын зураг




-19-

төсөл, анагаах ухаан, биологи, хөдөө аж ахуй, эрчим хүч хэмнэх, нарын төхөөрөмж болон эрүүл

ахуйн норм, норматив зохиох зэрэг практикийн олон салбарт үр дүнтэй ашиглаж байна[4-8,10,12-

15]. Манай орны томоохон хотууд ялангуяа нийслэл Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлын

асуудал олон жилийн турш яригдаж байгаа, цогц байдлаар иж бүрэн шийдвэрлэлвэл зохих

тулгамдсан асуудал болоод байгаа билээ. ШУТИС-ийн хэсэг эрдэмтэдийн зохиосон Улаанбаатар

хотын экологийн карт [9] нь бүх төрлийн бохирдуулагч эх үүсвэрүүд, үйлдвэрлэлээс гарч буй

бохирдлын тархалт, түвшинг тогтоож өгсөнөөс гадна хотын хүрээлэх орчны төлөв байдалд

үнэлгээ өгөх, түүний динамикийг тогтооход цаг хугацааны, эталон болж байгаагаараа агаарын

бохирдлын үнэлгээ хийхэд ач холбогдолтой болжээ. Сүүлийн үед дэлхийн томоохон хотуудын

агаар, ус, хөрсний бохирдлыг бууруулах, ангилах, урьдчлан сэргийлэх асуудлыг дэлхийн хиймэл

дагуулын мэдээ болон байгалийн шинжлэх ухаануудын нэн шинэ багаж судалгааны үр дүнгээр

үнэлж стратеги тактикийн бодлого боловсруулж үе шаттайгаар цогц байдлаар шийдэж байна.

ОХУ,Япон, Франц, АНУ зэрэг орнуудад гэрлийн уур амьсгалын параметруудын судалгааны үр

дүнгээр бохирдлын дэвсгэр (фон) түүний динамикийг үнэлэх цоо шинэ судалгааг хийсэн байна.

Энэ судалгаанууд нь голчлон агаар мандал дахь бохирдуулагч бодисын тархалтын диффуз

коэффициент, тархалтанд сарниах үзэгдлийн үүрэг, бохирдлын ерөнхий дэвсгэр (фон)-ийг

үнэлэхэд чиглэгдсэн байна [10].

II. СУДАЛГААНЫ АРГА ЗҮЙН ТУХАЙД

Бид 1978 оноос эх газрын эрс тэс уур амьсгалын өвөрмөц нөхцөлд оршдог. Монгол орны

нутаг дэвсгэрийн газрын хэвтээ ба янз бүрийн чиглэлийн босоо гадаргын байгалийн гэрэлтүүлэлт,

гэрэлтүүлгийн хэмжээг тодорхойлох арга зүй [11]-г боловсруулж судалгаа хийж байна. Тухайн

газар нутаг, том хотуудын дэвсгэр нутаг дэх байгалийн гэрэлтүүлгийн горимын онцлог болон

агаарын бохирдлын дэвсгэр (фон)-ийг үнэлэхэд байгалийн гэрэлтүүлэлт, гэрэлтүүлгийн хэмжээнд

том хотын нөлөөг судлах судалгааг саяханаас дэлхийн улс орнууд хийж байна. ОУГК-оос зохион

байгуулдаг байгалийн гэрэлтүүлгийн түвшинг хэмжих олон улсын жил /БГТХОУЖ/-ийн 2001,

2006 оны хөтөлбөрүүдийн хүрээнд ийм ажил хийгдсэн ба 2006 онд зохион байгуулсан хөтөлбөрт

дэлхийн хиймэл дагууллын мэдээллийг өргөн ашиглажээ [3]. Энэ асуудал нь том хотуудын

амьдралын нөхцөл, хүний олон талт үйл ажиллагаанаас хамаарч байдаг, агаар мандлын

булингартлын дэвсгэрийг үнэлэх нэг арга болж дэлхийн улс орнуудад хэрэглэж байна. Бид энэхүү

ажилд ОХУ-ын эрдэмтэн Г.Э.Олинский нарын боловсруулсан арга зүйг [12] ашиглав. Энэ аргын

ерөнхий зарчим нь том хотын үйлдвэр, ахуй, зам тээвэр, хүний үйл ажиллагаанаас хамаарсан

хаягдал, бохирдол, утаа тоосоор үүсдэг бохирдлын компонентууд нь нарны шулуун цацрагийн

эрчмийг бууруулснаар байгалийн гэрэлтүүлгийн гол параметр болох шууд /ЕS/, ба нийлбэр /ЕQ/

гэрэлтүүлгийг бууруулдаг үндсэн зүй тогтлыг үндэслэж том хот ба хотын гаднах нутгууд (хөдөө,

тосгон)-д нэгэн зэрэг хэмжилт хийж үр дүнг харьцуулан боловсруулах, эсвэл цаг уурын станцын

ба актинометрийн мөн үүлний олон жилийн ажиглалтын материалд статистик боловсруулалт

хийж агаарын бохирдлын дэвсгэр (фон)-ийг үнэлэх асуудал юм. Энэ зорилгоор бохирдлын

дэвсгэр (фон)-ийг үнэлэх итгэлцүүр болгон нэвтрэлтийн коэффициентыг =pm томъѐогоор

тодорхойлдог байна. Бид том хот Улаанбаатар хотын төвд (МУИС-ийн Геофизикийн Судалгааны

Төвийн ажиглалтын талбайд) 1988-1998 онд, агаарын бохирдол багатай хөдөө тосгон Хужиртад

1988-1997 онуудад хэмжсэн байгалийн гэрэлтүүлэлтийн ба цацрагын материал ашиглав.

III. 2.СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮН, ХЭЛЭЛЦҮҮЛЭГ

Өнөө үед дэлхий дахинд уур амьсгал, хүрээлэн буй орчны төлөв байдлын өөрчлөлт болон

дэлхийн агаар мандлын хувьд гарч буй өөрчлөлтүүд (озоны давхрагын гэмтэл, хүлэмжийн

эффект, агаарын бохирдол гэх мэт) тэрчлэн дулаарал, экосистемийн хувьсал зэрэг нь хүний үйл

ажиллагаанаас болсон хортой нөлөөтэй холбоотой байна. Орчин үед Монгол улсын XXI зууны

тогтвортой хөгжлийн чиг хандлагыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй тодорхойлж буй энэ түүхэн

үед том хотын экологийн судалгааны нэг үндсэн асуудал болох том хотын (ялангуяа Улаанбаатар

хотын жишээн дээр) агаарын бохирдлын асуудлыг сүүлийн жилүүдэд янз бүрийн түвшинд авч

үзэж буй өнөө үед бохирдлын ерөнхий дэвсгэр (фон)-ийг шинжлэх үхааны судалгааны дүнгээр

зөв тогтоож өгвөл стратеги, тактикийн зохистой бодлого хэрэгжүүлэхэд ач холбогдолтой гэж

үзэж байна. Сүүлийн жилүүдэд Москвагийн УИС-ын цаг уурын оргилд хотын төвд (Москва

Лениний уул) ба хотын гаднах (С.Н.Небольсиний нэрэмжит Собакина дэхь станц)-д гэрлийн уур

амьсгалын параметруудыг хэмжсэн хэмжилтийн дүнг жишин бохирдлын дэвсгэр (фон)-ийг

үнэлэх, шилжих коэффициентуудыг гаргажээ. Энд ашигласан арга зүйгээр бид төстэй судалгаа


-20-

хийж гаргасан үр дүнг Москва, Ленинград (ОХУ), Монреаль (Канад), Японы томоохон хотууд

[13]-д хийсэн төстэй судалгааны дүнтэй харьцуулж анализ хийв. Агаарын бохирдол ихтэй том хот

Улаанбаатар хот (1988-1998 он) агаарын бохирдол багатай хөдөө тосгон болох Хужиртад ( 1988-

1997 он) хэмжсэн хэмжилтээр байгалийн гэрэлтүүлгийн зарим параметруудыг тодорхойлсон дүнг

1 ба 2 дугаар хүснэгтээр харуулав.

Хүснэгт 1

Улаанбаатар хотын дэвсгэр нутагт улиралын гол саруудад үүлшлийн бодит нөхцөлд хэмжилтээр

тодорхойлсон газрын хэвтээ гадрага дэх байгалийн шууд /ЕS/ ба сарнисан /ЕД/ гэрэлтүүлэлтийн өдрийн явц

(клк).

Сар Е

Өдрийн цагууд

6 8 10 12 14 16 18

I

ЕS ,

Ед

-

0.4

1.3

7.0

11.5

13.7

14.6

9.0

10.8

0.9

1.6

-

IV

ЕS ,

Ед

1.7

3.3

12.2

14.5

31.1

23.7

33.8

25.3

29.5

22.0

10.8

13.4

1.0

2.4

VII

ЕS ,

Ед

3.2

6.4

18.3

15.0

29.5

21.5

29.0

22.6

20.9

21.4

10.3

16.0

2.1

7.1

X

ЕS ,

Ед

-

4.9

6.4

21.3

14.7

23.6

16.8

19.5

13.5

0.6

5.3

-

Хүснэгт 2

Хужирт орчмын дэвсгэр нутагт улиралын гол саруудад үүлшлийн бодит нөхцөлд тодорхойлсон газрын

хэвтээ гадрага дэх байгалийн шууд /ЕS/ ба сарнисан /ЕД/ гэрэлтүүлэлтийн өдрийн явц (клк).

Сар Е

Өдрийн цагууд

6 8 10 12 14 16 18

I

ЕS ,

Ед

-

0.5

1.1

9.1

9.0

17.6

11.7

11.6

8.6

1.1

1.4

-

IV

ЕS ,

Ед

2.1

3.1

14.7

4.6

37.6

21.9

41.2

24.7

36.9

21.0

13.6

13.0

1.3

2.0

VII

ЕS ,

Ед

3.9

7.0

20.1

14.3

30.4

20.4

32.7

21.9

30.0

20.7

11.2

15.3

2.2

2.9

X

ЕS ,

Ед

-

5.1

5.0

22.4

11.4

25.3

13.2

23.7

10.7

0.9

4.7

-


-21-

1 ба 2-р хүснэгтээс үзвэл Улаанбаатар хотод 11-р сараас 4-р сар хүртэл шууд

гэрэлтүүлэлтийн утга Хужирт орчмын дэвсгэр нутгынхаас багасаж харин сарнисан

гэрэлтүүлэлтийнэ утга ихсэж байгаа зүй тогтол тод харагдана. Энэ нь агаарын бохирдлын дэвсгэр

(фон)-ийг гэрлийн уур амьсгалын параметрүүдын харьцуулсан утгаар тодорхойлох боломжтой

болохыг харуулна.

Нөгөө талаар гэрэлтүүлгийн хэмжээг “трапецын” аргаар тодорхойлоод улирал бүрээр

харьцуулж үзэхэд Улаанбаатар хотод өвлийн улиралд гэрэлтүүлгийн хэмжээ хаврын улирлынхаас

ЕS –ийн хувьд 2.0 дахин, зуныхаас 2,3 дахин, намрынхаас 1.6 дахин бага ЕД-ийн хувьд

хаврынхаас 1.5 дахин, зуныхаас 1.7 дахин, намрынхаас 1.2 дахин багасаж байгаа нь агаарын

бохирдлын фоныг байгалийн гэрэлтүүлгийн хэмжээний горим ба нөөцөөр үнэлж зүй тогтлыг

тооцох боломжтой гэх үндэстэй байна. Байгалийн гэрэлтүүлэлт ба ультра ягаан цацралд

нэвтрэлтийн коэффициентаар горим нь тодорхойлогддог агаарын тунгалаг чанар их нөлөө

үзүүлнэ. Өөрөөр хэлбэл, тухайн газар нутгийн байгалийн гэрэлтүүлгийн параметрүүдыг

тодорхойлсноор бохирдлын фоныг үнэлэх итгэлцүүр болгож нэвтрэлийн коэффициентийг

тодорхойлж үнэлгээ өгдөг байна [12,13]. Энэхүү ажилд нэвтрэлтийн коэффициентийг =pm

томъѐогоор тодорхойлов. Үүний m – агаарын зузааны масс, p – агаар мандлын төлөвөөс

хамаардаг байгалийн гэрэлтүүлэг ба тэнгэрийн яркостыг тооцсон коэффициент бөгөөд

( / )Q Zp f E E

(0.33 0.66 )ZE E Sin гэж олно. Үүнд EQ – гадаргын гэрэлтүүлэлт, EZ –

зенит (оройн цэг) дэх гэрэлтүүлэлт ба эдгээрийг тусгай стандарт ба [12]-аас авна. Нэвтрэлтийн

коэффициент нь аливаа биет зүйлийн (юмны) харагдах зэргийг үнэлдэг хэмжигдsэхүүн юм

[12,13]. Олон улсын стандартаар =0.9 хүртэл бол маш сайн, 0.8 бол сайн, 0.7 хүртэл байхыг муу

харагдац гэж үнэлдэг. Улаанбаатар хотод 1988-1998 онуудад “БТББ- 2М” багажаар хэмжсэн

хэмжилтээр үүлшлийн бодит нөхцөлд газрын хэвтээ гадрагын байгалын гэрэлтүүлгийн

параметруудыг судалсан дүнг ашиглаж -г бодоход XI–II сард 0.62, III-VI сард 0.75, VII-X сард

0.8 гарч байгаа ба үйлдвэр байхгүй, хүний нөлөө харьцангуй бага хөдөө тосгон болох Хужиртад

1988-1994 онд хэмжсэн хэмжилтийн дүнг ашиглан мөн Е-ийн параметруудыг тодорхойлоод -г

бодоход XI-II сард 0.81, III-VI сард 0.84, VII-X сард 0.85-0.91 гарч байгаа нь өвлийн цагт

Улаанбаатар хотод агаарын бохирдол их байгааг харуулах төдийгүй ер нь жилийн туршид

Хужиртаас бохирдлын зэрэг их байгааг үзүүлнэ. Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлын бүтэц,

агаарын химийн найрлагын аль компонент нь их байгааг энэ үзүүлэлт гаргахгүй зөвхөн аль

саруудад ямар улиралд байгалийн гэрэлтүүлэлтийн параметрууд буурч ихсэж байгаагаар нь

бохирдлын дэвсгэр (фон)-ийг үнэлж болохыг л харуулна. Сүүлийн үед дэлхийн хиймэл дагуулын

судалгаагаар бодит ба идеал агаар мандал дэх байгалийн гэрлийн сарнил, шингээлт, туйлшралыг

хэмжиж агаар мандлын бохирдлын зэрэг, аэрозолийн ба фрактал бүтцийг судлах хэмжилтүүд

хийж байна [14]. Мөн спекторфотометр, люменограп, дэлгэцлэх компьютерийн систем зэрэг

багажуудыг АНУ-н Флорида дахь Нарны эрчим хүчний хүрээлэнд эрдэмтэн Мак Клюний [15]

удирдлагаар зохион бүтээж ашиглаж байна. Эдгээр нь цаашид нарийвчлан авч үзэх шаардлагатай

судалгааны нэг чиглэл болно. Дэлхийн хиймэл дагуулын мэдээгээр нарны гэрлийн тогтмол

(E0=136-137000лк)-ийн утгыг яг тухайн дэвсгэр нутгын агаар мандлын хил (бодит ба идеал агаар

мандлын зааг) дээр тодорхойлох замаар бохирдлын дэвсгэр (фон)-ийг үнэлэх мэдээ сэлтийг гаргах

тухай Дэлхийн Цаг Уурын Байгууллагаас 2004 оны WMJ-2004 мэдээлэлд өгүүлжээ. Энд ихэвчлэн

хиймэл дагуулын мэдээ ашиглах бөгөөд энэ асуудлыг бид цаашид судлах шаардлагатай гэж үзэж

байгаа ба ажлын зарим мэдээлэлүүдийг боловсруулж эхлээд байна.

IV. ДҮГНЭЛТ

1.Гэрлийн уур амьсгалын судалгааны дүнг ашиглаж том хотын агаарын бохирдлын дэвсгэр

(фон)-ийг үнэлэхэд

Байгалийн гэрэлтүүлэлт ба гэрэлтүүлгийн хэмжээ, түүний горимд том хотын үзүүлэх

нөлөөгөөр

Байгалийн гэрэлтүүлгийн вариацын коэффициентээр

Байгалийн гэрэлтүүлэг ба нэвтрүүлэх коэффициентээр

Сансрын хиймэл дагуулын мэдээгээр тухайн нутаг дэвсгэр ба том хотуудад нарны

гэрлийн тогтмолын утгыг тодорхойлсон үр дүнгээр үнэлэх боломжтой


-22-

2.Улаанбаатар хотод хэвтээ гадарга дахь байгалийн шууд (ЕS) гэрэлтүүлэлтийн утга хөдөө тосгон

болох Хужирт дах ЕS –ийн утгаас XI сард 23-29%, XII сард 37-42%, I,II сард 30%, /8-12 цагт/-аар

бага байна. Хавар намрын улиралд үдээс хойш /14-16 цагт/ Хужиртын район дэх ЕS –ийн утга

Улаанбаатар хотынхтой ойролцоо буюу зарим тохиолдолд бага зэрэг ихэссэн үзүүлэлт гарав.

Энэ нь тухайн нутгын газар зүйн байрлал, тэр нутагт нарны үзэгдэх байдалтай холбоотой,

өөрөөр хэлбэл аэсрофизикийн ба геофизикийн хүчин зүйлтэй холбоотой гэж үзэв.

3.Сарнисан гэрэлтүүлэг (EД)-ийн горимын хувьд Улаанбаатар хотод X-III сард Хужиртынхаас

дунджаар 24-35% -аар ихэссэн зүй тогтол ажиглагдав. Дээрхи үзүүлэлтүүд нь Улаанбаатар

хотод өвөл, хаврын саруудад бохирдол их байдгыг харуулна. Улаанбаатар хотын оршин буй

газар зүйн нөхцөл байдлаас үүдэн өвлийн улиралд температурын урвуу инверсийн нөлөөгөөр

хотын төв хэсэгт утаа, тоос их хуримтлагдаж байна.

4.Үүлшлийн бодит нөхцөлд -ийн утга Улаанбаатар хотод XI-II сард 0.62, III-VI сард 0.76, VII-X

сард 0.81 харин Хужиртад дээрхи саруудад харгалзан 0.81, 0.83, ба 0.86-0.92 байна.

5.Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлын динамикийг тогтоох, бууруулах, хянах, үнэлэх цогц арга

хэмжээ боловсруулахад энэхүү судалгааны арга зүй, үр дүнг ашиглах боломжтой.

Холбогдох ном, хэвлэл

Холбогдох зохиол, бүтээлийг ишлэл авсан дарааллаар бичсэн болно.

[1]. Б.Доржсүрэн. Исследование светового климата в некоторых районах Монголии. Диссертация

ученой степени кандидата физико-математических наук. НИЦГ при МоГУ и АН Монголии. УБ,

1992, 178с., (на русском языке)

[2]. Mc Cluney.R and Kendrick.J.D “International Daylight Measurement Year” Proceeding Conference.

Long-Beach., Califorina. USA. November , 1986, pp.3-8

[3]. World network of Daylight Measurement Programe (C.I.E./W.M.O IDMP) Report ¹1, IEA-SHCP-

17E-2. August. 1994 and Report ¹3, IEA-SHCP-21E-3 Sep. 2001

[4]. Б.Доржсүрэн. Байгалийн гэрэлтүүлгийн түвшинг хэмжин салбар дахь олон улсын хамтын

ажиллагаа. МУТИС, ЭШБ, N3/25,1996. x146-152

[5]. Труды II и III Всесоюзной конференции по световому климату М., 1976 и 1992

[6]. Евневич Т.В., Никольская Н.П., Янишевский Ю.Д., Луцько Л.В., Рекомендации по учѐту

светового климата при проектировании естественного освещения. М., Научные труды НИИСФ,

N5 (68), 1992.

[7]. Б.Доржсүрэн. Светоклиматические характеристики в различиных районах Монголии при

резкоконтинентальных условиях климата. Научные труды I международной научной

конференции “Проблемы ноосферы и устойчивого развития”, N1, 1996, с.142-148, Санкт-

Петербург, РФ.

[8]. Б.Доржсүрэн, Д.Ганбаатар, Н.Түгжсүрэн, Г.Батсүх. Үндэсний барилгын норм ба дүрмийн II

хэсэг, IV бүлэг “Байгалийн ба зохиомол гэрэлтүүлэг, гэрлийн уур амьсгал”-ийг боловсруулж

практикт хэрэглэх асуудал, ШУТИС, ЭШБ, N3/49, х.320-333, 2002.

[9]. С.Батмөнх, Ш.Гарьдхүү нар Улаанбаатар хотын экологийн карт. /Техник технологийн шинэ

бүтээл/. Шинжлэх ухаан технологи сэтгүүл. N3/2004. УБ., х4-11


-23-

[10]. Архитектурная физика. Под.ред.проф.Н.В.Оболенского. М., Стройиздат., 2001.

[11]. Б.Доржсүрэн, Д.Халтар, Методика научно-исследовательской работы по теме “Изучение

естественной освещенности земной поверхности и количества освещения на территории МНР”,

МУИС-ийн хэвлэл, 1988.35х.

[12]. Олинский Г.Э.Влияние большого города на естественную освещенность. Ж., “Геофизика”

М., 1992, т. 2. вып. 3-4.

[13]. Климат Москвы. Монография. М., Изд-во МГУ.2002.158с

[14]. Проблемы физики атмосферы. Научные труды СПбГУ. Том. 2., 1999., Изд-во СПбГУ. РФ.

[15].Mc Cluney R. “Statement of Goals and Purpose for CIE Internatianal Daylighting Year”. Drafft, 3

march 1993. USA.


-24-

REMOTE SENSING APPROACHES FOR DROUGHT MONITORING IN MONGOLIA

M.Erdenetuya (PhD), D.Bulgan Environmental Information Center

Email: [email protected], [email protected], [email protected]

Abstract The Mongolian climate and geography, coupled with its economic and social structure,

account for its considerable vulnerability to natural disasters over whole year.

Use of NOAA/NDVI data for drought monitoring in Mongolia has been started since 2005 at

National Remote Sensing Center (NRSC) and its estimation technology expanded by TERRA and

AQUA satellite MODIS/NDVI, NDWI and NDDI data with spatial resolution of 500 m from 2010

and developed related methodology and technology for monitoring and mapping of drought

condition over Mongolia.

In this paper have been included some remote sensing based drought indices estimating

drought situation over Mongolian pasture land.

Key words: drought monitoring, RSDI, NDWI, NDDI.

I. INTRODUCTION

Drought is the single most important weather-related natural disaster. Its impacts on society result

from the interplay between a natural event (less precipitation than expected resulting from natural

climatic variability) and the demand people place on water supply.

Recent droughts in Mongolia and the resulting economic and environmental impacts and personal

hardships have underscored the vulnerability of all societies to this "natural" hazard.

Satellite data processed into Normalized Difference Vegetation Indices (NDVI) can be used to

indicate deficiencies in rainfall and portray meteorological and/or agricultural drought patterns both

timely and spatially, thus serving as an indicator of regional drought patterns. NDVI is a measure or

estimate of the amount of radiation being absorbed by plants.

Unlike earthquake, drought always has a slow onset, which is quite observable, but its

consequences are quite immeasurable for Mongolia during coming winter “dzud” condition. Many

drought indices have been used over the globe to monitor drought and in case of Mongolia the drought

estimation indices have been developed and applied. For example, the Remote Sensing Drought Index

(RSDI, 2005) based on long term NOAA/NDVI data and Normalized Difference Drought Index (NDDI)

based on MODIS/NDVI and NDWI data being used for estimation drought condition in Mongolia.

II. STUDY AREA

While the satellites are covering whole territory of Mongolia, there are needs to monitor over all

Mongolia and estimating and mapping drought condition and informing the facts to the Ministry of

Nature Environment and Tourism, National Agency of Emergency Management (NEMA) and other

related organizations and to the aimags.

A. B.





-25-

Figure 1. RSDI (A) and NDDI (B) maps of Mongolia

III. USED DATA AND METHODS

The drought estimation methodology using long term NOAA – NDVI data was developed in 2005

(M.Bayasgalan, 2005) and this technology was upgraded and applied by MODIS data.

Each TERRA and AQUA satellites with MODIS sensor are covering Mongolian territory 2 times a

day. The MODIS sensor has 36 channels with 250m, 500m and 1 km spatial resolution and generates

some standard products such as, cloud mask, NDVI, snow and fire hot spot. The drought products are

generated based on NDVI and NDWI.

IV. NORMALIZED DIFFERENCE VEGETATION INDEX (NDVI)

The NDVI formula in particular was originally termed the VI (Vegetation Index) and devised by

Rouse et al. in 1973 and applied to Landsat MSS data (Tucker 1979).

NDVI = (IR - R) / (IR + R) (1)

The intensity or digital number (DN) value, of each visible red band is subtracted from the infrared

band on a pixel-by-pixel basis. That value is then divided by the sum of the two. The result of NDVI is a

theme consisting of continuous floating-point data that ranges from -1 to 1. Floating point data includes

decimal and negative values.

In the case of AVHRR and MODIS data, the Near Infrared Layer is Band 2 and the Visible Red

Layer is Band 1 (AVHRR & MODIS). The near infrared band of the spectrum emphasizes the contrast

between vegetation and water. In the Visible Red Layer, vegetation appears darker than man-made

structures.

NDVI = (Band 2 - Band 1) / (Band 2 + Band 1) (2)

V. REMOTE SENSING DROUGHT INDEX (RSDI)

The Remote Sensing Drought Index (RSDI) was developed based on 10 daily long term global

coverage of NOAA/NDVI (M.Bayasgalan, 2005) 8km coarse resolution data and applied for Mongolia.

RSDI = (NDVIcur – NDVImin) / (NDVImax – NDVImin) (3)

Here, NDVIcur – current 10 daily NDVI image

NDVImin – long term minimum NDVI image

NDVImax – long term maximum NDVI image

VI. NORMALIZED DIFFERENCE WATER INDEX (NDWI) AND NORMALIZED

DIFFERENCE DROUGHT INDEX (NDDI)

The Normalized Difference Water Index (NDWI), which is calculated from the 500 meter near-

infrared (NIR) and shortwave-infrared (SWIR) data from the Moderate Resolution Imaging

Spectroradiometer (MODIS) (Equation 4), is being investigated for large-area drought monitoring.

(4)

NDWI holds considerable potential for drought monitoring because the two spectral bands used in

its calculation are responsive to changes in the water content (SWIR band) and inter-cellular air spaces of

the spongy mesophyll layer of leaves in the vegetation canopy. As a result, NDWI is influenced by both

the desiccation and wilting of vegetation and may be a more sensitive drought indicator than traditional

remote sensing-based indices such as the Normalized Difference Vegetation Index (NDVI), which do not

account for changes in the vegetation's water content.


-26-

A new vegetation drought indicator, the Normalized Difference Drought Index (NDDI), is also

being researched. The NDDI combines information from both the NDWI and NDVI data derived from

MODIS as shown in equation 5.

(5)

Initial research investigated the potential of the NDDI, NDWI, and NDVI for drought monitoring

over the Flint Hills region in eastern Kansas and northeast Oklahoma and the results were encouraging.

NDWI was found to be more sensitive that NDVI to the onset of drought conditions. NDDI was also

found to be more responsive and have wider dynamic range values than a simple NDVI-NDWI

differencing through drought periods.

VII. RESULTS AND DISCUSSIONS

The RSDI maps were calculated and the values ranged between -1 to +1 and the values are

classified in 5 categories such as, < 0.2 – severe drought, 0.2 – 0.4 – slight drought, 0.4 – 0.6 – normal,

0.6 – 0.8 – non drought good and > 0.8 – non drought very good summering condition.

Figure 2. RSDI maps of Mongolia

Based on 10 daily RSDI maps we tried to generate yearly drought map for whole territory of

Mongolia using remote sensing and GIS techniques.

Figure 3. Yearly drought map of Mongolia, 2009

In 2009, during growing season the summer condition of Mongolia can be estimated as droughty

or slightly drought condition in more than half territory (54.6%) and the severe drought condition

counted as 25.2% and only 20.2 percentage of whole country was estimated as none drought condition.


-27-

The NDDI map can be generated 10 daily based on daily NDVI and NDWI images obtained from

corresponding channels of MODIS data and its values are ranging between 0 to 100 and these values

were classified into 10 categories and nowadays we are not giving legends for the map as using in many

foreign countries.

According to the NDDI categories many countries use these values as, extremely wet, very wet,

moderately wet, slightly wet, wet, normal, dry, mild drought, moderate drought, severe drought and

extreme drought.

Figure 4. Three decades and monthly NDDI maps of Mongolia, July 2010

All above mentioned NOAA and MODIS products are served through www.icc.mn websites 10

daily based and at the same time information of these products are included in metadatabase at

http://geodata.mne-ngic.mn:8080/geonetwork/srv/en/main.home and in Disaster Information

Service as part of National Environmental database of Mongolia is included at http://geodata.mne-

ngic.mn/index_disaster.html websites.

VIII. CONCLUSIONS

Based on drought estimating experiences, the NRSC is willing to replace drought monitoring

techniques with use of coarse resolution RSDI maps by moderate resolution MODIS NDVI data from

2000 to 2010 for calculation of long term minimum and maximum NDVI data.

The NDDI is considering not only changes of vegetation and also its water contents using SWIR,

RED and NIR bands together.

The NDDI maps would be validated by ground measurements and need to be operationalized.

IX. REFERENCES

1. “Application of Perpendicular Drought Indices as a Dynamic Drought Monitoring Method”

Institute of Meteorology, University of Natural Resources and Applied Life Sciences (BOKU),

Vienna, Austria.

2. Bayasgalan M. “Drought monitoring in Mongolia”, Dissertation, UB 2005.

3. Huete A. and Didan K. “MODIS Seasonal and Inter-Annual Responses of Semiarid Ecosystems

to Drought in the Southwest U.S.A” Department of Soil, Water and Environmental Science

University of Arizona, U.S.A.

4. National Drought Mitigation Center (NDMC), USGS Center for EROS, USDA Risk

Management Agency (RMA), and High Plains Regional Climate Center (HPRCC)

http://www.drought.unl.edu/vegdri/experimental.htm

5. Tucker C.J. Red and Photographic infrared linear combinations for monitoring vegetation.

Remote sensing of Environment, 1979, Vol. 8, pp. 125-150.

6. Tucker C.J., Sellers P.J. Satellite remote sensing of primary production. Int. Journal of Remote

Sensing, 1986, Vol. 7, pp. 1395-1416.

http://www.icc.mn/

http://geodata.mne-ngic.mn:8080/geonetwork/srv/en/main.home

http://geodata.mne-ngic.mn/index_disaster.html

http://geodata.mne-ngic.mn/index_disaster.html

http://www.drought.unl.edu/vegdri/experimental.htm


-28-

7. Verdin J., Aguilar L., Brown J., Pedreros D., Budde M., and Rowland J., “Application of Remote

Sensing to Drought Monitoring”.


-29-

SUSTAINABILITY ASSESSMENT OF URBAN LAND-USE SYSTEMS : EVALUATING

IMPACT INDICATORS OF DARKHAN

Sodgerel Purevee Plant Science Agricultural Research Training Institute of Mongolian Agricultural University

Darkhan province, Mongolia E-mail:[email protected]

Abstract In order to implement successful strategies for urban development, decision makers should

integrate issues (social, environmental, economic) in the country. Indicator-based methodology

that seeks to achieve integration of all issues of sustainability has gradually evolved for this

purpose. This paper is concerned with establishing an indicator set and assessing the

sustainability of urban land use systems, using Darkhan City of Mongolia as a case study. The

aim of the study is to formulate sustainability indicators and criteria by Russian methods and

applying them to Darkhan´s land use system. The method highlights impact on water, soil and air

quality as most important environmental effects. Data on household condition, land use of socio-

economic effects are taken from official organizations such as the Land office, and

Meteorological office of the study area.

The methodology is useful for measuring, monitoring, assessing all issues of urban

sustainability as well as warning about the risk of lasting social, economic and environmental

damages regardless of type, location and scale level. It is hoped that the application of existing

methods will greatly accelerate the urban sustainability assessment learning process and improve

policy effectiveness.

Key words: sustainability assessment, indicator-based method, sustainability indicators, urban land use

system, Darkhan

I. INTRODUCTION

Damages include negative effects on the urban atmosphere and the reduction of urban water

supply, and thus lead to higher health risks and safety hazards, e.g. higher infectious diseases,

deterioration of biodiversity as well as lower worker productivity (United Nations, 2001). At the same

time as urban land use is used as a various dedication in a limited space, it has a well condensed and

sophisticated procedure of the possession and utilization. From the spatial view point, the land use is

understood to imply those human activities that can change the bio-geophysical conditions of land as

well as strongest impact on the environment worldwide (Helming.K, 2008) . Currently these problems

are major urban challenges in Mongolia.

Urbanization is growing rapidly due to changes of lifestyle in Mongolia. Today 80 % of the total

population lives in urban area (World Bank, 2000). There are number of serious problems in Mongolia,

particularly in secondary city such as Darkhan. The rapid growth and land mismanagement has led to a

environmental deterioration such as air and water quality and land degradation which negatively affect

living condition. Due to the population density and the intensity of economic and social activities, urban

land use consumes significant amounts of resources, produces waste and pollution, and degrades the

environment. Consequently, there is a demand for tools to find more sustainable solutions to decision

makers.

This paper looks at sustainability assessment of urban land use. There are various approaches

available for sustainability assessment of urban land use outside of Mongolia. On the basis of their

methodological foundations they can be categorized in three groups: environmental assessment methods,

life cycle assessment methods and sustainability indicator assessment methods. In Mongolia, Agenda 21

action program (MAP 21 report) committed about sustainable use and protection of Mongolia's precious

land resources. However, politically, there is a readiness to use the principles of sustainable development

for the planning and management of national development. Unfortunately, in practice, unsustainable

solutions are frequently offered that reflect the personal values of the urban planner or manager and not

the best practice in the sector.

The aim of the research is to analyse methods to assess the sustainability of urban land use in

Mongolia and to formulate and develop sustainability indicators and criteria for particular city.


-30-

II. SUSTAINABLE DEVELOPMENT

The need for sustainable development was first put forward in Rio de Janeiro in 1992, when 150

countries, signed the Action Plan for the 21st century - Agenda 21 - which defines the actions that are

necessary to address global environmental and social development problems (Āboliņa, 2005).

Sustainable development refers to a resource use that aims to meet human needs while preserving the

environment so that these needs can be met not only in the present, but also without compromising the

ability of future generations to meet their own needs (United Nations, 1987). It ties together concern for

the carrying capacity of natural systems along with the social challenges facing humanity.

The concept of sustainability or sustainable development is clearly the basis of sustainability

assessment which is being increasingly viewed as an important tool to aid in the shift towards

sustainability. However, this is a new and evolving concept and there remain very few examples of

effective sustainability assessment processes implemented anywhere in the world (Murray, Ray, &

Nelson, 2009).

III. SUSTAINABILITY ASSESSMENT

According to Pope et al.(2003), the aim of sustainability assessment is to ensure that plans and

activities create an optimal contribution to sustainable development. It is a tool that can help decision-

makers and policy makers decide what actions they should take and should not take in an attempt to

make society more sustainable.

In terms sustainability assessment, there are currently several methods available in use for the

evaluation of environmental impacts of buildings and urban development (Xing, Horner, El-Haram, &

Bebbington, 2009) but there is no single, robust methodology to assess all three dimensions (economic,

social and environmental) of urban development (Huang, Yeh, Budd , & Chen, 2009) ).

In the literature, sustainability assessment is generally viewed as a tool in the „family‟ of impact

assessment process, much attention has focused on environmental impacts assessment.

Sustainability assessment tools consists of indicators (Ness, Urbel-Piirsalua, Anderbergd, &

Olsson, 2007) which are ways to organize and systemize for making policy-making processes consistent,

transparent and end oriented.

Sustainability indicators have been identified as follows:

they are information units that specify the status of major systems;

they are the means for viewing the larger picture while viewing only a small part there of;

they show the direction in which a system is developing - better or worse or remaining the same.

(Āboliņa, 2005)

Several authors developed a framework for sustainability assessment, having already mentioned a

few, several models and integrated assessment techniques have been published and are available for use

(Gasparatos, El-Haram, & Horner, 2008; Wiek & Binder, 2005; Ness, et al., 2007; Singh, et al., 2009;

Walter & Stützel, 2009; Xing, et al., 2009) and extensive list of sustainability indicators have been

proposed by a number authors ( Milman & Short, 2008; Wiek & Binder, 2005; Hellström, Jeppsson, &

Kärrman, 2000; Shen, Jorge Ochoa, Shah, & Zhang, 2011; Murray, et al., 2009; Putzhuber & Hasenauer,

2010; Huang, et al., 2009; Xing, et al., 2009) addressing different main subjects.

IV. METHODOLOGY AND DATA.

Data was collected by aerial photographs, topographic maps and land use maps using GIS and

some available data (population density, land resources, air and water quality, soil pollution etc) from

official organizations such as Meteorology, Land administration, statistic using statistical analysis. When

analyze the data it used a simple inventory method to generate the input data for indicator.

This project examined indicator set of 17 natural-anthropogenic impacts which include geo-

morphological condition, land depression, water regime, soil quality, land resource, and industrial

activity and 14 main indicators formulated which are geological process, gully erosion, soil acidification,

land marshy, polluted land by heavy metal, organic matter, pesticides, wastes and gray water and land

degradation which is tested by Kravchenko (2006) in Kursk district included 8 cities of Russia. The

evaluation process is that each indicator has criteria and it starts with a score 3 to 1. The sum of the score

can be tracked against progress or deterioration.


-31-

To asses urban land quality by land use type (industry, transportation, residential area, built-up

area etc) Kochurav (2006) comprehensive methods (specifically of land use of Russia) as most universal

evaluation method which allowed to determine significant dependance of anthropogenic pressure on

correlation of different land use on concrete territory. For determination of degree of anthropogenic

modification (AM) of land is carried on base of classification units of land cadastre and there are expert

score system. Each land type according to its ecological state gets corresponding score, after which lands

are united in homogenous groups; form AM, minimal on land of natural units, up to maximum AM –in

the lands which are occupied by industry and transport (Kolbovskii, 2008).

In order to gives easily understandable result, several thematic maps created due to assessment.

The digital analysis was carried out using GIS and Image processing software (ArcGIS ver 9.3 and Erdas

Imagine ver 9.1). As a result of this study that to provide multi-dimensional assessments of complex

urban-environmental systems.

V. STUDY AREA

Darkhan is the second largest cities of Mongolia but is still less than one-tenth the population size

of the capital city, Ulaanbaatar. According to Planning and Development Collaborative International

(PADCO) 85 percent of the aimag‟s population live of which 86 percent lives in residential apartments in

Darkhan and most of the residents are young people. It is one of the intensive industrialization city with

high population densities in Mongolia. (Ganbold.Da, 2000; PADCO, 2005).

Figure 1. Map of Darkhan city (Translated from IWAS & UFZ, 2010)

VI. RESULT

Based on the indicators which developed by Kravchenko (2006), to calculate the value of each

indicator as shown (table 1). Table 1. Natural-antropogenic indicator system of urban land quality in Darkhan

Natural impacts value coefficient

Geology-geo-morphological condition

1. Surface slope :3° -7 ° 1 0.125

2. Depth of ravine :10-20m 2 0.100

3. Dense of ravine : less than 1 km 2 0.100

4. Mechanical components of ground soil: slight and medium clay 2 0.150

5. Depth of groundwater : 3 m-15 m 1 0.100

6. Gully erosion: active gully 1 0.050

7. Landslide and subsidence: No data

8. Coastal plain erosion: less than 10 m width 1 0.025

Soil and hydrological condition

9. Soil: lea and brown soil 1 0.050

10. Land degradation: Intensive, for little area 1 0.075

11. Infrequent flood out area : less than 10% 2 0.025

12. Flood out period: No data


-32-

13. Stagnant water and marshy land : Hard to dry 0 0.025

Microclimate condition

14. Protection from wind: Non protected area from gale 1 0.025

15. Pollution source located in town 0 0.025

16. Sunlit : ordinarily for all year 2 0.025

17. Aspect of slope: south slope 3 0.025

Main anthropogenic impacts value coefficient

1.Technogenic depression and sanitation

1. Technogenic depression: Less than 1-2 m 2 0.150

2. Surrounding by open mining: Local mining with little area 1 0.100

3. Potential of industry: High 0 0.150

4. Intensive of transportation: Intensity (more than 400 number/hour) 0 0.150

5. Sanitation : poor 0 0.050

6. Green cover : 15-20 % 3 0.100

2. Social welfare, human well-being and urban planning level

7. Population density: less than 5 thousand people/km2 3 0.150

8. Built-up area : More than 30 % 0 0.150

9. Water supply: Mixed system 3 0.025

10. Waste water treatment plant: Available WWTP 2 0.025

11. Sewage drain: available 2 0.025

12. Household heating system: Mixed (power plant and stokehold) 1 0.025

13. Hot water supplement: 0-40 % 0 0.025

14. Gas supplement: 0 0 0.025

As result of the assessment based on baseline condition of Darkhan, total value of both natural and

anthropogenic impact was 1.35. It is indicated that Darkhan is unsustainable and both of them affect

adverse impact in urban land use system in Darkhan. The main processes of bad consequences in land

resources are air and soil contamination, sanitation from households condition, gully erosion, land

degradation due to off-road, sand pit.

According to assessment of land use (table 3), the highest pressure level included industrial and

mining area (667.15 ha or 6.46%) and transportation, communication, engineering network area (699.95

ha or 6.78%). Totally it is embraced 1367.1 ha or 13.25% of urban land

The high pressure area is public utility (5245.47 ha or 50.85%), residential area (391.57 ha or

3.96%), military and special consumption area (0.79%), ger settlement (645.44 ha or 6.25%). It is

included 6364.27 ha or 61.69% of total urban land.

The medium pressure area is included only agricultural land 2583.63 ha or 25.04%. The low

pressure area has not in Darkhan.

Table 2. Anthropogenic pressure of land use

Assessment Land use Darkhan city

Ha Percent

Highest Industrial

1367.1 13.25 Transportation, Communication

High

Public utility

6364.27 61.69

Apartment complex, residential

Administration, commercial

Military

Special and other urban

Medium Agricultural land

2583.63 25.04 Recreation (commercial and public)

Low Water

0 0 Special protected area and objects

Total 10315 100%


-33-

Map 1. Description of natural impact of Darkhan using indicators. Over 20 % of area elevated 900-1040 m above

the sea level. Due to slope map shown that most of the area has 0-3° slope, however, north and east part has from

3° till 20°slope and prevail aspect of slope is mostly south and north. As shown sunlit maps, it is normal sunlit area,

north and north-east part has natural ravine which depth is about 10 m.

Due to analysis of data, several thematic maps created by indicators using ArcGIS software which

including air pollution, soil contamination, housing condition, land use modification, geo-morphological

condition, soil erosion etc (see map 1,2 ). Some of the geo-morphological indicators such as slope,

aspect, sunlit wind prevailing and gullies are created in map1 which using topographic map. But others

did not map because of the lack of data and information in district level. However, it is showing spatial

distribution of natural condition and suitable land for urban development and planning. In map 2, most of

the anthropogenic impact defined which could test how different residential preferences and landscape

characteristics shape the development of urban areas, in turn affecting energy use and pollution patterns.

Combination of table and maps can showing that which land use type consequence due to how many

value. It is significant to determine policy especially land restoration planning, urban planning and

development.


-34-

Map 2. Description of anthropogenic impact of Darkhan using indicators. As shown land use map, high pressure of

human impact is on the built up area including ger district, apartment, houses, industry and transport lines

especially land contamination, housing condition is fair in ger district which is main source of the pollution and

medium impact is outside of the residential zone. More than 30 % area built-up and covered by 33 % of green

space.

VII. DISCUSSION

There are various approaches available for sustainability assessment of urban land use reflecting

divergent views and interpretations in the various countries where they were developed. The methods fall

in three groups on basis of their methodological foundations: environmental assessment methods, life

cycle assessment methods and sustainability indicator assessment methods. Sustainability indicator based

method is a useful integration tool to combine all this and test sustainability.

This existing indicator based method allowed to integrate all the issues that anthropogenic

pressure, urban social welfare, land use in the dwelling and air, water, and employing the methods of

multiple criteria analysis in one assessment. This methodology established that it is a useful tool for

measuring, monitoring, and assessing many urban sustainability issues as well as warning about the risk

of lasting social, economic and environmental damages.


-35-

VIII. CONCLUSION

1. The method presented here includes establishment of an indicator set, it can be integrate over

sustainability dimensions and databases, and applies to any urban land use system of Mongolia

regardless of type, location, and scale. Thereof it can be more complete tool for facilitating decision-

making that is oriented to sustainable development.

2. Geographic Information System and Remote Sensing technology have been widely deployed to

monitor, analyze, and visualise urban land use. It can showing spatial distribution of indicators based

on field work data.

3. The maps determined that most weaknesses of urban land use system of Darkhan is industrial and

built up area. Urban sustainability assessment returned a value indicating unsustainability the main

categories of problem causing Darkhan´s unsustainable development are the impact of economic

development on the living environment and imbalance between natural conservation and economic

development

4. However, some weakness in the indicator system developed for Darkhan. Some of the indicators are

not measurable and do not have data for evaluation and mapping. But we believe that from these

existing indicators decision makers may learn and improve policy effectiveness.

IX. REFERENCES

1. Āboliņa, K. ( 2005). Urban Sustainability Indicators Development Criteria (Doctoral

dissertation) Summary, University of Latvia, Riga, Latvia.

2. Emmanuel, A., Samuel, OS., & Theophilus, AK. (2007). A Review of Urban Sustainability

Assessment Methodologies. Paper presented at the International Conference on Whole Life

Urban Sustainability and its Assessment, Glasgow.

3. Helming. K, Perez-Soba. M, & Tabbush.P. (Eds). (2008). Sustainability Impact assessment of

land use change. Springer: Berling, Germany.

4. Kravchenko, N. A. (2006). Indicator development of natural and human impact in land

cadastral evaluation on urban land use. Ph.D Dissertation, Voronej.

5. MOMO. (2009). Integrated water resource management for Central Asia: Kharaa River Case

Study (UFZ department Aquatic Ecosystem Analysis, Trans.). Darkhan.

6. Pope J, Annandale, D. & Morrison-Saunders, A. (2003). Conceptualising sustainability

assessment. Environmental Impact Assessment Review, 24(6), 595-919

7. Walter C., & Stützel H. (2009). A new method for assessing the sustainability of land-use

systems (I): Identifying the relevant issues. Ecological Economics, 68(5), 1275-1287.

8. World bank. (2004). Mongolia Environment Monitor 2004 The Environmental Challenges of

Urban Development. Ulaanbaatar, Mongolia.


-36-

COMPUTING PHYSICAL CHARACTERISTICS OF ATMOSPHERE

L.Jambajamts, B.Ganbold, TS.Munhkdelger Department of Meteorology and Hydrology

School of Earth Sciences National University of Mongolia

[email protected], [email protected], [email protected]

Abstract: The program that computes physical characteristics of atmosphere is written in JAVA

language. This program computes all basic physical characteristics of atmosphere when data of

weather condition of a moment is input. The output from the program can be used in a physical

modeling of atmosphere.

Keywords: atmosphere, JAVA program, physics, density of air

Abstract: The rapid development in science and technology brought us an opportunity to study the

formation of meteorological elements and how it interacts with human society. Today it has

become plausible to study meteorological phenomena using computer programming. A program

was created to study the physics of atmosphere using objective programming language JAVA.

The JAVA program is considered to be an advanced programming language and it works in

visual environments.

Methodology:

I. CALCULATING THE PHYSICS OF ATMOSPHERE

Meteorology is a branch of science that deals with physical phenomenon in atmosphere, their

characteristics. Those phenomenons are different relative to geographic location, the angle of the sun‟s

ray, soil characteristics and so on. The following is the formula of steam pressure on water surface.

( )

(1)

This formula is not so appropriate to use in the program because it would cause problems relating

to the computer‟s performance. Therefore, let us use an empiric formula that is used to find steam

pressure.

( ) (2)

Here: (

)

(

)

[ (

)

]

[ (

)

]

This empiric formula was used in programming.

The formula of steam pressure on ice surface:

( )

(3)

This formula is not so appropriate to use in the program because it would cause problems relating

to the computer‟s performance as well. Therefore, let us use an empiric formula that is used to find steam

pressure.

( ) (4)





-37-

Here: (

)

(

)

(

)

Thermal energy is produced when there is steam to water transformation. The energy is calculated by the

following formula.

( ) (5)

In order to use this formula in the programming, an empiric formula is used.

( ) (6)

Thermal energy is produced when there is steam to ice transformation. The energy is calculated by the

following formula.

( ) (7)

We can safely use this formula in the programming.

The following formula is used to calculate the energy transformation of a molecule.

( ) ( ) (8)

In order to use this formula in the programming, an empiric formula is used.

( ) ( ) (9)

The empiric formula of coefficients of energy transformation of molecule is compatible with the

program.

The formula that calculates the coefficients of water vapor molecule diffuse is used.

( ) (

)

(10)

Here:

An empiric formula is used for programming.

( ) [ ( )]

(11)

Here:

These empiric formulas were all used to create a program that calculates the physics of

atmosphere.

II. CALCULATING THE DENSITY OF AIR

We can assume that density of air is constant ( =1.225kg/m3) only if the research location is in

normal climate and close to sea level. When observing the annual average values, the change in air

density is relative to change in average air temperature and other factors.

If the research location is higher that sea level, the following calculation can be made to have more exact

results.


-38-

( ) (12)

Here: Z – elevation (m)

This method is more appropriate calculation in US standard atmosphere.

If the research location is neither too hot nor cold, the following calculation can be made to see the

seasonal wind speed.

(13)

Here: Р – air pressure (Pa/m2, Н/m2)

R – Universal gas constant (287 J/kg)

T – air temperature (К)

It is not hard to collect the data of air temperature. But, it is difficult to find air pressure data.

Therefore, the air density can be calculated using the elevation and air temperature, not the local air

pressure data.

( ⁄ ) (

) (14)

Here: P0 – Air pressure at sea level (101.325Pа)

g – Gravitational constant (9.8м/с2)

Z – Elevation

The empiric formulas of these ten formulas were used for programming so that the problems

related to computer performance are avoided.

III. RESEARCH RESULTS:

In order to create this program that calculates the physics of atmosphere, 781 lines of

programming were written to insert the data of steam pressure, water, ice, transformation energy and the

coefficient of energy transformation of molecule.

The following physical phenomenon were calculated using the values -30,-20,-10,0,10,20,30 С

and 996гПа.

Т(K)

t(C)

Ханасан уурын

даралт (гПа)

Шилжилтийн

энерги

(Дж/м2)

Молекулын

дулаан

дамжуулалтын

коэффициент

(Дж/(м*с*К))

Усны уурын

молекулын

дифузын

коэффицициент

(М2/с) 996 гПа Ус Мөс Ус Мөс

243.15 -30 0.3973 0.3314 0.0806 0.0830 0.0220 0.002648

253.15 -20 0.9895 0.7906 0.0791 0.0822 0.0227 0.002499

263.15 -10 2.2820 1.7655 0.0776 0.0813 0.0234 0.002349

273.15 0 4.9100 3.7189 0.0761 0.0805 0.0242 0.002200

283.15 10 9.9667 - 0.0745 - 0.0256 0.002050

293.15 20 19.1388 - 0.0730 - 0.0263 0.001901

300.15 30 35.0048 - 0.0715 - 0.0276 0.001751

The workspace of the program is shown in Fig 1.


-39-

These values were pretty compatible to the values that the Russian scientist Chukin created.

Fig 1. The program workspace

Air temperature, air pressure and elevation are in INPUT section. Steam pressure, Water, Steam

pressure, Ice, Transformation energy, Water, Transformation energy, Ice, Coefficient of energy

transformation of molecule, Coefficient of water vapor molecule diffuse are in OUTPUT section. The air

pressure can be calculated using four methods in OUTPUT section as well.

Conclusion:

This program can be used for teaching in meteorological classes.

A better teaching quality can be achieved through developing the meteorological virtual

laboratory.

IV. REFERENCES:

Матвеев Л.Т., Физика атмосферы, Санкт-Петербург, Гидрометеоиздат, 2005, 485с.

Чукин.В.В, ФИЗИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА АТМОСФЕРЫ, Санкт-Петербург,

Гидрометеоиздат, 2005, 112 с.

C.Donald Aherns, Essentials of Meteorology, Brooks Cole, 005 edition 2007. 465 pp.

Цоозол М., Батсүх Н., Сарантуяа Г., Энхбат Д., Эрдэнэсүх С., Жамбажамц Л. Усны уурын

конденсац, Улаанбаатар, 2005, х.150

JAVA хэлний сурах бичиг,

http://www.java.com

http://www.freejavaguide.com/

http://www.java.com/

http://www.freejavaguide.com/


-40-

A NEW SOLAR CONSTANT FOR DETERIMATION OF THE EARTH SURFACE

INSOLATION REGIME

T.Ulaanbaatar1, N.Tugjsuren1, M.Legden2 1Atmosphere Physics and Ecosystem Professorial Team,

School of Material Technology, Mongolian University of Science and Technology

[email protected]; [email protected] 2Renewable Energy Group, Newcom Corporation, Mongolia

Abstract. The Sun is a largest source of the near-surface insolation and air

temperature, exact determination of which is of immense important not only for

science, socio-economics, but everyday life of livings. Solar constant is used for

all kind of calculations of the insolation regime on the Earth‘s surface. However,

the solar constant is measured only on the top of atmosphere by satellite data. In

this paper some disadvantages of the solar constant, and a new solar ―constant‖

measuring on the earth surface and its priorities are shown.

Keywords: Insolation, new solar constant, perpendicular solar ray.

I. INTRODUCTION

The exact calculations of the thermal regime on and near the Earth‟s surface are vital important for

scientific studies, sustainable development, adaptation in global change, policymakers and so on. For

instance, multitude scientific studies, theories, models of the earth surface insolation and air temperature

regime were born until present, however, neither of them is commonly adapted, nor any achievements

are not enough to users, because all calculation of insolation are based on the familiar solar constant. The

researchers in the field of thermal regime use mainly meteorological measures and empiric methods. If

the Earth has no atmosphere, there is no matter to calculate or measure the insolation regime and solar

constant.

The Earth‟s atmosphere influences positively for being the biosphere, but unfortunately, it impacts

negatively on the calculations of thermal regime. If we use the solar constant, there are some

consequences as follows:

i. The calculation of the insolation regime will be mixed into a complicated atmospheric

system.

ii. If we attempt to deal with the solar energy expenditure in atmosphere, it means infinite

calculations of solar energy.

iii. The earth surface insolation regime does not equal the solar regime on the top

atmosphere.

II. FAMILIAR SOLAR CONSTANT

The solar constant is a main parameter for the modern general insolation balance and climate

models. The solar constant of top atmosphere denotes an energy flux in a unite square and a time unite at

the mean distance of Sun and Earth (1 AU). The high resolution satellite measurements of solar constant

have begun intensively since 1978. Nimbus 7 (Earth‟s radiation balance) 1978-1993, Solar Maximum

Mission (ACRIM I) 1980-1989, Earth Radiation Budget Satellite (Radiation monitoring) 1984-1996,

Upper Atmosphere Research Satellite (ACRIM II) 1991-1997 measured solar constant and determined it

equals approximately 1366 W/m2 (1.98 cal min-1 cm-2). This parameter fluctuates by 6.9% during a year.

It is changed January to July by 1412-1321 W/m2.

“... 1322-1465 W/m2” (Climate Change, 2007, p.107)

In vacuum media the solar constant is constant for a long time, however, it depends on the orbital

parameters (Table 1) Table 1. Changes of the solar constant

Month I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Change

% +3.4 +2.8 +1.8 +0.2 -1.5 -2.8 -3.5 -3.1 -1.7 -0.3 +1.6 +1.8

(Kondratyev, К.Ya., 1965)




-41-

From above, we can see the atmosphere is not only very changeable itself, but very chaotic. So, to

overcome it, we can use the satellite data. However, until present the scientific community did not

determine the elevation of top of atmosphere. Studies of the insolation regime and heat balance based on

the solar constant measured by satellite existed many disadvantages as follows:

The solar constant is changed approximately 6.9% a year

The insolation calculated by solar constant shows only solar flux on the orbit of satellite.

The determination of the top of atmosphere is impossible, because the density of air on the

sea level decreases to vacuum by atmospheric altitude.

The distance between Sun and Earth is changed constantly.

The atmosphere is a nonlinear dynamic system. So, insolation along the way of incoming

solar rays is also impossible to calculate.

The Sun productivity fluctuates by solar activity. NASA satellites measure the solar energy

outcome and changes since 1978.

http://edmall.gsfc.nasa.gov/inv99Project.Site/Pages/science-briefs/ed-stickler/ed-irradiance.html

The monitoring for solar constant is impossible.

To overcome these obstacles we need to select a brand-new etalon for determination of earth

surface insolation regime.

III. NEW SOLAR CONSTANT

If we can find a new solar “constant” on the earth surface we can also measure it in-situ hand by

hand and control always it in relation with familiar solar constant. Which kind of solar etalon we can

select? Where and when does it measured? What is the priority or disadvantage of new solar constant?

The shape of the Earth is approximately globe, ellipsoid of which equals 0.016713. Hence, the

perpendicular solar ray can penetrate on one point of the Earth‟s globe as shown in Figure 1. It does not

stay on a fixed point of surface. Yearly wandering of this point on the Earth‟s surface is limited between

the Cancer and Capricorn. The incoming solar radiation depends on the geographical latitude, motions of Earth‟s orbit around

the sun and its axis, and obliquity. So, we may select the solar flux of this point as our new solar etalon.

Figure 1. The point (as shown by little ―sun‖) of perpendicular

solar ray on the Earth‘s surface

http://www.timeanddate.com/worldclock/city.html?n=720

The location of the perpendicular solar ray is described by following equation:

(( )

( ) ) (1)

Here φ is the geographical latitude, where the solar ray fall perpendicular, n

denotes the number of day accounting from vernal equinox, e is the

eccentricity of the Earth‟s orbit, ∆ indicates the equation of time




-42-

(Ulaanbaatar, T., 2010)

In cloud-free day the perpendicular solar

radiation is approximately 1000 W/m2, but it

fluctuates due to changeable atmosphere.

(http://edmall.gsfc.nasa.gov/inv99Project.Site/

Page/science-breifs/ed-stickler/ed-

irradiance.html)

Detre L., (1939) described the earth

surface insolation regime depending on the

date and geographical latitude (Figure 2)

Figure 2. Insolation regime at the different

geographical latitudes (Detre L. 1939)

From Figure 2 we can see the exact rate

of solar insolation at the equator in vernal or

autumn equinox. For this reason, this rate may

be our new etalon for insolation regime

measuring on the Earth‟s surface (Ulaanbaatar, T., 1997; Ulaanbaatar, T., 1998a, 1998b; Ulaanbaatar, T.,

1999 a, b, c, d, e, f)

(2)

The yearly change of this constant (3.2%) is less than familiar solar constant (6.9%).

IV. INSOLATION REGIME BY NEW SOLAR CONSTANT

The noon-sun insolation regime earth surface determines by next simple formula:

( )( )( ) ( )

( )( ) ( ( )) (3)

Here ( )( )

indicates the altitude of Sun, which equals:

( )( )

( ) (4)

(Ulaanbaatar, 1999a; 1999b) The calculation results by equation (3) are shown in Figure 3.

Figure 3. Calculation results of insolation regime at

different latitude. (Ulaanbaatar, 1999a; 1999b)

In Table 2, the calculation results in

comparison with calculation and measurements of

other researchers.

Table 2. Total insolation at different geographical

latitudes (Kcаl year-1 cм-2)

Latitude By equation 3 А. S. Моnin, 1972

0 325.4 317.5

10 320.4 313.2

20 305.5 300.2

30 283.0 279.0

40 249.3 250.7

50 209.2 217.2

http://edmall.gsfc.nasa.gov/inv99Project.Site/Page/science-breifs/ed-stickler/ed-irradiance.html




-43-

60 162.7 180.6

65 179.9 180.4

66 178.7 176.2

66.5 178.8 176.3

V. CONCLUSION

1. The new solar constant for calculation of insolation regime equals

and,

it is measured on the point, where solar ray falls perpendicularly on the Earth‟s globe. This point

wanders between the Cancer and Capricorn during a year.

2. The changes of new solar constant are less than familiar solar constant.

3. The location of perpendicular solar is described by following equation:

(( )

( ) ).

Based on this formula the insolation of perpendicular point may control and monitor easily.

VI. REFERENCE

Climate Change 2007, The physical science basis, Working Group I Contribution to the Fourth

Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change., WMO, UNEP

Detre L., Uzenetek a vilagurbol: Kozmikus hatasok a foldon, Kiralyi Magyar Egyetemi Nyomda,

Budapest, 1939.

Кондратьев, К.Я., Актинометрия, Гидрометеоиздат, Ленинград, 1965.

Монин А.С., Вращение Земли и климат, Гидрометеоиздат, Л., 1972

Ulaanbaatar, T., Mathematical modeling for the thermal regime of the Earth‟s surface and

cryosphere, Ph.D Thesis, Mong. Univ. of Technology, Ulaanbaatar, 1994.

Ulaanbaatar, T., M. Legden, Insolation regime on the Earth‟s surface, Rep. Sci. Conference

on Renewable Energy Project Implementation supported by UNESCO, Renewable

Energy Corporation, Mong. Acad. Sci., Ulaanbaatar, 1997.

Ulaanbaatar, T., Climate Supercirculation of the Earth, Scientific Translation, 3(132), 246-264,

Nat. Univ. Mong., Ulaanbaatar, 1998a,

Ulaanbaatar, T., Feedbacks in the World Climate Supercirculation and their interacts, Scientific

Translation, N6(147), 124-139, Nat. Univ. Mong, Ulaanbaatar, 1998b.

Ulaanbaatar, T., Radiative properties of water vapour, Symposium: Radiative effects of water

vapour on climate, IAMAS, XXII General Assembly, IUGG, Birmingham, United

Kingdom, Vol. A, 260. 1999a.

Ulaanbaatar, T., United Time System of Earth System Model, Union symposia: Earth system

model and earth system, XXII General Assembly, IUGG, Birmingham, United

Kingdom, Vol.A, 5, 18 July-2 August, 1999b,

Ulaanbaatar. T., A new method for improvement of education, information and training in the

field of Earth and environmental sciences, Symposium: The nature of seismic source

and the prediction of earthquakes, IASPEI, XXII General Assembly, IUGG,

Birmingham, United Kingdom, Vol. A, 177, 18 July-2 August, 1999c,

Ulaanbaatar, T., Insolation regime on and near the Earth‟s surface, Symposium: Radiative

forcing and greenhouse gases, IAMAS, XXII General Assembly, IUGG, Birmingham,

United Kingdom, Vol. A, 257, 18 July-2 August, 1999d,



Kingdom, Vol. A, 260, 18 July-2 August, 1999e,

Ulaanbaatar, T., High latitude thermal variability in relation to lower latitude, Inter-

Association Symposium: Atmospheric and oceanic connections between the polar

regions and lower latitudes, IAMAS, IASPO, XXII General Assembly, IUGG,

Birmingham, United Kingdom, Vol. A, 96, 18 July-2 August, 1999f,








-44-

ХЭМЖЭЭСТ ЗУРАГЛАЛ АШИГЛАН ГАЗРЫН ТӨЛБӨР ТООЦООЛОХ АСУУДАЛД

М.ЦОГТДУЛАМ, Г.ЖАВХАА Монгол улсын их сургууль, Газарзүй геологийн сургууль, Газарзүй аялал жуулчлалын тэнхим

[email protected]

Abstract Throughout history, cartographers and geographers have been trying to describe three-

dimensional (3D) spatial phenomena by 2D surface (map) models. This continued during the

evolution of 2D GIS. As [Mol 92] states, ―The two-dimensional conditioning of the conceptual

thinking of the mappers is one reason for this situation, so there are still few good concepts for

the design of such system‖. Compared with traditional maps, spatial analysis of thematic map

layers is efficiently improved by the digital co-registration and overlaying analysis capabilities of

2D GIS‘s. Many analysis, predictions and simulations that could never be done using maps are

now possible using 2D GIS‘s. However, it cannot bet map instead of the ignored that 2D GIS‘s

are the improvements of maps and they actually model the map instead of the 3D space. Already

many systems have been developed for modeling and simulating objects and their shortcomings

in representing the topological relations between objects, such system are not capable of many

spatial analyses that are expected from a GIS.

Developing 3D GIS is not a trivial or simple extension of the available 2D GIS‘s. The

geometry of spatial objects can be much more complicated in 3D space.

Түлхүүр үг Two-dimensional visualization, three-dimensional visualization, land fee

I. ОРШИЛ

1990 онд М.Моленар 3 хэмжээст өгөгдлийн бүтэц (3DFDS)-ийг тодорхойлсон. Энэ

өгөгдлийн бүтэц нь аливаа биетийг орон зайн 0 хэмжээст огторгуйд цэгээр, 1 хэмжээст

огторгуйд шулуунаар, 2 хэмжээст огторгуйд шулуун, талбайгаар, 3 хэмжээст огторгуйд биетээр

дүрслэгдэхийг загварчилсан. Энэхүү загварын тухай ойлголтыг Ван Остертм (1993), Лангран

(1992), Яан (1994) нар өгөгдлийн сан дахь оронзай-цаг хугацааны мэдээллийн боловсруулалт,

менежментэд илүү судалсан бол Ван Остертм (1993) 3 хэмжээст өгөгдлйин загварыг хөгжүүлсэн.

Нийслэл, дүүргийн газрын албадууд 2005 онд Азийн хөгжлийн банкны “Кадастрийн

зураглал ба газрын бүртгэл” төслийн хүрээнд байгуулагдсан газрын кадастрийн мэдээллийн

системийг Газрын тухай, Кадастрийн зураглал ба газрын кадастрийн тухай, Геодези зурагзүйн

тухай хуулиуд, Газрын кадастрийн мэдээллийн санг түр ажиллуулах журам болон бусад

холбогдох хууль тогтоомжуудын хүрээнд эрхлэн ажиллуулж, засвар өөрчлөлтийг 2 хэмжээст

оронзайд зураглан үйл ажиллагаагаа явуулдаг.

Манай улсад орон сууцны барилга байгууламжийн -1, 1 давхаруудыг ашиглан

үйлчилгээний зориулалтаар зориулалтын бусаар ашиглаж байгаа нь нэг талаар хуулийн этгээдийн

зөвшөөрөгдсөн үйл ажиллагаа боловч нөгөө талаар газрын мэдээллийн санд орохгүйгээр орон

сууцны барилгажсан талбайн хэлбэрээр бүртгэгдэж газрын төлбөр төлдөггүй, зөвхөн сууц

өмчлөгчдийн холбоондоо тодорхой хэмжээгээр түрээс төлж байна. Энэ байдлыг арилгаж, тухайн

газраас авах газрын албан татварыг ноогдуулснаар улсын төсвийн бүрдүүлэлтэнд эерэгээр

нөлөөлөх ба энэ нь эдүүгээ тавигдаад байгаа тулгарсан асуудлуудын нэг болоод байна.

Cудалгааны ажлын зорилго нь газрыг зөвхөн 2 хэмжээст байдлаар зурагласнаас үүсэх

хүндрэлүүд болон эрхзүйн харилцаанд үүсэх маргаан зөрчлүүдийг үл хөдлөх хөрөнгийн

харилцаатай нь уялдуулан шийдэж болох ба 3 хэмжээст зураглал хэрхэн бий болохыг

тодорхойлон судлахад оршино.



-45-

II. СУДАЛГААНЫ АРГАЗҮЙ, ОБЪЕКТ

Зураг 1. 3 хэмжээст мэдээллийн сан үүсгэх загвар

2005 онд ашиглалтанд орсон Улаанбаатар хотын Сүхбаатар дүүргийн 6-р хорооны нийтийн

орон сууцны “Ногоон урлан” хотхоны 8 байрыг судалгааны объект (Зураг2) болгон сонгон авч, 2,

3 хэмжээст байдлаар зураглах /Screen digitaizer/, 3 хэмжээст орон зайн дүн шинжилгээ /3D

analyse/, давхцуулалт /Overlay/, ангилал /Classify/, өгөгдлийг газрын гадаргаар зураглаж орон зайн

дүн шинжилгээ /Data for Terrain Mapping and analyse/, индукци, дедукцийн аргуудыг тус тус

ашиглан мэдээллийн сан үүсгэсэн (Зураг 1) болно.

Зураг 2. ―Ногоон урлан‖ хотхоны 8-р байрны байршлын схем

Ажлын шатлалыг тодорхойлох

Давхаргын тєрлийг тодорхойлох

Давхарга їїсгэх

Оронзайн єєрчлєлтийг бїртгэх

3 хэмжээст зураглал

Объектын мэдээлэл

3D єгєгдєл

Газрын тєлбєрийн мэдээлэл

3D мэдээлэл


-46-

III. СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮН

Газрын тухай, Кадастрийн зураглал ба газрын кадастрийн тухай, Байгаль орчныг хамгаалах

тухай, Геодези зурагзүйн тухай хуулиуд, Газрын кадастрийн мэдээллийн санг түр ажиллуулах

журманд зөвхөн 2 хэмжээст харилцааг зохицуулдаг бөгөөд 3 хэмжээст харилцааг орхигдуулсан

байдаг.

2005 оны 9-р сард геодезийн хэмжилт, зураглалын “Геокад” ХХКомпаний гүйцэтгэсэн

инженерийн шугам сүлжээний М1:500 зургийг суурь өгөгдөл (Зураг 3) болгон ашиглалаа.

Зураг 3. ―Ногоон Урлан‖ хотхоны AutoCad програм ашиглаж гүйцэтгэсэн инженерийн барилга

байгууламжийн гүйцэтгэлийн зураг

Инженерийн шугам сүлжээний гүйцэтгэлийн зургийг ашиглаж 2, 3 хэмжээст байдлаар

зураглахын тулд 8-р байрыг инженерийн зураглалын програм хангамж AutoCad-аас газарзүйн

мэдээллийн системийн программ хангамж ArcGIS руу хөрвүүлж өгөгдлийн сан үүсгэсэн.

Сонгож авсан орон сууцны байрны “Ногоон Урлан” хотхоны 8-р байрыг ажиглалтын

аргаар давхаржилт, орц, тоот, эзэмшигчийн мэдээллийг хүснэгтэн байдлаар оруулж өгсөн бөгөөд

тус мэдээллээ ArcGIS программын өгөгдлийн санд оруулж 3 хэмжээст (Зураг 4) болгон

дүрсэлсэн болно.

Зураг 4. 8-р байрны ArcGIS программаар 3 хэмжээст зураглал


-47-

Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын 2010 оны 7 сарын 16-ны өдрийн 5/59

тогтоолын хавсралт 2, 3-аас үзвэл “Ногоон Урлан” хотхон орон зайн хувьд газрын төлбөрийн

бүсийг хамаарах үнийн хамт Зураг 5-д үзүүлэв. 8-р байрны 1 давхарт үйл ажиллагаа явуулж

байгаа иргэн, аж ахуйн нэгж байгууллагын нэр, үйл ажиллагааны төрөл, талбайн хэмжээг

Хүснэгт 1-т үзүүлэв.

Зураг 5. Газрын төлбөрийн бүсийн хил зааг, худалдаа үйлчилгээний зориулалтаар ашиглаж, эзэмшиж

байгаа иргэн аж ахуйн нэгжийн 1 м2 газрын төлбөр, төгрөгөөр

Xүснэгт 1

8-р байрны 1 давхарт үйл ажиллагаа явуулж буй хуулийн этгээдийн судалгаа

Д/д Хуулийн этгээдийн нэр Ашиглаж буй зориулалт Талбайн

хэмжээ, м2

Газрын төлбөр,

Ґ

1 “Хатан гоо” салон Үсчин, гоо сайхан 114 50 160

2 Чидунжин Эмийн сан 30 13 200

3 Green PC Интернет 56 26 640

4 Printing service Хэвлэлийн газар 56 26 640

5 Cofra Гутлын дэлгүүр 56 26 640

6 “Резин тек” ХХК Гутлын дэлгүүр 56 26 640

7 Hi day Гутлын дэлгүүр 150 66 000

8 “Наран үжин” ХХК Дэлгүүр 56 26 640

Нийт 574 262 560

Нийслэлийн газрын албаны мэдээллийн санд “Ногоон Урлан” хотхоны 8-р байр гэсэн

зураглал, бүртгэлтэй байгааг 3 хэмжээстээр байдлаар (Зураг 6) бүртгэж, зураглавал 67 өрх, 7

иргэн, аж ахуйн нэгж (Хүснэгт 2)-ийг нэмж мэдээллийн санд зураглах, бүртгэх улмаар 574 м2

талбайгаас газар ашигласаны төлбөрт 262 560 төгрөгийг улсын төсөвт оруулах боломжтой.


-48-

Зураг 6. 8-р байрны ArcGIS Scene програмаар 3 хэмжээст зураглал

Хүснэгт 2

―Ногоон Урлан‖ хотхоны 8-р байрны 2, 3 хэмжээст өгөгдлийн харьцуулалт

2 хэмжээст 3 хэмжээст

Талбайн хэмжээ, м2 1021.82 5109.1

Хуулийн этгээд Урлан 8 СӨХ 67 өрх, 7 хуулийн этгээд

Эх өгөгдөл Х, У Х, У, Z

IV. ДҮГНЭЛТ

Одоогоор хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа хууль, тогтоомж дүрэм журам зөвхөн -

хэмжээст газрын харилцааг зохицуулдаг бөгөөд 3 хэмжээст газрын харилцааг орхигдуулсан

байна. Судалгааны объякт болгон авсан ногоон урлан хотхоны 8р байрыг газарзүйн мэдээллийн

систем програм хангамж ашиглан 3 хэмжээст байдлаар зураглахын зэрэгцээ 1 давхарт

зориулалтын бусаар үйл ажиллагаа явуулж байгаа хуулийн этгээдүүдийн талаарх судалгаа хийж,

зөвхөн 8р байранд 7 иргэн аж ахуй нэгж байгууллага 574 м2 талбайг зориулалтын бусаар ашиглаж

газар ашигласаны төлбөрт 262 560 төгрөгийг улсын төсөвт оруулж болох боломжийг судаллаа.

Одоо ашиглаж байгаа мэдээллийн системүүд нь өөр хоорондоо холбогдодгүйгээс болж янз

бүрийн асуудлууд гарч байгаа учраас үүнийг даруй өөрчлөн шинэчлэх шаардлагатай байгаа юм.

Ингэхдээ дараах асуудлуудыг шийдвэрлэх хэрэгтэй.

Газар дээрх үл хөдлөх хөрөнгийн хэвтээ болон босоо давхаржилтын 3 хэмжээст эрхийн

харилцааны асуудал.

Агаарын болон газар доорх инженерийн шугаман байгууламжийн талаарх 3 хэмжээст

зураглал бүртгэлийн асуудал

Хотын барилга төлөвлөлтийн ажлын агаарын орон зайн менежмент, түүний газрын

эрхзүйн харилцааны асуудал

Зөвхөн орон сууцны цэг дээр жишээ болгон авч үзэж байгаа бөгөөд энэ аргыг илүү сайтар

нарийвчлан, тус програм хангамжийг сайтар ашиглан мэдээллийн сангаа боловсронгуй

болгосноор газрын харилцааг тойрсон олон асуудлыг шийдвэрлэх боломж бүрдэх юм.

V. АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ

- M.Molenaar, A topology for 3D vector maps, ITC journal, 1992

- Ale Raza, Object-oriented Temporal GIS for urban application, university of Twente and

ITC,2000

- M.Saasi Mesgari, Topological cell-tuple structures for three-dimensional spatial data, university

of Twente and ITC,2000

- Using ArcGIS 3D analyst, ESRI , 2002

- Salvador Bayarri, To wards 4D GIS, IVER

- “A GIS-related Multi Layers 3D cadastre in Israel” Moshe BENHAMU

- Wachowicz M (1999) Object-Oriented Design for Temporal GIS, Taylor & Francis Group


-49-

МОНГОЛ ОРНЫ НУТАГ ДЭВСГЭР ДЭЭР ОДОН ОРНЫАЖИГЛАЛТ СУДАЛГААНЫ

ХУГАЦААГ ТОДОРХОЙЛСОН НЬ

Н.Түгжсүрэн Монгол Улсын Шинжлэх Ухаан, Технологийн Их Сургууль

[email protected]

Abstract. The mean data for determining the astronomical observing times for the investigated sites are

presented in this paper as well as the analogous data for some of the best sites of Asia, Europe

and America for a comparison of the results. It is seen that our sites Sainshand, Dalanzadgadand,

Baruun-Urt, Choibalsan, Maanit and Khureltogoot are comparable in amount in astronomical

observing time whit the best sites in Central Asia, Europe and America.

Keywords: astronomical observatoty,astronomical observing time, site testing, probable number of

astronomical observing hours

Одон орны оргилын байрыг сонгох болоод астрометрийн урт ба богино хугацаатай төрөл

бүрийн хэмжилт судалгааг хийхэд тэнгэр цэлмэг байх шөнийн тоо аль болохоор олон байхыг

шаарддаг. Энэ нь тухайн газар судалгааны арвин материал хуримтлуулж үр дүнгийн статистикийг

сайжруулах төдийгүй сансрын уудамд эгшин зуур болж өнгөрөх ховор сонин үзэгдлийг ажиглаж

судлах, нарийн туршилт судалгааг төлөвлөн хийх, ажиглалтын магадлалт хугацааг ихэсгэх зэрэг

олон талын ач холбогдолтой байдаг тул одон орны уур амьсгал судлаачид ихээхэн анхаарал

хандуулдаг. Одон орны ажиглалтын хамгийн их, хамгийн бага болон боломжит ажиглалтын

хугацаг тодорхойлох харьцангуй хялбар аргыг Москвагийн Их сургуулийн харъяа

П.К.Щтернбергийн нэрэмжит Одон Орон Судлах Хүрээлэнд боловсруулсан байна [1-3]. Энэхүү

аргаар Монгол орны нутаг дэвсгэр дээр одон орны уур амьсгалын судалгаа хийсэн 9 газарт

ажиглалт хийх хугацааг сар, жилээр нарийвчлан тодорхойлж дэлхийн бусад газруудтай жишин

зохих дүгнэлтийг хийсэн юм. Түүнчлэн Н.Түгжсүрэн, Д.Халтар нар одон орны магадлалтай

ажиглах хугацааг тодорхойлох нэгэн аргыг боловсруулан өөрсдийн судалгаандаа ашигласан нь

ихээхэн үр дүнтэй болсон байна [1-9].

Тухайн газар нутагт одон орны шөнийн үргэлжлэх хугацааг тодорхойлохдоо, Нар хэвтээ

хавтгайгаас доош 180-аас цааш оршиж байх үеийн нийт хугацааг авна. Гэхдээ одон орны ажиглалт

хагас цэлмэг шөнө боломжийн хэмжээгээр хийгддэг тул нэг сарын хугацаанд оногдох одон орны

шөнийн тоог дараах байдлаар олно:

)1(,3.0 хцшцшш NNN

үүний цшN - тухайн сар дахь цэлмэг шөнийн тоо, хцшN - тухайн сар дахь хагас цэлмэг

шөнийн тоо. Үдшийн бүрэнхийн үргэлжлэх хугацааг тооцохын тулд Набоковын номограмм болон

одон орны календарыг ашиглах нь илүү хялбар юм.

Тухайн газар нутагт нэг жилийн дотор одон орны шөнийн үргэлжлэх хугацааны нийлбэрээр

жилийн хамгийн их боломжит ажиглалтын хугацаа max

сарT -г тодорхойлно. Гэхдээ жилийн хамгийн

их боломжит ажиглалтын хугацаа max

сарT нь тухайн газар нутгийн өргөрөгөөс хамаарсан фунц

болно.

Одон орны бодит ажиглалтын хугацаа буюу одон орны дурангаар жилийн турш ажиглалт

судалгаа хийх боломжтой цэлмэг шөнийн үргэлжлэх цагийн нийлбэрээр илэрхийлэгдэх хугацаа

нь одон орны цэлмэг шөнийн тоогоор тодорхойлогдоно. Энэ хугацаа одон орны хамгийн их

ажиглалтын хугацаанаас ямагт бага байдаг.

Одон орны оргил байгуулах газрыг сонгоход тухайн газрын сар бүрийн цэлмэг болоод

бүрхэг өдрийн тоо ямар болохыг уур амьсгалын лавлах ашиглан олон жилийн дундаж үзүүлэлтээр

гаргадаг. Цаг уурын үндсэн ажиглалтын хугацааны 1, 7, 13, 19 цагуудад ажиглагдах нийт

үүлшлийн үнэлгээний нийлбэр 7-оос илүүгүй байвал цаг уурын цэлмэг өдөр, дээрх 4 цагт

ажиглагдах нийт үүлшлийн үнэлгээний нийлбэр 33- аас багагүй байвал цаг уурын бүрхэг өдөр гэж

тус тус ангилж үзнэ.


-50-

Харин сар бүрийн бодит ажиглалтын хугацаа бх

сарT .- г тодорхойлохдоо, одон орны шөнийн

дундаж үргэлжлэх хугацаа nTоош / г тухайн сар дахь цаг уурын цэлмэг өдөр ºцN - ийн тоогоор

үржүүлж олно:

)2(,:

цooшбх

сар Nn

TT

үүний n - сарын өдрийн тоо.

Одон орны цэлмэг шөнийн тоо ихэвчлэн цаг уурын цэлмэг өдрийн тооноос их байдаг. Иймд

хамгийн бага ажиглалтын хугацаа нь бодит ажиглалтын хугацааны доод хязгаар болно.

Хэрэв нийт үүлшлээрээ цаг уурын цэлмэг ( цN ) ба бүрхэг ( бN ) өдөр, одон орны цэлмэг

шөнө ( цшN )-ийн тоо мэдэгдэж байвал одон орны ажиглалтаас эдгээр хэмжигдүүнүүдийн хооронд

дараах харьцааг тогтоож болно:

)4(),(

)3(,

2

1

ба

ц

NnKN

NKN

үүний 21, KK - уур амьсгалын мэдээнээс одон орны мэдээнд шилжих коэффициентүүд.

Сар бүрийн арифметикийн дундаж цэлмэг ба бүрхэг өдрийн тооноос цэлмэг шөнийн тоог

олох ерөнхий коэффициент 3K - ийг оруулбал :

2

2133

NnNKN . (5)

(3), (4), (5) илэрхийллэ эс коэффициентүүдийн хоорондын холбоог тогтоосон ерөнхий

коэффициентийг гаргавал

)6(.2

21

213

KK

KKK

Дээрх илэрхийллийг ашиглан сар бүрийн бодит ажиглалтын хугацааг тодорхойлбол

)7(,2

3KNnN

n

TT

бцсарб

сар

үүний бц NN , - цаг уурын олон жилийн мэдээний дундажаар олох цэлмэг болоод бүрхэг

өдрийн тоо.

Монгол орны нутаг дэвсгэр дээр одон орны ажиглалтын хугацааг тодорхойлохдоо тухайн

газруудын цаг уурын 10 жилийн мэдээ (Хүрэлтогоотын Оргилын хувьд 22 жилийн мэдээг )-г

ашигласан болно.

Хүрэлтогоотын одон орон судлах оргил болон Даланзадгадын цаг уурын станцын олон

жилийн материалыг ашиглан 3K коэффициентыг тодорхойлж улмаар Дундад Азийн Ташкент,

Алма-Ата зэрэг хотуудад гаргасан үр дүнтэй жишив (1 дүгээр хүснэгт).


-51-

1 дүгээр хүснэгт. Ерөнхий коэффициент 3K -ийг тодорхойлсон дүн

Сарууд

3K -г тодорхойлсон

газрууд I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Даланзадгад 1.0 1.1 0,9 0.9 0.8 0.8 0.9 0.9 1.1 1.0 1.0 1.0

Хүрэлтогоот 1.1 1.1 0.9 1.0 1.2 1.1 2.1 2.1 1.1 1.0 1.0 1.0

Ташкент 1.1 1.1 1.2 1.5 1.0 1.1 1.0 1.0 1.0 1.0 1.1 1.4

Алма-Ата 0.8 0.7 0.5 0.5 0.6 0.6 0.8 0.8 0.9 0.8 0.7 0.8

Тухайн сарын нэг шөнө хийх хамгийн бага ажиглалтын хугацааг сарын хамгийн бага

ажиглалтын хугацааг ашиглан тодорхойлно:

)8(

min

min

n

TT

сар

1 дүгээр хүснэгтэд авч үзсэн 4 газарт нэг шөнө хийх хамгийн бага ажиглалтын хугацааны

тархалтыг 1 дүгээр зурагт үзүүлэв.

1 дүгээр зураг. Даланзадгад, Хүрэлтогоот, Ташкент, Алма-

Атад тухайн сард хийх хамгийн бага ажиглалтын

хугацааны хувиарлагдалт

Тухайн сарын нэг шөнө хийх бодит ажиглалтын дундаж хугацааг сарын дундаж бодит

ажиглалтын хугацааг хоногийн тоонд хувааж олно:

)9(.ðmin

n

TT

á

ñàø

1 дүгээр хүснэгтэд авч үзсэн 4 газарт нэг шөнө хийх бодит ажиглалтын хугацааны

тархалтыг 2 дугаар зурагт үзүүлэв.

2 дугаар зураг. Одон орны хоногийн дундаж

ажиглалтын хугацааны түгэлт

ө - Хүрэлтогоот

+ - Даланзадгад

Δ – Санглок

□ - Хайрабад


-52-

Монгол орны нутаг дэвсгэр дээр одон орны ажиглалтын хугацааг агаар мандлын оптик

тогтворгүй чанарын судалгаа хийсэн 9 газар тодорхойлж Ази, Европ, Америкийн шилдэг

газруудтай жишив (2 дугаар хүснэгт).

Дэлхий дээр одон орны ажиглалтын хугацаагаараа онцгой сайн газрууд (өндөр уулс, говь

цөл зэрэг) бишгүй байх боловч эрчим хүчний эх үүсгүүр, харилцаа холбоо, зам харгуй байхгүй,

ойр орчимдоо хот суурин газаргүй тул Одон орны оргил байгуулах болон байнгын ажиглалт

судалгаа хийх нөхцөл боломжийг хязгаарлаж байдаг. Иймд одон орны ажиглалтын хугацааг юуны

өмнө, нэгэнт байгуулсан одон орны оргилуудаас гадна олон талын нөхцөл боломжийг хангаж,

төрөл бүрийн судалгаа хийх боломжтой газруудад тодорхойлон гаргадаг.

2 дугаар хүснэгт. Монгол орны нутаг дэвсгэр дээр тодорхойлсон одон орны

ажиглалтын хугацааг дэлхийн шилдэг газруудтай жишин харуулсан нь

Судалгаа хийсэн газар

max

жилT

(Цагаар)

min

жилT

(Цагаар)

б

жилT

(Цагаар)

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

Хүрэлтогоот

Даланзадгад

Сайншанд

Жаргалант

Мөрөн

Баруун-Урт

Алтай

Чойбалсан

Майнт

Майданак (Дундад

Ази)

Хайрабад

Минчукур

Санглок

Ташкент

Алма-Ата

Хойд Кавказ

Керро Тололо

(Чили)

Ла Сила (Чили)

Паломор (АНУ)

Юниперийн оргил

(АНУ)

3122

3207

3211

2803

2840

2806

2906

2803

3063

3124

3130

3117

3117

3059

2998

2894

3316

3283

-

-

939

1062

1075

698

753

843

848

781

991

-

1160

1124

990

1079

730

635

-

-

-

-

1900

2000

2007

1457

1475

1878

1875

1674

1903

2000

2100

1884

1678

1840

984

-

2150

2000

2000

1600

Монгол орнц нутаг дэвсгэр дээр судалгаа хийгдсэн газруудад одон орны ажиглалтын

хамгийн их, хамгийн бага болоод магадлалт хугацааг тодорхойлсон дүнгээс үзэхэд Хүрэлтогоот,

Даланзадгад, Сайншандад астрономын ажиглалтын магадлалт хугацаа жилд дундажаар 1900-2000

цаг хүрч байгаа нь Маунт Вильсон, Ла Силла, Керри Толол, Майданак, Санглок зэрэг дэлхийн

шилдэг одон орон судлалын төвүүдтэй жишихүйц байна. Нэг жилд ажиглагдах одон орны

хамгийн бага ажиглалтын хугацааг 700 цагаас дээш байхад тогтмол байрлалтай судалгааны цэг

болгон авах боломжтой гэж үздэг тул Жаргалант, Мөрөн, Алтай ( 911753min жилT цаг) зэрэг

газруудын хувьд ч ажиглалт судалгаа хийх боломж байгаа нь харагдаж байна

Энэ үр дүн Монгол орны нутаг дэвсгэр дээр одон орны оргил байгуулж астрометр,

ажиглалтын одон орны ухааныг хөгжүүлж, агаар мандлын төрөл бүрийн судалгаа хийх таатай

нөхцөл буйг баталж байгаагаараа ихээхэн ач холбогдолтой болно. Судалгаа хийсэн дээрх

газруудад дүн шинжилгээ хийхэд жилийн хамгийн бага, хамгийн их болоод бодит ажиглалтын

хугацааны хоорондох харьцаа дараах байдлаар илэрхийлэгдэж байна


-53-

.0.3

,60.1

,95.1

minmax

max

min

жилжил

б

жилжил

жил

б

жил

TT

TT

TT

Манай орны хувьд одон орны бодит ажиглалтын хугацаа өвлийн саруудад хувиарлагддаг

нь Монголын нутаг дэвсгэр дээр өвлийн улиралд Азийн антициклон ноѐрхож, тэнгэр цэлмэг байх

магадлал их байдагтай холбоотой юм.

VI. ДҮГНЭЛТ

Монгол орнц нутаг дэвсгэр дээр судалгаа хийгдсэн газруудад одон орны

ажиглалтын хамгийн их, хамгийн бага болоод магадлалт хугацааг тодорхойлсон

дүнгээс үзэхэд Хүрэлтогоот, Даланзадгад, Сайншандад астрономын ажиглалтын

магадлалт хугацаа жилд дундажаар 1900-2000 цаг хүрч байгаа нь Маунт Вильсон,

Ла Силла, Керри Толол, Майданак, Санглок зэрэг дэлхийн шилдэг одон орон

судлалын төвүүдтэй жишихүйц байна. Нэг жилд ажиглагдах одон орны хамгийн

бага ажиглалтын хугацааг 700 цагаас дээш байхад тогтмол байрлалтай судалгааны

цэг болгон авах боломжтой гэж үздэг тул Жаргалант, Мөрөн, Алтай (

911753min жилTцаг) зэрэг газруудын хувьд ч ажиглалт судалгаа хийх боломжтой

гэж үзэж болно.

Монгол орны нутаг дэвсгэр далай тэнгисээс алслагдсан, хуурай уур амьсгалтай,

тэнгэр цэлмэгийн магадлал ихтэй, далайн түвшнээс дээш харьцангуй өндөрт

өргөгдсөн, одон орны бодит ажиглалтын хугацаа ихтэй, барилга байгууламж барих,

тоног төхөөрөмж суурилуулахад зам харгуй болоод байршлын нөхцөл сайтай зэрэг

олон давуу тал нь Олон Улсын Одон Орны шилдэг оргил байгуулах таатай нөхцлийг

бүрдүүлж байна.

VII. ИШЛЭЛ ХИЙСЭН НОМ, БҮТЭЭЛ

1. Ганбаатар Д., Тугжсурэн Н., Халтар Д. Результаты определения количества

наблюдательного времени астрономической обсерватории АН МНР в Хүрэлтоготе,

Астрономический Циркуляр, АН СССР, ¹740, 1972

2. Н.Түгжсүрэн. Монгол орны агаар мандлын оптик тогтворгүй чанарын судалгаа.”Манай

эрдэмтэд”, 44 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2011, хуудас 424

3. Н.Түгжсүрэн. Агаар мандлын ухаан. Монголын Шинжлэх Ухаан, 69 дүгээр боть.

Улаанбаатар, 2011, хуудас 247

4. Тугжсурэн Н, Д.Халтар Д. Определение астрономического наблюдательного времени

в Хурэлтоготе, МУИС-ийн ЭШБ, 46, 1973, 121-128

5. Тугжсурэн Н, Халтар Д., Хурлээ Г. Некоторые результаты исследования астроклимата в

Сайншанде, Труды Института Физикии Техники АН МНР, 16, 1976, 145-153

6. Тугжсурэн Н., Халтар Д.Астрономическое наблюдательное время в Даланзадгаде, ШУА-

ийн ФТХ-ийн бүтээл, 17, 1978, 115-120

7. Тугжсурэн Н. Изследване на турбулентното и оптическо състояние на атмосферата по

трептене на звездните образи, Дисертация на научната степен “Кандидат на физическите

науки”, София, НРБ, 1982, 166 с

8. Tugjsuren N., Khaltar D. Number of hours usable for astronomical observation at several sities

in Mongolia. Astronomy & Astrophysics, Suppl. Series SER. 113,341-345 1995. France

9. Халтар Д., Тугжсурэн Н., Шагдарсурэн Д. Количества ночного наблюдательного времени

в Даланзадгаде, Астрономический Циркуляр АНСССР 993, 1978, С 6-7


-54-

ТӨМРИЙН ЭРДЭСИЙН ТАРХАЛТИЙГ ЛАНДСАТ ХИЙМЭЛ ДАГУУЛЫН МЭДЭЭ

АШИГЛАН ЗУРАГЛАХ НЬ

Б.Баяртунгалаг1, Д.Нараа2, Р.Цолмон3, Ундрам4 1, 3, 4 ―NUM-ITC-UNESCO‖ Зайнаас тандан судлал болон ГМС лаборатори,

4 Геологийн судалгааны төв лаборатори

[email protected]

I. ОРШИЛ

Сүүлийн жилүүдэд манай орон түүний дотор уул уурхай геологи хайгуулын чиглэлд

зайнаас тандан судлал газарзүйн мэдээллийг илүү түлхүү ашиглаж эхэлсэн. Геологийн хайгуул

судалгаанд олон төрлийн хиймэл дагуулуудын мэдээг ашиглаж байгаа бөгөөд манай орны хувьд

Астер, Ландсат хиймэл дагуулын мэдээг өргөн хэрэглэдэг. Ландсат хиймэл дагуулын 1-7-р

сувгуудыг чулуулгийн хил заагийг ялгах (lithlogy), хагарлыг дүрслэх (linement), газрын гадаргын

хотгор гүдгэрийг (morphology) зураглах, геологийн ерөнхий тогтоц харах (geology structure), эрдэс

(mineral exploration) болон хувирлийн бүс (alteration zone) зэргийг зураглахад ашигладаг билээ

(Sabins, F.F., 1986). Эдгээр зураглалууд нь геологийн хээрийн судалгаа цаашлаад судалгааны үр

дүнд дэвшилтэд байдлаар маш сайн дэмжлэг болохоос гадна цаг хугацаа хэмнэх, хээрийн ажлын

маршрут төлөвлөлт, зураглал, геологийн тайлал хийхэд маш их дэмжлэг болдог юм. Геологийн

судалгаанд орон зайн нарийвчлалаас гадна сувгийн нарийвчлал нилээн чухал бөгөөд хэдий

сувгийн нарийвчлал сайтай мэдээ ашиглана үр дүнгийн хувьд төдий чинээ сайн байна (Kenea,

N.H. 1997). Хиймэл дагуулын мэдээ ашиглаж геологийн аль нэг зураглал хийх бол цасгүй,

бороогүй, ургамал ургаагүй эсвэл ургамал хагдарсан үеийн (хавар, намар) мэдээг ашиглавал

тохиромтой. 7,4,2-р сувгуудыг RGB өнгөнд зураглахад геологийн ерөнхий тогтоцыг харж болно

(C rripen, R . E . , 1989). Чулуулгийн хил заагийн судалгаанд 4,5,7-р сувгуудаар мөн температурын

6-р сувгаар зурагладаг. Харин эрдэсийн тархалтийг зураглахад тухайн эрдэсийн спектр ойлтоос

хамаарч сувгуудыг сонгон ашиглана. Энэхүү судалгааны ажлаар Тi ийн brookite, Zn ийн zinctie,

Mn ийн manganite, Cu ийн cuprite эрдсүүдийг зураглан хээрийн хэмжилт болон геохимийн

дээжийн үр дүнгээр баталгаажуулсан болно. Тi ийн brookite (TiO2) нь Titanium –ийн 59.94%

агуулдаг, Zn ийн zinctie (Zn,Mn) O нь Zinc-ийн 73.25% агуулдаг, Mn ийн manganite (MnO) нь

manganite –ийн 77.6% агуулдаг %, Cu ийн cuprite (Cu2O) нь copper –ийн 88.82% Cu агуулдаг

(Emsley, J., 1991).

II. СУДАЛГААНЫ МУЖ

Архангай аймгийн баруун хойд хэсгээр орших (зураг 1) геологийн хайгуулын талбай юм

(нууцын зэрэглэлтэй хайгуулын талбай учир байрлалыг нь оруулаагүй болно). Энэхүү талбай нь

зэс, молбиден, төмрийн тархалттай талбай (зураг 2).

Зураг 1. Судалгааны муж



-55-

Зураг 2. Геологийн зураглал

III. АШИГЛАСАН МЭДЭЭ:

Энэхүү судалгаанд дараах мэдээг ашигласан

1. Ландсат хиймэл дагуулын 2009 оны 9 сарын 26 өдрүүдийн мэдээ

2. USGS-ийн spectral library

3. Геологийн зураглал

4. Ашиглалтын зураглал

5. Геохими болон хээрийн хэмжилтийн мэдээ

IV. АРГА ЗҮЙ:

Энэхүү судалгаанд ландсат хиймэл дагуулын мэдээг ашигласан. Ландсат хиймэл дагуулын

хувьд 4,5,7-р сувгуудыг геологийн боловсруулалтанд ашиглахад тохиромжтой байдаг (El Khidir,

S.O.H. 2006). Энэхүү ажилд Ландсат ТМ 5 –ийн хоѐр хэсгийн 2009 оны 9 сарын 26 мэдээг

ашигласан бөгөөд ургамалгүй, цас ороогүй, үүлгүй үеийн мэдээг ашигласан.

Хувирал болон эрдсийн тархалтыг зураглахад spectral angle mapper ангилалын аргаар USGS-

ийн spectral library-ийг ландсат хиймэл дагуулд тохируулан ашигласан. Ландсат хиймэл дагуулын

мэдээний анхан шатны заслуудыг хийж геологийн шинжлэх ухааны үндэст тулгуурлан Тi ийн

brookite, Zn ийн zinctie, Mn ийн manganite, Cu ийн cuprite эрдэсүүдийн тархалт зэргийг зурагласан

болно (Emsley, J., 1991). Мэдээ боловсруулалтын үе шатийг дараах байдлаар харуулав. Үүнд:

- Ландсат хиймэл дагуулийн анхан шатны заслууд (C havez, P . S . , 1975)

Агаар мандлийн засал

Offcet засвар

- USGS-ийн spectral library –ийн Chalcopyrite, galena, sphalerite, cassiterite

эрдэсүүдийг бэлтгэх

- Сургалттай ангилалын spectral angle mapper аргаар ангилах

- Post-processing болон filtering of systematic errors

- Interpretation and refinement of classification results

V. ҮР ДҮН:

Энэхүү ажлаар дараах үр дүнг гаргасан. Үүнд:

Үзэгдэх өнгө буюу RGB өнгөнд 7, 4, 2-ийг өгсөн энэ зураглал нь хээрийн ажлийн суурь

зураг юм (Зураг 3). Мөн үүнээс геологийн ерөнхий тогтоц зарим нэг хагарлуудыг тайлж унших

боломжтой. Харин зураг 4–д Тi ийн brookite эрдэсийг ногоон өнгөөр, Zn ийн zinctie эрдэсийг хөх

өнгөөр, Mn ийн manganite эрдэсийг ягаан өнгөөр, Cu ийн cuprite эрдэсийг улаан өнгөөр бодит

өнгөн дээр давхцуулан харуулсан байгаа. Энэхүү зураглалаас эрдэсийн тархалт хаагуур илүү


-56-

нарийн тархсанг харж болно. Мөн зураг 5,6 д зэсийн cuprite эрдэсийг харуулсан ба үүнээс зэсийн

тархах магадлалыг харж болно.

Зураг 3. R-7, G-4, B-2 өнгөний нийлмэл зураглалыг үзэгдэх байдал

Зураг 4. Эрдэсийн тархалт, Тi ийн brookite эрдэсийг ногоон өнгөөр, Zn ийн zinctie эрдэсийг хөх өнгөөр, Mn

ийн manganite эрдэсийг ягаан өнгөөр, Cu ийн cuprite эрдэсийг улаан өнгөөр тус тус харуулав


-57-

Зураг 5. Зэсийн cuprite эрдэсийн тархалт

Зураг 6. Cuprite эрдэсийн тархалт болон геохимийн дээжийн утгийг давхцуулан харуулав


-58-

Зураг 7. Газрын хэлбэр (morphology)

Зураг 8. Хагарал (linement) нарны өндөр болон тусгалын өнцгөөр (sun shaded) зурагласан.


-59-

Зураг 9. Чулуулгийн хил зааг

VI. ДҮГНЭЛТ:

Энэхүү ажлын үр дүнгүүдээс дараах дүгнэлтийг хийлээ.

Зэс болон маганит нь доод пермийн вулканит дээр нэлээд тархсан байхад Титаниум болон

цайр нь зүүн урдаасаа баруун хойшоо чигэлсэн түрүү палеозойн настай гүний чулуулагт дээр

тархсан хувирал нь нэлээн сонирхолтой байна (Зураг 4).

Зэсийн cuprite эрдэс (зураг 5, 6) нь пермийн вулканит дээр байхгүй боловч бусад насны

хурдсууд дээр нэлээд их тархсан бөгөөд геохимийн дээжийн утгатай давхцуулан шалгахад нийт

497 цэгээс 318 цэг таарч байна (63.98%).

Зураг 7 –оос ерөнхий газрын хэлбэр (morphology) харагдаж байгаа. Үүнээс хархад зэсийн

эрдэс хотгор хэсгээр тахсан байгааг харж байна.

Харин хагарлийг (linement) нарны өндөр болон тусгалын өнцгөөр (sun shaded) зурагласан

(зураг 8). Эндээс хархад зэсийн эрдсийн тархсан байсан хэсгээр хагарал (улаан зураасаар

харуулсан болно) нилээн их байна.

Чулуулгийн хил заагийн хувьд цайвар ягаанаар харагдаж байгаа хэсэг нь том-дунд мөхлөгт

порфир биотитот боржин харин цайвар шаргал өнгөөр харагдаж байгаа нь хайрга элс бүхий

голоцены хурдас, палеозойн настай гүний чулуулаг нь чулуулгийн хил заагын зурагт тод

ногооноос цайвар ногоонруу шилжин харагдаж байна.

Мөн Зайнаас тандан судлалыг геологийн хайгуул судалгаа хийхдээ дэмжлэг болгож

ашиглах нь боломжтой богоод тухайлбал хээрийн ажилд явахын өмнө тухайн хэсгийн хиймэл

дагуулын мэдээгээр бодит өнгөний зураглал хийн (зураг 3) ерөнхий страгтур болон хагарлыг

тайлж уншин, чулуулгийн хил заагийг зураглаж хээрийн ажилдаа ашиглахаас гадна тодорхой

хувирал болон эрдэсийн тархалтыг зэргийг геологийн зурагтайгаа харьцуулан зураглахад нилээн

их ажлыг хөнгөвчлөх боломжтой юм.

Энэ ажлын эрдсийн зураглалын хувьд ландсат хиймэл дагуулыг ашигласан түүний 5,7-р

сувгуудаар зургаласан. Энэ нь ерөнхий бүдүүвч гаргаж байгаа бөгөөд хэрэв астер хйимэл

дагуулын мэдээг ашиглавал сувгийн нарийвчлал нилээн сайн бөгөөд 4-9 –р сувгуудаар зураглах

учир илүү нарийн гаргаж болдог юм.


-60-

VII. REFERENCES

El Khidir, S.O.H. (2006). Remote sensing and GIS applications in geological mapping,

prospecting for mineral deposits and groundwater – Berber sheet area, northern Sudan. Ph.D. thesis,

Alneelain University, Sudan.

Elsayed Zeinelabdein, K.A. (2008). Ratio image processing techniques: A prospecting tool for

mineral deposits, Red Sea Hills, NE Sudan. The International Archives of the Photogrammetry, Remote

Sensing and Spatial Information Sciences. Vol. XXXVII. Part B8. Beijing, China.

Elsayed Zeinelabdein, K.A. (2002). Application of remote sensing in geological mapping,

hydrogeological investigation and mineral exploration, Red Sea Hills, NE Sudan. M.Sc. Thesis,

University of Khartoum, Sudan.

Kenea, N.H. (1997). Digital enhancement of Landsat data, spectral analysis and GIS integration

for geological studies of the Derudeb Area, Southern Red Sea Hills, NE Sudan, Ph.D. thesis, Technical

University of Berlin, Germany. (RRI) – Roberson Research International (1985). Recent Mineral

Discoveries in the Red Sea Hills, Sudan (unpublished report).

Emsley, J., 1991; THE ELEMENTS : Sec. Ed., Clarendon Press, Oxford, 251 p.

Harris, J.R., Renez, A.N., Ballantyne, B., and Sheridan, R., 1998, Mapping altered rocks using

Landsat TM and lithogeochemical data: Sulphurets-Brucejack Lake District, British Columbia, Canada:

Photogrammetric Engineering and Remote Sensing, v. 64, p. 309–322.

Lillesand, T.M., and Kiefer, R.W., 1994, Remote sensing and image interpretation (3rd edition):

New York, Wiley & Sons, 750 p.

Richards, J.A., 1992, Remote sensing digital image analyses: An introduction (2nd edition):

Berlin, Springer, 340 p.

Sabins, F.F., 1986, Remote sensing: Principles and interpretation (2nd edition): New York, W.H.

Freeman, 449 p.

Abrams, M., Ashley, R., Rowan, L., Goetz, A., and Kahle, A., 1977, Mapping of hydrothermal

alteration in the Cuprite mining district, Nevada, using aircraft scanner images for the spectral region

0.46 to 2.36 •m: Geology, v. 5, p. 713-718.

Ashami, A.S. (2003) Structural and lithologic controls of uranium and copper mineralization in

Um Bogma environs, southwestern Sinai, Egypt, Ph.D. Thesis, Geology Department, Faculty of Science,

Mansoura University, Egypt, 134p.

Bernstein, R. (1978) Digital Image Processing for Remote Sensing, Wiley, New Yourk.

Sultan,, M., Arvidson, R.E. and Sturchio, N. (1986) Mapping of serpentinites in the Eastern Desert

of Egypt by using Landsat them,atic mapper data, Geology, 14: 995-999.

Sultan, M., Arvidson, R.E. and Sturchio, N. (1987) Lithologic mapping in arid regions with

Landsat thematic mapperdata: Meatiqdome, Egypt. Geological Socity of America Bulletin, 99: 748-762.

C havez, P . S . , 1975, Atmospheric, solar and MTF correction for ERTS digital imagery. In

Proceedings of American Society of Photogrammetry meeting, Falls Church, Virginia, U.S.A. (

Falls Church, VA: American Society of Photogrammetry) , pp. 69– 69a.

C rippen, R . E . , 1989, Selection of Landsat TM band and band-ratio combinations to maximize

lithologi c information in color composite displays. Proceedings of the 7th Thematic Conference on

Remote Sensing for Exploration Geology held in Calgary, Alberta on 2– 6 October 1989 (Ann Arbor

Michigan: Environmental Research Institute of Michigan) , pp. 917– 921.


-61-

ЦЭВДЭГ БҮСИЙН МУЖЛАЛЫГ ГАДАРГЫН АГААРЫН ОЛОН ЖИЛИЙН ДУНДАЖ


Т.Улаанбаатар1, Н.Түгжсүрэн1, Ц.Төмөртогоо2, Ш. Альгирмаа1, T.Tунгалаг1,

Д.Далхсүрэн1, Б.Булгансайхан1, Д.Номиндарь1,

M.Aмгалан1, Б.Амгалан2, Ш.Рашид1

1Агаармандлын Физик, Экосистемийн Профессорын Баг,

Материалын Технологийн Сургууль, ШУТИС

[email protected]; [email protected] 2Геофизикийн тэнхим, МУИС

Abstract. The shallow lithosphere thermal regime is a result of the near-surface air

temperature. In this paper we show that the yearly average air temperature on a

given territory lies in a certain depth of upper layers of lithosphere. Hence, the

air temperature zones based on the meteorological data can indicate directly the

location of the underground temperature regime. When average air temperature

is negative, the permafrost layer exists in this zone. So, the meteorological chart

of yearly main temperature is also the chart of permafrost zone.

Чулуунмандлын дулааны горимыг оновчтой, нарийн тодорхойлох нь олон талын практик ач

холбогдолтой учраас энэ нь геофизик, геологи, цэвдэг судлал төдийгүй инженер-геологи, зам

тээвэр, хот байгуулалт, барилгын салбарт олон жил судлагдсан хуучин сэдэв юм. Гэвч цооногт

явуулах температурийн хэмжилт, лабораторт хийгдэх физик параметруудын судалгаанаас

цаашгүй, онолын судалгаа нь эмперик томъѐоллоос хэтрээгүй байгаа учир хэрэглээний хүрээнд

маш олон бэрхшээлтэй тулгарч, танин мэдэхүйд хоосон орон зайг үүсгэсээр байна.

Бидний явуулсан судалгаагаар чулуунмандалд дулааны долгионуудын замбараагүй

урсгал тасралтгүй явагдаж байдаг боловч эдгээрээс далайц ихтэй, тодорхой чиглэлд

байнга урсаж байдаг долгионууд давамгайлж байдаг болохыг тогтоолоо. Эдгээр нь:

1. Газрын гадаргаас чулуунмандалд нэвчих температурийн долгион

2. Газрын гадаргын жилийн дундаж температур (чулуунмандал дахь улирлын хөлдөлт,

гэсэлтийн харьцаа)

3. Дэлхийн гүнээс дээш чиглэсэн геотермийн урсгал зэрэг юм.

Чулуунмандалд температур нэвчихдээ далайц нь гүн нэмэгдэхэд экспонентоор буурах ба

тодорхой фазын хожигдолтой явагддаг. (Кудрявцев, В.А., болон бусад, 1974)

( ) √

(

√

) (1)

Энд t нь z гүнд жилийн доторх τ хугацаанд хэмжигдэх температур, t0 – жилийн

дундаж температур, g – геотермийн градиент, A – жилийн температурийн

далайц, C – хувийн дулаан багтаамж, - дулаан дамжуулах чадвар, T – температурийн

хэлбэлзлийн давтамж буюу жилийн урт

Энэхүү тэгшитгэлийн баруун талын 2-р гишүүн температур бууралтыг градиентаар

илэрхийлж байгаа боловч 3-р гишүүнд дахиад экспонентоор буурна гэж давхардуулсан байна.

Egyed L., (1956) агаарын температур газрын гүнд нэвчихдээ дараах зүй тогтлоор

явагддагийг тогтоосон.

√

(

( √

)) (2)

Энд А0 – газрын гадаргын жилийн дундаж температур, Аφ – φ өргөрөг дэх жилийн

агаарын температурийн далайц, ρ – чулуулгийн нягт, к – дулаан дамжуулах

чадвар, t – хэмжилтийн огноо, с – дулаан багтаамж, х – температурийг

тодорхойлох гүн, Т – жилийн температурийн долгионы давтамж (ерөнхийдээ 1

жилээр тооцдог)

Энэ томъѐоноос Фурье газрын гүнд тархах температурийн долгионы зүй тогтлыг гаргасан.

1. Хэлбэлзлийн амплитуд нь гүн нэмэгдэхэд экспоненциалаар буурна.

( ) √

(Фурьегийн I хууль) (3)

Гүн арифметик прогрессоор нэмэгдэхэд температурийн далайц геометр прогрессоор




-62-

буурна.

2. Хөрсөн дэх температурийн фазийн хожигдол нь гүнтэй шууд хамааралтай явагдана.

√

. (Фурьегийн II хууль) (4)

3. Хөрсөнд бүрэлдэх температурийн гүн нь гадарга дээрх хэлбэлзлийн долгионы уртаас

хамаарна. Z1, Z2 гүнд Т1, Т2 температурийн хэлбэлзэлтэй байхад дараах харьцаа биелэгдэнэ.

√

(Фурьегийн III хууль) (5)

Энэ хууль долгионы уртаас хамааран адил далайцтай хэлбэлзэл үүсэх гүнийг

олох боломжийг илэрхийлнэ.

Эндээс дүгнэж үзэхэд 1-р томъѐо температурийн далайцыг давхардуулан тооцсон, 2-р

томъѐо чулуунмандалд ямар ч температурийн орон байхгүй үед газрын гадаргаас доош

температур анх удаа тархаж эхлэхийг үзүүлсэн, мөн зөвхөн ганц температурийн долгионыг

илэрхийлсэн гэдгийг анхаарах ѐстой. Энэ нь чулуунмандлын дээд давхаргын дулааны горимыг

онолын хүрээнд бүрэн гүйцэд тодорхойлох боломжийг хаагдуулж байсан байна.

Үнэн хэрэгтээ дээд чулуунмандлын температурийн горим тасралтгүй хувьсаж байдаг олон

параметрээс хамаардаг. Цаашилбал газрын гүний температурийн орон бүрэлдэн тогтоход маш урт

хугацаа шаардагдана. Гэтэл дээрх (1), (2) томъѐонуудад Т параметрыг нэг жилийн давтамжтай гэж

үздэг. Газрын гадарга дээрх олон жилийн температур нь нэг жилийн биш олон жилийн утга

байдаг учир Т давтамжийг олон жилээр буюу хязгааргүй хугацаагаар тооцох шаардлагатай юм.

Иймээс 2-р томъѐог урт хугацаанд тооцвол

( √

(

( √

))) болно. (6)

(Улаанбаатар, Т., 1994)

Эндээс

болно. (7)

Энэ нь чулуунмандлын дээд хэсэгт тухайн газрын гадаргын олон жилийн дундаж температуртэй

тэнцүү температур бүхий гадарга байдаг болохыг баталж байна. Олон жилийн дундаж

температурийг цаг уурын станцын жилийн хэмжилтээр тодорхойлдог бөгөөд жилийн дундаж

температурыг , олон жилийн дундаж температурыг гэж тэмдэглэвэл:

∑

болно. (8)

Энд - жилийн тоо, нь φ өргөргийн дэх жилийн дундаж температур

8-р тэгшитгэлээр тодорхойлогдсон цаг уурын станцын утга 7-р тэгшитгэлээр тодорхойлсон

гадаргын олон жилийн утгатай тэнцүү гэвэл дараах адилтгалыг бичиж болно.

(9)

Энэ нь чулуунмандлын дээд хэсэгт гадаргын олон жилийн дундаж температуртэй тэнцүү утгатай

температурийн орныг үүсдгийг болохыг, 1-р томъѐо, 2-р томъѐонд орсон физик параметрууд

чулуунмандлын дээд хэсэгт урт хугацаанд бүрэлдэн тогтох дулааны горимд нөлөөлдөггүй

болохыг баталж байна.

Egyed L. 1956 онд ”Гадаргын агаарын жилийн дундаж температуртэй тэнцүү дулаантай гүн

чулуунмандлын дээд давхаргад байдаг болохыг уурхай, гүний малталтын үед хийсэн ажиглалтаар

баталсан” гэжээ.

Хэрэв газрын гадаргын олон жилийн дундаж температур тэгээс бага байвал тухайн газар

нутагт олон жилийн цэвдэг чулуулаг тархана. Тиймээс цэвдэг бүсийг тогтоохдоо цаг уурын

станцуудын мэдээгээр тодорхойлсон агаарын температурийн мужлалын зургийг шууд ашиглах

боломжтой (1-р зураг).


-63-

Зураг1.

VIII. ДҮГНЭЛТ

1. Дээд чулуунмандлын дулааны горим нь маш олон жилийн хугацаанд бүрэлдэн тогтоно.

2. Чулуунмандлын дээд давхаргын тодорхой гүнд газрын гадаргын олон жилийн дундаж

температуртэй тэнцүү температур бүхий гадарга үүсдэг.

3. Эндээс цаг уурын станцуудын олон жилийн хэмжилтээр тодорхойлсон газрын гадарга

орчмын олон жилийн дундаж температурийн мужлал нь олон жилийн цэвдгийн мужлалыг

мөн илэрхийлнэ.

4. Чулуунмандлын дээд хэсэгт урт хугацаанд бүрэлдэн тогтох дулааны горимд чулуулгийн

физик параметрууд нөлөөлдөггүй, харин гүний хагарал, гүний усны урсац, геотермийн

нөлөөллийг харгалзах шаардлагатай.

Ашигласан ном зүй

Кудрявцев, В.А., Гарагуля, Л.С., Кондратьева, К.А., Меламед, В.Г., Основы

мерзлотного прогноза при инженерно-геологических исследованиях, Изд-во

МГУ, Москва, 1974

Egyed, L., Physics of the Earth, 231-248 pp., Acad. Press, Budapest, 1956,

Улаанбаатар, Т., Дэлхийн гадарга ба гадарга орчмын дулааны горим ба цэвдэгмандлын

математик загварчлал, Диссертаци, ШУТИС, Улаанбаатар, 1994


-64-

ДЭЛХИЙН ГАДАРГА ДАХЬ НАРНЫ ЦАЦРАГИЙН ГОРИМЫГ

ТОДОРХОЙЛОХ ШИНЭ ЭТАЛОН

Т.Улаанбаатар1, М.Лэгдэн2, Ж.Далхсүрэн1, Ш.Алигармаа1Т.Тунгалаг1,

Д.Номиндарь1, М.Амгалан1, Б.Булгансайхан, Ш.Рашид1

[email protected] 1ШУТИС, Материалын Технологийн Сургууль,

2Ньюком Корпораци

Abstract. The Sun is a largest source of earth surface insolation and air temperature,

exact determination of which is immense important not only for science, socio-

economics, but everyday life of livings. Solar constant is usedfor all kind of

calculation of the insolation regime on the Earth‘s surface. However, the solar

constant is measuredonlyon the top of atmosphere by satellitedata. There are

some disadvantages around the solar constant. In this paper the selection of a

new solar ―constant‖ and its priorities are shown.

I. ОРШИЛ

Дэлхийн гадарга ба гадарга орчмын дулааны горимыг нарийн тодорхойлох нь шинжлэх

ухаан, техник, нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийг урьдчилан төлөвлөх, уур амьсгалын өөрчлөлтөд

дасан зохицох болон шийдвэр гаргахгээд бүхий л түвшинд чухал ач холбогдолтой. Иймээс

нарнаас ирж буй цацрагийг тодорхойлох зорилготой олон тоонысудалгаа явагдаж, янз бүрийн

онол, загварууд нарны тогтмолд тулгуурлан хийгдсэн байдаг. Хэрэв Дэлхий агаармандалгүй

байсан болнарны тогтмолоор тооцоход ямар ч асуудал байхгүй байх байлаа. Гэвч Дэлхийн

агаармандал шим мандалд үнэлж баршгүй ач холбогдолтой шигээ эсрэгээр газрын гадарга дээр

орж байгаа цацрагийн тооцоонд давшгүй саад болж байна. Тиймээс өнөөдөрнийтээр хүлээн

зөвшөөрсөн,гүйцэд боловсорсон онол, арга зүй байхгүй бөгөөд зөвхөн цаг агаарын хэмжилтэд

тулгуурласан эмперик тооцоо л явагдаж байна. Тухайлбал Дэлхийн гадарга, гадарга орчмын

дулааны горимын судалгаа, уур амьсгалын бүх төрлийн онолд нарны тогтмолыг ашиглаж ирсэн

нь Агаармандал-Нарны цацраг-Газрын гадаргын нэгдсэн системийн маш түвэгтэй харилцан

үйлчлэлд хутгалдах, агаармандлын гадна хийсэн цацрагийн тооцоог газрын гадаргын утгатай

хольж ойлгох, агаармандал дахь гэрлийн үзэгдлийг тайлж дууссаны дараа газрын гадаргын

дулааны горимыг тодорхойлох зэрэг эцэс төгсгөлгүй судалгааны ажил үргэлжилж байна. Энд

нарны тогтмолынбуруу байхгүй харин сонгож авсан хүний буруу сэтгэлгээ юм.

II. НАРНЫ УЛАМЖЛАЛТ ТОГТМОЛ

Нарны тогтмол нь 1 одон орны нэгж (ООН) зайд орших Дэлхийнагаармандлын гадаад хил

дээр нарны цацрагт перпендикуляр нэгж хавтгайд нэгж хугацаанд ирж байгаа энергийн

урсгалбөгөөд үзэгдэх гэрэл төдийгүй цахилгаан соронзон долгионы бүх төрлийн цацрагуудыг

өөртөө багтаадаг. 1978 оноос эхлэн хиймэл дагуулын тусламжтайгаар өндөр нарийвчлалтай

хэмжилт, судалгааг эрчимтэй явуулж байна. Жишээ нь Nimbus 7 (Дэлхийн цацрагийн баланс)

1978-1993, Solar Maximum Mission (ACRIM I) 1980-1989, Earth Radiation Budget Satellite (Дэлхийн

цацрагийн мониторингийн хэмжилт) 1984-1996, Upper AtmosphereResearch Satellite (ACRIM II)

1991-1997 онуудад хэмжиж, нарны тогтмолыгойролцоогоор 1366 W/m2 (1.96 cal min-1 cm-2)байдаг

болохыг тогтоосон юм. Мөн энэ хэмжигдэхүүн жилийн явцад 6.9%-ийн хэлбэлзэлтэй буюу

тогтмол биш, 1 дүгээр сард 1412 W/m2-аас 7-р сард 1321 W/m2 хүртэл өөрчлөгддөгийг ч баталсан.

“... 1322-1465 W/m2” (Climate Change, 2007, p.107)

Нарнаас ирж байгаа цацрагийн нилээд хэсэг нь агаармандалд ойно, шингэнэ, бас сарнина.

Агаармандал өөрөө маш хувьсамтгай, хөдөлгөөнт орчин төдийгүй, зөвхөн хиймэл дагуулын

мэдээлэлд үндэслэхээс өөр аргагүй юм. Эндээс үзэхэд нарны тогтмол нь тогтмол хэмжигдэхүүн

биш, цаашилбал агаармандлын гадаад хил хаана байдгийг одоо ч нарийн ялган тогтоож чадаагүй

байна. Иймээс Дэлхийн цацрагийн баланс ба уур амьсгалын судалгаанд тулгарч байгаа асуудал нь

хиймэл дагуулаар хэмжсэн нарны тогтмолыг газрын гадаргын инсоляцийг тодорхойлоход

ашиглаж байгаа нь олон хүндрэлийг үүсгэж байна.Томоохон бэрхшээлүүдийг дахин нэгтгэж

үзвэл:

Цацрагийн тооцоо Дэлхийн гадарга дээр биш агаармандлын гадна хил дээр

хийгддэг.



-65-

Агаармандал дээшлэх тутам аажмаар сийрэгжсээр гариг хоорондын орон зайд

уусдаг учир агаармандлын гадна хилийг нарийн тогтоох боломжгүй.

Нар-Дэлхийн хоорондын зай нь жилийн туршид болон урт хугацаанд өөрчлөгдөж

байдаг.

Нарны тогтмолоор тооцож гаргасан цацрагийн утга хиймэл дагуулын өндөртэй

тэнцүү бөмбөлөг агаармандлын гадаргад ирэх утгыг илэрхийлнэ.

Агаармандал маш тогтворгүй систем учраас нарны энерги түүгээр дамжин газрын

гадаргад ирэх утгыг бүрэн төгс тодорхойлох боломжгүй.

Нарны цацаргалт нарны идэвхжилийн циклээр хэлбэлзэж байдаг. NASA хиймэл

дагуулууд 1978 оноос хойш ирж байгаа нарны цацрагийг хэмжиж, өөрчлөлтийг

бүртгэж байна.

http://edmall.gsfc.nasa.gov/inv99Project.Site/Pages/science-briefs/ed-stickler/ed-

irradiance.html

Нарны тогтмолд хиймэл дагуулаас байнгын хяналт тавих, мониторингийн сүлжээ

байгуулах боломжгүй юм.

Иймээс Дэлхийн гадаргад ирэх нарны цацрагийн утгыг газрын гадаргад ирж бүртгэгдсэн

цацрагийн утга л үнэн зөв илэрхийлж чадна.

III. НАРНЫ ЦАЦРАГИЙН ШИНЭ ТОГТМОЛ

Нарны тогтмол цацрагийн ерөнхий баланс ба уур амьсгалын загваруудын өнөөгийн

судалгааны маш чухал хэмжигдэхүүн юм. Дэлхийн гадарга дээр бодитойгоор барин тавин

хэмжигддэг, тасралтгүй хяналтдаа байлгаж болох тогтмолыг нарны шинэ тогтмол болгон сонгох

нь нэн зохимжтойбөгөөд газрын гадарга дээрх хэмжилтээ хиймэл дагуулын мэдээтэй харьцуулан

баталгаажуулах боломжтой юм. Тэгвэл энд шилж сонгоод байхямар тогтмол байна, хаана, хэдийд

хэмжиж болох, хир хэлбэлзэлтэй, давуу ба дутагдалтай тал нь юу болох гээд олон асуулт гарч

ирнэ.

Дэлхийн гадарга дээр ирж байгаа нарны цацраг Дэлхийн эргэлт (хоногийн), газарзүйн

өргөрөг болон гадаргын байр зүй, уг цацрагийн Дэлхийн эргэлтийн тэнхлэгтэй үүсгэж байгаа

өнцөг (улирал) зэргээс хамааран байнга өөрчлөгддөж, давтагдаж байдаг.

Дэлхийн хэлбэр сфер буюу бөмбөрцөг хэлбэртэй гэж дөхөх боломжтой.Учир нь Дэлхийн их

тэнхлэг 6378.1 километр, бага тэнхлэг 6356.7 километрбайдгаас 21.4 километрийн

зөрөөтэйбуюудэлхийн радиустай харьцуулахад 297-298 дахин бага юм. Тиймээс Нарны цацраг

Дэлхийн бөмбөрцгийн цорын ганц цэгт перпендикуляр тусах нь ойлгомжтой. 1 дүгээр зураг дээр

уг цэгийг “нараар” тэмдэглэсэн байна.Энэ цэгийн шилжих замэкваторыг дайран хойд, өмнөд

өргөргийн 23027‟ (мэлхий ба матрын замын) хооронд жилийн турш шилжинэ. Үүнд үндэслэн энэ

цэгт тусч байгаа нарны цацрагийн хэмжээ бөмбөрцөг гадарга дахь нарны цацрагийн түгэлт буюу

инсоляийн утгыг тодорхойлох эталон болгон сонгож болох юм.

1-р зураг.Нар Дэлхийн бөмбөрцөг гадаргад эгц тусах үе




-66-

Нар зенитэд байрлахцэгийг ―нараар‖ тэмдэглэжээ.


Нар зулай дээрээс тусах цэгийн байрлалыг 1 дүгээр томъѐогоортодорхойлж болно.

(( )

( ) ) (1)

(Т.Улаанбаатар, 2010)

Цэлмэг өдөр газрын гадаргад перпендикуляр ирж байгаа нарны цацраг 1000 W/m2байдаг

боловч агаармандлын хувьсамтгай шинжээс хамааран ихээхэн өөрчлөгддөг гэж дараахь

интернет хаягт бичжээ(http://edmall.gsfc.nasa.gov/inv99Project.Site/Page/science-breifs/ed-

stickler/ed-irradiance.html).

Detre L., (1939) Дэлхийн гадарга дахьнарны цацрагийн түгэлтийг судлаадгазарзүйн өргөрөг,

хугацаанаас хамаардаг болохыг тогтоож, ерөнхий зүй тогтлыг тодорхойлсон.(2 дугаар зураг)

2-р зураг. Янз бүрийн өргөрөг дэх цацрагийн горим (Detre L., 1939)

Нарны цацраг хавар, намрын өдөр шөнийн тэнцлийн үед экваторт перпендикуляр тусах

учир2 дугаар зургаас нарны цацрагийн шинэ тогтмолыг уншиж болно. (Улаанбаатар, T., 1997;

Ulaanbaatar, T., 1998a, 1998b; Ulaanbaatar, T., 1999 a, b, c, d, e, f)

(2)

Энэ тогтмол жилийн явцад 3.2%-иас бага хэлбэлзэлтэй буюу уламжлалт нарны тогтмолоос

(6.9%)2 дахин бага байна.

IV. НАРНЫ ШИНЭ ТОГТМОЛООР ТООЦСОН ИНСОЛЯЦИЙН ГОРИМ

Дэлхийн гадаргын цацрагийн (инсоляци) горимыг тодорхойлох томъѐог хялбарчлах үүднээс

үд дундын байдлаар үзүүлэв (3-р томъѐо).

( )( )( ) ( )

( )( ) ( ( ))(3)

Энд n хаврын өдөр шөнийн тэнцлээс хойших хоногийн тоо, φ нь газарзүйн

өргөрөг, ( )( )

нь үд дундын нарны өндөр бөгөөд

( )( )

( ) болно. (4)

(Ulaanbaatar, 1999a; 1999b)

3 дугаар томъѐогоор тооцсон үр дүнг 3 дугаар зурагт харуулав.





-67-

3-р зураг. Янз бүрийн өргөрөг дэх цацрагийн горим (Ulaanbaatar, 1999a; 1999b)

Томъѐогооргаргасанүрдүнгбусадсудлаачдынтооцоо, хэмжилттэйхарьцуулж2

дугаархүснэгтэд үзүүллээ.

2-р хүснэгт. Янз бүрийн өргөрөг дэх жилийн нийлбэр цацраг (Kкалжил-1 cм-2)

Өргөрөг 3 дугаар томъѐогоор

тооцсон утга А. С. Монин, 1972

0 325.4 317.5

10 320.4 313.2

20 305.5 300.2

30 283.0 279.0

40 249.3 250.7

50 209.2 217.2

60 162.7 180.6

65 179.9 180.4

66 178.7 176.2

66.5 178.8 176.3

V. ДҮГНЭЛТ

Агаармандлын нөлөөгөөр Дэлхийн бөмбөрцөг гадаргад перпендикуляр туссан цэгт

хэмжигдэх нарны шинэ тогтмолын жилийн хэлбэлзэл (3.2%) нь уламжлалт нарны

тогтмолоос (6.9%) 2 дахин бага юм.

Нарны шинэтогтмол гэж нэрлэж буй цацраг гадарга орчмын газарзүйн

бүрхэвчүүдтэй харилцан үйлчилж, энергийнхээ тодорхой хэсгийгалдах боловч

алдагдсан энергийн зарцуулалтыг тооцоолох боломжтой.

Нар аль өргөрөгт, хэдийд перпендикуляр тусахыг урьдчилан тооцож (1 дүгээр

томъѐо), нарны тогтмолыг байнга хянах нөхцөл бүрдэхээс гадна цаг уурын

мониторингийн сүлжээнд хамруулахад энгийн бөгөөд хялбарюм.

Шинээр сонгож авсан нарны тогтмолыг улам нарийвчлах шаардлагатай.


-68-

VI. АШИГЛАСАН НОМЗҮЙ

Climate Change 2007, The physical science basis, Working Group I Contribution to the Fourth

Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change., WMO, UNEP,

Detre L., Uzenetek a vilagurbol: Kozmikus hatasok a foldon, Kiralyi Magyar Egyetemi Nyomda,

Budapest, 1939.

Монин А.С., Вращение Земли и климат, Гидрометеоиздат, Л., 1972

Ulaanbaatar, T., Mathematical modeling for the thermal regime of the Earth‟s surface and

cryosphere, Ph.D Thesis, Mong. Univ. of Technology, Ulaanbaatar, 1994.

Ulaanbaatar, T., M. Legden, Insolation regime on the Earth‟s surface, Rep. Sci. Conference

on Renewable Energy Project Implementation supported by UNESCO, Renewable

Energy Corporation, Mong. Acad. Sci., Ulaanbaatar, 1997.

Ulaanbaatar, T., Climate Supercirculation of the Earth, Scientific Translation, 3(132), 246-264,

Nat. Univ. Mong., Ulaanbaatar, 1998a,

Ulaanbaatar, T., Feedbacks in the World Climate Supercirculation and their interacts, Scientific

Translation, N6(147), 124-139, Nat. Univ. Mong, Ulaanbaatar, 1998b.



Kingdom, Vol. A, 260. 1999a.

Ulaanbaatar, T., United Time System of Earth System Model, Union symposia: Earth system

model and earth system, XXII General Assembly, IUGG, Birmingham, United

Kingdom, Vol.A, 5, 18 July-2 August, 1999b,

Ulaanbaatar. T., A new method for improvement of education, information and training in the

field of Earth and environmental sciences, Symposium: The nature of seismic source

and the prediction of earthquakes, IASPEI, XXII General Assembly, IUGG,

Birmingham, United Kingdom, Vol. A, 177, 18 July-2 August, 1999c,

Ulaanbaatar, T., Insolation regime on and near the Earth‟s surface, Symposium: Radiative

forcing and greenhouse gases, IAMAS, XXII General Assembly, IUGG, Birmingham,

United Kingdom,Vol.A, 257, 18 July-2 August, 1999d,



Kingdom, Vol. A, 260, 18 July-2 August, 1999e,

Ulaanbaatar, T., High latitude thermal variability in relation to lower latitude, Inter-

Association Symposium: Atmospheric and oceanic connections between the polar

regions and lower latitudes, IAMAS, IASPO, XXII General Assembly, IUGG,

Birmingham, UnitedKingdom, Vol. A, 96, 18 July-2 August, 1999f,








-69-

ЦЭВДЭГ БҮСИЙН МУЖЛАЛЫГ ГАДАРГЫН АГААРЫН ОЛОН ЖИЛИЙН ДУНДАЖ


Т.Улаанбаатар1, Н.Түгжсүрэн1, Ш. Альгирмаа1, T.Tунгалаг1, Д.Далхсүрэн1,

Б.Булгансайхан1, Д.Номиндарь1, M.Aмгалан1, Б.Амгалан2

1Агаармандлын Физик, Экосистемийн Профессорын Баг,

Материалын Технологийн Сургууль, ШУТИС

[email protected]; [email protected] 2Геофизикийн тэнхим, МУИС

Abstract. The shallow lithosphere thermal regime is a result of the near-surface air

temperature. In this paper we show that the yearly average air temperature on a

given territory lies in a certain depth of upper layers of lithosphere. Hence, the

air temperature zones based on the meteorological data can indicate directly the

location of the underground temperature regime. When average air temperature

is negative, the permafrost layer exists in this zone. So, the meteorological chart

of yearly main temperature is also the chart of permafrost zone.

Чулуунмандлын дулааны горимыг оновчтой, нарийн тодорхойлох нь олон талын практик ач

холбогдолтой учраас энэ нь геофизик, геологи, цэвдэг судлал төдийгүй инженер-геологи, зам

тээвэр, хот байгуулалт, барилгын салбарт олон жил судлагдсан хуучин сэдэв юм. Гэвч цооногт

явуулах температурийн хэмжилт, лабораторт хийгдэх физик параметруудын судалгаанаас

цаашгүй, онолын судалгаа нь эмперик томъѐоллоос хэтрээгүй байгаа учир хэрэглээний хүрээнд

маш олон бэрхшээлтэй тулгарч, танин мэдэхүйд хоосон орон зайг үүсгэсээр байна.

Бидний явуулсан судалгаагаар чулуунмандалд дулааны долгионуудын замбараагүй урсгал

тасралтгүй явагдаж байдаг боловч эдгээрээс далайц ихтэй, тодорхой чиглэлд байнга урсаж байдаг

долгионууд давамгайлж байдаг болохыг тогтоолоо. Эдгээр нь:

1. Газрын гадаргаас чулуунмандалд нэвчих температурийн долгион

2. Газрын гадаргын жилийн дундаж температур (чулуунмандал дахь улирлын

хөлдөлт, гэсэлтийн харьцаа)

3. Дэлхийн гүнээс дээш чиглэсэн геотермийн урсгал зэрэг юм.

Чулуунмандалд температур нэвчихдээ далайц нь гүн нэмэгдэхэд экспонентоор буурах ба

тодорхой фазын хожигдолтой явагддаг. (Кудрявцев, В.А., болон бусад, 1974)

( ) √

(

√

) (1)

Энд t нь z гүнд жилийн доторх τ хугацаанд хэмжигдэх температур, t0 – жилийн

дундаж температур, g – геотермийн градиент, A – жилийн температурийн

далайц, C – хувийн дулаан багтаамж, - дулаан дамжуулах чадвар, T – температурийн

хэлбэлзлийн давтамж буюу жилийн урт

Энэхүү тэгшитгэлийн баруун талын 2-р гишүүн температур бууралтыг градиентаар

илэрхийлж байгаа боловч 3-р гишүүнд дахиад экспонентоор буурна гэж давхардуулсан байна.

Egyed L., (1956) агаарын температур газрын гүнд нэвчихдээ дараах зүй тогтлоор

явагддагийг тогтоосон.

√

(

( √

)) (2)

Энд А0 – газрын гадаргын жилийн дундаж температур, Аφ – φ өргөрөг дэх жилийн

агаарын температурийн далайц, ρ – чулуулгийн нягт, к – дулаан дамжуулах

чадвар, t – хэмжилтийн огноо, с – дулаан багтаамж, х – температурийг

тодорхойлох гүн, Т – жилийн температурийн долгионы давтамж (ерөнхийдээ 1

жилээр тооцдог)

Энэ томъѐоноос Фурье газрын гүнд тархах температурийн долгионы зүй тогтлыг гаргасан.

4. Хэлбэлзлийн амплитуд нь гүн нэмэгдэхэд экспоненциалаар буурна.

( ) √

(Фурьегийн I хууль) (3)

Гүн арифметик прогрессоор нэмэгдэхэд температурийн далайц геометр прогрессоор

буурна.




-70-

5. Хөрсөн дэх температурийн фазийн хожигдол нь гүнтэй шууд хамааралтай явагдана.

√

. (Фурьегийн II хууль) (4)

6. Хөрсөнд бүрэлдэх температурийн гүн нь гадарга дээрх хэлбэлзлийн долгионы уртаас

хамаарна. Z1, Z2 гүнд Т1, Т2 температурийн хэлбэлзэлтэй байхад дараах харьцаа биелэгдэнэ.

√

(Фурьегийн III хууль) (5)

Энэ хууль долгионы уртаас хамааран адил далайцтай хэлбэлзэл үүсэх гүнийг

олох боломжийг илэрхийлнэ.

Эндээс дүгнэж үзэхэд 1-р томъѐо температурийн далайцыг давхардуулан тооцсон, 2-р

томъѐо чулуунмандалд ямар ч температурийн орон байхгүй үед газрын гадаргаас доош

температур анх удаа тархаж эхлэхийг үзүүлсэн, мөн зөвхөн ганц температурийн долгионыг

илэрхийлсэн гэдгийг анхаарах ѐстой. Энэ нь чулуунмандлын дээд давхаргын дулааны горимыг

онолын хүрээнд бүрэн гүйцэд тодорхойлох боломжийг хаагдуулж байсан байна.

Үнэн хэрэгтээ дээд чулуунмандлын температурийн горим тасралтгүй хувьсаж байдаг олон

параметрээс хамаардаг. Цаашилбал газрын гүний температурийн орон бүрэлдэн тогтоход маш урт

хугацаа шаардагдана. Гэтэл дээрх (1), (2) томъѐонуудад Т параметрыг нэг жилийн давтамжтай гэж

үздэг. Газрын гадарга дээрх олон жилийн температур нь нэг жилийн биш олон жилийн утга

байдаг учир Т давтамжийг олон жилээр буюу хязгааргүй хугацаагаар тооцох шаардлагатай юм.

Иймээс 2-р томъѐог урт хугацаанд тооцвол

( √

(

( √

))) болно. (6)

(Улаанбаатар, Т., 1994)

Эндээс

болно. (7)

Энэ нь чулуунмандлын дээд хэсэгт тухайн газрын гадаргын олон жилийн дундаж

температуртэй тэнцүү температур бүхий гадарга байдаг болохыг баталж байна. Олон жилийн

дундаж температурийг цаг уурын станцын жилийн хэмжилтээр тодорхойлдог бөгөөд жилийн

дундаж температурыг , олон жилийн дундаж температурыг гэж тэмдэглэвэл:

∑

болно. (8)

Энд - жилийн тоо, нь φ өргөргийн дэх жилийн дундаж

температур

8-р тэгшитгэлээр тодорхойлогдсон цаг уурын станцын утга 7-р тэгшитгэлээр тодорхойлсон

гадаргын олон жилийн утгатай тэнцүү гэвэл дараах адилтгалыг бичиж болно.

(9)

Энэ нь чулуунмандлын дээд хэсэгт гадаргын олон жилийн дундаж температуртэй тэнцүү

утгатай температурийн орныг үүсдгийг болохыг, 1-р томъѐо, 2-р томъѐонд орсон физик

параметрууд чулуунмандлын дээд хэсэгт урт хугацаанд бүрэлдэн тогтох дулааны горимд

нөлөөлдөггүй болохыг баталж байна.

Egyed L. 1956 онд ”Гадаргын агаарын жилийн дундаж температуртэй тэнцүү дулаантай гүн

чулуунмандлын дээд давхаргад байдаг болохыг уурхай, гүний малталтын үед хийсэн ажиглалтаар

баталсан” гэжээ.

Хэрэв газрын гадаргын олон жилийн дундаж температур тэгээс бага байвал тухайн газар

нутагт олон жилийн цэвдэг чулуулаг тархана. Тиймээс цэвдэг бүсийг тогтоохдоо цаг уурын

станцуудын мэдээгээр тодорхойлсон агаарын температурийн мужлалын зургийг шууд ашиглах

боломжтой (1-р зураг).


-71-

Зураг 1.

VII. ДҮГНЭЛТ

Дээд чулуунмандлын дулааны горим нь маш олон жилийн хугацаанд бүрэлдэн

тогтоно.

Чулуунмандлын дээд давхаргын тодорхой гүнд газрын гадаргын олон жилийн

дундаж температуртэй тэнцүү температур бүхий гадарга үүсдэг.

Эндээс цаг уурын станцуудын олон жилийн хэмжилтээр тодорхойлсон газрын

гадарга орчмын олон жилийн дундаж температурийн мужлал нь олон жилийн

цэвдгийн мужлалыг мөн илэрхийлнэ.

Чулуунмандлын дээд хэсэгт урт хугацаанд бүрэлдэн тогтох дулааны горимд

чулуулгийн физик параметрууд нөлөөлдөггүй, харин гүний хагарал, гүний усны

урсац, геотермийн нөлөөллийг харгалзах шаардлагатай.

VIII. АШИГЛАСАН НОМЗҮЙ

Кудрявцев, В.А., Гарагуля, Л.С., Кондратьева, К.А., Меламед, В.Г., Основы

мерзлотного прогноза при инженерно-геологических исследованиях, Изд-во

МГУ, Москва, 1974

Egyed, L., Physics of the Earth, 231-248 pp., Acad. Press, Budapest, 1956,

Улаанбаатар, Т., Дэлхийн гадарга ба гадарга орчмын дулааны горим ба цэвдэгмандлын

математик загварчлал, Диссертаци, ШУТИС, Улаанбаатар, 1994

The 5th

Annual International Workshop on Application Remote Sensing and Space Science in Mongolia

-72-

УЛААНБААТАР ХОТЫН ЕРӨНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН СУРГУУЛИУДЫН АЧААЛЛЫГ

ОРОН ЗАЙН ХУВЬД ТООЦООЛОХ НЬ

Г.Бямбахүү, Б.Цогтсайхан МУИС, ГГС-н Газарзүй – Аялал Жуулчлалын тэнхим

[email protected] Abstract

The before this time, people was doing analysis of schools weight on only statistical materials

in government organizations. This research projection does making analysis of statistical

combination since 2010 and spatial areas. This is best idea of calculating weights of schools. In

this, we are used by spatial analysis, mathematic processing and polling results.

I. СУДАЛГААНЫ АРГА ЗҮЙ

II. СУДАЛГААНЫ ОБЪЕКТ

Улаанбаатар хот нь өдрөөс өдөрт өргөжин тэлсээр саятан хотын хэмжээнд хүрсэн билээ.

Хэдий саятан хотын хэмжээнд хүрсэн ч нийслэл хот маань ачааллаа даахаа больж үүнээсээ үүдээд

хүн амын хэт төвлөрөл, агаарын бохирдол зэрэг сөрөг үзэгдлүүд маш хурдацтай өсч байна. Хүн

амын хот руу чиглэсэн шилжилт хөдөлгөөн, хэт төвлөрөл, хотын ачаалал, хотын зохисгүй

төлөвлөлт зэрэг нь ерөнхий боловсролын сургуулиудын хэвийн даацын хэмжээнээс өндөр

ачаалалтайгаар ажиллаж, хүчин чадал нь хүрэлцэхгүй болоод байна.

“Монголын боловсролыг 2006-2015 онд хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөө”-д Улаанбаатар

хотод анги дүүргэлтийг хотод 34,5-32 хүүхэд байна гэж тусгасан байдаг. Гэтэл өнөөгийн байдлаар

УБ хот дахь улсын зарим сургуулиудад анги дүүргэлт 40-50 хүүхэд болон хэтэрч мөн 3 ээлжээр

орох зэргээр маш өндөр ачаалалтайгаар ажиллаж байна. Түүчлэн энэ тал дээр орон зайн хувьд

урьд өмнө судлагдаж байгаагүй юм.

Энэхүү судалгааны маань гол зорилго нь Улаанбаатар хот дох ерөнхий боловсролын

сургуулиуд нь тухайн оршиж буй хорооныхоо ачааллыг даах, хүрэлцээний хувьд хангалттай

эсэхийг орон зайн хувьд тооцоолж гаргахад оршино.

Статистик мэдээ материалуудыг цуглуулах Газарзүйн мэдээллийн суурь зургийг гаргах

Мэдээллийн санг хийж гүйцэтгэх

Анализ боловсруулалтыг хийх

Үр дүн

Тайлагнах

Зорилго , зорилтыг тодорхойлох

Асуулга судалгаа

The 5th


-73-

52691

26916

18549

26693

13444

41108

0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

Баянзүрх Чингэлтэй Хан-Уул Сүхбаатар Баянгол Сонгино Хайрхан

Сургуулийн насны хүн ам

Хүүхдийн тоо

III. СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮН

Нийслэлийн төвийн зургаан дүүрэг тус бүрийн хороодод оршин суух нийт хүн амын тоог

дүүргийнх нь газрын зурагтай давхцуулж харахад хотын захын хороодуудад хүн ам илүү ихээр

суурьшсан. Харин хотын төвд ойр хороодуудад хүн ам бага байгаа байдал дүүрэг бүрдээр

ажиглагдсан. Үүнийгээ дагаад ч хотын захын хороодын сургуулийн насны хүн ам хотын төвийн

хороодоос их гарч байна. Баянзүрх, Сонгино Хайрхан дүүргүүд хороод нь хотын захад

байрлалтай учир бусад дүүргүүдээс сургуулийн насны хүн амын тоогоор тэргүүлж байв. Хотын

төвд байрлалтай Баянгол, Сүхбаатар зэрэг дүүргүүд нь сургуулийн насны хүн ам тун бага байв.

Гэтэл манай хотын ЕБС-ууд нь хотын төв хэсгээр төвлөрөн үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Дээрх

дүүрэг тус бүрээр гаргасан зургийг нэгтгэн Улаанбаатар хотын зургийг гаргасан (Зураг.1).

График. 1

Зураг.1

Чингэлтэй Баянзүрх Баянгол Сонгино Хайрхан Сүхбаатар Хан-Уул

The 5th


-74-

УБ хотод орших төрийн өмчийн бүх сургуулиудын байршлийн тогтоон газарзүйн суурь

зурган дээр байршуулан аль дүүргийн аль хороонд оршихыг тогтоов. Тус сургууль орших

хорооны сургуулийн насны хүн амыг тухайн хороонд орших сургуулиудын сурагчдын тоотой

харьцуулалт хийж ачааллыг тооцоход Баянгол дүүргийн 13 (6 дахин) ба 15-р хороо (4.5 дахин),

Чингэлтэй дүүргийн 1-р хороо (4 дахин), Сүхбаатар дүүргийн 4-р хороо (2.4 дахин) гэх зэрэг

хотын төвийн хороодын ачаалал маш их хэтэрсэн гэх үзүүлэлттэй байна.

Дээрх үзүүлэлтээс үзэхэд зарим хороодын сурагчид өөрийн амьдарч буй хороонд нь

сургууль байдаггүй, сургуулийн хүрэлцээ муу, болон бусад асуудлаас шалтгаалж өөр дүүрэг

хороод руу хол зам туулан хичээлдээ явдаг гэсэн дүгнэлтэнд бас гаргаж болох юм. Жишээ нь

Чингэлтэй дүүргийн 2-р хороонд нийт 3606 сургуулийн насны хүн байвч тухайн дүүрэг орших

сургуулиудын нийт сурагчдын тоо 1797, Сүхбаатар дүүргийн 14-р хороонд сургуулийн насны хүн

ам 1314, нийт сурагчид 337 байгаа нь сурагчид маш ихээр гадагш чиглэж ерөнхий боловсролд

хамрагддаг нь ажиглагдаж байна.

Улаанбаатарын төвийн зургаан дүүргийн 120 хороодоос

хэвийн хэмжээний ачаалалтай – 23 хороо

гадагш чиглэлтэй – 9

ачаалал ихтэй – 37 хороо байгаа ба түүн дотроос хэт их ачаалалтай 8 хороо байна.

Зураг.2

Зураг.3

The 5th


-75-

y = 0.3241x + 18319 R = 0.718951

0

10000

20000

30000

40000

0 20000 40000 60000

Сургуулийн хангалтай байдал, сургуулиудын чанарын асуудал зэргийг харгалзан үзэж

бусад дүүрэг, хороодыг зориж сурах мөн нийслэл хотод сургуульгүй хороодууд маш олон байдаг

ба энэ нь бусад хороодын сургуулиудад ачааллыг нэмэгдүүлэх гол шалтгаан болж байгаа юм.

Дүүрэг тус бүрийн сургуулийн насны хүүхэд, тухайн дүүрэгт суралцах нийт сурагчдын тоо

гэсэн хоѐр үзүүлэлт дээр хамаарал (correlation) тооцоход корреляцийн коэфицент R=0.71 гэж маш

хүчтэй хамаарал гарч байгаа нь бусад дүүрэг, хооронд очиж сурах явдал маш их байна гэдэг

дүгнэлтийг бататгаж өгж байгаа юм. (График.3) Дүүрэг хоорондын хамаарал:

Нийслэлийн бүх төрийн өмчийн сургуулиудын хувьд хот төлөлвлөлтийн стандартын дагуу

хамрах хүрээг зураглаж (500м радиустай) түүнийг өмнө гаргасан ачааллын зурагтай ( зураг 2 )

давхцуулж харахад нийслэлийн яг аль хэсэгт сургууль нэн даруй шинээр барьж байгуулах

шаардлагатай байгаа газрыг тогтоов (зураг.4).

График. 3

Зураг.4

The 5th


-76-

IV. АСУУЛГА СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮН:

Тус асуулга судалгаанд 6 дүүрэг бүрээс 1 сургуулийн 40 сурагч оролцсон. Нийт 240

сурагчийг судалгаандаа хамруулсан. Энэ судалгаагаар сурагчид өөр дүүргийн сургуулиудад сурч

байгаа байдал их байгаа гэдгийг практик дээр батлан харуулахыг зорьсон.

Хотын төвийн сургуулиуд болох Чингэлтэй дүүргийн 24-р сургууль, Сүхбаатар дүүргийн 2-р сургууль,

Баянгол дүүргийн ЭУЦСургуулиуд нь өөр дүүргээс ирж суралцаж буй сурагч маш их байна.

V. ДҮГНЭЛТ

Энэхүү судалгааг хийснээр Улаанбаатар хотын аль хэсэгт ерөнхий боловсролын сургууль

хүрэлцээтэй болон аль хэсэгт нь даац хэтэрсэн буй нь илэрхий болох юм. Ачаалал хэд дахин

өндөр байгаа хороодод хэрхэн буулгах арга аргачлалыг сонгох, шинээр барих сургуулийн орон

зайн зохистой шийдлийг гаргах олон талын ач холбогдолтой юм.

Боловсролын салбарт уламжлалт аргаар хүснэгт, асуулга, статистик мэдээг ашиглан

бодлого боловсруулдаг бол оронзайн дүн шинжилгээ хийснээр илүү бодитой, амьдралд

ойрхон үр дүн гаргалаа.

39

28

39

30

16

38

1

12

1

10

24

2

05

1015202530354045

Баянзүрх - Шавь ЦС

Чингэлтэй - 24-р

сургууль

Хан-Уул – 18-р

сургууль

Сүхбаатар – 2-р

сургууль

Баянгол - ЭУЦС

Сонгино Хайрхан –

Тухайн дүүргийн сурагчид Гаднаас ирж суралцагсад

Дүүрэг Тухайн дүүргийн

сурагчид

Гаднаас ирж

суралцагсад

Баянзүрх - Шавь ЦС 39 1

Чингэлтэй - 24-р сургууль 28 12

Хан-Уул – 18-р сургууль 39 1

Сүхбаатар – 2-р сургууль 30 10

Баянгол - ЭУЦС 16 24

Сонгино Хайрхан – Ирээдүй ЦС 38 2

The 5th


-77-

Энэхүү судалгааны үр дүнг цаашид хот төлөвлөлт, бодлого зохицуулагчид авч ашиглах

боломжтой.

VI. АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ

a) Ном зүй

- “Монголын боловсролыг 2006-2015 онд хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөө” УБ 2007 он

- УБ хот болон Дүүрэг, Хороодын хүн амын статистик мэдээлэл

- УБ хотын сургууль, цэцэрлэгүүдийн статистик мэдээлэл

b) Програм хангамж

- ArcGIS 9.3

- Microsoft Excel

c) Интернет эх сурвалж

- http://statis.ub.gov.mn/

- http://esrp-mn.blogspot.com/2010/10/2009-2010.html

- http://map.cityland.mn/

- http://ubmap.gogo.mn/

- http://www.mecs.pmis.gov.mn/

http://statis.ub.gov.mn/

http://esrp-mn.blogspot.com/2010/10/2009-2010.html

http://map.cityland.mn/

http://ubmap.gogo.mn/

http://www.mecs.pmis.gov.mn/

The 5th


-78-

УЛААНБААТАР ХОТ ОРЧМЫН ТУУЛ ГОЛ БОЛОН ТҮҮНИЙ САЛБАР ГОЛУУДЫН

ҮЕРИЙН УСНЫ НӨЛӨӨЛЛИЙН ХҮРЭЭГ АСУУДАЛ

Ч.Наранцэцэг, Г.Энхбаяр, Н.Үржинбадам МУИС-ГГС, Газарзүй-Аялал жуулчлалын тэнхим

[email protected]

Abstract This research projection is talking a bout evaluating the influencing spatial concerns of

ground water by using softwares of GIS and Remote sensing. First of all we defined the

geomorphological cases of river ―Tuul‖ and its affluences rivers near the city of Ulaanbaatar.

Find out risk of flooding zones. These all are important for protecting methods of that , human

society and economy and planning cities. We used by GIS soft wares such as ArcGIS, Ilwwis,

Enwi, Global mapper and Map info discover and Sutelit images such as SRTM, Landsat images.

I. СУДАЛГААНЫ АЖЛЫН ЗОРИЛГО

Энэхүү эрдэм шинжилгээний ажлаараа туул голын тухай тэр дундаа Улаанбаатар хотын

нутаг дэвсгэр дэхь туул голын татам, дэнж дагуух байгууламжинд туул голын усны түвшний

өөрчлөлт хэрхэн нөлөөлж болохыг тооцоолон гаргахыг зорилоо. Мөн Arc GIS програмзайнаас

тандан судлах зарим праграмм ашиглан эл тооцооллийг гаргах зорилт дэвшүүлсэн болно.

II. СУДАЛГААНЫ АРГАЗҮЙ

Товч ойлголт

Туул голын тухай: ХойдмөсөндалайнайсавнутгийнхойдхэсэгбуюуХангай,

ХэнтэйннурууныусхагалбарыншугамаардайрчхамгийнуслагСэлэнгэмөрөнтүүнийцутгалОрхон,

Туул, Хараа, Ерөө, Эг, Идэр, Дэлгэрмөрөн, Енисэймөрнийэхшишхэдгол

Ус дүүрэх

талбай

Ландсатын зураг (2010-9-17)

Ангилал

Хотын суурьшлийн

бүс

Бэлчээрийн

боломжит

талбай

Судалгааны бодит

фото зураг

Туул голын талаархи цуглуулсан мэдээ, өмнө болж байсан үерийн

мэдээ зэргийн боловсруулалт

SRTM зураг

Оронзайн дүн

шинжилгээ

Хаяалбар шугам

3D анализ

3 хэмжээст

гадаргуу

Туулголын

гольдрол

Гадаргуугын

зураг

Үр дүн

The 5th


-79-

z

,ХарэрчисмөрнийэхХуримтголзэрэгихустайголуудбагтана.Энэайсавнутагдэвсгэрийн

20,4хувьголмөрнийбүхурсацын 51,4хувийг эзлнэ. Хойдмөсөндалайн ус хураах

талбайнхувьдбагаболовчуснысүлжээ, нягт,гадаргынурсацаарихбөгөөдголмөрнийнийтурт 35

мянганкморчимбайна.Энэ савын нэгээхэн хэсэг нутгийг Улаанбаатархотын нутаг эзэлнэ. Мөн тус

ай савын томоохон төлөөлөгч нь Сэлэнгэ мөрний сав газар билээ.

Сэлэнгэмөрнийсавгазар:Монголорныхойдхэсгийнхагасцөлөрхөгнутгийн 280,000 км2

талбайгхамрахбөгөөдэнэньманайорныхамгийнтомсавгазарюм.

ЭнэхүүсавгазарньСэлэнгэмөрөнболонтүүнийцутгалголууд,

Орхонголгэсэнхоѐртомоохонголоосбүрднэ.СэлэнгэмөрнийсавгазарньМонголулсыннийслэлУлаан

баатархотыгоролцуулааддолоонаймгийгхамарна.Эгийнгол, Идэр, Орхон,

ТуулголуудньСэлэнгэмөрнийсавгазрындэдсавгазруудболно.

Туулголынсавгазар:Энэхүүсавгазарманайорнынутагдэвсгэрийн

3,19хувийгхамардагбөгөөдМонголынхүнамынтэнхагасньэнэсавгазартбагтана.Хан-

ХэнтийнуруунысалбаруулсынөврөөсгарахНамъяа,

Нэргүйхэмээххоѐрголынуулзвараасэхавдагбөгөөдголынуртнь 704

кмбайна.БаруунөмнөзүгчиглэнурсажМонголУлсыннийслэлУлаанбаатархотыгдайранөнгөрчОрхон

голдцутгана. Хэнтий, Төв, Сэлэнгэ аймагболонУлаанбаатар хотыннутгаарурсанөнгөрнө.Туул

голын дотоод мужийн хамгаалалтын бүсэд зөвшөөрөлтэй, зөвшөөрөлгүй нийт 93 иргэн, аж ахуйн

нэгж, байгууллага газар ашиглаж байгаа аж.Үүнээс 34 нь газар дээрээ хаашаа, барилга бариагүй,

19 нь хашаа барьсан, 22 нь ямар нэгэн обьект барьсан байна.

Геоморфологийн хувьд мужлалтаар хувааж үзвэл Туул гол Улаанбаатар хотын хэсэг нь:

Сибирийн их муж Орхон сэлэнгийн муж Туулын дэд муж болно. Энэ мужийн

онцлох шинж нь голын хурдаст тал нь хөндийн ѐроолийн татмын болон дэнжийн хэлбэртэй.

(Монгол улсын атлас 26-р тал)

Харин С.Жигж гуайн ангилалаар:

Хангай Хэнтийн уулт их муж Хэнтийн уулт их муж Цав толгодорхог муж болно.

Энэ мужийн гол онцлог нь томоохон голын хөндий түүний дагуу буюу түүний ойролцоо газар

нутгийг хамрана. (С.Жигж ”Монгол орны хотгор гүдгэрийн үндсэн хэв шинж” УБ 1975 он 95-р

тал)

Энэ хоѐр муж өөр өөрийн онцлог талтай юм. Улаанбаатар орчим туул голын хэсэгийг тус

ангилалууд зөв тусгаж өгсөн боловч ангилалын үндэс нь өөр юм. С.Жигж гуайн ангилал нь

томоохон уул болон түүний бүрэлдхүүн уулсыг ашиглан мужлалт үйлдсэн байна.

Монгол орны гол мөрөний сүлжээний анхны төрх дунд төрмөлийн эриний тухайлбал

Юрийн галавийн дунд галчинд үүссэн тухай Н.Т.Кузницов (1970 он) тэмдэглэсэн. Гэвч гол

мөрдийн чиглэл шинэхэн тектоник хөдөлгөөний нөлөөгөөр өөрчлөгдсөн тухай тус орныг судлагч

эрдэмтэд бичжээ. Б.Б.Полынов, М.И.Крашениников (1926) он Өнөө ар өвөр Жаргалантын гол

Зураг №2

Зураг-1. Туул голын сав

Орхон голын сав газрыг

харьцуулсан байдал

http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D1%8D%D0%BD%D1%82%D0%B8%D0%B9

http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A9%D0%B2

http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD%D0%B3%D1%8D

http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80

The 5th


-80-

хоѐул туул голын сав газар хамрагдан нэг гол байсан тухай мөн Э.М.Мурзаев (1952)он Туул гол

нь Хараагийн зүгт урсаж байсан тухай бичиж уг голын эртний газарзүйн тодорхойлолт гаргажээ.

Туул гол нь Улаанбаатар хот орчим Рельефийн хувьд голын хөндий, дэнж(1-р

дэнжГандангийн дэнж 2-р дэнжХорооллын дэнж)татамгэсэнрельефийн хэлбэрийг харуулна. Эх

хэсэгтээ нам өндөр уулсын голоор баруун урд зүгийг чиглэн 1 км орчим өргөн хөндийгөөр

урсана.

Зураг-... Туул голын хөндий

(Баян гол, Хан уул)

Ер ньРельеф нь аж ахуйн ач холбогдол ихтэй. Үүний нэгэн ижил туул голын хөндий

голын дэнжид нь аж ахуйн зориулалтаар олон олон үйл ажиллагаа явуулж байна. Ялангуяа Хан-

Уул дүүргийн 11 болон 2- р хорооны(19-үйлдвэр комбинат) нутаг дэвсгэр нь туул голын татмын

орчим байрлаж байна. Уг голын, дэнж голынхоо хойд хэсэгт түлхүү хөгжсөн бөгөөд энэ нь Богд

хан уулын болон хэнтийн нурууны баруун өмнөд хэсэг Толгойтийн нуруу,зэрэг уулсын голоор

өргөн хөндийг үүсгэн урсахдаа геологийн олон үе шат дамжсантай холбоотой. Тухайлбал туул

голын усны эрози зөвхөн өмнөд хэсгийг хамарсаны улмаас хойд хэсэгт нь дэнж, татам тод

ялгарна. Ийм учир туул голын гульдралын өмнөд хөвөө ирмэг нь үндсэн эрэг болох хэсэг мөн

ажиглагдана. Хотыг дайран өнгөрч буй туул голын хэсэг нь меандарлалт бага харин Фуркаци

элбэгтэй. Эл Фуркациүүсэх гол нөхцөл нь хурдас хуримтлал дундуур гольдрил нааш цааш

шилжин тохойрсонтой холбоотой юм. Улаанбаатар хот орчим туулголын хөндий 10 орчим км

болж өргөснө. (Санжмятав.З / Монгол орны байгалийн газарзүй/ 2007 он.)Туул голын жилийн

дундаж зарцуулалт Улаанбаатар орчим 26,6 м/с, Сонгинд 25,8 м/с, Өндөр ширээт орчим 24,1м/с

хүрнэ. Хур бороотой үеийн хамгийн их өнгөрөлт нь 1967 оны хэмжилтээр 1880 м/с хүрчээ. Уг

голын тэжээлийн горимын хувьд 69% хурбоорооныус, 6 % ийг хувийг хайлсан цас, 26%-ийг ул

хөрсний ус эзэлнэ. 4 р сарын сүүлч 5 р сарын эхээр хаврын шар усны үер тохиолдох боловч

хэмжээ нь бага. Үүний дараа 6 р сарын эхээр гачиг үе болж 7-9 рсар зуны хур борооны үер

ажиглагдаж цааш нь усны түвшин буурсаар 11 р сар болоод хөлдөж 4 р сарын сүүлчээр гэсэж

жилийн 166 мөсөн бүрхүүлтэй байна. Мөсний дундаж зузаан 115 см байна.Цаг агаарын нөхцөл нь

ялангуяа хур тунадас голын усны түвшний өөрчлөлтөд ихээхэн нөлөөлнө. Нийт тунадасны

90орчим хувь нь 4-8 сарын хугацаанд ноогддог байна. Туул гoлын өргөн нь жирийн үeд 35-75

м, гүн нь 0.8-3.5 м, урсгaлын xурд 0.50-1.50 м/с бoлнo.

III. ТУУЛ ГОЛЫН СУДЛАГДСАН БАЙДАЛ

Туул гол нь Улаанбаатар хотын нийт оршин буй иргэдийн цэвэр усны гол эх үүсвэр бөгөөд

мэргэжилтэн судлаачид түүнийг олон талаас судлаж байна. Дийлэнхи судалгаа шинжилгээ нь

голын усны шинж чанарын асуудалтай холбоотой байна. Нийт 10 судалгаа бүрийн 5 усны

чанарын асуудал (бохирдол), 3 гол хамгаалах тухай, 2 н бусад судалгаа (Микро биологийн, Голын

хөндий татмын хөрсний гэх мэт) хийсэн байна.

Тухайлбал:

О.Батхишиг, П.Мягмар“Туул гол ормын газрын бохирдлын судалгааны зарим үр дүн”

О.Батхишиг, П.Мягмар “Туул голын хужирбулангийн хөрсний чийгийн судалгаа”

Улаанбаатар хотын цэвэр усны асуудал

Ус цаг уурын институт“Туул голын үерийн судалгаа”

Улаанбаатар хот орчмын сав газар бүхэлдээ Туул гол, Хараа голын сав газрын эх, Хэрлэн

голын сав газрын зарим хэсгийг хамарна. Ус судлалын харуул Туул, Хэрлэн гол, Сэлбэ,

The 5th


-81-

Улиастай, Тэрэлж голын усны нөөц, горимын байнгын ажиглалт, судалгааг хийж байна. Туул

голын сав газарт 1966 оны 7 дугаар сард болсон их үерийн мөрөөр Туул голд Туул- Тэрэлжийн

бэлчрээс Сонгины амралт хүртэлх хэсэгт, Туул голын цутгал Хаг, Галттай, Зүүн, Баруун Баян,

Тэрэлж, Ихдэндий, Гачуурт, Улиастай, Багатэнгэр, Их тэнгэр, Сэлбэ, Зайсан, Хүрхрээ, Баян

голд Ус, цаг уурын институтээс /УЦУИ/ судалгаа хийжээ.

Мөн Туул голыг ОХУ-ын эрдэмтэд геолгийн хөгжил талаас нь судлаж байсан ба энэ өнөө

бидэнд хэрэгтэй материал болон үлдсэн.

IV. ХОТОД БОЛСОН ҮЕРИЙН МЭДЭЭ МЭДЭЭЛЭЛ

Үер нь хүний амь сүйдсэн тоо, учруулсан хохирлийн хэмжээгээрээ байгалийн аюулт

үзэгдлийн дотроос ихээхэн хор уршигтайд тооцогдоно. Нийт дэлхийн хэмжээнд тохиолдох аюулт

үзэгдлийн 30% үер эзлэж байгааг дэлхийн цаг уурын байгууллагаас гаргасан судалгаанд дурьдсан

байна.

Туулголындагуутомоохонүер1934,1959,1966,1967oндбoлжээ.Хаврыншарусныүерийндараабогино

хугацаатайгаарзуныгачигүеажиглагдахба7дугаарСараас9дүгээрсархүртэлзуннамрынхурборооныү

еражиглагдаж,голэлбэгустайбайна.Хурборооныүерийнихтүвшиншарусныүерийнхээдаруй1.5-

2дахинихбайна.

Зураг -2 1982 үерийн үеийн төрх байдал

1982 оны 8 дугаар сар Улаанбаатарт түр хугацааны маш их эрчимшилтэй аадар бороо

орох үеэр Чингэлтэй, Хайлаастай сайраас Баянхушуу, Толгойт, Баян гол хүртэлх гол,

сайруудад болсон үерийн ул мөрөөр хэмжилт, судалгаа хийж, хамгаалалтын далан, сувгийн

зураг төсөл зохиох ажилд зориулан хамгийн их үерийн тодорхойлолтыг УЦУИ-ээс гаргаж

байжээ. Туул гoлын жилийн дундaж өнгөрөлт Улaaнбaaтaр oрчим 26.6, Сoнгинoд 25.8,

Өндөрширээтэд 24.1 шоо м/с байнa. Туул гoл үeрлэxдээ сaв xөндийгөө дүүргэж, xуучин

гулдрилдaa эргэн орж үндсэн гулдрилаас алслан салаалах нь бий. Мoнгoл улсын aвтoнoмит

зaсгийн 5 дугaaр oн буюу 1915 oнд Туул гoл үeрлэн Уу булaн дүүрч, Цуxaл булaнг дaвж,

Зaйсaнгийн дэнжийн xүрээр бялxaж, Гaндaнгийн xүр xүрсэн тэр жилдээ Булгaн aймгийн

Дaшинчилэн сумын Бaян нуурын Бaян-Улaaн, Мaйxaн уул, Зaaн xoшуу гэx нэгэн иx үргэлжилсэн

нуруу xийгээд тoм тoм өндөр уулсын зүүн хэсгээр xoлуур тoйрч урссаар шaр гoлын дундуур

урсaaд бaруунaa эргэн Бoрoгчины Уxaaд тулж Шилийн нуур, Иx цaгaaн нуурaaр дaмжин Цoгт xун

тaйжийн бaлгaсны урдуур зүүн xoйш тoйрoн Туулын Бoр булaнд цутгaж байжээ. Ийм үeр

1934, 1959, 1966, 1967 oнд бoлжээ.1966 оны 7сарын 11 Улаанбаатар хотыг бүхэлд нь хамарсан

үер туул голын сав газар тохиосон. Энэ өдрүүдэд 103мм жилийн нийт нийлбэр тунадасны 43%-

тай тэнцэх хур тунадас унаж Туул, Тэрэлж Улиастай, Сэлбэ гол үерлэж усны түвшин өмнөх

өдрүүдээс 150 см-ээр нэмэгдсэн бөгөөд урсгын хурд 4-5 м/с хүрч голын өргөн Богд уулынар

хормойноос эхлэн Дунд голыг хамарсан байна. Усны өнгөрөлт 1570 м3/с хүрчээ. Энэ 50 жилд нэг

удаа тохиох үер юм. 1980 оны 8-р сар Улаанбаатар хотноо мөн томоохон үер болсон. 44мм хур

тунадас нийлбэр тунадасын 83,5 хувьтай тэнцэх хэмжээний тунадас унажээ. Хотын баруун хойт,

хойт талаар буюу Толгойт, Наран, Хайлааст, Чингэлтэй орчим ихээхэн эрчимжилтэй уруйн үер

болжээ. 2003 оны 7-р сар Нарангийн энгэрт хүчтэй болсон. Энэ үер 7,75м өргөн 43,2 см гүнтэй

2м/с хурдтай байсан байна. 54мм хур тунадас орж 10-20 жилд нэг тохиох 8 м3/с хэмжээтэй уруйн

үер бий болсон байна. Мөн 2004 оны 6 сар Улаанбаатар хотноо дээрхи үерүүдтэй ижил төстэй үер

The 5th


-82-

болсон байна. (Н.Баяраа, П.Дамдин Монгол орон тохолддог аюулт үзэгдэл, гамшиг, сургамж УБ

2006 97-99р тал )

V. ГМС, ЗТС-ИЙН БОЛОВСРУУЛАЛТ

Туул голын усны тэжээлийн иэхэнхи хэсэг нь борооны ус юм. Иймээс зуны цагт голы

усны горим, төлөв ихээхэн хэлбэлзэлтэй байна. Туул гол үерлэх үндсэн шалтгаан нь 7-9-р сарын

хооронд унах хур тунадасны хэмжээ мөн туул голын эхийн мод огтолосны улмаас цэвдэг гэсэх

зэрэг үзэгдлүүд болно.Хот орчмын туулын цутгал голууд ч гэсэн тэжээлийн хувьд хуртунадас

ихэнхи хувийг эзэлнэ.

Туул гол болон түүний хот орчмийн хөндий, цутгал гол, түр зуурын үерийн усны ам

дагуух суурьшлийн бүсийг илрүүлж үер, усны нөлөөнд хэрхэн автахийг порогнозчилов.

Юун түрүүнд Туул голын хөндий түүний ус тархах боломжит талбай мөн үер усны эрсдэл ихтэй

газар, суурьшлийн бүс зэргийг илэрүүлэн гаргав.

Хугацаа: Хавар цас хайлах үе 3-4 сар, зуны 6,7,8-р сар

Нөхцөл: Цас хайлах, 50мм болон түүнээс их (мм) тунадас унасан тохиолдолд

Үндэслэл:

1) Туул голын цутгал голын хөндий болон үерийн аюултай бүс үерийн сайрийн ам дагуух

суурьшил

2) Ус хурах боломжит талбайн хэсэгт буй суурьшил зэрэг болно.

Туул голын ус тархах талбай болон суурьшлийн бүсийн хувьд хамгийн ихээр эрсдэж болох

газар өөрөөр хэлбэл шар усны болон борооны үерийн үед түүний сайрийн ам дагуух газруудыг

тодорхойлж зүсэлт үйлдэв.

Зүсэлт-2. Зүүн салаа

(НийслэлийнСонгино хайрхан дүүрэг 9-р хороо)

Зүсэлт-3. Чингэлтэйн ам

The 5th


-83-

Зүсэлт-4. Сэлбийн голын хөндий

(Чингэлтэй дүүрэг, Сүхбаатар дүүрэг 7нбуудал)

Зүсэлт-5. Улиастайн ам

(Нийслэлийн Баян зүрх дүүрэг)

Зураг- 3 Өмнө үерийн усанд автаж байсан газар

Сэлбийн голын хөндий мөн улиастайн ам,Хайлааст, Чингэлтэйн ам, Толгойт голд хийсэн

зүсэлт нь тус газруудад ус хэрхэн өргөн хүрээтэй тархаж болхийг нь харуулхаас гадна

геоморфогийн зарим үзүүлэлтийг тодорхойлно.

SRTM –ын сансрын зураг

Хаяалбар 5м

3 хэмжээст гадаргуу

The 5th


-84-

Энэ зурагнаас үзвэл сонгож авсан газрын хүрээнд хот болон ой, ус, бэлчээр зэргийг ялгаж

харуулсан байна.

Ангилалийн ойр төсөөтэй аргийг ашиглаж хийсэн болно. Нийт авсан дээжний хэмжээ 9500

пиксел буюу 285000м2 талбайг хамарсан.

Ингэснээрээ суурьшлийн бүсийн хүрээнд үерт өртөх боломжтой газрыг дараахь байдлаар

гаргаж ирэв.

Ангилал

Улаанбаа

тар

хотын

ландсат

Улаанбаатар хотын нийт талбайн хэмжээ 470444 га Сууьшлийн

Гадаргуугын зураг Ус дүүрэх

талбай

The 5th


-85-

Улаанбаатар хотын

гадаргуугын зураг

Хот орчмын хөндийд ус

дүүрэх боломжит талбай

Суурьшлийн бүсийн

ангилагдсан зураг

Хотын суурьшлийн бүсийн

хүрээнд үерийн аюулд

хамгийн ихээр

өртөхболомжит газар

The 5th


-86-

Эл зурагнуудыг давхцуулсны үндсэн дээр дээрхи үерийн аюултай бүсийг илэрүүлэв.

Хэдийгээр ус дүүрэх боломжит талбайн нийслэлийн олон газрыг хамарч байгаа хэдий ч нөхцөлт

үед үерийн аюул болсон тохиолдолд ялангуяа Туул голын далан хамгаалах боломж өндөртэй

байна. Иймээс нийслэл хотын ус дүүрэх боломжит талбайд буй суурьшлийн бүс усанд бүрэн

автахгүйн харагдаж байна.

VI. ДҮГНЭЛТ

Улаанбаатар хотын хэмжээнд томоохон хэмжээний үер ихээхэн болж байсан бөгөөд үүний

үндсэн дээр үер зайлуулах суваг, хамгаалах далан барих ажил хийгдэж байсан. Гэвч энэ далан

суваг дээр өгүүлсэн газруудад нөхцөлт (50мм хур тунадас орсон тохиолдолд) тохирсон

шаардлагад төдийл хүрэхгүй байна.Энэ газрууд нь үерийн нөлөөлөлд өртөх шалтгаан:

1. Үерийн ус хуран туул гол цутгах сайр замд хүн ам суурьшсан байрласан

2. 50мм хур тунадас орсон тохиолдолд дээрхи газруудад буй үерийн далан болон сувагууд

үерийн усыг хамгаалах боломжгүйд хүрэх

VII. АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ

1. Б.Мягмаржав, Г.Даваа “Монгол орны гадаргын ус” УБ 1999

2. З.Мөнхөө “Ерөнхий геоморфлогийн тухай хураангуй” Уб 1992

3. Евсеева.Н.С “Экзогений порцесс” Томск 2000г

4. С.Жигж “Монгол орны хотгор гүдгэрийн хэв шинж” УБ 1975

5. Н.Баяраа, П.Дамдин “Монгол оронд тохиолддог аюулт үзэгдэл сургамж” УБ 2006

6. О.Үржин, Ш.Алтанцэцэг, Ч.Ариунаа “Гамшгийн менежмент”, дэд дэвтэр, УБ 2004

7. МУИС-ГГС /Газарзүйн асуудлууд/ УБ 2008

8. Монгол улсын атлас УБ 2005

9. З.Санжмятав /Монгол орны гадаргын ус/ УБ 2007

10. ArcGIS 9.3

11. ENVI 4.3

12. ILWIS 3.7

13. Global Mapper 11.0

Интернет эх сурвалж

1. http://srtm.csi.cgiar.org/SELECTION/inputCoord.asp SRTM images

2. www.glovis.usgs.gov LANDSAT images

3. www.gogo.mn

http://srtm.csi.cgiar.org/SELECTION/inputCoord.asp

http://srtm.csi.cgiar.org/SELECTION/inputCoord.asp

http://www.glovis.usgs.gov/

http://www.gogo.mn/

The 5th


-87-

ABSTRACT


Г.Даваахүү, Н.Тунгалаг Одон орон геофизик судалгааны төв

Товч утга Монгол орон Евроазийн эх газрын төвд, байршлын далайн төвшинөөс нилээд өндөр

өргөгдсөн субтропикийн их даралтын бүсийн хойно оршдог учраас уур амьсгалын

өөрчлөлт эрс тод илэрдэг энэ чанарыг байгаль экологид үйлчлэх далайц өндөртэй гэж

үздэг. Дархан цаазат Богд Хан уулын салбар, ―Хүрэлтогоот‖ нь эргэн тойрондоо шинэс,

хус, улиас бүхий холимог ойтой бөгөөд тухайн орчинд хийгдсэн цаг уурын хэмжилт

судалгаа анх 1961- оноос эхлэн 1976 он хүртэл цаг уурын байнгын станц, 1979-1990 онд

автомат багаж төхөөрөмжөөр, 1997-2000 онд байршил тодорхойлох PRARE , 2001 оноос

GPS –ийн цаг уурын автомат станцаар хийж байна. Бид цаг уурын станцад бүртгэсэн

хэмжилт судалгааны материалд тулгуурлан Хүрэл тогоот орчны уур амьсгалын шинж

төлөв (зарим нэг гол үзүүлэлтээр) болон астрономийн ажиглалт, хэмжилт судалгаа

явуулах цаг уурын зохистой нөхцөлтэй уялдуулан авч үзлээ.

Профессор Д.Халтар, Н.Түгжсүрэн, Д.Батсүх нар агаар мандлын тогтвор бус

чанарын судалгааг оддын гялбалзал, чичирхийлэлтэй холбон үнэлгээ өгч тухайн орчны

астро уур амьсгалын онцлог шинжийг тодорхойлсон нь орчны бичил уур амьсгалын үндсэн

үзүүлэлтэй холбож судлах боломжийг олгосон юм.

Ялангуяа өвлийн улиралд ноѐлох эсрэг циклон, хавар, зун, намрын улиралд үйлчлэх

циклоны нөлөөг агаар мандлын тогтворт бус чанартай уялдуулан авч үзсэн нь судлаачдын

сонирхолыг татах болсон.

Судлаачдын үзсэнээр жилийн 140-158 хоногт өвөл болж хамгийн их хүйтэн нь

1 сард ажиглагдаж, хасах 27,9 хэм хүрч хүйтэрч байна. Ойд цас нилээд унаснаас 10-40

см-ийн цасан бүрхүүл 11 сарын хоѐрдахь арав хоногоос эхлэн тогтож, 125-128 хоног

үргэлжилэх ба хавар 3-р сарын хоѐр дахь арав хоногоос цас хайлж ойн хөрсөө чийгшүүлж

өгдөг онцлогтой. Үүлшилтын хувьд хаврын улиралд нилээд их, зун, намар, өвөлд (2-5 балл)

харьцангуй бага учраас нарлаг, цэлмэг өдрийн тоо их юм.

Хүрэлтогоот орчимд салхины хүч харьцангуй бага тогтуун. Зонхилох чиглэл нь

ихэнхдээ баруун, баруун хойноос, зуны улиралд өмнө, зүүн өмнөөс. Орчны агаарын

температур дулаан байх нь 4-9-р сард 3,4 хэм сэрүүвтэр, хүйтрэх сард хасах 1,4 хэмээр

хүйтний эрч нь буурч байна. Агаарын дундаж температур

5-р сараас эхлэн 10 хэмээс дээш нэмэгдэж шөнийн туршид дулаанаа 8-р сарын хоѐр

дахь 10 хоног дуустал хадгалж байгаа нь од эрхсийг дурангаар ажиглах, хэмжилт

судалгаа явуулах цаг уурын зохистой нөхцлийг бүрдүүлж болох байна.

The 5th


-88-

ДЭЛХИЙН ЖИГДРЭГЦГҮЙ ХӨДӨЛГӨӨНД БАЙГАЛИЙНХҮЧИН ЗҮЙЛИЙН НӨЛӨӨГ

ТООЦОХ НЬ

Д.Баатархүү, Г.Даваахүү Одон орон геофизик судалгааны төв

Товч утга Дэлхийн эргэлтийн өнцөг хурд буюу хоногийн үргэлжлэх хугацаа (LOD), Дэлхийн

туйлын солбицол (X, Y) сүүлийн 10 жилд (2000-2010) хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг судалсан

зарим үр дүнгийн талаар танилцуулж байна. Мөн энэхүү судалгааны ажилд Олон Улсын

Дэлхийн Эргэлтийн Алба (IERS), Оросын Цаг Давтамжийн Алба (ГСВЧ)-ны хэмжилт

судалгааны материал болон Хүрэлтогоотын байршил тодорхойлох GPS байнгын станцын

өгөгдлийг ашиглаж, дэлхийн эргэлтийн санамсаргүй хувьсал буюу эргэлтийн өнцөг хурд,

хоногийн үргэлжлэх хугацаа, туйлын байршилын гэнэтийн өөрчлөлт нь байгалийн хүчин

зүйлтэй (хүчтэй газар хөдлөлт, нарны идэвхжил) ямар нэгэн хэмжээгээр уялдаж болох

талаар энд авч үзлээ.

GIS MAPPING IN SUBURBAN GER AREAS IN ULAANBAATAR

B.Gantsetseg /DZX LLC/

D.Narantuya /NUM-ITC-UNESCO Laboratory/

Urban population of capital city is approximating to 1.4 million people. The formal areas in

urban settlements, with fully networked utilities, stand in sharp contrast to the minimal services in

informal ger settlements. In average, about 40% of people in the formal areas have connections

to water supply, as opposed to very few in ger areas.

In recent years strong migratory patterns to Ulaanbaatar city are increasing. Two main

reasons lay behind migration and changing nomadic lifestyle: one is natural disaster and another

is development of infrastructure. Parcel classification analysis has been done classifying into the

three categories: privatized (49.2%), registered (32.6%) and possessed (50.8%) parcels. Analysis for khashaa (fenced)-plots changes was done with use of the latest satellite images.

The result shows that total record of identified new parcels accounts to 13 097, 10 006 or 5.0%

khashaa plots have boundary discrepancy, 8.45% plots are changing their boundaries after

surveys, but they have boundary discrepancy as well, and 9.1% khashaa plots residents have

extended their boundaries for Ulaanbaatar city with 3 remote sites. Buffer analysis for only

few utilities data such as high-voltage line, heating lines, electric substation, water supply lines,

water distribution place, and gas station were completed. Zoning specifications were used to

properly create the buffers. Range distance of protected zone for buffer analysis is indicated in

Law on Utilization of Hydrology and Cleaning Construction for Urban and Settlement Areas.

The imagery used as the base data layer within the GIS. Use of images aids in detecting the

establishment of new hashaa plots, and serves to be a supportive tool in the government‘ parcel

registration efforts. Remote sensing data were used to examine and diagnose errors,

discrepancies in collecting cadastral survey data.

The 5th


-89-

TOWARDS UP-TO-DATE MONITORING OF HERBAGE STANDING CROP IN MONGOLIA

USING SATELLITE REMOTE SENSING TECHNOLOGIES

Akira Hirano1) and Bayaraa Batbileg2) 1) Japan International Research Center for Agricultural Sciences (JIRCAS)

Social Sciences Division, 1-1 Ohwashi, Tsukuba, Ibaraki 305-8686 Japan E-mail: [email protected]

2) Mongolian State University of Agriculture (MSUA) School of Agrobiology, Zaisan 53, Ulaanbaatar, 210153, Mongolia

Email: [email protected]

Abstract: Researchers at the Japan International Research Center for Agricultural Sciences (JIRCAS)

collaborated with the Mongolian State University of Agriculture (MSUA) to develop an empirical

method to estimate and map the pasture resources availability — herbage standing crop — using

remotely sensed spectral data acquired by satellite sensors. Prompt and accurate assessment of

pasture resources is a prerequisite to formulate and implement various planning and

management activities in Mongolia. Efforts on the ground by the Mongolian government,

particularly the one by the Institute of Meteorology and Hydrology (IMH), since around year

2000 have resulted in the successful densification of pasture data nationwide. This accurate but

laborious mode of data collection has its own advantage but also suffers from limitations —

promptness and simultaneity. We carried out an in-depth regression analysis between the amount

of above-ground biomass and normalized difference vegetation indices (NDVI‘s) derived from the

close-range spectral measurements. Samples from 65 pairs of varying vegetation yields resulted

in the correlation coefficient of 0.83 (R2 = 0.68), suggesting a reasonable performance of

herbage standing crop estimation in our study site in Bornuur soum, some 100 km north of

Ulaanbaatar, located in the forest steppe zone. We then confirmed nearly mutual compatibility

(correlation coefficient of 0.93; R2 = 0.86) between the ground-based spectral measurements and

the corresponding high-resolution satellite pixel data with 2-8 meter resolutions. This indicated

the ability to densify our ground-based spectral measurements simultaneously to the immediate

neighboring region. Lastly, we validated the spatial compatibility between the data acquired by

the high-resolution satellites and the ones by the frequently-observing satellite sensors which

provided support for extending our herbage standing crop mapping capability to a much larger

spatial extent with the similar vegetation types in the forest steppe zone.

Keywords: herbage standing crop, Mongolia, NDVI, satellite remote sensing, forest steppe

The 5th


-90-

TRANSPORTATION-CAUSED RANGELAND DAMAGE IN MONGOLIA

S.S Keshkamat, N-E Tsendbazar, M.H.P Zuidgeest, A van der Veen, J. de Leeuw.

Traditional Mongolian boots are said to be designed with upturned toes, to keep the wearer

from harming the earth with each step, so that one would not kick or hurt Mother Earth, it is the

ultimate respect and wisdom of nomadic people who are deeply connected to Mother Nature. This

is such a far cry from modern day Mongolia, where Landcruisers, Nissan Trail and UAZ469s

galore, speeding rampant on the countryside. With their powerful all-terrain capabilities, they

churn dust, destroy the grass, ravage the top-soil in swathes several kilometres wide and

unknowingly lay the land open to the scourge of Central Asian rangelands – desertification.

On the other hand, international development agencies and international conservancy

organisations push forth environmentalist agendas that are linked to western conservationist

ideology – demonizing infrastructure development to establish and expand protected wildlife

areas without providing adequate funds. Many of these agendas, derived from cases such as the

Amazonian forest degradation, are not as relevant in the Mongolian context.

Mongolia, a vast country roughly half the size of India, has very little formal road

infrastructure- a total of 800 odd km of intercity asphalt roads for 1,564,115 km2 of land area. It

has a sparse, but highly distributed population, and given the rise in trade and incomes since the

‗freedom‘ from communism, has an increasing private ownership of vehicles, and consequently

traffic. Because of the dearth of asphalt roads, most of these vehicles are 4-wheel drive vehicles

such as SUVs or ATVs. Virtually all the land on the Mongolian countryside is community land,

with no specific private owner, which leaves them free to drive anywhere creating dirt track

corridors which often reach over 4000m widths. In a country prone to wind- and water-aided

erosion, desertification, and a very vulnerable steppe ecosystem, this practice is insidiously

causing enormous negative environmental impacts- both ecological and socio-economic.

Our analysis of 11,000km of dirt-roads throughout Mongolia showed that there is a dire need

for connectivity between the main populated centres – not only from the socio-economic

standpoint but also from the point of environmental conservation. Application of project-based

EIAs to approve or reject the development of a new road construction might well conclude that

the proposed road introduces landscape fragmentation, if dirt-track corridors are not taken into

account.

Hence, wherever dirt-track propagations are observed, there is a need for a Strategic

Environmental Assessment (SEA) of transportation plans and policies – one which will account

for the social, environmental and economic costs of NOT having a paved road, while also

considering the priorities for biodiversity conservation at the national and supra-national level.

See also: Keshkamat et al., 2011. The Environmental Impact of Not Having Paved Roads in

Arid Regions: an Example from Mongolia. In: AMBIO, A journal of the Human Environment.

DOI: 10.1007/s13280-011-0155-3

The 5th


-91-

WHAT WE CAN DO WITH DIGITAL CAMERA

Damdinsuren Sodov Department of Biophysics and Bioinformatics,

School of Biology and Biotechnology,

National University of Monglia

E-mail: [email protected], [email protected]

Key words: Digital image, RGB analysis, Reflectance, NDVI, Dry weight, canopy photosynthesis and

respiration

We took digital photos and analyzed RGB spectra of different objects such as sky, moon,

plants and soils. Reflectance or scattering of blue light from blue sky around zenith was higher

than those of green and red light. Reflectance linearly increased with color changes from red to

blue, through green and slope of this line was about +13 for blue sky in clean day, from -10 to -

25 for different soil. The (-) sign shows that the slope decreased with changes of color from red to

blue through green. But, for green trees not for yellow ones, the linear relation between

reflectance and color changes: The reflectance of red and blue light from green trees was lower

than that of green light, which used to photosynthesis.

We took digital photo of central part of Ulaanbaatar city from the bridge across Sansar

tunnel. The slop was about 6 for high horizon and lower 2 for low horizon of sky on the digital

photo of central part of Ulaanbaatar city, which related to smoke and dust in air. The slope was

higher in summer and lower in winter, which related to the higher smoke ejection from ger

district during the winter.

We took digital photo of Ulaanbaatar city from the top of Zaisan-mountain, using blue, green,

red, and near infrared interference filters. Green plants reflected green and near infrared light

more than blue and red light, as usually. We conducted image calculation using ImageJ and Hi

Pic software and built NDVI map, where distinctly differ green plants from the other objects.

We organized the field trip to the east, south east and south of Mongolia from 2008 to 2010.

We took digital photo of selected sites and collected upper ground part of green plants. The NDVI

calculated from these photos was linearly related to the shoot dry weight, which showed the

NDVI calculated from the digital photos can be used for quick estimation of green plant biomass.

We also measured daily changes in the carbon dioxide in air of selected sites: The carbon

dioxide in air increased during the night by respiration of plants, animals and soil of selected site

and decreased during the day time according to photosynthetic activity of green plant canopy.

The NDVI of selected sites was linearly related to the difference between the morning and day

values of carbon dioxide in air, which is canopy photosynthesis. The NDVI calculated from

digital photos was linearly related to the NDVI values, calculated from Modis images.

Type of submission: Paper



The 5th

Annual International Workshop on Application Remote Sensing and Space Science in

Mongolia

-92-

II. ASTRONOMY

ДЭЛХИЙН ЖИГДРЭГЦГҮЙ ХӨДӨЛГӨӨНЫ САНАМСАРГҮЙ ӨӨРЧЛӨЛТ

Д.Баатархүү, Г.Даваахүү Одон орон геофизик судалгааны төв

Товч утга Дэлхийн эргэлтийн өнцөг хурд буюу хоногийн үргэлжлэх хугацаа (LOD), Дэлхийн

туйлын солбицол (X, Y) сүүлийн 10 жилд (2000-2010) хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг

судалсан зарим үр дүнгийн талаар танилцуулж байна. Мөн энэхүү судалгааны

ажилд Олон Улсын Дэлхийн Эргэлтийн Алба (IERS), Оросын Цаг Давтамжийн

Алба (ГСВЧ)-ны хэмжилт судалгааны материал болон Хүрэлтогоотын байршил

тодорхойлох GPS байнгын станцын өгөгдлийг ашиглаж, дэлхийн эргэлтийн

санамсаргүй хувьсал буюу эргэлтийн өнцөг хурд, хоногийн үргэлжлэх хугацаа,

туйлын байршилын гэнэтийн өөрчлөлт нь байгалийн хүчин зүйлтэй (хүчтэй газар

хөдлөлт) ямар нэгэн хэмжээгээр уялдаж болох талаар авч үзлээ.

I. ОРШИЛ

Дэлхийн нэг бүтэн эргэх хугацааг хоног хэмээн нэрлэж, цаг хугацааг хэмжих нэгж

болгон ашиглахдаа эргэлтийг жигд гэж үздэг байсан. Харин энэ ойлголт нь цаг хугацааг

нарийн хэмжиж тодорхойлоход орчин үеийн кварц (болор), атомын стандарт цагийг

хэрэглэдэг болсноор, нар, сар, гарагуудын олон жилийн ажиглалт, судалгаагаар дэлхийн

эргэлтийн өнцөг хурд тогтмол бусаас болж хоногийн үргэлжлэх хугацаа өөрчлөгдөж

байдаг нь тодорхой болсон билээ. Дэлхийн эргэлтийн хурдны өөрчлөлтийг

тодорхойлохдоо хоногийн үргэлжлэх этолан хугацаа (86400 сек) ба туйлын агшин дахь

нарийн зөв хугацаа хоѐрын зөрүүг тодорхойлох зарчмыг үндэс болгодог. Өнгөрсөн зуун

жилийн хоѐрдугаар хагаст дэлхийн эргэлтийн хурд болон туйлын хөдөлгөөний флуктаци

тогтмол биш байсан учраас байнгын ажиглалт хийгдэх болсон.

Орчин үеийн техник технологийн үр дүнд цаг хугацааны нарийвчлал өндөр түвшинд

хүрсэнээр тийм хэмжээгээр хэмжилт судалгаа нарийвчлагдаж байна. Дэлхийн эргэлтийн

хөдөлгөөний судалгаанд өндөр нарийвчлалтай атомын стандарт цаг болон сансрын

техникийг өргөн ашигласнаар судалгаа өндөр түвшинд хүрэх болжээ.

Дэлхийн эргэлтийн жигдрэцгүй хөдөлгөөн нь дэлхийн гадарга , агаар мандлын орчил

урсгал, геофизикийн үзэгдэлтэй холбоотойгоос гадна газрын гүн дахь бүтцийн онцлог,

физик шинж чанараас хамаарах бөгөөд уг үзэгдлүүдийн тусгал болж тэдгээрийн тухай

үнэтэй мэдээллүүдийг агуулж байдаг. Ийм учраас дэлхийн эргэлтийн жигд бус

хөдөлгөөнийг нарийвчлан судалснаар тэнгэрийн болон газар дээрх биетүүдийн байршлыг

зөв тогтоох, дэлхийн тухай шинжлэх ухааны олон салбар дахь мэдлэг, мэдээллийг

өргөжүүлж гүнзгийрүүлэхэд ач холбогдолтой юм.

II. ДЭЛХИЙН ЭРГЭЛТИЙН САНАМСАРГҮЙ ӨӨРЧЛӨЛТӨНД НӨЛӨӨЛӨХ

НЬ

Дэлхийн эргэлтийн жигдрэцгүй хөдөлгөөнийг удаан хугацааны буюу зууны,

үечилсэн, гэнэтийн буюу санамсаргүй гэж хувааж үздэг. Зууны өөрчлөлтөөс болж сүүлийн

2000 жилд хоногийн үргэлжлэх хугацаа дундажаар зуун жил тутам 0,0023 секундээр

уртсаж байгаа нь тогтоогдсон бөгөөд энэ өөрчлөлтөнд гараг эрхсийн нөлөө, нар сарны

түрэлт зэрэг хүчин зүйл нөлөөлж болох талаар судлаачид нилээд ажил хийсээр иржээ.

Тухайлбал, 1787 онд эрдэмтэн Лаплас дэлхийн тойрог замын зууны өөрчлөлтөнд Сар

нөлөөтэй болохыг онолын талаас судалсан байна. Ийнхүү дэлхийн жигд бус эргэлтийн

The 5th


Mongolia

-93-

зууны өөрчлөлтөнд дээр дурьдсан гарaг эрхсийн нөлөөгөөр сүүлийн 250 жилд тодорхой

өөрчлөлт ажиглагджээ. Харин үечилсэн өөрчлөлт нь хоногийн үргэлжлэх хугацаагаар

тодорхойлогддог учраас цаг хугацааг тодорхойлох нь чухал үүрэгтэй болдог. Анх 1930

оноос тухайн голдочоор од дайран өнгөрөх агшинг 0,002 секундын нарийвчлалтайгаар

тодорхойлж байсан нь үечилсэн өөрчлөлтийн судалгааны ажлын эхлэл болсон юм. Энэхүү

судалгааг улам нарийвчилж 1950 оны дундуур атомын стандарт цагийн тусламжтайгаар

эргэлтийн хөдөлгөөнийг судалсанаар хоногийн дундаж өөрчлөлтийг нарийвчилж гаргасан

бөгөөд дэлхийн эргэлтийн хурд 1,7-р сард хурдсаж 4,11-р сард удааширах үзэгдэл байнга

давтагдаж байдгыг тодорхойлсон. Дэлхийн эргэлтийн хурдны үечилсэн өөрчлөлтийн

хамгийн их магадлалтай шалтгаан нь улирлын чанартай агаар мандлын орчил урсгал гэж

үздэг учраас хоногийн үргэлжлэх хугацааны өөрчлөлтөнд нөлөөлөх байдал[1,2], байгальд

тохиолдох гэнэтийн санамсаргүй өөрчлөлтийг тооцох нь чухал юм.

Дэлхийн эргэлт гэнэтийн буюу санамсаргүй өөрчлөлтийн улмаас хоногийн

үргэлжлэх хугацаа секундын мянганы хэдэн хувиар уртсах, богиносох үзэгдэл ажиглагддаг

нь янз бүрийн хугацааны дараа эсвэл харьцангуй богино хугацаанд хоромхон зуур

болдог.Үүний шалтгаан нь дэлхийн гүн дахь зарим давхрагад дахин кристалжилт

(инерцийн моментын өөрчлөлт) явагдсанаас үүсдэг гэх боловч өнөөг хүртэл нэгдсэн

ойлголтонд хүрээгүй байна.

Бид энэ удаад дэлхийн эргэлтийн хурд буюу хоногийн үргэлжлэх хугацаа сүүлийн

19 жилд (1988-2006 он) хэрхэн өөрчлөгдөж байгаа, мөн 2004 оны 12-р сарын 26-нд болсон

байгалийн гамшигт үзэгдэл (хүчтэй газар хөдлөлт) нөлөөлсөн эсэхийг сансрын GPS

дагуулын хэмжилт болон Дэлхийн Эргэлтийн Олон Улсын Алба , Орос Улсын Цаг

Давтамжийн Албаны судалгааны материалд тулгуурлан авч үзэв [3,4,5].

Зураг1. Дэлхийн эргэлтийн хөдөлгөөн (1988-2006 он)

Юуны түрүүнд дэлхийн эргэлтийн хөдөлгөөний үечилсэн өөрчлөлтийн ерөнхий

төлөв байдлыг сүүлийн 19 жилийн судалгааны материалд боловсруулалт хийж авч үзэхэд

(1-р зурагт) 1988-1992 он хүртэл эргэлтийн өнцөг хурд харьцангуй тогтвортой, 1993-1999

онуудад хөдөлгөөн удааширч, 2000 оноос өсөх хандлагатай ажиглагдаж байна.

-350

-250

-150

-50

50

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

LO

D

The 5th


Mongolia

-94-

2004 оны 12-р сарын 26-нд Энэтхэгийн далай, Индонезийн Суматра арлын хойд

хэсгийн, баруун эрэг орчим ойролцоогоороо 8,8-9 баллын хүчтэй газар хөдөлсөнөөс болж

Суматра, Ява арлыг нөмөрсөн хүчтэй давалгаа Энэтхэгийн далай, Номхон далай,

Курилийн арлууд, Индонези, Энэтхэг, Тайланд гээд Азийн 20 гаруй орныг хамарсан нь

сүүлийн 40 жил үзэгдээгүй хүчтэй газар хөдлөлт болсон гэж үздэг. Ер нь Индонези улс

оршдог энэ хэсэг газар нутгийг номхон далайн галын бүс гэдэг. Энд байнга идэвхжиж

байдаг галт уул олонтой учраас жилдээ Рихтерийн шаталбараар 4-єєс дээш баллын газар

хөдлөлт 6-7 мянга, өдєрт 20 орчим удаа ямар нэгэн байдлаар газар чичирхийлдэг талаар

бvс нутгийн судалгааны төвөөс мэдээлсэн байдаг[7].

Энэхүү Индонезийн Суматра аралд болсон байгалийн гамшигт үзэгдэл, дэлхийн

эргэлтийн өнцөг хурданд нөлөөлөх талаар авч үзэхэд үечилсэн эргэлтийн хэм жилийн

туршид хэвийн хадгалагдсан (2-р зураг) ч сүүлийн сард өөрчлөлт гарсан байна. Үүнийг

өдрөөр тодруулж үзвэл, 2004 оны 12 –р сарын 26–нд огцом өөрчлөгджээ. (3-р зураг)

Үүнтэй адилаар дэлхийн эргэлтийн тэнхлэгт өөрчлөлт ажиглагдсаныг бусад орны

судлаачид тэмдэглэж байна.[6].

Зураг2. Дэлхийн эргэлтийн өнцөг хурдны жилийн өөрчлөлт (2004 он)

3-р зураг. Дэлхийн эргэлтийн өнцөг хурдны сарын өөрчлөлт

0 50 100 150 200 250 300 350 400-1.5

-1

-0.5

0

0.5

1

1.5x 10

-3

LO

D(c

/cyt)

LOD, 2004

2004.1 2004.4Date(day)

2004.7 2004.10

0 50 100 150 200 250 300 350 400-1.5

-1

-0.5

0

0.5

1

1.5x 10

-3

LOD

(c/c

yt)

LOD, 2004

2004.1 2004.4Date(day)

2004.7 2004.10

-20

0

20

40

60

80

100

120

1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31

2004.12

LO

D(1

0**

-5)

The 5th


Mongolia

-95-

III. ДҮГНЭЛТ

Байгальд тохиолдох гэнэтийн гамшигт үзэгдэл нь дэлхийн эргэлтийн өнцөг хурданд

тодорхой хэмжээгээр нөлөөлсөнөөр санамсаргүй өөрчлөлт ажиглагдаж байна. Цаашид

дэлхийн эргэлтийн үечилсэн өөрчлөлтөнд нөлөөлөх агаар мандалын орчил урсгал,

Кориолисын хүч, нарны идэвхжил зэрэг хүчин зүйл, тэдгээрийн уялдаа холбоог

нарийвчилан судлах нь чухал болно.

IV. НОМ ЗҮЙ

1. Н. С. Сидоренков. Нестабильность вращения земли.

2. Вестник.РАН, т 74, №8, 2004, сс. 701-715.

3. Г. Давааахүү, Д. Лхагвасүрэн.Связь неравномерности вращения Земли с силой

Кориолоса. Геофизик ба Одон Орон Судлал. №2, 2003, хх. 51-53.

4. ANNUAL REPORT,INTERNATIONAL EARTH ROTATION SERVICE (IERS)

5. Всемирное время и координаты полюс, Главный Метрологический цетр

ГСВЧ, 1998-2006

6. http://www.monmap.mn/?page_id=37

7. .Леонид Зотов/scientific.ru

8. http://www.ufo.obninsk.ru/sdvig13.htm

Coincidental alteration of the Earth uneven rotation pace We call one full rotation of the planet Earth a day. In order to measure time we have

interpreted rotation as even motion. In order of highly precise measuring time we have

used atomic clock technology. As the result of long years monitoring the mechanics of

planets we have revealed that the planetary axis of rotation is fluctuating and that the

day duration may be longer or shorter at a time. It is agreed upon unanimously as

principal methodology that the etalon duration of full rotation is 86400 seconds and

precise comparative measuring of this etalon with polar moment aiming at identification

of the difference parameters. Rotation has been found as uneven fluctuation. So, it was

decided to ceaselessly monitor the Earth rotation.

Thanks to introduction and implementation of high tech technology measuring

of time is becoming extremely precise science. Thus, atomic clock (timer) and measuring

from space are making the monitoring technique indeed precise profession.

The uneven rotation of the planet is depending from the Earth surface relief, from

atmospheric mass flows and geophysical events. From the other hand the deep tectonic

process and its physical features are also influencing the rotation pattern. Precise study

of rotation specifics is promoting our knowledge about location of various solid items in

the sky and on the surface.

http://www.monmap.mn/?page_id=37

http://astronet.ru/db/author/11394

http://www.scientific.ru/

http://www.ufo.obninsk.ru/sdvig13.htm

The 5th


-96-

СЭДЭВ: “ФИЗИК ҮЗЭГДЛИЙН ЗАГВАРЧЛАЛД МЭДЭЭЛЛИЙН ТЕХНОЛОГИ

АШИГЛАХ НЬ”

ХоИС-ийн БУФ –ийн магистрант Н.Цэнжаргал

Илтгэлийн бүтэц

Илтгэлийн хураангуй

Түлхүүр үг

Оршил

Сэдэв сонгосон үндэслэл

Үндсэн хэсэг

Сэдэв судлагдсан байдал

Дэвшүүлсэн таамаглал

Туршилт, судалгааны хэсэг

- Зорилго

- Зорилт

- Шинэлэг тал

- Хамрах хүрээ

- Асуулга

- Нэгтгэл

- Судалгаанд тулгуурлан хийсэн ажил

- Туршилт явуулсанаар гарсан эерэг ба сөрөг үр дагавар

- Судалгааны дүгнэлт

Дүгнэлт

Ном зүй

- Ашигласан ном, сэтгүүл

- Цахим хуудас

I. ИЛТГЭЛИЙН ХУРААНГУЙ

Миний бичиж байгаа энэхүү илтгэлийн агуулгад

- “cургалтын мультимедиа хэрэглэгдэхүүн” гэж юу болох

- түүнийг хийх аргачлал, олж авах эх үүсвэр арга замыг эрэлхийлэх

- физикийн хичээлд ашигласны ач холбогдол, давуу тал

- сурагчдын хүмүүжил төлөвшил сурлагын чанарт үзүүлэх нөлөө зэрэг асуудлыг шинжлэн

бичлээ.

Сургалтын мультимедиа хэрэглэгдэхүүнийг татан авч, эсвэл өөрөө загварчилж сургалтанд

ашиглах багшийн мэдлэг ур чадвар, түүнд нөлөөлөх материаллаг болон сэтгэл зүйн орчиныг

сайжруулах зайлшгүй шаардлагатай байгааг судалгаа шинжилгээний ажлын үндсэн дээр батлан

тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэхийг хичээлээ. Цаашид мультимедиа хэрэглэгдэхүүн ашиглан

физикийн сургалтын чанарт ахиц дэвшилт гаргахын тулд багш нар бие биенээсээ суралцах,

онлайн байдлаар харилцан мэдээлэл, туршлага солилцох, сурагчид болон удирдлагууд багшид

өнөөгийн хэрэгцээнд нийцсэн хичээл бэлтгэх шаардлага тавих, боловсролын байгууллага

электрон хэлбэрээр сургалт явуулах материаллаг орчныг хангаж өгөх зэрэгт санаачлага гарган

ажиллах нь чухал нөлөөтэй бөгөөд багш нар мэргэжлийн ур чадвараас гадна компьютер,

интернет, гадаад хэл, техник хэрэгсэлтэй харьцах мэдлэгээ байнга дээшлүүлж байх талаар санал

зөвлөмж боловсруулан арга зүйг дэвшүүллээ.

Түлхүүр үг: Сургалтын мультимедиа хэрэглэгдэхүүн, физикийн хичээл, сургалтын чанар,

багшийн ур чадвар, чадавхи, тулгамдсан асуудал, үр дагавар, ач холбогдол

II. ОРШИЛ

Физикийн шинжлэх ухаанд онолын үр дүнг туршлагаар батлан шалгах үйл явц ямагт хялбар

биш, зарим үед бодит амьдрал дээр боломжгүй байх нь бий. Жнь: Ураны хагас задралын үе нь 4.5

сая жил буюу бидний мэдэхээр дэлхийн настай ойролцоо байдаг. Үүнийг туршлагаар батлах гэвэл

нэг хүн бүү хэл үе удмаараа үргэлжлүүлэн судалсан ч цаг хугацааны хувьд боломжгүй юм. Мөн

туршлагаар баталж болох ч нүдэнд үл үзэгдэх үйл явц үл итгэм эргэлзээтэй санагддаг. Жнь: Атом

The 5th


-97-

цөмийн бүтэц, түүн дотор явагдах урвал, задрал зэргийг одоогоор бүтээгдсэн томруулагч

багажийн тусламжтай харах боломжгүй, хийсвэр ойлголт төдий байна.

21-р зуунд эдгээр бэрхшээлийг даван туулах арга зам хэдийн нээлттэй болжээ. Энэ нь

физик үзэгдэл, туршлагыг математик тооцоонд тулгуурлан компьютерт загварчлах явдал юм.

Дэлхий дахинаа шинжлэх ухаан, техникийн бүхий л салбарт компьютер загварчлалыг өргөнөөр

ашиглаж байна. Ингэснээр хөрөнгө хүч, цаг хугацаа хэмнэхийн зэрэгцээ хамгийн гол нь ялангуяа

физикийн шинжлэх ухаанд юмс үзэгдлийн бүтэц, хувьсал өөрчлөлтийн үйл явцын өрнөлийг ил

тод үзүүлж, бодит төсөөлөл авч чадахуйц дүрслэлийг харуулж болно.

Цахим сургалтын хөтөлбөрт шилжиж байгаа өнөө үеийн багш нарт сургалтын дидактик

шаардлагыг хангасан хичээлийн хэрэглэгдэхүүн боловсруулах, сургалтын техник хэрэгсэл

ашиглан хичээлээ электрон хэлбэрээр явуулах, CD,DVD хичээл бэлтгэх зайлшгүй шаардлага

тавигдаж байгаатай санал зөрөх хүн үгүй биз. Үүний тулд физик үзэгдэл, туршлага, хуулиудыг

компьютерт загварчлан физикийн хичээлд ашиглах асуудал нэн тэргүүнд тавигдах нь зүйн хэрэг

юм.

Иймээс би физикийн хичээлд сургалтын мультимедиа хэрэглэгдэхүүний ашиглалт, үр

дүнгийн талаар судалгаа хийхийг зорин энэхүү сэдвийг сонгон авсан.

III. ҮНДСЭН ХЭСЭГ

Сэдэв судлагдсан байдал

Дэлхийн олон улс орон мэдээллийн технологийг сургалтанд ашигласнаар үр дүнд хүрч

байгаа төдийгүй монгол улс ч хэрэглэж эхлээд багагүй хугацаа өнгөрчээ. Одоогоор манай улсад

84 дунд сургууль, 13 дунд сургууль, Тольт дунд сургууль гэсэн 3-н сургууль цахим сургалтын

системд шилжээд байгаа нь үүний нэг жишээ юм. Мөн олон их дээд сургууль, коллеж,

дамжаанууд интернэт, дотоод сүлжээ ашиглан цахим сургалт явуулж байна. . Нэгэн жишээ

дурьдахад www.olloo.mn портал сайт англи хэлний зайн сургалтын http://edu.olloo.mn/english/

сайтыг нээж хэдхэн сарын дотор 10.000 гаруй байнгын хэрэглэгчтэй болсон байгаагаас харахад

өнөөдөр олон залуучууд гадаадад болон эх орондоо англи хэлийг шамдан суралцаж зардал мөнгө,

цаг хугацаа алдах зэрэг олон бэрхшээл тун удахгүй үгүй болох бололтой.

Физикийн хичээлийг цахим хэлбэрээр бэлтгэхэд ашиглах физик загварчлалуудыг ОХУ,

Япон, АНУ зэрэг гадаадын олон улс орнууд бэлтгэсэн байдаг. ОХУ-д Томсокийн Их сургуулийн

“физик математикийн факультет” 1990 оноос “интернет зайны сургалтын төв” байгуулан ажиллах

явцдаа физикийн олон үзэгдэл, хуулийн хөдөлгөөнт загварчлалыг хийсэн байна. Манай улсад

1998 оноос физикийн хичээлийг электрон хэлбэрээр бэлтгэхэд хөдөлгөөнт загварчлал ашиглаж

эхэлсэн. Мөнхтэнгэр дээд сургуулийн захирал Доктор О. Лхагва багш энэ чиглэлээр баг гарган

ажиллаж ирсэн бөгөөд бэлтгэсэн CD загварчлалуудыг сургалтанд өргөнөөр ашиглаж байна. Мөн

Ховд Их сургууль 2000 оноос физикийн ангид компьютер дээрх физик туршлагын хичээлийг зааж

эхлэн физик үзэгдэл хуулийг загварчлах болсон.

Дэвшүүлж байгаа таамаглал

Ном бол ертөнцийг харах цонх гэдэг. Харин орчин цагийн ном интернет компьютерийн

болжээ. Өнөөгийн мэдээллийн эрин зуунд сургалтыг мэдээлэл технологгүйгээр төсөөлөх аргагүй.

Одоо үед олон вэб сайтуудаас физикийн үзүүлэх туршлага, хөдөлгөөнт загварчлалыг татан авч

ашиглах, засварлах өргөн боломжтой болсон. Гэхдээ физикийн багш нар энэ боломжийг ашиглаж

чадаж байгаа нь тун цөөхөн санагддаг. Иймд цаашид физикийн багш нарт интернэт хэрэглээ

болон, комьпютер загварчлалын программуудыг судалж, суралцах хэрэгцээ байгаа гэж үзэж

байна. Физикийн хичээлд мэдээллийн технологи ашиглан компьютерт электрон хэлбэрээр

бэлтгэхийн тулд багш бидэнд мэргэжлийн мэдлэгээс гадна:

- Word, Exsel, Power-point зэрэг office –ын программуудыг өндөр түвшинд эзэмшсэн байх

- Интернет болон Flash диск, CD, DVD, cкайнер, джитал апрат, камер зэрэг гадаад эх

үүсвэрээр дамжуулж үзүүлэн, үзүүлэх туршлага, хөдөлгөөнт загварчлалыг татан

хэрэглээний программуудаар засварлаж office –ын программуудтай холбоос хийх

- Багш өөрөө шаардлагатай программууд ашиглан алгеритм бичиж физикийн хөдөлгөөнт

загварчлал хийх, мэргэжлийн чиглэлээр гадаад хэлний мэдлэгтэй байх

- Дуу дүрс боловсруулах программуудын тусламжтайгаар хичээлээ CD, DVD, электрон

хэлбэрт оруулах алхмууд тулгарч байдаг.

http://www.olloo.mn/

http://edu.olloo.mn/english/

The 5th


-98-

IV. СУДАЛГАА ТУРШИЛТЫН ХЭСЭГ

Судалгааны зорилго: Судалгааны ажлыг

- багш нарын сургалтын мультимедиа хэрэглэгдэхүүний ашиглалт, цаашдын хэрэгцээг

судлах

- физикийн хичээлд компьютер загварчлал ашиглахын үр дүн ач холбогдлыг судлах

гэсэн зорилгоор хийлээ.

Энэхүү зорилгын хүрээнд дараах үндсэн зорилтуудыг тавилаа.

1. Физикийн хичээлд мультимедиа хэрэглэгдэхүүн ашиглан бэлтгэсэн электрон

хичээлийн эзлэх хувь, багш нарын хэрэглээний програмууд, мультимедиа

хэрэглэгдэхүүн олох эх үүсвэрийг ашиглах чадварыг асуулга гарган судлан шинжилж

дүгнэлт хийнэ

2. Судалгаа хийснээр сургалтанд мультимедиа хэрэглэгдэхүүн ашиглах хэрэгцээ,

шаардлага байгаа эсэхийг тодруулна

3. Компьютер загварчлал ашиглан сургалт явуулсанаар багшийн ур чадвар, сурагчдын

хүмүүжил төлөвшил, хичээлийн болон сурлагын чанарт хэрхэн нөлөө үзүүлэх талаар

дүгнэлт хийнэ.

Судалгааны шинэлэг тал: Физикийн хичээлд сургалтын мультимедиа хэрэглэгдэхүүн

ашиглах хэрэгцээ, хичээлийн чанарт хэрхэн нөлөөлөхийг судалж, энэ талаарх мэдээ мэдээллийг

эрж олох, ашиглах арга замыг туршин боловсруулсан нь энэхүү илтгэлийн шинэлэг тал болно.

Судалгааны хамрах хүрээ: Судалгаанд Улаангом сумын физикийн багш нар, Увс аймгийн

МСҮТ-ийн сурагчдыг хамруулав.

V. СУДАЛГААНЫ АСУУЛГА

1. Заадаг хичээлийнхээ хэдэн хувийг электрон хичээл хэлбэрээр бэлтгэсэн бэ?

………………. Хувь

2.Электрон хичээл бэлтгэхдээ ямар программууд ашигладаг вэ?

/ашигладаг програмын ард тэмдэглгэгээ хийнэ үү?

3.Электрон хичээл бэлтгэхдээ дараах мультимедиа хэрэглэгдэхүүнээс ашигладаг уу?

3.1. Зураг хэлбэрийн хөдөлгөөнгүй үзүүлэн

А. Интернетээс эсвэл гаднаас татаж оруулсан

Б. Өөрөө компьютерийн программууд ашиглан хийсэн

3.2. Хөдөлгөөнт үзүүлэн

А. Интернетээс эсвэл гаднаас татаж оруулсан загварчлал

Б. Өөрөө компьютерын програм ашиглан хийсэн

3.3. Аудио болон видио бичлэг

А. Интернетээс болон гадны эх үүсвэрээс татаж оруулсан

Б. Өөрөө техник хэрэгсэл ашиглан хийсэн

В.Бусад……………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

4. Интернэтээс хэрэглэгдэхүүн татахдаа ямар вэб сайтууд ашигладаг вэ?

.........................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................

5. Зарим хэрэглэгдэхүүнийг ашиглахгүй байгаа бол шалтгааныг бичнэ үү?

…………………………………………………………………………………………………………

The 5th


-99-

….…………………………………………………………………………..

6. Та компьютерийн мэдлэгтэй хэн нэгний тусламжгүйгээр өөрөө электрон хичээл

бэлтгэж чаддаг уу? А.

Тийм Б. үгүй

В. Үгүй бол яг ямар зүйлд тусламж авдаг вэ?

…………………………………..…………………………………………………………………

…………………………..

7. Электрон хичээлийн сул болон давуу тал таны бодлоор юу вэ?

……………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………

Судалгаанд хамрагдсанд танд баярлалаа.

VI. СУДАЛГААНЫ НЭГТГЭЛ

Улаангом сумын физикийн багш нарын сургалтын хэрэглэгдэхүүн бэлтгэх чадвар ямар

түвшинд байгааг судалж үзэхэд судалгаанд оролцсон нийт 19 багшаас Word Excel программыг

100%, Powerpoint зэрэг оффисын программыг 78,9% нь буюу 15 багш ашиглаж чаддаг ба

дунджаар заадаг хичээлийнхээ 27.5% -ыг электрон хэлбэрээр бэлдсэн байна. Харин оффисоос

бусад өргөн хэрэглээний 1-2 програм ашигладаг багшийн тоо 5 байсан бөгөөд энэ нь судалгаанд

оролцсон багш нарын 26,3% хувийг эзэлж байна. Үлдсэн 14 багшаас 6 багш буюу 42.85% нь

эдгээр програмыг ашиглах шаардлага гардаггүй гэсэн хариулт сонгосон бол 8 багш буюу 57.1%

нь интернэтийн мэдлэг дутдаг гэсэн хариулт сонгосон байна.

Багш нарын хэрэглээний програм ашиглах чадварыг графикаар илэрхийлбэл:

Сургалтын мультимедиа хэрэглэгдэхүүний ашиглалтын талаар судлахад: Хичээл бэлтгэхдээ

94.7% нь интернетээс эсвэл гаднаас татаж оруулсан хөдөлгөөнгүй зурган үзүүлэн, 31.6% нь өөрөө

компьютер ашиглан хийсэн хөдөлгөөнгүй үзүүлэн, 21.05% нь интернетээс эсвэл гаднаас татаж

57,15%

42,85%

Çàðèì ïðîãðàìûã àøèãëàõã¿é áàéãàà øàëòãààí

Êîìïüþòåðèéí ìýäëýãäóòäàã

Àøèãëàõ øààðäëàãàãàðäàãã¿é

The 5th


-100-

оруулсан загварчлал хөдөлгөөнт үзүүлэн, 1.05% нь өөрөө компьютер ашиглан хийсэн хөдөлгөөнт

үзүүлэн, 31.6% нь интернетээс болон бусад эх үүсвэрээ татаж оруулсан аудио болон видио

бичлэг, 42.1% нь өөрөө техник хэрэгсэл ашиглан хийсэн аудио болон видио бичлэг ашигладаг

байна. Зарим хэрэглэгдэхүүнийг ашиглахгүй байгаа бол шалтгааныг бичнэ үү? гэсэн асуултанд

36.8% нь хэрэглэх орчин байхгүй, 63.15% нь интернетийн болон компьютер, гадаад хэлний

мэдлэг дутмаг учир гэж хариулжээ. Сургалтын мультмедиа хэрэглэгдэхүүн ашиглалтыг үзүүлбэл:

Та компьютерийн мэдлэгтэй хэн нэгний тусламжгүйгээр өөрөө электрон хичээл бэлтгэж

чаддаг уу? асуултанд

- 36.8% өөрөө бэлддэг, 10.5% нь хааяа асуух зүйл гардаг, 52.6% нь зайлшгүй тусламж авдаг

гэсэн хариулт өгчээ.

Яг ямар зүйлд тусламж хүсдэг вэ? асуултанд

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Çóðãàí ¿ç¿¿ëýí Õºäºëãººíò¿ç¿¿ëýí

Àóäèî, âèäèîáè÷ëýã

94,7%

21.05%

31.6% 31.6%

1.05%

42.1%

Ãàäíû ýõ¿¿ñâýðýýñîðóóëñàí

ªºðººçàãâàð÷èëñàí

63.15%

42.1%

36.8%

21.05%

Çàðèì õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã àøèãëàõã¿é áàéãàà øàëòãààíûã õàðóóëáàë /äàâàõàðäñàí òîîãîîð/

Èíòåðíåòèéí ìýäëýã äóòäàã

Êîìïüþòåðèéí ìýäëýãäóòäàã

Õýðýãëýõ îð÷èí áàéõã¿é

Ãàäààä õýëíèé ìýäëýã äóòìàã

The 5th


-101-

- Power point програм ашиглаж чадахгүй болохоор word, excel дээр бэлдсэн материалаа

шилжүүлж засварлахад тусламж авдаг

- Интернет ашиглаж чаддагүй тул хэрэглэгдэхүүн олж өгөхийг хүсдэг

- Интернетээс хайж олсон хэрэглэгдэхүүнээ татаж авах, бусад програмтай холбохдоо

туслуулдаг зэрэг хариултуудыг өгчээ.

Энэ нь багш бидний өмнө компьютерийн хэрэглээний, ялангуяа интернэт гадаад хэлний

мэдлэгээ дээшлүүлэх хэрэгцээ байгаа нь харагдаж байна.

Судалгаанаас дараах давуу болон сул талууд ажиглагдлаа.

Физикийн хичээлд мультимедиа хэрэглэгдэхүүн ашигласны давуу тал

- Хийсвэр ухагдахуунуудыг хөдөлгөөн, өнгө дүрстэй огторгуйд бодит юм шиг

харагдуулдаг нь ойлгоход хялбар, сонирхолтой болдог

- Цаг хожиж, нийтэд хүртээмжтэй заагддаг

- Багшийн компьютерын болон интернетийн мэдлэг дэшилнэ

- Багш биеэрээ самбар хааж оюутан/сурагч/-ыг бичиж тэмдэглэхэд цаг алддаг дутагдал

бүрэн байхгүй болно

- Дараа нь олон дахин ашиглах, засварлах боломжтой

- Хүн харах мэдрэхүйгээр хүлээж авсан мэдээлэл илүү үнэмшилтэй байх бөгөөд бат

тогтож, удаан мартагдана

- Эрүүл мэндэд тустай

Физикийн хичээлд мультимедиа хэрэглэгдэхүүн ашигласны сул тал

- Бэлдэхэд цаг хугацаа, компьютерийн мэдлэг их шаарддаг

- Компьютер, flash –аас устаж алга болох аюултай

- Проектор болон бусад техник хэрэгслийн хүрэлцээ муу байдаг.

- Тог тасарвал багш хичээлийн бэлтгэлгүй болж, хичээлийн чанарт сөргөөр нөлөөлнө

- Сурагчийн дэвтэрт тэмдэглэл бараг үлддэггүй

- Сурагчдыг бэлэнчлэх сэтгэлгээтэй болгох талтай

Судалгаанд тулгуурлан хийсэн туршилт:

Компьютер загварчлал ашиглах нь сургалтын чанарт нөлөөлөх эсэх талаар хийсэн туршилтыг

танилцуулья. Судалгаанд сурлагын түвшингээр ойролцоо 11-р ангийн 4 бүлгийн нийт 118

сурагчийг хамруулж, хэлбэлзэл ба долгион бүлэг сэдвийн 6 хичээлийг электрон байдлаар бэлтгэж

ашигласан.

1. Нийт 4 ангид механик хэлбэлзлийн 3 хичээлийг хөдөлгөөнт загвар оруулж электрон

хэлбэрээр бэлтгэн проектор ашиглан заасан. Сонгох, нөхөх, харгалзуулах хэлбэртэй

52.6% 36.8%

10.5%

Ýëåêòðîí õè÷ýýë áýëòãýõ ÷àäâàðûã õàðóóëáàë:

Çàéëøã¿é òóñëàìæ àâäàã

ªºðºº áèå äààí áýëääýã

Õààÿà àñóóõ ç¿éë ãàðäàã

The 5th


-102-

тестийн шалгуур авч өмнөх улиралд авсан 3 шалгалтын дундажтай харьцуулахад дараах

үр дүн гарсан.

График 1

2. 2 бүлэгт механик долгионы хөдөлгөөнт загвартай 3 хичээлийг проектор ашиглан электрон

хэлбэрээр явуулсан. Үлдсэн 2 бүлэгт мөн долгионы 3 хичээлийг үзүүлэн, ТӨМ ашиглан

явуулсан. Хэлбэлзэл болон долгион бүлгийг нэгтгэсэн сонгох, нөхөх, харгалзуулах

хэлбэртэй тестийн шалгуур авч

а. Долгион бүлгийн электрон хичээл, энгийн хичээлийн үр дүнг харьцуулсан үр дүн

График 2

б. Өмнөх шалгалтын дундажтай харьцуулсан үр дүн

93%

25% 47%

100%

52%

78%

0

50

100

150

200

250

Àìæèëò ×àíàð Õóâü

Õºäºëãººíò ¿ç¿¿ëýíòýéøàëãàëòûí äóíäàæ

ªìíºõ óëèðëûíøàëãàëòûí äóíäàæ

94%

42% 48%

100%

40%

68%

0

50

100

150

200

250


Ýëåêòðîí õýëáýðýýðçààñàí õè÷ýýëèéí äóíäàæ

Ýíãèéí õýëáýðýýð çààñàíõè÷ýýëèéí äóíäàæ

The 5th


-103-

График 3

Туршилтын үр дүнгээс хөдөлгөөнт үзүүлэн бүхий электрон хичээл бэлтгэж явуулах

хэрэгцээ шаардлага байгаа гэж дүгнэж байна.

Жишээ болгож Резерфордын туршлагыг хэрхэн загварчилсаныг харуулъя.

- Самбар шохой ашигласан дүрслэл

- Зурган үзүүлэн

- Хөдөлгөөнт загварчлал

VII. СУДАЛГААНААС ДАРААХ ҮР ДАГАВАРУУД АЖИГЛАГДЛАА.

Давуу тал:

- Хичээл сонирхолтой болж, сурагчдын анхаарал сарних хоорондоо ярилцах асуудал

гараагүй.

- Онолын хэсэг харьцангуй бага хугацаанд багтан заагдаж бататгах цаг их гарч байсан.

- Сурагчид компьютерт өөрийн гараар өгөгдөл оруулж үзэх сонирхолтой байв. Тиймээс

бодлогын хэлбэрүүд өгөөд тэндээс өөрсдөө сонгож өгөгдлийг нь сольж зохиосон

бодлогоо дэвтэрт нь бодуулж, үр дүнг компьютерт шалгуулсан.

- Компьютер болон математикийн мэдлэг тодорхой хэмжээнд өргөжиж, цааш судлах

сонирхол нэмэгдэх зэрэг сурагчдын хүмүүжил, төлөвшил, мэдлэгийн түвшинд эерэг

нөлөө үзүүлж байсан.

Сул тал:

- Сурагчдын дэвтэрт тэмдэглэл бараг үлдээгүй байсан. Энэ нь тухайн үед ойлгоод хэсэг

хугацааны дараа сэргээн санахад үр дүн багатай. График 3-ыг ажиглахад ч харагдаж

байна. Өмнө үзсэн хэлбэлзэл бүлгийн шалгуурыг долгион бүлэгтэй хамтруулан

шалгахад ялангуяа нөхөх тестүүдийг маш их алдаж байсан.

- Тог тасрах эсвэл техник хэрэгсэлд асуудал гарвал багш хичээлийн бэлтгэлгүй болж

хичээлийн чанарт сөргөөр нөлөөлж болохыг харгалзан үзэх нь зүйтэй болов уу.

Эндээс дүгнэхэд аль ч шатны, ямар ч төрлийн сургалтанд компьютер загварчлал нэвтрүүлэх,

багш өөрөө болон суралцагсдад түүнийг бүтээлчээр ашиглах чадвар эзэмшүүлэх нь орчин цагийн

зайлшгүй хэрэгцээ, шаардлага болж байна.

VIII. СУДАЛГААНЫ ДҮГНЭЛТ:

Нэгэн судалгаагаар танхимын электрон сургалтанд хэрэглэгдэж байгаа программ

хангамжуудын 64,3 хувь нь PowerPoint программ байдаг гэж гарчээ. Үүнийг өөрийн хийсэн

судалгааны үр дүнтэй харьцуулан үзэхэд Улаангом сумын физикийн багш нарын компьютерийн

хэрэглээний өнөөдрийн түвшин хичээлийг электрон хэлбэрээр явуулах бүрэн боломжтой юм.

Учир нь Word, Excel, PowerPoint зэрэг програм дээр хийсэн хичээлийн материалыг электрон

100%

52% 78%

100%

40%

68%

0

50

100

150

200

250


Õýëáýëçýë áàäîëãèîí á¿ëãèéíøàëãàëòûí äóíäàæ

Õýëáýëçýë á¿ëãèéíøàëãàëòûí äóíäàæ

үзэх

үзэх

үзэх

Untitled-1.psd

zurgan uzuulen.pptx

atom2.swf

The 5th


-104-

хэлбэрт оруулах дөхөмтэй байдаг. Гэхдээ ямар интернэт хаягуудаас хэрэглэгдэхүүн татдаг вэ?

асуултанд нийтлэг цөөн тооны монгол сайтууд нэрлэсэн нь энэ чиглэлээр мэдээлэл шаардлагатай

байгааг харуулж байна.

Цаашид электрон хичээл бэлтгэх, сургалтын мультимедиа хэрэглэгдэхүүнийг татаж авах

эх үүсвэрийг нээлттэй болгох, мультимедиа хэрэглэгдэхүүнийг өндөр түвшинд бэлтгэх

боломжтой програмыг судлан суралцах, хэрэглэгдэхүүн бэлтгэж нийтэд түгээх хэрэгцээ харагдаж

байна. Мөн шавь төвтэй сургалтанд илүү дөхөж, сурагчдын оролцоо мэдэгдэхүйц нэмэгдэж,

багшийн ачаалал багасч байгаа нь ажиглагдсан. Удирдах байгууллагын зүгээс электрон хичээл

явуулах орчин, техник хэрэгслээр хангах асуудал тавигдана.

БИС –ын програмчлал-дидактикийн тэнхимийн эрхлэгч Д. Цэдэвсүрэн

Электрон хичээл боловсруулах үйл явцыг 3 үе шатад ангилжээ.

Хичээлийн материалд дүн шинжилгээ хийж, электрон хичээлийн төсөл боловсруулах

1-р үе шатыг зайлшгүй багш өөрөө хийх ѐстой. Онол, дасгал, үзүүлэн, шалгах даалгавар

зэргийг компьютерт оруулж бэлдэхээс гадна тэдгээрийн өнгө, дуу авиа, хөдөлгөөн,

холбоосыг өөрийн төсөөллөөр нарийн төлөвлөн бичих хэрэгтэй.

Төслийн дагуу хэрэглэгдэхүүн боловсруулах, хичээлийг элекрон хэлбэрт оруулах

2-р үе шат нь багш бидний өмнө тулгамдаад байгаа гол асуудал. Хичнээн сайхан

төлөвлөсөн ч тэр хэмжээндээ хийх компьютерийн мэдлэг дутдаг. Үүнийг шийдвэрлэх 2

арга зам байж болох юм. Эхнийх нь сургууль тусгай програмистын орон тоотой байж

багш нарын бэлдсэн хичээлийг электрон хэлбэрт шилжүүлдэг байх. Багш хичээлээ сайн

төлөвлөж чадсан бол компьютерийн өндөр мэдлэгтэй хүний хувьд боловсруулалт хийх нь

хэцүү биш. Дараагийнх нь багш өөрөө компьютерийн мэдлэгээ дээшлүүлэх. Энэ мэдээж

амаргүй. Багш хичээлээ бэлдэх үү? Дуу дүрслэлийн програм судлах уу? Өнөө үед

компьютерийн програмын хэрэглээний талаар судлах гарын авлага элбэг олдоно гэж

үзэхэд цаг хугацааны хувьд асуудал хэцүү болно. Гэхдээ боломжгүй зүйл биш. Та бүхэн

оролдоод үзээрэй.

Боловсруулсан хэрэглэгдэхүүнээ туршиж, шинэчлэн сайжруулах

3-р үе шат бол мэдээж багш бидний үүрэг юм.

Физикийн хичээлд ашиглаж болох мультимедиа хэрэглэгдэхүүнүүдийг хийж болон

хэрэглэж болох програмуудаас дурьдвал:

Wolfram-Mathematicа програм ашиглан хийсэн хөдөлгөөнт загварууд

Энэ програмыг ашиглан физик загварчлал хийхийн нэг давуу тал нь математик

тооцооллыг давхар хийх юм. Ямар ч хөдөлгөөнийг яг хууль, тэгшитгэлээр нь загварчилж

болно. Сул тал нь одоогоор монгол гарын авлага гараагүй байгаа.

Flash програмын хөдөлгөөнт загвар

Одоогоор хэрэглэгдэж байгаа үзүүлэх туршлага, хөдөлгөөнт загварчлалууд энэ програм

дээр хийгдсэн байдаг. Install болон монгол гарын авлагыг олох бүрэн боломжтой.

Физик туршлагын аудио видио бичлэг, CD, DVD, зурган үзүүлэн

Техник хэрэгсэл хөгжсөн өнөө үед хамгийн хялбар хийж болох хэрэглэгдэхүүн юм.

Джитал атрат, камерыг ажиллагааг бүрэн эзэмшсэн байх хэрэгтэй.

Автоград програмын хөдөлгөөнт загвар

Дуу дүрслэлийн өндөр боломжтой физикийн шинжлэх ухаанд илүү дөхөмтэй гэж үзэж байна.

Компьютерийн хүчин чадлаас хамаарч суулгах боломжгүй тохиолдол гардаг.

Физикийн хичээлд ашиглагдах мультимедиа хэрэглэгдэхүүн хийж болох програмууд:

- Wolfram mathematica

- Adobe flash Adove primery

- Photoshop

- Autocad

- 3DMax

- Compos

- Camtasio studio

The 5th


-105-

- Adove primery

- Photoshop

- Autocad

- 3DMax

- Compos

- Camtasio studio

Эдгээр дуу, дүрс, тооцоолол боловсруулах програмуудын хэрэглээг та бүхэн ерөнхийдөө

мэдэх байх.

Интернэтээс хэрэглэгдэхүүн татаж болох хаягуудын жагсаалтыг илтгэлийн төгсгөлд гаргав.

Интернэтээс хайлт хийх арга зам:

Физик сайтууд ихэнхдээ гадаад хэл дээр байдаг. Энэ нь таниас мэргэжлийн гадаад

хэлний зохих түвшиний мэдлэгийг шаардана.

Хайлт хийхдээ хамгийн гол нь хайх нэрийг оновчтой оруулах байдаг. Өөрөөр хэлбэл

мэргэжлийн үг хэллэгийг зөв сонгох хэрэгтэй. Мөн Monkey фонт ашиглах нь хайлтын

үр дүнд сөргөөр нөлөөлдөг. Иймд компьютерийн үндсэн фонтыг ашиглах хэрэгтэй.

Монгол нэршлээс гадна хайх үгээ орос, англи орчуулгаар нь оруулж хайхад илүү үр

дүнтэй. Үүнд интернет толь бичгүүд ашиглан үгээ орчуулж оновтой сонголт хийж

болох юм.

IX. ДҮГНЭЛТ:

Эдгээрээс үзэхэд багш нарын компьютерийн хэрэглээний өнөөдрийн түвшин техник

хэрэгсэл хүртээмжтэй нөхцөлд хичээлийг электрон хэлбэрээр явуулах бүрэн боломжтой байна.

PowerPoint програмд электрон лекц бэлтгэх түүнээс видео болон Macromedia Flash-ийн FLA

өргөтгөлтэй гурван хэжээстэй, өнгө дүрстэй, хөдөлгөөнтэй дуу болон ярианы бие даасан хичээл

болгох нь хэцүү зүйл биш болжээ.

Монголчууд мянга сонсохоор нэг үз, нүд үнэнч чих худалч гэж сургадаг. Физикийн

хичээлд нүдээр харж үл болох төсөөллийн хууль загварууд их байдаг. Түүнийг комьпютер

загварчлалын тусламжтайгаар бодит мэт харуулж байгаа нь сургалтын үйл ажиллагааны хувьд

асар том дэвшил гэж үзэж байна.

Сургалтын мультимедиа хэрэглэгдэхүүн ашиглан явуулсан физикийн хичээл уламжлалт

хэлбэрийн сургалттай харьцуулахад суралцагчдын эзэмшсэн мэдлэгийн бүтцэд чанарын

өөрчлөлт гарч, мэдлэг чадварын түвшин нэмэгдэнэ

Суралцагчдын эрэлт хэрэгцээнд нийцэж, шинжлэх ухааны мэдлэг, туршлагийг

сурагчдын хувьд амьдруулах бодитоор хүлээн авахад нь дэм болдог

Тодорхой дүрслэл үзэгдэл, үйл явдлын төсөөлөл шаардсан мэдлэгийг тэр хэмжээнд нь

хүлээн авахгүйгээр хэрэглээ болгон төлөвших боломжгүй. Ийм мэдлэг уламжлалт

сургалтаар хувь хүний оюуны баялаг үйл ажиллагааны хэрэгсэл тэр бүр болж

чаддаггүй. Харин энэ дутагдлыг хөдөлгөөнт загварчлал ашиглан нөхөх боломжтой юм

гэж дүгнэж байна.

Эцэст нь хэлэхэд компьютерийн програмууд, сургалтын болон бусад дагалдах техник

хэрэгслүүд бүгд хүний оюун ухаанаар бүтээгдсэн зүйлс билээ. Хүн төрөлхтний оюунаар бүтсэн

техникт боолчлогдохгүй, хаанчлахын төлөө бүгдээрээ оролдоод үзье. Физикийн багш нар оюуны

чадамжийн хувьд доогуур түвшинтэй биш гэж бодож байна. Та бүхэн ч бас үүнтэй санал нийлэх

биз ээ!

X. НОМ ЗҮЙ

1. Dieter W. Heermann “Computer Simulation Methods”

2. /in Theoretical Physics, Second Edition / Springer-Verlag Berlin Heidelberg

3. DANIEL DUBIN “NUMERICAL AND ANALYTICAL METHODS FOR

SCIENTISTS AND ENGINEERS USING MATHEMATICA”

4. МУИС-ийн Ховд дахь салбар сургууль “Эрдэм шинжилгээний бичиг 9-р боть”.

Ховд 2000 он

5. Боловсрол сэтгүүл

6. Илтгэх урлаг

7. Илтгэл бичих арга зүйн зөвлөмж

8. Ашигласан ном зохиол сэтгүүлийн хаягууд

The 5th


-106-

Илтгэл бичихэд хэрэглэсэн болон хэрэглэгдэхүүн татаж авах интернэт хаягууд

1. WWW.Google.mn

2. www.edu.mn

3. www.olloo.mn

4. www.wolfram.com

5. www.youtube.com

6. www.college.ru

7. www.wolfram.com

8. www.youtube.com

9. www.college.ru

10. www.fizika.ru

11. www.google.com

12. www.hicheel.mn

13. http://phys.runnet.ru/

14. http://www.vschool.km.ru/

15. http://www.karelia.ru/psu/Chairs/KOF/abitur

16. http://optics.Ifmo.ru/

17. http://www.kg.ru/diffraction//

18. http://www.infoline.ru/g23/5495/physics.htm

19. http://www.sci.aha.ru/ALL/index.htm

20. http://elibrary.ru/

21. http://ivsu.ivanovo.ac.ru/phys/

Ø èí æëýõ óõààí û í î ì çî õèî ë, ñýòã¿¿ëèéí âýá õàÿã

1. http://Lib.org.by

2. http://Lib.homelinux.org

3. http://matlab.exponenta.ru

4. http://scntific.narod.ru

5. http://rushim.ru

6. http://biblus.ru

7. http://www.poiskking.ru

8. http://aleria.net

9. http://iktik.lib.ru

10. http://www.djvu-inf-narod.ru

www.mss.edu.mn./ph102web-Ø èí æëýõ óõààí òåõí èêèéí èõ ñóðãóóëèéí ô èçèêèéí

òýí õèì èéí õàÿã

http://www.google.mn/

http://www.edu.mn/


http://www.sci.aha.ru/ALL/index.htm

The 5th


-107-

“ФИЗИКИЙН ХИЧЭЭЛИЙН ЧАНАРЫГ ДЭЭШЛҮҮЛЭХЭД СУРГАЛТЫН

МУЛЬТИМЕДИА ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН НӨЛӨӨЛӨХ НЬ”

ХоИС-ийн БУФ –ийн магистрант Н.Цэнжаргал

Хураангуй Энэхүү илтгэлийн агуулгад

- ―cургалтын мультимедиа хэрэглэгдэхүүн‖ гэж юу болох

- түүнийг хийх аргачлал, олж авах эх үүсвэр арга замыг эрэлхийлэх

- физикийн хичээлд ашигласны ач холбогдол, давуу тал

- сурагчдын сурлагын чанар, хүмүүжил төлөвшилд үзүүлэх нөлөө зэрэг асуудлыг

шинжлэн бичлээ.

I. УДИРТГАЛ

Өнөө үед олон вэб сайтуудаас физикийн үзүүлэх туршлага, хөдөлгөөнт загварчлалыг татан

авч ашиглах, засварлах өргөн боломжтой болсон. Гэхдээ физикийн багш нар энэ боломжийг

ашиглаж чадаж байгаа нь тун цөөхөн байна. Энэ нь ихэнхдээ техник хангамж, интернет

хэрэглээний дутмаг байдлаас шалгтаалдаг. Техник технологийн хөгжлийн боломж бий болсон

өнөө үед тун удахгүй ийм шалтгаан үгүй болох нь тодорхой. Иймд цаашид физикийн багш нарт

интернэт өдөр тутмын ажлын хэрэглээ болох тул комьпютер загварчлалын программуудыг

судалж, суралцах хэрэгцээ байгаа гэж үзэж байна.

Хөдөлгөөнт загварчлал физикийн хичээлд ашиглах асуудал

Физикийн шинжлэх ухаанд онолын үр дүнг туршлагаар батлан шалгах үйл явц ямагт хялбар

биш, заримыг нь бодит амьдрал дээр гүйцэтгэх боломжгүй байх нь бий. Жнь: Ураны хагас

задралын үе нь 4.5 тэрбум жил байдаг. Үүнийг туршлагаар батлах гэвэл нэг хүн бүү хэл үе

удмаараа үргэлжлүүлэн судалсан ч цаг хугацааны хувьд боломжгүй юм. Мөн туршлагаар баталж

болох ч нүдэнд үл үзэгдэх үйл явц үл итгэм эргэлзээтэй санагддаг. Жнь: Атом цөмийн бүтэц, түүн

дотор явагдах урвал, задралын үйл явцыг одоогоор бүтээгдсэн томруулагч багажийн тусламжтай

харах боломжгүй, хийсвэр ойлголт төдий байна.

Өнөөдөр физик үзэгдэл, туршлагыг математик тооцоонд тулгуурлан компьютерт

загварчилсанаар эдгээр бэрхшээл үгүй болж байна. Энэ нь хөрөнгө хүч, цаг хугацаа хэмнэхийн

зэрэгцээ хамгийн гол нь ялангуяа физикийн шинжлэх ухаанд юмс үзэгдлийн бүтэц, хувьсан

өөрчлөгдөх үйл явцын өрнөлийг ил тод үзүүлж, бодит төсөөлөл авч чадахуйц дүрслэлийг харуулж

болдогт оршино.

Туршилт боловсруулалтын хэсэг

Туршилтаар хөдөлгөөнт үзүүлэн бүхий электрон хичээл бэлтгэж явуулах хэрэгцээ

шаардлага байгаа нь харагдаж байсан.

Кинематикийн компьютер загварчлал

Хөдөлгөөний нэг хэлбэр болох шулуун замын хөдөлгөөнийг компьютерт загварчлая.

Системийн физик загвар:

И. Ньютон XVII зууны үед динамикийн 3-н үндсэн тулгуур хуулийг нээсэн. Хүчний

үйлчлэлээр биеийн хөдөлгөөний хурд өөрчлөгдөнө. Үүнийг хурдатгал гэж нэрлэжээ. Өөрөөр

хэлбэл хүчний үйлчлэлээр бие хурдатгалтай хөдөлнө. Харин биед хүч үйлчлээгүй байх үед

хурдатгал нь 0-тэй тэнцүү болох ба тэр үед бие жигд хурдтай хөдлөх юм. Эдгээр хөдөлгөөний

хувьсалыг шулуун замын хувьд 2 ангилж үздэг.

Шулуун замын жигд хөдөлгөөний хувьд шилжилт нь хурд ба хугацааны шугаман хамаарал байна.

Харин физикийн шинэ хэмжигдэхүүн болох хурдатгалыг математикаар хэрхэн илэрхийлэх

асуудал Ньютонд тулгарсан. Энэ асуудлыг шийдэх явцдаа математикийн шинжлэх ухааны гол

тулгуур болох дифференциал тооллын эхлэлийг тавьсан.

И.Ньютон биеийн хурдыг түүний радиус векторын өөрчлөлтийн хурдаар

хурдатгалыг хурдны векторын өөрчлөлтийн хурдаар

гэж илэрхийлжээ. Хурд,

хурдатгалыг дифференциал тооллын аргаар илэрхийлсний дүнд дээрх тэгшитгэлийн

дифференциал хэлбэр нь механик хөдөлгөөний төлөв байдлын хувьсалыг илэрхийлэх математик

загвар болжээ. Энэ дифференциал тэгшитгэл нь хугацааны анхны эгшин дэх биеийн байрлал,

хурд хоѐрыг өгсөн тохиолдолд бүрэн шийдэгдэнэ.

The 5th


-108-

Ньютоны тэгшитгэлийн шийд дээрх томъѐонуудаар хөдөлгөөнийг илэрхийлэхийн тулд

хоѐрдугаар эрэмбийн нэг буюу нэгдүгээр эрэмбийн 2 тэгшитгэлийн системийг шийдэх болно.

Дифференциал тэгшитгэлийг шийдэхийн тулд захын буюу анхны нөхцөлийг өгнө. Иймд

Ньютоны тэгшитгэл t=t0 эшинд , анхны нөхцөлтэй байна.

Өөрөөр биеийн шилжилтийг

(

) буюу [ ] [ ] [ ](

) ,

хурдыг буюу [ ] [ ] гэсэн дифференциал тэгшитгэлээр шийдэж

болох юм.

Энэ нь үйлчилж буй хүчээр хөдөлж буй цэгийн зөвхөн хурдатгалыг тодорхойлж болох ба

цэгийн координат /байрлал/, хурд нь түүний анхны координат/байрлал/, анхны хурднаас

хамаарна. Ийнхүү Ньютоны тэгшитгэлийн тоо томшгүй олон математик шийдээс өгөгдсөн захын

нөхцөлд дүйсэн цорын ганц шийд олдоно. Энэ нь байгаль, нийгмийн үзэгдлийг бодитойгоор

илэрхийлэх физик шийд болдог.

Эдгээр үзэгдлийг загварчлахад Wolfram Mathematica 6.0 программыг ашиглалаа.

The 5th


-109-

II. ДҮГНЭЛТ:

Аль ч шатны физик сургалтанд компьютер загварчлал нэвтрүүлэх, багш өөрөө болон

суралцагсдад түүнийг бүтээлчээр ашиглах чадвар эзэмшүүлэх нь орчин цагийн зайлшгүй

хэрэгцээ, шаардлага болж байна.

Цаашид электрон хичээл бэлтгэх, сургалтын мультимедиа хэрэглэгдэхүүнийг татаж авах эх

үүсвэрийг нээлттэй болгох, хөдөлгөөнт загварчлалыг өндөр түвшинд бэлтгэх боломжтой

програмыг судлан суралцах, хэрэглэгдэхүүн бэлтгэж нийтэд түгээх хэрэгцээ харагдаж байна.

Миний хувьд сүүлийн 2 жил Wolfram Mathematicа, Adobe Flash программуудыг ашиглан хийсэн

60 гаруй хөдөлгөөнт загвар, бичлэгүүдийг гадаад эх үүсвэрүүдээс татан авч хичээлийн

тохиромжтой үе шатанд хэрэглэх болон өөрөө боловсруулан хэрэглэснээр сургалтын чанарт ахиц

гарч үр дүнд хүрч байгаа.

Физикийн хичээлд хөдөлгөөнт загвар ашигласнаар дараах үр дагаварууд ажиглагдлаа.

Физикийн хичээлд хөдөлгөөнт загварчлал ашигласны давуу тал

- Хийсвэр ухагдахуунуудыг физик хууль зүй тогтлыг алдагдуулахгүйгээр хөдөлгөөн,

өнгө дүрстэй огторгуйд бодит юм шиг харагдуулдаг нь ойлгоход хялбар,

сонирхолтой болдог

- Хүн харах мэдрэхүйгээр хүлээж авсан мэдээлэл илүү үнэмшилтэй байх бөгөөд бат

тогтож, удаан мартагдана

- Сурагчдын анхаарал сарних, хоорондоо ярилцах асуудал гардаггүй

- Онолын хэсэг харьцангуй бага хугацаанд багтан цаг хожиж, нийтэд хүртээмжтэй

заагддаг тул бататгах цаг их гарч байсан.

- Сурагчдын компьютер болон математикийн мэдлэг тодорхой хэмжээнд өргөжиж,

цааш судлах сонирхол нэмэгдсэн зэрэг тэдний хүмүүжил, төлөвшил, мэдлэгийн

түвшинд эерэг нөлөө үзүүлж байсан.

- Бэлтгэсний дараа нь олон дахин ашиглах, засварлах боломжтой

Физикийн хичээлд хөдөлгөөнт загварчлал ашигласны сул тал

- Бэлдэхэд цаг хугацаа, компьютерийн мэдлэг их шаарддаг

- Компьютер, flash –аас устаж алга болох аюултай

- Проектор болон бусад техник хэрэгслийн хүрэлцээ муу байдаг.

- Цахилгаан эрчим хүч тасрах эсвэл техник хэрэгсэлд гэмтэл гарвал багш хичээлийн

хэрэглэгдэхүүнгүй болж хичээлийн чанарт сөргөөр нөлөөлж болохыг харгалзан үзэж

урьдчилан сэргийлэх нь зүйтэй.

The 5th


-110-

III. НОМ ЗҮЙ

1. Боловсрол сэтгүүл

2. Илтгэл бичихэд хэрэглэсэн болон хэрэглэгдэхүүн татаж авах интернэт хаягууд

WWW.Google.mn, www.edu.mn, www.olloo.mn, www.wolfram.com,

www.youtube.com, www.college.ru, www.wolfram.com, www.youtube.com,

www.college.ru, www.fizika.ru, www.google.com, www.hicheel.mn,

http://phys.runnet.ru/, http://www.vschool.km.ru/, http://optics.Ifmo.ru/,

http://www.kg.ru/diffraction//, http://elibrary.ru/,

http://www.infoline.ru/g23/5495/physics.htm, http://ivsu.ivanovo.ac.ru/phys/

http://www.google.mn/

http://www.edu.mn/


http://phys.runnet.ru/

http://optics.ifmo.ru/

http://ivsu.ivanovo.ac.ru/phys/

The 5th


-111-

ABSTRACT

ASTRONOMY: “THEN”, “NOW” AND “FUTURE”

Kaz Sekiguchi Affiliation: National Astronomical Observatory of Japan

Kkeywords: astronomy, cosmology, telescope, dark energy,

A brief introduction to astronomy, its mission, history, relationship with human culture and

everyday life is given. Also, the latest view of our Universe, outstanding problems in astronomy

that we are facing today and new astronomy research facilities being built and/or planned are

presented. What we expect from studies using these new facilities are discussed.

THE TITLE OF MY TALK IN JUNE WILL BE: TITAN UNCOVERED

This talk will be an overview of what we have discovered about the surface of Saturn's largest

moon Titan since Cassini entered Saturn orbit in 2004. Prior to the Cassini-Huygens mission, the

surface structure of Titan had never been directly viewed by humans. From this mission, we have

discovered fascinating features beneath the thick organic haze that shrouds Titan: lakes of

methane and ethane, equatorial sand dunes, and possibly cryovolcanic mountains.

ГАЗРЫН КАДАСТРЫН МЭДЭЭЛЛИЙН САНД ДҮН

ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙХ НЬ

Э.Цолмонцэцэг1, П.Мягмарцэрэн2

Хураангуй: Газрын кадастрын мэдээлийн санд дүн шинжилгээ хийж, цаашид түүнийг

боловсронгуй болгох ажлын гол зорилго нь: Улаанбаатар хотын Налайх дүүрэгт газрын

кадастрын мэдээллийн санг иргэдэд хэрэгтэй мэдээллээр, хурдан шуурхай үйлчлэх, төрөл

бүрийн тайлан гаргах боломжтой байхаар баялаг мэдээлэл бүхий санг зохион байгуулахад

оршино.

Энэхүү судалгааны ажлын үр дүнд: Газрыг давхардуулан олгохгүй байх нөхцлийг

бүрдүүлэх, газрын шилжилт хөдөлгөөн, өөрчлөлтөд хяналт тавих, газрын түүхийг

хадгалах, газраас олж буй эдийн засгийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх зэрэг олон талын ач

холбогдолтой юм.

Мөн тус дүүргийн газрын албаар үйлчлүүлэгч иргэн, ААНБ-аас 2010.05 сар - 2011.04

сарын хооронд 145 ажлын өдрийн турш ―Ямар мэдээлэл авахаар уг газраар үйлчлүүлж

байна вэ?‖ гэсэн судалгаа авахад 2340 оролцогчоос 1123 буюу 47.9% нь газрын кадастрын

бүртгэлтэй холбоотой мэдээ, мэдээлэл авахыг хүссэн байна.

Иймээс газрын кадастрын мэдээллийн сангийн одооны байдалд дүн шинжилгээ хийхэд

ArcGIS программын тусламжтайгаар орон зайн мэдээг орон зайн бус мэдээ (Засаг даргын

шийдвэрийг анхлан мэдээллийн санд 1 системээр оруулж шууд орон зайн мэдээтэйгээ

холбож өгөх г.м.)-тэй холбож нэгдсэн нэг формат буюу стандарттай, нэг системтэй

болгож өгсөнөөрөө газрын кадастрын мэдээллийн санг ашиглахад хялбар, баяжилт хийх

боломжоор хангагдаж иргэдэд илүү хэрэгцээтэй, олон талын мэдээлэл агуулсан, газрын

кадастрын мэдээллийн сан бүрдэж байгаа юм.

Түлхүүр үгс: газрын кадастр, мэдээллийн сан,

proceedings 2011

Documents