1

KREU I

VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM I ORGANIZIMIT DHEPROCESIT GJYQËSOR CIVIL QË ME KRIJIMIN E

SHTETIT SHQIPTAR.

ShkurtimishtZhvillimet historike që ndodhën në trojet ku jetonin shqiptarët u shoqëruan edhe

me efekte të cilat ndikuan drejtpërdrejt në zhvillimin e së drejtës dhe mënyrën e bërjesdhe dhënies së saj, qw përfaqësohet nga struktura të ndryshueshme të drejtësisë dhemënyra të ndryshme të procedimit në kohë.

Në pjesën më të madhe të vendit pas shpalljes së pavarësisë, megjithë përpjekjetdhe tentativat për të ndryshuar diçka në organizimin gjyqësor dhe atë të dhënies sëdrejtësisë, në pjesën më të madhe të këtyre trojeve vijonin të zbatoheshin rregullat evjetra të trashëguara nga perandoria osmane.

Megjithatë, edhe në periudhën e pushtimin osman mund të thuhet se kjo e drejtënuk u shtri në të gjitha territoret shqiptare, pasi në zonat e thella malore u ruajt më sëmiri zbatimi dhe mënyra e dhënies së drejtësisë sipas kodeve zakonore, ku mund tëpërmenden Kanuni i Lekë Dukagjinit, i Skënderbeut, i Labërisë etj. Normat zakonore qërregullonin dhënien e drejtësisë (siç mund ta quajmë mënyrë gjykimi), u mbajtën dhe uzbatuan për një periudhë të gjatë në trojet shqiptare dhe, veçanërisht në këto zona tëthella, edhe shumë vite pas shpalljes së pavarësisë.

Në fakt, një gjendje paqëndrueshmërie shoqëroi edhe vitet që pasuan shpalljen ePavarësisë së Shqipërisë. Kjo e ndikuar kryesisht edhe nga luftrat botërore dhe atorajonale, në të cilat Shqipëria u përfshi, dhe qëndrimet, me synime aneksimi të trojeve,nga fqinjët e saj. Jo pak, ndikoi edhe qëndrimi i elementëve të brendshëm shqiptar, qëduke pasur synime të sundonin apo të vendosnin pushtetin nën kontroll, arritën tëkrijonin jo pak situata paqëndrueshmërie, të cilat krijuan idenë e pamundësisë apomungesës së aftësisë të shtetformimit.

Të gjitha këto, ndikuan jo vetëm në stabilizimin shtetëror në tërësi, por edhe mbimekanizmat e tij apo pushtetet në përbërje të tij, ku nuk bënte përjashtim as ai gjyqësor.Kjo situatë, ndikoi shumë në mundësinë e strukturimit, forcimit dhe rritjes së autoritetitgjyqësor jo vetëm në publikun e gjërë (popullatë), por edhe në raportin mes gjyqësoritme pushtete e tjera, duke e vënë në pjesën më të madhe nën një kontroll të përhershëm tëtyre.

2

1.1 Zhvillimet nga shpallja e pavarësisë (1912) deri në vitin 1939.

1.1.1 Fillesat dhe zhvillimet e procesit gjyqësor civil, në vitet 1912 -1920 nëShqipëri.

Përpjekjet për krijimin dhe organizimin e një sistemi gjyqësor në territoretshqiptare, kishin filluar kohë më parë, se periudha në të cilën u bën përpjekjet të cilatfinalizuan shpalljen e pavarësisë. Kështu, në një periudhë të afërt para këtij momenti,mund të përmenden zhvillimet me Lidhjen Shqiptare të Prizrenit1. Në këtë periudhë,riorganizimi i kësaj lidhje dhe “konvertimi” i saj në një qeveri të përkohshme (kuvernë epërdorme)2 u shoqërua me shndërrimin e saj duke marrë karakteristikat dhe funksionetjo vetëm të një qeverie, por edhe funksione të karakterit gjyqësor. Në pikën 3 tëprogramit të Lidhjes, që bën fjalë për përbërjen e gjykatave, të cilat do krijoheshin në atëperiudhë, botuar në gazetën “Terxhumani Shark” të datës 27.09.1878 kërkohej që në tëtilla gjykata të vilajetit të caktoheshin njerëz “që njohin gjuhën e vendit dhe të aftë tëmarrin vesh lutjet e kërkesat e njerëzve nevojtarë..”3,4. Në këtë frymë, si anëtarë tëgjykatave shqiptare u zgjodhën 12-20 vetë, kryesisht ndër anëtarët e degëve të LidhjesShqiptare, njerëz të të tre besimeve, besnikë të kauzës së Lidhjes, që jepnin drejtësinë nëemër të Lidhjes Shqiptare duke u nisur nga fryma e ligjshmërisë të lëvizjes sonëkombëtare. 5 Si ligj material dhe procedurial, në këtë periudhë, zbatohej sheriati,megjithëse në pikën 4 të Programit të Lidhjes përcaktohej se “në përputhje me ligjin elartë fetar, do të mbrojmë jetën, pasurinë dhe nderin e shokëve besnikë jo muslimanë.”6

Me shpalljen e pavarësisë në vitin 1912, kur Shqipëria “bahet në vehte, e lirë e emosvarme”7, filloi puna për ngritjen e një sistemi gjyqësor të sanksionuar me ligj,periudhë në të cilën gjyqet e pleqve dhe kuvendet 8 u zëvëndësuan me gjykata tëmirëfillta9, si pjesë përbërëse të organeve të shtetit të kohës. Pavarësisht synimeve përshkëputje nga mënyra e organizimit të organeve të dhënies së drejtësisë (gjyqsorit),përsëri mund të thuhet se, për kohën, në aktet e para ligjore të shtetit shqiptar shihetqartë prezenca dhe ndikimi i të drejtës zakonore në shumë aspekte. Kjo vihej re që ngaemërtesat dhe mënyra e organizimit të së drejtës materiale në një nga aktet e paralegjislative të shtetit shqiptar pas shpalljes së pavarësisë, “Kanunin e Zhurisë” osepleqësisë që mban datën 13. V. 1913.10 Në këtë akt të parë përcaktoheshin elementëtbazë strukturorë të organizimit gjyqësor. Megjithatë, si akt e karakterizonte më shumë

1 10 Qershor 1878, ku ndër aktet e para të saj ishin “Kararname-ja” (Libri i vendimeve) dhe Talimati(Urdhëresa).2 Ky shndërrim i Komitetit të Lidhjes u bë në Janar të vitit 1881.3 Akte të Rilindjes Kombëtare 19878-1912, Tiranë 1978, fq.63, shih dhe G.Gjika, “Lëvizja për gjyqetshqiptare, shprehje e individualitetit kombëtar”, në “Konferenca Kombëtar e studimeve për LidhjenShqiptare të prizrenit 1978-1881”, botuar në Drejtësia Popullore Nr.3 viti 1979.4 Zhvillime të tilla shihen edhe në korrespondencën mes diplomatëve të huaj dhe qeverive përkatëse tëtyre. Kështu në korrespondencën e Konsullit të përgjithshëm në Selanik J.E.Blunt evidentohet se “…Nëprishtinë, po ashtu si në shkup, ata i kanë dëbuar gjykatat e reja të organizuara sipas Kodit të procedurëstë shapllur më 1879, kanë shkarkuar prokurorët publik dhe zyrtarët e tjerë të drejtësisë” – Selanik, 8shkurt 1881, për më tepër shih Prof. Ramiz Abdyli “Lidhja Shqiptare e Prizrenit në Burimet Angleze”,Instituti i Historisë Prishtinë, Libri II, Shtyp. KGT, Prishtinë 2004, fq. 162, gjithashtu për më tepër shihdhe - Beqir Meta, Ferit Duka, Marenglen Verli, “Lidhja Shqiptare e Prizrenit në dokumentet Austro-Hungareze (1878)”, Vëll. I, Shtyp. “GRAFOBENI”, Prishtinë 2008.5 G..Gjika, vep. e cit., Drejtësia Popullore 3/1979.6 Dr. Koço Nova, “Zhvillimi i Organizimit Gjyqësor në Shqipëri”, Universiteti i Tiranës, Fakulteti iShkencave Politike Juridike, Tiranë 1982 - fond i Bibliotekës së Shtetit 3/N 87, faqe 61.7 Burim nga AQSH, F.245, D. 3, fq. 5.8 Dy institute të kohës që përfaqësonin organet vendimmarrëse në lidhje me çështje të së drejtës.9 Dr. Koço Nova, vep. e cit., f. 61.10 Po aty.

3

natyra e tij si “ligj procedurial” dhe rregullimit të një procedure gjyqësore moderne11

dhe pak dispozita i kushtoheshin çështjes së organizimit të gjykatave. Sipas Kanunit tëZhurisë, gjykata do të ngriheshin në çdo nënprefektuarë dhe do të ishin kompetente përçështjet civile (me përjashtim të atyre të statutit personal, që u lihen gjykatave fetare)12.Megjithatë, në ato dispozita parashikoheshin: “gjykatat e shëmtimit” (gjykatat e shkallëssë parë), Gjyqi i Diktimit (gjykata e shkallës së dytë). Sipas këtyre dispozitave, gjykatatdo ngriheshin në çdo nënprefekturë dhe do të funksiononin si gjykata të shkallës së parë,ndërsa Gjykata e Diktimit (që në përbërjen e trupit gjykues kishte shtatë anëtar – njëkryetar dhe gjashtë anëtar) si gjykatë e shkallës së dytë. Kjo instancë e dytë gjyqësore,kishte në kompetencë shqyrtimin e çështjeve për të cilat ishte bërë ankim nga palët dhemund të rrëzonte vendimet e gjykatës më të ulët, kur në vendimet e trupit gjykues ose tëjurisë konstatoheshin shkelje ose kishte mospërputhje mes tyre. Parashikohej edhemundësia e kthimit për rigjykim të çështjes, nëse viheshin re shkelje të rregullaveproceduriale gjatë shqyrtimit të çështjes.

Një proces i tillë ishte revolucionar për kohën dhe u pasua dhe me miratimin eakteve të tjera, ku mund të përmendet “Kanuni i Dëmeve”13. Por, pavarësisht karakteritevolutiv, aplikimi i “Kanunit të Zhurisë”, si shkak i zhvillimeve të mëpasshme historikesi, vendimet e Konferencës së Londrës, aktiviteti i Komisionit Ndërkombëtar tëKontrollit (K.N.K.) që u krijua sipas vendimit të kësaj konference, luftës së dytëballkanike, e shoqëruar nga Lufta e e Parë Botërore nuk gjeti zbatim të gjërë.

Organizimi gjyqësor i vitit 1913 u shoqërua me disa ndryshime të vogla tëpasqyruara në ligjin e organizimit më 04. VI.1914.14 Në këto vite (1913-1914), si akt irëndësishëm themelor i Shtetit të parë Shqiptar është Statuti Organik i 10 Prill-it1914, 15 i hartuar nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit. 16 Në këtë statut,karakteristikë kryesore ishte identifikimi i qartë i ndarjes së pushteteve në: legjislativ,

11 Shih Prof.Dr. Aurela Anastasi “Historia e të Drejtës Kushtetuese në Shqipëri (1912-1939)”, ShtëpiaBotuese “Pegi”, Tiranë 2007, fq. 29.12 Dr. Koço Nova, vep. e cit., fq. 62.13 “Shqipëria më 1937”, shtyp. “Mbrothësija” Kristo P. Luarasi, Tiranë, fq. 86.14 “Përlindja e Shqipërisë”, nr. 11-12, 1914.15 Prof. L.Omari - “Historia e Shtetit dhe e Së Drejtës në Shqipëri”, Kreu VIII - Shteti i pavarur shqiptarnë vitet 1912-1914, Luarasi University Press (Bot.IV) Tiranë 2007, fq. 322-323.16 Bëhet fjalë për periudhën pas Konferencës së Ambasadorëve në Londër dhe vendimit të saj të 29korrikut 1913, ku nga fuqitë e mëdha u vendos që Shqipëria të shpallej “principatë autonome, sovranedhe trashëgimore nën garancitë e gjashtë fuqive të mëdha” duke u caktuar edhe princi i saj - Vilhelm fonVid (Wilhelm von Wied) me propozimin e Austro-Hungarisë dhe Italisë. Në këtë periudhë Qeveria eVlorës, e cila në disa raste konsiderohej si pushtet lokal, dukej e pafuqishme para këtij vendime dhe parapresionit të vazhdueshëm të KNK dhe që u pasua me dorëheqjen e Qeverisë së Ismail Qemalit.Administratat e kësaj qeverie në atë periudhë u absorbua duke u shndërrruar në administratë lokale mevarësi nga KNK në përbërje me një drejtori të përgjithshme dhe 5 degë me kompetenca të kufizuara. Nëfakt një qëndrim i tillë i hapi rrugë “fuqizimit” të pozitave të qeverisë së Esat Pash Toptanit, i cili nëndikoi edhe në përcaktimin se selisë së qëndrimit të Princit të Shqipërisë, duke përcaktuar qytetin eDurrësit, ku kishte shpallur qëndrën edhe kjo qeveri. - Shih Prof. Luan Omari, vep e cit. fq. 3185-319, sidhe Romeo Gurakuqi, “Shqipëria” 1911-1914, Pj.II “Pavarësia Shqiptare dhe Çështja e Caktimit tëKufijve të Shtetit të Ri Shqiptar 1912-1914”, UET Press, Tiranë. Gjithashtu shih edhe Prof. Dr. MuhametShatri “Dokumente Britanike për Çështjen Shqiptare Në Konferencën e Ambasadorëve në Londër 1912-1913”, Botimet TOENA, Tiranë 2012.Ky komision vijoi punën në këtë status deri në ardhjen e Princ Vidit 7 mars, pikërisht në këtë datëkomisioni ia dorëzoi atij pushtetin që ai (komisioni) kishte ushtruar deri atëherë në rrugë tëjashtëzakonshme dhe hyri kështu në rolin e tij normal si Komision Kontrolli….puna kryesore (e KNK) kaqenë përfundimi i Statutit Organik të Shqipërisë dhe hartimi i rregullores së tij të brendshme…(AMAEAlbanie. Establissement de l’indépendance, vol Xi, fos. 219-222) – shih Prof. Arben Puto, “ÇështjaShqiptare në Aktet Ndëkombëtare të Periudhës së Imperializmit” (përmbledhje dokumentesh me njëvështrim historik), Vëll.II (1912-1918), shtëp.bot. “8 Nëntori”, fq. 610.

4

ekzekutiv dhe gjyqësor.17 Në këtë statut, dhe pikërisht në Kapit. X, pika 159 e tij,përcaktohej qartë struktura organizative e autoriteteve gjyqësore, që përbëhej nga: 1)Këshilli i pleqve; 2) gjykatësit paqtues; 3) gjykatat e shkallës së parë; 4) gjykatat eapelit.18

Emërimet si gjyqtar bëheshin nga princi dhe ishin të palëvizshëm, dukepërjashtuar anëtarët e Këshillit të Pleqve që merreshin me çështje të vogla lidhur medëmet në bujqësi me penalitet nga 10 deri në 100 franga.19 Përsa i përket çështjesorganizative dhe kompetencave të secilës nga gjykatat në lidhje me shqyrtimin eçështjeve, ishin si më poshtë:

- Këshilli i pleqve ndodhej në çdo fshat; formohj sipas ligjit. Ai ishtekompetent për raste që rridhnin nga dëmet që bëheshin në fshat dhe mund të vendostenjë gjobë prej dhjetë deri në njëqind franga (neni 160 i Statutit Organik);

- Gjykatësit e Paqit emëroheshin me dekret princor. Ata vendoseshinnë vende e caktuara me dekret ministror. Ata ishin kompetentë të gjykonin në fushëncivile, pa apel, grindje për shuma prej 100 deri në 500 franga; në fushën penale, atashqyrtonin shkeljet e dënueshme me burgim prej njëzet e katër orësh deri në një javë, paapel dhe prej një jave e deri në tre muaj, me apel;20

- Gjykatat e shkallës së parë ngriheshin në çdo sanxhak si dhe në ato kazaku do të shihej nevoja. Ato përbëheshin nga një kryetar, dy ndihmësgjyqtarë, 21 njëprokuror, një gjyqtar hetues, dy sekretar dhe dy ftues (neni 162 i Statutit Organik). Përsai përket kompetencës së kësaj gjykate, ajo gjykonte si çështjet civile dhe ato penale qëhynin në kompetencë të saj, vendime të cilat trajtoheshin si vendime të instancës sëapelit për vendimet e gjykatave të paqit që shqyrtoheshin nga kjo gjykatë (gjykata eshkallës së parë).

Për çështjet civile apo ato mosmarrëveshjeve të karakterit civil, kjo gjykatëgjykonte ...,pa apel, të gjitha çështjet që kapin vlerën prej më se 500 frangash deri në1000 franga dhe me apel të gjitha çështjet e tjera...[ndërsa]...Për çështjet tregtare...,këto gjykata parashikohej të shndërroheshin në gjykata tregtare (neni 163 i StatutiOrganik);

- Gjykatat e Apelit: parashikohej ngritja e tre gjykatave të apelit, “...selitë etë cilave do të caktohen nga qeveria”. Ato përbëheshin nga një kryetar, katër këshilltarë,një prokuror, një zëvendësprokuror, dy kancelarë, një sekretar dhe dy ftues. 22

Kompetenca e tyre shtrihej mbi çështjet penale dhe civile të cilat ishin shqyrtuar më parënga gjykatat e shkallës së parë dhe që ankimoheshin pranë kësaj gjykate. Pranë këtyregjykatave ishin parashikuara edhe gjykime të posaçme të karakterit administrativ. Përsa ipërket çështjeve ku njëra nga palët do ishte shtetas i huaj, “…do të zbatohej juridiksionikonsullor”, që ishte trashëguar nga Perandoria Osmane. Sipas këtij sistem gjykimi, këtoçështje do të gjykoheshin nga konsujt e shtetit përkatës23.

17 Dr. Koç Nova, vep. e cit., fq. 63.18 “Statuti Organik i Shqipërisë”, Dok, 152, - shih Prof. Arben Puto, vep. e cit., fq. 572, po aty fq. 593.19 Dr. Koç Nova, vep. e cit., fq. 64. Shih dhe Prof. Arben Puto, vep. e cit., fq. 593.20 Neni 161 - “Statuti Organik i Shqipërisë”, Dok, 152, - shih Prof. Arben Puto, vep. e cit., fq. 593, shihdhe Prof. Luan Omari - vep. e cit., fq. 325.21 “...Përsa i përket çështjes së zhurisë së gjykatës së shkallës së parë, në ndryshime nga ajo e Kanunit tëZhurisë është në të vërtetë gjykatë shëfenësh d.m.th. gjykon me dy anëtar joprofesionistë, të cilët zgjidhninsë bashku , jo vetëm problemin e fajësisë apo pafajësisë, siç e bën zhuria, por edhe masn e dënimit,pushimin e pezullimin, inkompetencën etj...” – për më e tepër shih Dr. Koço Nova, vep. e cit. Fq. 64.22 Neni 164 - “Statuti Organik” - Prof. Arben Puto, vep. e cit., fq. 594.23 Prof.Dr. Aurela Anastasi, “Historia e të Drejtës Kushtetuese në Shqipëri (1912-1939)”, vep. e cit., fq.44.

5

Një organizim dhe funksionim i tillë i sistemit gjyqësor, përkohësisht u shtriedhe në territore si Elbasan, Tiranë, Durrës, por që me veprimet e Esat Toptanit (që nëtetor të vitit 1913, formoi “Pleqësinë e Shqipërisë së Mesme”) në zonat ku pleqësia e tijshtrinte influencën e saj, u vendos një organizim tjetër gjyqësor që përbëhej nga gjykatate shkallës së parë dhe përtërimit.24 Kompetencat e këtyre gjykatave ishin të njëjta me atëqë i përcaktonte kodi otoman dhe, konkretisht, gjykatat e shkallës së parë shqyrtoninçështje të fushës civile, ndërsa në fushën penale vetëm kundërvajtjet dhe deliktet.Gjykata e përtërimit me qendër në Tiranë shqyrtonte si gjykatë e shkallës së parë krimetdhe si gjykata e shkallës së dytë deliktet, kundravajtje dhe çështjet civile.25

Periudha e Luftës së Parë Botërore u shoqërua me copëzimet e territoreveshqiptare, duke u pasuar me futjen e organizimeve të ndryshme të gjyqësorit, kjo nëvarësi të forcave pushtuese në këto zona. Kështu, mund të përmendet, Shkodra e cila përperiudhën ndodhej nën administrimin e Komisionit Ndërkombëtar të Fuqive të Mëdha;ky komision kryente edhe rolin e funksionet e gjyqësorit.26

Për Korçën në nivel qarku, e cila për periudhën ishte e pushtuar nga forcatfranceze, me shpalljen autonomisë, 10 Dhjetor 191627, u formua një gjykatë e shkallës sëparë, e cila gjykonte çështjet penale dhe disa çështje civile të ngutshme dhe që vijoiaktivitetin deri në vitin 1920, vit në të cilën kjo zonë u bashkua me administratënqëndrore.

Në territoret e pushtuara nga Italia funksiononte një tjetër organizim me“...gjykatat paqtuese me qëndresë në kryevendet e nënprefektuarave, gjykata të shkallëssë parë dhe të përtrimit me qëndresë të përkohshme në Tiranë.”28

Sa i përket kompetencave të tyre, ato ishin të organizuara në këtë mënyrë:- Gjykatat paqtuese shqyrtonin çështjet e thjeshta “qytetare dhe të

dënimit”;- Gjykatat e shkallës së parë shqyrtonin çështjet e tjera dhe përbëheshin

nga një kryetar dhe dy anëtarë (një musliman dhe një kristian). Krimet gjykoheshin ngady “zhuratë”, të zgjedhur nga këshillat e katundarisësë vendit ku gjendet gjykata. Këtody gjykata shqyrtonin në shkallë të dytë, në rrugën e apelit, kundërvajtjet e vendosuranga gjykatat e paqit;

- Gjykata e përtrimit përbëhej nga kryetari dhe katër anëtarë (dymyslimanë dhe dy kristianë) dhe shqyrtonte, në rrugë apeli çështjet e tjera të përfunduaranë shkallë të parë nga gjykatat e ulëta, sipas procedurës otomane.... 29

Çështjet civile ishin në kompetencë të gjykatave fetare, të cilat shqyrtoninçështjet e martesës, të ndarjes dhe të ushqimit. Si instancë për kërkesat ankimore kundërakt-gjykimeve të dhëna nga gjykatat fetare ndiqej hierarkia e autoritetit fetar “sipas ligjittë posaçëm dhe zakonit fetar”.30 Përmbarimi i aktgjykimeve (vendimeve) të gjykatavefetare i ngarkohej kryetarit të gjykatave qytetare.

Në zonat e pushtuara nga ushtria austriake u aplikua ligji i gjyqeve të paqit i vitit191631 , i huazuar nga ligji turk me të njëjtën emërtesë. Aplikimi i këtij ligji, pasmbarimit të luftës së parë botërore, gjeti zbatim të gjërë jo vetëm në territoret e

24 Dr. Koço Nova, vep. e cit., fq. 65, shih dhe Romeo Gurakuqi, vep. e cit., Kreu XII “Vendosja eShkodrës nën kontrollin e autoriteteve ndërkombëtare, maj 1913-dhjetor 1913.” , fq. 556-592.25 Po aty.26 “...sikurse vërtetohet edhe nga rregjistrat që janë gjetur në arkivat e gjykatës së Shkodrës, kushënoheshin vendimet gjyqësore të dhëna nga ky komsion mbi paditë e ngritura prej qytetarëve” – Dr.Koço Nova, vep. e cit., fq. 65.27 Po aty.28 “Shqipëria më 1937”, shtyp. “Mbrothësia” Kristo Luarasi, Tiranë, fq. 88-89.29 Dr. Koço Nova, vep. e cit., fq. 66.30 “Shqipëria në vitet 1937”, shtyp. “Mbrothësia” Kristo Luarasi, Tiranë, fq. 88-89.31 Dr. Koço Nova, vep. e cit., fq. 66.

6

pushtuara nga forcat austriake por edhe në trevat e tjera shqiptare; kjo erdhi si rezultat ithjeshtësisë së dispozitave të këtij ligji të fushës civile, penale dhe të asaj proceduriale.

Për këtë periudhë, mund të thuhet se organizimi gjyqësor ka qenë vazhdimishtnën efektin e ndryshimeve të vazhdueshme, kjo për disa arsye, ku ndër to si më tërëndësishme kanë qenë:

- “Kantonizimi” i trojeve shqiptare, si rezultat edhe i periudhave të luftrave32 qëkaluan në këto troje, duke evidentuar në disa raste ndryshueshmërinë e tyre për shkak tëimplementimit të rrymave të ndryshme nga të cilat vinin këto ndikime. Kjo ndikoi jo paknë një proces aq të domosdoshëm të unifikimit në këtë organizim, ku do t’i jepte njëpamje të njëtrajtshme këtij organizimi, që do të ndikonte shumë në vetë procesin eunifikimit të trojeve shqiptare;

- domosdoshmëria për tu shkëputur nga organizimi i vjetër otoman dhe mënyra eprocedimit sipas kësaj procedure, tashmë të superuar për nga koha dhe përshtatja mekërkesat e një shoqërie në zhvillim. Këtu duhet pranuar fakti se, ndikimi i kësaj të drejte,vijoi të ishte i pranishëm, edhe pse në mënyrë rudimentale, që tregonte efektin jo tëpaktë që kishte dhënë edhe në këtë sektor periudha e sundimit otoman në trojetShqiptare.

1.1.2 Organizimi gjyqësor në Shqipëri pas Kongresit të Lushnjes (1920 – 1939).

Në vitet që pasuan, nga viti 1920 e në vijim, problemet kryesore në fushën e sëdrejtës, që paraqisnin rëndësi të madhe për shtetin e atëhershëm, ishin reforma ligjoredhe riorganizimi i organeve gjyqësore dhe aftësimi i kuadrove të tyre.

Pavarësisht se fillimet e para i ka patur me Kanunin e Zhurisë, në vitet 20-të filloi tëkristalizohej më mirë organizimi dhe funksionimi i sistemit gjyqësor. Kjo periudhëmund të ndahet në disa etapa, që u pasuan me ndryshime të njëpasnjëshme:

1921 – 1925 - Periudha e Kongresit të Lushnjes që u pasua me miratiminstatutit të Lushnjes dhe më pas me aktin e zgjerimit të tij;

1925 – 1928 – Periudha e Republikës, e cila erdhi pas Revolucionit tëQershorit 1924 dhe ardhjen në fuqi të Ahmet Zogut;

1928 – 1939 – Periudha e Monarkisë, periudhë në të cilën Shqipëria ushpall Monarki deri në pushtimin e saj.

1.1.2.A Kongresi i Lushnjes dhe organizimi gjyqësor në këtë periudhë.Me miratimin e Statutit të Lushnjes33 (akt me dispozita të pakta në përmbajtjen e

tij)34 kjo periudhë u karakterizua nga një proces i mëtejshëm plotësues me akte të tjera tëorganeve kryesore që dolën me miratimin e këtij statuti. Kështu, mund të përmendenDekreti i Këshillit të Naltë, të datës 11.01.1921, ku u përcaktua struktura organizative e

32 Këtu mund të përmenden – Lufta e dytë Ballkanike dhe Lufta e Parë Botërore e cila solli një një farëmënyre ndarjen e trojeve Shqiptare ndarje e cila u shoqërua edhe me një proces dallimi mes organizimitgjyqësor dhe atij të gjykimit, nga njëra zonë në tjetër – Këtu mund të përmenden zonat e influencës tëAustrisë, Italisë, Francës, etj.33 Ky kongres u mblodh me datë 21 janar 1920 dhe zhvilloi punimet 28-31 Janar 1920.34 Akti që njihet si Statuti i Lushnjes, përmbante vetëm gjashtë pika.

7

pushtetit gjyqësor të kësaj kohe dhe u krijuan: a) 18 gjykata paqtuese; b) 7 gjykata tëshkallës së parë dhe c) një gjykatë diktimi me qendër në Shkodër.35

Në këtë kuadër, gjykatat e paqit gjykonin me një gjyqtar dhe ishte parashikuar edheprania e përmbaruesve gjyqësore pranë këtyre gjyqtarëve. Gjykatat e shkallës së parë nëpërbërjen e tyre kishin një kryetar, dy anëtarë dhe një deri në dy ndihmësa dhe pranëkëtyre gjykatave ishte parashikuar edhe prezenca e një prokurori, një pyetësi, njëpërmbaruesi, një noteri.36

Gjykata e Diktimit (si instanca më e lartë gjyqësore e sistemit të kohës) ndahej në dydegë: dega penale dhe ajo civile. Secila prej këtyre degëve përbëhej nga kryetari, dyanëtarë dhe në mungesë të tyre ndihmës-anëtarë, përveç prokurorit dhe ndihmësit të tij.

Përsa i përket procedurave gjyqësore, ato ishin të pakonturuara sipas kërkesave tëkohës dhe i referoheshin rregullimit sipas Shtojcës së Parë të Kodit të Procedurës Civile,e cila pavarësisht ndryshimeve të mëvonshme në dispozitat e saj, qëndroi në fuqi deri nëvitin 1929.

1.1.2.B Akti i Zgjerimit të Statuti të Lushnjes.

Me aktin tjetër themeltar të shtetit, që ndryshe njihet si “Zgjerimi i Statutit tëLushnjes”, i miratuar më 14 dhjetor 192237, u bë një pikë kthese për organizimingjyqësor dhe procedurat e gjykimit. Në aktin e lartpërmendur u implementuan një sërëparimesh demokratike të organizimit shtetëror dhe gjyqësor që njihen ndryshe dhe si “tëdrejtat dhe lirit klasike demokratike” si dhe një ndër parimet më të rëndësishme atë të“pavarësisë së gjykatave”. 38 Në këtë periudhë, pati ndërhyrje edhe në organizimingjyqësor. Konkretisht, flitet për organizimin gjyqësor sipas ligjit “për organizimin

35 Dr. Koço Nova, vep. e cit., fq. 68.“Sipas këtij organizimi, gjykatat paqtuese gjykojnë me një gjyqtar të vetëm dhe kanë pranë tyre dhepërmbarues, ndërsa gjykatat e shkallës së parë përbëhen nga kryetari, dy anëtarë, një ose dyndihmësanëtar. Pranë tyre ndodhet edhe një prokuror, një pyetës, një përmbarues, një noter etj. Gjykata eDiktimit kishte dy degë: penale dhe civile. Secila degë kishte kryetarin dhe dy anëtarë e në mungesë tëtyre-ndihmës anëtar, përveç prokurorit dhe ndihmësit të tij.” – shih Dr. Koço Nova, vep. e cit., fq. 68.36 Këtyre gjykatave, sipas nenit 14 të këtij ligji, u ndalohej të gjykonin dhe zgjidhnin çeshtje që kishin tëbënin me shkurorëzimin, trashëgimin etj., të cilat gjykoheshin nga gjykatat fetare. Gjithashtu këto gjykatanuk mund të gjykonin çështje që hynin në kompetencë të “gjyqit ushtarak” apo të “gjyqit të posaçëm”. Posipas këtij ligji, gjyqtarët e kësaj trupe gjykuese, nuk mund të emëroheshin në vendlindjet e tyre. – Përmë tepër shih edhe Dr. Koço Nova, vep e cit. fq. 67-72 .37 “Zgjanimi i Shtatutit të Lushnjes”, shtyp. “Nikaj”, Tiranë 1922, burim ark. Nr.1337, gjithashtu shihedhe Prof. L.Omari, vep. e cit, fq. 335.38 Në Pjesën “A” (të statutit) - Dispozita të Përgjithshme, të këtij statuti, parashikohet një ndarje mespushteteve (legjislatvi, ekzekutiv dhe gjyqësor) nga neni 2-4 dhe konkretisht “2 - Pushteti ligjislativushtrohet prej Parlamentit. 3 – Pushteti përmbarues i përket vetëm Këshillit të Naltë, i cili e ushtron meanën e kabinetit. 4- Pushteti gjyqësuer ushtrohet prej Gjykatavet dhe vendimet e tyne epen n’emën tëShtetit.” Në vijim të këtyre parimeve, në këtë statut - Pjesa “D” (e statutit) – Pushtetit Gjyqsuer,gjithashtu përcaktohej se: “80.Gjykatat janë të pavarme. Në të dhanunit e gjykimeve të veta nuk varenprej asnji tjetër autoriteti veçse prej atij të ligjës. Asnji pushtet I Shtetit, as ligjislativit as përmbarues nukmund të trazohet në punët gjyqësore”. Përsa i përket të drejtave të individëve, në këtë statut, përcaktohejse: “81.Asnjeri nuk mund të thërritet as t gjykohet prej nji tjetër gjykate veç se prej asaj të cilës i përketligjorisht…” Po në nenin 81 parashikohej mos krijimi i gjykatave të jashtëzakonshme “…Me asnji mënyrënuk mund të formohen gjykata të jashtëzakonshme për gjykime mbi rasa të veçanta.”. Po kështu, nëdispozitat e Pjesës “D” parashikohej edhe detyrimi i gjykatës për të dhënë një vendim të arsyetuar dhe tëbazuar në lig, dhe konkretisht “82…Ç’do gjykim duhet të përmbajë arsyet nji nga nji dhe artikujt e ligjësku mbështetet.”. Po kështu, parashikohej e drejta e mbrojtjes (Neni 83) etj.Gjithashtu, në këtë satut ishin parashikuar edhe disa norma të karakterit procedurial si “gjykimi me dyer tëhapura” apo për raste të veçanta me dyer të mbyllura; procedura e votimit, për çështjen, të gjyqtarëve etj. -“Zgjanimi i Shtatutit të Lushnjes”, shtyp. “Nikaj”, Tiranë 1922, fq. 3, burim ark. Nr.1337. Shih dhe Dr.Koço Nova, vep. e cit. , fq. 68. Shih dhe Dr. G.Hysi, vep. e cit., fq. 341.

8

gjyqësor” të datës 27.01.1923. Ky ligj (ku parimet e këtij organizimi i mbështeste nësanksionimin dhe bërjen pjesë integrale të tij “...të drejtat dhe liritë klasikedemokratike...të shtetasve”, që u sanksionuan në aktin e zgjerimit) 39 parashikontengritjen e: 1.Gjykatave paqtuese (gjykatat e paqit); 2. Gjykatave fillore; 3. Gjykatëssë Diktimit me qendër në Tiranë (për periudhën instanca më lartë e sistemit gjyqësor),që “..përbëhej nga një degë, e cila shtrinte kompetencën e saj në shqyrtimin e çështjevepenale, civile e tregtare.40 Gjithashtu në këtë ligj (koment - këto parime, ashtu siç edhetrajtohet më sipër, ishin të sanksionuara, paraprakisht, edhe në dispozitat e Zgjerimit të Statutittë Lushnjes – konkretisht nenet 81, 82, 83 të tij, ) ishin sanksionuar edhe një sërë parimeshthemelore të zhvillimit të procesit gjyqësor dhe konkretisht “...parimi i zhvillimit tëgjykimit me dyer të hapura, përjashto rastet kur kjo vjen në kundërshtim “me rendin dhemoralin”, parimin e mosrevokimit të gjyqtarëve dhe prokurorëve dhe të mosformimit tëgjykatave të jashtëzakonshme, parimin e sigurimit të së drejtës së mbrojtjes....”.41

Emërimet e gjyqtarëve dhe prokurorëve (kjo edhe sipas Statutit të Zgjedhuar tëLushnjes), do bëhej “…me dekret të Këshillit të Naltë mbas propozitës se Këshillitministruer në bazë të zgjedhjes së bamun prej njo komisije të posaçme. Këjo komisi do tëketë për Kryetar Ministrin e Drejtësis e për misë Sekretarine Përgjithshëm të Ministrissë Drejtësisë, kryetarin e Gjykatës së Diktimit, Kryeprokutorin e Diktimit e Kryetarin eGjykatës tjetër ma të naltë qi ndodhet në Kryqeqytet…”.42

Organizimi dhe kompetenca e brendshme në këto gjykata, pasqyrohej në këtë formë;- Gjyqet e Paqit. Këto gjykata organizoheshin në cdo qendër nënprefekture dhe në

bazë të këtij organizimi ndaheshin në Gjykata Paqtuese të shkallës së I-rë, së II-të dhe tëIII-të Gjykatat e Paqit dhe ajo Fillore përbëheshin nga një gjyqtar, ndërsa GjykataKolegjiale përbëhej prej një gjyqtari dhe dy anëtarëve.

- Gjykata e Diktimit, e cila siç i citua më sipër ndahej në dy degë: penale dhe civile;çdonjëra prej degëve ishte e organizuar apo në përbërje të saj kishte Kryetarin, katërAnëtarë dhe një Ndihmës-anëtar.

Gjithashtu, në lidhje me trupën gjyqësore, Statuti i Zgjeruar i Lushnjes, parashikonteedhe disa garanci të qenësishme për trupën gjyqësore si: a) palëvizshmëria nga detyra(neni 86 parag. I) pa një proces të rregulltë dhe vendim gjyqësor (neni 85 parag. II, III)apo moslëvizja nga njëri vend tek tjetri pa pëlqimin e tij (Neni 85 parag. IV); b)papajtueshmëria e funksionit të gjyqtarit me funksione të tjera apo me ushtrimin eaktivitetit politik (Neni 87, 88) etj.

1.1.2.C Periudha e Republikës dhe ndryshimet që pasuan. (1925 - 1928).

Ndryshimet politike u shoqëruan me miratimin e Statutit të Republikës43 të 7 Mars-ittë vitit 1925,44 i cili formalisht përfshinte të njëjtat parime me atë të Statutit të Zgjeruar

39 Këtu mund të përmenden parimet themelore demokratike të përhapura në gjithë europën perëndimorenë atë periudhë, si: parimi për respektimin e drejtave dhe lirive themelore të njeriut, për ndarjen epushteteve, ligjshmërisë, barazisë së qytetarëve para ligjit, sigurimit të të drejtës së mbrojtjes,mosformimit të gjykatave të jashtëzakonshme etj.40 Prof. Dr. Aurela Anastasi , “Historia e të Drejtës Kushtetuese në Shqipëri (1912-1939)”, vep. e cit., fq.176.41Dr. Koço Nova, vep. e cit., fq. 69.42 Shih Neni 82 - “Zgjanimi i Shtatutit të Lushnjes”, shtyp. “Nikaj”, Tiranë 1922, fq. 23, burim ark.Nr.1337. Gjithashtu shih edhe Dr. Koço Nova, vep. e cit. , fq. 68-69.43 Kjo ndodhi, pas rrëzimit të së qeverisë së Nolit dhe të asaj çfarë solli revolucioni i qershorit 1924, qënuk arriti të bënte realitet parimet dhe idetë që e karakterizonin. Pas largimit të kësaj qeverie në pushteterdhi Ahmet Zogu duke u shpallur kryetar i Republikës Shqiptare.44 “Statuti themeltar i Republikës Shqiptare”, shtyp. “Nikaj”, Tiranë 1925 – burim nga Biblio.Shtet.Shkodër (B.Sh.Sh), AC 1/2F (XIV-E-48). Në pjesën D të tij, ashtu si dhe Zgjerimi i Statutit të Lushnjes,parashikonte rregullimin e pushtetit gjyqësor ( nenet 98-107).

9

të Lushnjes, si “pavarësinë e gjykatave”45apo të drejtave të tjera të individëve si dhedisa elementë procedurialë (nenet 99-100 të statutit). Në Statutin Themeltar,parashikoheshin, gjithashtu, ndryshime strukturore të organizimit shtetëror, të cilat ureflektuan edhe tek organizimi i pushtetit gjyqësor të kohës. Të tilla ndryshime u bënënëpërmjet miratimit të dekret-ligjit “Mbi organizimin e gjykatave të drejtësisë”, datë 2maj 1925. 46 Sipas këtij ligji organizimi gjyqësor prezantohej sipas strukturës sëmëposhtme:

Gjyqe të Shk. së I-rë, të cilat ngriheshin në qendrën e çdo nënprefekture dhe nëpërbërje të saj kishte një gjyqtar, që kryente edhe hetime. Këto gjykata si kompetencëlëndore kishin gjykimin e të gjitha çështjeve civile e tregtare si dhe të delikteve dhegabimeve (art. 2 - 10).

Gjyqe të Apelit, që krijoheshin në çdo prefekturë dhe që kishin kompetencë përshqyrtimin e çështjeve shkallë e parë dhe e dytë për çështje gjyqësore të gjykatës sëpaqit (art. 4-6). Në përbërje të tyre kishte dhe një gjyqtar hetues dhe një prokuror. Pranëkëtyre gjykatave, sipas ligjit të lartpërmendur dhe pavarësisht kundërshtive në lidhje mekëtë çështje47, në shqyrtimin e çështjeve penale do të qëndronte edhe Juria.

Gjyqi i Diktimit (si gjykata më e lartë e sistemit gjyqësor të kohës), me qendërnë kryeqytet. Gjykata e Diktimit ndahej në dy degë: 1) Dega e çështjeve civile; 2) Degae çështjeve penale. Çdo degë e Gjykatës së Diktimit përbëhej prej kryetarit, katëranëtarëve, një ndihmës-anëtari, një kryesekretar dhe numri i nevojshëm i sekretarëve,ftuesve e shërbëtoreve. Pranë Gjykatës së Diktimit ndodhej organi i akuzës qëpërfaqësohej nga Kryeprokurori, dhe që kishte në përbërje një ndihmës tëKryeprokurorit, një sekretar, një protokollist-arshivist dhe një shërbëtor.

Gjykata e Lartë apo siç quhej për kohën “Gjyqi i Naltë”, sipas nenit 57parashikohej të formohej “ad hoc” për çështje të veçanta.48 Ajo mblidhej me dekret tëveçantë miratues të Kryetarit të Republikës. Në përbërjen e saj kishte 5 senatorë dhe dykryetarët e degëve civile dhe penale të Gjykatës së Diktimit. Funksionet e prokurorit, qësipas nenit 57 të këtij ligji udhëhiqej nga Ministri Drejtësisë, i kryente një komisionkolegjial në përbërje të të cilit kishte deputetë (një komisionin parlamentar) dheKryeprokurori i Gjykatës së Diktimit.

Përveç këtyre strukturave gjyqësore, në këtë periudhë paralelisht, funksiononinedhe gjykatat fetare49 të tre besimeve, në përputhje me rregullimet ligjore të bëra ngaligji i vitit 1922, ndërsa në zonat e veriut, funksionte “de facto” gjykata e Xhibalit, epërbërë nga anëtarë të parësisë së vendit, nën kryesinë e nënprefektit.50

45 Neni 98 – Gjykatat janë indipendente. Në të dhanunit e gjykimeve të veta, nuk dipendojnë prej as njitjetër auktoriteti veç se prej atij të ligjës. As nji pushtet I shtetit as legjislativ as përmbarues, nuk mund tëtrazohet në punët gjyqësore - “Statuti themeltar i Republikës Shqiptare”, shtyp. “Nikaj”, Tiranë 1925, fq.25,26.46 Ky ligj nuk hyri menjëherë në fuqi, si pasojë e mungesës së përsonave të kualifikuar sipas kërkesave tëktij ligji. Si shkak i kësaj mungese, për një periudhë të shkurtër, u miratua një ligj tjetër dt. 21.06.1925, icili la në fuqi organizimin e mëparshëm gjyqësor, sipas ligjit të vitit 1923, deri në krijimin e kushteve apoplotësimin me staf të kualifikuar.47 Kundërshtitë shkonin për heqjen e Jurisë si shkak mungesa e eksperiencës dhe praktikës së paktë tëapkimit të këtyre jurive në shqyrtimet gjyqësore. – Për më tepër shih Dr. Koço Nova, vep. e cit., fq. 72-81.48 Kjo gjykatë do formohej vetëm për çështje të tradhëtisë së lartë, atentave kundër sigurimit të shtetit apotë akuzave të ngritura ndaj ministrave nga Dhoma e Deputetëve. – për më tepër shih Prof. Dr. AurelaAnastasi, vep. e cit, fq. 179.49 Të tilla gjykata si kompetencë të tyre kishin shqyrtimin e çështjeve të karakterit familjar, si lidhjen emartesave, ndarjen apo shkurorzimin, detyrimet ushqimore etj.50 Dr. Koço Nova, vep. e cit. , fq. 75

10

Për periudhën së cilës i referohemi, u miratuan dhe u ngritën edhe GjykataUshtarake e Posaçme51 me qendër në Shkodrës, Gjykatat e Posaçme Politike e cila nëfillim qendrën e kishte në Tiranë dhe me ndryshimet që u bënë në ligj me shtojcatpërkatëse, i jepte mundësi që sipas nevojës së Ministrisë së Punëve të Brendshme qëndranga Tirana mund të transferohej në një qytet tjetër.

Gjykata Ushtarake e Shkodrës, e krijuar me ligjin e datës 01.02.1925, për ngaorganizimi në përbërjen e saj kishte një dhomë që përbëhej nga: tre oficerë e dy anëtarëcivile dhe një prokuror civil (neni 1 i dekretligjit).

Për nga kompetenca, asaj i njihej e drejta në hetimin dhe gjykimin e çështjevenga të cilat ishte “shkaktue prishja e qetësisë së brendshme”52 dhe kjo përfshinte tëgjithë ata persona, oficerë pavarësisht nga grada, të cilët kishin luftuar ndaj largimit tëZogut nga pushteti por edhe ata persona të cilët kishin kryer akte të kundërshtimit tënëpunësve të qeverisë. Ajo kishte kompetenca të kontrollit të banesave të përsonave tëcilët cilësoheshin si të dyshimtë, ndalimin e nxjerrjes së gazetave “të cilat shkaktojnëprishjen e qetësisë”53, të internimit të personave që i klasifikonte si të dyshimtë dhe tërrezikshëm, “të gjykonte përgjithmonë shoqnitë e fshehta” (nent 4 e 7)54etj. Vendimet esaj kishin efekt të menjëhershme, pasi quheshin vendime të formës së prerë.

Gjykata e Posaçme Politike,55 e cila u krijua sipas parashikimeve të ligjit “Ligjindërshkimor për faje politike” të dhjetorit të vitit 1925.56 Struktura e saj përbëhej nganjë oficer kryesues dhe dy gjyqtarë civilë e dy oficerë të cilit zgjidheshin me miratimin eMinistrisë së Drejtësisë dhe asaj të Punëve të Brendshme. Kjo gjykatë u miratua si njëgjykatë e përkohshme, por që në fakt vazhdoi aktivitetin e saj për një periudhë të gjatëkohe, gjatë gjithë periudhës së qëndrimit në pushtet të Ahmet Zogut.57

Kjo gjykatë nuk është se mund të konsiderohej si një pjesë e integruar e sistemitgjyqësor të zakonshëm, pasi nga vetë qëllimi i saj nuk ishte ai i të qënurit gjykatë emirfilltë, për shqyrtimin e mosmarrëveshjeve apo të krimeve, por një instrumentndëshkues ndaj personave të cilët do të kryenin aktivitet që binte ndesh me intersat eRepublikës dhe të forcës drejtuese në pushtet.

Emërimet e trupës gjyqësore, garancitë.

51 Prof. Dr. F.Gjilani, Historia e Shtetit dhe e Së Drejtës në Shqipëri, Kreu X – Shteti dhe e drejta gjatëregjimit të A.Zogut, Luarasi University Press (Bot.IV) Tiranë 2007, fq. 371.Kjo gjykatë u krijuar me dekretligjin e datës 01.02.1925 dhe kishte si qëllim kryesor përndjekjen ekundërshtarëve të Ahmet Zogut, të cilët ishin përfshirë në kryengritjen e qershorit 1924. Dhe pikërisht meanë të kësaj gjykate, e cila mund të quhet pararendëse e Gjykatës Politike që u krijua më vonë AhmetZogu për përndjekjen e kundërshtarëve të rregjimit të tij.52 Prof. Dr. F.Gjilani, vep. e cit. Fq. 37153 Po aty, fq. 372.54 Po aty.55 Kjo gjykatë njihet ndryshe edhe si Gjykata e Jashtëzakonshme dhe si fokus të veprimtarisë së saj kishtegjykimin dhe dënimin e aktivitetit apo çdo propagande ndaj Republikës, Statutit të saj apo Kryetarit tëRepublikës. Kuptohet që, në fakt, bëhej fjalë për të goditur kundërshtarët e mundshëm të vetë AhmetZogut dhe të forcës që ai përfaqësonte.56 Kjo u arrit pas ndryshimeve që u bën në artikullin 99 të Statuit Themeltar të Republikës Shqiptare, e cilapara ndryshimit përcaktonte që: “Me asnji mënyrë nuk mund të formoheshin gjykata të jashtëzakonshmepër gjykime mbi raste të veçanta” dhe pas shtojcës në këtë artikull në dhjetor të vitit 1925 ky artikull undryshua kështu: “Me asnji mënyrë nuk mund të formoheshin gjykata të jashtëzakonshme për gjykime mbiraste të veçanta. Por, vetëm për faje politike kur shifet nevoja mundet me u formue një gjykatë e posaçmeme një ligje të veçante dhe për një kohe të caktueme”. – për më tepër shih Prof. Dr. Aurela Anastasi, vep.e cit, fq.180-183.57 Kjo gjykatë, e cila sipas vetë ligjit do kishte një afat të kufizuar të veprimtarisë së saj prej 5 vitesh, evazhdoi aktivitetin edhe përtej afatit të përcaktuar në ligj, duke bërë ndryshimet dhe shtojcat përkatëse nëkëtë ligj, këtu mund të përmenden shtojcën e vitit 1930 e cila shtyu afatin edhe me 3 vite të tjera, në vitin1934 një shtojcë shtyu përsëri këtë afat , për të ardhur në shtojcën e vitit 1936, që e shtyu afatin eveprimtarisë së kësaj gjykate deri më 31 dhjetor 1939.

11

Përsa i përket emërimeve, në Statutin e Republikës, parashikohej se emërimi ityre bëhej: “…me dekret të Kryetarit të Republikës mbas propozimit të Ministris sëDrejtësisë në bazë të zgjedhjes së bamun prej nji komisije të posaçme. Këjo komisi do tëketë për Kryetar Ministrin e Dretësis e për misa sekretarin e përgjithshëm të Ministris sëDrejtësisë, Kryetarët dhe kryeprokurorine Diktimit….” (neni 102). Pra, parashikohej,pothuajse e njëjta procedurë nga të njëjtët mekanizma si më parë.

Ndërsa, përsa i përket garancive proceduriale të gjyqtarëve, garantohejpalëvizshmëria e tyre nga detyra apo pamundësia për ta ndjekur penalisht pa miratim tëGjykatës së Diktimit, apo papajtueshmëria e detyrës së gjyqtarit me detyra të tjera.(nenet 103-106 Statutin e Lushnjes). Por, këtë status ata e fitonin vetëm pas “…trivjetësh shërbimi” (neni 107).58

Kjo periudhë, mund të thuhet me siguri, se u karakterizua më shumë ngapërpjekje për të forcuar pozicionin në pushtet të Ahmet Zogut, se sa për të forcuarsturkturat shtetërore, përfshirë këtu edhe ato gjyqësore. Edhe ato pak përpjekje që u bënënë këtë drejtim (për organizimin dhe funksionimin e gjyqësorit), që për kohën mund tëkonsideroheshin jo të vogla, mund të thuhet se nuk sollën atë rezultatin apo impaktin eduhur. Në fakt, procesi i përmirësimit dhe organizimit, në përgjithësi, kishte si synimpërgatitjen e terrenit për atë çfarë synonte të sillte më pas, vendosjen e rregjimitmonarkik në trojet Shqiptare. Prandaj, një situatë e tillë bëri që ndaj sistemit gjyqësor, tëmos kushtohej vëmendja e duhur, duke shmangur fokusin kryesor atë të rritjes sëprofesionalizmit dhe fuqizimit të këtij sistemi, si sistem i pavarur në aktivitetinvendimarrës të tij nga pjesët e tjera të pushtetit shtetëror. Kjo mungesë e pavarësisë nëvendimmarrje u vu re sidomos pas vendosjes së monarkisë.

1.1.2.D Monarkia dhe pushteti gjyqësor (1928-1939).

Për sa i përket periudhës së Monarkisë, 1928-1939, në statutin që shpallteShqipërinë “...Mbretni(Royaume) demokratike parlmentare dhe e trashëguëshme” 59 ,parashikoheshin përsëri ndryshime strukturore të organizimit shtetëror. Këtu nuk lihejjashtë vëmendjes edhe sistemi gjyqësor. Në këtë statut, në vijim edhe të frymës tëstatutit të republikës, “de jure”, pasi ngjarjet që rrodhën më vonë, në lidhje mevendimmarrje të pavarur të gjykatave të kohës, treguan diçka tjetër nga saparashikohej,60 u përfshinë përsëri një sërë parimesh demokratike që i përkisnin fushës

58 “Statuti themeltar i Republikës Shqiptare”, shtyp. “Nikaj”, Tiranë 1925 – burim arkiv. nga Biblio.Shtet.Shkodër, AC 1/2F (XIV-E-48), fq. 27,28.59 Art. 1 - “Statuti Themeltar i Mbretnis Shqiptare”, të datës 1 dhetuer 1928 i miratuar nga AsamblejaKushtetuese (Asambleja e dytë Konstituante...), Botuar në Fletoren Zyrtare, d. 13 Dhetuer 1928, Nr.111, -Botimet e Këshillit të Shtetit Vol. 5 i Përmbledhjes së Ligjeve, Shtyp. “Tirana”, Tiranë 1939, fq.1.Po kështu shih, botimin e “Statuti Themeltar i Mbretnis Shqiptare”, shtyp. “Mbrothësia” Kristo P. Luarasi,Tiranë 1929. – burim nga arkiva e bibl. Shkodër, R.8101, 457.60 Këtu mund të përmenden rastet e pushimit të të gjithë gjyqtarëve të Degës Civile të Gjykatës sëDiktimit, që erdhi si rezultat i qëndrimit krejt të ndryshëm që mbajti Dega Civile e kësaj gjykate, nga ai qëkërkohej të mbahej nga rregjimi i A.Zogu, për paditë që u bën si rezultat i ndryshimeve në ligjin “mbigjykimin e shpejtë të padive posedimore”. Sipas këtyre ndryshimeve ligjore i jepej fuqi prapaveprueseligjit, duke dhënë mundësinë e risjelljes në shqyrtim të çështjeve të pronësisë të shumë viteve përpara,tashmë të zgjidhura. Dega Civile kishte mbajtur qëndrim mohues ndaj ngritjes së këtyre padive, dukeprishur vendimin e gjykatës së faktit. Këto të fundit vazhduan të insistonin në qëndrimin e tyre, përpranimin e të tilla padive, ç’ka detyroi Kolegjin Civil të Gjykatës së Diktitmit të kalonte çështjen përshqyrtim në Këshillin e Përgjithshëm të saj. Duke ditur paraprakisht qëndrimin që do mbante kjo gjykatë,ndaj një ligji të tillë që nga kjo e fundit konsiderohej si antikushtetues, Ahmet Zogu si mbret në atëperiudhë, kërkoi dorëheqjen e e Kryetarit të Degës Civile dhe pushoi të gjithë anëtarët e tjetër të Degës

12

të së drejtës, si; “Gjyqtarët, në të dhanunit e vendimeve, janë të pamvarun dheudhëhiqen vetëm prej ligjës e ndërgjegjës së tyne; askush nuk mund t’intervenojë dhet’influencojë në dhanjen e vendimeve gjyqësore.” 61 me synimin për sigurimin dhegarantimin e pavarësisë së gjyqtarëve në punën e tyre. Mbi të drejtën e mbrojtjes për tëdrejtat e individëve – Art. 122 i këtij Statuti përcaktonte se: “Çdo përson ka të drejtë membrojtë të drejtat e veta me mënyrat e pranuëshme prej ligjës.”62 apo detyrueshmëria egjykatave për shqyrtimin e çështjeve që i paraqiten asaj për shqyrtim dhe që janëkompetencë e saja (Art. 126) “Asnji gjyq, nuk mund të refuzojë shikimin e çështjeve qëjanë mbrenda në kompetencën dhe në detyrën e tij....”.63

Ndryshimet që pasuan me miratimin e Statutit Themeltar të Monarkisë, nëfushën gjyqësor u bazuan kryesisht në ligjin e posaçëm “mbi organizimin e drejtësisë”të datës 1 Prill 1929. Sipas ndryshimeve që përcaktoheshin në këtë ligj 64 sistemigjyqësor prezantohej me këtë organizim:

1. Gjykatat pajtuese, të cilat përfaqëson nivelin bazë të sistemit gjyqësor dhe qëngriheshin në çdo nënprefekturë dhe prefekturë dhe që përbëhej nga një gjytar paqi.65

2. Gjykatat e shkallës së parë, që për nga pozicioni strukturor, pas ndryshimeve,përfaqësonin shkallën e dytë në këtë sistem. Ato “...quheshin gjykatat fillore, kurshqyrtonin deliktet me gjyqtar të vetëm dhe gjykata kolegjiale për rastet e tjera.”66 Sipasndryshimeve që u bën me ligjin e ri, trupës së gjykatës fillore, në gjykimin e padivecivile apo tregtare që kishin një vlerë objekti nga 2000 deri në 6000 franga ari, qëpërbëhej nga një gjyqtar, iu shtua edhe një ndihmës ose dy në zona të caktuara. Ndërsagjykatat kolegjiale, për të cilat parashikohej gjykimi në “...çështje civile ose tregtare meobjekt të pavlerësueshëm, si dhe ato me vlerë mbi gjashtë mijë franga ari:::”67, nëpërbërjen e tyre do të kishin një kryetar dhe dy anëtar.

3. Gjykata e Diktimit,68 e cila në kompetencë të saj, nuk kishte vetëm funksionine “gjykatës së kasacionit” në shqyrtimin vetëm të problemeve ligjore të çështjeve tëndryshme, por kishte kompetenca gjykimi në themel të çështjeve që paraqiteshin pranësaj, sipas modelit të procedurës zviceriane.69

Civile të Gjykatës së Diktimit, duke i zëvdnësuar me gjyqtarë, të cilët kishin qëndrim krejt tjetër dhe ishinbesnik të rregjimit në fuqi.61 Artikulli 118, parag. 2 - “Statuti Themeltar i Mbretnis Shqiptare”, cituar më lart, fq.1.62 Po aty, fq.15.63 Po aty, fq.16.64 Ndryshime të cilat u shoqëruan me suprimimin e Gjykatave të Apelit të cilat ishin ngritur sipas ligjit”Mbi organizimin e gjykatave të drejtësisë”, datë 2 maj 1925.65 Për periudhën kur Shqipëria ishte e shpallur republikë dhe gjatë periudhës së monarkisëadministrativisht ajo ishte e ndarë në 10 Prefektuar dhe 29 Nën-Prefektura, me nga një gjyqtar paqi në çdonënprefekturë dhe nga një gjykatë paqi dhe nga një gjykatë e shkallës së parë në çdo prefekturë. Në çdo 5prefektura përveç kryetarit, kishte edhe dy anëtar dhe në pesë të tjerat Kryetari me një anëtar. – Burimnga AQSH, F.490, Vit. 1951, D.1794.66 Dr. Koço Nova, vep. e cit. , fq. 77.67 Aurela Anastasi, “Historia e të Drejtës Kushtetuese në Shqipëri (1912-1939)”, vep. e cit., fq. 189.68 Në Statutin Themeltar të Mbretnisë Shqiptare, në Artikullin 130 parashikohej “Shqipnija ka nji gjyqDiktimi, i cili, ndahet në dega si mbas ligjës së posaçme. Qendra e gjyqit të Diktimit, asht në Kryeqytet.”69 Dr. Koço Nova, vep. e cit., fq. 77.Sipas nenit 43 të ligjit nr. 7, dt. 7 shkurtit 1929 “Për Organizimin e Drejtësisë”, Gjykata e Diktimit mundt’i gjykonte çështjet edhe nga pikëpamja e faktit. Të tillë elementë që u njohën në kompetencë të kësajgjykate, me këtë ligj, ku huazoheshin parimet proceduriale të “revizionit…Ky institut u bë pjesë, fillimisht,në Kodin e Procedurës Civile Gjermane të vitit 1877 dhe më pas të atij Austriak të vitit 1985. RevizioniGjerman ndryshon nga kasacioni…a) gjykata e revizionit nuk është e lidhur me shkaqet që nuk janëparashtruar në rekursin…por mund të prishë vendimin edhe për shkaqe që nuk janë parashtruar nërekurs; b)…duke mos dërguar çështjen për t’a shqyrtuar rishtaz në gjykatën e apelit mund të japë vetëvendim përfundimtar… – për të tepër mbi këtë çështje shih Alqiviadh Lamani, “Procedura Civile e RP tëShqipërisë” – Universiteti Shtetëror i Tiranës, Shtator 1962 fq. 201. – fond i bibliotekës Nr. 1916, tëGjykatës së Lartë.

13

Gjykata e Diktimit ishte e ndarë në dy degë – Dega Civile dhe Dega Penale.Secili prej Kryetarëve të Diktimit kryesonte degën e tij, por në rastin e mbledhjes sëKëshillit të Përgjithshëm ose Plenum i Gjykatës70, detyra e Kryetarit i përkiste Kryetarittë Degës Civile.

Përsa i përket emërimeve, në periudhën monarkike, ligji i organizimit tëdrejtësisë parashikonte që gjyqtarët dhe prokurorët të emëroheshin sipas një procedure ecila përfshinte propozimin e komisionit të posaçëm, i cili merrte në konsideratë qëkandidatët potencial të kishin përmbushur disa kritere ligjore si: të ishin të moshës mbi25 vjeç; të ishin të diplomuar për drejtësi; të kishin kryer një vit stazh si ndihmësgjyqtarpranë gjykatës së paqit ose të kishin qënë për një vit anëtar të gjykatës fillore, ose dy vjetsi avokat, ku më pas me dekret mbretëror ata emëroheshin në pozicionet përkatëse.

Në përbërje të sistemit gjyqësor të periudhës së monarkisë u ruajtën gjykatatushtarake, të cilat “..paraqiteshin në dy forma: Gjykata e Lartë Ushtarake dhe Gjykata ePërheshme Ushtarake...”71

Përsa i përket Gjyqit të Naltë të Shtetit, në Statutin Themeltar (ashtu si nëperiudhën e republikës) parashikohej se: “Për me gjykuë ministrat dhe kryetarët,anëtarët, ndihmës-anëtarët të Diktimit, të Këshillit të Shtetit, të Këshillit Kontrolluës sidhe Kryeprokurorin e Shtetit, për fajet e rrjedhuna nga detyra ose në detyrë e sipër,formohet Gjyqi i Naltë i Shtetit.” (Art.135) 72. Ashtu siç evidentohet edhe nga vetëdispozita, parashikohej kompetenca e kësaj gjykate në gjykimin e këtyre nëpunësve tështetit, në raste që do gjykoheshin “...për faje të rrjedhuna nga detyra ose në detyrë esipër,...” dhe se do ishte një organ “ad hoc” (që do formohej dhe funksionontepërkohësisht për gjykimin e çështjes konkrete) dhe jo në mënyrë të përhershëm. Në statutparashikohej që kjo gjykatë, e cila formohej me dekret mbretëror (Art. 136 i Statutit)“Gjyqi i Naltë i Shtetit, ngrifet me dekret Mbretnuër, kur të shifet nevoja”), të kishte nëpërbërje nëntë anëtarë, sipas parashikimeve në Art. 137 përcaktohej që “Gjyqi i Naltë iShtetit, përbahet prej Kryetarit të Diktimit të degës penale, i cili edhe e Kryeson, prejkatër antarëve të Diktimit dhe katër antarëve të Këshillit të Shtetit, të cilët zgjidhen meshort midis tyne, në mbledhje të veòantë”. Vendimet ishin të formës së prerë dhemerreshin me një shumicë prej 2/3 të votave në përputhje me ligjet në fuqi.73 Akuza përtë tilla çështje, sipas parashikimit statutor, përfaqësohej nga Kryeprokurori i Shtetit(Art.138).74

Gjithashtu, kësaj gjykate, i njihej e drejta e gjykimit të çështjeve ndaj gjyqtarëve të ulët, përjashtoprokurorët e Shtetit dhe anëtarët e Gjykatës së Diktimit – parashikuar në Art. 133 “Gjyqtarët, veç atyne tëDiktimit dhe prokurorët e Shtetit, për fajet e rrjedhuna nga detyra ose në detyrë e sipër, gjykohen nëgjykatoren e Diktimit, si mbas ligjës dhe mbassi të jenë kryem formalitetet akuzuëse si mbas ligjës sëposaçme”, pasi përsa i përket gjykimit të çështjeve ndaj anëtarëve të gjyqit të Diktimit dhe Kryeprokurorittë Shtetit në Art. 132 parashikohej “Kryetarët, anëtarët dhe ndihmës-anëtarët të Diktimit dhekryeprokurori i Shtetit, për fajet e rrjedhuna nga detyra ose në detyrë e sipër, gjykohen në Gjyqin e Naltëtë Shtetit....”70 Prof. Dr. Aurela Anastasi, “Historia e të Drejtës Kushtetuese në Shqipëri (1912-1939)”, vep. e cit., fq.189.71 Prof. Dr. Feti Gjilani, vep. e cit., fq.153-154.Përsa i përket fushës së kompetencave ishte parashikuar që Gjykatat e Përhershme të gjykonin si shkallë eparë veprat penale të parashikuara në Kodin Penal Ushtarak të kohës, ndërsa si shkallë e dytë Gjykata eLartë Ushtarake, pra shqyrtonte ankimet ndaj vendimeve të dhëna nga Gjykata e Përhershme Ushtarake.72 “Statuti Themeltar i Mbretnis Shqiptare”, cit. më sipër, fq.17.73 Në Statutitn e Mbretnisë (Art. 139) parashikohej se - “Vendimet e këtij Gjyqi merren me dy të tretat evotave dhe janë të preme” dhe Art. 140 “Gjyqi i Naltë gjykon e vendon si mbas ligjëve në fuqi të Shtetit.”- Po aty.74 Art. 138 – “Detyra e prokuris kryhet prek Kryeprokurorit të Shtetit” – Po aty.

14

Gjatë periudhës së Republikës, por kryesisht në atë monarkike75 që e pasoi, u bënnjë sërë ndryshimesh të tjera, jo vetëm të aspektit organizativ të sistemit të drejtësisë mesynim implementimin e një sistemi demokratik gjyqësor, por edhe ndryshime që shkoninnë drejtim të legjislacionit që rregullonte marrëdhëniet e asaj periudhe, me ligjemateriale dhe proceduriale duke bërë pjesë të së drejtës shqiptare të kohës, institucionetë të drejtës, me referim në modelet e ligjeve dhe kodeve të shteteve perëndimore.

Procesi i shkëputjes, nga rregullimet sipas legjislacionit tashmë të vjetruarotoman, vijoi duke u intensifikuar akoma edhe më shumë gjatë periudhës së Monarkisë.Kështu një “risi ligjore”, nëse mund të quhej për kohën një moment i tillë, ishtemiratimi i Kodit Civil, siç u emërtua më vonë dhe që njihet edhe sot si Kodi Civil iZogut, me datë 1 Prill 1929.76 Procesi i përshtatjes dhe i ndryshimeve të legjislacionitnuk la jashtë edhe aspektin procedurial të aplikimit të ligjeve të reja materiale. Kështu,në fushën proceduriale civile, duke evidentuar mangësitë dhe aplikimin praktik qëshfaqi, që me hyrjen në fuqi shtojca e parë në fushën proceduriale civile, përshtatshmëriae pakët me legjislacionin modern të miratuar për atë periudhë të kësaj të fundit dheprocesi i vazhdueshëm i miratimit të ligjeve të tjera me këndvështrim perëndimor, sollisi produkt të kohës shtojcën e dytë të kodit të procedurës me ligjin “Mbi shtojcën e dytëtë procedurës civile” i miratuar në vitin 1929. Kjo shtojcë e dytë77 karakterizohej ngaprakticiteti dhe koherenca me ndryshimet ligjore të marrëdhënieve civile të kohës dhe në

75 Kjo periudhë njihet si një periudhë mjaft dinamike përsa i përket aktivitetit të ligjbërjes (miratimit tëligjeve të reja) apo ndryshimeve të shpeshta në ato ekzistuese, në fusha të ndryshme të marrëdhënieve tëkohës. Ky proces ndryshimesh filloi që me shpalljen e republikës, në vetvete përfaqësonte një proces tëpakthyeshëm të shkëputjes nga legjislacioni i vjetër turk. Ky ishte qëllimi kryesor, por njëkohësisht kishtesi synim edhe forcimin e pozitave të forcës së ardhur në pushtet pas përmbysjes së qeverisë së Nolit. Nëkëtë periudhë u bë e mundur ngritja e një komisioni të veçantë , me vendimin datë 5.VII.1926, i cili nëaktivitetitn e kishte si qëllim pregatitjen e ligjeve të reja. Kështu në kohën e aktiveteti të këtij komisioni upërgatit dhe u miratua Kodi Penal, që hyri në fuqi me datë 1 Janar 1928. Nga ana strukturore ky kod - “ndjek sistemin e Kodit Penal të Italisë, duke lënë sistemin e triparticionit (ndarjes më tresh të vepravepenale). – për më tepër shih Dr. Koço Nova, vep. e vit., fq. 76.76 Ky kod që u hartua sipas modeleve perëndimore, mund të thuhet se ishte me të vërtetë një pikë kthesepër legjislacionin shqiptar, për vetë mënyrën e organzimit dhe risive që solli me institutet e reja të sëdrejtës, që shkëputi përfundimisht modelin otoman të aplikuar deri në atë kohë. Ky ligj përfaqësonte një“tërësi” instituesh të së drejtës të aplikuara për kohën në shtetet perëndimore, ku si modele, të cilave ureferohej ky ligj, mund të përmenden Kodin Civil Zvicerian, Frances dhe atë Gjerman. Ashtu siçpërcaktoherj edhe në dispozitat e këtij Kodi “…me të hyrë në fuqië kodi i ri nuk mund t’aplikohet maregullat e ligjave të maparëshme të cilat simbas kodit të ri janë kundra rendit public ose zakoneve tëmira” (neni 2 parag. 2). Miratimi i Kodit të ri Civil, në vetvete shtronte nevojën e procedurave të reja dhemë praktike se ato të aplikuara deri në atë periudhë. Procedura e deri atëhershme ishte shumë konfuze dhenë disa raste e paaplikueshme. Një pjesë e mirë e procedurës së kohës para hyrjes në fuqi të shtojcës sëdytë ishte e mbështetur kryesisht në institutet e të drejtës otomane të Mexhlesë, prandaj të tillaproblematika dhe pengesa evidentuan si shumë të rëndësishme dhe domosdoshmëri miratimin e një koditë ri të procedurës civile, i cili do i përshtatej nevojave dhe ndryshimeve të kohës, e cila u finalizua mehartimin dhe miratimin e “Shtojcës së dytë të Kodit të Procedurës Civile”. Kjo shtojcë e dytë, vijoi tëaplikohej edhe pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia, duke pësuar shumë pak ndryshime, ku mund tëpërmenden ndryshimet që u bën “...me dekretin Nr. 122 datë 8.IV.1940 mbi lajmërim paqësimi si dhe medekretin nr. 624 datë 7.IX.1943 mbi saktësimin e diskutueshmërisë së provimit, të cilët harmonizuanprocedurën gjyqësore me kërkesat e asaj fashiste italian...” - shih Dr. Koço Nova, vep. e vit., fq. 89.Por, pavarësisht miratimit dhe hyrjes në fuqi të Kodit të ri Civil, përsëri disa marrëdhënie “u lanë jashtë”rregullimit të tij, ku mund të përmenden çështjet e trashëgimisë të cilat ishin çelur para datës së hyrjes nëfuqi të këtij kodi, do të zgjidheshin sipas Kanuneve të Lekë Dukagjinit dhe Skënderbeut. Kjo në referim tëdekretit nr. 3 të datës 30.VI.1928 “Mbi shikimin e padive të vjetra trashëgimore ndër malësira ku zbatohetKanuni i Xhibalit”, që parashikonte përfundimin e të tilla marrëdhënieve sipas këtyre kanuneve në zonat emalësisë. Të tilla çështje gjykoheshin nga një gjyqtar pajtues dhe dy anëtar nga këshilla administrative tëcilët konsideroheshin njohës të mirë të së drejtës zakonore.77 Kjo shtojcë synonte të implementonte kryesisht institute proceduriale “të huazuara” nga kodi iprocedurës gjermane dhe austriake.

15

përmbajtjen e tij përfshinte një sërë normash proceduriale që kishin të bënin meelementë procedurial të avancuar për kohën, si kompetenca e gjykatave, pjestimigjyqësor, zotësia për të qënë palë ndërgjyqëse për përsonat fizik (parag.I i shtojcës) dheata juridik (parag.II i shotjcës)- Neni 55 “Mbi shtojcën e dytë të procedurës civile”përcaktonte që “Asht i zoti me qenë ndërgjyqës kushdo që ka zotësiën më gëzue të drejtacivile.

Një shoqatë që nuk ka zotësiën me gëzue të drejta mundet m’u paditë; në këtërast në padiën e ngrehun ka pozitën e nji shoqate që ka zotësiën me gëzue të drejta.”,parimin e barrës së provës (parag.I i nenit 100 të shtojcës) për palët ndërgjyqëse“Ndërgjyqësi që pretendon nji fakt duhet t’a provojë, përvec kur ana kundërshtare epranon...”.

Shtojca e dytë përmbante edhe norma që rregullonin “...ndërgjyqësinë,ndërhyrjen kryesore dhe aksesore, provat dhe mënyrat e administrimit tëtyre78...gjykimet e posaçme për shkurorzimin, veçimin përsonal, absencën79....”.80. apoqë përcaktonin karakterin kontradiktor të procesit gjyqësor (sipas parimit të njohurkontradiktoritetit - Neni 485 i ligjit “Mbi shtojcën e dytë të procedurës civile”), kupërcaktohej se “Nuk mund t’epet vendim mbi nji kërkesë pa u ndigjue ose pa u thirrrregullisht ana kundra së cilës drejtohet kërkesa, posë kur urdhënohet ndryshe nëligjë...”.

Kjo shtojcë, edhe më pas, iu nënshtrua përsëri plotësimeve, ndryshimeve dhepërshtatjes me ligjet materiale në fuqi.81 Këtu mund të përmendet ndryshimet që u bënme ligjin e datës 10.IV.1931.

78 Për më tepër shih Nenet 180 – 186 (fq.95-98) – “Shtojca e Dytë e Kodit të Proçedurës Civile”, 1929 –burim nga Biblioteka e Shkollës së Magjistraturës, Inv. Nr. 50.79 Për absencën (mungesën) gjejmë rregullim ligjor edhe në Kodi-n Civil të vitit 1929. Kështu, në TitullinIV, Absentët, Kaptina I – IV (Nenet 80-108 të K.Civil të Zogut) parashikoheshin rregullimet ligjore përabsencën., Neni 80 përcaktonte që “Prezumohet absent një përson që nuk duket ma në vendin e banesësose të qendresës së mbrame të tij dhe nuk ka as një lajmë për te.”, ndërsa Neni 81 “Deri sa absenca ashtvetëm e prezumueme gjykata e shk.I e abensës ose e qëndresës së mbrame të absentit, në rast që ky nuk kapërfaqësuës, mundet, mbi kërkimin e t’interesumve ose të tyrashëgimtarve të prezumuem ose të prokurorit,me emnue një përson i cili të përfaqësoj absentin në gjyqe….”. “Ligja Mbi Aplikimin e Kodit Civil”,parashikonte edhe efektet që do kishte ky ligj (Kodi Civil) mbas hyrjes në fuqi, për rastin e absencës p.sh.parashikohej në Nenin 16 se “Dekllarimi i absencës rregjohet simbas kodit civil çprej ditës që ky hyn nëfuqi. Dekllarimet absencë të vendosura simbas ligjave të maparshme sjellin, mas hymjes në fuqi të kodit tëri, po ato mefekte që sjell deklarimi I absencës mbas këtij kodi ;….”.80 Prof. Dr. F. Gjilani, vep. e cit., fq. 405.81 Për rastin mund të përmendet diskutimet që u bën në atë kohë, për kundërshtit mes nenit 436 të shtojcëssë dytë në lidhje me nenin 1036 të Kodit Civil – Libri III, Titulli V parag. I “E drejta e parablemjes nukka vend kur shitja bahet n’ankante publike prej autoriteteve administrative ose gjyqësore me anë liçitjeveose çpronësimi”, dispozitë që u ndryshua me ligjin datë 10 Prill 1931 për ndryshimet në shtojcën e dytë tëprocedurës civile. Kështu, “Rreth këtij paragrafi janë ba disa diskutime në Këshillin e Shtetit, nëParlament edhe në Rivistën juridike (shif në numrin 3 të Rivistës 1929 artikullin e Z. Orologa). Diskutimetnë fjalë kanë lidhje me neni 436 të shtojcës së dytë të P.C. – Thuhet prej disave se: neni 1036 I Kodit Civilasht në kundërshtim me nenin 436 pse ky nen i fundit ndalon shitjen e nji pjese të nji prone të pandamen’ankante kurse neni 1036 supozon posibilitetin e nji shitjeje kësodore. Ky pretendim ësht krej i pavend.Sikurse e ka shpjegue edhe Z.Orologa neni 436 I shtojcës së II. të P.C. dhe neni 1036 kanë nji lidhjeshumë të largët njeni me tjetrin. Pikësëpari neni 436 i referohet vetëm rastit të çpronësimit të forcuem,kurse neni 1036 i Kodit Civil i referohet gjithë rasteve në të cilat shitet n’nkan publik ose me lëçitjeprivate nji pjesë prone të pandame. Por edhe në rastin e òpronësimit të forcuëm vetë neni 436 i shtojcës IIcakton shprehimisht se mund të shitet nji pjesë e pandame e nji prone n’ankante publike prej atij qi ashtkreditor i të gjithë bashkëpjestarëve. Kështu qi nji kreditor qi ka nji titull eksekutiv kundra të gjithëbashkëpjestarëve, për m’u pague prej tyne, ka të drejtë me shitë nji pjesë të pronës së pandame pa pasëasni nevojë me provokue pjestimin. Veò kësaj dispozita e nenit 436 asht vue n’interesin e bashkëpjestarëvedhe asht nji benefic qi ligja u akordon këtyne....” – për më tepër shih Baltasar Benussi – Antar i gjyqit teDiktimit, Komentar i Kodit Civil – Sendet, Zotenimi dhe Modifikimet e Tija – Libri III i KC, botim iMinistrisë së Drejtesis, 1931, fq. 58, Shtypshkronja “Mimoza”.

16

Si karakteristikë të kësaj shtese ishte ndërthurja në dispozitat e tij të parimit të“iniciativës së palëve” (ku palët janë ato që investojnë gjykatën në një çështje apomosmarrëveshje) me “pozicionin asnjanjës” të gjykatës, që në disa dispozitaparashikonte një rol aktiv të kësaj të fundit, ku i jepte tagër për mbledhjen e provaveedhe kryesisht. Të tilla parashikime, në vetvete, nuk kishin qëllim implementimin e njësistemi ku gjykata të kishte rol aktiv dhe të dispononte të drejtat e palëve, duke shkelurnjë nga parimet bazë për një shtet të së drejtës atë të “disponimit të palëve” dhe të“barrës së provës”, por si pikësynim kryesor ishte zbulimi i së vërtetës dhe vënia nëvend e drejtësisë.

Për këtë periudhë, mund të thuhet se, deri në një farë niveli, unifikimi iorganizimit gjyqësor dhe i procedimit në të gjitha trojet shqiptare u arrit me vendosjen emonarkisë, e cila, në një mënyrë apo tjetër, përkrahu frymën perëndimore të organizimitdhe procedimit, proces i cili u shoqërua me një sërë aktesh dhe iniciativash të reja, memiratimin e kodeve të reja, të cilat ishin tërësisht të drejtuara dhe me këndvështrim drejtmënyrës së organizimit dhe funksionimit të drejtësisë perëndimore.

Një strukturë e tillë e gjyqësore, e ngritur gjatë periudhës së monarkisë, u ruajtedhe pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia duke bërë vetëm disa ndërhyrje të vogla tëcilat konsistonin më shumë në procedurat gjyqësore të cilat synonin më shumë njëharmonizim të procedurave gjyqësore të kohës me interesat italiane, këtu mund tëpërmenden, miratimin e dekretit nr. 122 datë 08.IV.1940 mbi lajmërim paqësimi si dhedekretin nr. 624 datë 07.IX 1943 “Mbi saktësimin e diskutueshëm së provimit”.

1.2 Organizimi gjyqësor dhe gjykimi gjatë dhe pas Luftës II Botërorenë Shqipëri (vitet 1939-1950).

1.2.1 Zhvillimet në periudhën e Luftës.Gjatë viteve të luftës vijonte të aplikohej legjislacioni i mëparshëm i kohës së

monarkisë dhe paralelisht me këtë filloi të aplikohej e ashtuquajtura “drejtësi epopullit”. Kjo drejtësi kishte të bënte më shumë me një karakter ndëshkues për krimet sivrasjet, vjedhjet, gjakmarrja, grabitjet, plaçkitjet82 që mund të kryheshin si në zonat epaçliruara ashtu edhe në zonat e çliruara, tashmë pa struktura shtetërore bazë, por qëzëvendësoheshin nga strukturat e para të cilat përfaqësoheshin nga Këshillat NacioanlÇlirimtare.83 Në këtë periudhë nuk kishim të bënim me “mekanizma të diferencuar

82 Dr. Koço Nova, vep. e cit., fq. 95.83 “Njësitë partizane, në bashkëpunim me këshillat nacionalçlirimtare bënë në atë kohë mjaft gjyqe kundërkriminelëve dhe kusarëve, të cilët shfrytëzonin kushtet e largimit të autoriteteve të pushtimit..., përplaçkitje në mall e bagëti, grabitjen e njerëzve etj...” – shih Dr. Koço Nova, vep. e cit. , fq. 95.Këto këshilla kishin si funksion kryesor jo vetëm atë të mbështetjes dhe organizimit të luftës ndajpushtuesve por edhe funksione të ashtuquajtura jo luftarake ndaj fenomeneve të kriminalitetit që vihej reqofte si shkak i dobësimit të strukturave qeveresisëse të kohës aty ku ato vazhdonin të funksiononin, qoftëdhe si rezultat i largimit të tyre në zonat e çliruara dhe zëvëndësimit të këtyre sturkturave qeverisëse mekëshillat nacionalçlirimtarë, ku këtyre të fundit u binte barra kreysore për rendin dhe qetësinë publike nëpërgjithësi. Një etapë e tillë fillimitsht u shoqërua me ngritje e njësiteve të para ushtarake të LNÇ. Gjyqetë tilla që njiheshin ndryshe edhe si “gjyqe të popullit” përfaqësonin strukturat e para të strukturës sëmëvonshme shtetërore që u ndërtua nga forca që erdhi në pushtet.Duhet evidentuar fakti se, këto gjyqe dhe gjykimet e tyre kishin të bënin më shumë me elementëemocional apo të momentit, ç’ka lidhej kryesisht me opinione përsonale dhe jo të të drejtës, ku duhejmarrë në konsideratë dhe niveli arsimor dhe zhvillimor i marrëdhënieve në përgjithësi, të popullatës sëasaj periudhe. Kjo ndikonte shumë mbi drejtësinë që këto gjyqe prodhonin, kontrollin e mënyrë ssëdhënies së kësaj drejtësie, ç’ka ndikonte mbi besueshmërinë e vetë drejtësisë të këtyre vendimeve.

17

shtetërorë”;84 si rrjedhojë nuk mund të thuhej se kishim të bënim me një strukturë aposistem gjyqësor të zakonshëm që në punën e tij mbështetej në një legjislacion materialdhe procedurial të mirfilltë. Por, në vijim të kësaj periudhe zgjerimi të forcës luftarakevendase, u shoqërua me domosdoshmërinë e një ndryshimi struktural të këtyre njësive,që ti përgjigjej këtij momenti. Kjo domosdoshmëri solli miratimin dhe zbatimin e njëudhëzimi më të plotë të Komitetit Qëndror të PKSH mbi organizimin struktural tëgjyqeve partizane, procedurën e gjykimit, figurat e krimeve dhe dënimet më kryesore (10prill 1943).85 Ky udhëzim sqaronte në mënyrë më të detajuar strukturën dhe mënyrënkrijimit, organizimit, funksionimit, fushës mbi të cilën shtrihej juridiksioni i këtyregjyqeve ushtarake.86 Duke përcaktuar një strukturë dhe organizim të tillë, ky udhëzimnë një farë mënyrë “ndante” kompetencat mes gjyqeve partizane dhe këshillavenacionalçlirimtare, të ngritura më parë dhe që kishin kishin plotësuar vakumin qeverisësqë ndërkohë ishte krijuar nga lufta duke ia kufizuar kompetencën këtyre të fundit dukelënë në kompetencë të tyre gjykime të çështjeve që nuk përbënin “krime të rënda”.87 Posipas këtij udhëzimi përcaktoheshin edhe llojet e dënimeve që do jepeshin ndajpersonave që do të gjykoheshin nga gjyqet partizane, ku si lloje dënimesh aplikoheshin:“...dënimi me vdekje, dëbimi nga Ushtria Nacionalçlirimtare, marrja e shenjëspartizane, marrja e armës për një kohë të pacaktuar, kufizimi i lëvizjes, vërejtje e rreptëdhe vërejtje.”88

Prandaj, të tillë elementë ndikuan shumë në procesin e zëvëndësimin të këtyre sturkturave nga të tjera, qëprezumohej të ishin më të specializuara dhe më të kontrolluara nga pikpmaja e procedimeve dhevendimeve që do jepeshin.84 Dr. Koço Nova, vep. e cit., fq. 93.85 Po aty, fq. 96.Deri para daljes të këtij udhëzimi, i cili përcaktonte qartë strukturën e gjyqeve partizane, procedurën egjykimit, figurat e veprasver penael dhe dënimet që mund të jepeshin për to, gjyqet nuk është se kishin njëkarakter të mirfilltë gjyqësor, të bazuar në ligje materiale dhe proceduriale standarte (gjyqet bëheshin megojë dhe nuk mbahej procesverbal për të pësqyruar procesin e zhvilluar dhe gjykohej mbi bazën evlerësimit të përgjithshëm dhe të ndërgjegjes), pasi nuk kishte struktura të mirëfillta gjyqësore. Ato ishinstruktura të cillat krijoheshin “ad hoc” dhe në përbërjen e tyre nuk kishte profesionistë të fushës sëdrejtësisë. Ato ishin më shumë “gjyqe popullore” pasi më së shumti zhvilloheshin para popullatës sëzonës apo trupës partizane, të cilët ishin ata që jepnin vendimin. Në këtë periudhë, si shkak i zhvillimevetë mëtejshme, që u shoqërua me një proces zgjerimi të njësive partizane, një veprimtari e tillë erdhi duke ulidhur ngushtësisht me aktivitetin gjyqësor të ushtruar nga Këshillat Nacionalçlirimtare, duke përfshirë nëgjykime edhe vepra të tjera penale, jashtë fushës së luftës për çlirimin e vendit, si: vrasjet, vjedhjet,grabitjet, plaçkitjet etj.86Sipas këtij udhëzimi, përsa i përket organizimit strukturor dhe kompetencave të këtyre gjyqeve, thuhejse: “Ushtria Nacionalçlirimtare partizane e vullnetare do të formojë edhe gjyqet ushtarake, që, nga kohanë kohë, sa herë të jetë nevoja, do të bashkohen dhe do të marrin vendime për fajet e ndryshme. Gjyqinushtarak e formojnë zëvëndëskomisari politik, zëvëndëskomandanti dhe një shok prej radhëve tëluftëtarëve, mundësisht duhet të jetë anëtar partie, e në qoftë se s’ka të tillë, mund të jetë një nga luftëtarëtmë konshientë. Ky anëtar i gjykatës që merret nga radhët e luftëtarëve nuk duhet të jetë i përhershëm, porduhet të ndërrohet sipas nevojës. Në mungesë të zëvëndëskomisarit politik e zëvëndëskomandatit do tazëvëndësojë komisari politik ose komandanti. Zëvëndëskomisari politik është kryetar i gjyqit. Gjyqi caktonedhe sekretarin e vet. Gjyqet ushtarake do të formhen ndër batalionet e ndër shtabet, por tash për tashedhe ndër çetat” Ndërsa në kompetencë të tyre përfshihej gjykimi për “...të gjitha krimet, tradhëtinë,dezertimin, imoralitetin, plaçkitjen, vjedhjen , vrasjen si dhe krimet e fajet e tjera të drejtueme kundërLuftës Nacionalçlirimtare.” - Gazeta Zyrtare Nr.12, 22 Maj 1945, AQSH, F. 489, D. 430, V. 1945.87Ashtu si edhe trajtohet nga Dr. Koço Nova, në punimin e tij, “Në këtë mënyrë përcaktoheshin kufijt ekompetencave midis gjyqeve ushtarake partizane dhe gjyqeve të tjera të vogla penale e civile të këshillavenacionalçlirimtare në prapavija, duke u kapërcyer faza e parë e gjyqeve të popullit në këtë vështrim.” Kysaktësim u bë më i plotë më vonë në gusht 1943, pas krijimit të Shtabit të Përgjithshëm të UNÇSH, medaljen e “Rregullores mbi grupet partizane vullnetare të Ushtrisë Nacionalçlirimtare” dhe “Urdhrit dherregullores për organizimin e pushtetit ushtarak në prapavija”.” – marrë nga “Zhvillimi i OrganizimitGjyqësor në Shqipëri”, fond i Bibl. së Shtetit 3/N 87, Tiranë, fq. 98.88 Burim i AQSH, F. 485, D. 430, fq. 1-2.

18

Ndarja që u bë me anë të udhëzimit të mësipërm dhe qarkoreve të tjeraplotësuese që dolën më vonë,89 përveç rregullimit dhe ndarjes së gjykimit të çështjeve tëkarakterit të rëndë penal, përcaktonte kompetencën e këshillave për gjykiminmosmarrëveshjeve të karakterit civil.90 Kështu, të tilla këshilla “...si organe drejtësiekanë zgjidhur konflikte me karakter civil dhe sidomos konflikte pasurore midispersonash të ndryshëm dhe midis fshatarësh dhe krahinash, kanë pajtuar gjaqe qëshkaktonin përçarje dhe çfarosje familjesh.”91

Roli i këshillave në zgjidhjen e konflikteve erdhi duke u rritur vazhdimisht,92

duke u shoqëruar me ndryshime strukturore siç ishte krjimi i seksioneve të drejtësisëpranë Këshillave të qarkut apo të Rrethit, kjo përsa i përket zonave të çliruara, të cilatzëvëndësuan strukturat gjyqësore të mëparshme të drejtësisë. Nga ana strukturore,këshillat nacionalçlirimtarë në përbërjen e tyre kishin 3 deri në 4 anëtarë, kjo në varësi tëçështjes që paraqitej për zgjidhje, por ky numër nuk është se jepej nga një rregullore apoqarkore, ku të përcaktohej saktë numri i anëtarëve të përfaqësisë gjyqësore të këshillave,pasi, jo në pak raste, përfaqësia gjyqësore e këtyre këshillave që zgjidhnin çështjen,përbëhej nga një i deleguar i këshillit, i cili merrte edhe mendimin e masës.93

Roli i këtyre Këshillave vijoi dhe vazhdoi të forcohej edhe pas çlirimit të plotë tëvendit, duke ndryshuar dhe duke u plotësuar me tej me struktura të seksioneve tëdrejtësisë pranë këshillave, që do funksiononin pranë tyre në dhënien e drejtësisë.94

89 Rregullime të cilat filluan me vendimet e Konferencës së Pezës të 16 shtatorit 1942 dhe që u plotësuamë vonë, me vendimet e Konferencës së Labinotit, më 4 - 9 shtator 1943, konferencë në të cilën u hartuaStatuti dhe Rregullorja e Këshillave Nacionlçlirimtarë, dokumente këto me rëndësi të veçantë për sisteminshtetëror që u vendos më pas.90 Këtyre këshillave iu la në kompetencë që të shqyrtonin jo vetëm çështjet civile por edhe një kategori engushtë e çështjeve penale të kategorisë së kundravajtjeve . Keshtu në qarkoren e Shtabit të Përgjithshëmtë 26 gushtit 1944 shprehej se “Çështjet e tjera penale, përveç atyre që shqyrtohen nga gjykatatushtarake, janë në kompetencën e gjyqeve, që janë në juridiksionin e këshillave të qarkut” – burim ngaAQSH F. 490, Viti 1944, Dok. 89. Fl.14 “Mbi Organizimin e përkohëshmë gjyqsor”, shih edhe Dr. KoçoNova, vep. e cit. , fq. 105.91 Burim i AQSH F.490, Viti 1951, Dokumenti 1794, - Sistemi Gjyqsor Shqiptar para dhe pas vendosjessë Pushtetit Popullor.92 Përsa i përket kompetencave të këshillave me vendimet e Konferencës së Labinotit, përcaktoheshin nëmënyrë më të detajuar, ku parashikohej që të tilla këshilla “zgjidhnin të gjitha mosmarrëveshjet në mes tëfshatarëve dhe qytetarëve, të gjitha qarjet që janë në kompetencën e gjykatave dhe që janë bërë që ngafillimi i Luftës Nacionalçlirimtare...” – Dokument të organeve të larta të Pushtetit Revolucionar NacionalÇlirimtar, Tiranë 1962, fq. 65.93 Dr. Koço Nova, vep. e cit., fq.10694 Domosdoshmëria e ngritjes të një sistemi gjyqësor të mirafillte, ku drejtësia do vendosej duke iureferuar një sistemi me shkallë, duke eleminuar mënyrën një shkallëshe të gjykimit të çështjeve kuvendimi i të cilit ishte i formës së prerë ( por që një gjë e tillë jusitifikohej me gjendjen e luftës dhepamundësinë reale të ngritjes së strukturave të mirëfillta ku mund dhe të ankimoheshin të tilla vendime),zë fill që me Kongresin e Përmetit. Fillimisht pas konkresit të Përmetit ( i cili I filloi punimet me datë 24Maj 1944), u krijuan seksionet e drejtësisë që përfaqësoheshin nga përgjegjësit e seksioneve, pranëKomiteteve Ekzekutive të Këshillave Popullore. Gjithashtu në përbërjen e Komitetit AntifashistNacionalçlirimtar, u caktua një i ngarkuar me punët e drejtësisë, i cili do të bashkrendonte punën dheveprimatrinë e organeve gjyqësore që vepronin në zonat e çliruara.Një element i rëndësishëm që tregonte pikën e kthesës në pranimin e idesë dhe qëllimin e ndërtimit të njësistemi gjyqësorë me shkallë (mbi bazën edhe të asaj çfarë u vendos në Kongresin e Përmetit), ishte dhemiratimi i Rregullores mbi funksionimin e gjyqeve ushtarake të 16 Nëntor-it të vitit 1944. Në këtërregullore (që përfaqëson një moment shumë të rëndësishëm në gurin e themelit për një sistem dheorganizim gjyqësor shumë shkallësh) jepej në mënyrë të detajuar mënyra orgranizimit dhe struktura ekëtyre gjykatave , funksionet e tyre etj, duke vendosur një sistemi gjyqësor ushtarak me shkallë, ku shkallae parë përfaqësohej nga: 1. Gjyqi ushtarak i korpusit, 2. Gjyqi ushtarak i krahinës ushtarake të korpusitdhe 3. Gjyqi i Lartë Ushtarak i cili formohej pranë Shtabit të Përgjithshëm në UNÇL në përbërje të të cilitkishte një këshill të përhershëm ose “ad hoc” për çështje të jashtëzakonshme dhe si anëtar kishte Kryetarin(ky numri anëtarësh me raste mund të shkonte edhe me 5 anëtar). Gjyqet ushtarake të korpusit dhe Gjyqiushtarak i krahinës ushtarake të korpusit gjykonin të gjitha çështjet që binin ndesh me interesat e luftës,

19

Duke parë rolin në rritje të këshillave dhe domosdoshmërinë për një drejtësi samë “korrekte”, sidomos në zonat e çliruara që kishin nevojë të menjëhershmeorganizimi të strukturave shtetërore përfshinë edhe ato të dhënies së drejtësisë, doliQarkorja nr.2 e Ministrisë së Drejtësisë dt. 26/XII/1944 e cila përvijoi në mënyrë më tëdetajuar përbërjen e seksioneve të drejtësisë pranë Këshillave Nacional Çlirimtare, dukeevidentuar njëkohësisht të tilla struktura jo si struktura të mirëfillta gjyqësore, por sistruktura të tipit të veçantë95 për gjykimin e çështjeve civile me karakter të ngutshëmdhe për marrjen e masave provizore.96 Në këtë periudhë (periudha pas çlirimit) ishteparashikuar që ndaj këtyre vendimeve, të cilat shpalleshin nga përgjegjësi i seksionit tëdrejtësisë, “…mund të bëhej ankim në seksionin e drejtësisë së prefekturës që shprehejvetëm në shkallë të dytë mbi vendimet e seksioneve në procedurën e apelit.”97

1.2.2 Periudha e pas Luftës II Botërore dhe zhvillimet në fushën gjyqësoredhe të gjykimit të çështjeve.

Duke u evidentuar domosdoshmëria e ngritjes së strukturave të reja shtetëror,domosdoshmëri kjo që kërkonte dhe një sistem të mirëfilltë drejtësie dhe një organizimgjyqësor të strukturuar mire, që do ndikonte pozitivisht në strukturën e përgjithshmeshtetërore që po formohej nga forca e ardhur në pushtet, u miratua Ligji Nr. 59 datë 17Maj 1945 “Mbi Organizimin e përkohëshmë gjyqsor” nga Kryesia e KeshillitAntifashist Nacional Çlirimtar.98 Me anë të këtij ligji u vendos ngritja e një sistemidrejtësie të mirëfilltë duke përcaktuar ngritjen e strukturave të konsoliduara dhe që do“fokusoheshin” vetëm në dhënien e drejtësisë, duke shqyrtuar në kompetenca të plotaçështjet civile dhe ato çështje penale që nuk hynin në juridiksionin ushtarak siç ishinveprat penale të parshikuara me ligjet 20, 21, 22 etj.99 Sipas përcaktimeve të këtij ligji“Drejtësija në lëndë civile dhe penale jepet prej gjykatave, që krijohen dhe veprojnë sipas kësaj ligje, me pjesëmarrjen e gjyqtarëve të zgjedhur prej popullit dhe të gjyqtarëvetë rëndëshëm .”100 Por, pavarësisht kësaj tendence për t’ia lënë organeve të specializuaradhënien e drejtësisë, përsëri parimi i “drejtësisë popullore” apo ai siç njihej ndryshe,

duke përjashtuar ato që ishin parashikuar të gjykoheshin nga Gjyqi i Lartë, ku kjo e fundit, mund tëgjykonte vetë çdo çështje tjetër që si kompetencë ishte e dy shkallëve të para të strukturës. Një strukturëdhe organizimi i tillë gjyqësor të gjykatave ushtarak vijoi deri me miratimin e ligjit nr. 41, dt. 14.1.1945 qëu pasua, “duke plotësuar” qëllimi i krijimit të tyre atë të forcimit të pushtetit të forcës të sapo ardhur nëpushtet, me Gjyqin e Madh Special që u krijua me vendimin nr. 26, dt. 15.XII.1944 të Këshillit AntifashistNacional Çlirimtar, i cili vijoi punën nga 1 marsi i vitit 1945 deri më 13 prill të vitit 1945.95 Dr. Koço Nova, vep. e cit., fq.118.96 Burim i AQSH F.490, D. 1794, Viti 1951, - Sistemi Gjyqsor Shqiptar para dhe pas vendosjes sëPushtetit Popullor.Një strukturë e tillë që funksiononte pranë këshillave, duke iu referuar edhe vetë qarkores përkatëse, nukështë se përfaqësonte hallka të mirfillta gjyqësore që kishin si funksion kryesor vetëm dhënien e drejtësisënë mënyrë profesionale, por kjo strukturë u ngrit si domosdoshmëri e kohës në zgjidhje emosmarrëveshjeve.97 Dr. Koço Nova, vep. e cit., fq.118.98 Burim i AQSH F. 490, Viti 1945, D. 265, fl.3 – Ligji “Mbi Organizimin e përkohëshmë gjyqsor”. Shihedhe dokumente nga AQSH F.490, Viti 1951, Dokumenti 1794, - Sistemi Gjyqsor Shqiptar para dhe pasvendosjes së Pushtetit Popullor.99 Dr. Koço Nova, vep. e cit., fq.119.Të tilla ligje si ai Nr. 20 dhe 21 datë 15 dhjetor 1944, kishin si qëllim “ndalimin e eksportimit të metalevetë vleftë, mbi sabotatorët e lftës dhe të pushtetit,...mbi spekullatorët, falsifikatorët etj.” – Gazeta Zyrtarenº 2, datë 28 dhjetor 1944.100 Neni 1 i Ligjit “Mbi Organizimin e përkohëshmë gjyqsor”, burim i AQSH F. 490, Viti 1945, D. 265,fl.3.

20

parimi i “pjesëmarrjes së popullit në dhënien e drejtësisë”101 u bë pjesë e këtij ligjiduke u pasqyruar në vetë strukturën e këtij sistemi,102 siç konstatohet nga përbërja egjykatave popullore,103 gjykatave të prefekturës.104

Struktura gjyqësore parashikohej me tre shkallë105 dhe përbëhej nga:1. Gjykatat Popullore, të cilat do të ngriheshin “në çdo qendër prefekture dhe në

qendrat e nënprefekturave...”106 Kompetenca e këtyre gjykatave në fushën civile shtrihejmbi të gjitha “...padinat, objekti i të cilave në tërësi nuk kalon të 6000 fr.shqip...”107

2. Gjykatat e Prefekturës të cilat ngriheshin dhe shtrinin juridiksionin e tyre: “nëçdo qendër Prefekture....., juridiksioni i së cilës shtrihet mbi gjithë qarkun ePrefekturës.”108. Këto gjykata kishin të drejtë të gjykonin në “...a. në lëndën civile, mepjesëmarrjen e një gjyqtari të rëndëshëm dhe dy gjyqtarëve popullorë...c. në shqyrtimine rekurseve apellore kundra vendimeve të gjykatave popullore me pjesëmarrjen e dygjyqtarëve të rendëshëm dhe të një gjyqtari popullor.”109 Gjithashtu i njihej e drejta egjykimit fillestar dhe ekzkluziv të çështjeve civile apo penale që nuk ishin nëkompetencë të gjykatës popullore, ku hynin “të gjitha çështjet që i përkasin atakimit përfalsitet, gjëndjes dhe zotësis së personave dhe të gjitha çështjet civile në të cilatinteresohet Shteti, Këshillat e pushtetit dhe personat juridik të së drejtës publike kur atojanë paditës ose të paditur në padi kryesore.”

Në disa raste kësaj gjykate i njihej edhe kompetenca e gjykatës së shkallës sëdytë, ku në nenin 36 parag. III të ligjit mbi organizimin e përkohshëm gjyqësor,

101 Burim i AQSH F.490, Viti 1951, D. 1794, fq.5.102 Kjo mund të shihet më së mire në ndërtimin e trupës gjyqësore të kohës. Kështu, Neni 11 i këtij ligjipërcakton se “Janë funksionarë të rendit gjyqësor gjyqtaret e rendëshëm dhe prokurorët ashtu edhegjyqtaret popullor.”103 Neni 24 i ligjit “Mbi Organizimin e përkohëshmë gjyqsor” ku përcaktohej se “Në gjykatat populloreshërben një gjykatës i rendëshëm që e kryeson...dhe dy gjyqtar popullorë numri i të cilëve mundet tështohet sipas nevojës me dekret të Ministrit të Drejtësisë.” – burim i AQSH F. 490, Viti 1945, D. 265,fq.7.104 Neni 33 i ligjit “Mbi Organizimin e përkohëshmë gjyqsor” ku përcaktohej se “Pranë çdo gjykate tëPrefekturës shërben një Kryetar gjykate dhe si anëtar një gjyqtar i rendëshëm dhe tre gjyqtarëpopullor...” – burim i AQSH F. 490, Viti 1945, D. 265, fq.10.105 Kjo strukturë u bë pjesë edhe e Kushtetutës së Republikës Popullore të Shqipërisë, të vitit 1946(aprovuar më 14.03.1946 dhe shpallur me Dekretine Asamblesë Kushtetuese me Dekret Nr. 24, dt. 15-31946) ku në nenin 79 parashikohej se: “Drejtësia në Republikën Popullore të Shqipërisë jepet ngaGjykata e Lartë e Republikës Popullore të Shqipërisë, nga gjykatat e qarqeve, nga gjykatat popullore dhegjykatat ushtarake…”(ndryshuar me ligjën Nr. 1764, dt. 26.11.1953). Më tej, në këto dispozitakushtetuese (80-87), parashikoheshin një sërë marrëdhëniet administrative ndërmjet vetë gjykatave, disagaranci proceduriale të të drejtave të individëve, dhe emërimet e gjykatësve për në strukturën gjyqësore. –botuar në Gazetën Zyrtare (G.Z.) Nr. 19/1946 e redaktuar më pas me dekretin e Kuvendit Popullor ilegjislaturës së II-të Nr. 1097, dt. 4-7-1950 - botuar në G.Z. Nr. 50/1950.106 Neni 23 i ligjit “Mbi Organizimin e përkohëshmë gjyqsor” – burim i AQSH F. 490, Viti 1945, D. 265,fq.6.107 Gjithashtu në kompetencë të këtyre gjykatave, sipas përcaktimi të po kësaj dispozite (Neni 27 i ligjit“Mbi Organizimin e përkohëshmë gjyqsor” ), hynin edhe disa padi të tjera pavarësisht nga vlera si “...1)padirat për ushqim; 2. Padirat që rrjedhin nga kontrata e punës, e bujqësisë..3)padiratposedimore...4)padirat për caktim të kufive...5) padirat për dëmet e bëra në troje...”. Po në këtë ligj, nënenin 28 të tij, parshikohej edhe kompetenca ekzkluzive që do kishin Kryetarët e gjykatës popullore aposipas rastit të deleguarit e tij - gjyqtarët e rendëshëm apo popullor në gjykimin e çështjeve që i përkisninfushës civile si “1.sekuestrimi konservativ...; 2. marja e masave provizore në padirat posedimore...; 3.Gjykimi me anë urdhëresë pagimi;...etj”– burim i AQSH F. 490, Viti 1945, D. 265, fq.8. për më tepër shihdhe Dr. Koço Nova, vep. e cit., fq.122.108 Neni 32 i ligjit “Mbi Organizimin e përkohëshmë gjyqsor” – burim i AQSH F. 490, Viti 1945, D. 265,fl.10.109 Neni 35 i ligjit “Mbi Organizimin e përkohëshmë gjyqsor” – burim i AQSH F. 490, Viti 1945, D. 265,fq.10. për më tepër shih dhe Dr. Koço Nova, vep. e cit., fq.122.

21

parashikohej se “...është në kompetencën e gjykatës së Prefekturës edhe gjykimi mbirekurset apelore kontra vendimeve civile dhe penale të gjykatave popullore.”

3. Gjykatës së Naltë, me qendër në Tiranë ku “juridiksioni i së cilës shtrihet mbigjithë Shqipërinë”.110 Kjo gjykatë parashikohej të kishte në përbërjen e saj “...një numërprej 8-10 gjyqtar të rëndëshëm nga të cilët dy Kryetarë...” 111 dhe përcaktonte që“...ushtron funksionet e saj me anë të Këshillit të Përgjithshëm dhe dy seksioneve.”

Këshilli i Përgjithshëm gjykon me pjesëmarrjen e pesë gjyqtarëve dhe kryesohetnga Kryetari i seksionit të parë dhe seksionet gjykojnë me pjesëmarrjen e tre gjyqtarëve.

Për formimin e Këshillit të përgjithshëm thirren Kryetari i seksionit të dytë dheme radhë Këshilltarët e seksionit të parë dhe të dytë si pas vjetërsisë së shërbimit, porme kusht që kur është rasa të mos marin pjesë më tepër se dy nga gjyqtarët që kanëdhënë vendimin e atakuar dhe gjyqtari relator i òështjes duhet të jetë një gjyqtartjetër...”112

Përsa i përket emërimeve të trupës gjykuese, që do ishte në përbërje të kësajstrukture të re gjyqësore, ligji Nr. 59 datë 17 Maj 1945 parashikonte që gjyqtarët erëndëshëm “…emërohen, gradohen dhe transferohen me dekret të Kryesisë së KëshillitAntifashist Nacional-Çlirimtar mbi propozimin e Ministrit të Drejtësisë…”ndërsa“…Gjyqtarët popullorë zgjidhen në konformitet me ligjën e posaçme…”.113 Për këtëarsye, njëkohësisht me miratimin e këtij ligji, u miratua edhe ligji i veçnatë Nr. 60 datë17 Maj 1945 “Mbi zgjedhjen e gjyqtarëve popullorë” ku përcaktohej se “gjyqtarëtpopullorë zgjidhen prej Këshillave Nacional Çlirimtar….”114

Ligji Nr. 59, datë 17 Maj 1945 bënte pjesë të tij disa parime bazë demokratike si“pavarësia e gjyqtarëve”,115“barazia para ligji e të gjithë qytetarëve”,116 parimi i“gjykimit me dyer të hapura”, apo i të “drejtës së mbrojtjes”117 (Neni 7 i ligjit – “Edrejta e mbrojtjes para gjyqeve është e garantuarë dhe ushtrohet në bazë të ligjës”).

Pavarësisht këtyre parimeve demokratike, të cilat u përfshinë edhe në ligjet emëvonshme të organizimit të drejtësisë, që do trajtohen më poshtë, metodat e ndërtimitdhe funksionimit të shtetit të ri demokratik ishin krejt të ndryshme nga emërtesa e tij.Këtu mjafton të përmendim periudhën para miratimit të këtij ligji që, duke pasur sisynim shkëputjen përfundimtare nga mënyra e rregullimit të marrëdhënieve sipas ligjevetë sistemit të mëparshëm,118 në mënyrë shteruese dhe “të shpejtë”119 (këtu i referohemistrukturave gjyqësore të periudhës së monarkisë që ushtruan aktivitetin e tyre edhe paspushtimit nga forcat italiane dhe më pas ato gjermane), për çështjet gjyqsore që deriatëherë kishin mbetur të pazgjidhur pranë këtyre organeve gjyqësore për shkaqe nga më

110 Po aty (ligji për organizimin e përkohëshëm gjyqësor), Neni 38, fq.11.111 Po aty, neni 39.112 Po aty, Neni 39 parag. II,III.113 Po aty, Neni 12, fl.4.114 Burim i AQSH F.490, Viti 1951, D. 1794, fq5 – “Sistemi Gjyqësor Shqiptar para dhe pas vendoses sëPushtetit Popullor”.115 Neni 3 “Gjyqtarët n’ushtrimin e detyrës janë të pavarur dhe udhëhiqen vetëm prej ligjës, ndërgjegjes sëtyre dhe frymës së re demokratike” – i ligjit Nr. 59, datë 17 Maj 1945, burim i AQSH, F.490, V.1945,D.265.116 Neni 4 – “Të gjithë qytetarët janë të barabartë përpara ligjës dhe drejtësija jepet pa u marrë parasyshpozita shoqërore, pasurija dhe profesioni që kanë”, po aty.117 Neni 7 i ligjit – “E drejta e mbrojtjes para gjyqeve është e garantuarë dhe ushtrohet në bazë të ligjës”,po aty.118 Pavarësisht synimit për të zëvëndësuar në mënyrë të shpejtë dhe permanente ligjet e mëparshmemateriale dhe proceduriale, përsëri ishte e pamundur që kjo të realizohej në një kohë kaq të shkurtër, sirezultat edhe i mungesës së eksepriencës. Për këtë qëllim me ligjin Nr. 61, dt. 17.05.1945 u shfuqizuan tëgjitha normat ligjore të vjetra të cilat ishin miratuar gjatë luftës , me përjashtim të atyre dispozitave tëcilat nuk i kundërviheshin strukturës shtetërore që po ndërtohej dhe inetersave të forcës në pushtet.119 Mund të quhej zgjidhje e shpejtë, pasi në ligj parashikohej një afat maksimal prej 6 muajsh, brenda tëcilit kjo gjykatë duhet të kishte të zgjidhur çështjen.

22

të ndryshmet, u krijua kolegji arbitror120 (një trupë e veçantë gjyqësore) me ligjin nr. 46,datë 18 Maj 1945 “mbi përfundimin me arbitrazh të detyruar të çështjeve civile tëvarura të ish gjykatave.” Nëpërmjet këtij akti ligjor synohej shkëputja përfundimtarenga mënyra e rregullimit të marrëdhënieve dhe procedurave të ndjekura sipas ligjeve tëperiudhës së monarkisë duke i dhënë fund atyre, pavarësisht mënyrës së zgjidhjes, dhe“fillimi” i një periudhe të re ku marrëdhëniet do rregulloheshin sipas normave dhekoncepteve të frymës së forcës së ardhur në pushtet. Ajo, në zgjidhjen e konfliktit, nukështë se i referohej ndonjë dispozite apo ligji material të veçantë, por zgjidhjen eçështjes do e jepte duke iu referuar ndërgjegjes, pasi nuk u lejohej t’i referoheshin, nëzgjidhjen e këtyre çështjeve, ligjeve të mëparshme.

Në përbërjen e trupit gjykues të kësaj gjykate ishte Kryetari i Gjykatës Populloreapo ai i Gjykatës së Prefekturës, në varësi të objektit të padisë, dhe nga dy përfaqësues tëpalëve. Ligji përcaktonte që vendimet që jepeshin për çështje deri në 2000 franga, nukankimoheshin dhe vendimet konsideroheshin të formës së prerë, ndërsa çështjet apomosmarrëveshjet që për nga vlera e kalonin këtë prag, mund të ankimoheshin dhe tëshqyrtoheshin nga Këshilli i Përgjithshëm i Gjykatës së Lartë.121

Një pikë kthese e fortë, që ndikoi edhe në ngjarjet që rrodhën më pas, ishinzgjedhjet për në Asamblenë Kushtetuese të mbajtura në 2 dhjetor të vitit 1945, që upasua më pas me miratimin e Kushtetutës së RPSH, më 14 mars të vitit 1946.122 Kymoment u pasua me ndryshime edhe në organizimin strukturor të sistemit gjyqësor tëkësaj periudhe, me qëllimin e përshtatjes sipas koncepteve dhe strukturës shtetërore qëkërkonte të ndërtonte forca që erdhi në pushtet, duke bërë miratimi i ligjit Nr.275, dt.13.08.1946 “Mbi organizimin gjyqësor” 123 që ndodhi menjëherë pas miratimit ngaAsambleja Kushtetuese, të Kushtetutës së Republikës Popullore të Shqipërisë.

Miratimi i këtij ligji mund të thuhet se pati efekte negative, që do ndikonin ponegativisht në dhënien e drejtësisë “në mënyrë profesionale” nga profesionist të fushës(juristë) të diplomuar për drejtësi dhe me eksperiencë. Një element i tillë ishte“eleminimi i pengesave ligjore” për të qënë gjyqtar apo ndihmësgjyqtar në hallkat endryshme të sistemit gjyqësor. Sipas këtij ligji “...si gjyqtar ose ndihmësgjyqtar munt tëzgjidhet çdo shtetas që nuk ka humbur ndonjë të drejtë politike ose qytetare dhe që tëjetë në gjëndje të kryej detyrat simas nenit 2 të ligjës në fjalë.”124 Ky ligj u plotësua mëtej me ligjin Nr. 356, dt. 21 /11/1946 “Mbi zgjedhjen e gjyqtarëve dhe të ndihmës

120 Burim i AQSH F.490, Viti 1951, D. 1794.121 Me të njëtën mënyrë si me këtë ligj, u arrit të ezaurohej edhe çështja e padive të vjetra dhe titujve tëekzekutiv të zhdukur, duke miratuar posaçërisht një ligj tjetër të posaçëm Nr. 137 të datës 05.11.1945.122 Me mbledhjen e Asamblesë Kushtetonjëse, e cila hapi punimet më 11 Janar të vitit 1946, Shqipëria ushpall Republikë Popullore dhe me 14 mars të vitit 1946 kjo Asamble, pas propozimit të qeverisë sëpërkohshme dhe ndërprejes së punimeve për një periudhë 2 mujore, më 14 Mars të vitit 1946 miratoirKushtetuën e Republikës Popullore të Shqipërisë dhe Asambelja Kushtetuese u “shndërrua” në KuvendPopullor. Kjo kushtetutë në përmbajtjen e saj përcaktonte parimet e përgjithshme të pushtetit të popullit,strukturën e organeve legjislative dhe ekzekutive, garancitë për liritë dhe të drejtat demokratike tëqytetarëve, parimi i barazisë mes tyre. Modeli bazë që shërbeu në hartimin e kësaj kushtetute ishte modeliJugosllav i 31 Janarit të vitit 1946, kjo si shkak kishte mungesën e eksperiencës shqiptare në fushën epregatijes së ligjeve dhe sidomos atyre themelore.123 Menjëherë pas këtij ligji u miratua edhe ligji nr . 274, dt.29.8.1946 mbi institucionin e prokurorisëpublike. Organizimi i saj ishte i bazuar në në konceptin dhe parimin e “centralizimit”. Drejtuesi i saj,Prokurori i Përgjithshëm dhe ndihmësat e tij, emëroheshin dhe kishin varësi nga Kuvendi Popullor. Ai ukrijua dhe organizua si një organ që do të mbikqyrte dhe kontrollonte zbatueshmërinë e ligjeve nga tëgjitha organet e administratës shtetërore. Ajo kishte një formë piramidale organizimi, ku në majë tëpiramidës qëndronte Prokurori i Përgjithshëm dhe ishte ky i fundit që emëronte prokurorët e tjerë dhereferentët. Strukturat më të ulëta kishin të detyrueshme të zbatonin urdhëresat dhe udhëzimet eprokurorëve të strukturave më të larta. – burime i AQSH F.490, Viti 1951, D. 1794.124 Po aty.

23

gjyqtarëve”, i cili përcaktonte procedurat e zgjedhjes së tyre në pozicionet përkatëse125,duke u përforcuar edhe nga dekreti Nr. 1113, dt. 22/11/1950 “Mbi zgjedhjet e gjykatavepopullore”. Gjithashtu, në funksion të organizimit të sistemit gjyqësor, sipas modelit tëpartisë-shtet në fuqi, u miratuan një sërë ligjesh siç ishte ligji mbi prokurorinë publike,Nr. 274, dt. 09.08.1946, ligji mbi avokatin Nr. 354, dt. 20 Shkurt 1946, ligji mbiushtrimin e funksioneve noteriale Nr. 359, dt. 22 Nëntor 1946, si dhe një sërë ligjesh tëtjera ku qëllimi dhe funksioni kryesor i tyre ishte forcimi i sistemit gjyqësor në interes tëpartisë në pushtet, por që njëkohësisht vijoi të eleminonte çdo mundësi për një shtet metë vërtetë “demokratik” ashtu siç emërtohej edhe në Kushtetuën e R.P.SH.

Në këndvështrimin strukturor të sistemit gjyqësor sipas këtij ligji, u ruajt sistemime tri nivele i gjykatave, pothuajse sipas organizimit që bëhej sipas ligjit të mëparshëm(Gjykata e shkallës së parë, Gjykatat e Qarkut dhe Gjykata e Lartë). Po kështu, në këtëligj evidentohen disa elemente karakteristikë, që plotësonin të ashtuquajturat “parimedemokratike” të frymëzuara nga parimet kushtetuese të Kushtetutës së RPSH të 14Marsit 1946. Këtu mund të evidentohen: a) parimi kalimi i mbrojtjes së organizimitshtetëror dhe shoqëror gjykatave të reja; b) parimi i pjesëmarrjes së gjërë të popullit nëdhënien e drejtësisë; c) parimi i zgjedhjes së trupës gjyqësore; 126 ç) gjykatat kanëpërgjegjësi dhe detyrim në llogaridhënie mbi aktivitetin e tyre ndaj këshillave popullor;d) parimi i pavarësisë së gjykatës në dhënien e drejtësisë duke pasur si pikë mbështetjevetëm ligjin dhe në ndërgjegjen popullore; e) parimi i publicitetit të gjykimit të çështjesetj.

Ky ligj, në përmbajtjen e tij, kishte edhe elementë procedurialë (normaproceduriale) të cilët kishin të bënin me metodën e hetimit të çështjeve (e ndryshme ngaajo që ndiqej deri atëherë me gjyqtarë hetues) apo me instrumentin tjetër procedurial siai i “kërkesës për mbrojtje të ligjshmërisë”.127 Ky ligj, si rezultat i mungesës së kodevetë procedurës, të cilët nuk ishin miratuar akoma, parashikonte mundësinë që Ministri iDrejtësisë deri në momentin e miratimit të kodeve të procedurës (për të pajtuardispozitat proceduriale të vjetra me Kushtetutën dhe me ligjën mbi organizimingjyqësor) të nxirrte udhëzime të cilat në përmbajtje kishin norma proceduriale. Në këtëkohë doli Urdhëresa Nr. 2579, dt. 31 Tetor 1946 e Ministrisë së Drejtësisë “Mbi disanorma proceduriale”, në të cilën jepeshin parimet kryesore proceduriale mbi të cilat dobazohej aktiviteti dhe puna në hallkat e gjyqësorit.

Kjo periudhë u shoqërua nga një proces mbushjeje me elementë ideologjik dhethellësisht të politizuar nga doktrina, në të gjithë fushat e jetës, dhe që trumbetohej embështetej fuqishëm nga forca politike që erdhi në pushtet. Ky proces indoktrinimi nukla jashtë as gjyqësorin, që u kthye në një instrument shumë efektiv për goditjen e“kundërshtarëve” të forcës në pushtet. Si proces ishte shumë dinamik dhe përfaqësohejnga një sërë iniciativash me impakt në strukturën e brendshme të gjyqësorit dhe mendikim të një aspekti jo të paktë negativ. Këtu përfshihej, jo vetëm mënyra edrejtësidhënies, por dhe ajo e zevëndësimit të radhëve të gjyqtarëve profesionistë me

125 Deri me hyrjen në fuqi të ligjit Nr. 1113, dt. 22.11.1950 “Mbi zgjedhjet e gjykatave popullore”zgjedhja e gjyqtarëve bëhej jo në mënyrë të drejt për drejtë nga populli por të gjithë gjyqtarët e rendëshëmdhe ndihmës gjyqtarët zgjidheshin nga këshillat popullor të rretheve përkatëse.126 Si gjyqtarët permanent si dhe ndihmës gjyqtarët zgjidheshin nga Këshillat Popullore për tre vjet dhegjyqtarët e Gjykatës së Lartë nga Kuvendi Poppulor për një periudhë katër vejçare.127 Ky instrument ligjor, u jepte mundësi prokurorëve që brenda një periudhe prej 6 muajsh për çështjetcivile dhe 12 muajsh për çështje penale, nga data që vendimi marrte formë të prerë, të kërkoninrishqyrtimin e kësaj çështje. Fillimisht ishte më shumë një instrument që aplikohej për praktikë gjyqësoredhe efektet e tij nuk shtriheshin mbi palët. Më pas këto dispozita që rregullonin dhe parashikonin këtëinstrument ligjor dhe pasojat apo efektet ligjore, ndryshuan, duke mundësuar që aplikimi i tij ngaProkurori i Përgjithshëm fillimisht, më pas edhe nga Kryetari i Gjykatës së Lartë të kishte efekt mbi palët.- për më tepër shih Dr. Koço Nova, vep. e cit. fq. 126.

24

arsimim në fushën e drejtësisë, duke i zevëndësuar me elementë jo profesionistë, mearsimim jo të kësaj fushe apo dhe me arsim të mesëm, por që shfaqnin bindje politike tëpadiskutueshme dhe që kishin besimin e strukturave të partisë shtet. Në këtë periudhë,përsa i përket çështjes së kualifikimit të gjyqtarëve pjesë e trupës gjyqësore, i vetmielementë pozitiv që u ruajt për pak kohë, në këndvështrimin e profesionalizmit nëdhënien e drejtësisë, ishte raporti i gjyqtarëve të arsimuar për drejtësi, raport, i cilishkonte në favor të këtyre të fundit, por që, siç do shihet më poshtë, ndryshoi në shumëpak vite në favor të gjyqtarëve të cilët ishin me arsim të mesëm apo edhe fillor, por qëndiqnin kurse një vjeçare kualifikimi.128 Ashtu siç edhe u theksua më sipër, një veprim itillë, edhe pse “justifikohej” nga pushteti i atëhershëm, mund të quhet me siguri njëveprim që i shkaktoi shumë dëm cilësisë së vendimmarrjes në mënyrë profesionale. Nëfakt, gjyqtarët e arsimuar për drejtësi jashtë shtetit, pavarësisht imponimit ideologjik dhepolitik të periudhës, përsëri vazhduan të ruanin edhe për një farë kohe qëndrimeprofessioniste duke u munduar sadopak ti rezistonin këtij presioni. Kjo, për shkak sendaj individëve që kishin arsimim të lartë në këtë fushë, rrinte pezull një ndjenjëmosbesimi për shkak të shkollimit të tyre kryesisht në universitetet e evropësperëndimore. Kjo mjaftonte që kjo kastë juristësh të shihej me “mosbesim” për shkakndoshta të pamundësisë apo vështirësisë së indoktrinimit të tyre nga politika dheideologjia e partisë shtet, prandaj ata nuk mund të quheshin “të besueshëm”. Ndërsa përligjet e aplikueshme dhe mënyrën e procedimit dhe rregullimet e marrëdhënieve nëpërgjithësi u ndoq rruga e imponimi të mendimit dhe ideologjisë të forcës që erdhi nëpushtet, duke i rregulluar sipas botëkuptimit të saj. Kjo ndikoi jo pak në proceset egjykimeve, ku politika dhe ideologjia sunduese e kësaj force, imponohej në mënyrë tëatillë sa që gjykimet tashmë nuk kishin një “karakter” të drejtë dhe objektiv. Ajo mundtë quhej e tillë, për kohën, vetëm nëse ishte në përputhje me këtë ideologji dhe doktrinëne kësaj force pushtet-mbajtëse.

1.3 Zhvillimet strukturore dhe proceduriale të gjyqësorit shqiptar nëvitet 1951-1990.

1.3.1 Ligji Nr. 1284, datë 9 Qershor 1951 “Mbi Organizimin Gjyqësor nëRPSH”

Rishikimi i ligjit themeltar - Kushtetutës të R.P.SH. me 4 Korrik të vitit1950, 129 evidentoi dosmosdoshmërinë për vijueshmërinë e plotësimit të kuadrit tëpërgjithshëm ligjor në përputhje me përcaktimet në këtë kushtetutë dhe zhvillimet emëtejshme brenda vendit. Në këtë periudhë, pas procesit të zgjedhjeve të gjyqtarëve në

128 Nga viti 1946 dhe deri në vitin 1948, numri i gjyqtarëve ka qënë 78 dhe ndihmës gjyqtarëve 2610. Ngagjyqtarët 61 kishin studiuar për drejtësi dhe 17 ishin pa shkollë të lartë(burim i AQSH F.490, Viti 1951, D.1794). Më pas, nga viti 1949 e në vijim, ky raport mori një tendencë ndryshimi të fortë në favor tëgjyqtarëve të cilët nuk kishin studiuar për drejtësi, për të ardhur në zgjedhjet e 11 Shkurtit të vitit 1951, kuraporti ndryshoi “…80 gjyqtarë prej të cilëve 21 me fakultet drejtësie, 45 me shkollë të mesme dhe unikedhe 14 me shkollë fillore.” - (burim i AQSH F.490, Viti 1951, D. 1794). Ky ndryshim kuptohet për shkaktë periudhës që pasoi dhe synimit që forca komuniste e ardhur në pushtet kërkonte dhe synonte forcimin epozitave dhe pushtetit të saj.129 Në Kaptiulin IV nenet 79-90 përcaktonte organet e dhënies së drejtësisë – Neni 79 “Drejtësia nëRepublikën e Shqipërisë jepet nga Gjykata e Lartë e Republikës Popullore të shqipërisë, nga gjykatatpopullore dhe nga gjykatat ushtarake.” Po në këtë dispozitë, në parag. 2 parshikohej mundësia e krijimit“…Me ligj të gjykatave speciale për kategori të caktuara çështjesh.” Ky instrument ligjor më vonë meKushtetuën të RSH të vitit 1998 u hoq duke parashikuar mundësinë e krjimit të gjykatave të tjera me ligjnë fusha të cakuara por që “..në asnjë rast gjykata të jashtëzakonshme.”

25

shkurt të vitit 1951,u iniciua procedura e miratimit të një ligji të ri “Mbi organizimingjyqësor”, iniciativë, e cila, si produkt të saj, solli miratimin e ligjit nr. 1284, dt.9.6.1951 “Mbi Organizimin Gjyqësor në RPSH”130, i cili zëvëndësoi ligjin nr. 275, datë13.8.1946, (vetë ligji nr. 1284 pësoi një sërë ndryshimesh dhe plotësimesh të mëvonshmeme dekretet nr. 1778, dt.3.12.1953; nr. 2226, dt. 3.3.1956; nr. 2338, dt. 1.10.1956; nr.3365, dt. 6.11.1961),131. Ky ligj dhe periudha në të cilën u miratua, përfaqësonte pikën ekthesës në “përkeqësimin” e strukturës dhe përbërjes së sistemit gjyqësor, kjo nëkëndvështrimin e parimeve që ne njohim sot, të cilave u nënshtrohet pushtetit gjyqësornë organizimin dhe aktivitetin e tij. Kjo periudhë, ishte periudha “e nënshtrimit të plotë”të kësaj strukture 132 ndaj koncepteve dhe parimeve të partisë-shtet, që synonte dhevijonte çimentimin e pushtetit të saj dhe centralizimin e plotë të shtetit.

Përsa i përket strukturës organizative të sistemit ky ligj vendosi sistemin me dyshkallë, duke suprimuar gjykatat e qarqeve dhe duke vendosur një sistem me dy hallkagjyqësore. Sipas këtij ligji struktura gjyqësore përfaqësohej në këtë formë:

1. Gjykata popullore, të cilës në kompetencë i ishin lënë të gjitha çështjet penaledhe civile, me përjashtim të atyre që ishin parashikuar si çështje të kompetencës sëGjykatës së Lartë ose të Gjykatës Ushtarake.Përsa i përket zgjedhjes, gjyqtarët popullorë zgjidheshin sipas rretheve duke pasur sikriter bazë edhe rëndësinë e rrethit. Kjo zgjedhje bëhej në zona elektorale duke uzgjedhur një gjyqtar për çdo zonë elektorale.133 Kryetari i gjykatës (kur për një gjykatëpopullore janë zgjedhur më tepër se një gjyqtar) zgjidhej nga Këshilli Popullor i Rrethitmidis gjyqtarëve të zgjedhur.

2. Gjykata e Lartë ishte organi më i lartë i sistemit gjyqësor në dhënien edrejtësisë. Struktura e saj në atë kohë kishte një përbërje të tillë:

- Kolegji Penal,- Kolegji Civil,- Kolegji ushtarak.

Secili nga këto kolegje kryesohej nga një prej tre nënkryetarëve që ishin pjesë estrukturës të Gjykatës së Lartë, të cilët ishin në ndihmë të Kryetarit të Gjykatës së Lartëqë drejtonte të gjithë aktivitetin e kësaj gjykate. Në Gjykatën e Lartë numri i anëtarëve tëthjeshtë, sipas përcaktimeve të këtij ligji në shqyrtimin e çështjeve në të tre kolegjet,shkonte në njëzet anëtarë. Po kështu ligji kishte parashikuar edhe një “referent” qëshqyrtonte çështje që i caktoheshin nga kryetari i gjykatës. Gjithashtu në organizimin ebrendshëm administrativ të kësaj gjykate ishin edhe dy krysekretarë të sekretarive kunjëri mbulonte sekretarinë e kolegjit ushtarak dhe tjetri sekretarinë e dy kolegjeve penaledhe civile.

Ishte parashikuar edhe gjykimi në Plenium të Gjykatës së Lartë, në përbërje të tëcilit ishin Kryetari, Zëvëndëskryetarët dhe të gjithë anëtarët e kësaj gjykate. Në këtombledhje të plenumit Gjykata e Lartë përcaktonte vijën juridike që duhej ndjekur ngagjykatat e nivelit të ulët, duke i udhëzuar në shqyrtimin e çështjeve, me natyrë nga mëtë ndryshmet të aspektit material ( ku mund të përmenden fushat penale, civile,trashëgimore, familjare, pune etj.) apo atij procedurial, udhëzime që duheshin marrë nëkonsideratë në procesin e vendimmarrjes së tyre. Kuptohet që ky drejtim ishte nëpërputhje me interesat e Partisë në pushtet.

130 Ky ligj, edhe pse me ndryshime të përgjithshme të cilat vinin si rezultat i organizimit të brendshëmterritorial shqiptar, u hartuar sipas modelit të ligjit të Bashkimit Sovjetik (BRSS) të 16 Gushtit të vitit1938.131 Përmbledhje e Përgjithshme e Legjislacionit në Fuqi të R.P.SH. 1045-1971, Shtypshkronja “MihalDuri”, Stabilimenti “8 Nëntori”, Tiranë 1971.132 I cili njihet sot edhe si pushtetit i tretë (në kuadër të parimit të ndarjes së pushteteve) në përbërjen e njështeti të së drejtës dhe që bazohet mbi parimee demokratike të ushtrimit të pushtetit të tij.133 Burim i AQSH F.490, Viti 1951, D. 1794

26

Gjithashtu, në ligjin mbi organizimin gjyqësor të vitit 1951, ishte parashikuar qëpranë kësaj gjykate të funksiononte edhe Kolegji disiplinor që si kompetencë lëndorekishte gjykimin e shkeljeve disiplinore të gjyqtarëve (anëtarëve) të gjykatave popullore,apo të gjykatës ushtarake dhe Gjykatës së Lartë. Në përbërje të këtij kolegji ishteKryetari ose zëvëndëskryetari i Gjykatës së Lartë dhe dy anëtarë të kësaj gjykate qëcaktoheshin nga kryetari.

Ky organizim me dy shkallë, i sistemit gjyqësor me të cilin u hoqën gjykatat eqarkut, pësoi përsëri ndryshime duke rikthyer edhe një herë si pjesë të tij këto të fundit(gjykatat e qarkut), ndryshim që u realizua me dekretin nr. 1778, dt. 3.12.1953. Ligjipësoi edhe ndryshime të tjera të mëvonshme me dekretin nr. 2226, dt. 5.3.1956134 me tëcilin u rishikuan disa elementë që kishin të bënin me juridiksionin dhe zgjedhjen egjykatave popullore apo atyre të qarkut. 135 Një plotësim i mëvonshëm, në lidhje megjykatat e qarqeve dhe ato popullore, për juriksionin tokësor të tyre u bë me dekretin nr.2246, dt. 26.3.1956 i cili më pas u shfuqizua me Dekretin nr. 2758, dt. 22.9.1958përcaktoi një organizim të tillë (në këtë rast u reduktua numri i gjykatave të qarkut nga 7136

që ishin sipas dekretit 2246, dt.26.3.1956 në 6 gjykata qarku), 6 gjykata qarku (Gjykata eqarkut Tiranë, Shkodër, Durrës, Korçë, Gjirokastër, Vlorë,)

134 Fletore Zyrtare; Nr. 2, Faqe 27, Viti 1956 (Data e aprovimit të ligjit 05.02.1956, data e botimit05.03.1956)135 Kështu me nenin 3 të dekretit nr. 2226, dt.5.3.1956 u ndryshua Neni 26 si vijon “Juridiksioni tokësor igjykatës popullore mund të shtrihet mbi një ose më shumë rrethe” apo neni 4 i dekretit që ndryshoi nenin28 të ligjit për organizimin gjyqësor në këtë mënyrë: “Kur gjykata popullore ka dy ose më shumë gjyqtarpopullor me urhdër të Ministrit të Drejtësisë mund të ngarkohet njëri prej gjyqtarëve popullorë që çështjettë cilat I përkasin një rrethi ose lokaliteti që përfshihet në juridiksionin tokësor të gjykatës popullore t’igjykojë vazhdimisht ose periodikisht në qëndrën e këtij rrethi ose lokaliteti jashtë qëndrës së përherëshmetë gjykatës popullore.” Ndërsa përsa i përket gjykatave të qarkut u bën disa ndryshime në nenin 29 qëpërcktonte mënyrën e zgjedhjes së këtyre gjyqatërve “Gjkykata e qarkut zgjidhet për një kohë prej trevjetësh nga këshillat popullor…: a) Kur juridiksioni….shtrihet në një ose më shumë qarqe, nga këshillatpopullor të qarqeve. b)….të një qarku dhe të një ose disa rretheve që nuk përfshihen në këtë qark ngakëshilli popullor i qarkut dhe nga këshillat popullore të rretheve që nuk përfshihen në qark. c)në disarrethe që nuk bashkohen në qark, nga këshillatpopullore të këtyre rretheve.”, neni 33 për mënyrën eshqyrtimit të ankesave dhe përbërjen e kësaj trupe gjykuese në gjykimin e çëshjeteve, apo ndryshimet nënenin 34 për shtrirjen e juridiksionit të këtyre gjykatave, numrit të trupës gjykuese dhe numrit të gjykatavetë qarqeve, caktimit të qëndrës së tyre, duke ndryshuar si vijon “Juridiksioni tokësor i gjykatës së qarkutmund të shtrihet mbi një ose disa qarqe ose mbi një qark dhe disa rrethe ose mbi disa rrethe që nukbashkohen në qarqe. Numri i gjykatavë të qarqeve, qendra e tyre dhe juridiksioni tokësor I tyre caktohennga Presidiumi i Kuvendot Popullor mbi propozimin e Ministrit të Drejtësisë. Numri i gjyqtarëve për çdogjykatë të qarkut dhe sa prejt tyre do të zgjidhen nga çdo këshill popullor të qarkut dhe çdo këshillpopullor ” . Në një periudhë të mëvonshme dispozitat 29 dhe 34 u ndryshuan përsëri.136 Gjykatat e qarqeve sipas Nenit 1 të këtij Dekreti ishin: Gjykata e Qarkut Tiranë, Shkodër, Elbasan,Berat, Korçë, Gjirokastër, Vlorë.

GJYKATA ELARTË

GJYKATA EQARKUT

GJIROKASTËR

GJYKATAPOPULLORE

GJJIROKASTRË

GJYKATAPOPULLORE

SARANDË

GJYKATAPOPULLORE

PËRMET

GJYKATAPOPULLORETEPELENË

GJYKATA EQARKUT VLORË

GJYKATAPOPULLORE

VLORË

GJYKATAPOPULLORE FIER

GJYKATAPOPULLORE

BERAT

GJYKATAPOPULLORE

LUSHNJE

GJYKATA EQARKUT TIRANË

GJYKATAPOPULLORE

TIRANË

GJYKATAPOPULLORE

KRUJË

GJYKATAPOPULLORE

MAT

GJYKATAPOPULLOREPESHKOPI

GJYKATA EQARKUT

SHKODËR

GJYKATAPOPULLORE

SHKODRË

GJYKATAPOPULLORE

PUKË

GJYKATAPOPULLORE

LEZHË

GJYKATAPOPULLORE

KUKËS

GJYKATAPOPULLORE

TROPOJË

GJYKATA EQARKUT DURRËS

GJYKATAPOPULLORE

DURRËS

GJYKATAPOPULLORE

ELBASAN

GJYKATA EQARKUT KORÇË

GJYKATAPOPULLORE

KORÇË

GJYKATAPOPULLOREPOGRADEC

GJYKATAPOPULLORE

ERSEKË

27

Ligji i ri për organizimin gjyqësor solli elementë të tjerë plotësues, të cilëtshkonin në drejtim të respektimit të parimeve dhe koncepteve të kohës qëtrumbetoheshin, siç ishte ai i pjesëmarrjes të popullit në dhënien e drejtësisë.

Ky organizim i sistemit tonë gjyqësor, me një sistem gjykimi me dyshkallë,parashikonte se ndaj vendimeve të gjykatës popullore mund të bëhej ankim në gjykatat eqarqeve, dhe ndaj vendimeve që jepnin këto gjykata mbi çështje të gjykuara nga këto tëfundit (çështje të cilat hynin në kompetencë të këtyre gjykatave të qarqeve dhe ku këtogjykata gjykonin si gjykatë e shkallës së parë) ankim mund të bëhej në Gjykatën e Lartë(si shkallë e dytë). Gjithashtu, parashikohej, që puna e gjykatave të shkallës së dytëkufizohej vetëm “në kontrollin e veprimeve gjyqësore të gjykimit të shkallës së parë, papërsëritur gjykimin e mëparshëm dhe, natyrisht, pa marrë prova të rea.”137 Pra, gjykatate qarkut “funksiononin” si shkallë e dytë gjykimit për vendime të dhëna nga gjykatatpopullore (shkallë e parë gjykimi), ndërsa për çshtjet që ishin kompetencë e gjykatave tëqarkut (ku kjo gjykatë gjykonte si shkallë e parë) si shkallë e dytë, ku mund tëankimoheshin të tilla vendime, ishte Gjykata e Lartë.138

Aplikimi i ligjit mbi organizimin strukturor të sistemit gjyqësor të kohës ushoqërua me miratimin e një sërë ligjesh të fushës materiale dhe asaj proceduriale civileapo penale. Përsa i përket fushës civile u miratuan një sërë ligjesh materiale, ku ndër tomund të përmenden: dekreti nr. 1892, dt. 5.7.1954 “Mbi trashëgiminë”; ligjin nr. 2022,dt. 2.4.1955 “Mbi pjesën e përgjithshme të Kodit Civil (pasuar nga ligji nr. 2023, dt.2.4.1955 “Mbi zbatimin e ligjit mbi pjesën e përgjithshme të Kodit Civil”); dekreti nr.2083, dt. 6.7.1955 “Mbi pronësinë” (pasuar nga dekreti nr.2084 , dt. 6.7.1955 Mbizbatimin e dekretit “Mbi pronësinë”); ligji nr.2359, dt. 15.11.1956 “Mbi veprimetjuridike dhe detyrimet”, (pasuar nga dekreti nr.2360, dt. 1511.1956 Mbi zbatimin e ligjit“Mbi veprimet juridike dhe detyrimet.”).139

1.3.2 Zhvillimet në fushën proceduriale.Në fushën proceduriale civile mungesa e një korpusi të unifikuar rregullash

procedurial, mbi të cilat gjykatat do mbështesnin aktivitetin e tyre në procedimet civiletë çështjeve që i paraqiteshin për shqyrtim, nuk do të thoshte se në këtë periudhëmungonin plotësisht të tilla rregulla, pasi në proceset civile vazhduan të aplikoheshinnorma proceduriale të cilat gjendeshin të shpërndara në urdhëresa dhe dekrete, ku ndërto mund të përmenden: urdhëresa e Ministrisë së Drejtësisë nr. 2579, dt. 31.10.1946“Mbi disa norma proçedurale”; dekreti nr. 1671 dt. 30.5.1953 “Mbi disa dispozita

137 Alqiviadh Lamani, “Procedura Civile e Republikës Popullore të Shqipërisë”, Tiranë, 1961, fq.199.138 Titulli III, Kompetenca, Neni 21 (kompetenca e gjykatës popullore), neni 22 (kompetenca e gjykatavetë qarkut) dhe Neni 257 (gjykimi në shkallë të dytë) – Ligji Nr. 2625, dt. 17.3.1958 “Mbi KodinProcedurës Civile të RPSH”.Gjithashtu dua të thënë se, me miratimin e KPC të RPSH të vitit 1958, përsa i përket çështjes sëkompetencës që i jepej apo njihej Gjykatës së Lartë, si gjykatën e shkallës ë dytë, duke dhënë një vendimpërfundimtar mbi çështjen, kishte karakteristika mikse mes institutit procedurial të kasacionit dherevizionit. Në nenet 265 dhe 274 të KPC të RPSH, evidentohej se Gjykata e Lartë nuk lidhje me shkaqet eparashktruara në ankim dhe mund ta shqyrtonte çështjen në tërësinë e saj, dhe sipas rastit mund tëvendoste vetë mbi themelin e çështjes. Kështu në Ligjin Nr. 2625, dt. 17.3.1958 “Mbi Kodin ProcedurësCivile të RPSH” - Neni 265, përcaktohej se ; “Gjykata e shkallës së dytë, pavarësisht nga shkaqet që janëparashtruar nga palët në ankesën ose në protestën, është e detyruar ta shqyrtojë çështjen në tërësinë esaj,...”; ndërsa në nenin 274, përcaktohej se : “Gjykata e shkallës së dytë zgjidh vetë çështjen dhe nuk ekthen për rigjykim, kur gjykata, për faktet e pranuara me vendimin e saj, nuk ka zbatuar drejt Iigjën si dhekur vendimi nuk pajtohet me rrethanat e konstatuara nga gjykata e shkallës së parë dhe nuk ka nevojë qëtë merren prova të rea.”139 Burime të Qendrës së Botimeve Zyrtare, www.qbz.gov.al (më parë Qendra e Publikimeve Zyrtare –www.qpz.gov.al)

28

proçeduriale për gjykimet penale dhe civile”140; dekreti nr. 1777 dt. 3.12.1953 “Mbikompetencën e gjykatave në çështje civile”; dekreti nr. 1866 dt. 11.5.1954 “Mbiveprimet juridike që duhen bërë dhe provuar me shkresë.”141 etj.

Miratimi dhe hyrja në fuqi e Kodit të Ri të Procedurës Civile me datë 1 Korrik tëvitit 1958 (miratuar me ligjin nr. 2625, dt. 17.03.1958) për periudhën ishte diçka e re,pasi grupoi dhe sistemoi rregullat dhe institutet e “shpërndara” të të drejtës procedurialsi dhe rregulloi disa elemente proceduriale të aplikuara deri në atë kohë në procesetgjyqësore civile. Miratimi i Kodit të ri të Procedurës Civile solli “eleminimin” e disainstrumenteve ligjore që aplikoheshin në procesin gjyqësor ose kufizoi aplikimin e tyre.Këtu mund të përmendim rastin e provave, ku me miratimin e kodi të ri u hoq “beja”, siprovë, e cila mund të bëhej nga i padituri.142

Në këtë Kod u përfshi instrument ligjor “kërkesa për mbrojtjen e ligjshmërisë”,instrument i huazuar nga e drejta sovjetike 143 i parashikuar fillimisht si elementprocedurial në ligjin nr. 275, dt. 13.8.1946 “Mbi organizimin gjyqësor”, dhe Ligjin nr.274, dt. 09.8.1946 “Mbi prokurorinë publike të RPSH” në të cilin parashikohejmundësia e bërjes së rekursit në interes të ligjit ndaj vendimeve të formës së prerë tëgjykatave, ku parashikohej, në varësi të çështjes, edhe e drejta e pezullimit tëekzekutimit të vendimit që goditej.

Një tjetër instrument karakteristik i kohës ishte “kundërshtimi mungimor”144,aplikimi i të cilit edhe pse nuk u përfshi në Kodin e Ri të Procedurës Civile, vijoi tëzbatohej për çështjet që ishin gjykuar para hyrjes në fuqi të kodit të ri, si vendimet edhëna në mungesë të palëve ndërgjyqëse. Ky instrument procedurial konkuronte meankimin, afati i të cilit fillon të ecë pas mbarimit të afatit të kundërshtimit mungimor.145

Pas shqyrtimit të çështjes mbi bazën e kundërshtimit mungimor, gjykata që kishte dhënë

140 Nga ky dekret, me miratimin e Ligjit “Mbi Kodin Procedurës Civile” me ligjin Nr. 2625, dt. 17.3.1958dhe ligjit Nr. 2626, dt. 17.03.1958 “Mbi zbatimin e KPrC. të RPSH”, kod i cili hyri në fuqi me datë 1Korrik 1958, u shfuqizuan nenet 2, 3 dhe 4.141 Në këtë dekret u shfuqizuan nenet 3 dhe 4, me miratimin e Ligjit “Mbi Kodin Procedurës Civile” meligjin Nr. 2625, dt. 17.3.1958 dhe ligjit Nr. 2626, dt. 17.03.1958 “Mbi zbatimin e KPrCivile të RPSH”,kod i cili hyri në fuqi me datë 1 Korrik 1958.142 Alqiviadh Lamani, vep. e cit., fq.10.143Ky instrument ligjor u huazua nga e drejta sovjetike, duke pasur parasysh dhe ndikimin e madh që patikjo e drejtë në ndërtimin e sistemit të së drejtës në vendin tonë. Kështu, në punimin e tij Doc. AlqiviadhLamani evidenton se “kërkesa për mbrojtje të ligjshmërisë e ka burimin nga legjislacioni Sovjetik ku hyrinë fuqi me dekretin Nr.2 datë 7 mars (22 shkurt) 1918 mbi gjyqin, në formën e kontrollit supremgjyqësor....e një mbikqyrjeje administrative, pa të drejtën e prishjes së vendimeve përfundimatre me formëtë prerë.” - Doc. Alqiviadh Lamani, Procedura Civile e Republikës Popullore të Shqipërisë, vep. e cit.,fq.224. Një instrument i tillë procedurial, “u ruajt” dhe u bë pjesë e Kodit të ri të Procedurës Civile të vitit1958. Në nenet 291-298 të këtij kodi, u parashikua mundësia e Kryetarit të Gjykatës së Lartë dheProkurorit të Përgjithshëm të paraqisnin kërkesë “për mbrojtje të ligjshmërisë” pranë kolegjit civile tëGjykatës së Lartë, kolegj, i cili kishte kompetencën të shqyrtonte të tilla kërkesa. Trajtimi që u bë më pas,mundësoi prishjen në disa raste pa arsye dhe ndonjë shkak ligjor, të vendimeve gjyqësore të formës sëprerë, sidomos për rastet në të cilat konstatohej: “shkelja veçanërisht e rëndë e ligjeve në fuqi ose dhunimii dukshëm i interesave të shtetit të puntorëve edhe fshtatarëve ose të masave punonjës.”Ky instrument procedurial, vijoi të ishte pjesë edhe e Kodit të Procedurës Civile të ri, të vitit 1996(miratuar me ligjin Nr. 8116, dt. 29.03.1996), Rekursi në interes të ligjit - Neni 473 ku përcaktohej: “Kurpalët nuk kanë ushtruar rekurs në afatet e kërkuara nga ligji osekanë hequr dorë prej tij,Prokurori i Përgjithshëm mund të ushtrojë rekurs për të kërkuar prishjen e vendimit në interes të ligjit.”, dispozitë ecila mëpas u shfuqizua me Ligjin Nr. 8812, dt. 17.05.2001, neni 88 i tij.144 “Kundërshtimi Mungimor” si instrument procedurial i aplikuar gjerësisht më parë, përfaqësontemundësinë e kundërshtimit të vendimeve të dhëna në mungesë dhe ushtrohej si nga pala paditëse ashtuedhe nga pala e paditur, brenda pesë ditëve nga dita e nesërme e komunikimit të vendimit gjyqësor. Kjokërkesë paraqitej para po asaj gjykate që kishte shqyrtuar çështje dhe dhënë vendimin.145 Alqiviadh Lamani, “Procedura Civile e Republikës Popullore të Shqipërisë”, Tiranë, 1961, fq.210,211.

29

fillimisht vendimin e kundërshtuar, jepte një vendim të ri duke lënë në fuqi vendimin emëparshëm ose duke e anuluar, ndryshuar ose duke ndrequr gabimet në këtë vendim.

1.3.3 Organizimi gjyqësor dhe ndryshimet e bëra me Ligjin nr. 4406, dt.24.06.1968.

Ky organizim gjyqësor sipas ligjit nr. 1284, dt. 09.06.1951 vijoi deri memiratimin e ligjit të ri nr. 4406, dt. 24.06.1968 “Mbi Organizimin Gjyqësor tëR.P.SH.”, 146 me të cilin u bënë transformime të tjera strukturore të organizimit tëgjykatave të cilat vijuan edhe në vitet e mëvonshme. Kështu, mund të përmenden ato qëu bënë në lidhje me gjykatat popullore, të cilat përbëheshin nga – “…Gjykata e Lartë,gjykatat e rretheve, gjykatat e fshtarave, të qyteteve dhe të lagjeve të qyteteve…”,147dukeprezantuar një strukturë të tillë gjyqësore;

Ky ligj suprimoi nga struktura gjykatat e qarqeve, të cilat, për periudhën të cilës ireferohemi, u konsideruan si hallka të ndërmjetme dhe të panevojshme që qëndroninmidis Gjykatës së Lartë dhe gjykatave të bazës.

Jashtë ndryshimeve nuk qëndruan as Gjykatat Ushtarake, të cilat u suprimuan sihallka më vete nga hallkat e tjera të sistemit gjyqësor të asaj kohe, duke u krijuarkolegjet ushtarake pranë gjykatave të rretheve, trupat gjyqësore të të cilave gjykonin tëpërbëra nga një gjyqtar ushtarak dhe ndihmësgjyqtarë po ushtarak, të cilët kishinkompetencë të gjykonin përveç çështjeve të kësaj lënde edhe çështje të tjera civile apopenale, kjo në kuadër të “unitetit të gjykatave” dhe ekonomisë në gjykim.

Gjykatat e fshatrave dhe qyteteve dhe të lagjeve të qyteteve148 kishin kompetencëgjykimi mbi çështje të fushës penale të një karakteri me rrezikshmëri të ulët shoqëroredhe çështje të thjeshta civile, si dhe kundravajtjet.

Gjykatat e rretheve, që konsideroheshin si hallka themelore të sistemit gjyqësortë asaj kohe, gjykonin të gjitha çështjet e tjera penale e civile. Këto gjykatat në disa rastefunksiononin si gjykata të shkallës së dytë për ankime dhe protesta ndaj vendimeve tëgjykatave të fshatrave dhe qyteteve dhe lagjeve të qyteteve. Pranë këtyre gjykatave tërretheve funksiononte edhe kolegji ushtarak, i përbërë nga gjyqtarë dhe ndihmësgjyqtarë

146 Përmbledhje e Përgjithshme e Legjislacionit në Fuqi të R.P.SH. 1045-1971, Shtypshkronja “MihalDuri”, Stabilimenti “8 Nëntori”, Tiranë 1971 ( botuar në Gazetën Zyrtare Nr. 7 viti 1968).147 Neni 5, i ligji Nr. 4406, dt. 24.06.1968 – G.Z. Nr.7/1968.148 Këto gjykata u krijuan sipas përcaktimeve të Dekretit nr.4426, datë 23.9.1968 “Për gjykatat e fshatrave,të qyteteve dhe të lagjeve të qyteteve”. Ky dekret, përsoi ndryshime të mëvonshme me Dekretet nr. 4465,dt. 14.01.1969, nr. 5634, dt. 30.09.1977 dhe nr. 5913, dt. 26.06.1979 – burim marrë nga “Përmbledhës iPërgjithshëm i Legjislacionit në fuqi të RPSSH 1945-1985”, Vëllimi II, Botim i Byrosë Juridike nëaparatin e Këshillit të Ministrave, Tiranë 1986.

GJYKATA E LARTËPlenumi, Kolegjet Penale, Civile, Ushtarake

Gjykatat e Fshatit Gjykatat e Lagjeve të Qytetit Gjykatat e Qytetit

GJYKATAT E RRETHEVE

Kolegjet e Zakonshme(Penal & Civil)

Kolegji Ushtarak

KëSHILLAT GJYQËSORËTË RRETHEVE

Ankimet ndaj vendimeve të Gj.Rr. drejtoheshin në Gj.L.e cila gjykonte çështjet si gjykatë e shkallës së dytë

Ankimet ndaj këtyre gjykatave drejtoheshin nëGj.e Rrethit dhe kjo e fundit, gjykonte çështjen

si shkallë e dytë.

30

ushtarakë. Këto gjykata si strukturë organizative përbëheshin nga kryetari,zëvëndëskryetari, gjyqtarët dhe ndihmësgjyqatrët.

Ndër ndryshime të tjera, që u bënë me ligjin e ri, në këto struktura ishte edhekrijimi i këshillave gjyqësore149 pranë gjykatave të rretheve, si instancë të shkallës sëdytë.150 Në fakt krijimi i këtyre këshillave (të cilat do gjykonin ankimet dhe protestat sishkallë e dytë, me përjashtim të atyre çështjeve që ishin në kompetencë të Gjykatës së Lartë)erdhi si shkak dhe domosdoshmëri i këtyre ndryshimeve strukturore. Kalimi i të gjithaçështjeve, për të cilat ishte dhënë vendim nga gjykatat e rretheve dhe që ankimoheshindirekt në Gjykatën e Lartë151 (tashmë si shkallë e dytë në sistemin gjyqësor të kohës),solli një “mbingarkesë” të kësaj gjykate, si organi më i lartë i gjyqësorit, dukevështrirësuar aktivitetin e saj dhe duke kufizuar mundësinë që të luante rolin e saj tëzakonshëm në drejtim të nxjerrjes së udhëzimeve për sistemimin dhe orientimin epraktikës gjyqësore.

Mund të evidentohet se karakteristikë e kohës, që vinte edhe si rezultat iideologjisë që vihej në zbatim në atë periudhë që shoqëroi efektet e ligjit të ri, ishtemungesa dhe ulja e nivelit të dhënies së drejtësisë në mënyrë profesionale. Kjo gjë mundtë shihet qartë nga përmbajtja e dispozitave në nenin 9, 10 të këtij ligji.152 Tentativat evazhdueshme për të afruar gjyqësorin me masat popullore përbënin një prej goditjeve qëiu dha profesionalizmit në dhënien e drejtësisë, pavarësisht mënyrës së prezantimit tëkëtij ligji si një ligj me karakter demokratik.153

Organizimi në fjalë vijoi deri me daljen e Dekretit Nr.7174, dt. 20.11.1987. Mekëtë Dekret (i cili zhfuqizoi ligjin e vitit 1968 – për organizimin gjyqësor) u tentua edhenjë herë ristrukturimi i gjykatave, mbi bazën e parimeve të kohës dhe që këto organe tëdhënies së drejtësisë të jenë sa më koherente me ndryshimet shoqërore që po shoqëronteatë periudhë. Pavarësisht kësaj, ky ligj nuk solli ndonjë ndryshim thelbësor në këtëstrukturë organizative të sistemit gjyqësor, pasi sipas këtij dekreti struktura gjyqësore

149 Këto Këshilla Gjyqësor u ngritën sipas përcaktimeve në Dekretin nr. 5107, dt. 30.10.1973 “Mbikrijimin e këshillit gjyqësor në gjykatat e rretheve dhe disa ndryshime në kompetencat e gjykatave.” i cilihyri në fuqi me 1 Janr të vitit 1974.150 Dr.Koço Nova, vep e cit., fq. 139151 Edhe sipas këtij organizimi për Gjykatën e Lartë evidentohej vijueshmëria e pozicionit si organi më ilartë në dhënien e dretësisë. Një gjë e tillë nuk ishte asgjë tjetër veçse një forcim i parashikimevekushtetuese mbi pozitën e Gjykatës së Lartë (kjo si në Kushtetutën e vitit 1950 - Neni 79 “Drejtësia nëRepublikën Popullore të Shqipërisë jepet nga Gjykata e Lartë e Republikës Popullore të Shqipërisë, ngagjykatat popullore dhe nga gjykatat ushtarake.” ashtu dhe në Kushtetutën e vitit 1976 (miratuar ngaKuvendi Popullor më 28.12.1976) - Neni 101 parag. 3 “Në krye të organeve gjyqësore qendron Gjykata eLartë, e cila drejton dhe kontrollon veprimtarinë e gjykatave.” – burim ) Sipas ligjit për organizimingjyqësor, Gjykata e Lartë qoftë gjykimet në shkallë të parë (kjo ishte një prerogativë e Kryetarit tëGjykatës së Lartë, për çështje të rëndësishme), ashtu edhe atë në shkallë të dytë dhe të kërkesës përmbrojtje të ligjshmërisë,në këtë gjykatë gjykohen përkatësisht nga kolegjet penale, civile dhe ushtarake,me përjashtim të kërkesave për çështje penale dhe civile të cilat shqyrtoheshin nga Plenumi i kësajGjykate, që përbëhej nga kryetari, zëvëndës kryetarët dhe anëtarët. Ky Plenum kishte si detyrë edhenxjerrjen e udhëzimeve për çështje të ndryshme, duke përcaktuar qëndrimin dhe unifikuar praktikatgjyqësore për zbatim sa më të drejtë të legjislacionit në fuqi.152 Sipas këtyre dispozitave, të këtij ligji, në përbërje të trupave gjykues kishte jo vetëm ndihmës gjyqtarë,të cilët edhe këta vinin nga masa e popullit, por edhe aktivistë që “...zgjidhen për çdo vit nga mbeldhja epopullit në fshat, në qytet dhe në lagje e qyteteve....” Ky masivizim i pjesëmarrjes në trupa gjykues, tëpërsonave të pakualifikuar për të qënë pjesë e strukturave gjyqësore, solli ulje të nivelit tëprofesionalizmit në dhënien e drejtësisë, ç’ka vijoi atë çfarë kishte nisur prej kohësh, “degradimin” esistemit të dhënies së drejtësisë.153 Në fakt ky ligj bënte të vetat parimet e vetë partisë shtet, duke pasur një funksion kryesor, kontrollinnë çdo gjë, pasi nga vetë mënyra e ndërtimit dhe funksionimit të tij, ai në vetvete nuk përfaqësonte asgjëdemokratike, të paktën në aspektin e koncepteve që ne njohim ne sot për demokracin dhe shtetin e sëdrejtës.

31

përbëhej nga “...gjykatat e fshatrave të qyteteve dhe të lagjeve të qyteteve, nga gjykatat erretheve, nga gjykatat e zonave dhe nga Gjykata e Lart.”154 Pra, u ruajtën pothuajse tëpaprekura strukturat organizative të vendosura me ligjin e vitit 1968 me një ndryshim,që në këtë strukturë u shtuan “gjykatat e zonave” të cilat shqyrtonin në shkallë të dytëankimet dhe protestat kundër vendimeve penale dhe civile të gjykatave të rretheve. Në tëtilla gjykime, në përbëjre të trupës gjykuese, kishte 3 gjyqtarë ose nga 3 gjyqtarë dhe 2ndihmësgjyqtarë. Ato mund të gjykonin edhe si gjykata të shkallës së parë, çështje tëcilat caktoheshin nga kryetari i Gjykatës së Lartë, si dhe çështje të gjykatës së rrethit,vendimi i të cilave ishte prishur për të dytën herë.

Gjykata e Lartë rikonfirmoi pozicionin e saj, atë të përfaqësimit si organi më ilartë në hierarkinë gjyqësore dhe atë të dhënies së drejtësisë. Sipas këtij organizimi nuku ndryshua asgjë përsa i përket këtij pozicioni dhe të drejtave apo detyrimeve që kishtesi organ më i lartë.155

Jo ndryshe nga vitet e para në vendosjen, forcimin dhe fuqizimin e pushtetit,edhe në vitet e mëpasshme ky proces vijoi pa ndalesa. Duke u bazuar në parimin eunitetit të pushtetit shtetëror, çdo orientim dhe funksionim i strukturave shtetërore ishtepikërisht në funksion të këtij parimi, dhe pjesë e kësaj strukture, si e tërë, ishte edhegjyqësori. Proceset e mëtejshme, që lidheshin me gjyqësorin, nuk kishin si qëllimforcimin e tij dhe përmirësimin e punës, por vënien nën kontroll të plotë të tij. Elementi iarsimuar jashtë vendit u zevëndësua shumë shpejt me elementin joprofesionist paarsimin përkatës, në respektim të parimit se pushteti i përket popullit, duke bërë pjesë tëtij punonjës të fushave të ndryshme të jetës, me arsim të mesëm apo jo të kualifikuar nëfushën e drejtësisë. Gjithashtu, struktura u plotësua edhe me ata juristë që kishin studiuarnë vendet komuniste të europës lindore apo në Bashkimin Sovjetik apo ata që ishinarsimuar brenda vendit, por që këtë arsimim e kishin marrë të lidhur ngushtësisht meideologjinë dhe parimet e indoktrinuara të asaj kohe. Ky proces zevëndësimi, në një farëmënyrë, zhduku përfundimisht mendësinë ligjore të implementuar nga këta gjyqtarë nëproceset gjyqësore. Gjykatat në punën e tyre “kontrolloheshin” rregullisht ngaprokurorët, të cilët ishin pjesmarrës në proceset gjyqësore penale dhe civile dhepërfaqësonin interesat e shtetit, por që në fund të fundit mund të quhen pa frikë“prokurorë politikë”. Ata ushtronin jo pak presion mbi gjykatat mbi mënyrën se si duhettë gjykonin dhe vendimet që ato duhet të jepnin.

154 Neni 12 – Kreu II, Dhënia E Drejtësisë (Gjykimi), Dekreti Nr. 7174, dt. 20.11.1987.155 Kjo do të thotë që Gjykata e Lartë vazhdonte të gjykonte si gjykatë e shkalllës së dytë ankimet dheprotestat ndaj vendimeve të gjykatave të rretheve dhe atyre të zonave, dhe si gjykatë e shkallës së parëçështje të rëndësishme , të cilat i tërhiqte kryetari i kësaj gjykate, nga gjykatat e rrethit, apo edhe përsa iëpërket këresave për mbrojtje të ligjshmërisë dhe të detyrës që kjo gjykate kishte, atë të dhënies sëudhëzimeve për zbatimin sa më të drejtë të ligjeve në fuqi.

GJYKATA E LARTËPlenumi, Kolegjet- Penal,

Civil, Ushtarak

GJYKATAT EZONAVE

Ankimet ndaj vendimeve të Gj.Rr. drejtoheshin nëGj.L. e cila gjykonte çështjet si gjykatë e shkallës sëdytë

GJYKATAT ERRETHEVE

KOEGJET EZAKONSHME (PENAL

DHE CIVIL)KOLEGJI USHTARAK

GJYKATAT EQYTETEVE

GJYKATAT EFSHATRAVE

GJYKATAT E LAGJEVETË QYTETEVE

Ankimet ndaj këtyre gjykatavedrejtoheshin në Gj.e Rrethit dhe kjo efundit, gjykonte çështjen si shkallë e

dytë.

32

Përsa i përket çështjes së gjykimeve në këtë periudhë nuk mund të flitet përprocese të bazuara në parime të mirëfillta proceduriale apo të paktën të atyre që nenjohim sot ose ato që deri diku trupmetoheshin, por gjithmonë në prizmin e një shtetitotalitar. Pozita e gjykatës, në proceset gjyqësore civile përfaqësohej nga një rol aktiv isaj, duke imponuar zgjedhjet dhe zgjidhjet e saj gjatë gjykimit, pa marrë parasysh tëdrejtat e palëve të përfshira në proces. Në një farë mënyrë interesi i palëve“përvetësohej” nga interesi i gjykatës, e cila synonte të zbardhte të vërtetën dhe tëzgjidhte çështjen sipas fakteve dhe provave të paraqitura jo vetëm nga palët, por edhe tëmbledhura nga ajo kryesisht. Gjithashtu, ekzistonte rreziku që vendimet e formës sëprerë të cënoheshin (siç ishte rekursi në interes të ligjit apo kundërshtimi mungimor), qëjepte pasiguri mbi ruajtjen e atyre të drejtave të fituara me vendim gjyqësor. Kjo, mejustifikimin se cënoheshin apo dhunoheshin ligjet në fuqi në interes të shtetit tëpunëtorëve dhe fshatarëve, apo të masave punonjëse. Proceset gjyqësore në dukjepretendohej se jepnin apo bënin drejtësi, në një këndvështrim krejt të ngushtë atij tështetit të klasës punëtore dhe diktaturës së proletariatit. Është për t’i shtuar kësaj, dhevarësinë e plotë dhe mendësinë gjyqësore të indoktrinuar të këtyre organeve tëngarkuara me këtë funksion, nga partia shtet.

1.4 Organizimi gjyqësor pas vitit 1990 deri në miratimine Kushtetutës të vitit 1998.

1.4.1 Situata në fund të viteve ’80 dhe fillim vitet ’90.Pararësisht përpjekjeve për të forcuar dhe përmirësuar legjislacionin civil si në

aspektin material dhe atë procedurial (në fushën materiale mund të përmendet miratimi iKodit Civil i vitit 1981, me ligjin nr.6340, dt. 26.6.1981 (KC i RPSSH) apo miratimi iKodit të ri të Procedurës Civile me Ligjin nr.6343, dt. 27.6.1981 (KPC i PSSH) apondryshime të tjera të riorganizimit të aspektit gjyqësor, ku mund të përmendimndryshimet që u bën me ligjin nr. 7383, dt. 08.05.1990 “Për Gjykatat Shoqërore”, të cilatishin në vazhdën e ndryshimeve të shumta me qëllim forcimin e pushtetit të partisë nëpushtet), përsëri nuk u arrit shmangnia e asaj çfarë po afrohej në vitet ’90, ndryshimetrrënjësore në sistemin dhe organizimin shtetëror.

Me këto ndryshime, sistemi i mëparshëm socialist filloi gradualisht tëzëvëndësohej nga sistemi demokratik i qeverisjes në respektim të parimit të ndarjes sëpushteteve, duke u shoqëruar edhe me një sërë ndryshimesh të tjera. Themi “filloi tëshoqërohej” pasi vetë organizimi i sistemit të ri, që kërkohej të vendosej, ishte krejt indryshëm nga ai me të cilën ishte përballur shoqëria jonë deri në ato vite dhe kërkontekohë për një zëvëndësim të plotë në strukturat organizative të tij. Gjithashtu, edhe ajoçfarë ky sistem i ri ofronte, sillte ndryshimin në thelb të marrëdhënieve shoqërore, tëcilat njëkohësisht kërkonin rregullim ligjor krejt të ri dhe të ndryshëm nga ai që ishte nëfuqi, rregullim ky, që nuk mund të vinte nga legjislacioni i mëparshëm. Kjo shtroipërpara domosdoshmërinë e miratimit të ligjeve të një natyrë krejt të ndryshme juridike,që ti përshtatej pikërisht këtyre marrëdhënieve të bazuara në sistemin e ri. Koncepti ipronës private si dhe shumë koncepte të reja mund të konsideroheshin me siguri si “risi”për marrëdhëniet shoqërore në vendin tonë të asaj periudhe. Një proces i tillëzëvëndësimi sistemesh karakterizohej nga një periudhë dhe gjendje kaotike si rezultat ipërballjes së dy koncepteve krejt të ndryshme në thelb me njëri-tjetrin.

Të tilla procese dhe situata kaotike, përfshinë edhe sistemin gjyqësor, dukedetyruar forcën në pushtet, tashmë në ikje, të bënte ndryshime në gjyqësor.

33

Ndryshimet e para erdhën me ligjin nr. 7535, dt. 17.12.1991 “Për disa ndryshimenë dekretin 7174, dt.20.11.1987 “Për organizimin gjyqësor”. Këto ndryshimepërfaqësonin stadin fillestar të tyre dhe u pasuan më pas me ndryshime të rëndësishmesiç ishte shfuqizimi i Kushtetutës të vitit 1976, që tashmë konsiderohej si ligj themeltar isuperuar dhe totalisht i papërshtatshëm për këtë periudhë.

Ky shfuqizim, krijoi një boshllëk apo vakum ligjor, përsa i përket ligjit themeltartë një shteti që, sipas teorisë Kelzeniane,156 ishte shumë e rëndësishme për funksionimine një shteti. Sipas kësaj teorie theksohej domosdoshmëria e një ligji themeltar dhe kjopërfaqësohej nga një korpus normash themelore, mbi të cilat bazohej organizimishtetëror dhe aktiviteti normative. Ky korpus dispozitash themelore, të cilat do tëzëvëndësonin përkohësisht vakumin e krijuar nga mungesa e këtij ligji themeltar, u bënëme ligjin nr. 7491, dt. 29.04.1991 “Për dispozitat kryesore kushtetuese” (shkurtimishtLDKK). Në këtë korpus dispozitash themelore, u përfshinë parimet themelore të shtetittë së drejtës si ai “i ndarjes së pushteteve”157, “respektimit të të drejtave të njeriut”158

etj.Përsa i përket pushtetit gjyqësor, në LDKK parashikohej që pushteti gjyqësor

ushtrohej nga gjykatat (Neni 5) 159 pa dhënë detaje të mëtejshme për mënyrën efunksionimit. Përsa i përket organizimit dhe funksionit të këtij pushteti, në plotësim tëasaj çfarë parashikonte kjo dispozitë, u miratua ligji nr. 7561, dt. 29.04.1992 “Për disandryshime e plotësime në ligjin nr. 7491, dt.29.04.1991...”. Në këto ndryshime nëdispozitat themelore kushtetuese u parashikua organizimi i sistemit gjyqësor dhe krijimiGjykatës Kushtetuese. Sipas nenit 6 të këtij ligji “Sistemi gjyqësor përbëhet ngaGjykatat e Kasacionit, gjykata e apelit, gjykata e shkallës së parë dhe nga gjykataushtarake....”. Po ashtu si dhe më parë, Gjykata e Kasacionit160 përfaqësonte autoritetin

156 Teoria e tij pozitiviste, shihej si kundërshtare e së drejtës natyrore, e cila i referohej të drejtave natyroretë njeriut, duke e bazuar këtë tek e moralshmja apo normat morale. Hans Kelzen, i cili besonte dhe ezhvilloi më tej teorinë normativiste, ishte kundër këtij mendimi (natyralist të të drejtës) duke evidentuarfaktin se, normat morale, janë thellësisht të dallueshme nga normat ligjore, kjo e parë në raport me tëdrejtën. Ai ishte i mendimit se shteti është...një rend juridik hierarkik i normave…[duke identifikuar se]“…rendi juridik tërësor”, [është] e drejta e tij, duke qenë më e larta, është e vetmja e drejtë e vërtetë”(shih Prof. Luan Omari, “Shteti i së Drejtës”, vep. e cit., fq. 22,23). Megjithatë, edhe pse i përkiste rrymëspozitiviste, ai e kundërshtonte tradicionalen, pasi pozitivizmi tradicional e shihte të drejtën me metodaempirike, duke u mbështetur vetëm në fakte. Këtë qëndrim të pozitivistëve tradicional Kelzeni ekundërshtonte me faktin se, e drejta përfaqëohet nga normat të vlefshme dhe se këto të fundit quhen tëtilla nga normat e tjera dhe jo nga faktet. Sipas këtij mendimi,…norma juridike është e vlefshme vetëmnëse ajo, nga mënyra e krijimit dhe nga përmbajtja e saj, plotëson urdhërimet që janë përfshirë në normate tjera të një niveli më të lartë….( shih Prof. Luan Omari, “Shteti i së Drejtës”, vep. e cit., fq. 22). Kytrajtim dhe qëndrim normativist orientoi vetë Kelzenin në “shpikjen” apo mendimin për…një fund përsistemin, që përfaqësohej nga norma themelore (grundnorm) nga e cila buron kushtetuta dhe të gjithanormat e akteve normative ku këto shprehen. (shih Sokol Sadushi, “Drejtësia Kushtetuese në Zhvillim”,botimet “Toena”, Tiranë 2012,), Introduksion (nga Kristaq Traja) fq. 39).157 “Parimi themelore i organizimit shtetëror është ndarja e pushtetit legjislativ, ekzekutiv dhe atijgjyqësore...” - Neni 3 i ligjit Nr. 7561, dt. 29.04.1992 “Për Dispozitat Kryesore Kushtetuese”, botuar nëFletore Zyrtare, Nr. 3, Faqe 147, Viti 1992.158 “...Dinjiteti i njeriut, të drejtat dhe liritë e tij, zhvillimi i lirë i përsonalitetit të tij si dhe rendikushtetues, barazia para ligjit, drejtësia shoqërore e përkrahja shoqërore dhe pluralizmi janë baza e këtijshteti, i cili ka për detyrë t'i respektojë e mbrojë ato.” Neni 2, po aty.159 “...Pushtetin gjyqësor e ushtrojnë gjykatat që janë të pavarura dhe udhëhiqen vetëm nga ligji.” – Neni5, po aty.160 Në këtë periudhë emërtesa u ndryshua nga “Gjykatë e Lartë” në “Gjykatë Kasacioni” duke ia përshtaturdhe karakterit dhe funksioneve gjyqësore që iu dhanë kësaj hallke, të ngjashme me Gjykatat e Kasacionittë vendeve evropiane si ajo e Francës apo Italisë. Ky emërtim vijoi deri me miratimin e Kushtetutës të vitit1998, ku më pas ky emërtesa u ndryshua përsëri në Gjykatë e Lartë. Përsa i përket ndryshimeve tëemërtesave dhe funksioneve të saj, u ruajtën pothuajse të njëjtat funksione edhe pas ndryshimit të emrit,pas miratimit të Kushtetutës së R.Sh. me 1998.

34

më të lartë gjyqësor brenda Republikës së Shqipërisë; u ndalua roli i Gjykatës sëKasacioni si shkallë e dytë, me përjashtim të rasteve të parashikuara me ligj. Po në atëdispozitë ku përcaktohej që Gjykata Kasacionit “...shqyrton vetëm bazën ligjore tëvendimeve gjyqësore që i paraqiten në rrugë kundërshtimi ose që i tërheq vetë”evidentohej roli që do kishte kjo gjykatë në sistemin gjyqësor, si pushteti të cilit i ishtebesuar dhënia e drejtësisë dhe pikërisht ai “i kontrolluesit” të vendimmarrjes së këtijsistemi.

Në ligj, në kuadër të respektimit të pavarësisë së gjyqësorit në dhënien edrejtësisë i pa ndikuar nga pushtetet e tjera, garantohej paprekshmëria e gjyqtarëve dhebindja vetëm ndaj legjislacionit në fuqi.

Një risi, që sollën këto ndryshime ligjore në dispozitat themelore, ishte edhekrjimi i Këshillit të Lartë të Drejtësisë (KLD) i cili kishte si kompetencë të tij“...emërimin, lëvizjen dhe përgjegjësinë disiplinore të gjyqtarëve të shkallës së parë, tëapelit si dhe të prokurorëve....”.161

Konsolidimi, organizimi dhe funksionimit i pushtetit gjyqësor vijoi dhe më tejme miratimin e Ligjit Nr. 7574, dt. 245.06.1992 “Për organizimin e drejtësisë dhe disandryshime në kodet e procedurave penale e civile”.162 Siç shihet edhe nga vetë emërtesae këtij ligji, si shkak i ndryshimeve të shpejta dhe pamundësisë për hartimin e njëlegjislacioni të plotë dhe të qëndrueshëm procedurial, ai përfshinte disa normaproceduriale që kishin të bënin me funksionimin dhe procedurat e gjykimit të çështjevenga ana e gjykatave. Këtu mund të përmenden dispozitat që rregullonin aktivitetin eGjykatave të Apelit163 apo të Gjykatës së Kasacionit.164

Përsa i përket organizimit gjyqësor ato vazhduan më tej, me synimin epërmirësimeve të mëtejshme të punës së këtij pushteti, duke bërë ndryshime nëstrukturën organizative të tij. Kështu, mund të përmenden ndryshimet që u bënë përsa ipërket numrit të gjykatave të apelit në gjithë territorin e RSH, duke synuar shpërndarjene ngarkesës së madhe që u krijua pranë Gjykatës së Apelit Tiranë, 165 e cila funksionontesi hallkë e dytë e vetme në hierarkinë e gjyqësorit, duke krijuar një ngarkesë shumë tëmadhe në këtë hallkë, meqënëse ankimet ndaj vendimeve të të gjitha gjykatave tërretheve drejtoheshin pranë kësaj gjykate. Kjo ulte mundësinë që ky gjyqësor, t’i

161 Përbërja e këtij organi përcaktohej në nenin 15 të ligjit Nr. 7561, dt. 29.04.1992. Në këtë dispozitëpërcaktohej edhe përbërja - “Këshilli i Lartë i Drejtësisë kryesohet nga Presidenti i Republikës dhepërbëhet nga Kryetari i Gjykatës së Kasacionit, Ministri i Drejtësisë, Prokurori i Përgjithshëm dhe nga 9juristë të njohur për aftësitë e tyre, që zgjidhen një herë në 5 vjet në mbledhjen e përbashkët të Gjykatëssë Kasacionit dhe të prokurorisë së Përgjithshme,....”. Rregullimi dhe funksionimi i tij bëhej mbi bazën erregullores së brendshme që miratohej nga ky organ (Neni 15 i këtij ligji). Një rregullim me konturim mëtë plotë, i aktivitetit dhe organizimit të KLD, u bën me miratimin e Kushtetutës së vitit 1998.162 Ky ligj përsoi përsëri ndryshime me ligjin nr. 7698, dt. 17.03.1993 “Për disa ndryshime në ligjinnr.7574, date 24.6.1992 "Për organizimin e drejtësisë dhe disa ndryshime në kodet e procedurave penale ecivile”163 Ligji Nr. 7574, dt. 24.06.1992, neni 3 - “...Me kërkesën e palëve ose dhe kryesisht gjykatat e apelitpërsërit tërësisht ose pjesërisht hetimin gjyqësor të shkallës së parë,....”, neni 4 – “Gjykata e apelit pasiadministron provat e çështjes vendos lënien në fuqi ose ndryshimin e vendimit të gjykatës së shkallës sëparë...”. Megjithatë duhet thënë se si Gjykatë Apelit, funksionoi vetëm Gjykata e Apelit Tiranë, e cilapërballonte një fluks jashtëzakonisht të madh çështjesh. Kjo gjendje nuk ndryshoi deri në vitin 1998 dhekrijimi i Gjykatave të Apelit, përveç së në Tiranë edhe në disa Rrethe si Shkodër, Durrës. Vlorë,Gjirokastër, Korçë.164 Neni 9 i ligjit Nr. 7574, dt. 24.06.1992, që përcakton procedurat e shqyrtimit të ankimit apo tëkërkesës për mbrojtjen e ligjmërisë, botuar në Fletoren Zyrtare Nr. 3, faqe 147, Viti 1992.165 Kjo Gjykatë Apeli ( në ligj paralelisht parashikohej edhe krijimi i Gjykatës të Apelit Ushtarake e cilado gjykonte çështje të gjykuara nga gjykatat ushtarake të shkallës së parë për vepra penale tëushtarakëve), si hallkë e dytë e sistemit gjyqësor, u krijua vetëm në Tiranë me Ligjin Nr. 7806,dt.17.03.1994 “Për disa ndryshime në Ligjin Nr. 7574, dt.24.06.1992 Për organizimin e drejtësisë dhe disandryshime në Kodet....” – Fletore Zyrtare Nr. 3, Faqe 3, viti 1994.

35

përgjigjej ashtu si duhej kërkesave të personave të përfshirë në proceset gjyqësore, dukekrijuar vonesa të shumta në gjykim. Për këtë arsye, pas ndryshimeve ligjore, që u bënëme ligjin nr. 8245, dt. 24.09.1997, në nenin 4 të ligjit nr. 7806 “Për disa ndryshime nëLigjin Nr. 7574, dt. 24.06.1992 - Për Organizimin e Drejtësisë dhe disa ndryshime nëKodet e procedurës penale dhe civile”, “kompetenca” e gjykatës së Apelit Tiranë ushpërnda, duke u riorganizuar shkalla e dytë e gjyqësorit, që përfaqësohej nga gjashtëgjykata apeli. Kështu me Dekretin e Presidentit të RSH nr. 1984, dt. 07.01.1998 “Përkrijimin e Gjykatave të Apelit dhe caktimin e kufijve tokësor të veprimtarisë së tyre”, ukrijuan gjashtë gjykata dhe konkretisht: Gjykata e Apelit Tiranë, Gjykata e ApelitDurrës, Gjykatat e Apelit Shkodër, Gjykatat e Apelit Vlorë, Gjykata e Apelit Korçë dheGjykatat e Apelit Gjirokastër, duke përcaktuar dhe kufijtë e kompetencave tokësore tëveprimtarisë së këtyre gjykatave. Ky organizim u ruajt pothuajse i pandryshuar deri mendryshimet që u bënë me Dekretin e Presidentit të Republikës Nr. 6217, dt. 07.07.2009“Për caktimin e kompetencave tokësore dhe qendrës së ushtrimit të veprimtarisë sëGjykatave të Apelit”,166 që përfaqëson edhe organizimin aktual të këtij niveli.

1.4.2 Përmirësimi i legjislacionit material dhe procedurial.

Ndryshimet që përfshinë strukturën dhe funksionimin e pushtetit gjyqësor, nuklanë jashtë edhe ndryshime të aspektit material dhe procedurial të legjislacionit, si nëfushën civile ashtu dhe penale, mbi të cilën do mbështeste veprimtarinë ky pushtet.Kështu, në fushën materiale civile një moment i rëndësishëm ishte miratimi i Kodit Civiltë ri me ligjin nr. Nr. 7850, dt. 29.07.1994167 dhe më pas miratimi i Kodit të ProcedurësCivile me ligjin nr. 8116, dt. 29.03.1996.168

Këto kode, së bashku edhe me ato të fushës penale dhe të fushave të tjera, sollënnjë përmirësim të punës së gjyqësorit, duke pasur tashmë në “përdorim” kode të cilëtishin hartuar në përputhje me kodet më të avancuara të vendeve të kontinentit europian,sidomos të Francës dhe Italisë.

Në fakt, periudha në fjalë vijoi me plotësime dhe ndryshime jo vetëm nëaspektin strukturor të këtij sistemi, por edhe në legjislacionin material dhe atëprocedurial, që vinin si rezultat edhe i mungesës së eksperiencës, por edhe i zhvillimit tëmëtejshëm dinamik të marrëdhënieve brenda vendit dhe domosdoshmërisë për rregullimligjor të tyre, edhe pse këto kode, në disa drejtime i paraprinë këtyre ndryshimeve.

Gjithashtu, një punë e madhe u bë në drejtim të përgatitjes së kuadrove të rinj përgjyqësorin me ngritjen e Shkollës së Magjistraturës në vitin 1996, duke arritur tëkrijoheshin, deri në një farë niveli, elementë të cilët më pas filluan të “mbushnin” vendetnë gjyqësor. Duhet kuptuar se përgatitja e këtij elementi të ri, nuk mund të thuhet sembaronte me mbarimin e shkollës, pasi (siç edhe u evidentua edhe më pas), pavarësishtkëtij specializimi të tyre në dhënien e drejtësisë, mungesa e eksperiencës apo e praktikësishte diçka që fillimisht ndikoi në punën e tyre.

Në drejtim të garancisë së pavarësisë së tyre u bë një punë jo e vogël, edhe psenë ambjent ndihej jo pak ndikimi i politikës apo aktorëve të tyre, të cilët ishin mpleksurme strukturat e tjera gjyqësore, si ekzekutivi apo legislativi.

Pavarësisht procesit dhe përpjekjeve jo të vogla, në ecjen përpara në ndërtimin eshtetit të së drejtës dhe forcimin e strukturës së tij, edhe tek gjyqësori ashtu si edhe nësektorë të tjerë, shfaqeshin probleme të cilat vinin si rezultat i shumë faktorëve ndikues.

166 Fletore Zyrtare Nr. 103, Fq. 4970, vitit 2009.167 Fletore Zyrtare Nr. 11, Fq. 11, viti 1994.168 Fletore Zyrtare Nr. 9, 10,11, Fq. 343, 391, 439, viti 1996.

36

Me zevëndësimin e sistemit të mëparshëm, përveç reformimit të përgjithshëm tëstrukturës shtetërore, edhe në strukturën gjyqësore u bënë ndryshime. Këto ndryshimenë disa raste, pavarësisht emergjencës që kishin, evidentuan disa elementë negativë dheqë sollën jo pak probleme në sistemin gjyqësor dhe procesin e dhënies së drejtësisë.Kështu, mund të përmendet kursi i përshpejtuar 6 mujor për gjyqtarët, që pavarësishtdomosdoshmërisë, solli në strukturën e gjyqësorit elementë pa eksperiencë apo memangësi të theksuara në fushën e drejtësidhënies, që dëmtoi jo pak vetë punën dheimazhin e gjyqësorit në vite (pavarësisht plotësimit të dijeve të këtyre gjyqtarëve meshkollim të mëvonshëm).

Po kështu, kalimi nga një ekonomi e centralizuar në një ekonomi tregu, ushoqërua me një garë për pasurim, duke zhvilluar marrëdhënie ekonomike por eshoqëruar kjo nga një sërë konfliktesh ndërmjet individëve apo ndërmjet këtyre të funditme shtetin. Kjo u shoqërua edhe me një “presion” mbi vetë gjyqësorin duke ianënshtruar synimeve të pjesmarrësve të kësaj gare për pasurim, që solli fenomene sikorrupsioni, e nxitur jo pak edhe nga niveli i ulët i pagave, që nuk mjaftonin për tëpërballuar jetesën normale apo edhe dëshira për pasurim e vetë gjyqtarëve, të cilët në jopak raste janë përfshirë në të tilla aktivitete. Prandaj, duhet bërë punë më madhe në këtëdrejtim. Edhe Shkolla e Magjistraturës, e cila ka përgatitur dhe vijon të përgatitë kuadrotë rinje, ka patur impaktin e saj pozitiv, por me kalimin e viteve në një farë mënyrë ështëzbehur pak roli i saj, të paktën në përceptimin e publikut. Çështja e përzgjedhjes sëkandidaturave është një nga aspektet e rëndësishme me të cilën duhet të përballet vetëkjo strukturë. Kandidatët e rinj duhet të orientohen që në punën e tyre nuk duhet të jenëthjesht mekanikë në procesin e dhënies së drejtësisë, “të ftohtë, por duhet të përçojnë njësens njerëzor, të jenë gjithmonë arbitër të paanshëm në gjykimin e çështjeve dhe jo tëjapin përceptimin në krijimin e një kaste individësh (magjistratësh), të cilët po mbyllennë vetvete të vetkënaqur, duke u shkëputur nga e përditshmja dhe situatat e ndryshme nëtë cilat kalon vendi ynë. Një punë e mirë në këtë drejtim është bërë në procesin ekontrollit dhe të vlerësimit të punës së tyre, si një instrument që i pozicionon në mënyrëtë vazhdueshme në detyrueshmërinë e respektimit të pozicionit dhe detyrës që i ështëbesuar. Kuptohet, ky proces kontrolli nuk duhet të kalojë kufirin e të qënurit thjeshtkontrollues, pra në mos kthimin e tij, në një instrument presioni, në duart e strukturave tëtjera shtetërore, duke i vënë në pozita varësie, që do të dëmtonte rëndë punën dhefunksionin e tyre.

37

KREU II

ORGANIZIMI AKTUAL I PUSHTETIT GJYQËSOR NËRSH DHE POZITA E GJYKATËS SË LARTË

2.1. Ndarja e pushteteve dhe pozita e gjyqësorit.

“Mos respektimi i një ligji është një shembull i keq, për më tepër nëse kryhet ngaana e vetë atij që e ka hartuar…”169

Niccolò Machiavelli

Do ta nisim pikërisht nga kjo thënie e Machiavelli-t në trajtimin për çështjen epozitës së gjyqësorit në kuadër të organizimit të strukturës shtetërore të bazuar nëparimin e ndarjes së pushteteve. Është shumë e rëndësishme që zbatimi i ligjit nga ana evetë shtetit, jo vetëm ndaj shtetasve të vetë, por edhe ndaj vetë atij është rëndësishme,pasi ajo ka të bëjë pikërisht me atë çfarë mund të quajmë shtet të së drejtës,170 një shtet icili në ushtrim të pushtetit të tij respekton të drejtat themelore të individëve, të drejta tëcilat duhet dhe janë të pacënueshme, duke ia nënshtruar edhe vetveten fuqisë të ligjevetë vendosura pikërisht nga vetë ai. Zbatimi i ligjit është detyrë e çdo individi, pjesë e njëshoqërie të caktuar, por edhe e çdo strukture shtetërore, pjesë e strukturës në tërësi të njështeti të së drejtës. Pikërisht, në këtë prizëm të trajtimit të shtetit të së drejtës, njëelement shumë i rëndësishëm është parimi i ndarjes së pushteteve dhe pavarësisë sëpushtetit gjyqësor, 171 pasi kjo strukturë shtetërore, për nga funksioni që kryen, luan njërol të rëndësishëm, atë të kontrolluesit të zbatimit dhe respektimit të ligjit. Në këtëfunksion të tij përfshihet jo vetëm zbatimi i ligjit nga dhe ndaj individëve apo grupeve tëindividëve, por edhe vetë aktiviteti i strukturave të tjera në përbëje të strukturësshtetërore.172

169 Niccolò Machiavelli, “Ligjërata Mbi Dhjetëshen e Parë të Tit Livit”, ISP&DITA 2000, Tiranë 2009(45) fq. 161.170 Si koncept “shteti i së drejtës” është hasur në doktrinën gjermane të së drejtës, ç’ka do të thotë “sundimi së drejtës apo prioritet absolut i ligjit në të gjithë veprimatinë shtetërore e shoqërore”.171 Në punimin e tij “Demokracia dhe shteti i së drejtës”, Prof. Xhezair Zaganjori evidenton faktin egjerësisë që ka koncpeti i shtetit të së drejtës, dhe përfshirjes në të, të një sërë elementësh, parimesh dhepërbërësish kryesor , ku ndër të parët radhit “1) Parimi i ndarjes së pushteteve dhe pavarësisë së pushtetitgjyqësor....” ku ai e klasifikon “parimin e ndarjes së pushteteve dhe parimin e pavarësisë së pushtetitgjyqësor...pjesë integrale tepër e rëndësishme e parimit të shtetit të së drejtës....” – për më tepër shihXhezair Zaganjori, “Demokracia dhe Shteti i së Drejtës”, Shtëpia bot. “Luarasi”, Tiranë 2002, fq. 96-102.172 Gjykatat në punen e përditshme të tyre e gjejnë veten të pëfshira në gjykimin e çështjeve në të cilatështë palë vetë “shteti” apo ndryshe strukturat e tjera shtetërore. Të tilla gjykime çështjesh, shoqërohet menjë presion të madhë mbi vetë gjykata, të cilat duhet të shprehen mbi rregullshmërine e aktivtetit të këtyrestrukturave, nëse ato në aktivitetin në funksionet e tyre kanë respektuar apo jo ligjin.

38

2.1.1. Mbi origjinën e idesë dhe çfarë përfaqëson parimi i ndarjes sëpushtetit brenda shtetit?

Në historinë e njerëzimit njihen të shumta rastet në të cilat një individ i vetëmapo një grup i vogël individësh arrinin të siguronin një pushtet dhe kontroll absolut mbiçdo fushë dhe aktivitet shtetëror dhe që mund të vendosnin mbi fatin e të tjerëve, por paiu nënshtruar ata vetë asaj çfarë me ligj sanksiononin apo pa u përballur me një subjekt,për nga pozita, të barabartë me ta. Ata, në një kuptim, mund të bënin çdo gjë pa pasurmundësi që të përgjigjeshin për veprimet e tyre. Një gjë e tillë shoqërohej me veprimearbitrare dhe që cënonin në thelb të drejtat e individëve apo grupeve të caktuaraindividësh me produkt “pushtet absolut” dhe të pakufizuar, pra diktatura. Mjafton t’ireferohemi historisë së Romës në periudhën e Dominatit ku perandori mbante titullin

Në këtë trajtim, nuk do ndalem tek koncepti i asaj se çfarë përfaqëson termi “shtet”, koncept që e gjejmëtë trajtuar herët që në Greqi apo më vonë në Romë, edhe pse e “…përfshirë në mënyrë të nënkuptuar nëkonceptin e lashtë të qytetit (πόλις, civitas)…” - Për më tepër shih Jacques Maritain, “Njeriu dhe Shteti”,ISP& DITA 2000, Tiranë 2008, fq. 39. Po ti referohemi Arsitotelit, shtetin e shihte si“….një llojkomuniteti, dhe çdo komunitet krijohet duke u bazuar tek një e mirë, sepse njerëzit veprojnë gjithmonë përtë arritur atë, që mendojnë se është e mirë. Por, nëse të gjitha komunitetet synojnë një të mirë, shteti osekomuniteti politik, i cili qëndron mbi gjithë të tjerët dhe që i përfshinë të gjithë, synon të mirën në njëshkallë më të lartë se çdokush tjetër, si dhe të mirën më të madhe.”( Aristoteli “Politika”, Lib. V, VIII, fq.139, Bot. Plejad, Tiranë 2003, fq.9) Konceptin e shtetit e gjejmë të trajtuar edhe në veprën e Jean Boden,kur ai tenton të evidentojë shtetin nëpërmjet konceptit të sovranitetit. Ai e identifikonte shtetin si “…njëdrejtqeverisje me pushtet sovran” dhe me sovrantitetin e identifikonte si një “…pushtet i pakufizuar dhe ipërjetshëm i një shteti…, domethënë fuqia eprore për të komanduar.” Ai në punimin e tij, evidentonfaktin se: “Qeverisja tiranike është qeverisje nën të cilën liria dhe prona e shtetasit dhunohet arbitrarisht,kurse qeverisja e ligjshme është qeverisje ku sundimtari i respekton e i garanton ato” – për më tepër shihJean Bodin, Sovraniteti (tit.origj. Gjashtë librat e Republikës), Bot. ISP&DITA2000, Tiranë 2007, fq. 15-23. Trajtimi që bën Bodin në veprën e tij evidentohet si një moment në “…kalimin nga mënyra e tëmenduarit specifik meseta në atë specfik modern” nga ana e Prof. Luan Omarit në punimin e tij “Ndarja epushteteve dhe pavarësia e institucioneve kushtetuese” – Akademia e Shkencave e Shqipërisë, bot.“ElenaGjika”, Tiranë 2011, fq.6.Mbi konceptin e asaj se çfarë përfaqëson “shteti”, Jacques Maritian në veprën e tij “Njeriu dhe Shteti”,konceptin e“shtetit” e përkufizonte kështu: “Shteti është vetëm ajo pjesë e trupit politik që merretposaçërisht me zbatimin e ligjit, me rritjen e mirëqenies së përgjithshme, me ruajtjen e rendit publik dheme qeverisjen e çështjeve publike...Ai nuk është një njeri apo grup njerëzish; ai është një tërësiinstitucionesh që ndërthuren në makinerinë më të lartë: kjo lloj vepre arti është ndërtuar nga njeriu,përdor mendjen dhe energjitë njerëzore dhe nuk është asgjë pa njeriun, por përbën një mishërim të lartëtë arsyes, një superstrukturë impersonale dhe jetëgjatë, funksionimi i së cilës mund të thuhet se ështëracional në shkallë të dytë, për aq sa puna e arsyes në të, e përcaktuar nga ligji dhe nga një sistemrregullash universale, është më abstrakte, më e përimtuar prej rrethanave të përvojës dhe tëindividualitetit dhe më e pamëshirshme sesa në jetët tona individuale.” Maritian kundërshton idenë eHegel-it që e mendonte se “Shteti është mishërim sipëror i idesë…një lloj mbi njeriu kolektiv…” Maritian,shtetin e trajton thjesht si “…një agjenci që ka tagër të përdor pushtetin dhe shtërngimin dhe që përbëhetnga ekspertë ose specialistë të rendit publik dhe të mirëqenies publike, një instrument në shërbim tënjeriut.” Ai e quan “shtrëmbërim politik” konceptin e vendosjes së njeriut në shërbim të kësaj strukture,në vijim të konceptit të tij, të raportit të njeriut dhe shtetit, ai e përmbledh idenë e tij se: “Njeriu nuk ështëassesi në funksion të shtetit, Shteti është në funksion të njeriut”. - Për më tepër shih Jacques Maritain,vep. e cit., fq. 37. Ndërsa Temistocle Martines, konceptin e shtetit e përkufizon në këtë mënyrë: “... shtetiështë ai...që tregon një nga trupat e shumtë të organizuar shoqëror, ose institucione me karakteristika tëcaktuara dhe me elementë themelues tipikë dhe ekskluzivë, që shërbjenë për të identifikuar sistemin juridikshtetëror si gjithëpërfshirës jo vetëm të të gjithë trupave më të vegjël socialë por edhe të të gjitha rendvetë veçanta, të cilave u mbivendoset...”, dhe funksionet e tij si “Veprimtaria tërësore që synon prodhimin eakteve (funksionet e shtetit) të autoritetit.....pra, si veprimari e organizuar dhe e konceptuar për realizimine një qëllimi.” – Temistocle Martines, “E drejta kushtetuese” – titulli origjinal “Diritto Constituzioale”,UET Press, 2011, fq. 115, 118.

39

“Dominus ac deus” (zotërues dhe perëndi);173 ai “...ishte zotërues ekskluziv dhe ivetëm i tërë shtetit. Perandori ishte ligjëdhënës, shef i pushtetit ekskluziv, gjyqtarsuprem, komandant kryesor i ushtrisë. Në pikëpamjen formalo-juridike pushteti iperandorit ishte i pakufizuar....”174

Pra, siç edhe mund të kuptohet, situata të tilla shoqëroheshin me mundësi tësunduesit apo grupit sundues të vepronin sipas dëshirës dhe pa iu nënshtruar vetë ligjeveqë ata miratonin dhe zbatonin.175 Përqëndrimi i pushtetit në një dorë ose identifikimi i tijvetëm në një trup të caktuar është një version që historia tashmë e ka evidentuar sishumë “ të kushtueshëm” në raport me drejtë-qeverisjen.176

Pikërisht, duke dashur ti shmanget këtyre modeleve dhe këtyre eksperiencave tëhershme të abuzimit me pushtetin, që vijuan apo shfaqeshin në trajta të ndryshme nëvazhdimësi në historinë e zhvillimit njerëzor, që në thelb kishin vetëm pushtet tëpërqëndruar në një dorë të vetme, teoricieni francez Charles Louis de Secondat, Baronde Montesquieu (1689-1755), ndërtoi modelin e tij,177 që e pasqyroi në veprën “Mbifrymën e ligjeve” (De L’esprit des Lois I – botuar për herë të parë më 1748), përorganizimin dhe funksionimin e një shteti mbi bazën e parimit të ndarjes së pushteteve.Monteskie, në një kuptim të gjërë, njihet ndryshe edhe si pasuesi i teorisë së Locke-ut,dhe avokat i asaj që identifikohet ndryshe dhe si veçanërisht “angleze”: nocioni i liris,tolerancës dhe moderimit, të cilat, ai pretendoi se janë shprehur në mënyrë tëadmirueshme (pas vitit 1688) nga vetë rregullimi kushtetues anglez: “pasqyra e lirisë”.Kjo ishte një periudhë e shoqëruar me qeverisje absolute dhe si rezultante kishte rritjen epakënaqësisë në shkallë të gjerë ndaj saj, që vuri në lëvizje teoricienët e asaj kohe tëkërkonin nxjerrjen e modeleve të tjera, fillimisht në planin teorik, modele të cilat do

173 Dr. Ivo Puhan, “E Drejta Romake”, Universiteti i Prishtinës, Enti i Teksteve dhe Mjeteve Mësimore iKrahinës Socialiste Autonome të Kosovës, Prishtinë 1988, fq. 117.174 Dr. Ivo Puhan, “E Drejta Romake”, vep. e cit., fq. 117.175 Përsa i përket pushtetit që zotëronte : “Perandori vepronte si donte: princeps legibus solutus, kursearbitrarizmi i tij ishte ligj: quidquid principi placuit legis habet vigorem.” Edhe pse në këtë organizimperandori kishte organe qëndror si “Nëpunësit më të lartë” apo dhe “Këshillin e shenjtë” (referuarorganizimit të pushtetit qëndror në periudhën e dominatit), përsëri këto organe ishin organe që“detyroheshin të shërbenin si organe transmisioni të vullnetit të perandorit në tërë territorin e shtetiti dhenë të gjitha sektorët e jetës shtetërore” ose “Vendimet...nuk e obligonin perandorin.”, për më tepër shihDr. Ivo Puhan, vep. e cit. fq. 118,119.176 Në këto periudha, që në disa raste mund të quhen me siguri “të errëta” për njerëzimin dhe të drejtën,shmangia e absolutizmit apo përqëndrimit të pushtetit në një dorë të vetme, u shoqërua me trajtime dhe idetë shumta mbi domosdshmërinë e shpërndarjes së tij, pra duhej që pushteti ti besohej përsonave apogrupeve të përsonave të ndryshëm. Por gjithashtu, të tilla funksione ata duhet ta realizojnë duke pasurpozita të njëjta dhe jo pozita varësie nga njëri-tjetri. Ajo që dua të them është se këto organe apo pushtete,ushtrimin e pushteteve të tyre nuk duhet të jenë të përvetësuar në një korpus të vetëm apo në pozitavarësie, por duhet të jenë të ndarë, por njëkohësisht edhe të bashkuar në unitetin e gërshtetuar dhe tëharmonizuar të pushtetit shtetëror.177 Monteskie si një përfaqësues dhe përkrahës i risisë institucionale për një qeverisje përfaqësuese tëreformuar “…shqetësohej se mos, pushteti, i cili duhet të synojë të mirën e përgjithshme, përfundon nënjë absolutizëm që cënon liritë individuale…kërkonte zgjidhje më radikale, që cënonin vetë themelet eregjimi absolutist feudal. Ai konstatonte se format e zakonshme të qeverisjes rrezikoheshin ngadegjenerimi: monarkia kthehet në despotizëm kur frika zëvendëson ndërin si parim të qeverisjes;aristokracia shndërrohet në oligarki plutokratike (sundimi i një pakice pasanikësh) kur lakmia fiton mbimoderimin; dhe demokracia çon në despotizëm, kur në të humbet virtyti….Për të ndaluar këtë degjenerimduhet të bashkohen të tri format e qeverisjes dhe të vendosen “kundërpushtete”….. ”, për më tepër shihProf. Luan Omari, “Sistemi Parlamentar. Lindja dhe evolucioni i parlamentarizmit në Shqipëri)”, Botim.IV, shtëp. bot. “Elena Gjika”, Tiranë, fq.24.Këtë shqetësim ai (Monteskie) e shpreh qartë në pjesë të ndryshme të veprës së tij ku shprehet se:“Kur nëtë njëtin përson ose në të njëtin trup..., pushteti ligjvënës i bashkangjitet pushtetit ekzekutiv, liria nukekziston; ekziston frika se i nëjti monark apo i njëti senat mund të nxjerrë ligje tiranike dhe t’i zbatojë atonë mënyrë tiranike....”– Montesquieu, “Mbi frymën e ligjeve”, (Libri XI, Kap. VI), shtëp.bot.“Luarasi”,Tiranë 2000 , fq. 223.

40

ktheheshin më tej në modele praktike. Pikërisht në këtë periudhë, Monteskie, filloi tëshqetësohej se si të sigurohej një rregjim përfaqësues i përkushtuar ndaj lirisë dhe i aftënë minimizimin e korrupsionit dhe monopoleve të papranueshme të privilegjit.178 Nëfakt, Monteskie, në ndryshim nga Loku, i cili nuk bëri ndonjë trajtim të veçantë apo tërëndësishëm mbi organizimin dhe se çfarë duhet të përfaqësonte pushteti publik, e trajtoinë mënyrë të hollësishme këtë çështje, ku ai analizoi një mori kushtesh të lirisë, por ajo ecila është më e rëndësishme është se si kushtetutat mund të përcaktojnë kufizime tëpacënueshmërisë ndaj veprimit shtetëror.179

Në trajtimin e idesë së tij të ndarjes së pushteteve dhe synimit për ruajtjen ngapërqëndrimi apo përvetësimi i pushteteve nga njëri-tjetri, ai në veprën e tij, i referohejshpesh organizimit të qytet-shteteve greke, ku përmendte se: “Soloni diti të ndalontemirë shpërdorimin...me pushtetin...në gjykimin e krimeve: Ai vendosi që pas gjykimit tëpopullit, aeropagu të kishte të drejtën të rishikonte çështjen; në rast se ai ishte imendimit se i akuzuari ishte shfajësuar pa të drejtë, ai e riakuzonte atë përsëri përparapopullit; në rast se ai mendonte se i akuzuarai ishte dënuar pa të drejtë, ai e ndalonteekzekutimin e tij dhe e kalonte përsëri çështjen në shqyrtim: ky ishte një ligj imrekullueshëm....”180

Në fakt jo pa qëllim Monteskie, në trajtesën e tij, i referohej periudhës sëhershme Greke pasi ideja e ndarjes së pushtetit, edhe pse ndoshta pa iu referuar vetëthelbit të konceptit të parimit të ndarjes së pushteve (të paktën konceptit ashtu siç etrajtoi ai në mënyrë më të hollësishme dhe specifike apo të asaj që ne njohim sot)gjendet në veprën e Aristotelit, “Politika”, ku ai evidenton se: “Qeverisjet kanë trepjesë: ligjvënësin (deliberativ), administrimin, dhe gjykatat...”181

Monteskie në veprën e tij “Mbi frymën e Ligjeve” evidenton se “Në çdo shtet katre lloj pushtetesh: pushtet ligjvënës, pushtet ekzekutiv të sendeve që varen prej sëdrejtës publike, dhe pushtet ekzekutiv për sendet që varen pres së drejtës civile”182 Ai,evidenton qartë rrezikun që ekzistonte nëse pushteti përqëndrohej në një dorë të vetme,duke u shprehur se...gjithçka do të shkonte në dreq, në qoftë se një njeri i vetëm ose injëti trup dinjitarësh, fisnikësh, apo njerëzish të dalë nga populli, do të ushtronin tëvetëm të trija këto pushtete: bërjen e ligjeve (legjislativi), ekzekutimin e vendimevepublike (ekzekutivi) dhe të gjykimit të krimeve ose të konflikteve midis individëve tëveçantë (gjyqësori).”

Ideja e pushtetit “të copëzuar”, në organizimin e shtetit, që trajtohet ngaMonteskie, ka qënë e paraprirë nga idetë që filluan dhe u zhvilluan në Anglinë eshekullit të XIII-të, me Kartën e Madhe të Lirive (Magna Carta Libertatum - hartuar në

178 David Held, “Modelet e Demokracisë” edic.III, 2006, përkth. nga F.Canolli, shtëp.bot. CUNEUS,Prishtinë, 2011, fq. 83.179 Richard Bellamy, “The political form of the constitution: the separation of powers, rights andrepresentative democracy. Political studies, 44(3), special issue, 1996” – për më tepër shih David Held,“Modelet e Demokracisë”, vep. e cit., fq.83.180 Montesquieu, “Mbi frymën e ligjeve”, (Libri VI, Kap. V), shtëp.bot.“Luarasi”, Tiranë 2000, fq. 116-117.181 Aristoteli, “The Politics of Aristotle”, (“Politika e Aristotelit”), shoqëruar me prezantim, analizë dheshënime nga Peter L. Phillips Simpson, Chapel Hilland London, 1997, The University of North CarolinaPress, fq. 197, 198. – burim nga libraria online “Questia”, web. www.questia.com.Një evidentim, të faktit të hershëm të trajtimit të idesë së ndarjes së pushteteve, edhepse në një trajtë ndoshta jo të qartë, bën edhe Prof. Xhezair Zaganjori, në punimin e tij“Demokracia dhe shteti i së drejtës”, kur i referohet veprës së Aristotelit, dukeevidentuar se “Në të gjithë qeverisjen ka tre pushtete themelore…I pari është ai qëtrajton çështjet e shtetit (legjislativi), i dyti është pushteti me të cilin ka nevojë të veprojështeti (ekzekutivi), i treti përfshin pushtetin gjyqësor”.182 Montesquieu, “Mbi frymën e ligjeve”, (Libri XI, Kap. VI), vep. e cit., fq. 223.

41

vitin 1215.)183 Kjo ide, ashtu siç edhe iu referuam më lart u trajtua nga Xhon Loku (JohnLocke), në veprën e tij “Mbi qeverinë” (1690), ku shprehet“…për ekzistencën e tripushteteve në shtet: pushtetit legjislativ, pushtetit ekzekutiv, dhe atijfederativ…”184,185,186 Në ndryshim nga qëndrimet e Monteskies, ai e trajton ndarjen epushtetit në tre pjesë, por ai nuk e përmend apo nuk e identifikon pushtetin e tretë(përveç legjislativit dhe ekzekutivit) me atë federativ, siç bënte Loku, por në kuadër tëkësaj ndarjeje, ai e identifikon pushtetin e tretë me atë gjyqësorë si një pushtet shumë tërëndësishëm brenda shtetit, kur ai shprehet se “...ky pushtet duhet të jetë i pavarur sepsenë duart e tij janë jeta dhe nderi i njerëzve.”187

Mbi bazën e këtij trajtimi Monteskie përkrahu qeverisjen kushtetuese simekanizëm kryesor për garantimin e të drejtave të individit, duke e kristalizuar kryesishtnë planin teorik, idenë dhe domosdoshmërinë e aplikimit edhe në planin praktik tëndarjes së pushtetit. Në trajtimet e tij, edhe pse një besimtar në të drejtën natyrore tëpandryshueshme, shfaqet po aq (nëse jo më shumë) interesim në zhvillimin e një sistemitë ligjit pozitiv, një strukturë ligjore të dizenjuar në mënyrë eksplicite për rregullimin ejetës private dhe publike.

Duke pasur në konsideratë një ide dhe parim të tillë, hartuesit e KushtetuësAmerikane aplikuan atë çfarë përfaqëson ndarja e pushteteve në praktikë dukeorganizuar shtetin e ri sipas këtij parimi. Edhe pse fillimisht ajo gjeti shprehje nëDeklaratën e Pavarësisë (4 Korrik 1776), në fakt trajtën e saj të shprehur ajo e gjeti ( kjovetëm pas një përpjekje për të mbrojtur pavarësinë e shpallur nga Anglia të 13 kolonive)

183 Kjo trajtë organizimi të shtetit, edhe pse pak konfuze apo jo e identifikuar qartë, qëndronte në thelbe tëkësaj karte dhe lëvizjeve në atë periudhë në Angli. Në fakt, në këtë periudhë, nuk bëhej fjalë për ndarje tëpushteteve, pasi kushtet nuk e diktonin një mundësi të tillë, por synohej kufizimi i pushtetit absolut tëmonarkut, nëpërmjet kësaj lëvizjeje që solli si produkt të saj Kartën e Madhe të Lirive, me qëllim ndarjene funksioneve shtetërore, duke kufizuar pushtetin e monarkut, dhe duke i vënë përballë një pushtet tëbarabartë me të, që ta kundërshtonte.184 Prof. Xhezair Zaganjori, “Demokracia dhe shteti i së drejtës”, vep. e cit, fq. 98. Në komentet e tij Prof.Xhezair Zaganjorit, mbi veprën e Xhon Loku, shprehet se: “…në tërësi, trajtimi që i bën ai ndarjes sëpushteteve është sporadik dhe jo shumë i qartë nga pikëpamja teorike.” – po aty fq.98.185 Xhon Loku nuk evidentonte pushtetin gjyqësor si një prej tre pushteteve, ai evidentonte si pushtet tëtretë pushtetin federativ. Kjo pasi sipas idesë së tij, ai identifikonte vetëm dy pushtete të rëndësishme dhejetësore brenda një shteti: “…pushteti legjislativ, që përcakton rregullat në bazë të të cilave duhet tëveprojë shteti për ruajtjen e shoqërisë…pushteti ekzekutiv, që siguron zbatimin e këtyre rregullave, tëligjeve.) Pushteti i tretë që evidenton Loku, ka të bëjë më shumë “…me marrëdhëniet me jashtë, sitraktatet, lufta, paqja etj.” – shih Prof. Luan Omari, “Ndarja e Pushteteve dhe Pavarësia e InstitucioneveKushtetuese”, vep. e cit., fq.11. Gjithashtu shih edhe Prof. Luan Omari, “Sistemi Parlamentar. Lindja dheevolucioni i parlamentarizmit në Shqipëri”, vep. e cit., fq.23-26.186 Në fakt para trajtimit nga Loku, ideja e ndarjes së degëve të qeverisjes haset “...në Dhomën eKomuneve që në vitin 1645. John Lilburne, një udhëheqës gjatë luftrave civile të Anglisë, u thirr paraDhomës së Komuneve, e cila pretendonte se po vepronte si gjykatë. Ai protestoi se Komisioni iEkzaminimit, i cili ishte ngarkuar të gjykonte çështjen e tij, nuk mund ta gjykonte atë po të mos ishtegjykatë, dhe se po të ishte gjykatë ajo duhet të zbatonte të njëjtat rregulla si gjithë gjykatat e tjera. Në këtëmënyrë Lliburne bëri të njohur atë “rregull që kishte filluar të zbatohej pas vitit 1645, se legjislatorët nukduhet të jenë edhe gjykatës, sepse pastaj ata, në të njëjtën kohë do të kryenin dy funksione, edhe nxjerrjene ligjeve edhe zbatimin e tyre” (F.Worthmuth, The origins of modern constitutionalism 63 - 1949). Kjoide dhe propozim njëkohësisht u thellua më tej kur Lilburne hodhi idenë se “Legjislatorët nuk duhet tëjenë jo vetëm gjykatës, por ...as edhe administratorë. Sepse në qoftë se Parlamenti, që i ka bërë ligjet,lejohet gjithashtu “ti zbatojë ato, ai mund të bënte një padrejtësi të dukshme e mund ti keqpërdorë ato”.Në këtë rast, kujt mund ti drejtohet për drejtësi përsoni i dëmtuar? Sigurisht jo Parlamentit, vetë burim igabimeve...” – për më tepër shih Rex E. Lee, “Vështrime të një Juristi për Kushtetutën”, Shtëpia Botuese“Nënë Tereza”, Tiranë 2000, fq. 44,45.187 Shih Prof. Luan Omari, “Ndarja e Pushteteve dhe Pavarësia e Institucioneve Kushtetuese”, vep. e cit.,fq. 25.

42

në aktin themeltar kushtetues të miratuar të vitit 1787.188 Këtij sistemi të ndarjes sëpushteteve, të dizenjuar nga Monteskie dhe të aplikuar në Shtetet e Bashkuara tëAmerikës, themeluesit e Kushtetutës i vunë shumë rëndësi jo vetëm ndarjes, por edheekulibrimit të tyre,189 që do të thotë që secili prej tyre nuk mund të ushtrojë atë çfarë iështë njohur si pushtet tjetrit, por njëkohësisht të gjithë zotërojnë edhe instrumenta tëcilët garantojnë balancim apo ekulibrim mes tyre, që asnjëri të mos tejkalojë pushtetinqë i është dhënë, duke përvetësuar pushtetin e tjetrit apo më keq të ketë një shkëputjetotale nga dy të tjetrët. Me pak fjalë, u synua ndërtimi i atyre mekanizmave“kundërpeshë” apo “kundërpushtet”, kontrollues të njëri-tjetrit, me qëllim krijimin e njëekulibri mes tyre. Kjo njihet ndryshe edhe si parimi “check and balance” (kontroll dheekuilibër).190 Ashtu siç shprehet edhe Rex E. Lee “Ndarja e pushteteve nuk jep rezultat,

188 Në shkurt të vitit 1787, Kongresi Kontinental, trupa legjislative e republikës, thirri delegatët nga shtetetpërbërëse. Ky kuvend u mblodh në Filadelfia (Philadelphia) në 25 Maj 1787 (aty ku ishte shpallur edheDeklarata e Pavarësisë 11 vite më parë). Dokumenti që doli dhe që sot njihet si Kushtetuta e SHBA-së upërfundua në 17 Shtator të vitit 1787 dhe zyrtarisht u njoh në 4 Mars të vitit 1789. Kjo kushtetutëpërcaktonte se “Tre degët kryesore të qeverisjes janë të ndarë dhe të dalluara nga njëra tjetra. Pushtetet qëi jepen secilës janë më kudjes të balancuar nga dy të tjerat. Çdo degë shërben si instrument kontrolluesmbi e pushtetin e tjetrit....”, Për më tepër shih Richard C. Schroeder, “An Outline of AmericanGovernment” (titull. Origj.), “Një Panoram e Përgjithshme e Qeverisjes Amerikane” , ripunuar ngaNathan Glick (i cili shkroi edhe Pjesën e II), Agjensia e Informimit të Shteteve të Bashkuara 1989.189 Eksperienca e fituar gjatë sundimit të Anglisë, evidentonte jo vetëm rrezikun e përqëndrimit tëpushtetit, ku, siç shprehet Rex . E. Lee “...ndarja e pushteteve përfshinë më shumë se një ndatje punëshmidis degëve të qeverisjes. Qëllimi i parë i saj, është që të parandalojë përqëndrimin e pushtetit në njëpërson ose grup të vetë,...”, - Rex E. Lee, “Vështrime të një Juristi për Kushtetutën”, vep. e cit., fq. 44.Por, ata (themeluesit) i frikësoheshin edhe idesë që njëri nga këto pushtete, pa pasur kontroll, mund tëarrinte ti siguronte vetes një pushteti më të madhe se ai që i atribuohej, kjo në “kurriz” të pushteteve tëtjera. Kështu që ata, ndërfutën të tillë mekanizma kontrolli, me synimin e krijimit të një ekuilibri meskëtyre pushteteve, ku asnjëri të mos kishte mundësi të siguronte në vazhdimësi pushtet më të madh.190 Versioni i balancimit të pushteteve të ndara ishte shumë i ndikuar në origjinën e tij, kjo dukshëm ngateori të ndryshme Angleze, të kushtetutës së përzier, e cila i dha pushtet të lartë legjislativ njëkohësishtmonarkut, Dhomës së Komuneve dhe Dhomës së Lordëve. Në këtë teori, kontrolli dhe balancimi zurivend brenda një legjislature tripalëshe. Përceptimi i vetos mbretërore jo si një pjesëmarrje në aktivitetinlegjislativ por si një veprim kontrolli m bi të, që iu bashkua e drejta e ligjislativit të thërres funksionarët eekzekutivit të jepnin llogari dhe të rrisnin taksat dhe të përshtatnin buxhetin në mbështetje të tyre, i lavendin një versioni balancimi të ndarjes së pushteteve në të cilin legislativi, ekzekutivi, dhe më pas degagjyqësore e qeverisjes shihen të paisura me pushtet të kontrollojnë ushtrimin e funksioneve kryesore tëtetri. Ky ishte versioni, që shumica e njerëzve në atë shekull dukej se kishin në mendje kur i referoheshinndarjes së pushteteve, dhe që shpesh e kritikonin për një reduktim të efektivitetit dhe përgjegjësinë eqeverisjes. Argumenti i balancimit nuk u bë shumë i njohur deri në shekullin e tetëmbëdhjetë dhe ishte ipapranueshëm për eksponentët anglez republikan të shekullit të shtatëmbëdhjetë për një version tjetër tëndarjes së pushteteve, që refuzonte idenë e një funksioni ekzekutiv i fuqizuar me të drejtën e vetos përligjet që miratoheshin nga përfaqësuesit e popullit. Vetëm pas shpikjes Amerikane ideja e zgjedhjes tëshefit të ekzekutivit në të njëjtën mënyrë si legjislativi, ishte një mendim republikan në gjendje të pranojëidenë e kontrollit të legjislativit. Në një gjykim mbi vlefshmërinë e ndarjes së pushteteve, është shumë erëndësishme të kuptohet të kuptohet që dikush mund të kritikojë ose refuzojë versionin e balancimitndërsa pranon versionet e tjetra si të vlefshëm…. Siç vë në dukje dhe Madison, “akumulimi i të gjithapushteteve, legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor në të njëtat duart…me të drejtë mund të përkufizohetdefinicioni i tiranisë…” - për më tepër shih Robert A. Goldwin and Art Kaufman “Separation of Powers --- Does it still work?”- Ndarja e Pushteteve --- A vazhdon të funksionojë?, AEI studies, Washington DC,USA 1986, fq. 68,69. – burim nga www.questia.com.Ky koncept apo ide e ndërtimit dhe organizimit shtetëror u përkrah dhe u bë pjesë e organizimit edhe nëshumë vende të tjera të kontinentit evropian dhe u përfshi në dokumente të rëndësishme themelore tëkëtyre vendeve, ku mund të përmenden Deklaratën Franceze të të Drejtave të Njeriut dhe Qytetarit, të vitit1789. Implementimi i këtij parimi, që edhe pse në rrugë, të cilat iu përshtatën apo u diktuan nga rrjedha ehistorisë së këtyre vendeve, nv vijim, u bë busull orientuese e funksionimit të shteteve, të cilat synojnëvendosjen e shtetit të së drejtës.

43

në qoftë se pas ndarjes së këtyre pushteteve midis ekzekutivit, legjislativit dhe gjykatave,njëra vepron e pakontrolluar…”191

Pra, siç shihet, është e domosdoshme që jo vetëm të ketë një ndarje mespushteteve, por edhe kjo ndarje duhet të jetë e ekuilibruar, që asnjëri nga pushtetet tëmos ketë mundësi që të krijojë pozita varësie për tjetrin. Të tillë mekanizma kontrolliligjor duhet të ruhen me fanatizëm, pasi në kohë, zhvillimi ka treguar tentativën evazhdueshme në “të përvetësuarit” të tagreve të një pushteti tjetër. Një gjë e tillë nëtrajta të ndryshme vihet re edhe sot, prandaj këtu mund të kujtojmë thënien e Aristotelitnë veprën e tij “Politika” ku evidenton se “Në qeveri të rregulluara mirë nuk ka asgjë qëtë ruhet më me xhelozi se shpirti i bindjes ndaj ligjit, pasi shkelja e ligjit bëhet epadukshme, por në fund e shkatërron shtetin…”.192

Kjo bindje ndaj ligjit duhet të jetë pjesë e bindjes tërësore të të gjithë strukturësshtetpërbërëse, ku asnjëra nga këto (struktura) të mos “mbivendoset” mbi tjetrën. Pra,synohet në krijimin e një raporti të tillë mes tyre në atë mënyrë që vetë shteti si i tërë t’ibindet ligjeve që vetë ai ka nxjerrë. Kjo mënyrë qeverisjeje do jepte qëndrueshmëristrukturës shtetërore duke shmangur përqëndrimin e pushtetit në dorë të një individi aponë dorë të një grupi të vogël, që sundon mbi të tjerët.193

Po kështu edhe Monteskie, në veprën e tij “Mbi frymën e ligjeve”, shprehet mbiqeverisjen, duke përcaktuar se: “Ekzistojnë tre lloj qeverisjesh: Republikane, Monarkikedhe Despotike” duke “marr si pikënisje tre hamëndje ose më saktë tre fakte: së pariqeverisja republikane është ajo në të cilën populli në tërësi ose vetëm një pjesë e tijvishet me sovranitet të plotë; qeverisja monarkike është sistemi ku qeveris një individ ivetëm nëpërmjet ligjesh të përcaktuara dhe të vendosura mirë; në qeverisjen despotike,një njeri i vetëm, pa ligj dhe pa rregulla, tërheq pas vetes gjithçka sipas vullnetit tëtrilleve të tij…. 194 [dhe se]...është e nevojshme ekzistenca e njëkohshme e njëinsititucioni, që do të shërbejë për depozitimin e ligjeve. Ky institucion nuk mund tëekzistojë veçse në gjirin e organeve politike, që shpallin ligjet pas formulimit dheadoptimit të tyre. Një prej detyrave të tij është t’i tërheqë vëmendjen atyre organeve qëjapin shenja të harrimit të zbatimit të ligjit….detyra e të cilit është të nxjerrë pa rreshturligjet prej pluhurit që mund t’i mbulojë…195[ku]…Prirja është pra, që kur një individbëhet me pushtet absolut (Cezari, Kromvelli etj.) përkundrejt të tjerëve, gjëja e parë qëai mendon të bëje është thjeshtimi i ligjeve. Në këtë lloj shteti nis të tregohet më shumëinters ndaj çështjes së ruajtjes së pushtetit sesa për lirinë e shtetasve, për të cilën nuktregohet kurrfarë kujdesi”196

Pavarësisht këtyre qëndrimeve, çështja e nivelit të ndarjes së pushteteve shihet elidhur edhe me formën e regjimit.197 Nga mënyra e organizimit dhe funksionimit tëorganeve brenda shtetit dallohen dy sisteme kryesore të ndarjes së pushteteve: 1) sistemipresidencial dhe 2) sistemi parlamentar.198 Gjithashtu, njihet edhe rasti tipik që e gjejmënë Francë, një sistem miks apo hibrid, gjysëmpresidencial.

191 Rex E. Lee, “Vështrime të një Juristi për Kushtetutën”, vep. e cit, fq. 25.192 Aristoteli “Politika”, Lib. V, vep. e cit., fq. 139.193 Ashtu siç shprehet edhe Prof. Luan Omari në punimin e tij “Shteti i së drejtës”, mbi ndarjen epushteteve “…modeli i sugjeruar nga Monteskie, në vazhdën e mendimit të Lokut, është pikërisht ndarja epushteteve në tri elemente për të shmangur përqendrim absolute të pushtetit, atë që sot cilësohet sitotalitarizëm.” - Për më shumë shih Prof. Luan Omari, “Shteti i së drejtës”, Botimi III, Shtëpia botuese“Elena Gjika”, Tiranë 2008 fq.65.194 Montesquieu, “Mbi Frymën e Ligjeve”, Libra për një shoqëri të hapur (Fondacioni “Soros”, Shtëpia eLibrit ), Shtëpia Botuese “Luarasi”, Tiranë 2000, fq. 17.195 Po aty, fq. 30.196 Po aty, fq.113.197 Prof. Xhezair Zaganjori, “Demokracia dhe shteti i së drejtës”, vep. e cit., fq. 102.198 Prof. Luan Omari, “Parime dhe Institucione të së drejtës Publike”, shtëp. Bot. “Elena Gjika”, Tiranë1998 fq.63.

44

Kështu, në sistemin parlamentar, formë organizimi të pushtetit që ka sot edheShqipëria, prezanton epërsinë formale të parlamentit d.m.th. të pushtetit legjislativ, mbipushtetet e tjera.199 Këtu përparësi ka Kuvendi (parlamenti)…ku në parim parlamentiështë pushteti themelor më i lartë.200 Raporti mes pushteteve është me barriera më tëzbutura dhe jo aq i prerë sa mund të evidentohet në vendet me sistem presidencial. Pra,nuk ka një ndarje strikte. 201 Në vendet me sistem parlamentar ndërmjet pushteteveshpesh herë vihen re ndërhyrje apo kapërcim i këtyre barrierave, duke lejuar ndërhyrjennë punët apo funksionet e njëri tjetrit. Në këto sisteme ekzekutivi, që përfaqësohet ngaqeveria, mund të ndërhyjë në punët e parlamentit…në dy mënyra: me mundësinë që t’ipropozojë kryetarit të shtetit shpërndarjen e parlamentit përpara mbarimit të mandatitdhe me inisiativën legislative.202 Ndërsa pozita e gjyqësorit, edhe pse prezantohet si epandikueshme ku një rol të rëndësishëm luan Presidenti, përsëri ka ndërhyrje jo të paktambi këtë pushtet; edhe pse janë të renditura një sërë garancishë të pavarësisë së tij,përsëri, raste të ndërhyrjes dhe krijimit të situatave të presionit, që kanë ndikuar jo paknë punën dhe qëndrimet e tij, nuk kanë qënë të pakta.

Në sistemin presidencial, modeli i njohur apo i prezantuar më mirë, i huazuaredhe nga vende të ndryshme në sistemet e tyre të qeverisjes edhe pse me devijime sishkak i faktorëve të ndryshëm historik, kulturor etj.,203 është modeli i instaluar në Shtetete Bashkuara të Amerikës (SHBA) që me krijimin e tyre. Ashtu siç edhe e cituam mësipër, kalimet historike për të arritur në një model që funksionon akoma edhe sot, nukkanë qënë të lehta. Megjithatë opinioni i përgjithshëm është se në sistemet presidencialendarja e pushteteve është më e qartë dhe ruhet “me fanatizëm”, ndërsa në sistemetparlamentare kjo ndarje është më e zbutur dhe më shumë mund të bëhet fjalë përbashkëpunimin se sa për ndarje ndërmjet tyre.204 Po le të mos shkëputemi nga sistemi indërtuar në SHBA sipas këtij modeli: njëra degë e shtetit federal miraton ligjet, dega edytë i zbaton, ndërsa e treta merret me interpretimi e tyre;205 kjo ishte ideja e …ndarjessë pushteteve midis degëve të ndryshme të qeverisjes, duke shmangur tiraninë ngapërqëndrimi i pushtetit dhe duke ia “nënshtruar” parimit “check and balance” 206

(kontroll dhe ekuilibër). Pushteti që i jepet secilës degë balancohet në mënyrë korrektenga pushteti që i është dhënë dy të tjerave.207 Por tek Letrat e Federalistit (The FederalistPapers),208 shihej edhe një karakteristikë tjetër në ndarjen e pushteteve, rritja në mënyrë

199 Prof. Luan Omari, “Parime dhe Institucione të së drejtës Publike”, vep. e cit., fq.65.200 Po aty.201 Prof. Xhezair Zaganjori, “Demokracia dhe shteti i së drejtës”, vep. e cit., fq. 107.202 Prof. Luan Omari, “Parime dhe Institucione të së drejtës Publike”, vep. e cit., fq.65.Duhet kuptuar që në shumë vende, qeveria formohet nga mazhoranca (forca të vetme politike apokoalicione), ç’ka do te thotë se ajo duke pasur një origjinë të tillë, ka ndikim shumë të madh në parlamentdhe qëndrimet e ndryshme që mund të mbahen në drejtimin e vendit. Gjithashtu, duke qënë se një pjesë eministrave (në disa vende kjo është e ndaluar) janë edhe anëtar të parlamentit, tregon se mbi parlamentitdhe qëndrimet që mund të mbajë ai, mund të ketë ndikim shumë të madh nga ekzekutivi.203 Këtu i referohem eksperiencave të vendeve të Amerikës Latine, të cilat filluan të kopjonin apo tentuantë kopjonin modelin amerikan të organizimit dhe ndarjes së pushteteve, por që në shumicën e rastevepërfundoi në degradim fatale të këtij parimi (të ndarjes së pushtetit), duke u zëvëndësuar me sistemediktatoriale, të cilat vetëm qeverisje demokratike nuk ishin.204 Prof. Xhezair Zaganjori, “Demokracia dhe shteti i së drejtës”, vep. e cit., fq. 102.205 Rex E. Lee, Vështrime të një Juristi për Kushtetutën, vep. e cit., fq. 51.206 Richard C. Schroeder, “An Outline of American Government”, vep. e cit, fq. 42.Në “The Federalist Papers”, specifikohet ideja e këtij parimi “checks and balances” (kontroll dheekuilibër).207 Po aty, fq. 21.208 “The Federalist Papers”, një dokument shumë i rëndësishëm, jo vetëm për kohën kur u shkruajt poredhe më vonë, përbëhet nga një dorë doshkrimesh, të cilat shkruajtën në një periudhë të vështirë tëhistorisë së SHBA-së (midis tetor 1787 dhe Maj 1788), dhe që patën ndikim shumë të madh edhe pse jonë mënyrë krejt të qartë, mbi opinionin dhe mendimin për miratimin e Kushtetutës Amerikane.

45

të vazhdueshme e efikasitetit (efficiency) dhe efektshmërisë (effectiveness) sëqeverisjes. 209 Kongresi miraton ligjet; funksioni i tij mbaron këtu. 210 Më pas ështëPresidenti dhe gjyqësori që merren me zbatimin dhe implementimin konkret të këtijlegjislacioni. Një ndarje e tillë, por njëkohësisht dhe një sistem i tillë, nuk është irastësishëm, pasi siç shprehet edhe Medison, në The Federalis Papers (10) “..EtëritThemelues…nuk ishin naiv… ata duhet të ndërtonin një anije solide e të sigurtë përshtetet sepse “në timonin e anijes nuk do të ishin gjithmonë njerëz të sigurtë”. Kyqëndrim tingëllon mjaftueshëm real edhe sot, pasi evoluimi shoqëror shoqërohet edheme ndryshime të cilat duam apo s’duam ne ndikojnë mbi individët, të cilëve u besohetpushteti edhe përkohësisht. Prandaj, edhe në këtë sistem, ashtu si dhe në sistemin tjetër(parlamentar), pavarësisht përqëndrimit të lartë të pushtetit në tre degët e tij, nuk mundtë kemi një ndarje prerazi, pasi ndërmjet…tre degëve për të miratuar, interpretuar dhepër t’i zbatuar ligjet nuk janë të ndara me pengesa të pakalueshme…211 Vetë historiaAmerikane e ka treguar se një ndarje e tillë përfekte nuk mund të ekzistojë, dhe se trepushtetet në ndërveprim me njëri tjetrin mund edhe të tejkalojnë apo të ndërhyjnë nëpushtetet reciproke që i janë besuar. Mjafton t’i referohemi pozitës së Presidentit tek icili besohet pushteti ekzekutiv…duke qënë…njëkohësisht kryetari i qeverisë dhekryetari i shtetit,212 Ai (Presidenti) dhe qeveria që kryeson, kanë si detyra kryesore:mbrojtjen e Kushtetutës dhe zbatimin e ligjeve të miratuara nga Kongresi; të propozojëligje për miratim Kongresit, thirrjen e sesioneve të veçanta të Kongresit, dërgimin emesazheve Kongresit; vendosjen e vetos mbi ligjet; të emërojë gjykatësit federal; tëemërojë kryetarët e departamenteve federale dhe agjencive dhe të zyrave kryesorefederale; …të drejtën e faljes etj. Siç evidentohet, një ndër funksionet e Presidentit ështëedhe propozimi i ligjeve edhe pse Kushtetuta amerikane përcakton në mënyrë të qartë sepushteti legjislativ (nismat dhe miratimi i ligjeve) i përket vetëm Kongresit. Por, dukembajtur në konsideratë që Presidenti është formuluesi kryesor i politikës publike, qëluan një rol të rëndësishëm legjislativ. 213 Gjithashtu, ai ka pushtet bllokues mbiKongresin, pasi nëse Presidenti vendos veton mbi një ligj të miratuar nga Kongresi,atëherë kalimi i këtij ligji nga ky i fundit mund të bëhet vetëm me miratimin e dy tëtretave të anëtarëve të tij, gjë e cila nuk arrihet lehtë gjithmonë. Ky ndikim i Presidentitshtrihet edhe mbi pushtetin gjyqësor, në rastet e emërimit të gjyqtarëve federal,përfshirë këtu edhe ata të Gjykatës së Lartë (pas miratimit edhe nga Senati me njëshumicë te thjeshtë).

Aleksandër Hamilton, i cili ishte vetëm 32 vejçare në atë periudhë ftoi dhe Xheims Madison, i cili ishtevetëm 36 vjeçare, në këtë projekt të rëndësishëm, duke u kthyer në dy nga mbrojtësit e flaktë tëKushtetutës Amerikane dhe trumpetuesit jo vetëm të saj, por edhe të sistemit federalist. Ata arritën tëbënin një punë të madhe bindëse nëpërmjet shkrimeve dhe komenteve të tyre mbi avantazhet të miratimittë Kushtetutës dhe të vetë këtij sistemi. Sëbashku me John Jay (Xhon Xhei), që më pas u bë shefi i parë iGjykatës së Lartë (Suprem Court), nën pseudonimin “Publius”, arritën të botonin një sërë punimesh tërëndësishme mbi rëndësinë dhe avantazhet që do sillte miratimi i kësaj Kushtetute, në gazetat e nju Jorkut(New York). Jo më kot Tomas Xheferson (Thomas Jefferson) e quajti “The Federalist Paper”,“komentarin më të mirë mbi parimet e qeverisjes…që ishte shkruar ndonjëherë.” Edhe filozofi i Anglezë, ishekullit të 19-te Xhon Stuart Mill (John Stuart Mill), shprehet se “The Federalist” ishte “traktati mëinstruktiv që kemi pasur mbi qeverisjen federale”. Po kështu edhe Aleksis Tokvill (Alexis deTocqueville), shprehet “një libër i shkëlqyer, që duhet të familjarizohen të gjithë qeveritarët e të gjithavendeve.” Në shumë raste ajo krahasohet me “Republikën” e Platonit, “Politika” e Aristotelit dhe“Levietanti” i Hobs-it. – për më tepër shih Richard C. Schroeder, “An Outline of American Government”,vep. e cit., fq. 36-40.209 Po aty, fq. 42.210 Rex E. Lee, “Vështrime të një Juristi për Kushtetutën”, vep. e cit., fq. 47.211 Po aty.212 Prof. Xhezair Zaganjori, “Demokracia dhe shteti i së drejtës”, vep. e cit., fq. 103.213 Richard C. Schroeder, “An Outline of American Government”, vep. e cit., fq. 56.

46

Kongresi, gjithashtu nga ana e tij, ka përveç ushtrimit të pushtetit të tij, edhe instrumentandërhyrjeje mbi dy të tjerët. Kështu Kongresi (të dy dhomat – Senati dhe Dhoma ePërfaqësuesve) ka pushtetin e iniciativës ligjore (propozimit dhe miratimit të ligjeve).Gjithashtu, ai kontrollon dhe miraton të gjithë iniciativën ligjore, që vjen nga Presidenti.Kjo është një mundësi e Kongresit për të ushtruar “presion” mbi Presidentin dhepushtetin që i takon, dhe ashtu siç shprehej presidenti Xhon F. Kenedi (John F. Kenedy)“Është shumë e lehtë të rrëzohet një projekt-ligj në Kongres…Por është më e vështirë tëmiratohet një i tillë…”.214 Ai gjithashtu këtë pushtet e ushtron edhe nëpërmjet kontrollittë emërimeve që bëhen nga Presidenti të zyrtarëve të lartë dhe ambasdorëve (ngaSenati), miratimin e marrëveshjeve ndërkombëtare me dy të tretat etj. Gjithashtu, njëndër procedurat, me të cilat dhoma mund të ndikojë mbi pozitën e Presidentit, përpërgjegjësi të tijën, është në rastet e procedurës së impeachment. Vetëm Senati ka tëdrejtën dhe pushtetin të provojë rastet e impeachment dhe zyrtarisht ta shpall atë tëpafajshëm ose jo. Në raste fajësie, atij i hiqet e drejta e ushtrimit të funksioneve publikefederale që i janë besuar.Pushteti gjyqësor,215 “…mbrojtësi i lirisë…dhe pronës…sipas Kushtetutës”216 si pushteti tretë, ushtron detyrën e zbatuesit të ligjeve të miratuara nga Kongresi; Gjykata e Lartëka edhe pushtetin e interpretimit të këtyre ligjeve, nëse janë apo jo në përputhje meKushtetutën.217 Këtu është rasti të theksohet, se në rast të një ligji që nga gjyqësorikonstatohet si antikueshtues, gjykatat kanë “tagrin” e moszbatimit të tij. Kjo është njëkompetencë që mund të klasifikohet si “përfshirje” në punët apo pushtetin legjislativ dheshpesh herë në trajtimet e shumta teorike një prerogativë e tillë evidentohet me atë që“…mbajtja e sovraniteti i përket pushtetit gjyqësor dhe jo atij legjislativ…”.218 Përfshirjae Gjykatës së Lartë në jetën politike të vendit, në punët jo vetëm të legjislativit, siç ështërasti i mos zbatimit të ligjit (të miratuar nga Kongresi) si antikushtetues apo interpretimiqë bëhet nga Gjykata e Lartë në raste specifike, duke i dhënë në shumë raste një drejtimtjetër edhe rrjedhës së efekteve që synon të sjellë apo nuk i sjellë fare ato. Ajo në shumëraste ka ndikuar…në formimin e politikave kombëtare nëpërmjet mbështetjes sëpolitikave të njërit fraksiontë partisë së shumicës për çështje të mprehta dhe tëdiskutueshme të cilat në fund të fundit çojnë në zgjedhje vendimtare…duke…konkuruarpunën legjislative.219 Por nuk kufizohet këtu, një nga rastet tipike ku Gjykata e Lartëamerikane, ndikoi në jetën politike të vendit është edhe vendimi për çështjen e

214 Po aty, fq. 59.215 Pushteti gjyqësor i cili ushtrohet nga një sistem i shpërndarë gjykatash në tërë vendin dhe sipërfaqësuese kryesore kanë Gjykatën e Lartë. Që para miratimit të Kushtetutës diskutohej nëse doduheshin gjykata të tjera federale, kur në të gjithë vendin kishte tashmë të shtrirë gjykatat që funksiononinnë çdo shtet. Por si çdo element të diskutuar dhe të arritur me konsensus, edhe për këtë rast, u arritmarrëveshja që: “Pushteti Gjyqësor i Shteteve të Bashkuara do ti besohet Gjykatës së Lartë, dhegjykatave të niveleve më të ulëta të caktuara herë pas herë nga Kongresi.” (Neni III i Kushtetutës)Aktualisht sistemi gjyqësor amerikan përbëhet nga: Gjykata e Lartë, gjykatat e apelit federale dhegjykatat e apelit të qarkut federal (11), gjykatat e distrikteve, gjyakatat e ankesave (rivendikimeve) dhegjykata të juridiksionit të veçantë, gjykata të tregtisë ndërkombëtare të SHBA, Gjykata e Taksave, Gjykatae Apelit për Forcat e Armatosura, Gjykata e Apelit për Veteranët. Gjithashtu në degën juridike bëjnë pjesëedhe Zyra e Administrative e Gjykatave të SHBA, Qendra Gjyqësore Federale.216 Charles Evans Hughes, Kryetar Gjykatës së Lartë të SHBA, 1930-1941 – për më tepër shih Richard C.Schroeder, “An Outline of American Government”, vep. e cit., fq. 92.217 Kjo shprehet edhe nga A. Hamilton në letrën Nr. 78 të Letrave Federalistit, kur ai…argumentonte, seKushtetuta e nënkutpon shqyrtimin gjyqësor qysh kur ajo shprehet se “interpretimi i ligjeve është fusha eveçantë dhe e mirëfilltë e veprimtarisë së gjykatave”. – për më tepër shih Rex E. Lee, “Vështrime të njëJuristi për Kushtetutën”, vep. e cit., fq. 50.218 Prof. Luan Omari, “Parime dhe Institucione të së drejtës Publike”, vep. e cit., fq.65.219 John B.Gates (Universiteti i Kalifornisë, Davis) & Charles A.Johnson (Universiteti A&M Texas),“Gjykatat Amerikane, Analizë kritike” (tit.origj. “The American courts: a critical assesment”),Washington DC, 1991, përkth. Dr. E. Heba, shtëp.bot. “Arbri”, Tiranë 1997, fq. 21, 22.

47

zgjedhjes së presidentit (Bush kundër Algor).220 Vendimi i Gjykatës pati ndikim shumëtë madhe në rrjedhën e mëpasshme të historisë, por tregoi edhe një situatë tjetër, qëvullneti i sovranit mund të deformohet nga vendimi i gjykatës, megjithëse nuk ishte herae parë që Gjykata e Lartë sillej kështu. Pavarësisht këtyre qëndrimeve, në prezantimin epërgjithshëm publik të saj, kjo gjykatë ka treguar një zhvillim konstant pozitiv të saj, qëzuri fill me …Nju Dillit (New Deal) të presidentit Franklin D. Ruzvelt (Roosevelt),…,sepse ajo ka treguar një frymë liberale ndaj shumë problemeve, duke bërë që shtetasitpërherë e më shumë ta konsiderojnë si një garanci për lirinë dhe drejtësinë.221

Përsa i përket çështjes së mbrojtjes që u jep Kushteta gjyqtarëve federalë,evidentohet në parashikimin e saj, kur përcakton se ata e ruajnë pozicionin e tyre “derisa vazhdojnë të kenë një sjellje të mirë”, praktikisht deri sa vdesin, dalin në pension osedorëhiqen.222 Por krahas mbrojtjes që i jep, Kushtetuta paralelisht parashikon përfshirjene dy pushteteve të tjera në punët e gjyqësorit apo mundësinë që ata kanë për të ushtruar“presion” mbi të dhe kjo evidentohet tek procedura e emërimit të anëtarëve të trupës

220 “Përtej çdo diskutimi, vendimi më i diskutuar në historinë e kombit përsa i përket shpërndarjes sëpushtetit qeverisës ishte vendimi i mesnatës në përballjen Bush kundër Gore. Edhe pse ideleogjikishtvendimet “partizane” (politike) kanë karakterizuar Gjykatën që nga koha e John Marshall,…sjellja mepartishmëri në Bush kundër Gore manifestoi veten politikisht. Në të vërtetë, mund të thuhet me siguri seasnjëherë në histori shumica e Gjykatës nuk ka shfaqur në mënyrë kaq flagrante (të hapur) një modelpartishmëri kaq politik…Pesë anëtarët më konservativë të Gjykatës, të gjithë Republikan (Rehnquist,O’Connor, Scalia, Kennedy, and Thomas),…u pozicionuan në mënyrë të paprecedentë …” – për më tepërshih Jeffrey A. Segal, Harold J. Spaeth, Sara C. Benesh “The Supreme Court in the American LegalSystem”, Cambridge University press, 2005, fq. 69,70. – burim nga libr. Online “Questia”,www.questia.com.221 Prof. Luan Omari, “Shteti i së Drejtës”, vep. e cit., fq. 134Në të vërtetë, forcimi i pushtetit gjyqësor federal është një fryt i një sërë vendimesh të vetëdijshme ngaana e shumicës republikane, që synojnë të forcojnë pushtetin federal, duke shfrytëzuar sistemin gjyqësor,për të ndërtuar një treg kombëtar të unifikuar dhe për të nxitur kështu zhvillimin ekonomik. Kjo politikërealizohet edhe nëpërmjet shtimit të numrit të gjykatësve federal…në favor të zgjerimit të sipërmarrjes sëmadhe….Gjykata e Lartë kalon në shpalljen në kundërshtim me kushtetutën, të shumë ligjeve të shtetevedhe të federatës…Por, me fitoren e demokratit Ruzvelt më 1932 dhe ardhjen e Neë Deal (Nju Dil), nëekzekutiv dhe legjislativ afirmohen orientime politike rrënjësisht të ndryshme pra, atyre të Gjykatës sëLartë…duke krijuar…një konflikt ndërmjet Gjykatës dhe presidentit të ri,…i cili arrin kulmin e vet më1936, kur me një varg vendimesh, gjykata paralizon një pjesë të mirë të programit të rimëkëmbjesekonomike të administratës së re…Ruzvleti,…kundërvepron,…për të rritur numrin e gjykatësve dhe për tëpakësuar kështu përbërësin konservator nëpërmjet emërimeve të reja…(Me pretekstin e favorizimit të njëkryerje më të shpejtë të punëve, plani parashikonte mundësinë për të emëruar një gjykatës shtesë për çdogjykatës që kishte mbi 10 vjet në shërbim dhe një moshë mbi 70-vjeçare). Në këtë mënyrë, Ruzvelti do tëkishte mundësi të emëronte 6 gjykatës, duke përmbysur shumicën konservatore…” - Për më tepër shihJeffrey A. Segal, Harold J. Spaeth, Sara C. Benesh, “The Supreme Court in the American Legal System”(Gjykata e Larte në Sistemin Ligjor Amerikan), Cambridge University Press, New York (USA), 2005,fq.147-149, 54,55. Për këtë çështje shih edhe John R. Vile, “Essential Supreme Court Decisions.(Summary of Leading Cases in US Constitutional Law)” (Vendimet më të rëndësishme të Gjykatës sëLartë. Përmbledhje e çështjeve kryesore), edit. 5-të, Rowman&Littlefield Publishers, Inc., USA 2010, fq.XXVII, XXVIII. Gjithashtu shih edhe “CATO Supreme Court Review 2002-2003”, Center ForConstitutional Studies (CATO), Washington DC, USA 2003, fq.16,17.Por, “...janë vitet ’50 dhe ’60, nën kryesinë e Uorrenit, në të cilat gjykata arrin ndoshta nivelin më të lartë(të asaj periudhe) të aktivizimit politik…për ndarjen racial në çështjen Broën vs. Board of Education,1954. – për më tepër shih Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli, “Magjistratura në demokracinëbashkëkohore”, titull.origj. “La magistratura nelle democrazie contemporanei” (Gius.Laterza&Figli,S.p.a., Roma-Bari 2002), përkthyr në shqip nga K.Ymeri, Shtep. Bot. “Dituria”, Tiranë 2004, fq. 90,91.Për këtë çështje shih edhe John R. Vile, “Essential Supreme Court Decisions. (Summary of Leading Casesin U.S. Constitutional Law)”, vep. e cit., fq. 105, 106. Gjithashtu shih edhe Gerald Gynther, “IndividualRights In Constitutional Law”(Të drejtat idividuale në ligjin kushtetues), edic. IV,(Universitety CasebookSeries), The Foundation Press, Inc., New York 1986.222 Charles Evans Hughes, Kryetar Gjykatës së Lartë të SHBA, 1930-1941 - Richard C. Schroeder, “AnOutline of American Government”, vep. e cit., fq. 93.

48

gjyqësore të gjykatave federale dhe Gjykatës së Lartë, emërime që bëhen nga presidenti,me miratimin edhe të Senatit, me shumicë të thjeshtë. Pra, shihet një ngërthim indërsjelltë dhe i pandashëm, por që përsëri ndarja mes tyre është evidente dhe më se epërceptueshme, dhe nuk mund të konsiderohet si një përqëndrim tek një pushtet i vetëm,pavarësisht gërshterimit dhe objektivave të përbashkët për një qeverisje të drejtë.

Ndërsa kur flasim për rastin Francez, personifikon sistemin gjysëm presidencialapo të përzier. Ky sistem, i ngjashëm me atë presidencial, u implementua në Francë pasperiudhash paqëndrueshmërie politike në vend. Në reformën kushtetuese të vitit 1962u…përfshinë ndryshime të konsiderueshme në shpërndarjen e pushtetit…edhepse…fytyrën e rregjimit të ri do ta modelonte, hap pas hapi, praktika.223 Sipas këtijmodeli kushtetues, edhe pse…rreken ta kombinojnë këtë parim me rregullin e “ndarjessë pushteteve”… kjo ndarje konceptohet në mënyrë të tillë që të sigurojë epërsinë eekzekutivit ndaj legjislativit.224 Në fakt, zgjedhja e Presidentit të Republikës me votim tëpërgjithshëm për një periudhë 7 vjeçare, i jep atij kompetenca mjaft të gjëra, në raportme atë që mund të ketë homologu i tij në republikat e zakonshme parlamentare.225

Megjithatë në raport me gjyqësorin mund të thuhet se ai është më i dobët për vetëeksperiencën historike që ka kaluar Franca. Emërimet e gjyqtarëve në përgjithësi,pavarësisht nga vijnë propozimet (nga Këshilli i Lartë i Magjistraturës(KLM) apoMinistri i Drejtësisë, i cili mban edhe postin e zëvëndës kryetarit të KLM) ështëPresidenti që bën emërimin zyrtar të tyre (Presidenti emëron të nëntë anëtarët e KLM).Në fakt, kjo mund të quhet një ndërhyrje jo e vogël nga ana e Presidentit në punët egjyqësorit. Në fakt…gjykatësit (veçanërisht ata të shkallës së parë dhe tëdytë)…përfitojnë garanci pavarësie shumë të zbehura në krahasim me magjistratët ezakonshëm, duke mos u ngulitur kurrë, shprehimisht, në ndonjë ligj parimi ipalëvizshmërisë së tyre.226

2.1.2 Pse një pavarësi për gjyqësorin?

Për t’iu përgjigjur një çështjeje të tillë, mbi Pse-në e pavarësisë së gjyqësorit, doi kthehemi përsëri qëndrimit të “krijuesit” të idesë së ndarjes së pushteteve, Monteskies,në veprën e tij “Mbi fyrmën e Ligjeve”, evidenton këtë rëndësi nëpërmjet fjalëve dheqëndrimit të gjykatësit Beljevres, kur shpreh se: “...në këtë çështje ai shikonte diçka tëçuditshme: një princ kërkonte të gjykonte në procesin e një prej shtetasve të tij: sipas tij,

223 Georges Duby, “Historia e Francës nga Zanafilla deri në ditët tona”, tit.origj. “Histoire de la France,Des origins à nos jours”,Larousse 2008, shtëp.bot. “Dituria”, 2012, fq. 1001. Kjo është një periudhëndryshimesh që filloi në korrik të vitit 1958 deri në prill 1969, ku De Goli, u rikthye për të udhëhequrFrancën, që pasoi dështimin e Republikës së Katërt.224 I referohem përpjekjes për të ruajtur…në formë, parimin e rregjimit parlamentar, sipas të cilit qeveriamban përgjegjësi para Asamblesë kombëtare… Gjithashtu në këtë periudhë kohore, ku përsëripaqëndrueshmëria mbizotronte…gjenerali Dë Gol (në 5 tetor 1962, pas një mocioni censure, ku qeveria ekryesuar nga Georges Pompidou dha dorëheqjen), do të fitonte dy beteja të rëndëishme kundër asamblesë:ai arriti që projekti i tij të miratohej me një shumicë të sigurtë (61.7 për qind) dhe, disa javë më pas,përkrahësit e tij dolën fitimtar në zgjedhjet që pasuan shpërndarjen e qeverisë… Që nga kjo kohë, rregjimievoluon drejt forcimit të autoritetit presidencial - për më tepër shih Georges Duby, “Historia e Francës ngaZanafilla deri në ditët tona”, vep. e cit., fq. 1002, 1003.225 Sipas dispozitave kushtetuese, përveç të qënurit garant i respektimit të kushtetutës së vendit dhekontrollit të funksionimit të rregullt të të tre pushteteve (neni5)…duke luajtur rolin e një pushteti të katërtneutral…Presidenti emëron…Kryeministrin; pranon dorëheqjen e qeverisë; me propozim të Kryeministrit,në kushte të caktuara mund të shpërndajë Parlamentin (Asamblenë Kombëtare); mund të kthejë një ligjose nenet e tij për rishqyrtim në Parlamet (Asamblenë Kushtetuese) etj. – për më tepër shih Prof. XhezairZaganjori, “Demokracia dhe shteti i së drejtës”, vep. e cit., fq. 105-107. Gjithashtu shih dhe Prof. LuanOmari, “Shteti i së Drejtës”, vep. e cit., fq. 68,69. dhe “Parime dhe Institucione të së drejtës Publike”,vep. e cit., fq. 66, 67.226 Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli, “Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”, vep. e cit., fq. 118.

49

mbretërve u rezervohej vetëm e drejta e faljes dhe dënimet duhej të bëheshin vetëm prejnëpunësve të gjykatës.... ky është një gjykim pa precedent, madje në kundërshtim mekrejt shembujt e së kaluarës; deri më sot nuk është parë që një mbret i Frances të dënojënë cilësinë e gjykatësit dhe me mendimin e tij,...”227

Në fakt, çështja që kërkojmë të trajtojmë, nuk duhet keqkuptuar si një trajtim që ireferohet rrezikut “të humbjes” apo “zhdukjes” së gjyqësorit si strukturë apo korpus, nëkuadër të funksioneve shtetërore, që ka për detyrë të japë dhe të bëjë drejtësi nëpërputhje me të drejtën e pranuar prej këtij të fundit, por tek rreziku i “përvetësimit” tëkëtij pushteti nga pushtetet e tjera, krijimit të një lloj“varësie” ndaj njërit apo dypushteteve të tjera apo të atij personi apo grup personash që përfaqësojnë “shtetin” dheqë ushtrojnë dy pushtetet e tjera. I referohemi rrezikut të kthimit në një instrument nëduart e njërës prej strukturave (pushteteve) shtetërore dhe mundësisë të përdorimit të tijnë bazë të interesave të këtij grupi individësh në përbëje të këtyre strukturave apo qëmbajnë pushtetin.228 Prandaj, është shumë e rëndësishme që një gjë e tillë të ndalohetapo të jetë nën kontroll dhe, ashtu siç shprehet edhe Prof. Luan Omari , “Shpërdorimi ipushtetit mund të pengohet vetëm nëse “pushteti ndal pushtetin”.229 Kjo, mund “tëkuptohet” në këtë mënyrë, secili të veprojë dhe të ushtrojë pushtetin e tij në pozitën enjë të barabarti me të. Është pikërisht dobësia apo dobësimi i pushtetit gjyqësor,uzurpimi i asaj hapësire dhe funksionesh që ai ka për të ushtruar, një prej faktorëve qëmund të ndikojë në bllokimin e funksionimit të shtetit të së drejtës apo funksionimitnormal të shtetit të bazuar dhe organizuar mbi bazën e parimeve demokratike.230 Kjodobësi gjen shprehje, ashtu siç edhe citohet më sipër, në formën e varësisë ndajpushteteve të tjera, e evidentuar me të tilla simptoma “një kontrolli sipërfaqësor tëaktivitetit shtetëror në përgjithësi” apo “mungesë totale të këtij kontrolli”. Në fakt, njëçështje e tillë e sigurimit të pavarësisë është një çështje që ka gjetur rregullim kushtetuesdhe ligjor njëkohësisht. Kjo jo pa qëllim, pasi efektet e pushtetit gjyqësor në jetën e njëvendi në disa raste kanë qënë dhe mund të jenë shumë vendimtare. Këto efekte do duhettë jenë gjithmonë të atij niveli që garantojnë të qënurit “arenë e efektshmealternative”231 për “gjetjen e drejtësisë”, gjetjen e asaj lloj mbrojtje që nuk mund tësigurohet nga asnjë prej strukturave të tjera apo të mbrojtjes nga veprimet arbitrare të

227 Kjo situatë i referohej rastit të gjykimit të dukës së La Valetes, ku ky gjykatës kundërshtontepjesëmarrjen e mbretit në trupën që do gjykonte dhe pretendonte se gjykimi i kësaj çështje duhej të bëhejnga gjykatësit. Për më tepër shih Montesquieu, “Mbi frymën e ligjeve”, (Libri VI, Kap. V), vep. e cit., fq.118.Monteskie gjithashtu jep shembuj të tjerë nga historia, të rasteve të përvetësimit të pushtetit gjyqësor.Kështu ai shprehet se “Klaudi, thotë Taciti, pasi mori përsipër vetë gjykimin e çështjeve dhe funksionin egjykatësit, me vendimet e tij, u bë burim i të gjitha padrejtësive dhe grabitjeve...”– Po aty,fq. 118,119,120.228 Si në këtë kre, ashtu edhe në kreun e parë, u paraqitën raste ku pushteti gjyqësor edhe atë autonomivendimarrje që kishte i buronte nga pushteti i mbretit, ç’ka e bënte atë vulnerabël ndaj sulmeve tëndryshme, në rast se kjo strukturë tentonte të mbante apo shfaqte qëndrime të pavarura dhe jo në interes tëgrupit të individëve që mbanin apo përfaqësonin pushtetin shtetëror.229 Shih Prof. Luan Omari, “Ndarja e Pushteteve dhe Pavarësia e Institucioneve Kushtetuese”, vep. e cit.,fq.13.230 Mjafton t’i referohemi eksperiencës Sonë në Shqipëri, ku një prej gurëve të themelit të shtetitdemokratik të sapo krijuar, ishte në organizim e sipër dhe kishte pësuar, mund të themi, ndërhyrje tësforcuara nga jashtë tij, duke e bërë pjesë të tij gjyqtarë të cilët nuk kishin kualifikimet përkatëse. Kjondikoi në mënyrë të theksuar në cilësinë e vendimmarrjes apo evidentoi edhe tendencë të dukshme varësienga pushteti ekzekutiv. Por, kjo çoi dhe në humbje të besimit të publikut në drejtësinë e dhënë nga kypushtet, pjesë e pushtetit shtetëror në tërësi. Gjithashtu, në këtë periudhë, pushteti gjyqësor, edhe pse sipasdispozitave kryesore kushtetuese ishte parashikuar “Parimi themelor i organizimit shtetëror...ndarja epushtetit legjislativ, ekzekutiv dhe atij gjyqësor.” (Ligji Nr. 7491, dt. 29.04.1991), ishte pothuajse nëvarësi të pushtetit ekzekutiv. Kjo për si pasojë edhe e një mendësie të vijonte nga e kaluara e cila kishtengulur rrënjët thellë dhe nuk mund të eleminohej kaq lehtë apo në pak vite.231 Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli, “Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”, vep. e cit., fq. 30.

50

vetë këtyre strukturave, me një fjalë funksionimin e “shtetit të së drejtës” pa deformimeapo klonime modelesh që nuk i ngjasojnë aspak origjinalit.

Në fakt, eksperienca ka treguar se sjellja e gjyqësorit ka pasur dhe ka një impakttë rëndësishëm mbi mjedisin e vet politik dhe shoqëror,232 ku zhvillon aktivitetin e tij,por ky efekt ka qënë gjithmonë i lidhur dhe i kushtëzuar nga instrumentat që garantojnënjë pavarësi të punës dhe aktivitetit të tyre. Pra, çështja është se sa “përzemër” vetë“sovrani” e ka forcimin e kësaj strukture të pushtetit shtetëror, që e kufizon apo“vetëkufizon” që ushtrimin e pushtetit ta bëjë mbi bazat dhe konceptet e së drejtës, porqë njëkohësisht duhet që ta “ruajë” që të mos superojë kufijtë e fushës së veprimit tëpushtetit të besuar. Për të bërë më të qartë idenë e asaj që duam të theksojmë, do ireferoheshim fjalëve të Aleksandër Hamilton: “Kushdo që shqyrton me vëmendje degëte ndryshme të pushtetit duhet të dallojë, se në një shtet ku pushtetet janë të ndara nganjëri tjetri, gjyqësori, nga natyra e funksioneve të tij, do të jetë gjithmonë më pak irrezkishëm për të drejtat politike të parashikuara në Kushtetutë; sepse ai do të jetë më ivogli për nga pushteti për ti cënuar ata. Ekzekutivi jo vetëm që jep honoret, por mbanedhe shpatën e komunitetit. Legjislatura jo vetëm që komandon kuletën, por përcaktonedhe mënyrën se si duhet ti ushtrojë të drejtat dhe detyrat e tyre çdo qytetarë amerikan.Në të kundërt, gjyqësori nuk ka asnjë influencë mbi asnjërën, as mbi shpatën e as mbikuletën, asnjë udhëzim….dhe nuk mund të ndërmarrë asnjë veprim me inisiativë të tij, tëçfarëdo lloji. Mund të thuhet, se ai nuk ka as Forcën e as Vullnetin, por thjeshtëgjykimin….gjyqësori është tej çdo krahasimi më i dobëti ndërmjet tre degëve tëpushteteve…dhe, se është i domosdoshëm gjithë kujdesi i mundshëm për t’i dhënë atijmundësinë për të mbrojtur veten kundër sulmeve të tyre.”233

I bashkohemi këtij qëndrimi, pasi gjyqësori shpesh është ndodhur apo edhemund të ndodhet përsëri në të tilla pozita. Këtu i referohemi më shumë eksperiencësshqiptare, që sado e re që është në hapësirën e shtetit të së drejtës, ka sjellë në skenësituate të tilla duke treguar se sa të rrezikshme janë këto situata, në jetën e një vendidemokratik. Prandaj, është shumë e rëndësishme, të evidentohen ato kushteorganizative, institucionale dhe politike…që gjykatësi të mund të sillet në përputhje menormat e rolit të vet dhe, pra, sipas pritshmërive shoqërore që përfshihen në të,domethënë të interpretojë dhe të zbatojë ligjin…pa iu trembur sanksioneve për vendimetqë merr.234

Të pasurit e një gjyqësori të pavarur shprehet si një opsion apo mundësi që ai(gjyqësori) ka për të mbrojtur jo vetëm veten e tij235 ndaj tentativave për “uzurpim” tëpushtetit “të besuar”, por njëkohësisht edhe mundësinë optimale që ai ka për të realizuardhënien e drejtësisë, mbrojtjen e individëve nga veprimet arbitrare të ekzekutivit236 apo

232 Po aty, fq. 34.233 Ky është një përshkrim që A. Hamilton i bën Gjykatës së Lartë të SHBA-së në “The Federalist Papers”Nr. 78 (viti 1787) , marë nga David Schultz, “Encyclopedia of the Supreme Court”, Printuar në SHBA,2005, fq. xii/13 për më tepër shih edhe Rex E. Lee, “Vështrime të një Juristi për Kushtetutën”, vep. e cit.,fq. 217.234 Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli, “Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”, vep. e cit., fq. 38.235 Pavarësia strukturore e gjyqësorit, është një nga dy elementët shumë të rëndësishëm të konceptit të“pavarësisë në tërësi”. Një strukturë e pavarur dhe e qëndrueshme, është elementi kryesor që siguron dhendihmon gjyqësorin në funksionin kryesor, atë të pavarësisë së vendimmarrjes.236 Pavarësia në vendimmarrje e gjyqësorit, është elementi që i siguron gjykatës mundësinë që çdo individit’i jepet mbrojtja e duhur e të drejtave të tij, mjafton që ai ta kërkoj duke iu drejtuar gjykatës, dhe duke “emarrë në mbrojtje atë” , ndaj veprimeve abuzive apo arbitrare të pushtetit ekzekutiv apo të ligjeve qëshkelin të drejtat dhe liritë kushtetuese të këtyre subjekteve të së drejtës. Por, dua të theksoj se pavarësishttrajtimit ndarazi të këtyre dy aspekteve që lidhen me pavarësinë e gjyqësorit, ku aspekti i pavarësisë sëvendimmarrjes do gjejë trajtim më të hollësishëm në Kreun e III, përsëri ato janë dhe duhen parë si pjesëinetgrale dhe e pandashme e konceptit të pavarësisë në tërësi.

51

mos zbatimin e ligjeve që bien ndesh me Kushtetutën,237 që në një kuptim është nësimbiozë të plotë me një qëndrim të paanshëm të gjyqësorit, në gjykimin e çështjeve, qëata, në punën e tyre, të mos bien “pre” e manipulimeve për shkaqe politike apo arsye tëtjera që do ndikonin në pavarësinë dhe njëkohësisht në panashmërinë e tyre. Mungesa enjë sistemi gjyqësor “të fortë dhe të pavarur” me një etikë të shëndoshë, në shtetedemokratike, në përgjithësi janë të destinuara për të dështuar dhe nuk do arrijnëasnjëherë sukses në dimensionin e mirëqeverisjes dhe të shtetit ligjor apo të së drejtës.

Gjithashtu, shtrohet për diskutim çështja: Si dhe me çfarë instrumentash mund tëarrihet të sigurohet pavarësia e gjyqësorit? A do ishte e mjaftueshme parashikimi i disanormave kushtetuese dhe disa ligjeve që të garantonin pavarësinë integrale të gjyqësorit,që nëpërmjet kësaj pavarësie të mund ti bëj ballë, valëve të ndërhyrjes nga pushtetet etjera? Elementin “e organizimit” apo “të qëndrueshmërisë së mburojës” të pavarësisë,me të cilën vishet dhe duhet të vishet gjyqësori, shihet ngushtësisht e lidhur me sistemine qeverisjes dhe format e ndryshme të implementimit të parimit të ndarjes sëpushteteve.238 Një gjë e tillë ka qënë dhe është pashmangshmërisht e ndikueshme ngafaktorë të ndryshëm që lidhen me zhvillimet dhe përceptimet e ndryshme brenda këtyrevendeve. Duke iu referuar të tillë faktorëve, secili vend ka zhvilluar legjislacion dheinstitucione, që në fokusin e tyre kanë pikërisht këtë pavarësi, dhe që lidhen me mënyrëndhe instrumentat e kontrollit që ushtrohet ndaj kësaj strukture, atë të emërimeve(caktimet në detyrë të gjyqtarëve), karriera e tyre, lëvizjet në detyrë etj.

Referuar edhe trajtimeve doktrinale të ndryshme mbi pavarësinë e gjyqësorit,çështja e faktorëve me ndikim ndahet në: faktorë të “pavarësisë strukturore” (ku mundtë përmendim si: procedurat e organizimit strukturor, emërimet/zgjedhjet e gjyqtarëve nëtë gjitha nivelet; 239 qëndrimi në detyrë dhe afatet përkatëse; lëvizshmëria e tyre;paprekshmëria përsonale; pavarësia financiare e këtij pushteti, që do të thotë pavarësi nëadministrimin e buxhetit nga vetë gjykata, etj.) dhe faktorë të “pavarësisë sëbrendshme”240 (që lidhet me elemente si: gjykimi dhe vendimarrja sipas bindjes sëbrendshme mbi çështjet që i jepen për gjykim, qëndrimet në pozicion neutraliteti duke iushmangur lidhjeve apo mundësit e lidhjeve me çdo organizatë politike, strukturave tëadministratës publike apo të pjesëmarrjes në aktivitetet e subjekteve të ndryshëm privatetj.).

237 Këtu i referohemi mundësisë që kanë gjyqtarët për të mos zbatuar një ligj që ata e evidentojnë si nëkundërshtim me normat Kushtetuese, Neni 145 i Kushtetutës së RSH “…2.Kur gjyqtarët çmojnë se ligjetvijnë në kundërshtim me Kushtetutën, nuk i zbatojnë ato…”238 Këtë opinion shpreh dhe Prof. Xhezair Zaganjori, kur shprehet mbi çështjen e rregullimit të pavarësisësë gjyqësorit, në librin e tij “Demorkacia dhe Shteti i së Drejtës”, vep. e cit.239 Këtu i referohemi atyre instituteve siç është Këshilli i Lartë i Drejtësisë, organi bazë që garanton në njëmasë të konsiderueshme pavarësinë për gjyqësorin, Parlamenti, Presidenti etj. që njëkohësisht janë edheinstitucione kryesore kushtetuese.240 Gjykata Kushtetuese, në praktikën e saj, ka evidentuar mjaft mirë një çështje të tillë, duke u shprehurse : “Çdo institucion i një pushteti...është i pajisur me pushtet të mjaftueshëm, gjë që i jep mundësinë tëmarrë vendime në mënyrë të lirë e të pavarur. Asnjë organ apo institucion tjetër, në përbërje ose jo të njëprej tri pushteteve nuk mund të ndërhyjë në trajtimin dhe zgjidhjen e çështjeve, që sipas rastit, do tëpërbënin objektin qendror të veprimtarisë së organeve apo institucioneve të tjera kushtetuese (shihvendimet e Gjykatës Kushtetuese nr. 19, datë 03.05.2007 dhe nr. 11, datë 02.04.2008).Jurisprudenca kushtetuese, në respekt të zbatimit të parimit të ndarjes dhe balancimit ndërmjet pushtetevedhe të parimit të shtetit të së drejtës, ka theksuar se pavarësia e gjyqësorit duhet kuptuar si pavarësithelbësore (tagër e gjykatave për të dhënë vendime me paanësi dhe pa u ndikuar nga interesat e ndonjëdege tjetër të pushtetit) dhe si pavarësi strukturore, që kërkon parashikimin në Kushtetutë të institucionitqë realizon emërimet dhe shkarkimet e gjyqtarëve. Si pjesë të pavarësisë strukturore konsiderohennjëkohësisht edhe pavarësia organizative dhe financiare.” - shih vendimin Nr. 25, dt.05.12.2008 tëGjykatës Kushtetuese, burim web: www.gjk.gov.al. Shih edhe Xhezair Zaganjori, Arta Vorpsi, DenarBiba, “Parimet Kushtetuese dhe të Drejtat Themelore në Jurisprudencën e Gjykatës Kushtetuese”,Fakulteti i Drejtësisë Tiranë, shtyp. “ADELPRINT”, Tiranë 2012, fq. 274, 275.

52

Këto janë elementë ngushtësisht të lidhur me njëri tjetrin, pasi një gjë e tillë ështëe kuptueshme; një strukturë që përbëhet nga individët, të cilët në momentin që bëhenpjesë e saj (pavarësisht mënyrës së ndryshme të përzgjedhjes së tyre),241 shoqërohet mesynime të ecjes në karrierë të tyre. Kjo nënkupton, që këta individë, potencialisht, janë tëekspozuar, për shkak të këtyre procedurave të përzgjedhjes, synimit për ecje në karrierënë nivelet e larta të hierarkisë së gjyqësorit, ndaj momenteve që mund të krijojnë“situata varësie”, varësi e cila mund të jetë e formave dhe niveleve të ndryshme.

Çështja e pavarësisë së gjyqësorit, ka gjetur trajtim edhe në nivel ndërkombëtar(organizma ndërkombëtar si OKB), ku është bërë një punë jo e vogël. Një sërë aktesh, tëcilat në vetvete nuk kanë objektiv tjetër, veç: të nxitet përpunimi dhe adoptimi iparimeve universale që përcaktojnë dhe mbrojnë pavarësinë e gjyqtarëve, trupës qëmerret drejtpërdrejtë me administrimin dhe dhënien e drejtësisë, dhe të profesionit tëjuristitëve.242 Këtu mund të përmenden dokumentin për “Parimet themelore lidhur mePavarësinë e Organeve Gjyqësore” (miratura më 6 shtator 1985), deklarata universalembi pavarësinë e drejtësisë apo e njohur ndryshe si “Deklarat e Singhvit”, parimet lidhurme pavarësinë e gjyqësori që njihen ndryshe si “Parimet e Sirakuzës”,243 dhe akte tëtjera ndërkombëtare me impakt jo të vogël në garantimin e kësaj pavarësie.

2.1.3 Sistemi gjyqësor “perfekt” apo “funksional në perfeksion”!?

Çështja e gjetjes të atyre mekanizmave apo instrumentëve, që do ndihmojnë nëpërfeksionimin e sistemit gjyqësor në këndvështrimin funksional të tij, dhe njëkohësishtdo i siguronin atij një pavarësie të vërtetë, ndaj dy strukturat e tjera pushtet mbajtëse(legjislativi dhe ekzekutivi), është një çështje që ka njohur gjithmonë zhvillim,

241 Dy janë modelet e zgjedhjes së gjyqtarëve; atë anglo-amerikan dhe të evropës kontinentale. Sipassistemit anglo-amerikan, i cili emërtohet ndryshe edhe si model profesionist i përzgjedhjes së trupësgjyqësore, rekrutimi i gjyqtarëve bëhet nga radhët e juristëve dhe avokatëve me eksperiencë, të cilët kanëfituar eksperiencë në aktivitetin e ushtruar. Në fakt modeli gjen preardhjen e vet në Anglinë e Mesjetës sëvonë. (K.Guarnieri, P.Pedercoli, “Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”, vep. e cit., fq.53)Rekrutimet sipas këtij modeli, lejojnë që emërimet të bëhen drejtpërdrejtë jo vetëm në hallkat e ulëta tësistemi gjyqësor, por edhe në hallka më të larta (Gjykatat e Apelit dhe Gjykatën Lartë) duke mbështeturkëto emërime në përformancën e karrierës të këtyre gjyqtarëve të ardhshëm. Një procedurë e tillëpërzgjedhje, që vazhdon akoma të jetë funksionale edhe sot e kësaj dite, me disa përmirësime jothelbësore, shihet si një mënyrë e efektshme përzgjedhje, edhe pse përzgjedhja dhe emërimi bëhet ngainstitucionet politike (mjafton ti referohemi modelit amerikan të emërimit të gjyqtarëve, ku emërimet egjyqtarëve federal bëhen nga kandidaturat e propozuara ngaë presidenti. Shqyrtimin më pas ikandidaturës nga ana e Komisionit të Drejtësisë së Senatit, me përfundimin e procedurës të votimit, meshumicë të thjeshtë, nga ana e Senatit, duke qënë i respektuar mjaftueshëm edhe qëndrimin e opozitës. Kjoprezumohet që shmang, deri në një farë niveli, emërimet që qeveria dhe shumica parlamentare, që mundtë mbahet nga partia e presidentit, të caktojnë të ashtuquajturit gjyqtarë politik), kjo deri në një pikë i jepgjyqësorit një sasi legjitimiteti demokratik, duke vendosur njëkohësisht edhe të ashtuquajturatkundrapesha të pushtetit gjyqësor, që ai, në interpretimin e tij, të mos kaloj kufijtë e asaj që “i lejohet”.Ndërsa në Angli, vijon të funksionojë, procedura e “rekrutimeve anësor”, që ka të njëtin parimfunksionimi me mekanizmat e emërimit të gjytarëve federal në SHBA, për emërimet nga trupat eavokatëve dhe juristëve profesionist të fushës. Përsa i përket evropës, funksionojnë mekanizmar të tillërekrutimit që prezantojnë një nivel tashmë të strukturuar mirë institucionalizimi të këtyre emërimeve.Rekrutimet e gjyqtarëve, bëhet mbi bazën e një mekanizmi burokratik me përzgjedhje dhe emërime nëdetyrë të gjyqtarëve të rinjë në moshë, në nivelin bazë (gjykatat e nivelit bazë/gjykatat e shkallëve të para)dhe duke i dhënë mundësinë e zhvillimit të karrierës profesionale brenda këtij sistemi. Kjo bëhet edhe menjë mbështetje jo të paktë, nga shkollat e magjistraturës (pavarësisht nga emërimet e ndryshme që mund tëkemi nga njëri vende tek tjetri), që “instrumktimin” gjyqtarëve, e bëjnë fillimisht para fillimit të karrierëssi të tillë, por gjithashtu edhe gjatë ushtrimit të detyrës, me kurse të posaçme trajnimi.242 “Pavarësiae Gjyqtarëve dhe Avokatëve” (një përmbledhje normash ndërkombëtare), Botim i KomitetitShqiptar të Helsinkit, shtëp.bot. “Albin”, Tiranë 1994, fq, 6.243 Po aty, fq, 23, 52, 83.

53

pavarësisht ulje-ngritjeve të saj. Po të hedhim një vështrim mbi atë se çfarë është bërë,trajtimet, opinionet, kundërshtitë mbi atë çfarë është dhe jo e vlefshme në përmirësiminapo rritjen e shkallës së përfektes të këtij sistemi apo atë çfarë përfaqëson pushtetin etretë, gjyqësorin. Shumë pyetje janë shtruar mbi atë se: Cili nga organizimet mund të najapë atë që kërkohet realisht, një gjyqësor të pavarur dhe të organizuar në mënyrëperfekte deri në detajet më të vogla?

Në fakt, ashtu siç edhe ka treguar natyra njerëzore, perfektja nuk ekziston, pasivetë natyra njerëzore, sado e mrekullueshme shfaqet, nuk është dhe nuk përfaqësonperfekten. Kjo ekziston vetëm në mendimet apo trajtimet teorike që mund tëklasifikohen si “utopike”, pasi kur vjen puna në praktikë, kjo, përfundimisht duhetkuptuar se është e vështirë dhe ndoshta nuk do mund të arrihet. Kjo jo pa arsye, janënjerëzit ata që veprojnë dhe kryejnë aktivitet të përditshëm “brenda” këtyremekanizmave, që vetë ata i kanë ndërtuar. Pra, predispozicioni dhe propabiliteti që këtomekanizma të mos funksionojnë me atë “perfeksion”, me të dhe për të cilën janëndërtuar, është jo e vogël, për shkak të mpleksjes së këtij funksionimi me natyrënnjerëzore. Pjesmarrja e njeriut, për nga natyra e tij, vetvetiu lë vend për devijime,ndoshta edhe pse në nivele të vogla, kjo “luhatjeje” e shmang nga mirëfunksionimiinstrumental, atëherë mund të thuhet se, përsëri, nuk përfaqëson përfekten. Mund të flitetpër organizim të mirë apo shumë të mirë, por përsëri jo përfekt. Pyetja tjetër është: Sikurpër një moment të arrihet ky funksionim perfekt, çfarë do ketë më pas? A do mund tëruhet ky nivel perfeksioni apo do fillojnë të shfaqen anomalitë e zakonshme, dukenjohur natyrën njerëzore? Cilat janë mekanizmat më të mirë, për të garanatur këtë nivelpërfeksioni apo nivel të lartë mirëfunksionimi të mekanizmave mbrojtës, balancues dhekontrollues mbi këtë pushtet apo sistem, kur dimë që asgjë “...nuk është absolute.Gjithçka lëviz dhe ndryshon. Ekziston një “bërje” e pafund...”,244 dhe ashtu siç shprehetdhe Machiavelli “...pas një princi të shkëlqyer, mund të vijë një i paaftë, por pas një tëpaafti nuk mund të mbahet mbretëria me një tjetër të paaftë...”. Pra, çështja që shtrohetështë kjo: Nëse pas këtyre mekanizmave të ndërtuar nga njeriu dhe që i shërbejnë atij, ado mund të garantohet se do ketë jetëgjatësi? A do mund të ketë siguri se këtomekanizma do vazhdojnë të mirëfunksionojnë, duke garantuar atë që synohet; garancinëpër një ndarje të pushteteve dhe garancinë që asnjëri prej tyre as të mos krijojë varësi pordhe të mos krijojë shkëputje totale, duke u izoluar dhe duke vepruar në mënyrë tëpavarur dhe i pakontrolluar?

Ashtu siç evidentohet, në rregjimet me traditë demokratike-kushtetuese,pavarësia e gjyqësorit, veçanërisht nga ekzekutivi dhe nga legjislativi, shtrohet kusht dhedomosdoshmëri që ai (gjyqësori) të mund të arrij atë shkallë zhvillimi sa të jetë njëinstrument i pushtetit shtetëror, që të përfaqësoj të ashtuquajturin “gardian” të aktivitetittë shtetit në tërësi. Por, si mund të arrihet që të kemi një organizim sa më afër perfektesdhe me jetëgjatësi, pavarësisht kohës që mund të kalojë, ku referuar eksperiencësbotërore bashkëjetesa midis gjykatësve të pavarur dhe demokracisë nuk është...dhe nukka qënë...aspak e kollajshme.245 Ajo që duam të shprehim, është se, në të vërtetë, kjoështë vetëm një element që evidenton, butësisht duam ta emërtojmë, “fërkimin”apo“përplasjen” mes pushteteve me njëri tjetrin. Siç evidentohet edhe nga eksperiencambarë botërore, përfshirja e politikës, në organizimin shtetëror, nuk mund të shmanget,kjo nënkupton se, kjo përfshirje nuk mund të shmangë as gjykatat që zënë vend në pikënku bashkohen dhe në njëfarë mase ndeshen dy traditat kryesore politike të pranishme në

244Benxhamen N. Kardozo, “Natyra e Procesit Gjyqësor” (tit.origj. “The nature of the Judicial Process” -leksione të mbajtura në Universitetin e Jejllit), përkth. Kristaq Traja, Apollonia (shtyp. IPC), Tiranë 1996,fq. 17.245 Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli, “Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”, vep. e cit., fq.42,43.

54

sistemet demokratike, ajo “jakobine”, që lartëson pushtetin e shumicës, dhe ajo liberale-kushtetuese, që orientohet drejt kufizimit të pushtetit në çdo shfaqje të tij, edhe atij nëatë të shumicës.246

Në këtë këndvështrim, dy mekanizmat kryesore që ndikojnë, ndoshta në mënyrëspecifike mbi këtë sistem, janë mekanizmat që sigurojnë një “imunitet” strukturor tëjashtëm dhe të brendshëm (përfshirë edhe mekanizmat e rekrutimit me trupë gjyqësore),dhe ato mekanizma që garantojnë një pavarësi të brendshme të këtij sistemi (tëgjyqtarëve nga njëri tjetri, referuar pozicionit të tyre në shkallë të ndryshme nga poshtëlart të gjyqësorit). Themi “mekanizmat”, pasi nuk i referohemi vetëm numrit të tyre,por, ashtu siç citohet më sipër, mbajmë në konsideratë apo i referohemi edhe dystrukturave apo sistemeve bazë, tashmë të njohura dhe funksionale, ajo e të drejtës sëpërbashkët (common law) dhe të drejtës së shkruar (civil law), ku ndryshueshmëria endërhyrjes së dy pushteteve të tjera shihet, kryesisht, në nivelin strukturor dhe atë tërekrutimit të trupës gjyqësore. Megjithatë, asnjëri prej këtyre sistemeve apo mënyraorganizimi, nuk të ofron përshtypjen e perfektes apo të funksionimit perfekt. Secili ngakëto dy sisteme shfaq të metat apo të çarat e tij që evidentohen gjatë funksionimitpraktik, duke filluar që me mënyrën e rekrutimit të gjyqtarëve, ndikimet mbi vetësistemin nga jashtë të pushteteve të tjera, kompleksiteti i organizimit të tyre etj.

Megjithatë, vendet e të drejtës së përbashkët (common law) shfaqin një sistem tëpozicionuar më mirë, përsa i përket këndvështrimit të pavarësisë të strukturavegjyqësore. “Anomalitë” shihen në emërimet e gjykatësve, duke i lënë vend, të paktënfillimisht, ndikimit të dy pushteteve që kanë një ngarkesë të madhe politike. Edhe pse,ndërhyrja, shihet si pjesë e mekanizmit “të kontrollit dhe ekuilibrit” (“check andbalance”), duhet evidentuar se nuk janë të të njëtit nivel apo shkallë. Për sa cituam,mjafton ti referohemi precedentëve të ndryshëm që evidentohen, sidomos në emërimet egjyqtarëve federal në SHBA dhe jo vetëm ata (këtu përfshihen edhe gjyqtarët eshteteve). Ndikimi i madh i politikës, evidentuar në një periudhë dhjetra vjeçare,sidomos dhe kryesisht në majë të këtij sistemi gjyqësor përfaqësuar nga Gjykata e Lartë(Supreme) e SHBA-së, duke pasur pasoja shumë të rëndësishme në aktivitetin shtetëror,kjo në të dy kahet negative dhe pozitive. Apo në rastin e Dhomës së Lordëve në Angli,ku ndikim politik shtrihet, edhe këtu, shtrihet në të gjithë sistemin por kryesisht në këtëinstancë të lartë të sistemit gjyqësor Anglez. Mjafton të përmenden rastin Pinoçet(Pinochet) dhe qëndrimi që mbajti Dhoma e Lordëve në këtë rast.

Ndryshe ndodh në vendet e sistemit të së drejtës së shkruar apo civil law. Nëkëto vende “lartësohet” kryesisht pushteti i strukturës legjislative dhe ku ndikimi dhekontrolli i pushtetit legjislativ dhe atij ekzekutiv është edhe më i dukshëm dhe në njënivel më të lartë, kjo për shkak të vetë organizimit të brendshëm të strukturave apopushteteve në përbërje të tij apo atyre që kanë në fokus gjyqësorin. Kjo “dozë”ndërhyrjeje rritet, sidomos në ato vende me një sistem demokratik qeverisje të brishtë,ku Shqipëria përfaqëson një nga këto shembuj. Kjo tregon se asnjë prej këtyre sistemevenuk mund të përfaqësojë, atë që mund të konsiderojmë si “sistemi perfekt gjyqësor”.

Por, përsëri, mund të thuhet me siguri se tentativat për përmirësime kanë qënëdhe vazhdojnë të jenë jo të pakta. Këto mekanizma apo ky sistem duhet të jetë ishoqëruar nga një “modus” përshtatje apo zhvillimi, nën ndikimin e zhvillimeve të vetëmarrëdhënieve brenda një shoqërie apo dhe shoqërive me njëra tjetrën, në një proces tëpandalshëm internacionalizimi dhe globalizimi njerëzor. Të tilla problematika, ndoshtajo në gjerësinë e duhur apo detajet më të hollësishme, do dalin mjaft qartë gjatë trajtimittë mëposhtëm.

246 Po aty.

55

2.1.4 Pavarësia strukturore e gjyqësorit në këndvështrimin normativ dheinstitucional.

Përsa i përket pavarësisë strukturore, dhe jo vetëm asaj, ka një mpleksje të shumëfaktorëve që mund ti ndajë në: a) normativ, kushtetuta dhe ligjislacioni,247 që ka objektpavarësinë e gjyqësorit, b) institucional që kanë si objekt të aktivitetit të tyre, të tillarregullime. Le ti shohim më konkretisht me radhë.

Ashtu si shumë kushtetuta të kontinentit europian, edhe kushtetuta jonë i dedikonnjë pjesë të dispozitave të saj çështjes së pavarësisë së gjyqësorit në ushtrimin e pushtetitqë i është besuar apo dhënë, e plotësuar edhe nga ligji për pushtetin gjyqësor, i cili bënrregullimin, në referim edhe të dispozitave kushtetuese mbi pozitën e gjyqtarëve,paprekshmërinë dhe palëvizshmërinë e tyre, në mënyrë më të detajuar, duke pasur siobjektiv kryesor, një garantim sa më të mirë të pavarësisë. Këto norma në mënyrë tëdrejtpërdrejtë përcaktojnë: ndërtimin e sistemit gjyqësor; pavarësinë e sistemit gjyqësor,kriteret e rekrutimit të gjyqtarëve; afatet e qëndrimit të tyre në detyrë etj.248

Korniza kushtetuese nuk ngelet e vetme në këtë drejtim, pasi shoqërohet apoplotësohet më tej me kornizën ligjore që lidhet pikërisht, në mënyrë të drejtpërdrejtë megjyqësorin, me elementët strukturorë dhe organizativë në garantimin e pavarësisë së tij.Por, përsëri, ajo (Kushtetuta) ka një rol qëndror në garantimin dhe sigurimin emirëfunksionimit të strukturave kryesore shtetërore, ndër to edhe pushteti gjyqësor, dukepasur një pozicion kryesor apo suprem në raport me ligjet e tjera, ashtu siç edhepërcaktohet në nenin 4 parag. 2. “Kushtetuta është ligji më i lartë në Republikën eShqipërisë.”249

Kushtetuta jonë i kushton një sërë dispozitash çështjes, jo vetëm të pozicionit tëpavarur të gjyqësorit në strukturën shtetërore, por njëkohësisht duke evidentuarrëndësinë që ka për një demokraci sigurimi i atyre instrumentave që garantojnë njëgjyqësor të pavarur. Parashikimi kushtetues për pushtetin gjyqësor, nuk mund të merretsi i rastësishëm apo thjesht si parashikimi i disa normave dhe aq. Këtu duam tëtheksojmë se, në Kushtetutë, përveç pjesës së nëntë që i kushtohet tërësisht pushtetitgjyqësor, kjo çështje gjendet “e shpërndarë” apo e “shkrirë” edhe në dispozitat e tjeratë saj.

Çështja mbi pavarësinë e brendshme, do të gjejë trajtimi në kreun e III, IV.247 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë i kushton pjesën e nëntë, kryesisht gjyqësorit, strukturëskryesore organizative dhe organeve kryesore të saj, pavarësisë së trupës gjyqësore. Gjithashtu, ligji i ri Nr.9877, dt. 18.02.2008 “Për organizimin e pushtetit gjyqësor në Republikën e Shqipërisë”, i cili shfuqizoiligjin paraardhës të tij nr.8436, datë 28.12.1998, parashikon mënyrën e organizimit dhe funksionimit të ekëtij pushteti (Kreu II, nenet 3-10), kriteret e rekrutimit të gjyqtarëve të dy gjykatave të shkallës së parëdhe të asaj të apelit (Kreu III, nenet 11-19), statusin e tyre që ka të bëjë me emërimet, lëvizjet etj. qëlidhen në mënyrë të drejtpërdrejtë me pavarësinë e tyre si gjyqtarë dhe pavarësinë në vendimarrje.248 Kështu Neni i 1 i ligjit Nr. 9877, dt. 18.02.2008 “Për organizimin e pushtetit gjyqësor në Republikën eShqipërisë”, përcakton si objektiv të këtij ligji “…krijimin, organizimin dhe kompetencat e gjykatave,kushtet dhe procedurat për emërimin e gjyqtarëve të gjykatave të shkallës së parë dhe të apelit, të drejtatdhe detyrimet e gjyqtarëve, masat disiplinore dhe shkarkimin e tyre, si dhe çështje të tjera të lidhura mefunksionimin e gjykatave.”249 Ashtu siç shprehet edhe gjyqtari i nderuar Kristaq Kraja “...Fuqia më e lartë juridike e Kushtetutësqëndron në faktin se ajo pranohet si e tillë, spese nuk ka akt me fuqi më të lartë se ajo. Nëse kushtetutabazohet në një akt tjetër për të marrë vlefshmëri juridike, kjo nga pikpamja e së drejtës pozitive nuk mundtë zgjidhet dhe përbën paradoksion e pushtetit konstituent. Epërsia e kushtetutës merret si postulat dhe nukmund të provohet. Kjo është arsyeja pse H.Kelzenit, babait të normativizmit, iu desh të shpikte një fundpër sistemin, normën themelore (grundnorm) nga e cila buron kushtetuta dhe të gjitha normat e aktevenormative ku këto shprehen...” – shih Sokol Sadushi “Drejtësia Kushtetuese në Zhvillim”, bot. “Toena”,Tiranë 2012, Introduksion (pjesa ) nga Kristaq Kraja, fq. 39.

56

Kështu, që në dispozitat e para dhe konkretisht në Nenin 7 të Kushtetutës tëRSH-së në lidhje me çështjen e qeverisjes ku evidentohet se “Sistemi i qeverisjes nëRepublikën e Shqipërisë bazohet në ndarjen dhe balancimin ndërmjet pushteteveligjvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor.” 250 , 251 Në respektim të këtij parashikimi është edetyrueshme që mënyra e organizimit, por dhe ajo që është më e rëndësishme efunksionimit të tij, duhet të bëhet në përputhje me të. 252 Ajo e pozicionon pushtetingjyqësor, si strukturë me pushtet të barabartë me dy të tjerët, kur shprehet se:“...Gjyqtarët janë të pavarur dhe u nënshtrohen vetëm Kushtetutës dhe ligjeve.....”253

Gjykata Kushtetuese në jurispruedencën e saj ka evidentuar faktin se këto pushtete nukfunksionojnë të ndarë por ndërveprojnë me njëri tjetrin duke pasur takime apo fusha tëpërbashkëta ndërveprimi ndaj njëri-tjetrit. Nuk do kishte kuptim funksionimi i shtetit tësë drejtës, nëse pushtetet, në kuadër të respektimit të parimit të ndarjes së pushteteve, dokonceptoheshin si krejt të izoluar nga njëri tjetri,254 sipas diagramës të më poshtme:

250 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, Neni 7, Botim i Qendrës së Publikimeve Zyrtare (QPZ),Shtëp.Bot.& Shtyp. “Kristalina-KH”, Mars 2005.251 Në përgjithësi, shumica e shteteve, të cilat kanë të instaluar apo janë në proces të instalimit (ato vendeqë dolën nga rregjimet totalitare), të një rregjimi demokratik qeverisjeje, e kanë bërë të tyre këtë mënyrëfunksionimi të organizimit shtetëror, duke bërë një ndarje brenda pushtetit shtetëror, pavarësisht mënyrëssë realizimit praktik të tij, që lidhet me elementë si përbërja e shtetit, zhvillimi historik brenda tij, faktorëtkulturor, forma e qeverisjes (presidenciale, gjysëm presidenciale apo parlamentare) etj. Këtë formulim tëngjashëm e gjejmë, në Kushtetutën Maqedonase ku përcaktohet se “Vlerat themelore të rregullitkushtetues të Republikës Maqedonase janë:….ndarja e pushteteve në legjislativ, ekzekutiv dhegjyqësor….” (Neni 8 i Kushtetutës së Maqedonisë, që hyri në fuqi me 17 Nëntor 1991 – burim nga ICL,www.servat.unibe.ch/icl).Kushtetuta Çeke e përkufizon në këtë formë ndarjen e pushteteve “Pushteti i shtetit buron nga populli;ata e ushtrojnë këtë pushtet nëpërmjet trupës legislative, ekzekutive dhe gjyqësore…” (Neni 2 ikushtetutës Çeke) - burim nga ICL, www.servat.unibe.ch/icl.252 Gjykata Kushtetuese, në respektim të asaj çfarë përcakton kjo dispozitë dhe domosdoshmërisë sërespektimit “të ndarjes dhe balancimit” të pushtetit, është shprehur në vendimin Nr. 11/ 2004(dt.25.07.2004). duke u shprehur mbi kërkesën për antikushtetueshmërine e disa dispozitave që bënin fjalepër organizimin dhe funksionimin e Ministrisë së Drejtësisë dhe Këshillit të Lartë të Drejtësië. Në këtëvendim kjo gjykatë konkludon se: …Parimi i ndarjes së pushteve nuk do kuptuar që çdo pushtet është imbyllur dhe i pakontrolluar nga askush. Ndarja e pushteteve midis tri degëve të qeverisjes garantohetvetëm nëpërmjet sistemit të kontrolleve dhe ekujlibreve...Qëllimi i një koncepti të tillë kushtetues siguronqë të parandalojë çdo degë të qeverisjes për të ushtruar një pushtet të pakufizuar. Kontrollet dheekujlibret që njeh Kushtetuta, i japin secilës degë, pushtete që kompesojnë apo zbusin ato të degëve tëtjera...(për më tepër shih vendimine cituar).253 Për këtë çështje Gjykata Kushtetuese shprehet se “Me këtë kuptohet pavarësia, përgjegjësia dhekompetenca e veçantë e gjyqtarëve në dhënien e drejtësisë, nëpërmjet zgjidhjes së çështjeve konkrete.Asnjë pushtet tjetër nuk mund të funksionojë si gjykatë dhe të ushtrojë detyrën e gjyqtarit. Askush nukmund të ndërhyjë në dhënien e drejtësisë apo dhënien e vendimit për çështje të caktuara. Askujt nuk ilejohet të vërë në diskutim njohjen dhe vlerën e vendimeve apo të refuzojë zbatimin e tyre, pasi ato kanëmarrë formë të prerë” – shih vendimin e Gjykatës Kushtetuese Nr. 11, dt.25.07.2004 ( shih edhe XhezairZaganjori, Arta Vorpsi, Denar Biba, “Parimet Kushtetuese dhe të Drejtat Themelore në Jurisprudencën eGjykatës Kushtetuese”, vep. e cit., fq. 227-230.)Në këtë vendim Gjykata Kushtetuese, është shprehur edhe mbi një element mjaft të rëndësishëm, atë tëkeqinterpretimit të parimit të ndarjes së pushteteve dhe që ky parim “...nuk do kuptuar që çdo pushtetështë i mbyllur dhe i pakontrolluar nga askush...” Fjalët “ndarje dhe balancim” jo pa qëllim qëndrojnë sëbashku, pasi janë pjesë të integruara në kuadër të parimit të ndarjes së pushteteve. Në referim tëeskperiencës Amerikane por edhe asaj të vendeve me demokraci të konsoliduar tashmë, koncepti indarjes...në vetvete nuk është thjesht “parcelizim” por një koncept më kompleks i cili ka në thelb të tijndërtimin sa më të mirë të marrëdhënieve ndërmjet organeve shtetërore duke synuar që me përcaktimin efushës së veçantë të secilit pushtet të mos lihen mënjanë edhe mekanizmat që sigurojnë kontrollin dhendërvarësinë ndërmjet tyre... – për më tepër shih Pamela Ryder-Lahey, Vangjel Kosta, Toni Gogu,“Administrimi i Gjykatave”, shtep.bot. “Kristalina-KH”, Tiranë 2005, fq. 227,228.254 Rex E Lee, “Vështrime të një Juristi për Kushtetutën”, vep. e cit., fq. 53.

57

Pra, secili do vepronte i pavarur, duke krijuar hermeticitet në veprimtarinë dhefunksionet që ushtron. Një situatë e tillë do përbënte shkak për shformimin e shtetit, kustrukturat veprojnë të pavarura dhe të pakontrolluara nga njëra tjetra, pa pasur detyrimine llogari-dhënies.

Në fakt po t’i referohemi Kushtetutës tonë, por edhe shumë kushtetutave tëvendeve me sistem demokratik qeverisje, një situatë e tillë nuk është e mundur, pasi, nëreferim edhe të mekanizmit “check and balance” (kontroll dhe ekulibër) të ndërtimit tështetit, pushtetet ndërveprojnë me njëri tjetrin, ...kontrollohen në mënyrë reciproke dhetë kufizohet me ligj...,255 ku ky ndërveprim në mënyrë grafike mund të prezantohet sipaskësaj diagrame:

Ato kanë një ndërthurje dhe varësi të ndërsjelltë. 256 Kështu mjafton t’ireferohemi asaj që Pushteti Legjislativ ka si prerogativë të tij “pavarësinë në miratimine ligjeve”, ligje këto që janë të detyrueshme për t’u zbatuar në aktivitetin shtetërorpërfshirë këtu edhe gjyqësorin, përveç rasteve kur ky ligj pretendohet dhe konstatohet se

255 Prof.Dr. Xhezair Zaganjori, “Demokracia dhe Shteti i së Drejtës”, vep. e cit., fq. 101.256 Po ti referohemi diagramës së dytë, në këtë ndërveprim rol të rëndësishëm luan edhe përcaktimi i pikëssë ekulibrit të pushteteve. Nuk janë të pakta rastet, ashtu siç edhe është theksuar më lartë, kur hasen“tentativat” e pushteteve me objektiv kryesor zgjerimin e fushës së ndikimit dhe veprimit, në kurriz të njëpushteti tjetër. Kështu, “...cënimet e pushtetit legjislativ nga pushteti ekzekutiv...” Tek ne është bërëtraditë që kryetari i partisë që fiton zgjedhjet dhe që mban mazhorancën e votave në parlament, të jetëedhe Kryeministri i vendit. Kjo do të thotë që qeveria (Këshilli i Ministrave) duke pasur të drejtë nëpropozimin e ligjeve, sipas parashikimit të nenit 81/1 të Kushtetutës, të arrij të miratoj çdo ligj, ç’ka do tëthotë kontroll i aktivitetit ligjbërës, apo cënim të legjislativit nga pushteti gjyqësor, si dhe cënimi ipushtetit ekzekutiv nga legjislativi. Apo...cënimi i pushtetit ekzekutiv nga gjykatat (p.sh. nëpërmjetinterpretimit nga gjykata të një akti administrativ)...; cënimi i pushtetit gjyqësor nga pushteti ekzekutiv(p.sh. refuzimi për të ekzekutuar vendimet e gjykatave)..; si dhe cënimi i pushtetit gjyqësor nga Kongresi(p.sh. miratimi i ligjeve që nuk kanë të bëjnë me politikën e përgjithshme, por që zgjidhin konfliktendërmjet individëve të veçantë...). - shih Rex E Lee, “Vështrime të një Juristi për Kushtetutën”, vep. e cit.,fq. 53-57.

PUSHTETIEKZEKUTIV

PUSHTETILEGJISLATIV

PUSHTETIGJYQËSOR

GJYKATA KUSHTETUESE

PushtetiGjyqësor

PushtetiEkzekutiv

PushtetiLegjislativ

58

është antikushtetues.257 Në një intepretim të zgjeruar të këtij paragrafi do të thotë segjykatësit nuk mund të detyrohen nga ana e legjislativit në zbatimin e atyre ligjeve qëata i konsiderojnë si antikushtetues. Pra, nën këtë llogjikë edhe pushteti gjyqësor ka dheduhet të ketë vazhdimisht hapësirën e tij të pavarësisë në vendimarrje.258 Gjithashtu kjoshkon më tej, kur vendimit gjyqësor të formës së prerë i jepet prioritet në zbatimin e tijnga ana e strukturave të tjera shtetërore: “...3.Organet e shtetit janë të detyruar tëekzekutojnë vendimet gjyqësore” (Neni 142).259 Siç evidentohet, kushtetuta i jep njëprioritet absolut, biles imponon detyrim, në ekzekutimin dhe zbatimin pa mëdyshje tëvendimit të gjykatës. Por, sa reale janë aplikimet e këtyre përcaktimeve kushtetuese?Praktika ka treguar se një aplikim i tillë ka qënë dhe është akoma i vështirë, si në kohëdhe hapësirë, dhe ndryshon nga njëri vend tek tjetri. Shpesh pushteti gjyqësor, referuarkëtu trajtimeve të ndryshme qoftë nën sistemin common law apo atë civil law, se ështëpushteti (dega) “..më pak i rrezikshëm”. Nga praktika evidentohet se ky pushtet “ështëjo vetëm më i dobëti, por edhe më i zbuluari ndaj goditjeve...260 të pushteteve të tjera.Kjo tregon se nuk mjafton vetëm përcaktimi i disa normave kushtetuese261 apo dhemiratimi i ligjit apo ligjeve që lidhen me pushtetin gjyqësor dhe pavarësinë e tij, porshkon më tej, duhet implementim serioz dhe respektimi nga kushdo dhe çdo strukturë,pavarësisht masës së pushtetit që ajo zotëron. Duhet të theksohet se, duhen krijuar të tillëinstrumenta-barrierë që t’i qëndrojnë tentativave të uzurpimit të fushës së juridiksionitqë i besohet një pushteti, barriera këto fikse dhe jo të lëvizshme duke ia shmangurvarësisë së vullnetit të individëve apo grupeve të individëve. Njëkohësisht, ky proces

257 Neni 145 i Kushtetutës së RSH-së “Kur gjyqtarët çmojnë se ligjet vijnë në kundërshtim meKushtetutën, nuk i zbatojnë ato....” – shtep.bot. “Alb Juris”, Tiranë 2008.258 Çështja e vendimmarrjes diskutohet shpesh si një element ku gjykatësit nuk zbatojnë vetëm ligjin poredhe kanë mundësi ta intepretojnë atë, duke i dhënë në dukje vetes karakteristika të ligjbërësit, por që nëfakt nuk qëndron si pretendim, pasi vendimi i tyre dhe interpretimi që ata bëjnë vlen kryesisht për çështjenkonkrete. Ky interpretim nuk ka karakter gjithpërfshirës dhe detyrues për gjykatësit, përjashto praktikënunifikuese, por që përsëri ngelet në kornizat e praktikës që në asnjë rast nuk mund të përbëjë burim të sëdrejtës, pra, ligj, e drejtë kjo ekskluzivisht vetëm e legjislativit.259 Kushtetuta e RSH-së, shtëp.bot. “Alb Juris”, Tiranë 2008.260 Rex E Lee, “Vështrime të një Juristi për Kushtetutën”, vep. e cit., fq. 11.Referuar eksperiencës shqiptare, gjyqësori me të vërtetë ka treguar se është “pushteti më i dobët” në raportme dy pushtetet e tjera. Ky nivel pavarësie dhe raporti me pushtetet e tjera, varion nga një vend në njëtjetër dhe shihet shumë i lidhur me faktorët zhvillimor në secilin vend, duke i dhënë ato karakteristika tëveçanta që hasen nga një sistem gjyqësori në tjetrin.261 Në kushtetutën tonë por dhe në kushtetutat e vendeve të tjera, gjejmë formulime normative kushtetuesembi pavarësinë e gjyqësorit si: “1. Gjyqtarët janë të pavarur dhe u nënshtrohen vetëm Kushtetutës dheligjeve...” (neni 145 i Kushtetutës së R.SH.). Pak a shumë të tilla qëndrime të njëjta apo paralele, me atë tëkushtetutës tonë, gjejmë në kushtetutat të vendeve si Gjemania, ku në nenin 97 të saj (Ligjit Themeltar iRFGj-së), Kreu IX Administrimi i Drejtësisë parashikon se: “1. Gjyqtarët janë të pavarur dhe inënshtrohen vetëm ligjit...”, me një mision kryesor: të mbrojnë individin ndaj çdo autoriteti publik(legjislativ apo administrativ), sepse sipas nenit 19 të Ligjit Themeltar “Çdokujt që i përket e drejta mundt’i drejtohet gjyqtarit.” - Michel Fromont, “Sistemet e huaja më të mëdha të të drejtës”, Koleksioni Lex,Botimet “Papirus”, Tiranë 2009, fq. 27,28.Po kështu, të njëjtin formulim gjejmë në kushtetutën Austriake, ku në nenin 87 – Pavarësia, përcaktohetse “Gjyqtarët janë të pavarur në ushtrimin e funksionit të tyre gjyqësor.”, apo atë Sllovene nenin 125 –Pavarësia e Gjyqtarëve: “Gjyqtarët duhet të jenë të pavarur në ushtrimin e funksionit gjyqësor. Ata inënshtrohen Kushtetutës dhe ligjeve.”. Kështu mund të vazhdohet me Kushtetutën Çeke – Kreu IV, Neni81 “Pushteti gjyqësor ushtrohet nga gjykatat e pavarura në emër të Republikës.” Dhe 82/1 “Gjyqtarët janëtë pavarur në ushtrimin e funksionit të tyre. Paanshmëria e tyre nuk mund të cënohet nga askush.”, apopërkufizimi që bëhet në Kushtetutën Spanjolle “Drejtësia buron nga populli dhe është administruar nëemër të Mbretit nga gjykatësit dhe magjistratët e gjyqësorit që janë të pavarur, të palëvizshëm, dhe i bindetdhe nënshtrohet vetëm sundimit të ligjit.” (burim nga ICL, www.servat.unibe.ch/icl).Kështu mund të vazhdoj me prezantimin e një sërë kushtetutash, por ngado që hedhim vështrimin, mbi atëçfarë kushtetutat e vendeve të ndryshme (të qeverisura në mënyrë demokratike) rezervojnë për gjyqësorin,konkretisht për pavarësinë që ai duhet të ketë, hasim pothuajse të njëjtat formulime.

59

duhet të jetë i shoqëruar edhe me përzgjedhjen dhe vendosjen e atyre instrumentëve tëkontrollit, që këto të fundit të mos kthehen në instrumenta kontrolli që krijojnë situatavarësie, duke shëmbur njëkohësisht edhe barrierat kushtetuese e ligjore që mbrojnë këtostruktura dhe sidomos gjyqësorin si struktura më e dobët, duke ia shmangur mundësinë epërdorimit të tyre në varësi të vullnetit të individëve apo grupit të radhës që mbanpushtetin.

Ky pushtet, sipas parashikimeve në Kushtetutë (Neni 135), është përcaktuar tëushtrohet “nga Gjykata e Lartë, si dhe nga gjykatat e apelit e gjykatat e shkallës së parë, tëcilat krijohen me ligj.” Këto struktura gjyqësore, ashtu si çdo strukturë tjetër, përbëhen ngaindividët, të cilët për t’iu mundësuar ushtrimin e qetë dhe korrektë të detyrave dhefunksioneve, në përputhje me parimet e shtetit të së drejtës dhe në respektim të parimit tëndarjes së pushteteve, duhet t’u garantohet pozicioni dhe paprekshmëria e tyre. Pikërisht, nëkëtë drejtim, kushtetuta jonë parashikon disa dispozita të cilat parashikojnë instrumentagarantues të paprekshmërisë së gjyqtarit në ushtrimin e funksioneve të tij. Le të shohim meradhë të tilla dispozita që ndodhen të pozicionuara262 në pjesën e nëntë të Kushtetutës tëtonë. Në nenin 136 të Kushtetutës përcaktohet mënyra e emërimit të anëtarëve të Gjykatëssë Lartë, si organi përfaqësues dhe më i lartë i pushtetit gjyqësor, duke parashikuar njëprocedurë standarte dhe duke përfshirë në këtë përzgjedhje struktura shtetërore si Kuvendi(pushtetit legjislativ) dhe Presidenti. Përfshirja e Kryetarit të Shtetit263 në emërimet si tëanëtarëve të Gjykatës së Lartë “...me pëlqimin e Kuvendit....”(Neni 136/1) edhe tëgjyqtarëve të nivele të tjera “...me propozim të Këshillit të Lartë të Drejtësisë...”, nukpërfaqëson asgjë tjetër përveçse një nga funksionet e tij “të garantuesit të institucionevetë vendit”.264

262 Pavarësisht se pjesa kryesore e dispozitave, që i kushtohen gjyqësorit, ndodhen në pjesën e nëntë tëKushtetutës tonë, kjo nuk do të thotë se se ato janë të izoluara nga tërësia e normave të tjera kushtetuese.Në fakt çështja e gjyqësorit gjendet “e shkrirë” në përmbajtjen e një sërë dispozitash të tjera të saj nëpjesë te tjera, që rregullojnë funksionimin dhe pozicionin e institucionve kryesore kushtetuese.263 Pozita e kryetarit të shtetit në sisteme të ndryshme qeverisje është e ndryshme. Kështu në sisteminpresidencial e “idealizuar” nga sistemi presidencial i SHBA-së apo gjysëm presidencial si në Francë,kompetencat e tija janë shumë të gjëra, ndërsa në sistemet pralamentare si Shqipëria, Gjermania, Italia,Anglia (monarku), kryetari i shtetit është përfaqësues i unitetit të shtetit, por kompetencat e tij janë më tëkufizuara. Në këto të fundit, që kanë adoptuar sistemin parlamentar (ku parlamenti evidentohet si organikryesor “...përderisa pushteti ekzekutiv dhe ai gjyqësor veprojnë në bazë të ligjeve të miratuara ngaparlamenti”- shih Prof. Luan Omari “Parime dhe Institucione të së drejtës Publike”, bot. “Elena Gjika”,Tiranë 1998, fq. 67) ...kryen tri funksione kruesore: 1) Funksioni simbolik,...përbën një nga elementëtkryesorë të pushtetit të kryetarit të shtetit, përderisa përligj ndërhyrjen e tij në fushat në të cilat, në parim,kompetencat e tij janë formale...2) ...garant i institucioneve të vendit, ai siguron respektimin e kushtetutës,të ligjeve të tjera dhe të të drejtave dhe lirive të shtetasve...3)...., si arbitër ndërmjet forcave të ndryshmepolitike.... Por në disa sisteme parlamentare përfshirë edhe sistemin tonë, ...kryetari i shtetit është ipërfshirë në pushtetin legjislativ, përderisa shpall ligje... dhe rezervon të drejtën për ti kthyer vetëm njëherë (p.sh. në Nenin 85 të Kushtetutës të RSH-së parashikohet se “1. Presidenti i Republikës ka të drejtë takthejë ligjin për rishqyrtim vetëm një herë....”)...ka lidhje me pushtetin gjyqësor (por pa pasur asnjë tëdrejtë ndërhyrjeje në proceset hetimore gjyqësore) përderisa kryeson Këshillin e Lartë të Drejtësisë.... –për më tepër shih Prof. Luan Omari, “Parime dhe Institucione të së drejtës Publike”, vep. e cit., fq. 79.264 Megjithatë, çështjen e përfshirjes së tij në sistemin gjyqësor, duhet ta shohim me kujdes, pasi në tëshumtën e rasteve kryetari i shtetit zgjidhet nga trupa politike, ç’ka lë për të kuptuar se qëndrimi i tij nëpozitë “asnjajëse”, dhe ushtrimi korrekt i funksioneve të tij, si dekretet për emërimet e trupës të GjykatësKushtetuese (Neni 125) apo Gjykatës së Lartë (Neni 136), është një faktorë që mund të vihet në dyshim.Po ti referohemi eksperiencës në Shqipëri, evidentohet qartë se të gjithë presidentët janë zgjedhur ngaradhët e partive politike që kanë pasur mazhorancën në Kuvend. Kjo në fakt, është një element që mundtë kërkoj trajtim të veçantë, pasi ardhja nga rradhët e politikës (të njërit nga krahëve politik), domosdo lëhapësirë për të vënë në pikëpyetje çështjen e qëndrimit të tij në raport me tre pushtetet. Në Shqipëri, një“precedent” që e lëkundi pozicionin e Kryetarit të Shtetit dhe të mundësisë për të përfaqësuar me të vërtetëfunksionet që i janë besuar në mënyrë të pavarur nga krahët politikë, u vu në pikpyetje me ndryshimin evitit 2008 në nenin 87 të Kushtetuës të RSH-së (me ligjin 9904, dt.21.04.2008), me marrëveshjen e arriturmidis dy forcave politike kryesore, të procedurës së zgjedhjes së tij, duke i dhënë mundësinë që

60

Siç evidentohet nga dispozitat kushtetuese, “injektimi” me gjyqtarë i sistemitgjyqësor në përgjithësi dhe i organeve të tij përbërëse në veçanti (Gjykata e Lartë dheGjykata Apeli dhe ato të shkallës së parë) ndryshon. Kështu, ndryshon procedura eemërimit të anëtarëve për në Gjykatën e Lartë dhe ndryshon procedura e emërimit meanëtar të rinj të gjyqësorit, apo lëvizja brenda dy niveleve të para.

Sa më lart u evidentua, kjo arenë krijimi ekulibrash mes pushteteve nuk ndikohetvetëm nga faktorë kushtetueso-ligjor normativ, por edhe nga një praktikë shumë e gjerëtë Gjykatës Kushtetuese, 265 si institucion kryesor dhe garante e respektimit tëKushtetutës, duke shfaqur një objektiv të qartë dhe të pastër të saj, atë të instalimit të“qëndrimeve frenuese” ndaj tentativave për ndërhyrje apo uzurpim të pushtetit detikuargjyqësorit, kjo në situata dhe forma nga më të ndryshmet. 266 Kjo nuk ka qënë erastësishme, pasi vetë pozita kësaj gjykate, ajo e “garantuesit të Kushtetutës”, ka diktuarkëtë “ndërhyrje”, që e përkthyer ndryshe si mundësi mjaft e favorshme për t’u shprehurmbi çështjet që lidhen me shkelje të kushtetutës apo të atyre dispozitave që të paktënteorikisht sigurojnë pavarësinë e gjyqësorit, ku Gjykatës Kushtetuese i mundësohetzhvillimi i kësaj praktike. Këtu, një rol shumë të rëndësishëm në pavarësinë e gjyqësorit,edhe për nga funksioni kryesor që ka, luan edhe Këshilli i Lartë i Drejtësisë, institucionkushtetues, çështja e të cilit (KLD-së) do gjejë trajtim në vijim në këtë kre.

Në vijim të trajtimit, do i rikthehemi edhe një herë praktikës së GjykatësKushtetuese që përcakton se: “...Asnjë organ apo institucion tjetër, në përbërje ose jo tënjë prej tri pushteteve nuk mund të ndërhyjë në trajtimin dhe zgjidhjen e çështjeve, qësipas rastit, do të përbënin objektin qendror të veprimtarisë së organeve apoinstitucioneve të tjera kushtetuese..” (shih vendimet e Gjykatës Kushtetuese nr. 19, datë03.05.2007 dhe nr. 11, datë 02.04.2008). Jurisprudenca kushtetuese, në respekt tëzbatimit të parimit të ndarjes dhe balancimit ndërmjet pushteteve dhe të parimit të shtetittë së drejtës, ka theksuar se pavarësia e gjyqësorit duhet kuptuar si pavarësi thelbësore(tagrin e gjykatave për të dhënë vendime me paanësi dhe pa u ndikuar nga interesat endonjë dege tjetër të pushtetit) dhe si pavarësi strukturore, që kërkon parashikimin nëKushtetutë të institucionit që realizon emërimet dhe shkarkimet e gjyqtarëve. Si pjesë tëpavarësisë strukturore konsiderohen njëkohësisht edhe pavarësia organizative dhefinanciare.

përzgjedhja e tij të bëhet jo më me shumicë të cilësuar (3/5 e të gjithë anëtarëve të Kuvendit) por nga njëshumicë e thjeshtë “...gjysma e votave të të gjithë anëtarëve të Kuvendit...”. Kjo i hapi rrugë mundësisëqë zgjedhja e tij të ishte në dorë të forcës politike (apo koalicionit) që mban mazhorancën e vendeve nëparlament, duke shmangur domosdoshërinë e votave edhe të opozitës. Rasti tipik ishte zgjedhja ePresidentit aktual të Republikës, Z. Bujar Nishani, që zgjidhje në këtë post, pas një eksperience të vështirë,para ndryshimeve të vitit 2008 të procedurës së zgjedhjes së presidentit, përsëri nga radhët e politikës, tëparaardhësit të tij Z. Bamir Topi (Zgjedhja e Z. Topi në krye të shtetit u arrit me shumë vështirësi, kjo përshkak se opozita arriti në atë pikë sa “bllokoi” për një periudhë kohe, zgjedhjen e presidentit, duke pasur siqëllim kryesor, “hipotetikisht”, shpërndarjen e kuvendit dhe shkuarjen në zgjedhje të parakohshme.265 Pozita e veçantë Gjykatës Kushtetuese, jusitifikohet me “fuqinë” që buron nga vetë dispozitat eKushtetutës (nenet 124, 131). Konkretisht në nenin 124 parashikohet se: “1. Gjykata Kushtetuesegaranton respektimin e Kushtetutës dhe bën interpretimin përfundimtar të saj. 2. Gjykata Kushtetuese inënshtrohet vetëm Kushtetutës.”, ndërsa në nenin 131 përcaktohen me rradhë se mbi çfarë mund tëvendosë kjo Gjykatë. Gjykata Kushtetuese ka një pozicion specifik dhe të veçantë, pasi në shumë raste eka treguar veten në qëndrimet që ka mbajtur ndaj veprimeve të ligjvënësit. Ajo, në Shqipëri, e kajusitifikuar ekzistencën e saj (shih K. Traja – Introduksioni – S.Sadushi “Drejtësia Kushtetuese nëZhvillim”, vep. e cit., fq. 15), në këtë periudhë me praktikën e gjërë që ka krijuar, duke përcaktuar dhevendosur, në shumë raste, raporte dhe ekulibra që kanë ndihmuar në qëndrueshmërinë e strukturaveshtetërore, përfshi këtu edhe gjyqësorin, ndaj veprimeve uzurpuese të pushteteve ndaj njëri tjetrit.266 Të tilla tentative dhe ushtrimi i presionit ndaj kësaj strukture, në mënyrë të vazhdueshme, ështëshoqërua me krijimin e “situatave të panikut” brenda tij, kjo ka pasur si produkt përfundimtar krijimin esituatave “të varësisë së pashprehur”, apo deri diku “të nënkuptuara”, duke u shoqëruara me simptomanegative në vendimmarrje që ato kanë bërë.

61

Pavarësia e gjyqtarëve dhe gjykatave është një nga parimet themelore të shtetitdemokratik, por nuk përbën një qëllim në vetvete. Respektimi i këtij parimi është njëkusht i nevojshëm për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut. Nëparagrafin e dytë të nenit 42 të Kushtetutës parashikohet se “Kushdo, për mbrojtjen e tëdrejtave, të lirive dhe të interesave të tij kushtetuese dhe ligjore, ose në rastin e akuzavetë ngritura kundër tij, ka të drejtën e një gjykimi të drejtë dhe publik brenda një afati tëarsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme e caktuar me ligj”. Në këtëkuptim, kjo pavarësi nuk është një privilegj, por një nga detyrat themelore të gjyqtarëvedhe të gjykatës, që rrjedh nga të drejtat e njeriut për të pasur një arbitër të paanshëm nënjë konflikt, të garantuar nga Kushtetuta. Mbrojtja e një standardi të tillë përbën dhekriterin orientues për të vlerësuar pavarësinë e gjyqtarëve dhe të gjykatave (shihvendimin e Gjykatës Kushtetuese nr. 11, datë 02.04.2008). Nga ana tjetër, pavarësia egjyqësorit nuk mund të kuptohet pa pavarësinë e gjyqtarit brenda vetë strukturës sëgjyqësorit, nëpërmjet të cilës sigurohet që asnjë gjyqtar të mos mund të ndërhyjë nëveprimtarinë dhe bindjen e një gjyqtari tjetër. Mbi këto standarde kushtetuese, që kanëgjetur konfirmimin e tyre në jurisprudencën kushtetuese, është e orientuar gjykata përzgjidhjen e drejtë të çështjes në shqyrtim.

Gjithashtu, përsa i përket pavarësisë financiare, ky është një element tjetër shumëi rëndësishëm që ndikon drejtpërdrejtë në pavarësinë strukturore. Ky element ështëshumë sensibël, pasi lidhet drejtpërdrejt me mundësitë financiare që kanë gjykatat dukeu shmangur nga një “varësi” financiare e ekzekutivit, edhe pse kjo duhet parë me kujdesse deri në çfarë shkalle shmanget. Në vitin 1998 u miratua ligji për krijimin e një zyrë tëveçantë që u quajt “Zyra e Administrimit të buxhetit gjyqësor”. Por, duhet kuptuar, sekjo pavarësie, edhe pse kemi të tilla struktura si kjo zyrë, përsëri është e cënueshme, kjopjesa më e madhe e këtij buxheti vjen nga bashkpunimi i ekzekutivit dhe legjislativit. Kyështë një tjetër instrument “presioni”, një tjetër mundësi “kufizimi” të kësaj pavarësie,për shkak pjesa kryesore e këtij buxheti vjen kryesisht nga të tjera struktura apopushtetet e tjera.

2.2. Organizimi aktual gjyqësor në RSH.Ashtu siç parashikohet edhe në nenin 135 të Kushtetutës së RSH-së “Pushteti

gjyqësor ushtrohet nga Gjykata e Lartë, si dhe nga gjykatat e apelit e gjykatat e shkallëssë parë, të cilat krijohen me ligj.”. Po të njëjtin parashikim e hasim edhe në Ligjin “Përorganizimin e pushtetit gjyqësor në RSH”. Me ndryshimet ligjore, sipas parashikimeveqë bën Kushtetuta për të drejtën e krijimit të gjykatave të veçanta (juridiksione tëveçanta), është miratuar ligji për krijimin e gjykatave administrative apo të juridiksionitgjyqësor administrativ, duke e shkëputur nga juridiksioni i gjykatave të zakonshme.

2.2.1 Po si prezantohet aktualisht struktura gjyqësor në RSH?

Sistemi ynë gjyqësor ka një organizim, nëse mund ta quajmë kështu, të thjeshtënë raport me disa vende europiane me një sistem të konsoliduar prej kohësh, të cilëtstrukturën përbërëse e kanë më të ndërlikuar. Në ndryshim nga një sistem i bashkuargjykatash që hasen në vendet e sistemit të së drejtës së përbashkët (common law) nëvendet si Shqipëria apo në përgjithësi ne vendet e traditës të së drejtës pozitive (civillaw), haset një sistem i ndarë gjykatash. Me pak fjalë, në vende të tilla gjejmë një ndarjetë juridiksionit, ku strukturat në përbërje të tyre janë të imunizuara. Kjo do të thotë se njëçështje, që bën pjesë në juridiksionin e një gjykate të dhënë, nuk mund t’i nënshtrohetnjë juridiksioni tjetër.

62

Në vendin tonë aktualisht gjejmë një ndarje tradicionale në mes juridiksionitcivil, penal dhe atij administrativ. Në mjaft shtete, shtohet edhe juridiksioni kushtetues,gjë që mbetet jashtë funksionit gjyqësor në disa shtete të tjera,267 që tek ne ushtrohet nganjë strukturë e veçantë që emërtohet Gjykata Kushtetuese. Në fakt, në kontrast ngasistemi i unifikuar gjyqësor tipik për vendet e të drejtës së përbashkët (common law),disa sisteme të ndara gjykatash shpesh bashkekzistojnë në vendet e “ligjit të shkruar”(civil law). Një çështje, që i takon një juridiksioni të një gjykate në përgjithësi, ështëimune nga juridiksioni në të gjitha të tjerat. Ndërsa sistemi gjyqësor tipik i common-law,mund të prezantohet si një piramidë me gjykatën “më të lartë” në majë, sistemi gjyqësortipik i të drejtës pozitive (civil-law), mund të prezantohet si një set (komplet) i dy apomë shumë strukturave të ndara qartë nga njëra tjetra, pa ura komunikimi mes tyre.268

Edhe Shqipëria nuk bën përjashtim nga shumë vende europiane, duke prezantuar njësistem të ndarë juridiksioni (kjo mund të shihet tek ndarja që është bërë mes juridiksionittë zakonshëm gjyqësor dhe atij administrativ), por në ndryshim nga disa vende siFranca, Gjermania, Italia (që do trajtohen më poshtë) dhe të ngjashme me vendet esistemit common law, ato “bashkohen” në Gjykatën e Lartë (të RSH).

Përsa i përket, strukturës së përgjithshme gjyqësor të R.Sh.-së, sipaspërcaktimeve edhe kushtetuese, juridiksioni i zakonshëm gjyqësor, por jo vetëm ai,prezantohet si një sistem piramidal me 3 nivele apo shkallë; 1) gjykatat e shkallës sëparë që gjykojnë fillimisht çdo çështje penale apo civile; 2) gjykatat e apelit 269 qëgjykojnë në shkallë të dytë çdo çështje të gjykuar nga shkallët e para, mbi bazën eankimit; 3) gjykata e lartë që qëndron në majë të sistemit dhe ka juridiksion fillestar dherishikues, si dhe të drejtën e unifikimit të praktikës gjyqësore.270 Të njëjtën strukturëpiramidale e gjejmë dhe në organizimin brenda juridiksionit administrativ, por që nëmajë nuk ka një strukturë të lartë të veçantë, ajo bashkohet me juridiksionin ezakonshëm në Gjykatën e Lartë.

Megjithatë, para se të prezantojmë strukturën gjyqësore aktuale të R.Sh., (njëprezantim më të hollësishëm të ndarjes të juridiksioneve, strukturave përkatësegjyqësore të drejtësidhënies, në R. Sh.), shkurtimisht dhe në mënyrë skematike, mëposhtë do prezantojmë strukturat e organizimit gjyqësor të disa vendeve kryesore medemokraci të konsoliduar (SHBA, Anglia, Franca, Italia, Gjermania ejt.), që do tëmundësojë një mënyrë krahasimi mes këtyre modeleve me nëjri tjetrin, dhe atij tëndërtuar në R.Sh., duke evidentuar elementët e ndryshëm që hasen duke kaluar nga njërisistem në tjetrin.

A. Shtetet e Bashkuara të Amerikës (SHBA).Përsa i përket çështjes së ndarjes së juridiksionit federal dhe stukturave tëdrejtësidhënies në SHBA, ndërmjet të cilave ndahet juridiksioni federal, prezantohet nëtre nivele,271 duke e prezantuar shkurtimisht në diagramën e mëposhtme:

267 Prof. Luan Omari, Prof. Aurela Anastasi, “E drejta Kushtetuese”, shtëp.bot. “ABC”, Tiranë 2008, fq.353.268 James G. Apple dhe Robert P. Deyling, “A primer on the Civil-Law System” (një vështrim mbisistemin e të drejtës së shkruar/Civil-law), Federal Judicial Center, SH.B.A., 1995, fq. 24.269 Për një periudhë kohe kemi pasur vetëm një Gjykatë Apelit, me qendër në Tiranë, ndërsa tani janëkrijuar 6 (gjashtë) gjykata apeli (Tiranë, Shkodër, Durrës, Korçë, Vlorë, Gjirokastër), kjo referuarorganizimit apo ndarjes aministrative të territorit.270 Pavarësisht se prezantohet si një sistem piramidal, ku në majë ëshë Gjykata e Lartë, përsëri, çështja epavarësisë së vendimmarrjes, të gjyqtarëve të niveleve më të ulëta, pa qënë të ndikuar nga kolegët e tyre tëniveleve më të larta, është përsëri e garantuar. Kjo garancie pavarsie në vendimmarrje është edhesanksionim kushtetues, pasi në dispozitat kushtetuese parashikohet se gjyqtarët i nënshtrohen ligjit dhekushtetutës. (Neni 145 i Kushtetutës së RSH-së)271 Ky sistem ka në përbërje “...94 Gjykata Qarku të SHBA-së, që përfaqësojnë nivelin bazë, 13 GjykataApeli të SHBA-së, që ndodhen në mes të strukturës, dhe Gjykata e Lartë e SHBA-së që ndodhen e vetme

63

Gjithashtu, një rol të rëndësishëm luajnë Gjykatat Supreme të Shteteve, të cilatjanë gjykata të shkallës së fundit, në shumicën e çështjeve fitorja apo humbja osepushimi mbi bazën e vendimeve të kësaj gjykte shënon përfundimin e procedurësgjyqësore. Ato gjykojnë kryesisht kategori...të çështjeve që përfshijnë: apelimet ekrimeve të rënda; rregullat shtetërore që disiplinojnë biznesin dhe profesionet endryshme; një numër të gjërë të mosmarrëveshjeve civile ndërmjet palëve private,...;çështjet e trashëgimisë; përfaqësimit dhe të pronave; zgjidhjet e martesës, kujdestarinë efëmijëve...272 Duam të theksojmë se kjo strukturë varion nga njëri shtet tek tjetri. Kështu

në majë të piramidës. 94 Gjykata e Qarkut janë gjykata të juridiksionit federal, apo gjykata të gjykimittëpërgjithshëm. Sëbashku këto gjykata gjykojnë dhe vendosin për rreth 900.000 çështje në vit. Çdogjykatë qarku është e pozicionuar në një nga 94 rrethet gjyqësore që janë të shpërndara në të gjithë SHBA-në....Palët që nuk janë dakort me vendimin e njërës nga këto gjykata mund të bëjnë ankim...në njërën nga13 Gjykatat e Apelit. 12 nga këto gjykata janë të alokuara në 12 qarqeve gjyqësore që janë të shpërndaragjeografikisht në tërë SHBA-në, ndërsa gjykata e 13 e apelit, Gjykata e Apelit të SHBA-së për qarkunfederal ka juridiksion kombëtar të gjërë për çështje të specializuara si ato për patentat, markat e shitjes, tëdrejtat e autorit, dhe të tregtisë ndërkombëtare...Në përgjithësi dëgjimi dhe gjykimi i çështjeve në Gjykatate Apelit bëhet, jo nga një gjyqtarë si në gjykatat e qarkut, por nga një panel prej 3 gjyqtarësh...që dëgjojnëvetëm argumentet e palëve (koment i autorit - jo provat gjyqsore të paraqitura dhe që në përfundimvendosin, jo vetëm për çështjen por edhe nëse pala e pakënaqura nga vendimi “lejohet apo jo” të bëjëankim për në nivelin më të lartë të sistemit gjyqësor të SHBA-së, pra, në Gjykatnë e Lartë)...” – për mëtepër shih David Shultz, “Encyclopedia of the Supreme Court” (Enciklopedia e Gjykatës së Lartë), bot.Fact On File, Inc., New York (USA) 2005, fq. 155-158. Gjithashtu shih edhe David G. Savage, “Guide toU.S. Supreme Court”, edit. V, CQ Press, A division of Savage, Washington DC (USA) 2010, fq. 3-51.272 John B. Gates, Charles A. Johnson, “Gjykatat Amerikane, Analizë kritike”, vep. e cit., fq. 68, 69.

Gjykata eSHBA-së eankimeve tëveteranëve

Gjykata eSHBA-së epretendimeve(rivendimkimeve)

Gjykata eTaksave tëSHBA-së

Gjykatat eDistrikteve (94distrikte, përfshirëedhe 3 të territorevepërtej detit)

Gjykatat e Apelittë SHBA-së, për QarkunFederal

Gjykatat Federale të Apelit tëSHBA-së, - 12 distrikte (tëquajtura ndryshe qarqe)

Gjykata e Lartë(Supreme) FederaleNiveli më i lartëankimor

Gjykata eSHBA-së etregëtisëndërkombëtare

Gjykata e Apelit tëSHBA-së, për Forcat eArmatorsura

Gjykatatushtaraket tërishikimit(Forcat eUshtrisë,detare,marinës, rojësbregdetare)

Niveli i dytëGjykatat eApelit

64

p.sh. strukurën gjyqësore e Nju Jork-ut, ajo e Nevadës, Kalifornisë etj. prezantojnëndryshime nga njëri tjetri.273

Në referimt të sa më sipër, rrugët për të paraqitur një çështje para Gjykatës sëLartë të SHBA-së, prezantohen në dy drejtime; 1) në rrugë federale dhe 2) në rrugështetërore (kur vinë nga gjykatat e shteteve). Kjo, prezantohet në grafikën e mëposhtme:

274

B. AngliaPërsa i përket sturkturës gjyqësore apo të drejtësidhënies në Angli, prezantohet

një strukturë e komplikuar, kjo ndoshta për arsye të zhvillimeve historike që ka pasur nëAngli. Sistemi gjyqësor anglez përfshin rregullime të ndryshme që bëhen në Anglin dheUells, Skoci dhe Irlandën e Veriut. Ato si pikë të vetme bashkimi kishin vetëm Dhomëne Lordëve, e cila ndodhej në majë të këtij sistemi gjyqësor, që realisht prezantohet simjaft i komplikuar. Megjithatë, në diagramën e mëposhtme evidentohet një panoramë epërgjithshme e këtij sistemi, të juridiksionit civil dhe penal, dhe përbërja e tij me trupëgjyqësore duke prezantuar vetëm atë të Anglis-ë dhe Uells-it.275

Duhet të evidentojmë këtu se, siç do prezantohet në diagramën e mëposhtme,panorama ndryshoi me reformën kushtetuese të vitit 2005, me të cilën u krijua njëkorpus i veçantë nga Dhoma e Lordëve dhe që zevëndësoi juridiksionin e kësaj dhome,që u emërtua si Gjykata e Lartë (Supreme Court) e Mbretërisë së Bashkuar (MB). Ky

273 Për më tepër shih - Jeffrey A. Segal, Harold J. Spaeth, Sara C. Benesh, “The Supreme Court in theAmerican Legal System”, vep. e cit., fq.147-149, 160-165.274 Arnold J. Goldman& William D. Sigismond, “Business Law (Principles&Practices)”, Boston, USA1988, fq. 24.275 R.J. Jackson “The machinery of Justice in England” (Makineria e Anlgeze e Drejtesisë), sixth edit.,Cambridge University Press, Angli 1972, fq. 1, 38-39,152-153.

Rruga Federal

GJYKATA E LARTË ESHBA-së

Paditësi ose i padituri humbetçështjen në proces në gjykatënshtetërore

Humbësi ankimon çështjen nëgjykatën e apelit të shteteve

Gjykata e Shtetit /niveli i fundit idrejtësidhënies për çështjen

Gjykata e Lartë e SHBA-së mund tëshqyrtojë ankimin nëse kemi përfshirje tënjë çështjeje kushtetuese.

Çështja paraqitet/gjykohetnë një gjykatë distrikti tëSHBA-së

Humbësi dërgon çështjen në njëgjykatë qarku apeli të SHBA-së

Vendimi i gjykatës ankimohet nëGjykatën e Lartë të SHBA-së

Rruga shtetërore

65

ishte një proces i gjatë, që fillimisht filloi me Aktin Reformues të vitit 2005 (në pjesën 3të tij) dhe u pranua krijimi i Gjykatës së Lartë të Mbretërisë së Bashkuar, duke u bërëoperative që me 1 Tetor të vitit 2009. Siç u citua më sipër, juridiksioni i kësaj gjykate,zëvëndësoi atë të Dhomës së Lordëve, duke qënë instanca më e lartë gjyqësore përçështje civile dhe penale dhe që shtrihet mbi gjykimet e çështjeve, që vijnë mbi bazën eapelimit nga tre gjykatat e sistemit të Mbretërisë së Bashkuar (Anglia, Uellsi, Irlanda eVeriut dhe Skocia). Për t’iu drejtuar kësaj gjykate, procedurat janë lehtësuarmjaftueshëm, në raport me ato të mëparshmet, për të ankimuar ose jo çështjen.

Gjykata e Lartëe Mbretërisë së Bashkuar

Kjo gjykatë u krijuar me reformatkushtetuese të 2005, duke zevëndësuarfunksionet e Dhomës së Lordëve.

Gjykata e Apelit(Court of Appeal)

Seksioni civilMaster of the Rolls andLords Justice of Appeal.

Skesioni penalLord Chief Justices

Lord Justices

Queen’sBenchDivision(Lord ChiefJustice andpuisne judges)

ChanceryDivison(LordChancellor,

Gjykata e KonteveGjyqtarë të

Qarqevedhe Distrikteve

(Circuit andDistrict Judges)

Rregjistrues(Recorders)

Divisioni iProbate

Divorce andAdmiralty(Presidentidhe puisne

judges)

Krahu CivilAssizes

(Queen’s Benchand Divorce

Division judgestë plotësuar nga

Komisionershëtitës të

konteve – tëpaktën 3 herë në

vit)

Gjykata e Lartë(Gjyqtarët e Gjykatës së Lartë)

Gjykatat e Kurores

Gjykatat eMagjistratëve

(Gjykatat e juridiksionittë përmbledhur)

Gjykata e divisionit eQueen’s Bench Division

Hetim paraprak përçështje të dënueshme

– Pa juri

Juridiksioni ipërmbledhur- Pa juri

(Gjykim i vepravepërmledhëse dhe

veprave tëdënueshme…)

Si GjykatëApeli. Pa

juri(ankime

mbi faktedhe/oseligjin)

Si gjykatëe shkallëssë parë.Gjyq me

Juri

Dhoma e LordëveKjo instancë aktualisht ka juridiksion

fillestar për çeshtje që fillojnë mbibazën e procedurës të impeachment si

dhe gjykimit të çështjeve ndaj peers-ve.

66

Siç shihet, sistemi prezantohet mjaft i komplikuar, pavarësisht reformave të vitit2005, por kjo panoramë do komplikohej edhe më tej nëse do pëfshiheshin edhestrukturat që ekzistojnë në Skoci dhe Irlandën e Veriut.

Më parë, struktura më e lartë të tij, më parë, përfaqësohej nga Dhoma eLordëve276 (Appellate Committee of the House of Lords - dhoma e lartë e parlamentit tëUinstminsterit) dhe që përfaqësonte homologen e Gjykatës së Lartë në vende të tjera.Në përbërje të këtij organi të lartë ishin 12 gjytarë dhe që nga viti 1960 u krijuan dyseksione. Mbledhjet mbaheshin në kolegje prej 5 ose 7 anëtarësh. Sot, ajo ka juridiksionpër gjykim vetëm të çështjeve që fillojnë me procedurën e “impeachment”, dheproceseve gjyqësore ndaj peers-ve.

Më poshtë, në sistem, ndodhet e pozicionuar Gjykata e Apelit 277 (Court ofAppeal). Kjo gjykatë funksionon si gjykatë normale apeli, edhe pse në disa raste çështjetqë gjykohen nga gjykatat e shkallëve më të ulëta nuk përfundojnë pranë saj, kjo si shkak“i filtrimit” të çështjeve të cilat i drejtohen kësaj gjykate, apo edhe i kostove të larta tëprocesit që pengojnë dërgimin e çështjeve pranë kësaj gjykate. Ndarja e Gjykatës sëApelit në dy degë (penale dhe civile) shoqërohet me një ndarje tjetër të gjykatave më tëulëta (siç prezantohet në diagramën e mësipërme). Kështu Gjykata e Lartë (High Court)në County Court (Gjykatat e Kontesë),278 për çështje civile dhe Magistrates Courts(Gjykatat e Magjistratëve), që janë të formuar nga magjistratë nderi,279 Crown Courts280

(gjykatat e kurorës).

276 Një çështje e diskutueshme dhe që është shoqëruar me ngritjen e shumë pyetjeve, ishte ajo mbi rolindhe funksionimin e Dhomës së Lordëve, si shkalla më e lartë e ankimit në sistemin ligjor të Mbretërisë sëBashkuar. Një moment që përfaqëson tentativën dhe përpjekjen për të bërë një kthesë të rëndësishme përsistemin gjyqësor anglez, ishte propozimet dhe miratimi që u bë me Aktin e Reformave Kushtetuese të2005, proces që në përfundim u shoqërua me disa ndryshime në pushtetin e Lordit Kancelar në emërimete gjykatësve dhe në krijimin e Gjykatës së Lartë të Mbretërisë së Bashkuar. Pas shumë debatesh, qëpërfshinë anëtarë të Dhomës së Lordëve dhe Lordin Kancelar, debate që patën kulmin e tyre në vitet 1999-2005, viti (2005) në të cilën u bën këto propozime dhe që u miratuan. Ky proces debatesh pati si pikënisje,idenë e Lordit Kancelar – Lord Irvain (Lord Irvine) që hodhi idenë e ngritjes së kësaj gjykate dhe qëavancuan më tej me ardhjen e Lordit Kancelar – Lord Falkoner (Lord Falconer) i cili mori idenë e LorditBingham për Gjykatën e Lartë. Të tilla propozime, siç përmenda më sipër u bën në pikën 2 të Aktit tëReformës Kushtetuese të 2005, që parashikonin :a) krjimin e një Gjykate të Lartë (Supreme Court) të redhe të pavarur (nuk është fjala dhe nuk duhet ngatërruar me atë të Gjykatës së Lartë të sistemit gjyqësorAnglez apo ndryshe si High Court), të ndarë nga Dhoma e Lordëve me një sistem të veçantë nga ky ifundit, stafin, buxhetin dhe godinën e saj. Ato do të njihen ndryshe si Gjykata e Lartë e Mbretërisë sëBashkuar; b) Të 12 gjyqtarët e Gjykatës së Lartë do të njihen si gjykatësit e Gjykatës së Lartë dhe nuk dotë ulen më si anëtar të të Dhomës së Lordëve. c) Lordët e Ligjit (Law Lords) në funksion do të jenë 12gjykatësit e parë të Gjykatës së Lartë (Supreme Court), nga të cilët njëri do jetë Kryetari dhe një tjetërz/kryetar i gjykatës, ndërsa 10 të tjerët gjyqtarë të kësaj gjykate. Ata emërohen nga Mbretëresha mepropozimin e KEGj (JAC-Judicial Appointments Commission) – për më tepër mbi këtë çështje shih GarySlapper & David Kelly, “The English Legal System 2009/2010”, tenth edition, bot. Routledge-Cavendish(Taylor&Francis Group), Londër 2009, fq. 155-157 dhe 203-206.277 Kjo gjykatë ndahet në dy degë (division): Dega Civile dhe ajo Penale. Në përbërje të të dy degaëvesëbashku ka 35 gjyqtarë, të cilët gjykojnë në kolegje të përbërë me nga tre anëtarë.278 Në këtë sistem ka rreth 250 County Courts, të ngritura që nga vitit 1846, mbi kriterin e lokalitetit, përzgjidhjen e çështjeve të një rëndësie më të vogël shepjt me një procedurë jo shumë formale, por që pasreformave të vitit 1990, kompetencat e tyre përkojnë pothuajse me ato të Gjykatës së Lartë (High Courts).– për më tepër shih Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli, “Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”,vep. e cit., fq. 62,63.279 Këta njihen më shumë si gjyqtarë paqi, dhe që kryesisht janë qytetarë të thjeshtë që merren mezgjidhjen e konflikteve të vogla penale, që mund të parashikojnë dënim me gjobë apo deri në gjashtë muajburg, pasi kanë kaluar një përgatitje juridike disa javore nëpër kurse të veçanta. - Karlo Guarnieri, PatriciaPedercoli, “Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”, vep. e cit., fq. 60,61.280 Këto gjykata kanë një juridiksion kombëtar me 90 degë të shpërndara në të gjithë vendin për çështjetpenale.Kjo gjykatë merr në shqyrtim të gjitha çështjet, pasi kanë kaluar njëherë “sitën” e MagistrateCourts. Kjo gjykatë ka funksionin edhe të gjykatës së apelit, për vendimet e gjykatësve të paqit

67

Kompleksiteti i sistemit anglez argumentohet shumë me periudhat dhe zhvillimethistorike që kaloi Anglia, periudha të cilat si produkt përfundimtar patën vendosjen esistemit të parlamentarizmit, duke kufizuar maksimalisht pushtetin e monarkut.

C. Franca.Në Francë juridiksioni i dhënies së drejtësisë është i ndarë në të zakonshëm dhe

administrativ. Ekziston edhe juridiksioni kushtetues që si organ të vetëm ka KëshillinKushtetues; ndërsa juridiksioni i zakonshëm gjyqësor si organ qëndror dhe kryesor kaGjykatën e Kasacionit, e cila ndodhet në majë të këtij sistemi të zakonshëm gjyqësor(Cour de Cassation) apo Gjykata e Lartë e Kasacionit.281 Ndarja juridiksionale dheorganizimi i strukturave të dhënies së drejtësisë, prezantohet si më poshtë:

Pranohet tashmë gjerësisht se vendi i origjinës apo vendi ku ka lindur drejtësiaadministrative është Franca. Ky juridiksion i përket një strukture e cila përbëhet nga

(Magistrates Coruts). - Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli, “Magjistratura në demokracinëbashkëkohore”, vep. e cit., fq. 60,61.281 Historia e kësaj gjykate fillon me Këshillin e vjetër të Partive (Palëve) që kishte kompetencë tëekzaminonte ankesat ndaj vendimeve të parlamenteve të vjetra. Ky organ u abrogua gjatë Revolucionitdhe u zëvëndësuar nga Tribunali i Kasacionit në 1790, bazuar në parimin themelor të interpretimituniform të rregullimit të ligjeve. Gjithashtu, roli i Gjykatës së Kasacionit është të sigurojë, që nëintepretimet dhe vendimet e saj, sundimi i ligjit zbatohet nga gjykatat më të ulëta. (Prandaj Gjykata eKasacionit quhet ndryshe edhe “Gjykata rregullatore”). Ky është shkaku që Gjykata e Kasacionit nukmerret me themelin e çështjes dhe analizën e fakteve, por me zbatueshmërinë e rregullt të ligjit mbi bazëne fakteve. Në rast zbatueshmërie të rregullt të ligjit, ankimi nuk pranohet; nëse prishet (“casse”) vendimiprishet, duke u kthyer për gjykim në të njëjtën, apo një tjetër Gjykatë Apeli. – për më tepër shih James G.Apple dhe Robert P. Deyling, “A primer on the Civil-Law System” (një vështrim mbi sistemin Civil-law),Federal Judicial Cente, SHBA, 1995, fq. 25. Gjithashtu shih edhe Christian Dadomo & Susan Farran,“The French Legal System” (Sistemi Ligjor Francez), bot. Sweet & Maxwell, Londër 1993, fq. 82,83. Pokështu shih edhe Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli, “Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”, vep.e cit., fq. 115-117.

GJYKATA E KASACIONIT(seksioni penal & civil)

Gjykata e ApelitSeksioni penal &Seksioni civil

Gjykatae Asizite Apelit

Gjykata eAsizit

Gjykataepolicisë

Gjykatat tëspecializuara (Tëpunës;Tregtare;TëSigurimeveshoqërore)

Tribunald’Instance

TribunaldegrandeInstance

Gjykatatadministrative

Këshilli i Shtetit (Seksionijuridiksional)Këshilli Kushtetues

Gjykatat administrativetë apelit

Kryetari iSenatit

Kryetari iAsamblesëKombëtare

Presidenti iRepublikës

60deputeëose 60senatorë

Drejtësia kushtetueseDrejtësia administrative

Gjykatatkorrektuese

Drejtësia e zakonshme

68

gjykatat administrative (të krijuara me dekretin e 30 Shtatorit 1953, duke zëvëndësuarkëshillat e vjetra të prefekturave të krijuara që më 1800) nga Gjykatat Administrative tëApelit (të cilat janë krijuar me reformat që u pasqyruan në Aktin e 31 Dhjetorit 1987)dhe Këshilli i Shtetit një institucion i vjetër që origjinën e ka nga Këshilli i Mbretit.282

Kjo strukturë e krijuar më 1800 dhe më pas e rikthyer si një gjykatë pas Aktit të vitit1872 vazhdon të jetë gur themeli e strukturës së gjykatave administrative.283

Ç. Gjermania.

Në Gjermani, e cila ka një strukturë të një shteti federal, kemi një ndarjejuridiksionale dhe organizative edhe më të ndërlikuar dhe më të copëzuar,284 ku Gjykatate Larta përfaqësojnë juridiksionin federal brenda Republikës Federale Gjermane, duke uprezantuar në këtë mënyrë (sipas diagramës të mëposhtme):

Ky model, ashtu siç edhe prezantohet në diagramën e mësipërme, bazohet në njësistem paralel të pavarur gjykatash, secila me gjykatën e lartë në çdo sistem juridiksional(gjithsej pesë), pra: Gjykata Federale e Drejtësisë, Gjykata Federale Administrative,Gjykata Federale e Financave, Gjykata Federale e Mosmarrëveshjeve Sociale dheGjykata Federale e Punës, që u korrespondojnë pesë rende juridiksioni: juridiksioni ishkallës së parë (civile dhe penale), administrativ, fiskal, social dhe i punës.285

282Christian Dadomo & Susan Farran, “The French Legal System”, vep. e cit., fq. 87.283 Për më tepër shih “The French Legal System” (Sistemi Ligjor Francez), Christian Dadomo & SusanFarran, vep. e cit., fq. 88-92.284 Për këtë çështje shih Michel Fromont, “Sistemet e huaja më të mëdha të të drejtës”, vep. e cit., fq. 30.Gjithashtu shih dhe James G. Apple dhe Robert P. Deyling, “A primer on the Civil-Law System”, vep. ecit., fq. 25. Po kështu shih dhe Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli, “Magjistratura në demokracinëbashkëkohore”, vep. e cit., fq. 95-97.285 Michel Fromont, “Sistemet e huaja më të mëdha të të drejtës”, vep. e cit., fq. 30

Gjykata e lartëfederaleseksione civiledhe penale

Gjykata e apelittë shteteveseksione civile,penale dhe të tëmiturve

Gjykatat e shteteveJuridiksioni ipërgjithshëm

Gjykata të shteteveJuridiksioni ikufizuar

Gjykata e Lartëadministrative

Gjykatat e apelitadministrative

Gjykatatadministrative

Gjykata e Lartë efinancave

Gjykata e financave

Gjykata e Lartëe punës

Gjykata eLartë esigurimitshoqëror

GjykataKushtetuesefederale (2kolegje)

Gjykatat e apelittë punës

Gjykatat eapelit tësigurimitshoqëror

Gjykata tëzakonshmedhe tëposaçme

Qeveriafederale

Qeveritë elandeve1/3 eBundestagut

Rekurs idrejtpërdrejtë

Gjykatat e punës Gjykatat esigurimitshoqëror

Drejtësiaadministrative Drejtësia e financave Drejtësia e punës

Drejtësia ezakonshme

Drejtësia e sigurimitshoqëror

Drejtësiakushtetuese

69

D. Italia.Në Italinë fqinje juridiksioni gjyqësor prezantohet i ndarë sipas diagramës të

mëposhtme:

Edhe Italia prezantohet me një sistem juridiksioni drejtësidhënieje të ndarë, kujuridiksioni i zakonshëm (civil dhe penal) është i ndarë nga ai administrativ, kjo,kuptohet, një model i huazuar nga Franca. Këtu strukturat që merren me këtë juridiksionpërfaqësohen nga gjykatat administrative rajonale dhe nga Këshilli i Shtetit, si organi mëi lartë që ka fjalën e fundit në juridiksionin administrativ.

Megjithatë kjo është një ndarje e përgjithshme, pasi ndarja e funksionevegjyqësore, duke iu referuar organeve që e ushtrojnë, edhe sipas diagramës kemi këtëndarje:

- juridiksioni civil që ushtrohet nga Gjyqtari i Paqes, Pretori, Gjykata e Shkallëssë Parë dhe nga Gjykata e Kasacionit (të gjitha organe të magjistraturës së zakonshme);

- juridiksioni penal i cili ushtrohet nga Gjyqtarët e Paqes, nga Pretori, ngaGjykata e Shkallës së Parë, nga Gjykata për Krimet e Rënda e Shkallës së Parë dhe eApelit, nga Gjykata e Kasacionit; gjithashtu nga gjykatat ushtarake, nga Dhoma dhe ngaGjykata Kushtetuese në gjykimet mbi akuzat e ngritura kundër Presidentit tëRepublikës;

- juridiksioni administrativ i cili ushtrohet nga Këshilli i Shtetit, nga Gjykata eLlogarive (të cilës i është dhënë edhe juridiksioni për kontabilitetin) nga gjykatatadministrative rajonale, Gjykata e Lartë e Ujërave Publike, nga Këshilli i DrejtësisëAdministrative për Rajonin siçilian dhe nga Gjykata Rajonale e DrejtësisëAdministrative për Rajonin Trentino-Alto-Adixhe;

- juridiksioni kushtetues i cili ushtrohet nga Gjykata Kushtetuese për gjykimetmbi papajtueshmërinë me kushtetutën të ligjeve dhe të akteve me fuqinë e ligjit, mbimosmarrëveshjet e kompetencës dhe mbi pranueshmërinë e referendumit shfuqizues.286

2.2.2. Republika e Shqipërisë.Duke iu referuar një “ndarje të brendshme” të juridiksionit brenda pushtetit

gjyqësor, referuar pikërisht kompetencave në fusha të veçanta, sistemi ynë gjyqësorprezantohet në diagramën e mëposhtme:

286 Temistocle Martines, “E drejta Kushtetuese”, vep. e cit., fq. 306, 307.

GJYKATA E KASACIONIT(seksioni penal & civil)

Gjykata e ApelitSeksioni penal & Seksionicivil

Gjykatae Asizite Apelit

Gjykata eAsizit

GjykatatSeksione penaleSeksione civile

Gjykatësit e paqitJuridiksion i kufizuar civil dhepenale

Këshilli i Shtetit (Seksionijuridiksional) Gjykata Kushtetuese

Gjykatat administrativerajonale

Gjykatat ezakonshme dhetë posaçme

RajonetProvincatautonome Presidenti

iRepublikës

Qeveria

Drejtësia e zakonshme Drejtësia administrative Drejtësia kushtetuese

Parlamenti

70

Sa më sipër, ky është sistemi aktual gjyqësor sipas ndarjes të juridiksionit, të paktën “dejure”, që prezantohet në Shqipëri. 287 Në fakt, në fillim të viteve ’90 sistemi ynëprezantohej një sistem më i thjeshtë, ku juridiksioni gjyqësor ishte i pothuajse i bashkuardhe përfshinte çdo çështje (përjashto çështjet ushtarake dhe ato që i ishin besuarGjykatës Kushtetuese). Në fakt, me kalimin e viteve dhe evoluimin e marrëdhënieveshoqërore në përgjithësi, juridiksioni erdhi duke u “copëzuar”, proces që u shoqërua mekrijimin e strukturave të reja që “mbanin” këtë juridiksion.Sipas ndarjes aktuale të juridiksionit gjyqësor, kemi një ndarje në;

- Juridiksion civil, i është besuar gjykatave të zakonshme. Në këtë juridiksionhyjnë çështje të karakterit civil që kanë objekt një të drejtë subjektive288 (konfliktet epronësisë, marrëdhënieve kontraktore, familjare, të punës etj.) mes subjekteve tëndryshme private apo dhe vetë shtetit.

- Juridiksion penal, i cili ndahet në: 1) juridiksion penal të zakonshëm dhe2) të krimeve të rënda. Në juridiksionin e zakonshëm penal hyjnë të gjitha ato veprapenale të cilat janë parashikuar në K.Penal, përjashto ato figura veprash penale, që përvetë natyrën e tyre dhe objektin që ato cënonin quhen shumë të rënda. Në përgjithësi,juridiksioni penal...synon realizimin e interesit të gjithë kolektivitetit të organizuar nështet, me qëllim që disa vlera dhe institute të caktuara të shoqërisë njerëzore të mbrohene të ruhen të paprekura....konsiston në dënimin që u jep të gjithë personave që kanëkryer krime dhe dhunime të vlerave dhe instituteve shoqërore...289

- Juridiksion administrativ. Ka të bëjë me mosmarrëveshje që lindin si rezultati shkeljes të të drejtave subjektive të subjekteve të ndryshme nga aktet e administratëspublike. Në fakt ky proces është shoqëruar me një debat mjaft të fortë mbidomosdoshmërinë e strukturave të tilla paralele gjyqësore. Për këtë arsye preferojmë tëndalemi pak në këtë pikë, për të shprehur opinionin tonin mbi domosdoshmërinë dhe

287 Me miratimin e ligjit ligj nr. 49, dt. 03.05. 2012 “Për organizimin dhe funksionimin e gjykataveadministrative dhe gjykimin e mosmarrëveshjeve administrative”, do suprimohen seksionet administrativepranë gjykatave të shkallëve të para dhe do krijohen struktura të veçanta gjyqësore apo siç njihen gjykatatadministrative.288 Prof Luan Omari, Prof. Aurela Anastasi, “E drejta kushtetuese”, vep. e cit., fq. 353.289 Po aty.

GJYKATA E LARTËkolegji penal, civil,administrativ(SIPAS LIGJIT49/2012) administrativ)

Gjykata e ApelitSeksioni penal, seksionicivil

Gjykata eApelit të

krimeve tërënda

Gjykata eShkallës sëPaë tëkrimeve tëRënda

Gjykatat e shkallëve të paraSeksione penale (përfshinedhe fushën ushtarake),Seksione civil.(seksioni administrativepara miratimit të ligji nr.49/2012)

Gjykata Kushtetuese

Gjykatat ezakonshme dhetë posaçme

Presidenti iRepublikës Qeveria

Drejtësia e zakonshme/ i veçantë

Drejtësia administrative

Drejtësia kushtetuese

ParlamentiGjykata administrativee Apelit (selia Tiranë)

Gjykatatadminstrartive (6gjykataadministrative)

71

efektivitetin e këtyre strukturave gjyqësore, që presupuzohet se do kenë një impaktpozitiv në gjykimin e shpejtë të çështjeve të natyrës administrative, duke ia hequr këtëkompetencë gjyqësorit të zakonshëm. Miratimi i ligjit për gjykimet administrative nëRSH, edhe pse është një ligj që nuk ka gjetur akoma një zbatim praktik të tij (akoma nukjanë ngritur strukturat që do merren me gjykimin apo juridiksionin administrativ),supozohet që do shtojë ngarkesën e madhe që aktualisht mban dhe që i drejtohetGjykatës së Lartë, në gjykimin dhe shqyrtimin e çështjeve. Në fakt, nuk jemi tëmendimit se mund të kemi një shtim aq të madh (nga ajo që i drejtohet apo kaaktualisht) të ngarkesës në Gjykatën e Lartë, edhe pse disa opinione janë të tilla. Mëshumë do kemi një ndarje të çështjeve të karakterit të ndryshëm (administrative nga atocivile, familjare etj), në mënyrë më të qartë, që deri tani janë gjykuar nga seksionet eveçanta të juridiksionit të zakonshëm. Ndërsa, ndryshimet strukturore (në përbërjen etrupës gjyqësore) të Gjykatës së Lartë, që parashikohen të bëhen me ligjin për gjykimetadministrative dhe në pritje të ndryshimeve ligjore në ligjin për Gjykatën e Lartë, jemi tëmendimit se kanë të bëjnë më shumë me kërkesën për gjykim të“shpejtë” që duhet tëbëjë Gjykata e Lartë çështjeve administrative, çka ndoshta do sillte edhe lehtësim tëngarkesës aktuale pranë kësaj gjykate, ngarkesë e krijuar nga faktorë të ndryshme qëkanë ndikuar në punën e saj.

2.2.3. Procedura dhe aktorët që ndikojnë në emërimet e gjyqtarëve,

Cilat janë insititucionet apo aktorët që kanë mundësi të ndërhyjnë apo që“mbajnë” instumentat që ndikojnë në emërimet për në Gjykatën e Lartë, pra që mund tëndikojnë mbi vetë atë çfarë përfaqëson “pavarësia e këtij institucioni” dhe vetëgjyqësorit në përgjithësi? Sipas përcaktimeve të Kushtetutës së R.Sh., ligjit përpushtetin gjyqësor dhe Gjykatën e Lartë, emërimet për në sistemin gjyqësori nëpërgjithësi dhe Gjykatën e Lartë në veçanti, prezantojnë një mekanizëm të tillë:

PRESIDENTI

KUVENDI Këshilli i Lartë iDrejtësisë

GJYKATA ELARTË

GJYKATAT E APELIT

GJYKATAT E RRETHIT

EM

ËR

IME

T N

Ë G

J.L.

EM

ËR

IME

T N

Ë D

Y SH

KA

LL

ËT

E T

JER

A

72

Pra, siç shihet gjyqësori, përsa i përket plotësimit të tij me trupë gjyqësore ndjek dyrrugë paralele:

1. Dekretim nga Presidenca (emërimet) Gjykata e Lartë

Pëlqimi nga Kuvendi

2. Propozim nga K.L.D. (emërimet e trupës tjetër gjyqësore)Gjykatat e Apelit apo Gjykatat e Rrethit

Dekretim nga Presidentit

në këtë punim do fokusohemi në emërimin e gjykatësve për në Gjykatën e Lartë, porparaprakisht do ndalemi tek organi kushtetues kryesor që supozohet të ketë një rolshumë të rëndësishëm mbi gjyqësorit (sidomos për dy shkallët e para të tij – Gjykatat eFaktit dhe Gjykatat e Apelit) dhe që është KLD-ja dhe raporti i saj me Gjykatën e Lartë.

2.2.3.A Raporti i Gjykatës së Lartë me Këshillin e Lartë të Drejtësisë(KLD), roli si strukturë emërimi, procedimi dhe mbrojtjeje të trupës gjyqësore.

Ky raport shihet i lidhur me vetë organizimin dhe përbërjen e KLD-së, duke qënëse një nga anëtarët e KLD-së është kryetari i Gjykatës së Lartë (ex officio). Kjo prezencëe kryesuesit të Gjykatës së Lartë në KLD,290 shihet si element pozitiv i vetë rolit qëmund të luajë Gjykata e Lartë, si organi përfundimtar gjyqësor që gjykon ankimet ndajvendimeve të KLD-së për vërejtjet dhe largimet nga puna të gjyqtarëve të dy shkallëvemë të ulëta të gjyqësorit. Kjo “pjesëmarrje” e Gjykatë së Lartë është një nga elementëtqë ndikon pozitivisht në ruajtjen e pavarësisë së gjyqësorit dhe ashtu siç shprehet edheish-kryetari i Gj.L. z. Thimjo Kondi, në ruajtjen e parimit...që gjyqësori mund tëkontrollohet vetëm nga gjyqësori, ndërsa vetë gjyqtarët nga gjyqtarët më të lartë...291 Kyorgan kushtetues ka një rol shumë të rëndësishëm mbi gjyqësorin dhe nivelin epavarësisë që duhet t’i sigurojë si “..autoriteti shtetëror përgjegjës për mbrojtjen, emërimin,transferimin, shkarkimin, edukimin, vlerësimin moral e profesional, karrierën, dhe për kontrolline veprimtarisë së gjyqtarëve të gjykatave të shkallës së parë dhe të gjykatave të apelit.” .292

Ky organ kushtetues (KLD), nëpërmjet të cilit reflektohet standarti i pavarësisësë gjyqësorit, si parim i sanksionuar me Kushtetutë,293 siç u citua me sipër, prezanohetme një strukturë që përfshinë disa struktura apo aktorë shtetërore kushtetuese tërëndësishme, që shfaqin interesa krejt të kundërta me njëri tjetrin.294 Kushtetuta e RSH-

290 Përsa i përket përbërjes së KLD-së, përveç anëtarit të Gjykatës së Lartë, përveç aktorëve të tjerë siçështë Presidenti i Republikës si garant i unitetit shtetëror, Kuvendi si përfaqësues i sovranit, anëtarët ezgjedhur nga Konferenca Gjyqsore Kombëtare (KGJK).291 Pamela Ryder-Lahey, Vangjel Kosta, Toni Gogu, “Administrimi i Gjykatave”, bot. Kristalina-KH,Tiranw 2005, fq. 22.292 Ligji Nr. 8811, dt. 17.05.2001 “Për organizimin dhe funksionimin e Këshillit të Lartë të Drejtësisë”,Neni 1 – Këshilli i Lartë i Drejtësisë.293 Konferenca: “Reforma Gjyqësore si një ndër 12 prioritetet e sfidës së integrimit të Shqipërisë nëBE”(Kumtesa dhe konkluzione të Konferencës), zhvilluar me 4 Maj 2012, kumtesa e Prof.Dr. ArdianNuni (anëtar i Gjykatës së Lartë) – “E drejta, drejtëia dhe ne, në këto 29 vjet: Refleksion”, Tiranë, Korrik2012, fq. 15.294 Duke pasur një përfshirje të aktorëve si: Ministri i Drejtësisë, i cili përfaqëson interesat e ekzekutivit,pra në vetvete, interesat e asaj force politike, e cila synon zbatimin e atyre politikave që janë në përputhjeme atë të ekzekutivit, me një prirje të fortë për të ndërhyrë dhe për të krijuar zona influence tek pushtetigjyqësor në përgjithësi. Duke u ndalur tek ky moment, evidentoj faktin se ekzekutivi, përgjithësisht, ka në

73

së e vitit 1998, në nenin 147295 të saj parashikon që ky organ, që ka fillesën e tij që medispozitat kryesore kushtetutese të vitit 1991,296 të ketë në përbërjen e tij një shumicë tëcilësuar të anëtarëve të saj nga trupa gjyqësore,297 duke përfshirë edhe anëtarin ex officiotë Kryetarit të Gjykatës së Lartë, tre anëtarë të emëruar nga Kuvendi dhe Ministri iDrejtësisë.298 Nga diagrama e mëposhtme evidentohet përbërja e KLD-së:

përbërje të tij anëtar të trupës politike, që zakonisht mban edhe mazhorancën e vendeve në kuvend, ku nëshumicën e rasteve, kryetari i partisë që mban mazhorancën në Kuvend, është edhe Kryetari i Këshillit tëMinistrave. Por, edhe sikur të jetë ndryshe, ndikimi politik është diçka që nuk mund të shmanget ngagjyqësori, pasi kjo mund të thuhet me siguri, që është pjesë e aktivitetit të përditshëm në ushtrimin efunksioneve ekzekutive dhe administrative, me synim garantimin ne mandatit të ardhshme. Kuptohet qëedhe tre anëtarët që emërohen nga Kuvend, përfaqësojnë kryesisht, inetersat e mazhorance në pushtet,duke refletuar këtë edhe në qëndrimet që mbajnë, duke mbështetur në shumicën e rasteve Ministrin eDrejtësisë.295 “Këshilli i Lartë i Drejtësisë përbëhet nga Presidenti i Republikës, Kryetari i Gjykatës së Lartë,ministri i Drejtësisë, 3 anëtar të zgjedhur nga Kuvendi, si dhe 9 anëtar të të gjitha nievele, të cilatzgjidhen nga Konferenca Gjyqësore Kombëtare...”, Neni 147 i Kushtetutës së RSH Botim i Qendrës sëPublikimeve Zyrtare (QPZ), shtëp.bot. “Kristalina-KH”, Mars 2005, fq. 59. Pothuajse të njëjtin formulimmbi përbërjen e KLD-së gjejmë edhe në nenin 3 të ligjit Nr. 8811, dt. 17.05.2001 “Për organizimin dhefunksionimin e Këshillit të Lartë të Drejtësisë”, “Këshilli i Lartë i Drejtësisë përbëhet nga Presidenti iRepublikës, Kryetari i Gjykatës së Lartë, Ministri i Drejtësisë, 3 anëtarë të zgjedhur nga Kuvendi iRepublikës së Shqipërisë dhe 9 gjyqtarë, të të gjitha niveleve, të zgjedhur nga Konferenca GjyqësoreKombëtare.”Kjo përbërje ndryshoi përbërjen që kishte ky këshill sipas Dispozitave Kryesore Kushtetuese, duke e rriturnumrin në 15 sipas dispozitat kushtetuese aktuale, nga 13 që parashikohej me ndryshimin që u bën nëDispozitat Kryesore Kushtetuese (neni 15 i Ligji 7561, dt. 29.04.1992 me të cilin u bën ndryshimet nëligjin nr.7491, dt. 29.04.1991 “Për dispozitat kryesore kushtetuese” ku përcaktohej “Keshilli i Larte iDrejtesise kryesohet nga Presidenti i Republikes dhe perbehet nga Kryetari i Gjykates se Kasacionit,Ministri i Drejtesise, Prokurori i Pergjithshem dhe nga 9 juriste te njohur per aftesite e tyre, qe zgjidhennje here ne 5 vjet ne mbledhjen e perbashket te Gjykates se Kasacionit dhe te Prokurorise sëPërgjithshme, pa te drejte rizgjedhjeje te menjehershme. Keshilli i Larte i Drejtesise eshte i vetmi autoritetqe vendos per emerimin, levizjen dhe pergjegjesine disiplinore te gjyqtareve te shkalles se pare, te apelitsi edhe te prokuroreve.Menyra e funksionimit dhe e ushtrimit te veprimtarise se Keshillit te Larte teDrejtesise percaktohet me rregulloren e miratuar prej tij.” ). Në fakt roli i KLD-së në fillimet e tij nuk kaqënë ky që është sot, kjo për shumë arsye. Struktura e re e krijuar në vitin 1992, dhe mungesa e krijimit tëstrukturave të veta të kontrollit dhe ku ti mundësonte vetes ushtrimin e funksioneve dhe detyrave të saj,mungesa e ekspericenës si dhe shumë faktorë të tjerë.296 Ligji Nr. 7561, me 29.4.1992, “Për disa ndryshime e plotësime në ligjin nr.7491,date 29.04.1991 "Përdispozitat kryesore kushtetuese", Neni 15 përcaktonte krijimin dhe funksionimin e Këshillit të Lartë tëDrejtësisë dhe përbërjes së tij si vijon: “Këshilli i Lartë i Drejtësisë kryesohet nga Presidenti i Republikësdhe përbëhet nga Kryetari i Gjykatës së Kasacionit, Ministri i Drejtësisë, Prokurori i Përgjithshëm dhenga 9 juristë të njohur për aftësite e tyre, që zgjidhen një herë në 5 vjet në mbledhjen e përbashkët tëGjykates së Kasacionit dhe të Prokurorisë së Përgjithshme, pa të drejtë rizgjedhjeje të menjëhershme.Këshilli i Lartë i Drejtësisë është i vetmi autoritet që vendos për emërimin, lëvizjen dhe përgjegjësinëdisiplinore të gjyqtarëve të shkallës së parë, të apelit si edhe të prokurorëve.Mënyra e funksionimit dhe e ushtrimit të veprimtarisë së Këshillit të Lartë të Drejtësisë përcaktohet merregulloren e miratuar prej tij.”297 Dhjetë nga pesëmbëdhjetë anëtarët e saj vinë nga trupa gjyqësore. Konkretisht 9 anëtar të KLD.-sëzgjidhen nga Konferenca Gjyqësore Kombëtare dhe ex officio merr pjesë dhe Kryetari i Gjykatës së Lartëtë R.SH..298 “Nga interpretimi i dispozitave kushtetuese, arrihet në përfundimin se ministri i Drejtësisë është njëpërfaqësues i ekzekutivit në KLD, që përcjell në këtë institucion politikat e ekzekutivit për funksionimindhe efektivitetin e gjyqësorit dhe që, nga ana tjetër, çon në qeveri kërkesat e gjyqësorit...”, P.Ryder-Lahey,V.Kosta, T.Gogu, “Administrimi i Gjykatave”, vep. e cit., fq.22.

74

Raporti që gjendet tek ne mes Gjykatës së Lartë dhe KLD-së është një raport qënuk gjendet apo që ndryshon nga njëri vend në tjetrin. Kuptohet se kjo varet ngamekanizmat e ngritur dhe procedurat e emërimit të gjyqtarëve për në gjyqësor dhemënyrën e procedimeve ndaj tyre. Tek ne krjimi i KLD-së si organ garantues ipavarësisë së pushtetit gjyqësor, është një instrument i huazuar, si në shumë vende tëtjera të europës juglindore dhe atyre vendeve që dolën nga rregjimi totalitar, kjo ehuazuar nga vende me demokraci të qëndrueshme. Në fakt, të tilla struktura (përjashto

Italinë që është vendi i parë që e krijoi dhe njohu funksionin e një strukture të tillë) me ndikim nëgjyqësor, si përsa i përket emërimeve ashtu edhe përsa i përket “mbrojtjes” që i jepgjyqësorit, janë ngritur fillimisht në vende që ne i njohim si vende me demokraci tëkonsoliduar. Megjithatë, jo në të gjitha vendet mund të gjendet raporti që ekziston tekne, në mes intancës më të lartë gjyqësore (që përfaqësohet nga Gjykata e Lartë apo ajo eKasacionit-sipas vendeve) dhe këtij organi (KLD-së) . Në disa raste, prezenca e kryetarittë instancës më të lartë gjyqësore nuk njihet apo në të tjera raste masat dhe mënyra embrojtjes ndaj vendimeve për masa disiplinore ndaj gjyqtarëve nuk ndjekin procedurëne ndjekur tek ne (ankimi pranë Gjykatës së Lartë).

Trajtimi i mëposhtëm do jetë një prezantim i kufizuar mbi mekanizmat dheaktorët që ndikojnë në emërimin dhe dhënien e masave disiplinore dhe mbrojtjen ndajkëtyre masave të gjyqtarëve, duke u fokusuar kryesisht në vendet me një traditëdemokratike të konsoliduar. Kjo për shkak të hapësirës që do kërkonte një përfshirje aposhtrirje më të gjërë të aktorëve dhe të një panorame të përgjithshme të emërimeve për nëgjyqësor (duke marrë në konsideratë këtu edhe nëse vendi është i organizuar si shtetfederativ apo shteti unitar), ku shihet një diversitet i strukturës së tij.

Po e fillojmë me dy vende që identifikohen ndryshe si vende tradicionale tësistemit të së drejtës së përbashkët (common law), pra, SHBA-ja dhe Anglia.

Kështu, në SHBA kemi dy kategori gjyqtarësh: gjykatësit e shteteve dhegjykatësit federal. Trupa gjyqësore përbëhet nga rreth 29.000 gjyqtarë të shteteve(përfshirë ata lokal) dhe gjyqtarë federalë në SHBA (përfshirë gjyqtarët federalmagjistral dhe gjyqtarët e falimentit, por duke përjashtuar gjyqtarët administrativë tështeteve dhe ata federalë...). Në fakt vetëm 5% e kësaj trup gjyqësore janë gjyqtarëfederalë.299

Përsa i përket çështjes së emërimit të gjyqtarëve federalë, në SHBA nuk gjendetnjë strukturë e veçantë, e ngjashme me atë të Këshillave të Drejtësisë, si në vendet ekontinentit evropian. Ky funksion i është besuar, pothuajse plotësisht, dy aktorëvekryesor politik Presidentit dhe Senatit.300 Ndërsa, përsa i përket emërimeve të gjyqtarëve

299 Richard A. Posner, “The Federal Courts, Challenge and Reform”, Harvard University Press, USA1999, fq. 36,37 – libraria online www.questia.com.300 Po aty, fq. 12,13.

PRESIDENTI

KUVENDI(3 ANËTAR)

KONFERENCAGJYQËSORE –

9 ANËTAR

KËSHILLI ILARTË I

DREJTËSISË(15 anëttar)

MINISTRI IDREJTËSISË

KRYETARI IGJYKATËS SË

LARTË

75

në nivelin e shteteve, mbetet në fuqi zgjedhja e drejtpërdrejtë duke u bazuar nëmekanizma zgjedhjeje që variojnë nga njëri shtet në tjetrin.301 Pra, duhet theksuar se nukekzison një mekanizëm që mund të konsiderohen i “statusit” që kanë Këshillat e LartëGjyqësor, si në vendin tonë apo në vende si Italia, Franca etj. Një tendencë, për tëndryshuar të tillë mekanizëm emërimesh (për në gjykatat e shteteve), për shkak se kjo,aktualisht edhe sot që flasim, është lënë pothuajse në dorë të aktorëve politikë, ështëfunksionimi i të ashtuquajturës formula e Missouri Plan (Plani i Misurit)302 që synon tëndërtojë mekanizma të cilat do përmirësojnë situatën, duke shmangur ndërhyrjen efaktorit politik në mënyrë të drejtpërdrejtë nga emërimi i gjyqtarëve të shteteve. Theminë mënyrë të drejtpërdrejtë, pasi faktori politik nuk shmanget, deri sa ruhet ndërhyrja eelektoratit në fazën e tretë, i cili do të votojë kandidaturën e gjyqtarit pas mbarimit tëperiudhës së provës, apo emërimi nga Guvernatori303 i cili mund të thuhet me siguri seka tendenca të zgjedhjes të atyre gjyqtarëve, të cilët përkrahen nga partia që e mbështetvetë Guvernatorin.

Ndërsa, siç edhe cituam më sipër, zgjedhja e gjyqtarëve federalë nuk është sembështetet në ndonjë propozim të ndonjë strukture jopolitike apo dhe jogjyqësore. Kjozgjedhje i është besuar dy aktorëve politikë Presidentit dhe Senatit.304

Megjithatë, kjo e sigurtë, pavarësisht kësaj mungese, nuk do të thotë se mbrojtjae gjyqësorit në përgjithësi dhe e atyre federalë në veçanti, nuk është se nuk realizohet.Emërimi i tyre bëhet për gjithë jetën dhe ky është një element jo pak i rëndësishëm nëqëndrimet e tij. Po kështu, ndjekja penale ndaj gjyqtarëve nuk është e lehtë dhe, ashtu siçedhe ka evidentuar historia, të rralla janë rastet e shkarkimit të gjyqtarëve për shkak tëakuzave apo ndjekjes penale, pasi për të filluar një procedurë të tillë, që njihet ndryshe siimpiçment, 305 do kërkonte votat e 2/3 të senatit për një dënimin të mundshëm tëgjyqtarit.

Ndërsa në Angli, e cila deri tani nuk ka “pranuar” krijimin e një strukture tëtillë, vetëm me ndryshimet staturore (Constitutional Act) të vitit 2005, ka arritur tëngrejë një ngrehinë të ngjashme me atë të KLD-së, që njohim në shumë vende kuekziston. Kjo strukturë, njihet si Komisioni i Emërimeve Gjyqësore (JudicialAppointments Commission-JAC). 306 Është një strukturë tashmë “e re”, jo vetëm në

301 Kështu në disa vende lejohet që zgjedhja e gjyqtarëve të bëhet mbi bazën e mbështetjes së hapur tëpartive të ndryshme politike apo në disa të tjera një gjë e tillë nuk është e lejueshme. Në fakt, pavarësishtse nuk lejohet mbështetja e hapur, përsëri edhe në këto vende kjo mbështeteje është shumë e rëndësishmepër kandidatin për në gjyqësor. – për më tepër shih Richard A. Posner, “The Federal Courts, Challengeand Reform”, vep. e cit., fq. 36-39. – libraria online www.questia.com. Gjithashtu shih edhe KarloGuarnieri, Patricia Pedercoli, “Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”, vep e cit., fq. 83-86.302 Jeffrey A. Segal, Harold J. Spaeth, Sara C. Benesh, “The Supreme Court in the American LegalSystem”, vep. e cit., fq. 157, 158. Gjithashtu shih edhe - Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli,“Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”, vep. e cit., fq. 84,85.303 Emërim i cili bëhet mbi bazën e propozimeve të një komisioni që në përbërje të tij ka gjykatës, avokatëdhe të ashtuquajturit “joprofesionistë - Shih Richard A. Posner, “The Federal Courts, Challenge andReform”, vep. e cit., fq. 14-40. www.questia.com.304 Për të mos rënë në përsëritje, në mënyrë më të hollësishme kjo marrëdhënie do trajtohet më poshtë, kurdo shqyrtohet çështja e emërimeve për në strukturat e larta gjyqësore siç është Gjykata e Lartë.305 Për të inicuar fillimisht procedurën kërkohen votat e shumicës të Dhomës së Përfaqësuesve. Megjithatë...Gjyqtarët Federal janë bërë subjekt i impiçment (impeachment) për krime si “Tradhëti, rryshfeti, apokrime të tjera të rënda apo kundravajtje....Vetëm një gjykatës i Gjykatës së Lartë Samuel Çeis (Chase) kaqënë nën procedurën e impiçment, i cili u lirua nga akuzat në 1805....Më parë njihej edhe procedura qënjihet ndryshe....si address, por që u hoq nga përdorimi dhe u preferua më shumë procedura e impiçment.– për më tepër mbi këtë çështje shih: Charles Evans Hughes, “The Supreme Court of the Uniterd States.Its Foundation, Methods and Achievements An Interpretation”, New York, Columbia University Press,1928, fq 19,20. - burim nga libraria online www.questia.com306 ...Anëtarët e Komisionit i Emërimeve Gjyqësore caktohen nga Mbretëresha, mbi bazën erekomandimeve të Lordit Kancelar. Pika 12 e Aktit përcakton anëtarësimin për Komisionin e Emërimeve

76

sistemin anglez por edhe në konceptin anlez për organizimin e drejtësisë, ku kësajstrukture (më poshtë i emërtuar KEGJ) i është njohur e drejta për të bërë propozimetLordit Kancelar (Lord Chancellor) për emërimet për në strukturat gjyqësore (ngamagjistratët deri tek anëtarët e Gjykatës së Lartë/Hight Court) dhe asnjë kandidaturënuk mund të emërohet nëse nuk është e përfshirë në listën e miratuar nga komisioni.Megjithatë ngelet në diskrecion të Lord Kancelarit që të zgjedhë kandidaturat, që ipropozohen Madhërisë së saj (Mbretëreshës) apo ndryshe Kurorës për t’u emëruar. Aimundet vetëm njëherë, që të kthejë rekomandimet e komisionit, i cili i rishqyrton edhenjë herë nga e para. Pavarësisht mundësisë së kthimit të kandidaturave, nëse komisioni iqëndron propozimeve të tij, Lordi Kancelar është i detyruar të bëjë propozimet përemërim, mbi bazën e propozimeve të kandidaturave të rekomanduara nga komisioni.

Ndërsa, përsa i përket emërimeve për pozicionet e larta në gjyqësor - Lordë tëDrejtësisë (Lord of Justice), ato bëhen përsëri formalisht nga Mbretëresha me propozimtë Kryeministrit dhe pasi komisioni i ka bërë rekomandimet e tij Lordit Kancelar. Aktipërcakton dispozita të veçanta për emërimet për Shef Lord të Drejtësisë (Lord Chief ofJustice), Kryetarë të Seksionit (Heads of Division) dhe Lordë Drejtësie të Apelit (LordsJustice of Appeal). Në këto raste komisioni mblidhet në një panel seleksionimi me katëranëtarë, dy gjyqtarë të lartë, normalisht përfshin Shefin Lord të Drejtësisë dhe dy anëtarëtë komisionit, dhe ku përcaktohet dhe bëhen të tilla propozime Lordit Kancelar.307

Pavarësisht se në fillimet e tij puna e komisioni (JAC) ka njohur kritika, sidomosedhe për emërimet e bëra, ku në 10 emërimet e para kandidaturat e emëruara ishin vetëmmeshkuj, mund të thuhet me siguri se ka një përmirësim, sidomos në drejtim tëprocedurave të përzgjedhjes të kandidaturave dhe të kritereve të forta mbi bazën e tëcilave bëhen këto përzgjedhje, duke i dhënë prioritet kritereve cilësore profesionale tëkandidaturave, duke e kaluar ndikimin politik në plan të dytë apo duke e minimizuarkëtë ndikim.

Në Italinë fqinje, si vendi i parë që në Kushtetutën e 1 Janar 1948, krijimi i këtijorgani të ri, që u emërtua Këshilli i Lartë i Magjistraturës (Consiglio Superiore della

Gjyqësore, sëbashku me pushtetin dhe përgjegjësitë e tij. Në total ai ka 15 Komisioner: 6 anëtar tëpërkohshëm; pesë duhet të jenë anëtar të gjyqësorit (tre gjyqtarë të Gjykatës së Apelit (Court of Appeal)apo Gjykatës së Lartë (High Court), duke përfshirë të paktën një Lord Drejtësie të Apelit dhe të paktën njëgjyqtarë të Gjykatës së Lartë, një gjykatës të qarkut dhe një gjykatës të distriktit); dy anëtar duhet të jenënga profesionet e lira; një duhet të jetë anëtarë i tribunalit; dhe një anëtar i përkohshëm të jetë njëmagjistrat. Në mënyrë domethënëse, Kryetari i Komisionit është një nga anëtarët e përkohëshëm (laymember). – për më tepër shih Gary Slapper & David Kelly, “The English Legal System 2009/2010”, vep.e cit., fq. 220,221.307 KEGJ-i ka identifikuar disa kritere cilësore dhe aftësish që kërkohen për çdo kandidatur për çdopozicion gjyqtarie, gjithashtu ata mund të aplikohen për poste të ndryshme; kështu, për shembull nga njëgjyqtar për në Gjykatën e Lartë pritet që ai të shfaq njohuri të larta ligjore,...Kështu KEGJ-i ka përcaktuar si kritere:...Kapacitete Intelektuale - nivel i lartë ekspertize në fushënpërkatëse; aftësi të shpejta për të absorbuar dhe analizuar informacionin;...2. Cilësi personale-integritetdhe pavarësi mendore; gjykim të shëndoshë; vendosmëri; objektivitet; aftësi dhe vullnet për zhvillim dhengritje profesionale. 3. Aftësi për të kuptuar dhe gjykuar ndershmërisht – në trajtimin e kujdo me respektdhe përgjegjësi pavarësisht të kaluarës së tij; vullnet në të dëgjuarit me durim dhe përkushtim; 4.Autoriteti dhe aftësitë komunikuese – aftësi për të shpjeguar procedurat dhe çdo vendim të arritur nëmënyrë të qartë dhe shkurtimit për të gjithë ata që janë të përfshirë në çështje; aftësinë për të inspiruarrespekt dhe konfidencë; aftësinë për të ruajtur autoritetin kur ai sfidohet; 5. Efiçenca – aftësi për të punuarshpejt dhe nën presion; aftësi për të organizuar me efektivitet kohën dhe procedurat, qartësi në arsyetimine gjykimit shpejt; aftësi për të punuar në mënyrë konstruktive me të tjerë (duke përfshirë kryetarët dheaftësi administrimi kur duhet)... - Gary Slapper & David Kelly, “The English Legal System2009/2010”,vep. e cit., fq. 220,221. Për këtë çështje gjithashtu shih edhe Zwegert & H.Kotz, “Njohuri përtë drejtën e krahasuar (Parimet themelore)”, (tit.origj. “Einführung in die Rechtesvergleichung-Band 1:Grundlagen”, (c)1984 & (c)Dot. Giufrè Editor, Spa Milano 1992), përkth. M.Semini&M.Mato, bot.Shblu, Tiranë 1994, fq. 291-300.

77

Magistratura-CSM), 308 i kryesuar nga Presidenti i Republikës, në përbërje të tij merrpjesë “di diritto” presidenti i parë i Gjykatës së Kasacionit.309 Ky organ u krijua që t’usigurojë magjistratëve të zakonshëm një pozicion autonomie dhe pavarësie nga pushtetete tjera të shtetit (dhe veçanërisht nga pushteti ekzekutiv) duke i përjashtuar gjyqtarët ngaçdo formë varësie nga Ministri i Faljes dhe Drejtësisë.310 Ai ka një përbërje mikse, kubëjnë pjesë përveç Presidentit të Republikës si kryesues i tij, kryesueve të Gjykatës sëKasacionit edhe Prokurori i Përgjithshëm i kësaj gjykate, anëtarë që vijnë ngaprofesorati i universiteteve të shquar në fushën juridike, avokatë me një vjetërsi punembi pesëmbëdhjetë vjet,311 kjo jo pa qëllim por për të shmangur që ky organ të përbëhetvetëm nga magjistratë dhe mos marrë karakterin e një kaste të mbyllur.312

Ai ka të drejtë ekskluzive “...të marrë të gjitha masat lidhur me statusin juridiktë magjistratëve...të vendosë mbi emërimet, caktimet në detyrë dhe transferimet,kualifikimet dhe masat disiplinore kundrejt magjistratëve...”313

Në ngjashmëri me atë që gjejmë në Shqipëri, ndaj vendimeve të këtij këshilli(CSM) lejohet ankim pranë Gjykatës së Kasacionit e cila e gjykon çështjen në seksionetë bashkuara,314 një procedurë që e gjejmë edhe në Shqipëri, ku Gjykata e Lartë e RSH,gjykon në kolegje të bashkuara kur shqyrton ankime ndaj vendimeve të KLD-së.315

Në Francë një strukturë të tillë edhe pse ka njohur metamorfoza të shumta316sishkak i zhvillimeve të brendshme, ka arritur ta krijojë dhe ta ruajë në kohë, dhe që

308 Ky organ njohu një shtrirje të gjërë në shumë vende, që pas krjimit të tij për herë të parë në Itali , enjohur si vend i origjisë së tij apo si rasti i parë ku u krijuar kjo strukturë ku...pas luftës së Dytë Botërore,kur kishte nisur një proces i ri reformash demokratike në vendet e Evropës Perëndimore të porsaçliruaranga fazhizmi dhe nazizmi, Kushtetuta e Republikës Italiane (neni 104 pika 1.), që ka hyrë në fuqi më 1janar 1948, ishte e para që vendosi krijimin e këtij organi të ri, që emërtohej Këshilli i Lartë iMagjistraturës, i kryesuar nga Presidenti i Republikës...” për më tepër shih Luan OMARI – “Ndarja ePushteteve dhe Pavarësia e Institucioneve Kushtetuese”, vep. e cit., Fq.88,89.309 Temistocle Martines, “E drejta kushtetuese” , vep. e cit., fq. 308.310 Po aty, fq. 306.311 Konkretisht, sipas Nenit 104 të Kushtetutës Italiane parashikohet: “...(2)Këshilli i Lartë iMagjistraturës kryesohet nga Presidenti.(3) Krytari i Gjykatës së Kasacioni dhe Prokurori i Përgjithshëmjanë anëtar “di dirritto”.(4)Dy të tretat e anëtarët e tjerë të tij zgjidhen nga gjyqtarët e zakonshëm që ipërkasin të gjitha shkallëve të gjykimit, dhe një e treta nga parlamenti në seancë të përbashkët, nga radhëte profesorëve efektiv të fushës juridike dhe avokatëve me jo më pak se pesëmbëdhjetë vite eksperincë nëprofesion....” – Kushtetuta Italiane – e miratuar më 22.12.1947 dhe hyrë në fuqi më 1 Janar 1948, burimnga ICL, www.servat.unibe.ch/iclMe ligjin Nr. 44 të vitit 2002 numri i anëtarëve nga tridhjetë e tre që ka qënë sipas ligjit nr. 65 të 1975,shkoi në njëzet e shtatë. Kështu gjashtëmbëshjetë zgjidhen nga magjistratët e zakonshëm, dhe tetëzgjidhen nga parlamenti në mbledhjen e përbashkët të dy dhomave... Anëtarët me zgjedhje qëndrojnë nëdetyre për një periudhë 4 vjeçare pa të drejtë rizgjedhje të menjëhershme dhe nuk ushtrojnë detyra të tjerapublike...– për më tepër shih Temistocle Martines, “E drejta kushtetuese”, vep. e cit., fq. 306-311.312 Prof. Luan Omari, “Shteti i së Drejtës”, vep. e cit., fq. 142. Përsa i përket këtij organi, ashtu siç edhearsyeton edhe Prof. Luan Omari. Gjithashtu shih edhe - Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli, vep. e cit., fq.140-145.313 Po aty, fq. 307 - Neni 105 i Kushtetutës Italiane.Një organizimi i tillë dhe kompetencë që i është dhënë këtij organi nëpërmjet kësaj norme, kazëvëndësuar procedurën e vjetër, që kontrollohej pothuajse nga ekzekutivi i cili bënte propozimet dhe këtorealizoheshin me anë të dekretit mbretëror. Parashikimi i kësaj dispozite, shmang mundësinë e ndërhyrjesdhe krijimit të varësisë nga ekzekutivi duke… siguruar vetëqeverisjen e gjyqtarëve. – për më tepër shihTemistocle Martines, “E drejta kushtetuese”, vep. e cit., fq. 308 - 310.314 Për më tepër shih Temistocle Martines, “E drejta kushtetuese”, vep. e cit., fq. 309.315 Neni 14 germa b) të ligjit 8588, dt. 15.03.2000 “Për organizimin dhe funksionimin e Gjykatës së Lartëtë Republikës së Shqipërisë”.316 Zhvillimet historike në Spanjë kanë pasur një impakt të rëndësishëm edhe në zhvillimin dhe mënyrën eorganizimit të drejtësisë, histori e cila është shoqëruar me reforma të vazhdueshme. Këto reforma…herë-herë janë të ndara nga njëra-tjetra nga ndryshime në rregullimin kushtetues dhe në vetë formën eqeverisjes të vendit, itinerari i përshkruar nuk ka qenë gjithnjë drejtvizor, por rezultat i përgjithshëm i këtij

78

përfaqësohet nga Këshilli i Lartë i Magjistraturës (Conseil Supérieur de laMagistrature-CSM)317. Fillimisht, por edhe tani jo më pak, i dominuar kryesisht ngaekzekutivi, i cili ia limitonte pushtetin, ky këshill ndryshoi pozitat e tij me reformat emëpasshme me ligjin kushtetues nr. 93-952 të 27 korrikut1993, ku arritën të konturoninnjë përbërje prej 12 anëtarësh nga: Kreu i Shtetit (që kryeson si pasojë e postit të tij)ministri i Drejtësisë, si zëvëndëskryetar; një këshilltar shteti i zgjedhur nga homologët etij; tre joprofesionistë të emëruar nga kryetari i shtetit dhe nga kryetarët e secilës dhomëtë parlamentit; gjashtë magjistratë të emëruar nga kolegët.318

CSM, sa më sipër u citua, vazhdon edhe sot e kësaj dite të dominohet deri në njëfarë niveli nga pushteti ekzekutiv, duke i dhënë një ngjyrim varësie pushtetit gjyqësor,edhe pse deklarohet parimi i ndarjes së pushteteve. Vetë mënyra se si funksionon kykëshill, përbërja, tagret që i janë dhënë, tregojnë qartazi se akoma kemi një mungesëbesimi ndaj gjyqësorit dhe krjimit të atyre instrumentave që do e “shkëpusnin” nëmënyrë faktit nga varësia e ekzekutivit dhe legjislativit, duke i njohur një hapësirë më tëgjerë të tagreve të Gjykatës së Kasacionit, edhe në drejtim të pavarësisë dhe mbrojtjes sëgjyqtarëve. Por ashtu siç edhe theksuam, në këto reforma dhe ndërtim instrumentashligjor të pavarësisë së gjyqësorit, ndikohen kryesisht nga faktorët historikë në të cilët kakaluar Franca.

Panorama në Gjermani, ashtu si SHBA-ja, por në ndryshim nga Anglia, meevoluimet e viteve te fundit në këtë drejtim, nuk ofron një model këshilli gjyqësor, qëfunksionon për gjyqësorin, të ngjashme me ato që gjenden në vendet e tjera tëkontinentit dhe ku të evidentohet një raport apo rol që mund të kenë instancat më të lartagjyqësore në të. Kjo ndoshta e ndikuar edhe nga qëndresa e fortë që është bërë nga forcatpolitike, që janë të opinionit se krijimi i një strukture të tillë vetëqeverisjeje të gjyqësoritdo binte ndesh me parimin e legjitimimit demokratik të të gjitha pushteteve publike,duke përfshirë gjyqësorin.319 Pavarësisht kësaj mungese, struktura si Komisionet përZgjedhjen e Gjykatësve (që për shkak të praktikës së mirë, ndodh rradhë që mendimet etyre, të karakterit konsultativ, të mos merret në konsideratë nga ministri përkatës,320)ekzistojnë edhe në RFGj. Këto struktura janë të ngritura për secilin juridiksion, në tetëlande dhe kanë një përbërje me shumicë parlamentare ose nga të deleguar të tyre, ngamagjistratë dhe herë-herë edhe nga një avokat. 321 Në fakt funksionojnë dy llojKomisione Zgjedhjesh të Gjykatësve: Komisioni për Zgjedhjen e Gjykatësve të Shtetitnë 8 lande, që merr pjesë në emërimin e gjykatësve të shteteve, dhe Komisioni Federalpër Zgjedhjen e Gjykatësve në nivel federal apo siç njihet procedura e zgjedhjes së

procesi është, gjithsesi, forcimi i garancive të pavarësisë të trupës gjyqësore....” - për më tepër shih KarloGuarnieri, Patricia Pedercoli, “Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”, vep. e cit., fq. 125.317 Një organizëm me këtë emërtim ka qenë i pranishëm në Francë qysh në Republikën e Tretë, por në tëvërtetë bëhej fjalë vetëm për emrin, që merrte asambleja plenare e Kasacionit, kur mblidhej në cilësinë egjykatësit disiplinor. Vetëm me Kushtetutën e vitit 1946, që shënon kalimin në Republikën e Katërt dherivendosjen e regjimit parlamentar pas përvojës së Vishisë, CSM-ja ngrihet si një organ i mirëfilltë iqeverisjes së magjistraturës...por me një rol të spikatur të ekzekutivit...ministri i Drejtësisë ështënënkryetari i tij, për hir të postit. Magjistratë jën në pakicë, ndërsa shumica u është dhënë përsonalitetevetë jashtme, një pjesë e madhe të zgjedhur nga parlamenti me shumicë të cilësuar...Kushtetuta e vitit 1958riskicon tërësisht strukturën e tij, në përputhje me shpërndarjen e pushteteve... - për më tepër shih KarloGuarnieri, Patricia Pedercoli, “Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”, vep. e cit., fq. 125.318 Po aty.319 Po aty, fq. 103.320 Po aty, fq. 104.321 Po aty, fq. 103.

79

gjyqtarëve federal. Ky i fundit ka një përbërje të ndryshme nga Komisioni për Zgjedhjene Gjykatësve të shtetit.322

Përsa i përket strukturave të tilla të krijuara me një qëllim të vetëm për tëgarantuar pavarësi institucionale të gjyqësorit, me funksione jogjyqësore, të ngjashmepër nga struktura dhe funksioni me atë të Këshillit të Lartë të Drejtësisë në RSH, igjejmë të krijuara edhe në vende si Spanja e Portugalia,323 të cilat janë ndikuar ngasistemi dhe organizimi Italian dhe ai Francez i magjistraturës.

Po kështu të tilla struktura i gjejmë edhe në vendet e evropës lindore dhejuglindore si Bullgaria, 324 Hungaria, 325 Maqedonia, Serbia, etj. por që për ekonomitrajtimi dhe për shkak të ngjashmërisë që kanë me disa nga strukturat e trajtuara mësipër nuk do gjejnë trajtim në këtë punim.

322 Edhe në këtë rast, procedura e emërimeve të gjyqtarëve federal dhe në veçanti ajo për në strukturat elarta gjyqësore, për të mos rënë në përsëritje do gjejë trajtim më poshtë në këtë kre kur do trajtohet çështjae emërimeve për në Gjykatën Federale të Drejtësisë.323 Kalimi në demokraci, në vitet ’70, ka pasur për sistemin gjyqësorë në Spanjë dhe në Portugali rrjedhimmjaft të ngjashëm. I pari ka qënë një forcim i garancive të pavarësisë së magjistraturës, i arritur dukekaluar shumë prej kompetencave të mbajtura tradicionalisht nga ekzekutivi tek organet e vetëqeverisjes,të modeluara sipas shemullit të CSM-së (Consiglio Supremo della Magistratura- Këshilli i Lartë iMagjistraturës) italiane: Consejo General del Poder Judicial (Këshilli i Përgjithshëm i Pushtetit Gjyqësor)në Spanjë dhe Conselho Superior da Magistratura në Portugali. - Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli,“Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”, titull.origj.”, vep. e cit., fq. 155.Përsa i përket përbërjes së Këshillit të Përgjithshëm të Pushtetit Gjyqësor, në Spanjë, ai ka një përbërje tëtillë: Kryetari i Gjykatës Supreme, i cili është kryesuesi i këtij Këshilli,...dhe 20 anëtarë të emëruar ngaMbreti për një periudhë pesë vjeçare, ndërmjet të cilëve 12 do jenë të gjyqtarë të të gjitha shkallëve tëgjyqësorit,...katër të emëruar nga Kongresi dhe katër nga Senati...në të dy rastet të zgjedhur nga 3/5 e tëgjithë anëtarëve të dy dhomave...nga radhët e avokatëve dhe juristëve të shquar...me një eksperiencë mbi15 vjet në profesion. – Kushtetuta Spanjolle, neni 122/3, - burim ICL www.servat.unibe.ch/icl. Shih dheMichel Fromont, “Sistemet e huaja më të mëdha të të drejtës”, vep. e cit, fq. 67,68.Përsa i përket Protugalisë...pas rënies së regjimit autoritarist, garancitë e pavarësisë së gjykatësve...isigurar nga Këshilli i Lartë i Magjistraturës...kompetent...për emërimet, transferimet, gradimet,disiplinën...përbëhet nga 17 anëtar (pas amendimeve të vitit 1997): shtatë janë gjykatës të zgjedhurdrejtpërdrejtë nga kolegët e tyre, shtatë janë të emërurar nga parlamenti dhe dy të tjerë nga presidenti iRepublikës, njëri prejt të cilëve është zakonisht - por jo domosdoshmërisht – gjykatës...dhe kryesohet ngakryetari i Tribunal Supremo (Gjykatës Supreme)... – për më tepër shih Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli,“Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”, vep. e cit., fq. 160, 161.324 Neni 130 i Kushtetutës Bullgare, miratuar me 12 Korrik 1991, parashikon përbërjen e Këshillit tëLartë Gjyqësor, kështu...Këshilli i Lartë Gjyqësor përbëhet nga 25 anëtar...kryetari i Gjykatës sëKasacionit, Gjykatës së Lartë Administrative dhe Kryeprokurori, janë anëtar ex officio...anëtar të tjerë tëdo jenë avokat praktikant të njohur me eksperiencë mbi 15 vjet... 11 anëtarë të KLGJ-së zgjidhen ngaKuvendi ...dhe 11 anëtar të tjerë nga trupa gjyqësore me një mandat 5 vjeçarë pa të drejtë rizgjedhjeje tëmenjëhershme. Ky këshill drejtohet nga ministri i Drejtësisë i cili nuk ka të drejtë vote.... – burim nga ICLwww.servat.unibe.ch/iclMegjithëse KLGJ-ja përfaqëson një gjyqësor të pavarur, pushteti tij mund të kufizohet nga Ministria eDrejtësisë...por ka edhe...shumë kufizime...të tjera: Nuk ka staf të planifikuar dhe gjithmonë do tëprapaveprojë ndaj propozimeve të Ministrisë së Drejtësisë dhe Legjislativit...Nuk ka departamentstatistikor përmes të cilit kriteret e përzgjehdjes së gjyqtarëve të rinj të përcaktohen...Nuk ka kontroll përhetimin e gjyqtarëve që akuzohen për korrupsion apo mospërputhje të standarteve të produktivitetit... – përmë tepër shih P.Ryder-Lahey, V.Kosta, T.Gogu, “Administrimi i Gjykatave”, vep. e cit., fq.46.325 Në Hungari ky organ garantues i pavarësisë për pushtetin gjyqësor emërtohet Këshilli Kombëtar iDrejtësisë (National Council of Justice). Në nenin 50 të Kushtetutës Hungareze përcaktohet se“...(4)Administrimi i gjykatave do të ushtrohet nga Këshilli Kombëtar i Drejtësisë; trupë vetë qeverisësepër përfaqësimin e gjyqtarëve dhe do të marrë pjesë në një administrim të tillë...” – KushtetutaHungareze, e miratuar me aktin XX të vitit 1949 (hyri në fuqi më 20 Gusht 1949).Ndërsa përsa i përket ligjeve që kanë lidhje strukturën gjyqësore, kontrollin e gjykatave, me statusin ligjortë tyre apo pagesat e gjyqtarëve, pra me pushtetin gjyqësor në përgjithësi, Kushtetuta Hungareze jepgarancie duke kërkuar “...(5) Një mazhorancë prej 2/3 të votave të anëtarëve present të Parlamentit...” -burim nga ICL www.servat.unibe.ch/icl.

80

Në rastin e Shqipërisë, raporti mes Gjykatës së Lartë dhe KLD-së është njëraport që siç u citua, ka elementë dallues të tij nga strukturat në vende të tjera.

KLD-ja, si një një organ që zë fill që me ndryshimet e vitit 1992 në dispozitatkryesore kushtetuese (sipas ndryshimeve që u bën me ligji Nr.7561, dt. 29.04.1992 “Përdisa ndryshime e plotësime në ligjin nr. 7491, dt. 29.04.1991 “Për dispozitat kryesorekushtetuese”), fillimisht nuk paraqiste ndonjë peshë specifike përsa i përket raportit megjyqësorin dhe mbrojtjen që duhej t’i jepte, në funksion të të cilit edhe ishte krijuar. Memiratimin e Kushtetutës të vitit 1998, kjo strukturë filloi të marrë rolin që i takon nëadministrimin dhe mbrojtjen e gjyqësorit në përgjithësi. Në fakt, jo në pak raste, KLD-janë Shqipëri ka qenë arenë e përplasjesh të forcave mes gjyqësorit dhe pushtetitekzekutiv, i përfaqësuar nga Ministri i Drejtësisë, përplasje që vinte si rezultat irezistencës që bënin anëtarët (kryesisht që vinin nga gjyqësori) ndaj ndërhyrjeve dhenismave, në disa raste me një theks të fortë politik. Shkakun e kësaj përplasje, mund tagjejmë në vetë përbërjen e KLD-së, ku gjendet një ndërthurje e emërimeve të anëtarëvetë saj, dhe të aktorëve që përfshihen në këto emërime. KLD-ja prezanton një përbërje tëtillë: Presidenti i Republik, Kryetari i Gjykatës së Lartë, 9 anëtarë (gjyqtarë) që zgjidhennga Konferenca Gjyqësore Kombëtare (që përfaqëson numrin më të madh të anëtarëvetë saj), Ministri i Drejtësisë dhe 3 anëtarë të zgjedhur nga Kuvendi.

Numri i madh i anëtarëve që vijnë nga gjyqësori (9 anëtarë, përfshirë këtu edheKryetarin e Gjykatës së Lartë), që në disa vende nuk vihet re në përbërje të këtyreorganeve analoge me KLD-në në Shqipëri, është i diktuar ndoshta nga situata epërgjithshme dhe nga një domosdoshmëri e sigurimit, në mënyrë sa më të mirë tëfunksionit që KLD-ja ka, si garantues dhe administrues i pavarësisë së gjyqësorit. Kjopërbërje arrin të sigurojë një mburojë jo të vogël ndaj presioneve që mund t’i bëhentrupës gjyqsore, duke pasur impakt të drejtpërdrejtë në vendimarrjen apo qëndrimin epavarur të KLD-së (për lëvizjet, procedimet dhe masat disiplinore arbitrare tëpajustifikuara ndaj gjyqtarëve) në raport me qëndrimet e mundshme që mund të mbahennga përfaqësuesit e tjerë të dy pushteteve të tjera (legjislativit dhe ekzekutivit). Prezencaedhe e Kryetarit të Gjykatës së Lartë, është një element tjetër garantues përsa i përketndikimit që ai mund të ketë mbi vendimmarrjen e KLD-së. Kjo shihet e lidhur dhe meqëndrimet që ai mund të mbajë në të tilla vendime gjatw shqyrtimit pranë kësaj strukture(KLD-së), por dhe më pas në gjykimin nga Gjykata e Lartë, dhe mbrojtjen që në disaraste duhet t’i jepet trupës gjyqësore.

Në fakt, KLD-ja është organi që kërkohet të kontrollohet nga këto dy pushtete,edhe pse jo në mënyrë krejt të hapur, pasi kontrolli i tij do e kthente këtë organ në njëinstrument presioni ndaj qëndrimeve që duhet të mbajnë, këta të fundit në raport meçështjet që gjykojnë, duke përdorur gjyqësorin për të persekutuar një qytetar të caktuarose një grup qytetarësh. 326 Një prej përpjekjeve për të ndërhyrë mbi këtë organkushtetues, garant i pavarësisë së gjyqësorit, mund të vihet re në vitin 2005 me ligjin nr.9448, dt. 05.12.2005 “Për disa shtesa dhe ndryshime...”. Me anë të këtij ligji, kërkohej tëshkëputej qënia anëtar i KLD-së nga funksioni i gjyqtarit. Kjo inisiativë mori shtysë ngadisa qëndrime të anëtarëve të KLD-së që vinin nga gjyqësori, ku anëtarë të KLD që ishingjyqtarë të nivelit të parë ose të dytë (gjykatave të faktit apo të apelit) kishin paturmundësi të promovoheshin në karrierë apo të kryenin lëvizje “personale” të njëri tjetrit,kryesisht nga gjykatat e rretheve apo të apelit në qarqe për në Gjykatën e Rrethit Tiranëapo asaj të Apelit Tiranë, apo edhe nga gjykatat e rretheve për në gjykata e apelit, gjatë

326 Giovani Favilli (Komisioni i Venecias, Këshilli i Evropës) Materiale Kushtetuese – Ndarja epushteteve dhe Pavarësia e Gjyqësorit nga Qeveria: Procedura e Rekrutimit, Përgatitur nga “Qëndra eAdministrimit për Koordinimin e Asistencës dhe Pjesëmarrjen e Publikut (QAKAPP)”, Tiranë, fq. 53.

81

kohës që ishin anëtarë të KLD.327 Sipas ligjvënësit, për të shmangur një situatë të tillë, undërhy me një nisëm legjislative ku propozohej që në momentin që gjyqtarët zgjidheshinanëtar të KLD nga Konferenca Gjyqësore, ata nuk duhej të ushtronin më detyrën egjyqtarit deri në përfundim të mandatit 5 vjeçar si anëtar i KLD.328

Por ky numër i madh i gjyqtarëve, si anëtarë të KLD-së, nuk duhet të krijojë barriera tëatij niveli që të përbëjnë rrezik që mbizotërimi i gjyqtarëve mund ta shndërrojë Këshilline Lartë të Drejtësisë në njëfarë korporate të tyre.329 Kjo do sillte një mbyllje të tij dhepamundësi për t’u kontrolluar në respektim të parimit “kontroll dhe ekuilibër”. Vetëpërbërja e KLD-së tregon se një gjë e tillë, edhe pse shumica e anëtarëve janë gjyqtarë,nuk është e mundur. Anëtarët e emëruar nga Kuvendi (3 anëtar) të cilët nuk duhet të jenëgjyqtarë, ushtrojnë kontroll mbi gjyqësorin330 së bashku me Ministrin e Drejtësisë, i ciliështë përfaqësues i pushtetit ekzekutiv. Pozita e këtij të fundit, në raport me aktivitetinqë ushtrohet nga KLD-ja, shihet si një pozitë që ka ardhur duke u rritur, pasqyruar kjo nëdisa kompetenca që atij i janë dhënë. Këtu i referohemi konkretisht kompetencave, që në

327 Çështja e dy funksioneve të anëtarëve që vinin nga trupa gjyqësore, duke ruajtur funksionin e gjyqtarit,i hapi rrugën një praktike të tillë emërimesh. Një praktikë e tillë, së pari u evidentua e dëmshme pasi,ndikonte drejtpërdrejtë në qëndrimin e këtyre anëtarëve pasi shfaqeshin intersa klienteliste ndërmjet tyre,për të arritur këto lëvizje, që nënkupton marrëveshje të fshehta mes këtyre anëtarëve, si dhe të atyre qëishin apo përfaqësonin pushtetet e tjera, ç’ka i bënte të ndikueshëm apo i ekspozonte ndaj ndikimeve, nëpunën e tyre si gjyqtarë apo dhe anëtar të KLD-së.328 Prof. Xhezair Zaganjori, Dr. Arta Vorpsi, Ma. Denar Biba, “Parime Kushtetuese dhe të DrejtaThemelore në Jurisprudencën e Gjykatës Kushtetuese”, vep. e cit., fq. 256, 257.Por, ndaj kësaj nisme, Gjykata Kushtetuese, pas kërkesës të një grupi deputetësh, me vendimin nr. 14, dt.22.05.2006 ka mbajtur një qëndrim se “...shtesa dhe ndryshimet e ligjit jo vetëm dobësonin vetëqeverisjene gjyqësorit, por vinin në kundërshtim edhe me vetë rregullimin që u ka bërë kushtetuta përbërjes dhefunksionimit të Këshillit të Lartë të Drejtësisë. Përmbushja e qëllimeve të Kushtetutës dhe të ligjit kërkonedhe shmangien, sa më shumë të jetë e mundur, e interesave në vendimmarrjen e këtij organi si dheforcimin e kontrollit mbi veprimtarinë e gjyqtarëve....Kushtetuta nuk i ka shkëputur anëtarët e Këshillit tëLartë të Drejtësisë nga gjykimi dhe, si rrjedhojë, as nga interesat e trupës gjyqësore. Prandaj, problemetqë mund të dalin në vendimmarrjen e Këshillit të Lartë të Drejtësisë nga konflikti i interesave të anëtarëvetë tij mund dhe duhet të zgjidhen ose në kuadër të legjislacionit ekzistues ose duke bërë shtesa e ndryshimenë ligje, por pa cënuar rrregullimet kushtetuese për natyrën e funksionimit dhe për përbërjen e Këshillit tëLartë të Drejtësisë...”. Gjithashtu Gjykata Kushtetuese në vendimin e saj trajton edhe çështjen e imunitetittë tyre, duke u shprehur se: “...Kushtetutëbërësi, duke i konceptuar ata si gjyqtarë në detyrë, nuk e ka parëme vend të veshë me ndonjë lloj mbrojtje të veçantë anëtarët e Këshillit të Lartë të Drejtësisë dhe as u kavënë kufizime atyre për sa i përket papajtueshmërisë të funksionit....Mosdhënia e këtyre garanciveargumentohet me vetë konceptin e kushtetutëbërësit që nëntë anëtar të zgjedhur nga gjyqësori, duke qenëanëtarët e zgjedhur nga gjyqësori, duke qenë në përbërje të Këshillit të Lartë të Drejtësisë, vazhdojnë tëpunojnë efektivisht dhe si të tillë ata gëzojnë, sipas nenit 137 të Kushtetutës, imunitetin si të gjithë gjyqtarëe tjerë...Është i pabazë pretendimi...se anëtarët e Këshillit të Lartë të Drejtësisë që zgjidhen nga gjyqësorimund të konsiderohen gjyqtarë edhe pse nuk punojnë efektivisht si të tillë...” (sqaroj se vetëm neni 1 i këtijligji nuk u shfuqizua dhe kishte të bënte pikërisht me emërimet nga Kuvendi, që kërkonte që të mos ishinemërime që vinin nga trupa gjyqësore, meqënëse kishte mjaft anëtar në shumicë të trupës gjyqësore) Kyvendim në përfundim e konsideron si antikushtetues ligjin Nr. 9448, dt. 05.12.2005, si në raport megermën ashtu dhe nenin 147 të ligjit në fjalë, duke evidentuar faktin se shkëputja nga gjyqësori, do shkeltevetë konceptin e asaj çfarë përfaqëson zgjedhja e tyre. Ata janë përfaqësues të Konferencës Gjyqësore ngae cila zgjidhen dhe gjithashtu “izolimi” i tyre nga aktiviteti gjyqësor, ç’ka do të bënte që gjyqtarët...do tëhumbisnin gjithmonë e më shumë lidhjet me gjyqësorin... - shih Prof. Luan Omari, “Ndarja e PushteteveDhe Pavarësia e Institucioneve Kushtetuese”, vep. e cit., fq. 93.329 Po aty, fq. 97.Në fakt shqetësimin për sigurimin e pavarësisë së gjyqësorit, Gjykata Kushtetuese e ka shprehur në shumëvendime të saj. Kjo gjykatë në vendimin Nr. 14, dt. 22.05.2006 shpreh se: “...Ekzekutivi përbën ndoshtashqetësimin më serioz ndaj kësaj pavarësie, për arsye se potencialisht ai ka interes të drejtpërdrejtë nëlidhje me mënyrën se si do të zgjidhen një numër i madh çështjesh dhe se ai ka mundësi të ushtrojëpraktikisht ndikim më të madh ndaj gjyqtarëve...” -330 Në këtë pikë, për çështjen e tre anëtarëve të emëruar nga Kuvendi, Gjykata Kushtetuese, është shprehurpo në vendimin e saj Nr.14, dt. 22.05.2006, duke e konsideruar nenin 1 të ligjit nr. 9448, dt. 05.12.2005, sijo antikushtetues, ndërsa dispozitat e tjera po, duke i shfuqizuar ato.

82

disa raste shihen si dublim apo mbivendosje ndaj atyre që ka vetë KLD-ja, dhe që kanëtë bëjnë pikërisht me të drejtën e kontrollit që ka inspektoriati i Ministrisë së Drejtësisëmbi punën e gjyqësorit, kontroll i cili mund të shoqërohet edhe me propozime ngaMinistri i Drejtësisë për masa disiplinore ndaj gjyqtarëve të kontrolluar. Për këtë çështjeështë shprehur edhe Gjykata Kushtetuese me vendimin Nr. 11, dt. 27.05.2004, që morinë shqyrtim një kërkesë nga Gjykata e Lartë e R.Sh. (Kolegjet e Bashkuara të saj) përshpalljen si antikushtetues të nenit 6, pika 9 dhe nenit 11, pika 3, shkronja “b” të ligjitnr.8678, datë 14.05.2001 “Për organizimin dhe funksionimin e Ministrisë së Drejtësisë”,si dhe nenit 31, pikat 1 e 3 dhe nenit 16, pika 1, shkronja “c” të ligjit nr.8811, datë17.05.2001 “Për organizimin dhe funksionimin e Këshillit të Lartë të Drejtësisë”. Nëkëtë vendim Gjykata Kushtetuese ka mbajtur një qëndrim pro ushtrimit të kontrollit ngaana e inspektoriatit të Ministrisë së Drejtësisë, duke konstatuar se: “...Duke ballafaquardispozitat e kontestuara me konceptet e kushtetutës, Gjykata Kushtetuese konstaton se nëkëto dispozita nuk bëhet fjalë për kontroll mbi vendimmarrjen (mbi mënyrën e zgjidhjessë çështjes, administrimit e vlerësimit të provave), por për inspektime në lidhje meadministrimin e drejtësisë e me shërbimet gjyqësore...”331

Por, duhet kuptuar se në përfundim të vendimeve mbi procedurat disiplinore,pavarësisht se nga cili inspektoriat (ai i vetë KLD-së apo i Ministrisë së Drejtësisë) ështëiniciuar kjo procedurë pranë KLD-së, vendimi i këtij të fundit është objekt i konrollitnga Gjykata e Lartë, që përfaqëson një hallkë shumë të rëndësishme vlerësuese mbipunën e KLD-së. Jo në pak raste, vendimet e Gjykatës së Lartë kanë qënë krejt tëkundërta me konkluzionet dhe vendimet e KLD-së, duke i shfuqizuar këto të fundit si tëpadrejta dhe në kundërshtim me ligjin. Pra, kjo evidenton faktin se garancitë mbipavarësinë e punës së gjyqësorit efektivisht ekzistojnë dhe janë funksionale. Kjo,pavarësisht nga praktika dhe veprimet e aktorëve që janë në përbërje të tyre, siç ështëEkzekutivi apo dhe Legjislativi, ku evidentohet qartë një tendencë për një kontroll, jovetëm mbi gjyqësorin që mund të shoqërohet me cënim të pavarësisë së tij, por kryesishtedhe mbi vetë organin që duhet të garantojë këtë pavarësi.

331 Kjo gjykatë gjithashtu konstaton se: “...Parashtrimi në vendimin e kolegjeve të bashkuara, se e drejta eMinistrit të Drejtësisë për të kryer inspektime të gjykatave dhe të gjyqtarëve si dhe e drejta e tij për tëpropozuar...dhe shkarkimin e gjyqtarëve,...cënojnë parimin e ndarjes së pushteteve dhe parimin epavarësisë së gjyqtarëve..., nuk është i saktë...Sistemi i qeverisjes në Republikën e Shqipërisë bazohet nëndarjen dhe balancimin ndërmjet pushteteve ligjvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor... Nga ku evidentohet qartë,jo vetëm ndarja e tre pushteteve, por dhe balancimi i tyre. Nëse Kushtetuta do të kishte pasur parasyshsanksionimin vetëm të ndarjes së tre pushteteve, nuk do të ishte e nevojshme, madje do dukej fare pakuptim togëfjalëshi “dhe balancimin ndërmjet pushteteve”. Megjithëse këto pushtete janë të ndarë nëaspektin e autonomisë funksionale dhe në pavarësinë e ushtrimit të detyrave të ngarkuara nga Kushtetuta,ato balancojnë njëri tjetrin nëpërmjet bashkëveprimit ndërmjet tyre për ushtrimin e detyrave, dukerespektuar, nxitur, mbështetur dhe kontrolluar njëri-tjetrin. Parimi i ndarjes së pushteve nuk do kuptuarqë çdo pushtet është i mbyllur dhe i pakontrolluar nga askush...Qëllimi i një koncepti të tillë kushtetuessiguron që të parandalojë çdo degë të qeverisjes për të ushtruar një pushtet të pakufizuar. Kontrollet dheekujlibret që njeh Kushtetuta, i japin secilës degë, pushtete që kompesojnë apo zbusin ato të degëve tëtjera. Ekzistojnë mjete apo mekanizma që balancojnë pushtetet, sepse në analizë të fundit, asnjë pushtet nëvete nuk është në gjendje të përmbushë misionin, nëse veprimtaria e tij nuk harmonizohet me veprimtarinëe pushteteve të tjerë dhe nëse nuk sigurohet një ekuilibër, bashkërendim dhe kontroll reciprok, qënatyrisht nuk ndërhynë në atë masë sa të dëmtojnë misionet e tyre kushtetuese...”

83

2.3 Gjykata e Lartë në RSH - një vështrim krahasues me disamodele të njohura. Pozita e saj në sistemin gjyqësor në RSH.

Shumë është folur dhe shkruar mbi sistemin gjyqësor dhe mënyrat e ndërtimit tëtij. Në këtë çështje fokusi kryesor do jetë mbi Gjykatën e Lartë dhe pozicioni që ka, si“...autoriteti më i lartë gjyqësor...”, aty ku ndërhyrjet e dy pushteteve ndaj gjyqësorit nëpërgjithësi mund të ndjehen dhe evidentohen më shumë dhe më qartë, aty ku vetë trupagjyqësore “përplaset” dhe gjen “mbrojtje” ndaj veprimeve apo vetë sulmeve tëndryshme nga ana e këtyre pushteteve.332

E nisim pikërisht këtu trajtimin e vijues të çështjes për këtë gjykatë dhe se çfarëduhet për Gjykatën e Lartë për të siguruar “pavarësi” të saj?

Pavarësia është një element shumë i rëndësishëm për gjyqësorin për të siguruardhe garantuar mirëfunksionimin e shtetit dhe të atyre dy strukturave të tjera që janë pjesëe shtetit dhe që njihen ndryshe si pushteti legjislativ dhe ai ekzkekutiv. Në fakt, nukduam të shtyjmë më tej një trajtim mbi ndarjen e pushteteve apo të mekanizmave qëmund të duhen për vendosjen e një ekuilibri mes forcave tërheqëse dhe njëkohësishtinstrumentëve të kontrollit, që u trajtuan më sipër, dhe që në një farë mënyrë, dokërkonte edhe shumë kohë dhe do zinte shumë vend në këtë punim, me opinione dheqëndrime të ndryshme. Qëllimi kryesor, në këtë pjesë të këtij kreu, është evidentimi irëndësisë dhe dosmodoshmëria e respektimit të këtij parimi, nëpërmjet asaj çfarëpërfaqëson vetë pavarësia, duke e fokusuar atë kryesisht vetëm mbi Gjykatën e Lartë.Do mundohemi të sjellim arsyet e domosdoshmërisë së sigurimit të një organizimi të njëniveli të tillë pavarësie, njëkohësisht dhe mekanizma të tillë kontrolli në aktivitetin ekësaj gjykate, që të mos krijojë shkëputje totale dhe njëkohësisht dhe varësi totale të saj.

Trajtimin mbi Gjykatën e Lartë e parashtrojmë në dy rrafshe:- në atë të mekanizmave apo aktorëve që pëfshihen në procesin e emërimit për

në këtë instancë të lartë gjyqësore,- dhe në atë të kritereve formale të emërimit të vetë trupës gjyqësor.

Por, para se të shprehim mendime mbi këtë çështje, më poshtë do sillen disamodele apo eksperienca, të emërimeve, për në struktura homologe me atë të Gjykatës sëLartë të RSH, të atyre vendeve që gjetën trajtim edhe më sipër, dhe që njihen si vendeme demokraci të konsoliduar (SHBA, Angli, Francë, Gjermani, Itali). Kufizimi i këtijprezantimi vetëm mbi këto mekanizma emërimi të këtyre vendeve lidhet më shumë metë qenurit inspirues apo modele referimi edhe për shumë vendeve të tjera. Mjafton tëpërmenden huazimet e modelit amerikan në vendet e Amerikës Latine apo huazimet emodeleve të kontinentit europian nga vendet e europës lindore dhe jug-lindore.

2.3.1 Modele të mekanizmit të emërimeve, në vende me demokraci tëkonsoliduar.

- SHBA & Anglia.

332 Në rast të procedimeve dhe të vendimeve të K.L.D.-së të cilat rezultojnë me shkarkim të gjyqtarit, ky ifundit mund ta ankimojë atë vetëm në Gjykatën e Lartë, Ligji Nr. 8811, dt. 17.05.2001 (i ndryshuar) -Neni 34 Procedurat e ankimit “1. Ankimi ndaj vendimit të Këshillit të Lartë të Drejtësisë për shkarkiminnga detyra e gjyqtarit, bëhet nga ky i fundit në Gjykatën e Lartë brenda 10 ditëve nga marrja e njoftimitpër vendimin e këtij Këshilli….” Praktika të tilla procedimi hasen edhe në vendet e tjera, ku organehomologe me atë të K.L.D.-së në tek ne, procedojnë në këtë mënyrë.

84

“Unë shpresoj së bashku me ju që, çdo gjë që bëni, mos u përpiqni të aplikonirregullat e botës politike tek ky institucion, ato nuk zbatohen. Akti i fundit politik në tëcilën ne investohemi është konfirmimi” 333

Gjykatësi Klarens Tomas (Clarence Thomas, C-SPAN),një ditë pas çështjes Bush k. Gor.

Ashtu siç edhe mund të evidentohet nga këto fjalë, të gjykatësit të Gjykatës sëLartë të SHBA-së, aktorët politikë janë ata që, në pjesën dërrmuese të vendeve në botë,dominojnë strukturat e emërimit për në strukturat e larta gjyqësore.

Një mpleksje mes legjislativit dhe ekzekutivit (që përfaqësohet nga Presidenti)në këto emërime, ka ekzistuar që me krijimin e Gjykatës së Lartë të SHBA dhe ështëdiçka që ka funksionuar edhe pse me opinione të shumta kritike mbi përbërjen, emërimetapo edhe disa qëndrime të kësaj gjykate mbi çështje të caktuara me ndikim në jetën evendit. Duhet të shtojmë se çështja e përzgjedhjes së kandidaturave nga Presidenti, që idërgohen Senatit për miratim, ka pak ndikim nga ky i fundit. Nuk ka një procedurë tëpërcaktuar saktë për Kongresin që të këshillojë presidentin për zgjedhjet e kandidaturës,edhe pse një mazhorancë në të dy dhomat në të paktën dy raste ka arritur suksesshëm tikërkoj shefit të ekzekutivit të emërojë persona të caktuar në vendet vakant në Gjykatë.334

Por, rol pozitiv (nëse mund ta konsiderojmë të tillë) kanë luajtur edhe disarrethana historike në këtë vend, ku senati (kjo kryesisht pas viteve ’70) është dominuarnë përgjithësi nga partia “kundërshtare” me atë që mbështet Presidentin. Kjo deri dikuka ndikuar në krijimin e një ekuilibri mjaft të mirë, ku Presidenca ka qënë e detyruar tëjetë e kujdesshme në përzgjedhjen e këtyre kandidaturave që i dërgonte për miratimSenatit. Pavarësisht kësaj, faktori politik ka qenë ai që ka ndikuar në pjesën më të madhetë këtyre emërimeve335 dhe njëkohësisht ka ndikuar në mjaft raste në qëndrimet që kambajtur kjo gjykatë në rastet që i janë paraqitur për shqyrtim, duke shfaqur në disa prejkëtyre rasteve qëndrime me një ngarkesë mjaft të madhe politike,336duke luajtur një rol

333 Jeffrey A. Segal, Harold J. Spaeth, Sara C. Benesh, “The Supreme Court in the American LegalSystem”, vep. e cit., fq. 245.334 David G. Savage, “Guide to te US Supreme Court”, vep. e cit.,Fq. 885,886.335 Duhet të theksojmë këtu se përsa i përket emërimeve për në Gjykatën e Lartë dhe gjyqtarëve federal nëpërgjithësi “…marrin pjesë një radhë subjektesh të ndryshme...presidenti dhe këshilltarët e tij më tëngushtë në Shtëpinë e Bardhë, së bashku me nëpunësit e Departamentit të Drejtësisë dhe në mënyrë tëveçantë, avokati i përgjithshëm, zëvendës avokati i përgjithshëm dhe ndihmësit e tyre..Komiteti iPërhershëm i Shoqatës së Juristëve Amerikan për Gjyqësorin e Federatës i vlerëson kandidaturat eparaqitura dhe i dërgon Departamentit të Drejtësisë dhe Komitetit Gjyqësor të Senatit kalsifikimetrrjedhëse. Senatorët e partisë së presidentit...luajnë rol në propozimet e paraqitura...ashtu siç mund tëndikojnë persona të tjerë tjerë të ndryshëm...siç janë anëtarët e Kongresit, shefi i partisë, kryetari iqeverisë.” Kandidatët e mundshëm “...zhvillojnë fushata për t’u caktuar në këto funksione...që...zhvillohetprapa skenës kur personi merr takim me figura politike, drejtues të shoqatave të avokatëe dhe grupeve...në procesin e caktimit të gjyqësorit ndërfuten edhe pikëpamjet filozofike gjyqësore, pikëpamjet e politikësdhe botkuptimi i përgjithshëm i kandidatëve ...kjo ka qenë veçanërisht e rëndësishme për emërimet eGjykatës Supreme...Administrata e Presidentit Franklin D. Roosvelt ishte e interesuar që të vendostepersonat me pikëpamje ekonomike liberale në gjykata dhe si Shtëpia e Bardhë edhe Departamenti iDrejtësisë ishin të ndjeshëm kundrejt mendimeve për politikën që kishin kandidatët e propozuar...RichardNikson ishte i dhënë pas emërimit të kandidaturave konservative ligj-dhe-rend në gjykata...administrata eKarterit vuri më shumë rëndësi emërimeve të karakterit rehabilitues se sa pikëpamje ideologjike apopolitike...” - John B. Gates, Charles A. Johnson, “Gjykatat Amerikane, Analizë kritike”, vep. e cit., fq.153, 154.336 Kjo mjafton të shihet historia amerikane në periudhën e presidencës së Ruzveltit...me fitoren edemokratit Ruzvelt më 1932 dhe ardhjen e New Deal, në ekzekutiv dhe në legjislativ afirmohen orientimepoltike rrënjësisht të ndryshme prej atyre të Gjykatës së Lartë, që përkundrazi ka mbetur e lidhur ngushtëme një liberalizëm ekonomik mjaft ortodoks...duke zhvilluar... një konflikt ndërmjet Gjykatës dhepresidentit të ri, i cili, për të kapërcyer krizën e rëndë ekonomike, ndjek një politikë të ndërhyrjes publikenë ekonomike. Konflikti arrin kulmin e vet më 1936, kur, me një varg vendimesh, gjykata paralizon një

85

mjaft të madh në vetë jetën amerikane.337 Kjo ka ndikuar mjaftueshëm për ta etiketuarkëtë gjykatë në të shumtën e rasteve edhe si “gjykatë politike”, pasi në përgjithësikonsideratat politike partiake kanë marrë prioritet në lidhje me pikëpamjet ideologjikedhe politike të kandidatëve, të cilat nga ana tjetër shfaqin prirje që të jenë më tërëndësishme se sa njohuritë e tyre juridike.338

Dua të theksoj, se Gjykata e Lartë (Supreme) në SHBA merr një rol tërëndësishëm, pasi ka të drejtën edhe të kontrollit kushtetues. Pra, të kontrollit tëaktivitetit të realizuar nga strukturat shtetërore, nëse janë në përputhje apo jo mekushtetutën. Në fakt, një propozim i tillë për krijimin e një Gjykate të Lartë, që do luanteedhe rolin e kontrolluesit të aktivitetit në përputhje me kushtetutën apo t’i kishte të tillafunksione kushtetuese, është hedhur edhe në Shqipëri gjatë hartimit të draftit kushtetues,por variant i cili nuk u pranua,339 duke lënë modelin aktual, ku drejtësia kushtetuese nukushtrohet nga Gjykata e Lartë por nga një korpus i veçantë që përfaqësohet nga GjykataKushtetuese.340

pjesë të mirë të programit të rimëkëmbjes ekonomike të administratës së re...Ruzvelti...kundërvepron,duke paraqitur një plan ...për të rritur numrin e gjykatësve (Presidenti Ruzvelt synoi të rrisë numrin eanëtarëve nga nëntë në pesëmbëdhjetë gjykatës, por ky numër nuk u ndryshua. Në fakt numri i anëtarëvetë Gjykatës së Lartë ka ndryshuar në vite, fillimisht gjykata ka pasur në përbërje prej 6 anëtarësh (1789-1801) , që u rrit në shtatë në vitin 1807(ndodhen dy ndryshime para se të ndodhte ky ndryshim dhekonkretisht: 1801-1802 numri anëtarëve ishte 5 dhe nga viti 1802-1807 ishte 6 anëtar), dhe nëntë në vitin1837 (1837-1863), dhe dhjetë në vitin 1864 (1863-1866 dhe 8 në vitet 1866-1869)... me statutin e vitit1869 ky numër u fiksua në nëntë gjykatës. ) dhe për të pakësuar kështu përbërësin konservator nëpërmjetemërimeve të reja...” Me kalimin e viteve filluan të ndodhnin ndryshimet apo shpërbërja e bllokutkonservator, “...gjykatësit që u kishin bërë qëndresë politikave të Neë Deal, tashmë në moshë të shkuar,dalin në pension dhe dalngadalë zëvendësohen me gjykatës me orientim liberal...respektues ndajvendimeve të institucioneve politike dhe përfaqësuese.” – për këtë çështje për më tepër shih David G.Savage, “Guide to te US Supreme Court”, vep. e cit.,Fq. 4-27. Shih gjithashtu edhe Charles Alan Wright,“Ligji i Gjykatave Federale”, tit.origj. “Law of Federal Courts”, botimi i III, West Publishing Co., 1976,(Libraria e Ligjit, Universiteti i Gjeorgjias), fq. 10. Si dhe Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli,“Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”, titull.origj. “La magistratura nelle democraziecontemporanei”, vep. e cit., fq.91.337 ...janë vitet ’50 dhe ’60, nën kryesinë e Uorrenit, në të cilat gjykata arrin ndoshta nivelin më të lartë tëaktivizimit politik. Në mënyrë të njëzëshme, ajo shpall përfundimisht dhe plotësisht jokushtetues ndarjenraciale (Brown v. Board of Education, 347 U.S. 483, 1954)...Është një periudhë që e sheh Gjykatën eLartë të ndërhyjë në shumë sektorë... – shih Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli, “Magjistratura nëdemokracinë bashkëkohore”, vep. e cit., fq.91, 92.Për çështjen “Brown v. Board of Education”, shih Thomas Tandy Lewis (Magill’s Choise), “The UnitedState Suprem Court”, Salem Press, Inc., Canada, 2007, fq. 140-144.Po kështu për qëndrimet e Gjykatës Supreme në lidhje me procesin e rregullt ligjor, si dhe për dënimin mevdekje shih Michael Parrish “The Supreme Court and the Capital Punishment, Judging Death” (GjykataSupreme dhe Dënimi Kapital, duke gjykuar vdekjen), CQ Press, Washington DC, 2010, fq. 57 dhe 191.338 John B. Gates, Charles A. Johnson, “Gjykatat Amerikane, Analizë kritike”,vep. e cit., fq. 154.339 Ky propozim erdhi...nga disa përfaqësues të Partisë Socialiste..gjatë debateve në komisioninparlamentar për hartimin e projketit të Kushtetutës në vitet 1997-1998... Këto mendime, fatmirësisht, nuku pranuan, falë edhe këmbënguljes së anëtarëve të Komisionit të Venecies dhe personalisht të kryetarit tëtij të parë, profesorit Antonio La Pergola, si dhe të ekspertëve të tjerë, që e quanin të domosdoshmeekzistencën e një Gjykate Kushtetuese të modelit evropian, e cila, duke qënë një organ i specializuar mundta kryejë më mirë detyrën për garantimin dhe mbrojtjen e Kushtetutës. – për më tepër shih Prof. LuanOmari, “Ndarja e Pushteteve dhe Pavarësia e Institucioneve Kushtetuese”, vep. e cit., fq. 131.340 Kjo gjykatë e ngritur, fillimisht në Austri në vitin 1920, mbi bazën e propozimit të Kushtetutës tëhartuar nga Hans Kelzeni, dhe më pas kjo gjykatë u ngrit edhe në Cekosllovaki. Në fakt, të tilla strukturagjyqësore, të cilat në disa raste quhen edhe si pushtet i katërt, për vetë “pushtetin”, nëse mund ta quajkështu, që iu është dhënë, për të shfuqizuar ligje, akte të strukturave kryesore shtetërore (strukturave qëpërfaqësojnë pushtetin legjislativ, ekzekutiv dhe atë gjyqësor). Në fakt, të tilla struktura u ngritën pasviteve ’90 edhe në vendet e Evropës lindore, duke synuar në vënien në kontroll të aktivitetit shtetëror, nëpërputhje me ligjin themelore të tyre, dhe në një farë mënyrë duke synuar të shmanget krijimi i strukturavetë cilat mund të mbledhin pushtet të madh, duke u shndërruar në struktura me pushtet absolut në këtovende. Kështu në vitet ’90...Kushtetutat e reja të Bullgarisë, Polonisë, Rumanisë, Republikës Çeke,

86

- Përsa i përket Anglisë, çështja e emërimit të gjyqtarëve, sidomos për gjyqtarët erangjeve të larta, ka një mekanizëm që pavarësisht përpjekjeve nuk është se i shpëtonndikimeve politike. Në Angli, emërimet e gjyqtarëve, duke përfshirë edhe gjyqtarët eGjykatës së Lartë (High Court), që janë rreth njëqind, dhe që mbajnë titullin Justices; tëzgjedhur mes barristierëve ose, që prej 1994, mes solisitorëve me më shumë se dhjetëvjet vjetërsi, 341 bëhen nga Kurora por nën mbikqyrjen e Lordit Kancelar (LordChancelor), ku ky i fundit, përfaqëson një figurë shumë të rëndësishme për sistemingjyqësor Anglez. Lordi Kancelar, i cili emërohet nga Kryeministri, ka një pozicionatipik. Për disa funksione ai është kryesues i gjyqësorit, por ai është gjithmonë një anëtari kabinetit.342 Në fakt pozicioni i tij është një pozicion që ndodhet në udhëkryq midis tripushteteve të shtetit.343

Përsa i përket emërimeve të trupës gjyqësore, sidomos për nivelet e larta, roli iEkzekutivit është rritur shumë, duke qenë përcaktues pa një referim paraprak nëParlament. Kjo rritje e pushtetit ekzekutiv është shoqëruar me rezultat të rëndësishëm qëqeveria është përgjegjëse për të siguruar se ka mjaftueshëm fuqi gjyqësore. 344

Kryeministri, në bashkëpunim me Madhërinë e saj, që bën emërimet për Lordë tëDrejtësisë (Law Lords), propozon Lordë të Drejtësisë të Apelit (the Lords of Justices ofAppeal) dhe të gjithë gjyqtarët për në strukturat e Larta, bazuar në propozimin parapraktë Lordit Kancelar,345 i cili merr mendim edhe nga Komisioni i Emërimeve Gjyqësore(Judicial Appiontments Commission). Në fakt procesi i emërimeve është i shoqëruarkryesisht edhe me monitorimin e aktorëve të tjerë kryesorë si ata të magjistraturës, tëavokaturës, të cilët duhet të japin opinionet e tyre, që më së shumti janë vendimtare përkandidaturat e mundshme për emërim.346

Përsa i përket kritereve të zgjedhjes së kandidaturave për gjyqtarë kanë prioritetkryesisht kriteret e kualifikimit tekniko-profesionale të kandidatit me një tendencë për t’iqëndruar larg apo t’iu shmangur ndikimit politik të tyre. Kjo mund të shihet e lidhurqoftë me të qenurit e Lordit Kancelar një anëtar i rradhëve të juristëve, aq edhe me

Sllovakisë dhe Hungarisë, parashikojnë një Gjykatë Kushtetuese sipas modelit të përcaktuar nga HansKelzeni ...po kështu kanë vepruar Bosnja-Hercegovina, Kroacia, Sllovenia, Maqedonia, Rusia,Gjeorgjia...Ukrahina... (Prof. Luan Omari, “Shteti i së Drejtës”,vep. e cit., fq. 205).341 Michel Fromont, “Sistemet e huaja më të mëdha të të drejtës”, vep. e cit., fq. 96.342 Si ministër i kabinetit Lordi Kancelar, mban detyrën e tij sipas kushteve të zakonshme politike, që do tëthotë se zakonisht ai do të lirojë zyrën, nëse qeveria ndryshon. Prandaj kur ka një ndryshim të qeverisëKryeministri, do të duhet të plotësojë postin e Lord Kancelar ashtu si plotëson postin e Kancelarit tëThesarit, Sekretarit të Brendshëm dhe kështu me rradhë....Lord Kancelar i cili së pari është jurist dhe sëdyti një politikan, duhet së paku të ketë përputhshmëri me këndvështrimin politik të qeverisë (kabinetit) nëtë cilën ai shërben, një Lord Kancelar nuk mund të jetë kurrsesi “jo-politik” – për më tepër shih R. M.Jackson “The machinery of Justice in England”, vep. e cit., fq. 365, 366, 367.Pra, siç shihet, ekzekutivi arrin të kontrollojë emërimet e gjyqtarëve në përgjithësi nëpërmjet LordKancelar, i cili në fund të fundit ka varësi nga aktorët politik, pasi në përgjithësi a vjen mbi bazën epëlqimit të forcës politike që formon qeverinë. Megjithatë, referuar eksperiencës së emërimeve, nëpërgjithësi, Lord-ët Kancelarë kanë ardhur nga fusha gjyqësore dhe nuk është se kanë pasur eksperiencapolitike apo përfshirje të tyre në mënyrë vullnetare në politikë. – Për më tepër shih, po aty.343 Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli, “Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”, vep. e cit., fq.69.344 R. M. Jackson “The machinery of Justice in England”, vep. e cit, fq. 365.345Po aty, fq. 367.346 “…Tradicionalisht, konsultimet që shoqërojnë procedurën e emërimit janë të rrethuara nga një aureolëfshehtësie, që nuk ka munguar kurrë të shkaktojë kritika. (Për shembull, në mungesë të shpalljeve publike,nuk është e qartë mënyra me të cilën Lordi Kancelar arrin të identifikojë kandidatët e mundshëm qëaspirojnë për në Gjykatën e Apelit, edhe pse konsiderohet e papërshtatshme që individët të paraqesin nëmënyrë autonome kandidaturën e tyre.). Në të vërtetë, procesi i zgjedhjes i është besuar gjithmonë tëashtuquajturit “kontroll të të barabartëve”, edhe ky tipik për strukturat professionale, që ka prirje tëpërfundojë me një lloj kooptimi të drejtuar nga vetë trupa gjyqësore….” – shih Karlo Guarnieri, PatriciaPedercoli, “Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”, vep. e cit., fq.70.

87

monitorimin e procedurave nga strukturat (që janë pjesë apo bashkëpunojnë megjyqësorin) që përmenda më lart. Një faktor i rëndësishëm në emërime, përveç aftësivetekniko-profesionale, është vjetërsia e kandidatit. Ai duhet të ketë jo më pak se 10 vjetvjetërsi pune, kur kandidohet për në gjykatat e niveleve më të ulëta (përfshirë edheGjykatën e Lartë), dhe një periudhë jo më pak se 15 vjeçare për t’u emëruar anëtar përnë gjykatën e Apelit (Lord Justice of Appeal-Lord i Gjykatës së Apelit).Ndërsa, emërimet për në strukturën më të lartë atë të Dhomës së Lordëve (House ofLords)347 bëhen ndërmjet kandidaturave me një eksperiencë mbi 15 vjet, nga barristier,avokat348 apo persona të cilët për një periudhë dy vjeçare kanë mbajtur funksione të lartagjyqësore.349 Këta gjyqtarë (ata të niveleve më të larta duke filluar nga Gjykata e Lartëdhe struktura mbi të- House of Lords, the Court of Appeal) mbajnë këtë detyrë gjatëgjithë jetës (përjashtim bën Lordi Kancelar për shkak të pozitës dhe funksioneve të tij),apo gjatë gjithë periudhës në të cilën evidentohet “sjellje e mirë” (during goodbehavior), e tyre. 350 Ata mund të shkarkohen nga kjo detyrë nga Madhëria e saj(Mbretëresha) pas një kërkese (address) që mund të paraqitet nga të dy dhomat eParlamentit. Në fakt kjo procedurë e ka humbur në një farë mënyrë efektin e saj, përshkak të mosaplikimit të saj, përjashto rastin kur kjo procedurë është përdorur vetëm njëherë në vitin 1830 për të hequr nga detyra një gjyqtar Irlandez i cili u gjet fajtor përpërvetësim fondesh, 351 asnjë gjyqtar tjetër nuk është hequr nga detyra që me Aktin eKonstituimit (Act of Settlement 1701).

Një karakteristikë, që duhet të evidentohet në emërimet e trupës gjyqësore, ështëse në sistemin anglez hyrja në magjistraturë ka vend në moshë relativisht të përparuardhe, pra, më të lartë se ajo që vërehet në të gjitha vendet e tjera europiane.352 Kjo lë përtë kuptuar që edhe emërimet për në strukturat e larta, janë kandidatura me një moshërelativisht të madhe, ç’ka për mendimin tim përbën një garanci më shumë mbi pjekurinëprofesionale që duhet të ketë një kandidaturë për në sistemin gjyqësor dhe sidomos për

347 Në përbërje të saj ka – Lordin Kancelar, Lordët e Zakonshëm të Apelit (Law Lords/Lordët e Ligjit) dheanëtarët (peers) që kanë mbajtur apo mbajnë funksione të larta gjyqësore. Përsa i përket çështjeve që mundtë gjykohen nga Dhoma e Lordëve, janë në numër të kufizuar. Me ndryshimet e Aktit të vitit 1969, është emundur që një çështje të dërgohet drejtpërdrejtë në këtë gjykatë pa kaluar paraprakisht në Gjykatën eApelit apo pa marrë miratimin paraprak të kësaj gjykate, apo procedura që njihet ndryshe si leapfrogging.– për më tepër shih R. M. Jackson “The machinery of Justice in England”, vep. e cit., fq. 39, 112,113, 367.348 Në fakt sistemi anglez njihet si një sistem që rekrutimin e gjyqtarëve e bën nga burime anësore, pra, joduke iu referuar rekrutimit në moshë të re dhe vijueshmërinë e krijimit të një karriere brenda sistemit gjatëushtrimit të detyrës dhe ecjes përpara në nivelet më të larta, siç ndodh në vendet e kontinentit dhe nëshumicën e vendeve lindore. Duke pasur prurje kryesisht nga avokatura, kjo e fundit luan një rol shumë tëmadh referimi të kandidaturave për në gjyqësor, dhe që kryesisht nuk kanëkontroll politik. Ato gëzojnë një autonomi të gjërë dhe kryesisht kontrollohen nga organizatat e avokatisësiç janë – “The Bar Society” dhe “The Law Society”. – Për më tepër Peter F. Smith & Stephen H. Bailey,“The modern English Legal System” (Sistemi Ligjor Modern Anglez), Sweet&Maxwell, Londër 1984, fq.92-131. Gjithshtu shih edhe R. M. Jackson “The machinery of Justice in England”, bot. VI, CambridgeUniversity Press, London 1972, fq.323-335.349 R. M. Jackson “The machinery of Justice in England”, vep. e cit., fq. 368.350 Gary Slapper & David Kelly, “The English Legal System 2009/2010”, vep. e cit., fq. 234.Kjo “mbrojtje” që i jepet këtyre gjyqtarëve, nuk është e njëjtë në të gjithë sistemin. Në fakt gjyqtarët eniveleve më të ulëta se ajo e Gjykatës së Lartë, nuk e gëzojnë një mbrojtje të tillë si kolegët e tyre tëniveleve më të larta, dhe mund të largohen nga detyra, mbi bazë të sjelljes së keqe dhe paaftësisë, mevendim të Lordit Kancelar, që nuk kërkon sanksionim nga Parlamenti. Megjithatë, edhe në rastet eturpshëm të gjyqtarit Riçard Gee nuk është shkarkuar akoma nga detyra, Ai u caktua në qarkun gjyqësornë Shkurt 1991 dhe në Nëntor 1995 u arrestua dhe akuzua për konspiracion duke konsumuar vepër penalesipas Aktit 1978 të Vjedhjes, në lidhje me praktikën e mëparshëm të tij si solicitor. Por juria nuk arriti tëmerrte një vendim duke bllokuar këtë process….Gee ka qënë dhe vazhdon të jetë i pezulluar por i paguarqë me arrestimin e tij në 1995…- për më tepër po aty, fq. 234-235.351 Po aty, fq. 234.352 Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli, “Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”, vep. e cit., fq.70.

88

në nivelet më të larta të këtij sistemi. Pavarësisht kësaj, faktori politik nuk është se nukështë “prezent” në emërimet e gjyqësorit që nga nivelet e ulëta deri ato më të larta. Porduhet thënë se ky ndikim është mjaftueshëm i ngërthyer nga faktorë të tjerë që ndikojnënë mbajtjen larg ndikimeve politike negativiste të emërime, sidomos ato të strukturave tëlarta, por edhe mbi gjyqësorin në përgjithësi.

Duke mos u shkëputur nga diskutimi mbi modelet e mekanizmit të emërimit tëgjyqtarëve për në Gjykatën e Lartë, një përfshirje të aktorëve politikë gjejmë edhe nëvendet e së drejtës së shkruar (civil law).

Kështu, në Gjermani emërimet për në strukturat e larta gjyqësore gjermane(zgjedhja e gjyqtarëve për këtë instancë) bëhen nga një Komision i Posaçëm apo siçquhet Komisioni Federal për Zgjedhjen e Gjyqtarëve, duke përjashtuar plotësisht në këtoemërime pushtetin gjyqësor.353 Ky komision i cili kryesohet nga Ministri i Drejtësisë, icili nuk ka të drejtë vote, por që mund të vendos veton në rast të një mendimi kundra,përbëhet vetëm me përfaqësues të ekzekutivit dhe të legjislativit, duke përjashtuarkështu pushtetin gjyqësor. Komisioni ka një përbërje prej 32 anëtarësh. Ai përbëhet ngaMinistrat e Drejtësisë354 të 16 shteteve të federatës dhe 16 anëtarë të tjerë të zgjedhur, jodomosdoshmërisht anëtarë të tij, nga Bundestagu (dhoma e ulët), pra, sipas llojit tëgjykatës së lartë, në të cilën do të bëhet emërimi. Komiteti kryesohet nga MinistriFederal i Drejtësisë. 355 Më pas, gjyqtari i votuar me një shumicë të thjeshtë ngakomisioni,356 dekretohet nga Presidenti i Federatës.

Ndërsa në Francë maja e strukturës së zakonshme gjyqësore përfaqësohet ngaGjykata e Kasacionit (Cour de Cassation). Kjo gjykatë është e organizuar në gjashtëpanele të veçanta me rotacion (pesë panele civile dhe një penale), dhe në situata tëcaktuara, në panele të kombinuara ose në sesion plenar.357 Kjo gjykatë kryesohet ngaKryetari i saj dhe ka 84 gjyqtarë (conseillers), 37 ndihmës gjyqtarë (conseillersréférendaires), një prokurorë të përgjithshëm (a procureur général), kryetari ipërgjithshëm i avokaturës dhe 19 avokatë, në total 169 anëtar (dekreti 90-1090 tëDhjetorit 1990).358

353 Po aty, fq.103, 104, 105.354 Këta ndryshojnë duke iu referuar emërimeve për në instancat e larta sipas juridiksioneve, kjo pasi nëGjermani kemi pesë juridiksione federal (juridiksioni civil dhe penal), administrativ, fiskal, social dhe ipunës. Në këtë punim do fokusohem vetëm tek Gjykata e Lartë e Drejtësisë.355 Informacion i publikuar nga - The Federal Court of Justice (Gjykata Federale e Drejtësisë), Karlsruhe2010., fq. 17. (web: www.bundesgerichtshof.de ) Gjithashtu shih edhe Karlo Guarnieri, PatriciaPedercoli, “Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”, vep. e cit., fq.95-107.356 Ndërsa në rastin kur kemi lëvizje të kandidaturave, brenda sistemit federal të gjykatave, mendimi ikomisioni është i panevojshëm, pasi emërimi bëhet vetëm nga ministri federal (edhe pasi ka tërhequrmendimin jo detyrues të Këshillit Mbrojtës – strukturë kjo, që funksionon pranë çdo juridiksioni dhe që nëpërbërje ka vetëm gjykatës). Kjo, është e mundur pasi vetë koncepti i shkollës gjermane synon përgatitjene juristëve, të cilët kanë njohuri të mjafueshme në degë të ndryshme të së drejtës, ç’ka mund të lejojëkalimin nga një juridiksion gjyqësor në një tjetër të këtyre juristëve pasi bëhen pjesë e trupës gjyqësore.357 James G. Apple & Robert P.Deyling, “A primer on the Civil-Law System”, vep. e cit., fq. 25.358 Christian Dadomo & Susan Farran, “The French Legal System”, vep. e cit., fq. 82,83.Gjykata Franceze e Kasacionit e ka origjinën në Conseil des Parties që ishte një degë e Conseil du Roi dheqë ishte kompetente në kontrollin e ankimeve të paraqitura ndaj gjykimeve të Parlamenteve të vjetra...Gjykata e Kasacionit është të sigurojë atë që, në intepretimin e saj dhe aplikimin e rregullimit ligjor... Përkëtë Gjykata e Kasacionit nuk merret me shqyrtimin e fakteve të çështjes por vetëm me çështjet ligjoredhe kontroll nëse ligji është aplikuar në mënyrë korrekte mbi bazën e fakteve... – shih po aty, fq.83.Gjithashtu shih edhe Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli, “Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”,vep. e cit., fq.116, 117.

89

Gjyqtarët e kësaj gjykate emërohen nga një mekanizëm i tillë. Këshilli i Lartë iMagjistraturës359 që bën propozimet dhe është Presidenti i Rpublikës që bën më pasemërimet zyrtare të tyre. Në fakt vetëm në këtë rast Këshilli i Magjistraturës ka pushtetndaj emërimeve në gjyqësor. Por edhe këtu, magjistratët nuk arrijnë të imponohen, pasinuk kanë një shumicë në këtë këshill, çka bën që kandidaturat e propozuara nga ky ifundit për në Gjykatën e Kasacionit, të jenë përsëri të ekspozuara ndaj ndërhyrjevepolitike. Pra, edhe këtu kemi një mekanizëm që kontrollohet kryesisht nga aktorëtpolitikë.

Përsa i përket modelit Italian, ai është shumë i ngjashëm me atë francez dhembizotëron procedura e emërimeve nga Këshilli i Lartë i Magjistraturës (ConsiglioSuperiore della Magistratura), 360 i cili ka kompetencë të caktimit për emërimin emagjistratëve të Gjykatës së Kasacionit, për merita të shquara, të profesorëve tëbrendshëm të universiteteve të lëndëve juridike dhe të avokatëve që kanë pesëmbëdhjetëvjet eksperiencë dhe që janë regjistruar në Dhomat e Avokatisë të posaçme përjuridiksionet më të larta.361 Emërimet, në këtë rast, vijnë nga brenda magjistraturësitaliane, mbi bazën edhe të përformancës së magjistratit dhe vjetërsisë në punë me njëpërfshirje të aktorëve të tjerë,362 por që u kufizohet roli apo influenca e tyre. Në faktaktualisht gradimet për në Gjykatën e Kasacionit, duke përjashtuar kandidaturat anësoreapo që vijnë nga jashtë magjistraturës, bëhen në mënyrë automatike.363 Pra në këtë rast,gjyqtarët pas një periudhe kohe mund të jenë në gjendje të arrijnë, pas 28 vjetëshkarriere,364 një pozitë të barabartë me atë të një gjyqtari të Gjykatës së Kasacionit, dhepotencialisht të bëhen një kandidaturë e përshtatshme për një post të tillë. Sistemi italian,pjesën kryesore të administrimit dhe të emërimeve për në Gjykatën e Kasacionit evendos në duart e Këshillit të Lartë të Magjistraturës, që, siç u përmend më lart, që

359 Këshilli i Lartë i Magjistraturës (Conseil Supérieur de la Magistrature) është organ i rëndësishëm qërealizon një sërë detyrash në lidhje me pushtetin gjyqësor, duke filluar që nga emërimet, mbrojtjen që i jepgjyqtarëve etj. Pavarësisht se me Kushtetuën e 1958 (me ardhjen e Republikës së Pestë Franceze) u bënndryshime strukturore të tij ( referua përbërjes së mëparshme që ka qënë shumë e kritikuar përsa i përketpërfshirjes së elementit politik, me një përbërje prej: Presidentit të Republikës, Ministrit të Drejtësië dhegjashtë magjistratë, një këshilltar shteti dhe dy laikë. Në këtë përbërje magjistratët e shohin veten nëmazhorancë brenda këtij këshilli.) Por duhet kuptuar se edhe emërimet e tyre kontrollohen nga Presidenti iRepublikës i cili bën edhe emërimet (pavarësisht se mendimi për këto kandidatura jepet nga Gjykata eKasacionit). Aktualisht, me reformat ligjore nr. 93-952 të 27 korrikut 1993, ky këshill aktualisht ka njëpërbërje prej 12 anëtarësh: kreu i shtetit, që e krueson si pasojë e postit të tij; ministri i Drejtësisë, sizëvendëskryetar; një këshilltar shteti i zgjedhur nga homologët e tij; tre joprofesionistë të emëruar ngakryetari i shtetit dhe nga kryetarët e secilës dhomë të parlamentit; gjashtë magjistratë të emëruar ngakolegë. Siç shihet, përsëri magjistratët nuk arrijnë të kenë shumicën në këtë këshill edhe pse kanë gjysmëne vendeve të tij. Kjo në një farë mënyrë e vë nën kontroll të ekzekutivit dhe legjislativit këtë organ, i cilinë fakt është organ i ngritur për të mbrojtur magjistratët nga ndërhyrjet e pushteteve të tjera. – për mëtepër po aty, fq.123-130.360 Neni 104 (Pavarësia e gjyqësorit, Këshilli i Lartë Gjyqësor/Magjistraturës) dhe në Neni 105 (Pushteti iKëshillit të Lartë) përcaktohet se: “Këshilli i Lartë Gjyqësor, siç përcaktohet me ligj organizativ, kakompetencë ekskluzive të emërojë, të caktojë, të lëvizë, promovojë, dhe të ndjekjë në rrugë disiplinoreanëtarët e magjistraturës.” – burim ICL (International Constitution Law), www.servat.unibile.ch/icl.361 Temistocle Martines, “E drejta Kushtetuese”, vep. e cit., fq. 307.362 Në fakt nuk ka qënë gjithmonë kështu. Pas miratimit të Kushtetutës të vitit 1948 (e miratuar me 22Dhjetor 1947 dhe hyrë në fuqi më 1 janar 1948), u bën disa ndryshime brenda magjistraturës (në këtëtrupë përfshihen gjyqtarët dhe prokurorët. Kjo është një karakteristikë që e sistemit gjyqësor Italian qëgjendet edhe në Francë), ku ndikimin politik qeverisës ishte në kupolën gjyqësore, dhe konkretisht...nëemërimet e magjistratëve me gradë më të lartë, që, zakonisht, ekzekutivi i zgjidhte midis gradavemenjëherë pas tyre. Në këtë mënyrë, ekzekutivi mund të zgjidhte për këto pozicione, magjistratët, qëi ikonsideronte “më të mirët”... –për më tepër shih Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli, “Magjistratura nëdemokracinë bashkëkohore”, vep. e cit., fq.141,142.363 Po aty, fq.143,144.364 Po aty, fq.144.

90

përbëhet nga: Presidenti i Republikës, Prokurori i përgjithshëm dhe kryetari i parë iGjykatës së Kasacionit, për hir të detyrave të tyre (di diritto), si dhe anëtarët e tjerë qëzgjidhen dy të tretat nga të gjithë magjistratët e zakonshëm dhe një e treta ngaparlamenti në mbledhjen e përbashkët mes profesorëve të brendshëm të universiteteve tëlëndëve juridike dhe avokatëve pas pesëmbëdhjetë vjetësh eksperiencë. 365 Por,pavarësisht këtij mekanizmi, ku mbizotëron shumica nga trupa gjyqësore, nuk mund tëthuhet se kemi një “shkëputje” të pastër nga ndërhyrjet e aktorëve politikë. Një rolshumë të rëndësishëm, ashtu si edhe më parë, ka Ministri i Faljes dhe i Drejtësisë,ndikim të cilin e gjejmë edhe në nivelet e larta. Gjithashtu, një debat i fortë është bërëedhe përsa i përket rolit të Presidentit të Republikës366 në këtë këshill, si kryesues i tij.

Në fakt, edhe në Itali, mund të thuhet se këto emërime janë të ndikuarapolitikisht, edhe pse shumica e anëtarëvë të Këshillit të Lartë të Magjistraturës vijnë ngabrenda sistemit gjyqësor, përsëri, nuk mund të themi se kemi një ndërhyrje të njëpërmase të vogël nga ana e politikës, tek gjyqësori si dhe në emërimet për në Gjykatën eKasacionit.

Pavarësisht mungesës së perfeksionit, mekanizmat e emërimeve për në këtonivele të larta gjyqësore, të këtyre vendeve që u prezantuan më sipër, kanë qenë modelereferimi dhe janë huazuar edhe nga vende të tjera të kontinentit europian. Në fakt, jemitë mendimimit se, ndoshta, çështja duhet të fokusohet në tjetër drejtim, në atë tëmekanizmave apo kritereve formale të emërimit, që do ndihmonte në një“perfeksionim” të mekanizmave të emërimit, për t’iu shmangur ndikimeve të forta tëpolitikës apo faktorëve të ndryshëm politik, ku të kemi të paktën një minimizim të kësajinfluence mbi gjyqësorin.

2.3.2 Emërimet për në Gjykatën e Lartë të RSH dhe aktorët kryesore tëpërfshirë në këtë proces.

Procedura e ndryshme e emërimit të kësaj trupe gjykuese, nga emërimet qëbëhen për dy nivelet e para (gjykatat e rrethit dhe gjykatat e apelit) nuk mund të quhet erastësishme. Në fakt, duke qënë “autoriteti më i lartë gjyqësor” 367 i këtij pushteti,parashikimet e drejtpërdrejta kushtetuese, evidentojnë këtë pozitë të lartë, që kanë tëbëjnë me; juridiksionin fillestar dhe rishikues,368 njësimin ose ndryshimin e praktikës

365 Temistocle Martines, “E drejta Kushtetuese”,vep. e cit., fq. 308. Gjithashtu shih edhe Karlo Guarnieri,Patricia Pedercoli, “Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”, vep. e cit., fq.142, 143.366 Këshilli ka hyrë në konflikt sidomos vitet e fundit me Presidentin e Republikës (në cilësinë e tij sipresident i organit) dhe me ministrin e Faljes dhe Drejtësisë për shkak të zhbirilimit të pretenduar tëkompetencave të tij (shkaktuar sidomos – të paktën sipas tezës së pretenduar- nga “politizimi” i tepër i tij)ose për shkak të një interpretimi të ndryshëm të kompetencave caktuar ministrit nga neni 11, paragrafi II, iligjit nr. 195 i 1958....Nuk kanë munguar lidhur me këtë çështje mbajtje qëndrimesh të forta të shumicëssë anëtarëve të Këshillit, të zëvëndëspresidentit të saj dhe të Presidentit të Republikës, të shtyra deri nëkufirin e një krize shumë të rëndë institucionale...Kjo evidenton faktin se...do të ishte ndoshta me vend,më shumë se sa ridimensioni i kompetencave të Këshillit apo rimodelimi i përbërjes së tij..., rishikimi ipozicionit të Presidentit të Republikës në gjirin e orga nit duke proceduar me një ndryshim të normave tëzakonshme që e përcaktojnë, ose...një rishikim kushtetues edhe me qëllim që të shmanget, sidomos nërast mospajtimi të ndjeshëm vizionesh, që dy rolet të mbivendosen deri në ngatërrimin mes tyre.” –Temistocle Martines, “E drejta Kushtetuese”, cep. e cit., fq. 310, 311.367 Neni 10 i ligjit nr. 9877, dt. 18.02.2008 “Për organizimin e pushtetit gjyëqsor në Republikën eShqipërisë”.368 Neni 141/1 i ligjit nr. 8417, dt. 21.10.1998 “Kushtetura e RSH” Kjo gjykatë ka juridiksion fillestar kur“...gjykon akuzat penale kundër Presidentit të Republikës, Kryetarit dhe anëtarëve të Këshillit tëMinistrave, deputetëve, gjyqtarëve të Gjykatës së Lartë dhe gjyqtarëve të Gjykatës Kushtetuese.” Prafigurave më të larta të shtetit dhe kjo i jep një pozitë mjaft të rëndësishme në gjykimin e këtyre çështjevemjaft delikate.

91

gjyqësore etj.369 Kjo procedurë emërimi është e ngjashme me atë që ndiqet në SHBA përemërimin e gjyqtarëve për në Gjykatën e Lartë të SHBA-së, ku anëtarët e trupësgjyqësore emërohen nga Presidenti i SHBA-së pasi është dhënë pëlqimi nga Senati,370

por kuptohet se roli dhe pozita e Presidentit në të dy vendet, përsa i përketkompetencave, është krejtësisht e ndryshme.371 Ndryshe nga procedura që u evidentuamë sipër, në rastin e emërimeve për në Gjykatën e Federale të Drejtësisë në Gjermanigjyqtarët zgjidhen nga Komiteti i Zgjedhjes së Gjykatësve, dhe emërohen nga Presidentii Federatës.

Në fakt, emërimet për në këtë trupë të lartë gjyqësore, ndryshojnë nga njëri vendnë tjetrin, procedurë zgjedhjeje kjo, e ndikuar nga faktorë të ndryshëm zhvillimor brendakëtyre vendeve. P.sh. mund të shihet se në Rumani një procedurë emërimi parashikonpërfshirjen e Këshillit të Lartë të Gjyqtarëve i cili është organi që bën propozimet dhePresidenti i Republikës bën emërimet mbi bazën e këtyre propozimeve.

Tek ne, ashtu siç u citua më sipër, ndiqet një procedurë e ngjashme me atë nëSh.B.A., ku është diskrecion i Presidentit të Republikës zgjedhja e kandidaturave dhe mëpas këto kandidatura marrin “pëlqimin” e Kuvendit që mund të thuhet se thotë fjalën efundit mbi zgjedhjet e Presidentit të Republikës. Një procedurë e tillë është parashikuarnë Kushtetutën e R.SH. (neni 136), ku anëtarët e trupës gjyqësore të Gjykatës së Lartëemërohen me dekret të Presidentit të Republikës, pasi është dhënë “pëlqimi” nga ana eKuvendit.372 Të njëjtin parashikim gjejmë edhe në ligjin për Gjykatën e Lartë. Pra,Kushtetuta dhe ligji për Gjykatën e Lartë, përcakton që emërimet e anëtarëve të Gjykatëssë Lartë, të jenë “të kushtëzuar” nga dy aktorë, Presidenti dhe Kuvendi. Kjo prezantohetsi një marrëdhënie “dyshe”, që e lë pothuajse plotësisht në dorë të politikës përbërjen eGjykatës së Lartë. Gjithashtu, kjo “marrëdhënie dyshe” President & Kuvend, në shumërast ka njohur edhe përplasje shumë të forta si shkak i mungesës së “marrëdhënies sëmirë” midis tyre, duke u shoqëruar edhe me probleme të mprehta që kanë ndikuar nëkëto emërime, dhe që kanë ndikuar edhe në vetë punën e Gjykatës së Lartë, dukeshkaktuar drejtpërdrejtë bllokim të punës dhe krijimin e ngarkesave artificiale nëaktivitetin e kësaj gjykate.373

Po le të shohim pozitën e secilit nga aktorët që ndikojnë në emërimet e kësajgjykate.

369 Neni 141/2 i ligjit nr. 8417, dt. 21.10.1998 i Kushtetuta e RSH-së.370 Ky proces emërimi në SH.B.A. në fakt kalon në pesë faza. Konretisht këto faza janë: Fllimisht,administrata zgjedh një përson që i rekomandohet presidentit për të zënë një nga vendet gjyqësore që ështëbosh….historikisht…kjo fazë ka qenë e ndërlikuar dhe zakonisht, e mbarsur politikisht…Faza e dytë eprocesit vjen kur presidenti, formalisht, cakton kandidaturën dhe Shtëpia e Bardhë e paraqet propoziminpara Senatit të SHBA-së….Faza e tretë është kur Komiteti Gjyqësor i Senatit shqyrton kandidaturen eparaqitur dhe voton për të miratuar ose jo dërgimin e kandidaturës para mbledhjes së përgjithshme tëSenatit….faza e katërt, kur Senati voton për miratimin me shumicë të thjeshtë votash…faza e pestë, kurpresidenti nënshkruan urdhërin e emërimit që i dorëzohet personit i cili më pas bën betimin gjyqësor tëcaktimit në detyrë…. – për më tepër shih John B. Gates, Charles A. Johnson, “Gjykatat Amerikane,Analizë kritike”, vep. e cit., fq. 152, 153.371 Në rastin e Presidentit të SHBA-së ai ka pushtet të gjërë për shkak të vetë organizimit (SistemPresidencila) ku presidenti votohet nga popullit. Ndërsa në rastine Shqipërisë (Sistem Parlamentar),pushtetin kryesor e ka Kuvendi dhe Presidenti është më shumë një figurë deri diku horonefike por përsëriduke pasur disa prerogativa balancuese ndërmjet pushteteve.372 Kushtetuta e RSH, Neni 136/1 “Anëtarët e Gjykatës së Lartë emërohen nga Presidenti i Republikës mepëlqimin e Kuvendit….”373 Sipas nenit 25 të Ligjit Nr. 8588, dt. 15.03.2000 “Për organizimin dhe funksionimin e Gjykatës së Lartëtë R.SH.” parashikohet se sipas përcaktimeve të neni 136/3 të Kushtetutës së RSH-së mandati i anëtarit tëGjykatës së Lartë mbaron me plotësimin e afatit të mandatit të tij prej 9 vitesh. Një situatë e tillë, në rast tëmos emërimit në kohë të kandidaturës së re, shoqërohet me “vakancë” të vendit të tij duke u shoqëruar mekrijimin e ngarkesave me dosje gjyqësore që nuk gjykohen. (Kjo duke marrë në konsideratë faktin se keminjë ngarkesë shumë të madhe me dosje gjyqësore të kësaj gjykate, që vinë nga e gjithë Republika).

92

2.3.3. Presidenti dhe roli i tij në emërime.

Pozitën e Presidentit të Republikës, në raport me emërimet e kandidaturave përnë Gjykatën e Lartë, do e shohim fillimisht nga mënyra e zgjedhjes në detyrë të vetëPresidentit. Si shumë emërime në organet kushtetuese, 374 procesi i emërimit tëPresidentit të Republikës përfaqëson një proces politik, si përsa i përket procedurave(propozohet nga forcat politike dhe zgjidhet nga përfaqësuesit e këtyre të fundit nëparlamen/kuvend), ashtu edhe përsa i përket figurës së tij. Në këto 22 vite demokraciështë vënë re se në të shumtën e rasteve ai vjen nga rradhët e partive politike, duke qënëderi në atë moment pjesë apo anëtar i një force apo partie të caktuar politike.Eksperienca në Shqipëri në zgjedhjen e Presidentit, në të shumtën e rasteve, ka qënë njëproces që është shoqëruar me tensione të forta ndërmjet forcave politike, sidomos mesforcës politike që ka mazhorancën dhe forcës në opozitë.375 Në fakt, për mendimin tim,pothuajse të gjitha kandidaturat kanë qenë politike (që me Presidencën pas vitit ’92, paszgjedhjeve të para demokratike), të paktën këto 15 vitet e fundit pas miratimit tëKushtetutës së RSH-së. Kjo, pasi është preferuar më shumë për arsye se: një kandidaturëpolitike, reflekton një “besueshmëri” të forcës që e zgjedh në raport me qëndrimet që dombajë Presidenti. Pra ai mbart 376 një background dhe ngjyrim të konsiderueshëmpartiak.

Kur themi këtë, nuk duam të ngatërrojmë pozicionin kushtetues të Presidentit tëRepublikës, si simbol i unitetit, pa...një përfshirje të mirëfilltë politike,377 që në shumëraste shihet si një figurë honorifike. Kur themi “ngjyrimin partiak” i referohemipikërisht disa funksioneve apo tagreve që i janë besuar atij dhe mundësisë që ekziston qëkëto funksione të ushtrohen nën ndikimin politik. Kështu, në kuadër të funksioneve tëtij, një nga ato është dekretimi i kandidaturave për në Gjykatën e Lartë apo emërimet përnë Gjykatën Kushtetuese, apo të prokurorit të përgjithshëm. Të tilla pozicione kyçe, nënjë shtet të së drejtës, përfaqësojnë ato institucione të cilat kanë dhe mund të ndikojnë nëkontrollin dhe balancimin ndërmjet pushteteve apo mirëfunksionimin e vetë shtetit të sëdrejtës.

374 Ashtu siç edhe shpreh në esse-në e tij Spartak Ngjela: “…Nga mazhoranca parlamentare…dalin këtoinstitucione: Presidenti i Republikës; Gjykata Kushtetuese; Gjykata e Lartë; Prokurori; Kontrolli i LartëShtetit; Avokati i Popullit, Shërbimi Civil; Këshilli Kombëtar i Radio-Televiozionit; Komisioni Qëndror iZgjedhjeve…Në fakt, nga mazhoranca parlamentare dalin që të gjitha institucionet e pavarura. Janëshumë, sigurisht që janë aq shumë sa do të duhej një kulturë vertet e madhe që ta përmbante etjen e njëmazhorance të trembur që të mos abuzonte me ligjin dhe të mos përkrahte autokracinë…” Në fakt jam ikëtij mendimi që nga Kuvendi ynë nuk janë të shumta momentet ku anëtarët e Kuvendit, që janënjëkohësisht anëtar edhe të krahëve politik, të shfaqin një autonomi mendimi në vendimarrjet e tyre, jothjesht mbi bazën e bindjes së vervër ndaj kërkesës së partisë së cilës ata i përkasin, por një autoritetvendimarrje të bazuar mbi disa kritere apo vlera të shëndosha demokratike. Kjo në fakt, deri tani nuk poevidentohet pasi akoma jemi në ato kushte ku kandidatët për në Kuvend, vazhdojnë të zgjidhen jo nga njëprocedurë demokratike përzgjedhjeje por nga vendimarrja e krytarit të partisë apo të një grupi shumë tëvogël pranë kryetarit. Kjo nënkupton që edhe përzgjedhjet nuk bëhen mbi bazën e disa kritereve që do tëbënin zgjedhje të kandidaturave me inetgritet dhe që më pas do të shfaqnin vlera të shëndosha morale, nëaktivitetin e Kuvendit, duke marrë vendime jo m bi bazën e një bindjeje të vervbër ndaj qëndrimit tëkryetarit të partisë, por pikërisht mbi bazën e atyre vlerave morale që evidentojnë qartë një demokracivendimarrëse.375 Kur themi “mazhorancë dhe opozitë”, nuk do i referohem një force që përfaqësohet nga një partie ecaktuar që ka shumicën, pasi si në rastin kur në shumicën e kishte forca e majtë ashtu edhe në rastin aktualqë shumicën e mban e djathta (edhe pse në koalicion me një parti të mjaftë), hasim pothuajse të njëjtattone dhe qëndrime përsa i përket sjelljes politike të secilës prej tyre.376 Prof. Rexhep Mejdani, “Mbi qeverisjen” Pj. I, bot. “Dudaj”, Tiranë 2009, fq. 187.377 Po aty.

93

Po t’i referohemi Gjykatës Kushtetuese,378 ai është institucion i cili mund të ketëndikim shumë të madh në jetën e vendit, pasi, duke pasur rolin e kontrolluesit tëaktivitetit të tre pushteteve të tjera (vetë gjyqësorit, ekzekutivit dhe legjislativit), ngjallinteres që në emërimet e kësaj trupe gjyqësore, forcat e ndryshme politike mund tëemërojnë ato kandidatura të cilat janë “nën influencën” apo “gëzojnë besimin e tyre” etyre (edhe pse jo në mënyrë krejt të shprehur apo të drejtpërdrejtë), me një fjalë, atokandidatura, “pro” politikës së këtyre forcave. Kjo nënkupton se, në momente kyçe, kudo duhej qëndrime objektive për situata të caktuara, do të thotë se politika do ketëmundësi të influencojë në vendimin e kësaj gjykate. Ndoshta unë e thjeshtova pak dhe e“pastrova” nga shumë elementë të tjerë të cilët ndikojnë në këtë zgjedhje dhe që, deri nënjë farë pike, garantojnë që anëtarët e rinj të shfaqin edhe aftësi të qenësishmeprofesionale.

Të njëtin nivel diskutimi kemi edhe për emërimet në Gjykatën e Lartë. Dukeqënë organi më i lartë në hierarkinë e gjyqësorit, ai ka shumë influencë mbi vetëgjyqësorin në tërësi. “Kontrolli” i saj mund të quhet “fitore” për një forcë apo krahpolitik të caktuar pushtet mbajtës, por që do shoqërohej me pasoja katastrofike mbi vetëgjyqësorin, funksionimin real të pavarësisë së tij apo edhe vetë strukturën shtetformuese.Këtu i referohem faktit se, kjo gjykatë, do ngelej e zbuluar ndaj “ndërhyrjeve” tëndryshme të ekzekutivit apo legjislativit.379

Dekretimet nga Presidenti të anëtarëve (kandidaturave) të rinj të Gjykatës sëLartë hipotetikisht duhet t’i japin një garanci të madhe pozitës së anëtarëve të Gjykatëssë Lartë, duke i mbrojtur nga ndërhyrjet e politikës për të realizuar sa më mirë ushtrimine funksioneve të saj në mënyrë të pavarur, të pandikuar nga politika apo pushtetet e tjerasi ai legjislativ dhe sidomos nga ai ekzekutiv. Por, sa e vërtetë është një gjë e tillë?Ashtu siç cituam më sipër, zgjedhja e Presidentit të Republikës është vetë një procespolitik dhe kandidatura e Presidentit vjen pikërisht dhe kryesisht nga forcat politike.Ndërhyrjet e vitit 2008 në Kushtetutë mbi mënyrën e zgjedhjes së Presidentit e hoqënmundësinë që kandidatura të ketë edhe miratimin e opozitës, çka ishte një garanci mëshumë që figura dhe qëndrimet e Presidentit të vijonin të ishin larg ndikimeve partiake,duke iu afruar më shumë qëndrimeve “objektive” të asaj çfarë përfaqëson vetë figura ePresidentit, atë të unitetit shtetëror. 380 Këtu mjafton t’i referohemi zgjedhjes sëPresidentit të fundit të Republikës, emërimi i të cilit u bë vetëm me votat e mazhorancës.Në këtë rast garancitë për një qëndrim në përputhje me atë çfarë i kërkon dhe i ngarkonposti që mban, janë zvogëluar ndjeshëm, kjo për vetë faktin se zgjedhja e tij, bëhetvetëm me pëlqimin e votave të partisë që ka shumicën e vendeve në parlament(mazhorancës). Edhe pse parashikohet që, pas emërimit pozicioni i Presidentit përqëndrimet, të kundërta me ato të forcës që e ka zgjedhur, që mund të mbajë ai, janë të

378 I referohemi fillimisht emërimeve për në Gjykatën Kushtetuese, referuar vendit shumë të rëndësishëmdhe të veçantë, që zë në një shtet të së drejtës, si garante e Kushtetutës dhe “kontrolluese” e aktivtietit tëstrukturave shtetërore, për një përputhshmëri të këtij aktiviteti me Kushtetutën.379 Përsëri i referohemi mënyrës së ndërtimit të KLD-së edhe pse në përbërjen e tij ka një numër tëkonsiderueshëm gjyqtarësh që vinë nga Konferenca Gjyqësore, përsëri potencialisht anëtarët e tjerë qëvinë nga Kuvendi por edhe konjukturat e ndryshme brenda vetë KLD-së mund të ndikojnë nëvendimarrjen e saj, ndaj trupës gjyqësore. Për këtë arsye është parashikuar si instancë e fundit, kugjyqtarët e shkarkuar me vendim të KLD-së, mund ti ankimojnë pranë Gjykatës së Lartë. Pra kjo tregonedhe një herë rëndësinë që ka Gjykata e Lartë dhe statusi i saj në tërësi dhe i çdo gjyqtari në veçanti.380 Ndërhyrjet që u bënë në Kushtetutën, vetëm me miratimin e dy forcave kryesore politike, shihet si njëprecedent i rrezkishëm që mund të përsëritet. Bashkimi i votave të opozitës me të mazhorancës, dukepasur vetëm një interesi partiak, atë që me ardhjen në pushtet të opozitës, zgjedhja e Presidentit të mospërbënte shkak për shpërndarjen e Kuvendit (shih dispozirat e para ndryshimeve Kushtetuese të vitit 2008)ishte një moment që me të vërtetë nuk duhet të përsëritet. Në fakt ajo çfarë opozita kishte parashikuar tëbënte vetë, nëse do vinte në pushtet, ndodhi me zgjedhjen e Presidentit Nishani, ku kandidatura e tij umiratua me një votim të shumicës së anëtarëve të Kuvendit, pa marrë në konsideratë mendimin e opozitës.

94

mbrojtura nga pamundësia për shkarkimin e tij, pasi do duhej një shumicë prej 2/3 evotave të të gjithë anëtarëve të Kuvendit. Por përsëri, kjo nuk është një garanci emjaftueshme për një qëndrim “jopolitik” të tij gjatë ushtrimit të detyrës, kjo edhe pse nëmënyrë ndoshta jo të shprehur.

Duhet kuptuar që, duke qënë një kandidaturë e ardhur nga një parti politike dhemë një karrierë brenda kësaj force politike, ai mund ta shoh të ardhmen e tij pasmbarimit të mandatit me një rikthim përsëri në këtë parti. Kjo nënkupton se, nëseqëndrimet gjatë mandatit presidencial, nuk do të jenë në përputhje me “kërkesat” apo“qëndrimet” e kësaj partie, ai rriskon shumë pasi mund ta konsiderojë veten “tëpërjashtuar” nga kjo forcë politike, që mund të konsiderohet edhe si përfundim ikarrierës politike brenda saj.

2.3.4. Procedura e përzgjedhjes së kandidaturave nga Presidenti.

Përzgjedhja e kandidaturave për në Gjykatën e Lartë, nga ana e Presidentit, nukështë një procedurë shumë e qartë dhe trasparente, të paktën në aspektin e kriterevekonkrete. Në fakt, një mjegull e tillë përzgjedhjeje mbulon caktimin e kandidaturave përnë Gjykatën e Lartë edhe në SHBA 381 E njëjta mjegullnajë qëndron edhe mbipërzgjedhjen e kandidaturave nga ana e Presidentit të Republikës në Shqipëri. Këtukryesisht i është lënë në diskrecion të tij përzgjedhja e këtyre kandidaturave. Në fakt,jemi të mendimit që kjo të lihet plotësisht në diskrecionin të këtij të fundit, pa pasurkritere të qarta përzgjedhjeje dhe transparente të Pse-së, të caktimit të kandidaturës të njëgjyqtari për në Gjykatën e Lartë dhe të mosdekretimit të një tjetre. Nuk është e qartëmënyra e përzgjedhjes mbi bazën e dosjeve personale. Gjithashtu, nuk shihet qartëarsyet e dekretimit të një kandidature, kur ato mund të jenë shumë të kualifikuar dhe qëmund t’u vihet një shenjë barazimi mes tyre? Pra, cili është mekanizmi që vihet në punënë përzgjedhjen e kandidaturave? A është thjesht një çështje preference apo hyn në lojëedhe ndonjë elementë tjetër, siç mund të jetë ai politik, që Presidenti në mënyrë ndoshtajo të shprehur, e vë në bazë të procedurës së përzgjedhjes dhe caktimit të kandidaturave?Në fakt është diçka që nuk mund të përcaktohet lehtë dhe mesa duket do ngelë përsëri nëdiskrecion të Presidentit, gjë që e ekspozon trupën gjyqësore apo ato kandidatura qësynojnë të zgjidhen ndaj ndikimeve të mundshme politike edhe pse në mënyrë jo tëshprehur.

2.3.5. Kuvendi dhe dekretet e Presidentit për emërimet në Gjykatën e Lartë.

Pa lënë pas dore mundësinë e ndikimit të madh politik të zgjedhjeve tëkandidaturave të Presidentit për në Gjykatën e Lartë, një mekanizëm mjaft irëndësishëm është edhe procedura e kalimit dhe dhënies së miratimit për dekretet ngaana e Kuvendit të Shqipërisë. Kjo procedurë e cila në pamje të parë duket si instrumentndërhyrje i legjislativit tek gjyqësori, në fakt, shërben si një element kontrolli iKuvendit mbi gjyqësorin, si organ përfaqësues i popullit dhe arena ku realizohenpolitikat shtetërore dhe ku çdo organ kushtetues është i kontrolluar nga ai në kuadër tëparimit “check and balance” (kontroll dhe balancim). Por përse do duhej një instrument itillë kontrolli? A nuk do mjaftohej thjesht emërimi i tyre me dekret të Presidentit dheaq? Në fakt, nëse hipotetikisht do merrnim në konsideratë një hipotezë të tillë, kjo do i

381 “…Përzgjedhja e një individi të veçantë për të ushtruar funksione gjyqtarie përbën pikën kulmore të njëvargu veprimesh të ndërlidhura që çojnë tek një përson i caktuar në vend të një tjetri, midis shumëindividëve të tjerë të kualifikuar....asnjë emërim nuk mund të shpjegohet ashtu siç duhet pa njohur vargune proçedurave të veçanta që një kandidaturë e shtyn përpara dhe të tjerat i frenon...” – për më tepër shihJohn B. Gates, Charles A. Johnson, “Gjykatat Amerikane, Analizë kritike”, vep. e cit., fq. 152.

95

jepte shumë pushtet presidentit, duke pasur nisma personale, pa qënë i kontrolluar ngaasnjë organ tjetër dhe që mund të shoqërohej me pasoja mbi vetë parimin e kontrollitdhe balancimit të pushteteve, duke i lënë emërimet për në këtë gjykatë në diskrecion tëvetëm një organi. Në fakt, “domosdoshmëria” e kalimit dhe dhënies së miratimit ngaana e Kuvendit për dekretet e presidentit për kandidaturat për në Gjykatën e Lartë dheatë Kushtetuese, në mënyrë jo vetëm formale por edhe substanciale, ka gjetur trajtimedhe në praktikën e Gjykatës Kushtetuese.382

Por, pavarësisht qëndrimit “pro” këtij kontrolli dhe karakterit substancial që aika nga ana e Gjykatës Kushtetuese, shtrohet problemi se: Sa garanci ka që qëndrimi iKuvendit ndaj dekreteve të Presidentit do jetë objektiv dhe nuk do ketë apo nuk do tëjetë i ngarkuar më shumë, me një theks të fortë politik?

382 Vendimi Nr.2, dt. 19.01.2005 i Gjykatës Kushtetuese. Në këtë vendim Gjykata Kushtetuese evidentonfaktin se çfarë përfaqëson “dhënia e pëlqimit” nga ana e Kuvendit, për dekretet që lidheshin me emërimetnë Gjykatën Kushtetuese dhe Gjykatën e Lartë të anëtarëve të rinj, në kuadër të funksionimit të parimit tëndarjes së pushteteve dhe të parimit tjetër të rëndësishëm atë të balancimit dhe kontrollit. Kjo gjykatë, nëkëtë vendim ka mbajtur qëndrimin se: “...Kuvendi i Shqipërisë në rastet e shqyrtimit të dekreteve tëPresidentit të Republikës për emërimin e gjyqtarëve të Gjykatës Kushtetuese dhe të gjyqtarëve të Gjykatëssë Lartë, ka kompetencë të shqyrtojë jo vetëm përmbushjen e kritereve formale, por të shqyrtojë edhemeritën e emërimit të tyre. Për rrjedhojë, Kuvendi i Shqipërisë ka kompetencë të japë ose jo pëlqimin përemërimet e gjyqtarëve të Gjykatës Kushtetuese dhe të gjyqtarëve të Gjykatës së Lartë...”. Në këtë vendimajo shprehet se “...qëllimi i hartuesve të Kushtetutës ka qenë që emërimi i gjyqtarëve të mos mbetej vetëmnë kompetencën e një organi, gjë që siguron në mënyrë më të përshtatshme pavarësinë dhe autoritetin ekëtyre gjykatave. Për pasojë, pjesëmarrja e Kuvendit të Shqipërisë në këtë proces ka për qëllimbalancimin e kompetencës së Presidentit të Republikës ne emërimin e gjyqtarëve, dhe kjo vjen në harmoniedhe me parimin e ndarjes dhe balancimit ndërmjet pushteteve, të parashikuar në nenin 7 të Kushtetutës.Interpretimi, sipas të cilit, emërimi i përket, në mënyrë ekskluzive, një organi politik me natyrë individuale(Kryetarit të Shtetit), nuk do të ishte në pajtim me standardin përkatës në këtë fushë.... kjo procedurëemërimi karakterizohet – ose nga ndarja e kompetencës së zgjedhjes së gjyqtarëve midis shumë organeveose institucioneve të shtetit; - ose, në raste të tjera, nga kooperimi i institucional i dy ose më shumëorganeve në caktimin e gjyqtarëve; ose si një procedure ekskluzivisht (ose pothuajse) parlamentare përzgjedhjen e gjyqtarëve, ku hyn në lojë pluralizmi konkurencial i partive politike që marrin pjesë dhenevoja për kërkimin e një konsensusi midis tyre. Në rastin në shqyrtim, sistemi i emërimit i pranuar ngaKushtetuta e Shqipërisë ka në esencë kooperimin institucional të Presidentit të Republikës dhe të Kuvendittë Shqipërisë;... Ky sistem emërimi, i adoptuar nga Kushtetuta, i ve subjektet që përfshihen në të, parakërkesës së respektimit të parimit të luajalitetit kushtetues382, i cili shpreh, në thelb, respektin e ndërsjelltënga secili subjekt ndaj kompetencave të tjetrit, si dhe nënkupton krijimin e një raporti bashkëpunimi midistyre. Në rastin në shqyrtim, ky parim kërkon nga Presidenti i Republikës dhe Kuvendi i Shqipërisë, që nëzgjedhjen e çdo gjyqtari të udhëhiqen nga i njëjti objektiv - për të siguruar një përbërje cilësore dhe tëpërshtatshme të Gjykatave...”Pra, Gjykata Kushtetuese, këtë “pëlqim” që duhet të jepet nga ana e Kuvendit për dekretet e Presidentitpër këto emërime, e quan një procedurë të domosdoshme dhe normale në kuadër të respektimit të parimittë ndarjes dhe balancimit të pushteteve.Pavarësisht kësaj procedure emërimi, përsa i përket çështjes së qëndrimeve të pavarura nga faktorët endryshëm politik (për qëndrime të cilat mund të jenë të kundërta me interesat e forcave politike që mundtë mbajnë mazhorancën), që duhet të mbajë anëtari i kësaj gjykate mbi çështje të caktuara, kushtetutaparashikon një sërë mekanizmash të tjerë, të cilët veprojnë në rast se ndaj një anëtari mund të ushtrohetpresion apo të kërkohet shkarkimi i tij. Përveç rasteve të mirë përcaktuara, se kur mund të kërkohetndjekja penale pa miratimin e Gjykatës Kushtetuese (Neni 126 i Kushtetutës) apo të rastet se kur mund tëkonsiderohet i mbaruar mandati i anëtarit të kësaj gjykate (Neni 127 i Kushtetutës). Gjithashtu, në nenin128 përcaktohet që shkarkimi i një anëtari kërkon një shumicë të cilësuar (dy të tretat e të gjithë anëtarëvetë kuvendit). Kjo është një garanci më vete pasi, përjashto situata e fillimeve të viteve ’90, asnjëherë tjetërnjë forcë politike e caktuar, nuk ka arritur të sigurojnë një shumicë të cilësuar (pra 2/3 e të gjithë vendevenë kuvend), duke i lejuar vetes kështu, mundësi që të bëjë presion mbi këtë trupë, garante e kushtetutës.Aq më tepër, edhe sikur hipotetikisht të kemi një situatë e tillë, përsëri funksionon një mekanizëm tjetërmbrojtjeje, ku ky vendim shkarkimi i kuvendit, shqyrtohet nga vetë Gjykata Kushtetuese, e cila ekontrollon për ligjshmërinë e tij. Pra, mekanizmat mbrojtës ndaj ndërhyrjeve politike, ekzistojnë dhemund të funksionojnë në rast të situatave të ndërhyrjes apo ushtrimit të presionit mbi qëndrimet që duhettë mbaj.

96

Në këtë rast, mund të supozojmë dy situata të mundshme:- Në situatën e parë, miratimi i kandidaturave mund të ndikohet në nivel shumë

të lartë, nga kontrolli që mund të ketë forca apo partia politike kundërshtare e forcës apopartisë politike nga e cila vjen Presidenti. Në këtë rast, përplasja dhe tregimi i forcës meqëllim për ta “nënshtruar” këtë të fundit apo arsye të tjera politike që mund të ndikojnënë qëndrimin e forcës që kontrollon shumicën e vendeve në Kuvend, mund të reflektohetnë rrëzimin e dekreteve të tij. Në fakt, kjo mund të ndodhë; mjafton t’i referohemipresidencës së Z. Topi, ku ky i fundit pati një “mosbindje politike” ndaj forcës që ekishte zgjedhur dhe së cilës i përkiste deri në momentin që mori detyrën e Presidentit, ecila u shoqërua me një rrezistencë të madhe të Kuvendit, dhe sidomos të Ekzekutivit,ndaj aktivitetit apo ushtrimit të funksioneve të tij si president.

- Një situatë e dytë është rasti aktual, ku Presidenti Nishani, i zgjedhur vetëmme votat e mazhorancës të Kuvendit, mban një qëndrim “pro” politikës së ekzekutivit,pjesë e së cilës ishte edhe ai deri para se të merrte mandatin presidencial. Ekzekutivimund të thuhet me siguri, që në rastin e Shqipërisë, ka nën kontroll pothuajse në mënyrëabsolute Kuvendin, gjë e cila përkthehet në një marrëdhënie shumë të zbutur dhe pashumë oponencë ndaj aktivitetit dhe ushtrimit të funksioneve të tij, për vetë faktin qëedhe pse jo në mënyrë të shprehur, ai deri diku zbaton vullnetin e mazhorancës porsidomos të ekzekutivit që buron nga kjo mazhorancë dhe që e mbështetet pa kundërshti.Këtu i referohemi qoftë forcës së majtë kur kishte mazhorancën, ashtu edhe asaj tëdjathtë që është aktualisht në mazhorancë.

Ky është një shembull jo shumë i mirë, për ta thënë në mënyrë të moderuar, pasiedhe kandidaturat që mund të vijnë nga Presidenca për në Gjykatën e Lartë do të kenënjë prirje të jenë kandidatura me karakteristika apo ngjyrime të forta politike, që mundt’i “shërbejë” më vonë kësaj mazhorance edhe nëse mund të jetë në opozitë. Gjithashtu,një element tjetër që tregon për një synim apo tentativë, për të pasur nën kontrollpushtetin gjyqësor, por jo vetëm atë (pasi synimi është që të vihet “nën kontrollinpolitik” edhe Gjykata Kushtetuese, e cila mund të jetë një pengesë e për aktivitetin emazhorancës pushtetmbajtëse, sidomos të Ekzekutivit që buron nga ajo). Për këtë,mjafton t’i kthehemi edhe një herë presidencës së Z. Topi, ku një pjesë e dekreteve urrëzuan dhe aktualisht një prej dekreteve vazhdon të mos shqyrtohet akoma nga ana eKuvendit. Duke kaluar në presidencën e Z. Nishani, ku Presidenti i ri, për arsyet qëpërmendëm më lart (duke mbajtur një qëndrim pro mazhorancës/Kuvendit dheveçanërisht ndaj Ekzekutivit), dekreton për miratim kandidaturat për në GjykatënKushtetuese dhe për në Gjykatën e Lartë, para zgjedhjeve parlamentare të qershorit2013, duke synuar të sigurojë një kalim dhe miratim “të lehtë” dhe “të sigurtë” tëkëtyre kandidaturave, të cilat sigurisht kanë edhe “bekimin” e forcës politike që mbanmazhorancën në Kuvend dhe të Ekzekutivit që rrjedh nga kjo mazhorancë. Kjo jo paqëllim, pasi zgjedhjet që janë përpara, mund të sjellin humbjen e kësaj force politike qëka mazhorancën aktuale. Kalimi i këtyre kandidaturave, që në mënyrë jo të shprehurmund të jenë “pro” kësaj mazhorance, do forcojë ndikimin që do ketë kjo forcë politikenë Gjykatën Kushtetuese dhe në Gjykatën e Lartë, në rast se nuk do ketë përsërimazhorancën e vendeve në Kuvend.

Një problematikë tjetër që vihet re në kandidaturat e dekretuara nga Presidentiaktual, ku anëtarë të Gjykatës së Lartë dekretohen për në Gjykatën Kushtetuese dheanasjelltas, që për mendimin tonë, shihet si një “ndërrim” thjesht i pozicioneve qëmbanin deri para mbarimit të mandatit kandidaturat e dekretuara. Kjo lëvizje mund tëquhet se përbën një precedent “jo të mirë”, për arsye se, vijon të lërë në qarkullim vetëmdisa figura të caktuara, pa i dhënë mundësi apo duke bllokuar figura apo kandidatura tëreja, të cilat, për nga kualifikimi, mund të jenë të barazvlefshme me ato të dekretuara.Pra, në këtë rast, ecja përpara në karrierë dhe zënia e këtyre vendeve në strukturat e larta

97

të gjyqësorit, do shoqërohej me një ekspozim potencialisht në një nivel të lartë ndajfaktorit politik. Gjithashtu, ky precedent i hap rrugë një praktike shumë të rrezikshme,ku gjyqtarët aktualë në këto struktura, jo në mënyrë të shprehur, mund të sigurojnëpozitën e ardhshme, duke u mjaftuar të mbajnë qëndrime “bindjeje” apo “dakortësie”me kërkesa të mundshme të mazhorancave dhe sidomos në ato raste, kur këtomazhoranca janë ato që kanë zgjedhur Presidentin. Jemi të mendimit, se të tilla situatanuk duhet t’i lihen rastësisë politike, ku Presidenti mund të mos jetë i zgjedhura ngamazhoranca dhe hipotetikisht është i detyruar që, për shkak “të rezistencës” që mundhasin dekretet e tij gjatë procedurës së miratimit në Kuvend, të jetë i kujdesshëm nëpërzgjedhjen e këtyre kandidaturave.

Prandaj, këto janë situata që tregojnë domosdoshmërinë e “ndërtimit” të atyremekanizamave që duhet të ndalojnë të tilla ndërhyrje, por edhe të tilla situata sa mësipër. Prandaj, një tezë që duhet vlerësuar është ajo që në këto emërime për në Gjykatëne Lartë të merrej jo thjesht pëlqimi i një shumice të thjeshtë nga Kuvendi por njëshumice të cilësuar, duke përfshirë edhe mendimin apo edhe votat e opozitës, duke ebërë më të besueshme se pëlqimi apo rrëzimi nuk do jetë thjesht politik, por do jetë mëafër kritereve objektive të përzgjedhjes së kandidaturës. Këtë mendim shpreh Prof.Xhezair Zaganjori në punimin e tij “Demokracia dhe shteti i së drejtës”. Ai është i këtijmendimi se duhet të përfshihen edhe votat e opozitës.383 Nuk është se jemi kundra këtijmendimi, biles jemi të mendimit se do ishte diçka pozitive që edhe opozita të jetë pjesë esaj.384 Megjithatë, i druhemi asaj çfarë mund të vijë, mbi bazën e asaj që ne kemi parëdhe kemi mbledhur si eksperiencë për të tilla zgjedhje. Duam të sjellim në vëmendje atëçfarë na ka ofruar deri tani historiku i aktivitetit të Kuvendit, në përgjithësi, duke shtruarpër përgjigje pyetjen: Cila është garancia që emërime të tilla të mos kthehen në debateboshe dhe ku opozita ti përdor si instrumenta bllokues, ç’ka do sillte bllokimin eaktivitetit normal të kësaj Gjykate dhe rotacion normal pa përlasje të forta politike? Saherë kemi qënë dëshmitarë, që për emërime në organe të tilla të rëndësishme, Kuvendi tëjetë kthyer në një arenë debati shterp, pa asnjë rezultat konkret dhe që në shumicën erasteve është bërë bllokues për një mbarëvajtje normale të këtyre organeve, jo dukepasur në fokus emërimet? 385 Të njëjtën situatë mund të kemi edhe në rastet për

383 “...Nga ana tjetër, mendojmë se, edhe në kushtetutë duhet të parashikohet në të ardhmen kushtëzimi injë votimi të tillë në parlament që do t’i jepte edhe opozitës mundësi të paraqesë kandidatët e saj dhe tëthotë edhe ajo fjalën e vet në emërimet e gjyqtarëve të kësaj kategorie.” – Prof. Xhezair Zaganjori,“Demokracia dhe shteti i së drejtës”, vep. e cit., fq. 118. Në fakt për sa i përket kontrollit të opozitës, aiështë një instrument shumë i rëndësishëm në komplesitetin e funksionimit të demokracisë. Opozitapërfaqëson atë mekanizm “kufizimi të pushtetit të maxhorancës” (Prof.Luan Omari, “Ndarja epushteteve...”, vep. e cit., fq. 57) dhe pjesëmarrja e saj aktive në ushtrimin e funksioneve shtetërore apo tëpushtetit shtetëror në përgjithësi. Maxhoranca, nga e cila rrjedh edhe ekzekutivi, nuk ka tendencë për tëushtruar një kontroll të mirfilltë duke mos bërë oponencë të mirfilltë apo të fortë, të shoqëruar ngakëndvështrime kritike ndaj kësaj veprimatrie. Prandaj, në një demokraci, kjo është detyrë dhe bie barrë eopozitës e cila....duhet të marrë edhe rolin e kontrolluesit (Arsim Bajrami, “Parlamentarizmi”, Prishtinë2010, fq. 148,149).384 Në fakt vetë koncepti i parlamentarizmit ka lindur si domosdoshmëri për frenimin e abuzimit mepushtetin dhe ushtrimit të një kontrolli efektiv ndaj strukturave të tjera që mbajnë pushtet dhe konkretishttë ekzekutivit dhe të gjyqësorit. “...Ai është një krijim i madh perëndimor për të neutralizuar tiraninë, poredhe për të garantuar ligjin..., prandaj është shprehje direkte e vetë sistemit politik, sepse aty vjen dheshfaqet saktë edhe beteja për pushtetin politik, por në të njëjtën kohë edhe garancia se shoqëria është ekontrolluar nga i gjithë opinioni publik...” – Spartak Ngjela, “Reformë Shqiptare (shmangia e karakterittiranik të politikës) esse”, shtyp. “MNS”, Tiranë 2006, fq. 145.385 Nuk mund të themi se kemi situata si në SHBA që mekanizmi i zgjedhjes së gjyqtarëve federal(përfshirë edhe ata për në Gjykatën e Lartë) kalon në disa faza dhe që duke filluar nga vitet ’70, sistemipolitik amerikan është dalluar për të ashtuquajturën “qeverisje të ndarë”...Presidenti dhe Kongresi, thuajsegjithmonë, kanë qenë të kontrolluar nga parti të ndryshme...” - Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli, vep. ecit., fq. 82.

98

kandidaturat për në Gjykatën e Lartë, ku opozita e kthen në një armë thjesht për kredopolitike (edhe pse është në “funksion” të saj për të bërë oponencë) apo për të ushtruarpresion politik, por që nuk duhet të prekin funksionimin normal të strukturaveshtetërore, në interesin e përbashkët për një shtet të së drejtës, ku çdo strukturëfunksionon në harmoninë e ligjit dhe në harmoninë e përgjithshme të strukturësshtetërore. Prandaj, një ide e tillë për miratimin e dekreteve të Presidentit për nëGjykatën e Lartë apo edhe Gjykatën Kushtetuese, me një shumicë të cilësuar, që dopërfshinte edhe votat e opozitës, për mendimin tonë, sado që në pamje të parë të jeppërshtypjen e një elementi pozitiv, mbase nuk do shkonte shumë dhe do kthehej në njëelement bllokues dhe objekt i debateve pa krye.

Një tjetër ide për kandidaturat është që, pjesë e emërimeve të bëhen nga brendasistemit, p.sh. nga Konferenca Gjyqësore.386 Por, përsëri jemi të mendimit se edhe njëmekanizëm i tillë do kërkonte ato lloj kundrapeshash që të shmanginin rrisqet që kymekanizëm të shndërrohej në një mekanizëm mbylljeje të vetë sistemit përbrenda, dukekrijuar shkëputje nga strukturat e tjera shtetërore, aq të domosdoshëm në kuadër tështetit të së drejtës dhe respektimit të parimit të kontrollit dhe balancimit të pushteteve,edhe pse kontrolli mund të presupozohet se mund të ushtrohet nga Presidenti iRepublikës, të cilit mund t’i lihet dekretimi i kandidaturave, pas propozimeve që mundtë vijnë nga Konferenca Gjyqësore Kombëtare. Kjo do vendoste në fakt, përsërigjyqësorin në “varësi” të plotë të Presidentit (edhe pse propozimet mund të vinë nga kjostrukturë gjyqësor) i cili, me ndryshimet që u bënë në Kushtetutën e RSH, do jetëgjithmonë një kandidaturë që do vijë dhe do i bindet vetëm shumicës parlamentare e cilae ka zgjedhur, për shkak se tashmë mundësia që opozita të thotë fjalën e saj në zgjedhjene tij është minimizuar, në mos bllokuar përfundimisht.

Gjithashtu një problem tjetër është se si do funksionojë Konferenca Gjyqësore, ecila, potencialisht në garën për kandidaturat e mundshme për në Gjykatën e Lartë, mundtë nisë një reaksion të tillë, që mund të shoqërohet me fraksionizimin e brendshëm dhendoshta ndikimet brenda për brenda vetë sistemit gjyqësor, duke krijuar përplasje tëmundshme brenda për brenda saj, me tendenca për ndërhyrje në veprimtarinë dhe

Në këtë kuadër, kjo ka ndikuar që përzgjedhja e kandidaturave të jetë më e kujdesshme edhe pse nuk kanëmunguar raste e refuzimit të dhënies së pëlqimit nga ana e Senatit. Mjafton të kujtojmë rastet e rrëzimit tëkandidaturave të Presidentit Reagan “...dhoma e ulët e Senatit nuk e pranoi kandidaturën e paraqitur tëRobert H. Bork-ut për në Gjykatën Supreme...” si dhe “...kandidaturën e Douglas H. Ginsburg-ut...” qënuk u paraqit kurrë në Senat, pas reagimit kundra kësa kandidature të senatorëve Republikan. – shih JohnB. Gates, Charles A. Johnson, “Gjykatat Amerikane, Analizë kritike”, vep. e cit., fq. 152. Gjithashtu përkëtë çështje shih edhe Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli, “Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”,vep. e cit., fq. 79-84.“...Gjatë shekullit të nëntëmbëdhjetë, afërsisht një në çdo tri kandidatura për në Gjykatën Supreme nuk

kanë arritur të marrin miratimin nga Senati. Gjatë shekullit të njëzet shkalla ka qënë një me dhjetë... Gjatëpërcaktimit të faktorëve përkatës variabël që kanë të bëjnë me procedurën e konfirmimit apo refuzimit tëkandidaturave të Gjykatës Supreme, Jeffrey A. Segal (1987) quante më të rëndësishme faktin nëse partia epresidentit është në gjendje të kontrollojë Senatin...” - për më tepër shih John B. Gates, Charles A.Johnson, “Gjykatat Amerikane, Analizë kritike”, USA 1991, vep. e cit., fq. 153.386 Ky është një tjetër mendim apo ide e shprehur nga Prof. Xhezair Zaganjori, mbi emërimet për nëGjykatën e Lartë, në librin e tij “Demokracia dhe shteti i së drejtës” (vep. e cit.). Ai në këtë punimshprehet se: “Nuk është vështirë të kuptohet se praktika të tilla kërcënojnë vazhdimisht pavarësinë epushtetit gjyqësor, veçanërisht në rastet e ndryshimit të forcave politike në parlament. Prandaj mendoj seështë tepër i domosdoshëm ndryshimi i një praktike të tillë dhe zëvëndësimi ligjor i saj me praktikën dhepërvojën e vendeve të tjera demokratike. Përsëritim se, veçanërisht e rëndësishme është përfshirja e vetëpushtetit gjyqësor në procesin e emërimit të gjyqtarëve të instancave të larta. Kjo mund të bëhej shumëmirë, për shembull, edhe me anë të konferencës gjyqësore. Mendoj se është paradoksale, për shembull, qëkjo konferencë ka të drejtë të bëjë propozime për anëtar të Komisionit Qëndror të Zgjedhjeve dhe përanëtarë të këshillit të Lartë të Drejtësisë, ndërsa nuk ka të drejtë të bëjë propozime për zgjedhjen apoemërimin e gjyqtarëve të instancave lë larta.”

99

qëndrimet e gjyqtarëve, tek njëri tjetri, apo duke u shoqëruar me “marrëveshje tëfavorshme” mes gjyqtarëve, nëse mund të quhen kështu. Prandaj lind pyetja nëse mundtë klasifikohet, Konferenca Gjyqësore Kombëtare, një strukturë kompetente dhe që arrintë shmang në një nivel të lartë ndikimet e mundshme politike, për të tilla emërime, pa ufraksionizuar ajo brenda për brenda. Një eksperiencë e tillë përplasjesh dhe krijimifraksioneve brenda sistemit gjyqësor (magjistraturës) mund të shihet edhe në Italinëfqinjë ku si pasojë e tensioneve brenda saj grupe të ndryshme: janë të ashtuquajturat“rryma” brenda së vetmes shoqatë profesionale që ekziston sot, Associazione NazionaleMagistrati (ANM- Shoqata kombëtare e Magjistratëve), 387 shoqatë e cila zgjedhmagjistratët që do jenë pjesë e Këshillit të Lartë të Magjistraturës, struktura homologeme Këshillin e Lartë të Drejrtësisë në vendin tonë. Fraksionet e krijuara brenda kësajsturkture edhe pse jo në mënyrë të qartë sa dikur, paraqesin një këndvështrim të veçantëpolitiko-kulturor.388

Në këtë këndvështrim, kush mund të jetë aq i sigurtë që një fraksionizim apokrijim rrymash “i ndihmuar dhe i mbështetur”, apo i nxitur nga politika nuk do ndodhëedhe brenda trupës sonë gjyqësore, nëse nuk ka ndodhur (duke parë që faktori politikështë më shumë se “aktiv” tek ne), sidomos nëse asaj i lihet në dorë edhe propozimi përkandidaturat për në Gjykatën e Lartë apo edhe Kushtetuese. Prandaj, çështja për ta lënënë dorë të kësaj strukture duhet parë me kujdes, që të kemi një strukturë kompakte e cilafunksionon si një e tërë, pa rryma të cilat mund të sjellin bllokime të brendshme të vetëkësaj strukture.

Gjithashtu, nëse do i lihej vetëm kësaj strukture mundësia e propozimeve tëkandidaturave, kjo do hiqte mundësinë e prurjeve anësore të kandidaturave nga jashtësistemit gjyqësor, që në opinionin tonë janë të domosdoshme, duke sjellë knëdvështrimedhe eksperienca të vlefshme nga strukturat e tjera shtetërore, për vetë pozitën dhefunksionin që ka Gjykata e Lartë. Nëse do të lihej ekskluzivisht në diskrecion tëPresidentit, atëherë këto kandidatura potencialisht janë të riskuara të jenë nën ndikiminpolitik. Por, do dilte problemi tjetër, se sa kandidatura nga jashtë sistemit dhe sa ngabrenda sistemit mund dhe duhet të dekretojë Presidenti. Ky do ishte një mekanizëmvetëm në dorë të presidentit dhe që do i jepte atij (jo se sot ai nuk e ka një diskrecion tëtillë), mjaft pushtet mbi vetë këtë strukturë të lartë gjyqësore.

Në tërë këtë diskutim, do mundohem: gjithashtu t’i japim një përgjigje pyetjes qëvetvetiu mund të lindë pas trajtimit të problematikave të mësipërme mbi emërimet dheqë është ajo se: Pse do duhej që Gjykata e Lartë të jetë nën ndikimin e politikës? A thuatë jetë vetëm qëllimi i respektimit i parimit të kontrollit dhe balancimit reciprok mespushteteve? Por, për mendimin tonë, një element i rëndësishëm që ndikon jo pak mbikëtë tendencë, ka të bëjë me juridiksionin fillestar që ka Gjykata e Lartë dhe që do gjejëtrajtim në nënçështjen në vijim.

2.3.6. Çështja e juridiksionit fillestar të Gjykatës së Lartë.

Ashtu siç përcaktohet në Nenin 141 të Kushtetutës të RSH-së “Gjykata e Lartëka juridiksionin fillestar...kur gjykon…kundër Presidentit të Republikës, Kryetarit dheanëtarëve të Këshillit të Ministrave, deputetëve...”. Kjo i lejon Gjykatës së Lartë që, për

387 “...Aktualisht, pas një historie të gjatë ndarjesh dhe ribashkimesh, rrymat aktive janë katër:Magistratura Democratica, Movimento per la Giustizia, Unità për la Costituzione dhe MagistraturaIndipendente.” – për më tepër shih Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli, vep. e cit., fq.144. 145.388 “...mund të thuhet që Magistratura Democratica përfaqëson pak a shumë të majtëntradicionale...Movimento për la Giustizia...ka një tendencë...distancimi, ndonjëherë mjaft kritike, nga klasapolitike...Unità per la Costituzione ...me një tendencë...për të rritur, përfitimet nga automatizmat ekarrierës dhe të pagës...Magistratura Indipendente...me një tendencë...konservatore” – po aty, fq.145 dhe146.

100

shkak të statusit të përsonave që mund të jenë të akuzuar, në procese penale të ketëjuridiksionin fillestar të shqyrtimit dhe gjykimit të tyre. Kjo është një tjetër çështjedelikate, që e gjen të përfshirë Gjykatën e Lartë në jetën politike të vendit. Kjo për shkaktë figurave të larta shtetit që përfshihen në këto procese.

Në fakt, po të vihet re aktiviteti i gjykatës këto 4 vitet e fundit (periudha 2008-2012), shihet një tendencë në rritje e çështjeve të juridiksionit fillestar.

Për mendimin tonë, kjo është një arsye më se e mjaftueshme që justifikon njëtendencë në rritje për të kontrolluar Gjykatën e Lartë, nëpërmjet “miratimit” ngaKuvendi të kandidaturave të propozuara nga Presidenti i Republikës. Duke pasur një lojëtë tillë “dyshe” mes Kuvendit dhe Presidencës, që mund të jenë në harmoni me njëritjetrin, për arsyet që përmendëm më lart, por që do i përsërisim dhe një herë, të lidhjespolitike që ata mund të kenë apo mund të kenë pasur me të njëtën parti politike. Në këtërast çdo parti politike që mban mazhorancën e vendeve në Kuvend, e cila arrin tëkontrollojë edhe Presidentin, nëpërmjet një kandidature që ajo e miraton me një shumicëtë thjeshtë të votave të saj, arrin t’i lejojë vetes që të ketë mundësi, nëse mund ta quajmëkështu, të ketë edhe “mbështetës” të saj brenda Gjykatës së Lartë. Kjo do i jeptemundësi që, në çdo rast, ta përdorë Gjykatën e Lartë si një instrument me dy funksioneapo në dy drejtime të mundshme;

- atë “të goditjes” të kundërshtarëve të mundshëm politik (apo siç e njohimndryshe opozitës) duke e angazhuar në procese gjyqësore ndaj saj, të cilat mund tëshoqërohen edhe me dënime që realisht mund të ndikojnë në qëndrimet e tyre;389 dhe

- kryesisht dhe ekskluzivisht, përdorimi i saj si “mburojë” ndaj akuzave tëndryshme që mund t’u bëhen si shkak i veprimeve apo aktivitetit të tyre, që mund tëklasifikohen si të dënueshme penalisht.390Kuptohet se një gjë e tillë, nuk është se mundtë jetë e deklaruar në kuptimin e parë të fjalës, pasi do ishte një element që do dëmtonteshumë vetë pozitën e Gjykatës së Lartë. Qëndrimi “pro” mund të evidentohet nëvendimet që ajo mund të japë në gjykimet e juridiksionit fillestar, duke i dhënë“mbrojtje” ndaj akuzave që mund të ngrihen ndaj tyre. Po të evidentohet raporti qëekziston midis çështjeve ku janë përfshirë anëtarë të mazhorancës dhe anëtarë tëopozitës (nga të dyja palët si të akuzuar), përftohet grafiku i mëposhtëm:

389 Në rastin e deputetëve të opozitës, mundësia për të kontrolluar Gjykatën e Lartë, do të bënte që ata tëpërfshiheshin në një sërë procesesh që do ushtronin një presion mjaft të madh ndaj tyre dhe të mundësisëqë opozita të thotë fjalën e saj, pa qënë e kërcënuar apo pa qënë nën presionin e proceseve gjyqësorepenale, të cilave mund t’u dihet paraprakisht rezultati.390 Këtu mund të mjaftohemi duke iu referuar rasteve të fundit, në të cilat është investuar Gjykata e Lartënë procedurat e juridiksionit fillestar, ndaj ministrave të qeverisë aktuale dhe ndaj disa deputetëve të saj.Po të shihet një raport i tillë, asnjë prej tyre nuk është dënuar, pavarësisht akuzave të rënda për të cilat ataakuzoheshin. Mjafton të përmenden rastin Mediu për çështjen e Gërdecit dhe rastin Meta, për çështjen efilmimeve të bëra publike nga ishministri Dritan Prifti.

00.5

11.5

22.5

33.5

4

Viti2008

viti2009

viti2010

viti2011

viti2012

Çështje ku janë pëfshirëanëtarë të mazhorancës

Çështje ku janë pëfshirëanëtarë të opozitës

101

Pra, siç jepet edhe nga ky grafik, në vite, shumica e çështjeve ka qenë ndajanëtarëve të mazhorancës. Ndërsa, raporti mes vendimeve të fajësisë, pafajsisë dhe tëpushimit të çështjeve, paraqitet në grafikun e mëposhtëm:

Duke parë një tendencë të tillë të prezantuar nga grafikët e mësipërm, vetvetiulind pyetja se: Si mund arrijmë të kemi emërime, të paktën, minimalisht të ndikueshmepolitikisht? Cilat janë ato organe që mund të jenë aktorë në emërimet për në këtëGjykatë dhe që mbrojnë këto emërime nga ndikimet politike?

2.3.7. Opinione për zgjidhje të mundshme të kritereve formale të emërimevepër në Gjykatën e Lartë të RSH-së.

Edhe pse, siç evidentohet më lart, vende me traditë demokratike të konsoliduarnuk kanë mundur të shmangin ndikimin e aktorëve politikë në zgjedhjen ekandidaturave për në strukturat e larta gjyqësore, do i kthehemi përsëri sistemit tonëduke u ndalur konkretisht tek kriteret formale mbi bazën e të cilave bëhen përzgjedhjetnga ana e Presidentit dhe dhënia e pëlqimit të kandidaturave nga ana e Kuvendit. Dukeevidentuar këto kritere dhe duke i forcuar ato në drejtim të atyre kritereve të cilatsadopak do të shmangnin qëndrimet e pastra politike apo ndikimet nga raportet që mundtë ketë Presidenti me Kuvendin.

Por cilat janë kriteret formale që duhet të mbajë në konsideratë Presidenti, parase ai të drekretojë anëtarët e Gjykatës së Lartë dhe të dërgojë këto dekrete për miratimKuvendit?

Sipas ligjit për Gjykatën e Lartë, formalisht kriteri i vetëm për t’u emëruar anëtartë Gjykatës së Lartë është që kandidatët duhet të jenë “... nga radhët e gjyqtarëve mevjetërsi jo më pak se 10 vjet ose nga radhët e juristëve të shquar, që e kanë ushtruar këtëprofesion jo më pak se 15 vjet.” Pra, siç evidentohet, i vetmi kriter formal për emërimenë Gjykatëne e Lartë nga ana e Presidentit është eksperienca në punë, e cila parashikohettë jetë jo më pak se 10 vjet, kur kandidati vjen nga rradhët e gjyqësorit dhe jo më pak se15 vjet, nëse vjen nga radhët e juristëve të shquar.

Duke iu referuar këtyre përcaktimeve, jemi të mendimit që ligji shfaq mjaftmangësi në drejtim të kritereve të forta të emërimit të kësaj trupe gjyqësore. Kjo kërkesëpër kritere të forta është një domosdoshmëri për shkak të vetë pozitës që ka Gjykata eLartë, si organi më i lartë i hierarkisë së gjyqësorit. Aty ku përpunohen koncepte të sëdrejtës, bëhet unifikimi i praktikës gjyqësore, e cila ka jo pak impakt mbi aktivitetin egjykatave të shkallëve më të ulëta. Këtë opinion tonin e mbështesim në arsyetimin emëposhtëm:

0

1

2

3

4

viti 2008 viti 2009 viti 2010 viti 2011 viti 2012

vendime pushimi

vendime mosfillimiprocedimi

vendime pafajësie

vendime mospranimankimi

102

Nëse kandidatura vjen nga radhët e gjyqësorit, një eksperiencë 10 apo edhe 15vjeçare në këtë sistem është shumë e pakët për të pretenduar arritjen e asaj pjekurie tëduhur juridike nga ana e kandidatit. Këtu kemi parasysh prurjet me gjyqtarë në sistemingjyqësor nga Shkolla e Magjistraturës. Studentët që dalin nga kjo shkollë janë mjaft tërinj, pa eksperiencë në punë dhe pa krijuar apo formuar mirë një personalitet të pavarurindividual. Gjithashtu, eksperienca e krijuar nga ana e tyre në gjykimin e çështjevemund të mos jetë gjithmonë e plotë apo aq e madhe sa të jusitifikojë në mënyrë tëkënaqshme kandidaturën për t’u emëruar në Gjykatën e Lartë. Në 10 apo 15 vite, njëgjyqtar mund ta ketë të pamundur të krijojë një eksperiencë të gjithanshme dhe me vlerë,e cila mund t’i shërbejë atij më pas, për të kryer detyrën e tij në organin më të lartë tëhierarkisë gjyqësore, duke dhënë mendime të vlefshme juridike për çështje, mendime tëcilat do kenë impakt jo të vogël mbi sistemin gjyqësor dhe sidomos mbi dy hallkat eulëta të këtij sistemi. Gjithashtu, ligji për Gjykatën e Lartë parashikon edhe prurje ngaradhët e juristëve të shquar që kanë një eksperiencë pune jo më pak se 15 vjet. Në fakt,këtu ligji ndalon duke e lënë shumë të vagullt se cilët janë kriteret mbi bazën e të cilavedo bëhen dekretimet në dy rastet e përzgjedhjes së presidentit (nga gjyqësori apo ngaradhët e juristëve të shquar).

Në fakt, ky është njëri aspekt i problemit, të mungesës së kritereve të plota tëemërimit, ku Presidentit i lihet një hapësirë mjaft e madhe diskrecionale, pa pasur kriteretë qarta bazë në emërimet për në Gjykatën e Lartë, përveç atij të vjetërsisë në punë. Kjoderi diku, ashtu siç edhe e trajtuam më sipër, mplekset me një preferencë politike apomplekjse të faktorëve politikë në përzgjedhjen e kandidaturave.

Aspekti tjetër i problemit qëndron pikërisht në dhënien e pëlqimit apo miratimittë këtyre dekreteve, nga ana e Kuvendit. Mungesa e këtyre kritereve në përzgjedhje,duke e lënë ekskluzivisht në diskrecion të preferencës vetëm të Presidentit, nuk arrin tëkufizojë mendimin e Kuvendit mbi kandidaturat, duke i lejuar këtij të fundit hapësirëmjaft të madhe subjektivizmi mbi këto kandidatura, duke e lënë pothuajse në varësi tëplotë të preferencave politike që shfaqin partitë në përbërje të Kuvendit dhe të natyrës tëmarrëdhënies së momentit që ka Presidenti me Kuvendin përfshirë këtu edheEkzekutivin e përfaqësuar nga Qeveria. Për të ilustruar atë që duam të shprehim me këtëqëndrim, mjafton t’i referohemi, marrëdhënieve që u krijuan mes Presidentit Moisiu dheKuvendit me shumicë që vinte nga forca e djathtë (Partia Demokratike pas vitit 2005),apo duke iu rikthyer edhe një herë marrëdhënieve të Presidentit Topi me Kuvendin, kurmes Presidentit dhe Kryetarit të Qeverisë që njëkohësisht ishte edhe krytari i partisë qëmbante shumicën e vendeve në Kuvend, pati një ftohje që kishte origjinë në qëndrimetapo këndvështrimet e ndryshme mbi disa problematika të qeverisjes, apo një mosbindjendaj qëndrimit të Kryeministrit, njëkohësisht edhe kryetari i partisë nga vinte vetëPresidenti. Kjo tentativë, deri diku, për të qënë i pavarur në vendimarrje nga forcapolitike nga e cila ai vinte, duke synuar të shfaqë një qëndrim ndryshe ashtu siç i takonnjë kreu shteti, u shoqërua me tension të fortë mes këtij të fundit dhe Kuvendit dhe kjo ekishte pikërisht origjinën tek ftohja mes Presidentit dhe Kryeministrit si përfaqësues iekzekutivit.391 Kjo u reflektua në çdo marrëdhënie që kishte Presidenti jo vetëm me

391 Në fakt eksperienca shqiptare ka treguar një prirje të fortë nënshtrimi ndaj vullnetit të kryetarit tëpartisë, duke i dhënë mundësi këtij të fundit që në rast se fitonte zgjedhjet, të kishte një pushtet shumë tëmadh jo vetëm brenda partisë por edhe të mbante në përgjithësi postin e Kryeministrit (pushtetitekzekutiv) dhe njëkohësisht të kishte një ndikim të madh jo vetëm në Kuvend, vendi ku miratohen ligjet tëcilat do jenë të zbatueshme nesër nga të gjithë, përfshirë këtu edhe pushtetin gtjyqësor. Në fakt pajtohemme një qëndrim të Spartak Ngjelës i cili shprehet se: “...ne kemi sot një përplasje permanente të qeverisëme insitutcionet e tjera, dhe në të përgjithshmen e vetë, qeveria është e pakontrolluar, dhe nëse vërtetmendojmë që të përqasemi nga Perëndimi, duhet patjetër të kufizojmë qeverinë...” Në fakt, jo të paktakanë qënë rastet që qeveria që në shumicën e rasteve kryesohet nga krytari i partisë që ka shumicën nëparlament, sulmon publikisht institucionet e tjera, si Presidentin, gjyqësorin etj. Ashtu siç edhe shprehet

103

Kuvendin por edhe me organe të tjera përfshirë edhe pushtetin ekzekutiv, duke ushoqëruar me sulme ndaj qëndrimeve apo emërimeve edhe në gjyqësor. Jashtë kësajpërplasje nuk u lanë as dekretet e tij për emërimet në Gjykatën e Lartë, duke u shoqëruarme “bllokim” dhe në disa raste me rrëzimin e këtyre kandidaturave, si “tëpapërshtatshme”, duke lënë vendet vakant, ç’ka shkaktoi jo pak probleme në aktivitetinnormal të Gjykatës së Lartë.392

Këto kundërshtime dhe mos dhënie miratimi të kandidaturave, në një analizë tëshpejtë evidenton faktin se, kundërshtitë, nuk kishin të bënin me ndonjë mospërmbushjetë ndonjë kriteri ligjor mbi bazën e së cilës ishin bërë përzgjedhjet, ato ishin thjeshtkundërshti që kishin burimin në marrëdhëniet e tensionuara mes Presidentit dhe kreut tëEkzekutivit (Kryeministrit) që reflektohej edhe në Kuvend. Ajo ishte thjesht një tregimforcash apo muskujsh të Kuvendit (duke shfaqur bindje të plotë ndaj ekzekutivit dhekryesisht ndaj Kryeministrit që është njëkohësisht edhe kryetari i partisë që mbanmazhorancën ne vendve në Kuvend) ndaj Presidentit të atëhershëm, i cili shfaqi njëshmangie nga ajo që i kërkohej nga forca politike që e zgjodhi dhe që mbantemazhorancën e vendeve në parlament.

Në fakt jemi në një moment që të tilla përzgjedhje të mos lihen thjesht në“mëshirë të vullnetit politik” të forcave të ndryshme politike në përbërje të Kuvendit.

Synimi për të përmirësuar pozicionin dhe punën e kësaj gjykate, shihet edhe meprojekt-ligjin për ndryshimet në ligji për Gjykatën e Lartë të RSH Por çfarë sjell të re kyprojekt-ligj, që nga mazhoranca prezantohet si një prej tre ligjeve që do i japë Shqipërisë

Prof. Luan Omari “...Problemi, ashtu si edhe në aspekte të tjera të funksionimit të sistemit të qeverisjesdemokratike në shtetin tonë, është sa përputhen këto dispozita kushtetuese me realitetin, në çfarë shkallekonkretisht është sot pavarësia efektive e sistemit gjyqësor, përballë presioneve të përhershme dhe të jo tëpafuqishme që janë ushtruar dhe vazhdojnë të ushtrohen ndaj pushtetit gjyqësor, sidomos nga Ekzekutividhe nga mekanizmat që ai ka në dispozicion...Një kryeministër mund të shtrojë problemin emosfunksionimit të mirë të gjyqësorit, por pa hyrë në analiza konkrete, aq më pak të bëjë kritika konkretendaj Kryetarit të Gjykatës së Lartë dhe të asaj Kushtetuese, sikurse bëri kryeministri Nano. Me këtëveprim ai shkeli në mënyrë flagrante pavarësinë e këtyre dy institucioneve” – ( Prof. Luan Omari, “Ndarjae pushteteve dhe pavarësia institucioneve kushtetuese”, vep.e cit., fq.84)Në fakt, kjo nuk do ishte ndërhyrja e fundit, pasi siç u vu re edhe më pas, me ardhjen e një force tjetër nëpushtet, atë të Partisë Demokratike, fillimisht pak, por më pas tonet e ndërhyrjes erdhën duke u shtuar,qoftë ndaj pushtetit gjyqësor, por edhe ndaj atyre insitutcioneve që “kontrollonin” sadopak gjyqësorin. Kjou pa qoftë në ndërhyrjet dhe qëndrimet e ftohta që u mbajtën ndaj Presidentit Moisiu, qoftë edhe më pasme Presidentit Topi, ku pamundësia për të kontrolluar ashtu siç donin gjyqësorin, u shoqërua me kritikadhe në disa raste me sulme të drejtpërdrejta ndaj Presidencës dhe qëndrimeve të mbvajtura nga ky ufundit, të cilat nuk ishin në koherencë me qëndrimet e Partisë në Pushtet.Në këtë “përplasje” apo “ftohje” mes Kuvendit dhe Presidentit dhe Ekzekutivit, kishte edhe faktorë të tjerëdhe jo vetëm synimi për të mbajtur një qëndrim të pavarur nga qëndrimi politik i forcës nga e cila vintevetë Presidenti. Kjo u pa më pas, me daljen e një force të re FRD (Frymës së re Demokratike) e cila kishtenë përbërje të saj anëtar të cilët vinin nga radhët e anëtarëve “të pakënaqur” apo me mendime ndryshe ngalidershipi i Partisë Demokratike.392 Një situatë e tillë evidentohet edhe në qëndrimet e Kryetares së Gjykatës së Lartë e cila në një prejfjalimeve të ditës së drejtësisë në vitin 2011 shprehet mbi mosfunksionimin e Gjykatës së Lartë me trupëtë plotë gjyqësore ku ajo evidenton se: “...Është i ditur fakti se rast pas rasti, në Gjykatën e Lartëmbarojnë mandatet kushtetuese 9-vjeçare të gjyqtarëve dhe deri në zëvendësimin e tyre kalon një kohë qëvështirëson dukshëm plotësimin e kolegjeve përkatëse me numrin 5 të gjyqtarëve pjesëmarrës në gjykim.Përveç 3-mujorit të dytë të vitit 2009, gjatë të cilit trupa gjyqësore ishte në numër të plotë, vitet e fundit kapasur mungesa periodike minimalisht prej 3 gjyqtarësh, duke rritur ngarkesën në mënyrë tëkonsiderueshme. Aktualisht mungojnë dy gjyqtarë që u ka mbaruar mandati, përkatësisht 7 dhe 4 muaj mëparë, kurse në muajin prill të këtij viti u mbaron mandati edhe dy gjyqtarëve të tjerë. Mendojmë sepërzgjedhja e kandidatëve për gjyqtarë duhet të shtrihet për 4 vende në Gjykatën e Lartë, me qëllim që,nëpërmjet përshpejtimit të procedurave të emërimit, të shkurtohet koha e qëndrimit vakant të vendeve tëlira. Pamjaftueshmërisë së numrit të gjyqtarëve të Gjykatës së Lartë….” – Fjala e Kryetares të Gjykatës sëLartë znj. Shpresa Beçaj, në ditën e drejtësisë në vitin 2011. –burim nga Gjykata e Lartë, web:www.gjykataelarte.gov.al .

104

statusin e vendit kandidat për në BE? Cilat janë ato kritere formale të cilat mendohet sedo ta përmirësojnë procedurën e emërimeve me trupë gjyqësore për në Gjykatën e Lartë?Le të trajtojmë kriteret e reja formale, që do bëhen me ligjin e ri 151/2013(dt.30.05.2013), i cili hyn në fuqi më 1 Tetor 2013.

2.3.7.1. Gjykata e Lartë dhe përmirësimet e pritshme ligjore. A shmangetsadopak ndikimi i politikës?

Një përpjekje e finalizuar tashmë, për një rikonturim të kritereve formale përpërzgjedhjen e kandidaturave për në Gjykatën e Lartë, të përcaktuara në ligjin nr. 8588,dt. 15.03.2000 “Për organizimin dhe funksionimin e Gjykatës së Lartë në Republikën eShqipërisë”, u realizuan me miratimin e ligjit nr. 151/2013, që do të hyjë në fuqi me 1Tetor 2013. Fillimisht projekti-ligji u bllokua në Kuvend, duke u kthyer në një arsyepërplasjeje dhe beteje politike të radhës, mes pozitës dhe opozitës që akuzonin njëratjetrën për pengim të marrjes së statusit të vendit kandidat për në B.E., si rezultat imosmiratimit të këtij ligji dhe të dy ligjeve të tjera.

Pavarësisht se hyrja në fuqi, do të jetë më 1 Tetor 2013, do mundohemi të sjellimdisa problematika që evidentojmë edhe në këtë ligj të ri dhe opinionet mbi këtondryshime (në kriteret e përzgjedhjes me këtë ligj), dhe se sa mund të përmirësojëçështjen e shmangies nga ndikimet politike. Por le t’i shohim konkretisht:

1. Ndryshimi i parë është në numrin e anëtarëve të Gjykatës së Lartë, që nga 17që janë aktualisht shkon në 19 gjyqtarë. Ky shtim i numrit të anëtarëve të kësaj gjykate,bëhet në përshtatje edhe të asaj çfarë do sjellin ndryshimet në strukturën gjyqësor mekrijimin e gjykatave administrative, duke krijuar kështu kolegjin administrativ nëGjykatën e Lartë. Thjesht një shtim i numrit nga 17 në 19 të anëtarëve të Gjykatës sëLartë, jemi të mendimit se do të ndikojë pak në përmirësimin e punës të kësaj gjykate,lehtësimin e ngarkesës të krijuar në vite pranë saj.393 Në fakt, ky ndryshim në numër kaqtë vogël i anëtarëve të Gjykatës së Lartë, nuk mendojmë se e zgjidh problematikën apobën ndonjë përmirësim në punën e kësaj gjykate, në shpejtësinë e gjykim të çështjeve,nga ajo çfarë tashmë për mendimin tonë konsiderohet normale edhe në rrethin eavokatëve kur ankimohet me rekurs një çështje pranë saj, “pritjen shumë e gjatë” (që nëdisa raste shkon mbi një vit për gjykimin e çështjes) të palëve të interesuar, për t’ugjykuar çështja e tyre.

Një efekt tjetër pozitiv, në këtë drejtim, pritet të kenë ndryshimet që u bën nëKodin e Procedurës Civile, me hyrjen në fuqi të ligjin 122/2013 (dt. 18.04.2013) “Përdisa shtesa dhe ndryshime në ligjin 8116, dt. 29.03.1996 “Kodi i Procedurës Civile iRepublikës së Shqipërisë” i ndryshuar”. Kështu, reduktimi i numrit të anëtarëve të trupësgjyqësore për çështje të kompetencës dhe juridiksionit,(neni 63, i ndryshuar me nenin 2të ligjit 122/2013) ndërtimi i trupës gjyqësore me 3 gjyqtarë, për çështje që gjykohen nëgjykatën e shkallës së parë me një gjyqtar (neni 35 parag. i fundit, ndryshuar me Nenin 1të ligjit 122/2013) dhe të tjera si këto, pritet të kenë impakt pozitiv në punën e Gjykatëssë Lartë dhe “shpejtësinë” e gjykimit.394

393 Ndryshimet e bëra me ligjin 122/2013 “Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 8116, datë29.3.1996 “Kodi i Procedurës Civile i Republikës së Shqipërisë”, të ndryshuar (miratua me dt.18.04.2013) kanë një pritshmëri në përmirësimin e punës të Gj.L., pasi parashikohen organizimeorganizime të reja, përsa i përket procedurave të gjykimit në këtë gjykatë, ku mund të përmendim çështjetë juridiksionit dhe kompetencës lëndore etj., ku në mënyrë më të hollësishme, këto ndryshime, dotrajtohen në Kreun e IV.394 Kjo në një farë mënyrë redukton edhe mundësinë që trupa gjyqësore e Gjykatës së Lartë të“konsumohet” e gjitha përsa i përket gjykimit të çështjeve, të cilat janë gjykuar më parë në këtë gjykatë(kur kjo gjykatë prish vendimin dhe e kthen për rigjykim çështjen) dhe që vinë pas rigjykimit në gjykatatmë të ulëta. Kjo do ndikojë pozitivisht, në prizmin e respektimit të parimit të paanshmërisë së gjykatës, që

105

Megjithatë, duke marë në konsideratë se pranë kësaj gjykate, në përgjithësi,pothuajse të gjitha palët e përfshira në procese (palët ndërgjyqëse, prokurori, të dënuaritetj) ankimojnë me rekurs çështjet (penale, civile dhe administrative), duke krijuar njëngarkesë jashtëzakonisht të madhe, edhe pse funksionon një “filtër” 395 para se njëçështje t’i nënshtrohet gjykimin pranë saj. Duke pasur një fluks kaq të madh dosjeshgjyqësore, që i drejtohet për shqyrtim Gjykatës së Lartë nga e gjithë Republika,(pavarësisht ndryshimeve dhe lehtësimeve që u përmendën më lart) jemi të mendimit seduhet një numër më i madh gjyqtarësh në përbërjen e Gjykatës së Lartë, duke rriturnumrin e kolegjeve civile dhe penale, pa përfshirë këtu kolegjin administrativ që dofunksionojë më vete. D.m.th. të kemi gjithsej pesë kolegje, dy kolegje civile dhe dypenale dhe një administrativ. Kjo, me të vërtetë do rriste numrin e anëtarëve të Gjykatëssë Lartë të paktën deri në 25 anëtar, njëkohësisht dhe shpenzimet në buxhet përpërballimin e këtyre ndryshimeve, por që për mendimin tonë, pavarësisht ndryshimeveqë u bë në KPC të RSH së fundmi në gjykimin e disa çështjeve, përsëri sugjerohet që tëketë një rritje në numër të anëtarëve që do ndikonte në përballimin më të mirë tëngarkesës së madhe me çështje që vijnë nga i gjithë vendi, duke lehtësuar vetë punën egjyqtarëve, do shpejtonte gjykimin e çështjeve, çka do shkurtonte kohën e pritjes sëpalëve për të marrë drejtësi, dhe njëkohësisht do kishte edhe rritje të cilësisë së punës sëgjyqtarëve si rezultat i uljes apo rishpërndarjes të kësaj ngarkese.

2. Ndryshimet që bëhen në kriteret e dekretimit të kandidaturave: Kështuvjetërsia në punë për kandidaturat që vijnë nga gjyqësori bëhet nga jo më pak se 10 vjetnë 13 vjet nga të cilat 5 vite si gjyqtarë në Gjykatën e Apelit. Një kriter i tillë, siç ështëeksperienca në punë prej jo më pak se 5 vitesh në gjykatën e apelit, mund të shihet si njëpengesë ndaj atyre kandidaturave të cilat kanë një eksperiencë jo të paktë në gjykatat eshkallëve të para por që e kanë pasur të pamundur të ecin në një nivel më të lartëpikërisht për në gjykatat e apelit. Kjo pamundësi avancimi në karrierë, duhet kuptuar sidiçka që nuk varet gjithmonë nga kandidati, pasi vendet për në gjykatat e apelit janë tëkufizuara, gjë që nuk do mund të mundësojë që të gjithë ata gjyqtarë, që kërkojnë dhesynojnë të kandidojnë për në Gjykatën e Lartë, të plotësojnë një kusht të tillë. Ky kriter,për mendimin tonë, është një kriter bllokues dhe që nuk është se mund të ndikojë shumësi kriter përzgjedhjeje të elementit më të mirë. Për më tepër, e shohim si një kriterdekurajues ndaj atyre gjyqtarëve që kanë një eksperiencë prej shumë vitesh nëfunksionin si gjyqtarë, duke shkaktuar bllokim të mundësisë për të kandiduar për këtovende, pavarësisht eksperiencës potencialisht të vlefshme. Gjithashtu, një kriter i tillë,njëkohësisht do niste një reaksion në nxitjen e një gare brenda sistemit (jo se nukekziston kjo konkurrencë brenda trupës gjyqësore), që në plotësim të këtij kriteri, dorrisë në mënyrë artificiale nivelin e kërkesave për të zënë funksionet gjyqësore nënivelin e dytë (gjykatat e apelit) të sistemit gjyqësor, vende të cilat kuptohet janë tëkufizuara, ç’ka do bënte të pamundur kandiditim e gjyqtarëve të cilat kanë eksperiencatë vlefshme. Gjithashtu, kjo “garë” për të plotësuar edhe një kriter të tillë, mund të marrëkarakteristika të një gare jo korrekte. Sidoqoftë, mendojmë se një kriter i tillë nuk duhettë jetë kusht apo kriter formal, për kandidim.

Për të mbështetur këtë argument, këtij kriteri i vëmë përpara kandidaturat qëvijnë nga jashtë sistemit gjyqësor. Edhe pse me ndryshimet ligjore është tentuar qëpërzgjedhjet nga jashtë sistemit gjyqësor të jenë ndërmjet juristëve të njohur, meeksperiencë jo më pak se 15 vite punë dhe që kanë punuar në institucione qëndrore të

në disa raste është evidentuar në aktivitetin dhe punën e Gjykatës së Lartë, si një problematikë më vetedhe që realisht në disa raste ka vënë në “dyshim”, pavarësisht garancive të tjera, qëndrimin e njëanshëm tëkolegjit civil, dhe të trupës gjyqësore në përbërje.395 I referohem shqyrtimit të rekursit, në Dhomë të Këshillimit në Gjykatën e Lartë, mbi pranueshmërinëapo jo të shqyrtimit të tij në seancë të hapur gjyqësore.

106

rëndësishme,396 përsëri këtyre kandidaturave nuk u kërkohet ndonjë kusht tjetër, çkamund të shihet si një element diskriminues i kandidaturave që vijnë nga brenda sistemitgjyqësorë dhe që kanë një eksperiencë prej shumë vitesh pune si gjyqtar në gjykatat erretheve. Prandaj, jemi të mendimit që një kriter i tillë duhet të rishihet edhe një herë,duke lënë të hapur mundësinë e kandidaturave me eksperiencë të mjaftueshme për tëjustifikuar kandidimin e tyre.

Përsa i përket eksperiecës në punë, jemi të mendimit që kriteret e eksperiencës nëpunë të jetë jo 13 vite por jo më pak se 25 vite dhe që mosha e kandidatit të mos jetë mëe vogël se 55 vjeç. Arsyet, pse jemi t këtij mendimi, janë sa më poshtë:

Ashtu siç edhe është shprehur edhe më sipër, Gjykata e Lartë është organi më ilartë i pushtetit gjyqësor dhe njëkohësisht është organi ku eksperienca në fushën e sëdrejtës duhet të jetë e tillë që të reflektojë arritjen e një pjekurie profesionale për tëjustifikuar mjaftueshëm zënien e këtij pozicioni të lartë. Një kriter i tillë, është njëgaranci më shumë, për një eksperiencë besueshmërisht të mirë dhe të mjaftueshme, tënjë pjekurie profesionale për gjykime dhe qëndrime korrekte, në përputhje me parimetdhe normat e së drejtës në përgjithësi dhe krijimin e një praktike gjyqësore sa më shumëafër dhe në përputhje me kuptimin e së drejtës. Gjithashtu, kriterin e moshës jo më pakse 55 vjeç, e shohim si një kriter mjaft të mirë, për arsyet se qenia anëtar i Gjykatës sëLartë, për mendimin tonë, duhet të jetë dhe të përfaqësojë “kulmin” e karrierës tësukseshme të një gjyqtari apo edhe të një kandidature që vjen nga burime anësore.Kriterin e moshës (jo ma pak se 55 vjeç), e lidh më shumë me përfundimin e karrierës sëtij si gjyqtar. Mosha për pension, aktualisht, në RSH është 65 vjeç. Në këtë kuadër, menjë mandat jo më 9-vjeçar por 10-vjeçar, ai e mbyll karrierën e tij, duke eliminuar edhedebatet apo opinionet në lidhje me përsëritjen apo jo të mandatit të anëtarit të Gjykatëssë Lartë, apo të mendimeve për një mandat të pakufizuar (të përjetshëm deri në daljen nëpension). Kjo mendojmë se do e ndihmonte edhe vetë gjyqtarin në mbajtjen e njëqëndrimi më korrekt, dhe potencialisht larg ndikimeve politike, duke mbajtur parasyshse do jetë “kulmi” i karrierës së tij dhe se ai këtë karrierë do e përfundojë si gjyqtar ikësaj gjykate. Nëse shohim në ligjin për Gjykatën e Lartë, pas mbarimit të mandatit të tijsi gjyqtarë i kësaj gjykate, sipas nenit 25 të këtij ligji, me kërkesë të tij ai mund tëemërohet gjyqtar në gjykatën e apelit.397 Ky kriter i moshës dhe mbarimi i mandatit medaljen në pension të tij, do të shmangte edhe detyrimin “për të gjetur”domosdoshmërisht vende vakante për në gjykatën e apelit, mbi bazën e kërkesave tëkëtyre gjyqtarëve.398 Edhe për këtë rast vlen i njëjti argument që përmendëm më lart, përpamundësinë për të gjetur vende vakante për në gjykatën e apelit për këta gjyqtarë. Nëfakt, kjo mund të shihet edhe si një përplasje mes dy tendencave; gjyqtarët të cilët duanti zënë këto vende për arsye të plotësimit të kriterit prej 5 vitesh, që më pas do imundësonte kandidimin, dhe të gjyqtarëve që mbarojnë mandatin dhe që është detyrim istrukturave emëruese për t’i sistemuar në gjykatat e apelit.

396 Neni 2 i ligjit ndryshon nenin 3 në këtë mënyrë: “...ii.jurist me jo më pak se 15 (pesëmbëdhjetë) vjetpërvojë profesionale në funksione publike në administratën e Kuvendit, administratën e Presidentit,aparatin e Këshillit të Ministrave, ministri dhe institucione qendrore të pavarura, në GjykatënKushtetuese dhe Gjykatën e Lartë, prokuror, avokat e personelin akademik të arsimit të lartë, profesordhe docent ose gradën shkencore “Doktor”, si dhe pedagog ose drejtor në Shkollën e Magjistraturës;”397 Neni 25 i ligjit 8588, “Me plotësimin e mandatit, sipas kushteve të parashikuara në nenin 136 pika 3të Kushtetutës, gjyqtari i Gjykatës së Lartë, me kërkesën e tij, emërohet gjyqtar në gjykatën e apelit.”398 Sipas eksperiencës të krijuar, kërkesat për tu rikthyer në gjykatën e apeli, kryesisht kanë qënë përemërime për në Gjykatën e Apelit Tiranë, pasi një pjesë e mirë e këtyre gjyqtarëve janë me banim nëTiranë. Kjo sjell jo pak probleme, sidomos për krijimin e këtyre vendeve vakante për të sistemuar këtogjyqtarë që mbarojnë mandatin. Me mbarimin e mandatit, nuk dua të lë të nënkuptohet se ata janë tëpavlefshëm për gjyqësorin, përkundrazi, mbi bazën e eksperiencës që ata kanë akumuluar, mund të japinnjë kontribut të mirë pranë shkollës së magjistraturës, kjo sipas e lënë në vlerësim përsonal të tyre.

107

Gjithashtu, kjo do shmangte edhe një tendecë tjetër siç mund të jetë qarkullimi itë njëjtëve gjyqtarë nga Gjykata e Lartë për në Gjykatën Kushtetuese dhe anasjelltas.Kjo “tendecë” mund të shoqërohet: së pari, me krijimin e një kaste të mbyllurgjyqtarësh apo kandidaturash, të cilat mund të “të besueshëm” për forcat që mbajnëmazhorancën në parlament, çka mund të ketë pasoja jo vetëm në aktivitetin e Gjykatëssë Lartë me impakt jo të vogël në jetën e vendit, por edhe në aktivitetin e GjykatësKushtetuese, si garante e Kushtetutës. Pra duke pasur një pozitë të tillë, ajo duhet të jetë“bllokuese” e veprimeve të strukturave apo pushteteve në përbërje të shtetit, të cilat bienndesh apo janë në kundërshtim me kushtetutën. Dhe së dyti, kjo kastë gjyqtarësh, mundtë quhet apo mund të bëhet pengesë për daljen e kandidaturave të reja në këto dystruktura të rëndësishme, me një spunto dhe eksperiencë të re.

Ndërsa, për kandidatët që vijnë nga jashtë gjyqësorit, jemi të mendimit që vlejnëtë njëjtat kritere të eksperiencës në punë dhe të moshës. Por duke specifikuar, ashtu siçbëhet edhe në ligjin që pret të hyjë në fuqi më 1 Tetor 2013,399 edhe më në detaj,konceptin e “jurist i shquar”, që përcaktohet në nenin 3 të ligjit aktual (i pandryshuar)për Gjykatën e Lartë. Duke evidentuar karrierën e tij, jo vetëm në vitet e punës, por edhekontributin real të dhënë dhe aktivitetin e ushtruar gjatë këtyre viteve.

Duke pasur parasysh se këto ndryshime do kërkonin edhe ndryshime tëdispozitave të Kushtetutës të RSH400, pavarësisht kësaj, jemi të mendimit se të tillakritere janë të domosdoshme dhe do e përmirësonin pozitën e gjyqtarit në mbajtjen eqëndrimeve objektive, pa e lidhur patjetër veten me ndonjë angazhim fillestar paraemërimit.

Ndërsa, përsa i përket ndryshimeve të tjera nga ligji i ri, që e shoh si një elementqë do ndihmojë në përmirësimin dhe zhbllokimin e punës të gjykatës, është mos lëniavakant e vendit të gjyqtarit që mbaron mandatin, por vazhdimi i detyrës deri nëemërimin e gjyqtarit pasardhës. Kjo, situatë e përsëritur shpesh herë, më parë ka sjellvakanca të këtyre vendeve për një kohë të gjatë, kjo me efekt të drejtpërdrejtë në punënnormale të kësaj strukture më të lartë gjyqësore.

399 Neni 2 i ligjit, që ndrysho nenin 3 të ligjit, në këtë mënyrë: “Të ketë punuar si:...jurist me jo më pak se15 (pesëmbëdhjetë) vjet përvojë profesionale në funksione publike në administratën e Kuvendit,administratën e Presidentit, aparatin e Këshillit të Ministrave, ministri dhe institucione qendrore tëpavarura, në Gjykatën Kushtetuese dhe Gjykatën e Lartë, prokuror, avokat e personelin akademik tëarsimit të lartë, profesor dhe docent ose gradën shkencore “Doktor”, si dhe pedagog ose drejtor nëShkollën e Magjistraturës;...” Në fakt, kriteret vlerësuese të ndryshimeve ligjore, nga fjala “jurist ishquar” që është në ligjin në fuqi, thjesht, për mendimin tim, bën një kategorizim të subjekteve qëpotencialisht mund të jenë kandidatura dhe jo një përcaktim real të atyre kritereve të cilat me të vërtetëmund të jenë shumë të kualifikura sa të justifikojnë zënien e këtij pozicion në këtë strukturë gjyqësore.400 P.sh. ndryshim të nenit 136 pika 3 të Kushtetutës që bën fjalë për kohëzgjatjen e mandatit të anëtarit tëGjykatës së Lartë – “3. Kryetari dhe anëtarët e Gjykatës së Lartë qëndrojnë në detyrë për 9 vjet pa tëdrejtë riemërimi...”

108

KREU III

FUNKSIONI DHE GARANCITË PROCEDURIALE PËRNJË PROCES (CIVIL) TË RREGULLT LIGJOR. ROLI I

GJYKATËS SË LARTË.

Pse një trajtim i tillë?

Arsyeja lidhet pikërisht me atë se çfarë është bërë në drejtim të rritjeve tëstandardeve të gjykimit të çështjeve në vendin tonë. Kjo, për vetë faktin, se një pjesë ekëtyre standarde nuk është se janë njohur dhe aplikuar tek ne, ndërsa edhe ato qëpranoheshin nga e drejta jonë (para viteve ‘90), përsëri gjenin një aplikim jo të plotë,për të mos thënë nuk gjenin aspak. Po kështu, tendenca e zgjerimit të “gamës” të këtyrestandardeve në kuadër të shtetit të së drejtës (që është instaluar tek ne dhe mund tëthuhet se ka hyrë në fazën e procesit të konsolidimit), dhe asaj se çfarë duhet përfshirënë këtë duke i evidentuar qartë.

Në fakt të tilla standarde, në këndvështrimin edhe të trajtimeve të ndryshmeteoriko-praktike, shihen shumë të lidhura apo drejtpërdrejtë të lidhura me vetë atë seçfarë duhet të mbajnë në konsideratë gjykatësit në gjykimin e çështjeve në kuadër tërespektimit të parimit qëndror të shtetit të së drejtës. Këto qëndrime, në mënyrë tëvazhdueshme, jo vetëm që qartësohen, duke i kristalizuar në mënyrë individuale secilinnga këto elementë përbërës, por gjithashtu duke e zgjeruar këndvështrimin referuarzgjerimit të hapësirës përfshirëse të standardeve dhe mënyrës së respektimit të tyre, nëkuadër të procesit të rregullt ligjor (gjyqësor). Pra, ky trajtim nuk ka të bëjë aq shumëme evidentimin individual të praktikës gjyqësore mbi mungesën e respektimit tëstandardeve, apo siç njihen ndryshe garancive proceduriale që duhen respektuar nëkuadër të procesit të rregullt ligjor (gjyqësor) nga ana e gjykatave, sesa me ngritjen nënivelin kristalizues dhe të qartë të standardit që duhet ndjekur, pavarësisht situatave në tëcilat evidentohet dhe impaktit që mund të ketë në rast shmangie nga ky qëndrim, duke epërcjellë kryesisht nëpërmjet praktikës gjyqësore të Gjykatës Europiane të të Drejtave tëNjeriut (Gjykatës së Strasburgut), në kuadër të zbatimit të Konventës Europiane të tëDrejtave të Njeriut, praktikës të Gjykatës së Lartë dhe Gjykatës Kushtetuese të RSH, nëkuadër të parashikimeve Kushtetueso-ligjore.

3.1 Zhvillimin i garancive proceduriale në Shqipëri.

Në vendin tonë çështja e garancive proceduriale, që u njihen palëve në proces,dhe që gjykata duhet t’i garantojë atyre, ka pasur një zhvillim të vonë, që lidhet memomentet pas shpalljes së pavarësisë në vitin 1912 dhe më konkretisht me Aktin eZgjerimit të Statutit të Lushnjes të vitit 1922, në të cilën u sanksionuan një sërë parimeshapo garancish proceduriale, të cilat “u ruajtën” apo u sanksionuan edhe më pas me

109

vendosjen e monarkisë (shih Kreu I), pavarësisht respektimit ndoshta jo të plotë apo nëpërputhje me këto parashikime, garantuese e të drejtave të palëve të përfshira në gjykim.

Këto elemente garantues në procesin civil u ruajtën edhe në periudhën moniste,por gjithmonë nën këndvështrimin e shtetit totalitar dhe ku gjykata nuk kishte rolin që kasot. Në këtë periudhë, ishte gjykata që luante rol aktiv dhe determinues për vetë tëdrejtat proceduriale të palëve të përfshira në proces. Pavarësisht këtyre pak elementëvegarantues në proceset civile, që trajtoheshin dhe pranoheshin në atë periudhë, mund tëthuhet me bindje se garanci të vërteta proceduriale nuk kishte, pasi kjo ishte shumë elidhur edhe me vetë organizimin e shtetit, ku mungonte, pikë së pari, ndarja epushteteve. Pushteti në atë kohë konsiderohej “i vetëm, unik që buron nga.... populli dheprandaj dhe dhënia e drejtësisë nuk formonte një pushtet të veçantë...”401, dhe kuparimet që ne njohim sot, mbi të cilat bazohet procesi civil aktualisht, as nuk mund tëmendoheshin që të ishin pjesë e tij.

Situata ndryshoi pas viteve ’90, me miratimin e ligjit “Për dispozitat kryesoreKushtetuese”, duke synuar të plotësoheshin të tilla mangësi, duke parashikuar elementëgarantues për një proces të drejtë dhe ligjor, në të cilat do të mbështetej ky i fundit, qëpër kohën, paraqitnin koncepte shumë të evoluara. Kështu, mund të pëmendimin“Parimi themelor i organizimit shtetëror është ndarja e pushtetit legjislativ, ekzekutivdhe atij gjyqësore.”402, “barazia përpara ligjit”403 apo “pavarësia e gjykatave”404.

Të tilla parime, zunë një vend të rëndësishëm edhe në Kushtetutën e re tëRepublikës së Shqipërisë, të miratuar me ligjin 8417, dt. 21.10.1998.405 Një proces i tillëu parapri ose u shoqërua (dhe vijon akoma dhe sot) me procese paralele dhe shumë tërëndësishme në forcimin dhe garantimin e këtyre të drejtave të palëve. Kodi i ri iProcedurës Civile406, ratifikimi i Konventës Europiane “Për Mbrojtjen e të Drejtat dheLirive Themelore të Njeriut” 407 etj., shënuan një hap cilësor dhe garantues, për njëproces të rregullt ligjor në dhënien e drejtësisë.

3.2 Natyra e procesit civile, ndikimi në procesin e drejtësidhënies.

Kur flasim për procesin në përgjithësi, i referohemi një “rruge” apo mënyreveprimi. Kur këtë ia referojmë marrëdhënieve civle, atëherë përftojmë procesin civil, qëështë mënyra apo rruga se si duhet të veprohet në mbrojtje të këtyre të drejtash civile.Kjo është ajo që kuptojmë sot me proces gjyqësor. Në fakt, nuk ka qënë gjithmonëkështu, pasi vetë origjina e procesit civil, që fillon në Romën e lashtë, ka ardhur si njëproces i dyzuar midis mënyrës shtetërore të mbrojtjes të të drejtave (in jure) me anë tëatyre mekanizmave që si fokus kryesore kishin dhe kanë dhënien apo përcaktimin e asajse çfarë dhe kush ka të drejtë, dhe procesit të vendosjes së drejtësisë vetë në mënyrëprivate apo me anë të forcës privatisht, nga ana e palëve. Në fakt, ashtu siç edhe ukonstatua kjo e fundit, megjithëse nuk u zhduk në mënyrë të menjëherëshme, përsërinuk pati jetëgjatësi. Kjo, lidhej me stabilitetin e marrëdhënies që jepte zgjidhja e parë ecënimit të të drejtave, nëpërmjet organeve shtetërore të ngarkuara me këtë funksion. Kjoi jepte mundësi, edhe “më të dobtëve”, që megjithëse kishin të drejtë nuk mund tëvepronin vetë në vendosjen e të drejtës së cënuar, por iu dha mundësia që këtë ta

401 Alqiviadh Lamani, “Procedura Civile e R.P. të Shqipërisë”, Tiranë Shtator 1961, fq. 5.402 Ligji nr. 7491, dt.29.04.1991 – Për Dispozitat Kryesore Kushtetuese - Neni 3 parag. 1.403 Ligji nr. 7491, dt. 29.04.1991 “Për dispozitat Kryesore Kushtetuese” - Neni 2 “...barazia para ligjit, drejtësiashoqërore... janë baza e këtij shteti”, Neni 8 parag. 3 “...Të gjithë shtetasit janë të barabartë përpara ligjit.”404 Ligji nr. 7491, dt. 29.04.1991 “Për dispozitat Kryesore Kushtetuese” - Neni 5 parag. 6 “Pushtetin gjyqësor eushtrojnë gjykatat që janë të pavarura dhe udhëhiqen vetëm nga ligji.”405 Shpallur me dekretin e Presidentit të RSH, Nr. 2260, dt.28.11.1998 (miratuar paraprakisht me referendumin e datës22.11.1998).406 KPC - miratuar me ligjin Nr. 8118, dt. 29.03.1996, botuar në Flet. Zyrtar. Nr. 9,10,11 të vitit 1996.407 Emërtuar shkurt KEDNJ, ratifikuar nga Kuvendi i RSH me 3 tetor 1996.

110

realizonin me anë të një instrumenti më të fortë se çdo forcë private, atë të drejtësisështetërore dhe të shtrëngimit shtetëror, duke i dhënë mundësi çdo personi, që pretendoncënim të të drejtës të tij të njohur nga ligji, të arrijë ta mbrojë apo ta rivendosë në vendatë. Në këtë kuptim, çdo individ që pretendon shkelje të të drejtave të tij subjektive (tëdrejta që mbrohen nga normat juridike objektive-materiale), ka të drejtën dhe mundësinëtë kërkojë mbrojtje të këtyre të drejtave, jo më në mënyrë të drejtpërdrejtë vetë ngaidividi, pasi kjo do gjuhej vetëgjyqësi, por me anë të gjykatave.

Megjithatë, edhe kjo mënyrë mbrojtje duhet të ketë rregullat e saj, që në asnjërast, të mos ndodhë “përvetësimi”, duke u kthyer në një instrument privat dhe që nëvend që të rivendosë dhe ekulibrojë të drejtat atyre që u takojnë, i cënon ato dhe e prishkëtë ekuilibër.

Prandaj këto rregulla, që përcaktojnë mënyrën se si duhet të veprohet në mbrojtjetë të drejtave, të pretenduara si të cënuara, përbëjnë apo përfaqësojnë atë korpusnormash apo rregullash sjellje para organeve që japin drejtësi, që nuk lë vend përhamendësim, pikërisht Kodin e Procedurës Civile. Disiplina që i studion këto rregulla,harmoninë dhe lidhjen që ekziston mes tyre, interpretimi që i bëhet kuptimit individualtë secilës dhe të grupuara, në harmoni dhe me norma të tjera të së drejtës në përgjithësi,përfaqëson as më pak dhe as më shumë “të drejtën proceduriale civile”.

Mbi procedurën civile si degë e së drejtës, në aspektin apo kornizën normativedhe si degë e së drejtës në kuptimin e doktrinës, opinionet e shumta kanë qënë se ajondryshon shumë ngadalë. Kjo, e krahasuar në raport me të drejtën objektive apomateriale. Ka rezultuar se këto opinione kanë qënë të gabuara, pasi siç edhe evidentohet,zhvillimi ka qënë prezent në mënyrë konstante, referuar mënyrës së sjelljes dhe tëdrejtave të palëve, në kuptimin normativ dhe të asaj çfarë është zhvilluar nga doktrina esë drejtës proceduriale.

Pra, kemi zhvillimin në aspektin e instrumentave në dispozicion të palëve qëmund të ndërmarrin në mbrojtje të të drejtave të tyre, si dhe zhvillimin e asaj se çfarëpërfaqësojnë dhe çfarë të drejtash u njihen palëve në kuadër të procesit gjyqësor civil.Do të duhej një trajtim më vete shumë i gjërë, dhe jo ky trajtim shumë modest dheminimalist mbi procesin civil dhe rregullat e lojës proceduriale civile, të drejtatproceduriale civile, për të evidentuar natyrën dhe atë se çfarë përfaqëson në të vërtetë edrejta proceduriale civile si doktrinë, normat dhe institutet e saj, strukturat e kodeveproceduriale në përgjithësi dhe civile në veçanti.

Duke iu referuar zhvillimit të procedurës civile tek ne, dhe në mënyrë mëspecifike strukturimit dhe zhvillimeve pas viteve ’90, shohim një ecuri pozitive që kaqënë gjithmonë në një zhvillim paralel të normativës proceduriale civile dhe doktrinësqë studion procedurën civile, këtë degë shumë të rëndësishme të së drejtës në përgjithësidhe faktor me shumë ndikim i zhvillimit të marrëdhenieve dhe ekulibrit mes tyre.

Si në dispozitat Kushtetuese, ashtu edhe në ligje të tjera, cënimi i të drejtave tëpalëve parashikohet se mund të mbrohet nëpërmjet një procesi gjyqësor para organeve tëspecializuara dhe të ngarkuar më këtë detyrë, që janë konkretisht gjykatat apo strukturagjyqësore në përgjithësi. Kështu, në nenin 42/2 të Kushtetutës parashikohet se “...Kushdo, për mbrojtjen e të drejtave, të lirive dhe të interesave të tij kushtetues dhe ligjorë,...,ka të drejtën e një gjykimi... nga një gjykatë...e caktuar me ligj.”

Në referim të kësaj dispozite, del qartë se, për të vënë në lëvizje strukturatgjyqësore të njohura me ligj, duhet veprimi i palës së interesuar apo që pretendon cënimtë të drejtave të saj subjektive, që gjejnë rregullim nga e drejta objektive (normatmateriale).

Ky veprim dhe mënyra se si mund dhe duhet të sillet kjo palë, pala kundërshtareapo edhe vetë gjykata, parashikohen në normat proceduriale civile, të “renditura” dhe tëstrukturuara në Kodin e Procedurës Civile. Prandaj, në një kuptim: “...kodi i procedurës

111

civile është ajo bashkësi normash në të cilat është përshkruar dhe disiplinuar iashtuquajturi aktivitet “i procedimit” – apo procesi civil...ndërsa e drejta procedurialecivile është ajo degë e shkencës të së drejtës që studion disiplinën në procesin civil, nëpërmbajtje të kësaj bashkësie normash juridike.”408 Ndërsa, Doc. A.Lamani, procesincivil e përkufizon si: “...tërësia e normave juridike, të caktuara...që rregullojnëveprimtarinë dhe marrëdhëniet e lindura nga kjo veprimtari, në lidhje me dhënien edrejtësisë nga ana e gjykatave në konfliktet e së drejtës civile.”409

Në këtë kuptim, procesi civil shihet si një aktivitet apo veprimtari në të cilënpërfshihen një sërë aktorësh, ku përmenden: pala që pretendon një shkelje dherivendosjen e kësaj shkeljeje në vend; pala tjetër që pretendohet të ketë kryer shkeljenapo nga e cila kërkohet detyrimi i përmbushjes të të drejtës të mohuar apo cënuar;gjykata si aktori me pozitë asnjanjëse por të një rëndësie specifikie në këtë proces, menjë qëllim të vetëm dhënien e drejtësisë.

Prandaj, procesi civil shihet si veprimtaria dhe marrëdhëniet e lindura, nga kjoveprimtari midis gjykatës,...palëve dhe personave të tjerë që marrin pjesë në dhënien edrejtësisë nga ana e gjykatës me anë të shqyrtimit dhe zgjidhjes në seancën gjyqësore tëkonflikteve të së drejtës civile...”410 Ky proces shihet si një aktivitet i mirëpërcaktuar,mbi baza normative dhe ku palët, për t’i mundësuar vetes dëgjimin e pretendimeve ngaana e gjykatës duhet të përmbushin njëkohësisht një sërë detyrimesh (apo të sillen sipasdisa rregullave të përcaktuara) që u ngarkojnë këto norma, përveç të drejtave që unjihen (palëve në proces) apo që normat proceduriale i njohin si të drejta të gjykatës përt’i detyruar palët e përfshira të sillen në këtë mënyrë. Njëkohësisht edhe gjykata,gjithashtu, ka edhe ajo detyrimet për t’u sjellë në një mënyrë të caktuar në përputhje meparashikimet e këtyre normave proceduriale, pa cënuar ato të drejta proceduriale që unjihen palëve. Në këtë këndvështrim, mund të identifikojmë një aspekt material të vetëprocedurës civile si disiplinë, me të drejtat që i njihen palëve dhe që janë tëpacënueshme, dhe aspekti procedurial, që lidhet me mënyrën e sjelljes apo procedimit tëpalëve dhe gjykatës, në kuadër të procesit gjyqësor civil.

Respektimi i normave proceduriale civile gjatë shqyrtimit gjyqësor, shihet sigjithmonë si i domosdoshëm për të siguruar atë që synohet: mbrojtjen e të drejtavesubjektive të palëve nëpërmjet gjykimit në përputhje me përcaktimet normative të sëdrejtës proceduriale civile. Prandaj, që zbatimi i asaj që parashikon e drejta objektive(njohjen, mbrojtjen e të drejtave të subjekteve nga cënimet që mund tu bëhen nga të tjerësubjekte) të mos mbetet thjesht një fiksion ligjor apo i pakuptimtë, duhet “ndihma” emjeteve apo instrumentave ligjore proceduriale, që kjo të bëhet e mundur, pra që palëvet’u mundësohet rivendosja e të drejtave apo interesave të cënuara. Pra, ligji procedurialpërfaqëson atë që mund të quhet ligji i mjeteve juridike.411

Prandaj, del detyrë, shumë e rëndësishme, e gjykatës që pretendimet për tëdrejtat e shkelura të subjekteve t’i orientojë, sa i lejohet, pikërisht sipas përcaktimeve tënormave proceduriale civile, duke qenë njëkohësisht edhe ajo subjekt i këtij detyrimi,gjatë këtij aktiviteti të ushtruar, për të respektuar sidomos të drejtat proceduriale tëpalëve, që garantohen jo vetëm nga kodi procedurial civil por edhe nga kushtetuta apoedhe ligje të tjera të veçanta në kuadër të një koncepti sipëror, atij të shtetit të së drejtës.

408 Crisanto Mandrioli, “Corso di diritto processuale civile I (Nozioni Introduttive e Disposizioni Generali)”,G.Giappichelli Editore, Torino 1997, Faqe 8.409 Alqiviadh Lamani, “Procedura Civile e R.P. të Shqipërisë”, Tiranë Shtator 1961, fq. 6.410 Po aty.411 Jack S. Emery, Linda L. Edwards, J. Stanley Edwards, “Civil Procedure and Litigation”, The WestLegal Studies, Thomson Learning, USA, N.Y. 2000, fq.4.

112

3.3 Procesi vendimmarrës dhe kontrolli gjyqësor për përputhshmëri mekonceptin e shtetit të së drejtës.

Duhet kuptuar se problemi i gjykimit të çështjeve, pavarësisht ndryshimeve qëhasen midis dy sistemeve common law dhe civil law, përsëri evidentohet se kanë pikatakimi midis tyre. Kështu, mjafton t’i referohemi çështjes së procedurës sëvendimmarrjes nga ana e gjykatave në të dy sistemet. Edhe pse mbështeten deri diku nëkoncepte të ndryshme mbi dhënien e drejtësisë, e përbashkëta e tyre qëndron pikërishtnë disa elementë thelbësorë, mbi të cilat funksionon shteti i së drejtës, që kanë të bëjnëpikërisht me respektimin dhe garantimin e disa të drejtave proceduriale, që konsiderohenthelbësore që një proces gjyqësor dhe produkti përfundimtar i tij (vendimi gjyqësor) “tëkualifikohet” si i rregullt, të paktën përsa i përket procedurës së arritjes (marrjes) së tij.Prandaj, në trajtimin e mëposhtëm nuk do të ndalemi të evidentojmë dallimet qëekzistojnë mes këtyre dy sistemeve të së drejtës, në aspektin e mënyrës të dhënies sëdrejtësisë, nga ana e së drejtës objektive dhe procedurës së saj, por do ndalemi pikërishtnë të përbashkëtat që kanë, pasi të dy sistemet i kanë të pranuara dhe të përfshira nëprocesin e gjykimit, garantimin e disa të drejtave thelbësore të palëve të përfshira nëproces, që i afron shumë me njëri tjetrin në këtë aspekt.

Ashtu siç është trajtuar, sidomos pas Luftës së II Botëtore, koncepti i shtetit të sëdrejtës nënkupton pothuajse të njëjtën gjë në të gjitha vendet ku këto dy sisteme janë tëinstaluara, përfshirë edhe vendin tonë, si një vend që i përket sistemit civil law, që nukbën përjashtim nga ky mekanizëm apo rregull funksionimi të shtetit. Funksionimi ishtetit të së drejtës mbi bazën e mekanizmit demokratik të organizimit, që fillimishtështë kundërshtuar dhe lënë mënjanjë, pikërisht për shkak të këtij mekanizmifunksionimi. Kjo ndoshta për shkak të mosbesimit që shfaqej në shumicën e rasteve,qoftë edhe të asaj çfarë ofronte atë që “...veprimet e autoriteteve publike duhet....tëbëhen vetëm në bazë të një dispozite ligjore” 412 Por, momentet kritike që kaluanshoqëritë e vendeve të ndryshme, duke veçuar në këtë rast ato europiane, evidentuandomosdoshmërinë e shmangies e atyre mekanizmave të organizimit dhe funksionimitshtetëror, që përfunduan apo përfundonin, në absolutizëm apo më keq akoma tirani,rikthyen edhe një herë në diskutim mekanizmin e funksionimit që ofronte koncepti i asajqë përfaqësonte “shteti i së drejtës”.Kjo, do të thoshte, që funksionimi i shtetit bëhejduke u organizuar në disa parime ndarjesh, mosndërhyrjesh mes strukturavepërbërëse. 413 Pra, pushteti ndahej mes këtyre strukturave, dhe që këto pushtetekufizoheshin nga njëri tjetri, duke qënë të paisur apo edhe të mbrojtur nga mekanizmaqë shmangin përqendrime të rrezikshme pushteti, duke njohur edhe “institutin endëshkimit” ndaj tyre, për veprime të cilat realizoheshin në mënyrë arbitrare apo pa umbështetur në parimet që përfaqësojnë “shtetin e së drejtës”.

Në këtë drejtim, edhe tek ne, është bërë një punë e madhe në konsolidimin dhesigurimin e një niveli të atillë, që aktiviteti, vendimarrja dhe funksioni i organeve, pjesëe strukturës tërësore shtetërore, të jetë në përputhje dhe në respektim të parimit sipas tëcilit – e drejta përbën bazën e shtetit ligjor.414 Në këtë prizëm, një rëndësi të veçantë, tek

412 Prof. Luan Omari, “Shteti i së drejtës”, vep. e cit., fq. 14.413 Pikërisht, kjo mënyrë organizimi që njohim ne sot: ajo e funksionimit të parimit të ndarjes sëpushteteve; parimi “të kontrollit dhe balancimit” (check and balance) mes tyre; respektimit të lirive dhe tëdrejtave themelore të individit (të njohura dhe sanksionuar në aktet themelore të shteteve si Kushtetutat,marrëveshje apo aktet ndërkombëtare etj), ku shteti i nënshtrohet “masave kufizuese” të veprimtarisë së tijapo edhe atyre “ndëshkimore”, nëse ai vetë apo strukturat përfaqësuese të tij operojnë apo kryejnëaktivitet në cënim të parimeve themelore apo të të drejtave të individit.414 Neni 4 i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë (miratuar me Ligjin 8417, datë 21.10.1998 indryshuar).

113

ne dhe në të gjitha vendet në përgjithësi, merr pozita dhe aktiviteti që duhet të ushtrohetnga pushteti gjyqësor në kuadër të mirëfunksionimit të shtetit të së drejtës.

Pushteti gjyqësor, si një prej tre pushteteve në përbërje të shtetit të së drejtës,përfaqëson strukturën shtetërore që duhet t’i “kundërvihet” dhe të kufizojë aktivitetin estrukturave (pushteteve) të tjera, që shfaqin “devijime të aktivitetit” me atë që mund tëkonsiderohet në përputhje me parimin e përgjithshëm të “shtetit të së drejtës”, nëraportet që krijojnë ndërmjet tyre (strukturat), ndërmjet tyre dhe individëve, si dheindividët me njëri tjetrin. 415 Këtë ajo e arrin nëpërmjet shqyrtimit të ankesave, qëpasqyrojnë pretendime për cënueshmëri të të drejtave të njohura me ligj, duke qënë edetyruar në këtë mënyrë, kjo edhe për nga funksioni që ka, të ofrojë garanci të plotë përnjë gjykim të drejtë të pretendimeve që paraqiten para saj. Gjykim ky që për t’ukonsideruar si i tillë (i drejtë) duhet të realizohet në përputhje dhe respektim të plotë tëdisa standarteve, të domosdoshme dhe të njohura tashmë, proceduriale, në prizmin eparimit themelor të “procesit të rregullt dhe të drejtë (ligjor)”. Kjo është një çështje (edrejta për një proces të rregull ligjor) që merr rëndësi të veçantë, për vetë këtë natyrëdhe funksion të besuar pushtetit gjyqësor, pra, atë të dhënies të drejtësisë, që përfaqësonnjë nga elementët e panoramës së përgjithshme të asaj çfarë përfaqëson shteti i sëdrejtës.

Kuptohet, që realizimi i këtij funksioni dhe objektivi përfundimtar për të dhënëdrejtësi, nuk është gjithmonë i lehtë për t’u arritur, sidomos kur diskutohet për kërkesaqë lidhen me një nivel të lartë të këtyre standarteve, që pasqyrojnë vlerësimin e punës sëkësaj strukture dhe aktivitetit të saj, sidomos të impaktit që krijon ky aktivitet nëfunksionimin e mekanizmit shtetëror.

Niveli i ndikimit mbi vetë strukturën dhe funksionet që ushtrohen nga gjykatatështë i lartë dhe, ashtu siç u trajtua në kreun II edhe pse synohet që ky ndikim tëreduktohet, duke vendosur mekanizma të tillë që synojnë të garantojnëpandikueshmërinë në dhënien e drejtësisë, në mënyrë që ky pushtet e ka objektivparësor. Kjo kërkesë për pandikueshmëri nuk prek vetëm aspektin e jashtëm të saj, porshtrihet edhe mbi aspektin e brendshëm, ku gjyqtarët duhet të ushtrojnë funksionet e tyre(procesin e vendimmarrjes) të pandikuar, nga njëri tjetri (nga gjyqtarët e të njëjtit nivelapo edhe atyre që ndodhen në nivelet e larta të hierarkisë gjyqësore), mbi bazën ebindjes së tyre referuar asaj çfarë mund të quhet e drejtë e përbashkët (common law),apo në referim të asaj çfarë parashikon e drejta pozitive (civil law).

Prandaj, një nga garancitë shumë të rëndësishme ka të bëjë pikërisht me këtëkërkesë thelbësore, atë të pavarësisë dhe paanshmërisë së gjykatave në gjykimin eçështjes. Kuptohet, në këtë prizëm, ajo nuk qëndron e vetme, pasi pasohet edhe nga njësërë parimesh të tjera garantuese apo që etiketohen ndryshe “garanci proceduriale”, qëlidhen me konceptin dhe garancinë “e procesit të rregullt ligjor”, që përbën thelbin apombështjellësen në kuptimin e plotë të fjalës të të gjitha garancive të tjera proceduriale tëpalëve të përfshira në proces, në kuadër të shtetit të së drejtës, ku çdo individ e ndjenveten të respektuar, në pikëpamjen e të drejtave që i njihen (të drejtat pozitive) apo që aika (të drejtat natyrore).

415 Marrëdhëniet dhe aktiviteti ushtrohet ndërmjet organeve shtetërore në përgjithësi, të cilat për shkaqenga më të ndryshmet mund të përplasen në kompetencat që ato kanë për të ushtruar, çka bën që në disaraste edhe ato vetë ti drejtohen gjykatës për të gjetur zgjidhje. Po kështu, përplasja historike mes këtyrestrukturave shtetërore dhe individëve, është një tjetër aspekt i marrëdhënies komplekse që na prezantohetdhe që kërkon zgjidhje, sidomos ku individi shfaqet i pa “mbrojtur” apo në pozitë jo të barabartë për tupërballur me strukturat e shtetit. Gjithashtu, edhe mes vetë indivdëve të cilat ndërveprojnë me njëri tjetrin,duke krijuar situata marrëdhëniesh që kërkojnë zgjidhje, kur nuk funksionojnë, një zgjidhje ligjore nëpërputhje me shtetin e së drejtës dhe që nën këtë prizëm mund të vijë vetëm nga gjykatat, organe tëspecializuara të dhënies së drejtësisë.

114

Kuptohet që kjo nuk është gjithmonë e lehtë. Historia ka treguar se gabime në tëgjykuarit apo të bërjes së drejtësisë janë të shumta, prandaj sistemi gjyqësorbashkëkohor, në përgjithësi në të gjitha vendet është i organizuar si një strukturëhierarkike, në të cilën gjykatat më të larta mund të kontrollojnë dhe rregullojnë (kur kaarsye për ta bërë një gjë të tillë) procedimet në gjykatat më të ulëta.416

Ky sistem, që prezantohet me tre shkallë, lë për të kuptuar se çështja evendimmarrjes nuk është gjithmonë e lehtë dhe mund të shoqërohet (referuar praktikësnë përgjithësi) me gabime jo të pakta, si të aspektit material dhe atij procedurial.

Sidomos rëndësi merr çështja kur nuk respektohen këto garanci të qenësishmeproceduriale, që janë vënë në funksion të mënyrës apo “rrugës” që duhet të ndiqet, dukepasur si objektiv kryesor mbrojtjen e të drejtave subjektive nëpërmjet normavemateriale. Pra, çështja e mbrojtjes së këtyre të drejtave subjektive nuk duhet bërë apoparë vetëm në planin e mbrojtjes nga ligji material, pasi ky është një proces që zhvillohetbrenda një kornize ligjore proceduriale, që lidhet në respektimin e të drejtaveproceduriale të subjekteve të përfshira në gjykim. Nëse të tilla parime respektohen, dokishim një “produkt” (vendimi gjyqësor) që do konsiderohej “i rregullt”, gjë që do ijepte legjitimitet akt-gjykimit të dhënë nga gjykatat.

Siç edhe mund të kuptohet, ky detyrim kryesisht është detyrim që rëndon mbivetë gjykatën dhe rolin që luan ajo gjatë shqyrtimit gjyqësor për subjektet që i drejtohengjykatës për të marrë atë për të cilën i janë drejtuar, vendimin apo akt-gjykimin. Ështëgjykata ajo që duhet, gjatë gjykimit, të orientojë procesin në drejtim të respektimit nëmënyrë rigoroze dhe të detyrueshme të garancive proceduriale të të drejtave thelbësoretë palëve të përfshira në proces, që kanë të bëjnë me: të drejtën për t’u dëgjuar paragjykatës (kontradiktoritetin); trajtimin e barabartë; të drejtën për një gjykim të shpejtëdhe brenda një afati të arsyeshëm; e drejta e disponimit të palëve, dhe shumë si këtogaranci, pjesë e garancisë për një proces të rregullt ligjor.

Prandaj, për shkak të rëndësisë që marrin këto të drejta proceduriale të palëve, qënjëkohësisht përfaqësojnë garanci për një proces të rregullt ligjor, një pjesë e tyre janëpërfshirë dhe janë bërë pjesë e dispozitave Kushtetuese të RSH - Pjesa e Dytë e saj: “Tëdrejtat dhe liritë themelore të njeriut”. Kjo bën që të tilla çështje të mos jenë vetëmobjekt i kontollit nga organet që ndodhen më lart në hierarkinë gjyqësore (Gjykata eLartë si instanca përfundimtare e shqyrtimi, e cila e ushtron kontroll mbi procesin evendimmarrjes dhe respektimin rigoroz të këtyre garancive), por edhe i GjykatësKushtetuese e cila është garante e respektimit të parimeve dhe të drejtave tësanksionuara me Kushtetutë dhe njëkohësisht ushtron kontroll mbi aktivitetin e pushtetitgjyqësor (mbi aktivitetin e vendimmarrjes të realizuar nga ana e këtij të fundit), që tëjetë në përputhje me sanksionimet kushtetuese.

Vetvetiu lind pyetja: Si ka mundësi që gjykatësit të gabojnë në vendimmarrje?Kjo pyetje vjen normale, kur ekziston supozimi se këta individë duhet të jenëmaksimalisht “të pagabueshëm” në aktivitetin e ushtruar nga ata, kjo edhe për vetëndikimin që ka vendimi që gjykatësit japin (heqin apo njohin, japin të drejta subjektive),mbi palët e përfshira në proces. Por edhe përgjigja nuk është edhe aq e vështirë, kurmjafton t’i referohemi fjalës së përdorur “individ” për të kuptuar se nuk mund të kemikurrsesi një situatë ideale shqyrtimi dhe vendimmarrje, të drejtë në perfeksion, kur vetëindividët nuk janë të tillë pa përjashtuar edhe gjykatësit. Në fakt, kjo situatë mund të jetëe ndikuar nga faktorë të ndryshëm, siç mund të jetë ajo e eksperiencës së gjyqtarit(pavarësisht përgatitjes së tij dhe profilizimit në fushën e dhënies së drejtësisë, si ajo ekategorisë së magjistratëve), përceptimi i gabuar i situatave që shoqërohen me shkelje,pozita e konfliktit të interesit e shumë si këto.

416 J.H.Baker, “An Introduction to English Legal History” (Një prezantim mbi historinë e së drejtësAngleze), bot. “Butterworths”, London 1971, fq. 59.

115

Prandaj, del detyrë e gjykatave më të larta që të ushtrojnë kontroll mbi vendimete gjykatave më ulëta, referuar vetë ndërtimit hierarkik të sistemit tonë gjyqësor, kuniveli më i lartë hierarkik përfaqësohet nga Gjykata e Lartë, e cila ushtron kontrollinpërfundimtar të vendimeve që janë dhënë nga gjykatat më të ulëta. Kjo përfaqëson njënga elementët përbërës të asaj çfarë duhet të përfaqësojë koncepti i shtetit të së drejtës,pasi një aspekt i tillë është me ndikim në sigurimin e një aktiviteti normal të tij. Prandaj,në ato raste kur pretendohen shkelje apo mosrespektim i ligjeve, organet gjyqësore, nëkuadër të funksionit të tyre, në mënyrë të veçantë Gjykata e Lartë, duhet të garantojënëpërmjet një procesi të rregullt dhe të drejtë, vendosjen e drejtësisë. Kjo realizohet jovetëm duke bërë “korrigjimin” e shkeljes apo të veprimit të kundërligjshëm, qëpretendohet si i tillë, por paralelisht edhe të “korrigjimit” të gabimeve të mundshme nëvetë mënyrën apo procesin e vendimmarrjes, të kryer nga gjykatat më të ulëta dhe qësjell si shkak “kualifikimin” e këtij procesi si “jo të rregulltë ligjërisht”, që vjen sishkak i shkeljeve pikërisht të normave proceduriale, që synojnë të garantojnë një procesitë rregullt ligjor dhe të reflektojnë sigurinë juridike që duhet të ofrojë shteti i së drejtësndaj shtetasve të vetë.417

Në veçanti, si shkallë e fundit në hierarkinë gjyqësore, Gjykata e Lartë kadetyrimin të sigurojë që një proces i tillë të jetë gjithmonë një produkt që vjen ngarespektimi tërësor i të drejtave themelore proceduriale të palëve dhe që përfaqësohennga të ashtuquajturat parime bazë mbi të cilat “lëviz” e drejta proceduriale dhe ku duhettë mbështetet veprimtaria e gjykatave, në përgjithësi, si organe të specializuara dhe tëngarkuara nga Kushtetuta e RSH (neni 135) dhe ligjet për dhënien e drejtësisë.

3.4 Korniza kushtetueso-ligjore dhe praktika gjyqësore e GJL, GJK dheGJEDNJ-së, mbi të drejtat (garancitë) proceduriale gjyqësore civile, në RSH.

“Një sistem ligjor i mirë duhet të ketë katër, të paktën katër – attribute. Gjyqtarëte tij duhet të jenë të pakorruptueshëm dhe të paanshëm…Ligji që ataadministrojnë duhet të jetë i drejtë, dhe i bazuar në parime të pranuara(njohura)…Drejtësia apo gjykimi duhet të jepet shpejt….Dhe drejtësia duhet tëjetë e aksesueshme (të ketë akses) me kosto të ulët, nga qytetarët”418

Referuar pikërisht këtyre atributeve (dhe jo vetëm këtyre), që duhet të ketë njësistem ligjor dhe që njëkohësisht duhet të ofrojnë strukturat shtetërore apo shteti, këtoprezantohen si elementë të përfshirë në një proces evolucioni të vazhdueshëm, meobjektiv kryesor respektimin e parimeve apo garancive që u njihen palëve të përfshira nëproces.

Nuk mund të pretendohet që në fillimet e viteve ’90 në Shqipëri procesi gjyqësornë përgjithësi, dhe ai civil në veçanti, të ishte në përputhje dhe në respektim të plotë të

417 “Parimi i sigurisë juridike është gjithashtu një element shumë i rëndësishëm i shtetit të së drejtës. Sistandarde formale kryesore të tij konsiderohen saktësia, qartësia, dhe qëndrueshmëria në tërësi e të gjithërendit juridik të një shteti të caktuar. Nga ana tjetër, si standarde kryesore në kuptimin material të parimittë sigurisë juridike konsiderohen mos cenimi i të drejtave të fituara dhe i pritshmërive të ligjshme qëgarantojnë aktet në fuqi. Me një fjalë, jo vetëm normat e veçanta, por i gjithë rendi juridik kërkohet të jetëi kuptueshëm, i parashikueshëm dhe jo kontradiktor...” – për më tepër shih - Xhezair Zaganjori, AurleaAnastasi, Eralda (Methasani) Çani, “Shteti i së Drejtës në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë”,shtëp.bot. “Adelprint”, Tiranë 2011, fq. 47-59.Gjithashtu, mbi këtë parim (sigurinë juridike), shih edhe praktikën gjyqësore të Gjykatës Kushtetuese nëvendimet nr. 26/2005, nr. 36/2007.418 Joseph M. Jacob “Civil rights in Age of Human Rights”, bot. ASHGATE, Angli, 2007, fq. 185.

116

këtyre të drejtave. Kjo, jo pa arsye, pasi disa nga ato gjenin vend të dukshëm në sisteminnormativ dhe konkretisht në Kushtetutë apo në Kodin e Procedurës Civile. Disa të tjeraishin më “të padukshme” apo për kohën më pak të rëndësishme, për shkak të mungesëssë eksperiencës, ose nga që nuk gjenin një rrregullim të drejtpërdrejtë normativ nëKushtetutë apo ligje të veçanta dhe kërkonin një interpretim më “të stërholluar”.

Prandaj, duke i parë në kënvështrimin se si parashikohen këto të drejta(garanci)419 apo siç njihen edhe ndryshe “parime bazë proceduriale”, mbi të cilat duhettë mbështetet aktiviteti procedurial civil, i evidentojmë në të drejta (garanci) apo parimeqë burojnë:

1) drejtpërdrejtë nga Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, (si ligji themeltar i

shtetit dhe garantues i gjithë aktivitetit shtetëror);2) jo në mënyrë të drejtpërdrejtë nga ajo; (nga interpretimi i dispozitave të saj);3) nga Konventa Europiane e të Drejtave të Njeriut (si ligji i brendshëm dhe i

detyrueshëm për tu zbatuar, pas ratifikimit. më poshtë shkurtimisht KEDNJ);4) nga Kodi i Procedurës Civile. Mosrespektimi i tyre konsiderohet shkelje e

rëndë e parimeve kushtetuese dhe i parimeve të asaj çfarë trupmetohet si shteti i sëdrejtës. Por, pavarësisht një kategorizimi të tillë, parashikimi i tyre shihet i ndërthururapo i dyzuar paralelisht nga disa burime qoftë kushtetuese, ashtu edhe me ligje të tjera.Prandaj trajtimi i mëposhtëm do jetë i njëkohëshëm, jo mbi bazën e kategorizimit tëmësipërm, por të një trajtimi specifik për secilën nga këto të drejta (garanci) apo parimeproceduriale, shoqëruar edhe nga praktika gjyqësore dhe ajo kushtetuese të vendit tonë,si dhe Gjykatës Evropiane të të Drejtave të Njeriut, duke e evidentuar rëndësinë që karespektimi i tyre në “shtetin e së drejtës” dhe rëndësinë (në kuadër të procesit tëvendimmarrjes nga ana e gjykatave) që kanë në kuadër të “procesit të rregullt dheligjor”, duke qenë në përmbajtje dhe themel të vetë konceptit të shtetit të së drejtës420.

3.4.1 E drejta (garancia) për një proces të rregullt ligjor.

E fillojmë trajtimin pikërisht me këtë të drejtë apo garanci që duhet t’i jepet çdosubjekti të së drejtës (pavarësisht pozitës që ka ai në këtë proces), pasi e shohim si tëgjithëlidhur apo të ndikueshme nga çdo moment i mosrespektimit të parimeve apogarancive të tjera proceduriale në “përbërje” të saj dhe që duhet të ofrohet pikërisht ngaato institucione që janë të përfshira në këtë proces të dhënies së drejtësisë.

Por, do donim të evidentonim aspektin e dyzuar të procesit të rregullt ligjor.Njëri është ai i të drejtës për një proces të rregullt ligjor i aspektit substancial (material),pra që shteti në vetvete apo çdo organ përfaqësues i tij nuk mund të cënojnë, në mënyrëarbitrare pa një argument të arsyeshëm, të drejtat e njohura me kushtetutë dhe ligje tëveçanta (e drejta e pronës, liria etj.). Aspekti tjetër është ai procedurial, që lidhetmbrojtjen ndaj cënimeve të padrejta të strukturave shtetërore, duke u mbrojtur apo iureferuar normave proceduriale dhe procesit të rregullt ligjor në këndvështriminprocedual.

419 Në këtë trajtim, emërtimin e/të drejtë/a e barazojmë me termin garanci. Kjo jo pa qëllim, pasi mund tëquhen dy anë të së njëjtës medalje, nga njëra anë ato janë të drejta proceduriale që u njihen palëve dhe qëjanë të paprekshme, pra, garantohen pikërisht nga rregullimi normativ, që i trajton si të pacënueshme dhese çdo aktor në procesin gjyqësor duhet t’i respektojë pa mëdyshje. Prandaj në këtë trajtim, përdorimi ifjalës i/e/të drejtë/s proceduriale dhe garanci proceduriale do të përfaqësojë të njëjtin kuptim.420 “E drejta për një proces të rregull ligjor” shihet si një proces i lidhur ngushtësisht, me respektimin e parimevethemelore për të drejtat proceduriale të palëve dhe jo i ndarë më vete. Pra, kualifikimi i një procesi si i rregulltligjërisht, shihet si shumatore e respektimit të secilit prej këtyre parimeve themelore proceduriale civile. Prandaj,trajtimi do fokusohet ekskuluzivisht mbi procesin gjyqësor civil.

117

Ashtu siç edhe cituam më sipër, garancia për një proces të rregullt ligjor, ështënjë nga elementët apo karakteristika e rëndësishme, që identifikojnë apo klasifikojnë njështet si “shtet i së drejtës”. Për këtë arsye, institucionet e ngarkuara me detyrën për tësiguruar që një e drejtë e tillë të respektohet ndaj çdo individi, kanë zhvilluar njëpraktikë të gjerë. Kjo jo vetëm në planin e brendshëm shtetëror të praktikës, por edhe nëplanin ndërkombëtar institucional, që u është njohur një e drejtë e tillë, monitorimi iaktivitetit të shteteve individuale në respektimin dhe garantimin për një proces të rregulltligjor.

Në këtë kuadër, nuk bën përjashtim as vendi ynë, i cili është i përfshirë në njëproces të gjerë ndërtimi të shtetit të së drejtës, që nënkupton detyrimisht respektimit dhegarantimin e atyre elementëve apo parimeve që identifikojnë shtetin e së drejtës.

Kështu, parimin për një proces të rregullt ligjor dhe “mbrojtjen e shumëfishtë” tëtij (që përfaqëson një detyrim dhe pikësynim kryesor të gjykatave tona, e ndërthurur membrojtje të shumëfishtë, në mënyrë të pazgjidhshme, nga elementët themelor garantuestë të drejtave proceduriale të palëve - apo garancitë proceduriale), e gjejmë të fiksuar nëdispozitat e Kushtetutës së RSH ku në nenin 42 (pika 2 e këtij neni) përcaktohet se -“...Kushdo, për mbrojtjen e të drejtave, të lirive dhe të interesave të tij kushtetues dheligjore, ...., ka të drejtën e një gjykimi të drejtë...”, ato të KEDNJ-së ku në nenin të sajpërcaktohet se “..., çdo person ka të drejtën që çështja e tij të dëgjohet drejtësisht ”, aponë Kodin e Procedurës Civile të RSH, ku përcaktohet se: “Gjykata duhet të shprehet...,duke realizuar një gjykim të drejtë,....” (neni 28 i KPC). Në këtë aspekt, fjalët “gjykim idrejtë” apo “çështja...të dëgjohet drejtësisht”, kanë të njëjtin kuptim kur vjen fjala përpraktikën e këtyre gjykatave, të cilat bazuar në këtë koncept të të drejtës, përcaktojnëapo klasifikojnë proceset e shqyrtimit dhe të dhënies së drejtësisë nga gjyqësori, dukeidentifikuar dhe rregulluar “anomalitë” që shfaqen herë pas herë dhe duke “i sjellë” nëpërputhje me kuptimin e asaj çfarë përfaqëson “procesi i rregullt ligjor”.

Në këtë drejtim (për respektimin e parimit për një proces të rregullt ligjor),Gjykata Kushtetuese ka zhvilluar një praktikë jo të pakët. Në shumë vendime të saj,evidentohet rëndësia dhe domosdoshmëria e respektimit të kësaj të drejte në përgjithësidhe nga gjyqësori në veçanti. Shprehemi kështu, pasi në vendimet e saj, ajo mban njëqëndrim konseguent mbi domosdoshmërinë e respektimit të këtij parimi, jo vetëm ngagjykatat, por edhe nga të gjitha institucionet e tjera, kjo referuar edhe parashikimevekushtetues në nenet 42 dhe 131 të Kushtetutës, ku prezantohet si: një parim i cili shtrihetpërtej proceseve gjyqësore; jo më kot edhe termi është “ligjor” e jo “gjyëqsor”, kuGjykata Kushtetuse e shtrinë detyrimin për respektimin e të drejtës për një proces tërregullt sa në proceset gjyqësore, aq edhe administrative.421

Kështu, në vendimin e saj Nr. 75, dt. 19.04.2002, kjo gjykatë shprehet se:“...Standartet e gjithëpranuara demokratike, të cilat kanë gjetur vendin e tyre në

Kushtetutë si dhe një sërë vendimesh të Gjykatës Kushtetuese, kanë përcaktuar dhekonsoliduar një sërë elementesh të procesit të rregullt ligjor, mungesa e të cilëvezhvlerësojnë si procedurat ashtu edhe vendimet e marra nga cilido organ. Argumentimii shkeljeve që atribuohen,..., njohja paraprake e personit…me materialet që e ngarkojnëatë me përgjegjësi, respektimi i së drejtës për t’u dëgjuar dhe mbrojtur si me anën edhënies së sqarimeve paraprake ashtu dhe gjatë shqyrtimit të çështjes, janë disa ngaelementet bazë që garantojnë të drejtën kushtetuese të cilitdo për një proces të rregullt,si një e drejtë themelore, cënimin e së cilës në çdo rast është identifikuar si shkelje eKushtetutës në jurisprudencën e Gjykatës Kushtetuese...”422

421 Xhezair Zaganjori, Aurela Anastasi, Eralda (Methasani) Çani, “Shteti i së Drejtës në Kushtetutën eRepublikës së Shqipërisë”, vep. e cit., fq. 88,89.422 Burim nga Gjykata Kushtetuese, www.gjk.gov.al

118

Në vijim të këtij qëndrimi të shprehur në vendimin e mësipërm, kjo gjykatë epërsërit edhe një herë në vendimin Nr.76, dt. 25.04.2002, duke theksuar rëndësinë erespektimit të këtij parimi (të procesit të rregull ligjor), por njëkohësisht duke zgjeruarspektrin e subjekteve që kanë detyrimin të garantojnë një gjë të tillë, duke e shtrirë“...kontrollin e saj në kuadër të respektimit të parimit të rregullt ligjor edhe mbiprocedurat administrative, përmes të cilave një autoritet publik vendos në lidhje me liridhe të drejta të parashikuara nga ligji dhe Kushtetuta”.423

Në këtë vendim ajo shprehet se:“...çmon se procesi i rregullt ligjor zbatohet për të gjitha konfliktet që janë

vendimtare për pozicionin juridik të një personi qoftë ai edhe funksionar publik. Pra,Gjykata Kushtetuese e shikon pozicionin e funksionarit publik në këndvështrimin egarancive që i siguron Kushtetuta, jurisprudenca e saj e deritanishme dhe fryma eKonventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut...E drejta e individit për një proces tërregullt ligjor nuk është e kufizuar vetëm në procesin gjyqësor por edhe në atë mekarakter disiplinor administrativ.

Gjykata Kushtetuese çmon të theksojë se çdo organ i pushtetit publik gjatëushtrimit të funksionit të tij kushtetues e ligjor është i detyruar të respektojë standartet egjithëpranuara demokratike, të cilat kanë gjetur pasqyrimin e tyre nëKushtetutë...”424,425

Këto vendime, por dhe shumë të tjera si këto, kanë konfiguruar një strukturëproceduriale shumë të rëndësishme, duke vënë theksin sidomos në përmbajtjen eelementëve që gjenden në atë se çfarë përfaqëson procesi i rregullt ligjor. Në shumicën ekëtyre vendimeve, siç edhe do trajtohet më poshtë, del qartë se shkeljet e ndryshme qëkanë të bëjën me garanci të rëndësishme kushtetuese dhe proceduriale njëkohësisht, siçmund të jenë: e drejta e për t’iu drejtuar gjykatës (shih vendimet nr. 4, dt. 10.02.2005;nr. 22, dt. 26.07.2006;426 nr. 16, dt. 25.07.2008, Nr. 14, dt. 03.06.2009427 të GjK), ajo e

423 Xhezair Zaganjori, Arta Vorpsi, Denar Biba, “Parime Kushtetuese dhe të Drejtat Themelore nëJurisprudencën e Gjykatës Kushtetuese”, shtyp. “Adelprint” sh.p.k., Tiranë 2012, fq. 432.424 Po aty, fq. 428.425 Qëndrim mbi shkeljen e të drejtës për një proces të rregullt ligjor, jo vetëm në aspektin gjyqësor poredhe atë administrativ, Gjykata Kushtetuese mban edhe në vendimin Nr.17, dt. 2010, ku ajo shprehet mbipaligjshmërinë dhe shkeljen e e procedurave të fshirjes nga ana e Zyrave të Rregjistrimit të Pasurive tëPaluajtshme të titujve të pronësisë të fituara në një nga mënyrat e parashikuara nga ligji. Në këtë vendimajo shprehet se: “…Parimin kushtetues të së drejtës për një proces të rregullt ligjor Gjykata e ka përpunuar dheshtjelluar të lidhur me elementët e një procesi të rregullt gjyqësor, sipas nenit 42 të Kushtetutës dhe 6 të KEDNJ.…Gjykata ka theksuar se çdo organ i pushtetit publik gjatë ushtrimit të funksioneve të tij kushtetuese e ligjore është idetyruar të respektojë standardet e gjithëpranuara demokratike që lidhen me procesin e rregullt, të cilat kanë gjeturpasqyrimin e tyre në Kushtetutë (shih vendimin nr. 75, datë 19.04.2002 të Gjykatës Kushtetuese)…Gjykata vlerëson sekushtetutbërësi,..nuk duket se e ka përjashtuar mundësinë e cenimit të këtyre të drejtave edhe përmes proceduraveadministrative, mjaft që ato të jenë të rregullta… Gjykata, bazuar në argumentet e mësipërme, sipas të cilave, parimi isigurisë juridike është i cënuar nëpërmjet fshirjes nga një organ ekzekutiv i regjistrimit të titullit të pronësisë, qëpërbën një nga të drejtat bazë të pronarit, të fituar sipas formave të parashikuara nga ligji, konsideron tëpapranueshëm cenimin e të drejtës edhe në kapërcim të standardit kushtetues për një proces të rregullt ligjor…”426 Në këtë vendim Gjykata Kushtetuese shprehet se: “Lidhur me pretendimet e palës kërkuese, Drejtorisë sëPërgjithshme të Doganave, Gjykata Kushtetuese konstaton se Kolegji Civil i Gjykatës së Lartë, duke pushuar çështjenme arsyetimin se mungon ankimi, i ka cenuar atij të drejtën e ankimit dhe të drejtën për pranim të shqyrtimit tëçështjes në atë gjykatë (e drejta e aksesit në gjykatë)...Lidhur me këtë qëndrim, Gjykata Kushtetuese konstaton se edrejta e ankimit ashtu si edhe ajo e aksesit në gjykatë nuk mund t’i cenohen kërkuesit për shkaqe që rrjedhin ngamangësitë apo gabimet në veprimtarinë e vetë organeve shtetërore... duke i mohuar kërkuesit të drejtën e ankimit dheatë të aksesit në Gjykatën e Lartë.”427 Në të njëjtën linjë me qëndrimet që ka mbajtur në vendimet e dhëna mbi domosdoshmërinë erespektimit të procesit të rregull ligjor duke iu referuar kritereve apo garancive që e përfaqësojnë këtëparim: “..Gjykata vlerëson se ndonëse neni 42 i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë dhe neni 6 i KonventësEvropiane për të Drejtat e Njeriut nuk parashikojnë shprehimisht të drejtën për të pretenduar mjete ankimi kundërvendimeve gjyqësore, ato i sigurojnë personat që i drejtohen ligjit për gëzimin përpara gjykatave të garancivethemelore të procesit të rregullt ligjor. E drejta për t’iu drejtuar gjykatave nuk përfshin vetëm të drejtën për të hapur

119

barazisë së armëve, e parimi i kontradiktoritetit, mundësimi i një mbrojtjeje efektive,gjykimi nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme, gjykimi brenda një afati tëarsyeshëm, e drejta për të kërkuar ekzekutimin e vendimit e të tjera parime si këto, qëndodhen në themel të procesit gjyqësor në përgjithësi dhe atij civil në veçanti.428

Kjo praktikë e zhvilluar nga ana e Gjykatës Kushtetuese (GJK), është në tënjëjtin valë frekuence me parashikimet në Konventën Europiane të të Drejtave të Njeriutsi dhe me praktikën e zhvilluar nga ana e Gjykatës Europiane e të Drejtave të Njeriut(GJEDNJ). Kështu, që në hyrje të Konventës evidentohet elementi themelor i saj“parimi i supremacisë të së drejtës”, i karakterizuar nga një sistem juridik i paanshëmdhe i pavarur.429 Ky aspekt themelor dhe i rëndësishëm për shtetin e së drejtës gjenshprehje në Nenin 6 (dhe Protokollin nr. 7),430 të kësaj Konvente ku: “..., çdo person katë drejtën që çështja e tij të dëgjohet drejtësisht...”, dispozitë e cila ka gjetur një aplikimtë gjërë në çështjet civile dhe penale që janë paraqitur para GJEDNJ-së, e cila në referimtë kësaj dispozite ka zhvilluar praktikën e saj duke i dhënë një kuptim më të gjërë dhemë të plotë asaj çfarë përmban vetë kjo dispozitë (neni 6 prot.7) e kësaj konvente. Nëkëtë praktikë, kjo gjykatë ka marrë në shqyrtim edhe çështjet ndaj shtetit Shqiptar, dukeevidentuar pikërisht mungesën e respektimit të parashikimeve të nenit 6 të konventës nëdrejtim të procesit të rregullt ligjor. Kështu GJEDNJ-ja431 në vendimin e saj në çështjen

një proces, por edhe të drejtën për të pasur, nga ana e gjykatës, një zgjidhje përfundimtare në lidhje memosmarrëveshjen. Në një shoqëri demokratike, e drejta për administrim të mirë të drejtësisë zë një vend të dallueshëmdhe asnjë interpretim i ngushtë i nenit 42 të Kushtetutës dhe i nenit 6 të KEDNJ nuk përputhet me qëllimet dheobjektin e tyre. Administrimi i mirë i drejtësisë fillon me garancinë që një individ të ketë akses në gjykatë për t’isiguruar atij të gjitha aspektet e një forme gjyqësore të shqyrtimit të çështjes. Aksesi në gjykatë duhet të jetë substantivdhe jo thjeshtë formal. “Aksesi në gjykatë nuk është i kufizuar në qoftë se pala e përfaqësuar nga avokati ka mundësitë ngrejë padi lirisht, të paraqesë argumente në mbështetje të saj si dhe të apelojë vendimet e dhëna” (Shih vendimin“Mateos e Silva Lda dhe të tjerë kundër Portugalisë, i Gjykatës Evropiane të të Drejtave të Njeriut, i datës16.09.1996 RJD 1996-IV, par 64)...Gjykata rithekson, se e drejta për t’iu drejtuar gjykatës është një nga aspektet e tëdrejtës për gjykim, e sanksionuar në nenin 42 të Kushtetutës. Mohimi i të drejtës për t’iu drejtuar gjykatës dhe për tëmarrë një përgjigje përfundimtare prej saj lidhur me pretendimet e ngritura, përbën cenim të së drejtës themelore përnjë proces të rregullt ligjor, parashikuar nga neni 42 i Kushtetutës dhe neni 6 i Konventës Evropiane (Shih vendimin eGjykatës Kushtetuese nr. 7, datë 11.03.2008). Nga kjo pikëpamje, Gjykata vlerëson se mohimi i të drejtës për tuankuar mbi çështje të së drejtës, duke u konsideruar si një sanksion i rëndë ndaj të drejtës për t’iu drejtuar gjykatave,nuk analizohet i lidhur me nenin 43, por sipas konceptit kushtetues të parashikuar nga neni 42 i Kushtetutës.428 Ashtu siç deklarohet edhe nga një prej anëtarëve të kësaj gjykate, në praktikën e saj ka ndikuar shumëpraktika e krijuar nga ana e Gjykatës Kushtetuese Federale Gjermane, e cila i ka dhënë një zhvillim jo tëvogël zhvillimit të koncepteve të rëndësishme që lidhen me shtetin e së drejtës.Mbi praktikën dhe qëndrimet e mbajtura nga Gjykata Kushtetuese Federale Gjermane shih botimin mbivendime të përzgjedhura të kësaj gjykate, si p.sh. mbi: shtetin e së drejtës (Pjesa e Tretë – Principet endërtimit të shtetit (neni 20), § 26. IV: Shteti i së drejtës fq. 507-525); garancitë kushtetuese për njëproces të rregull ligjor; garancia për t’iu drejtuar gjykatës, etj. (Pjesa e Pestë – Pushteti Gjyqësor dhe tëdrejtat themelore proceduriale neni 100 f. GG, fq.579-641 ). - për më tepër shih “Vendime të PërzgjedhuraTë Gjykatës Kushtetuese Federale Gjermane” botim Jubilar, Fondacioni Konrad-Adenauer e.V., shtyp.“Vinsent-Grafika”, Shkup, Maqedoni, 2010.429 Roberta Medda & Federica Donati, Prezenca e OSBE-së “Mbrojtja Ndërkombëtare e të Drejtave tëNjeriut”, bot. “Albin”, Tiranë 2000, fq. 121.430 Me ratifikimin e konventës shteti Shqiptar, ashtu si dhe çdo shtet tjetër anëtar, merr përsipër detyrimine që të sigurojë dhe garantojë subjekteve të së drejtës, që operojnë brenda tij, …një administrim…tëdrejtësisë…për të garantuar që procedurat juridike të jenë të drejta dhe të paanshme…për një proces tërregullt dhe public që vendos sin ë lidhje me konfliktet mbi të drejtat dhe detyrimet e një natyre civile…eçdo akuze në fushën penale…Përsa i përket përmbajtjes së nenit 6 të KEDNJ-së, paragrafin i parë gjenzbatim si në proceset civile ashtu edhe ato penale, ndërsa paragrafi 2 dhe 3 kanë të bëjnë vetëm meçështjet penale. Për më tepër shih “Mbrojtja Ndërkombëtare e të Drejtave të Njeriut”, bot. “Albin”,Tiranë 200, fq. 121,122.431 Në lidhje me praktikën e GJEDNJ-së, mbi procesin e rregullt ligjor mund të shihen edhe çështjet:1) Golden kundër Mbretërisë së Bashkuar (kërkesa 4451/70), 21 Shkurt 1975; Cambell dhe Fell kundërMbretërisë së Bashkuar, (kërkesa 7819/77 dhe 7878/77), dt. 28 Qershor 1984; apo çëshjtjenTimofeyevkundër Rusisë (kërkesa nr. 58263/00) 23 Tetor 2003, Margaret Murray dhe të tjerë kundër Mbretërisë sëBashkuar etj. Për më tepër shih Ledi Bianku, “Jurisprudenca e Gjykatës së Strasburgut” vep. e cit., fq.

120

“Qufaj Co Sh.p.k. kundër Shqipërisë”432 (Ankesa nr.54268/00, Strasburg 18 nëntor2004, vendimi përfundimtar 30.03.2005), evidenton se:

“41.... Gjykata vlerëson se e drejta për proces të rregullt ligjor në Shqipëri duhej të ishteinterpretuar në mënyrë që të garantohet një mjet juridik efektiv për shkeljet e pretenduara përmosrespektimin e kritereve të nenit 6§1 të Konventës.

42. ... në opinionin e Gjykatës, Gjykata Kushtetuese ishte kompetente të shqyrtonte kërkesën eshoqërisë ankuese në lidhje me mosekzekutimin e një vendimi të formës së prerë, si pjesë të juridiksionit tësaj për të siguruar të drejtën për proces të rregullt ligjor.” 433

Gjithashtu, mbi këtë çështje (mbi detyrueshmërinë e respektimit të neni 6 për të drejtën e

një procesi të rregull ligjor) GJEDNJ është shprehur edhe në një sërë vendimesh të saj, kupalë e paditur ka qënë Shqipëria, duke përmendur: vendimin e Gjykatës së Strasburg-ut,dt. 13 Nëntor 2007, (ankimi Nr. 33771/02) për Çështjen “Driza kundër Shqipërisë”;vendimi dt. 13 Nëntor 2007 (ankimi nr. 38222/02) për çështjen “Ramadhi dhe të tjerëkundër Shqipërisë”; vendimi dt.16 qershor 2005-përfundimtar 30.11.2005 (ankiminr.47727/01) për çështjen “Balliu kundër Shqipërisë” etj.

Më pas, praktika e Gjykatës Kushtetuese të RSH, nën ndikimin e qëndrimeve tëGJEDNJ-së, njohu një pikë kthese mbi dilemën që rëndonte për interpretimin që duhejt’i bëhej nenit 131/f434 të Kushtetutës së RSH-së, “...për një konceptim të ngushtë dheformalist të kësaj dispozite apo për një interpretim të gjerë”,435 duke u pozicionuar nëkëtë të fundit, duke i bërë një interpretim në një këndvështrim më të gjërë përsa i përketçështjes së zbatimit të parimit për një proces gjyqësor në kuadër të shtetit ligjor. Këtu ajopërfshiu edhe çështjen e mosekzekutimit të vendimeve gjyqësore, referuar edhepraktikës së GJEDNJ-së, duke evidentuar faktin se ky mosekzekutim do konsiderohejshkelje e të drejtës për një proces të rregullt ligjor.436

Kështu, kjo gjykatë, në vendimin e saj Nr. 2, dt. 01.02.2011 thekson se:“...20. Ekzekutimi i vendimit të formës së prerë të gjykatës konsiderohet si faza

përfundimtare e realizimit të një të drejte të fituar gjyqësisht. Vetëm pas realizimit tëkësaj faze mund të konsiderohet se individi e ka vendosur plotësisht në vend të drejtën e

253-415. Gjithashtu shih edhe Ledi Bianku, “Të drejtat e Njeriut në Europë (Jurisprudencë dhe komente)”,botim i Qendrës Evropiane, shtëp.bot. “Flesh”, Tiranë 2001, fq. 115-141.432 Kjo çështje, ankesa e së cilës, për në Gjykatën e Strasburgut, u hartua nga Prof.Dr. Kudret Çela(udhëheqësi i nderuar i këtij dezertacioni) dhe z. Rustem Gjata, ka të bëjë me shkeljen e të drejtës sëankuesit, personit juridik, për të patur një proces të rregullt ligjor si pasojë e dështimit për të ekzekutuarnjë vendim gjyqësor të formës së prerë. Gjykata Evropiane tërhoqi vëmendjen se ekzekutimi i vendimevegjyqësore është pjesë përbërëse e “gjykimit” për qëllimet e Nenit 6 dhe se vonesa në ekzekutimin evendimit mund të cënojë thelbin e të drejtës për një proces të rregullt ligjor. – shih “Përmbledhje eVendimeve të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut Kundër Shqipërisë”, botim i Qendrës sëPublikimeve Zyrtare (Q.P.Z.), Tiranë, Qershor 2010, fq. 48.433 QPZ, “Përmbledhje e Vendimeve të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut Kundër Shqipërisë”,Tiranë, Qershor 2010, fq. 54-60.434 “Gjykata Kushtetuese vendos për:... f)gjykimin përfundimtar të ankesave të individëve për shkeljen e të drejtave tëtyre kushtetuese për një proces të rregullt ligjor, pasi të jenë shteruar të gjitha mjetet juridike për mbrojtjen e këtyretë drejtave” – Kushtetuta e R.Sh., bot “Alb Juris”, Tiranë 2008, fq. 176.435 Ledi Bianku, “Jurisprudenca e Gjykatës së Strasburgut”, shtyp. “Edlora”, Tiranë 2007, fq. 364.436 Por duam të theksojmë se, çështja për t’iu drejtuar Gjykatës Kushtetuese në lidhje me pretendime përshkelje të të drejtës për një process të rregullt ligjor (nga ky detyrim mund të përjashtoj rastin emosekzekutimit të vendimeve gjyqësore të formës së prerë), mund të bëhet pas ezaurimit të plotë të tëgjitha mjeteteve ligjore që kanë në dispozicion palët, para se t’i drejtohen Gjykatës Kushtetuese. Prandaj,në këtë drejtim Gjykata Kushtetuese në vendimin e saj Nr. 9, dt. 09.05.2005 shpreh se “...GjykataKushtetuese konfirmon edhe një herë qëndrimin e saj të shprehur në vendimin nr. 10, datë .02.04.2003 se sipaskuptimit të nenit 131/f të Kushtetutës, “Mbrojtja kushtetuese ka një funksion përfundimtar që do të thotë se mund tëaplikohet vetëm në lidhje me vendime për të cilat kanë marrë fund procedurat gjyqësore”. Prandaj, shkelja e tëdrejtave kushtetuese për një proces të rregullt ligjor mund të pretendohet në këtë gjykatë vetëm pas ezaurimit të tëgjitha mundësive që ofron sistemi i padive dhe i apelimeve.”. Për më tepër shih dhe vendimet e kësaj gjykateNr. 10, datë 02.04.2003, Nr. 17, datë 18.07.2005, Nr. 27, datë 20.06.2007. – burimi i vendimeve - faqjazyrtare e Gjykatës Kushtetuese, web www.gjk.gov.al.

121

tij të fituar... Në raste të tilla mund të thuhet se procesi i vendosjes në vend të një tëdrejte të shkelur përfshin jo vetëm vendimmarrjen e gjykatave për rastin konkret, poredhe veprimet konkrete të organeve përgjegjëse të ngarkuara me ekzekutimin evendimeve gjyqësore të formës së prerë .

21. Gjithashtu, edhe GJEDNJ, në praktikën e saj të vazhdueshme, e kakonsideruar pjesë integrale të nenit 6/1 të KEDNJ të drejtën për të kërkuar ekzekutimine një vendimi gjyqësor të formës së prerë (Shih vendimet e GJEDNJ: Hornsby kundërGreqisë, 19 mars 1997; Georgiadis kundër Greqisë, 28 mars 2000.) ...shteti duhet tëmarrë përsipër vazhdimisht detyrimin për të siguruar palët pjesëmarrëse në proces sedo të kenë mundësi reale të ekzekutojnë vendimin gjyqësor të formës së prerë dhe se edrejta për të pasur akses në gjykatë do të ishte iluzion, nëse sistemi ligjor ose zbatimi itij në praktikë do të bëhej shkak që një vendim gjyqësor i formës së prerë të mbetejjoefektiv dhe i pazbatueshëm për një kohë tepër të gjatë...”437

Domosdoshmëria e respektimit të këtij parimi është një ndër elementët qëorganet e dhënies së drejtësisë duhet të kenë gjithmonë në vëmendje, kjo referuar edheelementëve të tjerë thelbësor të procesit të vendimmarrjes (që citova dhe që do gjejnëtrajtim më poshtë), duke i parë të lidhura ngushtë me njëra tjetrën, për shkak të pasojavetë një efekti “domino” që mund të shkaktojë mosrespektimi i tyre. Kjo do të thotë semosrespektimi i njëkohëshëm i këtyre parimeve dhe të drejtave proceduriale civilekrijon një efekt domino duke “rrëzuar” apo sjellë “pavlefshmërinë” e të gjithë procesittë vendimmarrjes së realizuar.

Në unison me parashikimet kushtetuese dhe ato të KEDNJ-së, për garantimin enjë procesi të drejtë ligjor janë edhe parashikimet që bëhen në K.Pr.Civile. Kështu, nënenin 28 të tij parashikohet që- “Gjykata duhet të shprehet... duke realizuar një gjykimtë drejtë,....”. Kjo “përsëritje” e vazhdueshme për proces të drejtë nuk është asgjë tjetërveç theksim i mëtejshëm i detyrimit të zbatimit të të gjitha parimeve apo garancive (tëdrejtave) që sigurojnë një proces të rregullt ligjor, mbi të cilat bazohet procedimi civil,dhe shërbejnë si gurë themeli për dhënien e drejtësisë nga ana e gjykatave. KështuGjykata e Lartë (GJL), edhe më parë në praktikën e saj, nën ndikimin dhe të praktikës sëGjykatës Kushtetuese (e cila ka shqyrtuar shumë vendime të gjyqësorit që kishin kaluaredhe shkallën e fundit të tij) dhe asaj të GJEDNJ-së, në shumë raste ka evidentuarrëndësinë e respektimit të këtij parimi, duke kthyer për rigjykim një numër jo të vogëlçështjesh, që shfaqnin anomali në respektimin e kritereve bazë që janë në përbërje tëkonceptit apo parimit të procesit të rregull ligjor, këto të bëra edhe nga vetë kjo gjykatë.

437 Gjykata Kushtetuese, vendimi Nr. 2, dt. 01.02.2011. Në këtë vendim ajo vijon duke argumentuar se:22. Shteti i së drejtës, si një nga parimet themelore të një shoqërie demokratike, përmban në vetvetedetyrimin e autoriteteve publike për të vënë në zbatim urdhërimet ose vendimet gjyqësore të formës sëprerë (Shih vendimin e GJEDNJ Hasan dhe Chaus kundër Bullgarisë, Nr. 30985/96). Në praktikën e saj tëvazhdueshme, GJEDNJ e ka konsideruar pjesë integrale të nenit 6/1 të KEDNJ të drejtën për të kërkuarekzekutimin e një vendimi gjyqësor të formës së prerë brenda një afati të arsyeshëm. Edhe GjykataKushtetuese ka mbajtur po këtë qëndrim në vendimmarrjen e saj dhe ka pranuar se: ”…parimetkushtetuese lidhur me procesin e rregullt ligjor, për të cilin bën fjalë neni 42/2 i Kushtetutës dhe neni 6 iKEDNJ-së si dhe detyrimi për ekzekutimin e vendimeve gjyqësore të parashikuara në nenin 142/3 tëKushtetutës, nënvizojnë faktin se çdo qytetar, i cili i drejtohet një gjykate kompetente për realizimin e njëtë drejte, nuk mund të presë pakufi për realizimin e saj”. Më tej, “...ekzekutimi i vendimit përbën njëelement thelbësor të shtetit të së drejtës e të vetë nocionit të gjykimit të drejtë. Asnjë organ shtetëror nukmund të vërë në diskutim drejtësinë e vendimeve gjyqësore të formës së prerë. Çdo organ shtetërordetyrohet të marrë masat përkatëse për zbatimin e tyre” (Shih vendimin nr.43, datë 19.12.2007; vendiminnr.1, datë 19.01.2009, vendimin nr.6, datë 06.03.2009 i Gjykatës Kushtetuese)...”Për më tepër shih edhe vendimet e Gjykatës Kushtetuese nr. 35, dt. 27.10.2010 dhe nr. 6, dt. 07.03.2011.– burim www.gjk.gov.al.

122

Kështu në vendimin unifikues të saj Nr. 1, dt. 31.01.2006, me palë të interesuarS. Zëri, bazuar në një vendimin të Gjykatës Kushtetuese nr. 17, dt. 18.07.2005, që ekishte konstatuar vendimin e kolegjit civil të GJL (nr.17, dt.10.03.2004) si një vendim jonë përputhje me parimin e procesit të rregull ligjor, ka evidentuar faktin se:

“...Kolegjet e Bashkuara të Gjykatës së Lartë, në zbatim të nenit 42 tëKushtetutës, nenit 6 të Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut, të precedentëve(case laë) të Gjykatës Europiane të të Drejtave të Njeriut,..., që kanë si qëllim t’igarantojnë kujdo që pretendon se janë shkelur të drejtat e njohura në Kushtetutë dhe nëligj, në radhë të parë ndjekjen e çështjes në gjykatë, t’i garantojnë atyre pjesëmarrjen nëgjykim, përfitimin nga garancitë proceduriale që u ofrohen palëve në një proces tërregullt gjyqësor, në kuptimin e standardeve të vendosura nga Kushtetuta dhe KonventaEuropiane e të Drejtave të Njeriut, gjykimi se seanca e hapur përbën një tipar themelortë së drejtës për një proces të rregullt ligjor.

Garantimi i kësaj të drejte përbën një nga parimet themelore të një shoqëriedemokratike, në themel të të cilit qëndron dhënia e mundësive të barabarta të gjithapalëve për ndjekjen e mbrojtjen e çështjes në “gjykatë”, “barazinë e armëve”, duke isiguruar mundësitë përkatëse për të parashtruar pretendimet e saj,...”(gjithashtu shihedhe vendiimin nr. 4, dt. 01.02.2006)438

Siç shihet, në praktikën e saj (e ndikuar kjo kryesisht nga aktorët e cituar mësipër) kjo gjykatë ka përvijuar linja të qarta të qëndrimeve të saj mbi këtë çështje dukesjellë kështu edhe një “ndërgjegjësim” të të gjithë trupës gjyqësore, përfshirë edhetrupën në përbërje të kësaj gjykate, mbi rëndësinë e respektimit të këtyre parimeve, kjo ekufizuar jo vetëm në aspektin e formalizmit, por në prizmin substancial dhe efektiv tëasaj çfarë këto parime përfaqësojnë, që të kemi pritshmërinë e duhur në procesin edrejtësidhënies.

Kështu, në vijim të praktikës së saj në vite, ajo ka është shprehur shpesh mbirëndësinë e respektimit të elementëve të rëndëishëm në përbërje të procesit të rregulltligjor, dhe në vendimin unifikues të saj Nr. 12, dt. 14.09.2007 ajo shprehet se “...gjykatae shkallë së parë, në funksion të dhënies së një vendimi të mbështetur në prova dhe ligj,ka detyrimin që të sigurojë një procedim provues të rregullt ligjor duke pasur parasyshedhe qëndrimet dhe orientimet e këtij vendimi...”.

Një punë jo e vogël është bërë edhe nga ana e kësaj gjykate duke i paraprirëzgjerimit të spektrit të juridiksionit gjyqësor, sidomos mbi çështje të karakteritadministriv. Gjykata e Lartë, në praktikën unifikuese të saj (v.u. i GJL Nr. 3, dt.12.02.2008), evidenton faktin se:

“...Për rastin konkret, në rrethanat e një hetimi gjyqësor jo të plotë e tëgjithanshëm, ...bën që ankuesit t’i mohohet e drejta e ankimit, të garantuar në dispozitatkushtetuese që, nga njëra anë, sjell mohimin e të drejtës për t’u gjykuar dhe dëgjuar ngagjykata dhe, nga ana tjetër, mos ushtrimin e një kontrolli gjyqësor mbi aktinadministrativ; elementë këto të domosdoshëm për një proces të rregullt ligjor.18. Në nenet 6 e 13 të Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut dhe në nenin 42 tëKushtetutës439 së Republikës së Shqipërisë është parashikuar në mënyrë të shprehur edrejta e individit për një ankim efektiv dhe për një proces të rregullt ligjor. Në kuptim të

438 QPZ, botim “Përmbledhje Vendimesh Unifikuese të Gjykatës së Lartë 2000-2010”, Tiranë, Qershor2010, fq. 158-162, 170-174.439 Neni 42 “1. Liria, prona dhe të drejtat e njohura me Kushtetutë dhe me ligj nuk mund të cënohen pa njëproces të rregullt ligjor.2. Kushdo, për mbrojtjen e të drejtave, të lirive dhe të interesave të tij kushtetuese dhe ligjorë ose në rastine akuzave të ngritura kundër tij ka të drejtën e një gjykimi të drejtë dhe publik brenda një afati tëarsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme e caktuar me ligj”

123

dispozitës kushtetuese kjo e drejtë nuk është e kufizuar vetëm në procesin gjyqësor, porajo shtrihet edhe në atë me karakter administrativ, siç është rasti në shqyrtim...Nëharmonizim me përmbajtjen e dispozitave kushtetuese të sipërcituara, gjykatat e faktitshqyrtojnë jo vetëm paligjshmërinë apo pathemelsinë e aktit, por dhe ligjshmërinë eveprimeve/mosveprimeve të organeve të administratës, jo vetëm për t’iu përgjigjur nëkohë subjekteve për kërkesat/ankimet që ato paraqesin, por edhe nëse veprimet e kryeraprej tyre janë të ligjshme apo jo...Pikërisht, ky kontroll realizohet nga gjykata… Nësegjykatës i rezulton se jo për faj të paditësit (ankuesit) çështja nuk është shqyrtuar nëthemel nga organi administrativ, atëhere në zbatim të nenit 42 të Kushtetutës, nenit 6 tëKonventës Europiane të të Drejtave të Njeriut, që garantojnë një proces të rregulltligjor, është e detyruar të shqyrtojë çështjen në themel, duke qënë ajo që ka juridiksioninpër shqyrtimin e çështjes...”440

Në fakt, mbi shtrirjen apo nëse mund ta përkufizojmë si zgjerim i juridiksionit tëgjykatave mbi çështjet e natyrës administrative, tashmë edhe pse njeh një “ndarje” ngajuridiksioni i zakonshëm i tyre (duke u krijuar një gjykatë me juridiksion të veçantë),përsëri kjo ndarje ka një pikë të përbashkët që është pikërisht Gjykata e Lartë, e cila“kontrollon” apo “mbikqyrë” (kjo vlen për juridiksionin administrativ pas përfundimittë procesit të strukturimit të këtyre gjykatave) aktivitetin e të dy këtyre juridiksioneve,duke garantuar respektimin e parimit të procesit të rregullt ligjor, pasi siç edhe u sqaruamë sipër (në Kreun e II), gjyqtarët e gjykatave administrative, do duhet të përballen nëmënyrë të vazhdueshme me aktivitetin e administratës shtetërore, që sjell situatë tëvazhdueshme presioni dhe synim për ta kontrolluar atë. Kjo situatë në një farë mënyrë,të paktën hipotetikisht, duhet të neutralizohet nga Gjykata e Lartë, e cila ushtronkontrollin përfundimtar të vendimeve të të dy juridiksioneve.

Siç, kuptohet edhe nga trajtimi i mësipërm, mbi qëndrimin e gjykatave në raportme atë se çfarë përcjellin parashikimet normative të kushtetutës dhe konventës, por jomë pak edhe ato ligjore, si dhe qëndrimet praktike në aktivitetin e tyre, evidentohetrëndësia dhe domosdoshmëria që puna dhe ushtrimi i funksioneve të gjykatave nëpërgjithësi dhe i të gjitha organeve që kanë të bëjnë me aktivitet vendimmarrje duhet tëjetë në përputhje me konceptin e asaj çfarë përfaqëson procesi i rregullt ligjor, nëprizmin e një koncepti tashmë të pranuar gjerësisht, atij të shtetit të së drejtës.

3.4.2 Garancitë ligjore për pavarësinë dhe paanshmërinë e gjykatës, në kuadërtë zbulimit të së vërtetës.

3.4.2/a Garancia e gjykimit nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme.

Si koncepte, pavarësia dhe paanësia objektive e një gjykate janë të lidhurangushtësisht. 441 Duke iu referuar pikërisht këtij qëndrimi të GJEDNJ-së, përpandashmëri mes këtyre nocioneve, ato trajtohen më poshtë sëbashku si aspekti ipavarësisë dhe ai i paanshmërisë, që duhet të ketë dhe të shfaqë gjykatësi në gjykimin eçështjes.442 Një qëndrimi i tillë i pranuar dhe i zhvilluar nga ana e GJEDNJ-së që, për

440 QPZ, botim “Përmbledhje Vendimesh Unifikuese të Gjykatës së Lartë 2000-2010”, Tiranë, Qershor2010, fq. 261-268. Si dhe burim nga faqja zyrtare e Gjykatës së Lartë – www.gjykataelarte.gov.al.441 Çështja Brudnicka dhe të tjerë kundër Polonisë, (aplikimi nr. 54723/00), Strasburg, 3 march 2005Vendimi përfundimtar - 03/06/2005, parag. 40.442 Kuptohet…që para se dikush të privohet nga një e drejtë e mbrojtur, si në proceset penale dhe atocivile…çdo kush ka të drejtën, në kuadër të të drejtës për një procesit të rregull ligjor, të gjykohet nga njëgjykatës, i cili nuk duhet të ndodhet në një situatë miklimi ku mund të ndodhet i një njeri i zakonshëm si

124

shkak se ato i sheh si ngushtësisht të lidhura, e ka shtyrë këtë të fundit, disa herë t’ishqyrtojë sëbashku.443 Në këtë prizëm, gjykata në gjykimin e çështjeve, referuar nenit 6të KEDNJ-së, duhet të shfaqë karakterisitika që konsistojnë në një element objektiv dhenë një element subjektiv.444

Referuar asaj se çfarë përfaqëson elementi objektiv, është pikërisht pavarësia egjyqtarit në gjykimin e një çështje, sipas përcaktimeve jo vetëm të normativëskushtetuese dhe ligjore të normave të brendshme të një vendi, por edhe të asaj çfarëpërfaqëson neni 6§1, që lidhet kryesisht me mënyrën e emërimit, palëvizshmërisë sëtyre, mbrojtja ndaj presioneve të strukturave të tjera shtetërore, që duhet të jetë ereflektuar plotësisht në aktivitetin e pëditshëm të ushtruar nga ato (kjo e trajtuarkryesisht në Kreun II). Ky është një element që prezantohet si një nga elementët kryesordhe shumë të rëndësishëm, që përfaqëson detyrimin e çdo shteti që në organizimin ebrendshëm, të krijojë ato struktura dhe t’u japë atë hapësirë apo pavarësi, që t’umundësojë shqyrtimin dhe vendimmarrjen e pavarur, jo vetëm në aspektin formal poredhe atë substancial të kësaj pavarësie.

Çështja e paanshmërisë lidhet me dy aspekte që evidentohen në këtë kërkesë që idrejtohet kryesisht gjykatës dhe që ka të bëjë: fillimisht me aspektin subjektiv tëqëndrimit të tij, pra, shmangien e qëndrimeve përsonale (sjelljen apo qëndrimetparagjykuese) të çdo gjyqtari në një çështje; dhe së dyti me aspektin objektiv(paanshmëri objektive), që shihet si një element i lidhur me garancitë që duhet tëofrohen nga ana e gjykatës, duke shmagur çdo mendim dyshues të palëve të përfshirë nëproces mbi qëndrimin e paanshëm të saj.

Prandaj, çështja e pavarësisë dhe paanshmërisë, garancitë që duhet të ekzistojnënë këtë drejtim, janë elementë të rëndësishëm për sigurimin e një gjykimi të drejtë dheligjor, sidomos për një shtet që pretendon se respekton liritë dhe të drejtat e shtetasvedhe që ai vetë i nënshtrohet autoritetit që i është besuar “pushteti kontrollues”, pra,autoriteteve gjyqësore. Ky trajtim lidhet pikërisht me “pavarësinë e brendshme”,445 si:gjykimi dhe vendimmarrja sipas bindjes së brendshme mbi çështjet që i jepen përgjykim, i pandikuar nga askush; qëndrimet në pozicion neutraliteti duke iu shmangurlidhjeve apo mundësisë së lidhjeve me çdo organizatë politike, strukturave tëadministratës publike apo të pjesëmarrjes në aktivitetet e subjekteve të ndryshëm privatetj. Kërkesa për neutralitet ndihmon në garantimin që jeta, liria, apo prona nuk do tëcënohen mbi bazën një konceptimi të gabuar apo të shtrembëruar të fakteve apo ligjit.446

Kjo kërkesë dhe domosdoshmëria e saj, për të mbajtur një qëndrim të tillëevidenton...njëkohësisht dy aspektet atë të shfaqjes dhe përceptimit real tëdrejtësisë...duke gjeneruar ndjesinë...që drejtësia është bërë,...duke garantuar që asnjëperson nuk është privuar nga interesat e tij në mungesë të një procedure në të cilin aimund të prezantojë çështjen e tij me garancinë që arbitri nuk është i predispozuar që tëveprojë kundër tij...Madje dhe ankimi dhe një gjykim de novo nuk duhet të dështojnë në

gjyqtarë,…që mund të bëjë që ai të mos mbajë një balancë në mënyrë të rregullt, të qartë dhe të vërtetë.Kërkesa për neutralitet443 Josep Casadevall, “Gjykatë e pavarur dhe e paanshme”, kumtesë e mbajtur në Konferencën e 4 Majit2012 - “Reforma Gjyqësore si një Ndër 12 Prioritetet e Sfidës së Integrimit të Shqipërisë në BE”, Tiranë,Korrik 2012, fq.99.444 Roberta Medda & Federica Donati, Prezenca e OSBE-së “Mbrojtja Ndërkombëtare e të Drejtave tëNjeriut”, vep. e cit., fq. 121.445Çështja e pavarësisë së gjyqësorit, (e analizuar në dy plane; atë të pavarësisë së jashtme strukturore dheasaj të brendshme), e trajtuar në Kreun II të këtij punimi (në aspektin e jashtëm strukturor). Në këtë pjesëdo trajtohet pikërisht aspekti i brendshëm i pavarësisë së gjyqësorit.446 Ioannis G. Dimitrakopoulos, “Individual Rights and Libertis Under the U.S. Constitution (The CaseLaw of the U.S. Supreme Court)”, Martinus Nijhoff Publishers Leiden / Boston, USA 2007, fq. 128,129.

125

garantimin e një gjykatësi neutral dhe të paanshëm.447 Kjo shihet e lidhur me vetënatyren e objektit të aktivitetit të gjykatës, që përfaqëson një prej funksioneve të shtetit icili garanton mbikqyrjen dhe mbrojtjen e normave kryesore të vendosura në sajë tëfunksionit ligjvënës me qëllim që të realizojë zhvillimin e një jete të rregullt sociale.448

Duke iu rikthyer normativës së brendshme dhe fillimisht parashikimeveKushtetuese të RSH, në nenin 145 parag. 1 të saj mbi pavarësinë dhe paanshmërinë qëduhet të ketë gjykata që gjykon çështjen parashikohet që: “1.Gjyqtarët janë të pavarurdhe u nënshtrohen vetëm Kushtetutës dhe ligjeve...”, duke ia vënë këtë përballëparashikimit tjetër kushtetues atë që: “Kushdo..., ka të drejtën e një gjykimi tëdrejtë....nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme e caktuar me ligj”449. Synimikryesor është ai i sigurimit të drejtësisë në proceset gjyqësore, duke garantuar palët përpavarësinë dhe paanshmërinë e gjyqtarit që shqyrton çështjen në pozicionin e tij siarbitër pa u lidhur dhe ndikuar nga palët,450 duke shmangur ndikime të mundshme që dosillnin si rezultat “dëmtimin” e procesit të rregullt gjyqësor.

Në këtë prizëm normativ kushtetues, Gjykata Kushtetuese ka zhvilluar praktikëne saj, duke e theksuar në një sërë vendimesh gjyqësore rëndësinë që ka garantimi ishqyrtimit apo gjykimit nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme.

Kështu në vendimin Nr. 11 të datës 27.05.2004451 ajo shprehet se:“...Në nenin 145 të Kushtetutës sanksionohet, se gjyqtarët janë të pavarur dhe i

nënshtrohen vetëm Kushtetutës dhe ligjeve. Me këtë kuptohet pavarësia, përgjegjësiadhe kompetenca e veçantë e gjyqtarëve në dhënien e drejtësisë, nëpërmjet zgjidhjes sëçështjeve konkrete. Asnjë pushtet tjetër nuk mund të funksionojë si gjykatë dhe tëushtrojë detyrën e gjyqtarit. Askush nuk mund të ndërhyjë në dhënien e drejtësisë apo nëdhënien e vendimit për çështje të caktuara. Askujt nuk i lejohet të vërë në diskutimnjohjen dhe vlerën e vendimeve apo të refuzojë zbatimin e tyre, pasi ato kanë marrëformë të prerë. Këto koncepte, mbi pavarësinë e gjyqësorit dhe e gjyqtarëve gjejnëpasqyrim dhe në deklaratën e Këshillit konsultativ të gjyqtarëve Europian, sipas të cilës“…principet themelore të statusit të gjyqtarit të jenë të përcaktuara në normat ebrendëshme të nivelit më të lartë dhe në rregulla të nivelit legjislativ”.

Gjyqtarët kanë detyrim të japin vendime në përputhje me Kushtetutën dhe ligjet,prandaj janë vendosur mekanizma apo rregulla që sigurojnë shmangien nga presionet,që mund të vijnë edhe nga funksionarë apo struktura të tjera, apo edhe nga brendagjyqësorit nëpërmjet gjyqtarëve të niveleve më të larta ose që bëjnë pjesë në organizmavendimmarrëse për karrierën dhe statusin e gjyqtarit...”452

447 Ioannis G. Dimitrakopoulos, “Individual Rights and Libertis Under the U.S. Constitution (The CaseLaw of the U.S. Supreme Court)”, vep. e cit., fq. 128,129.448 Luan Omari, Aurela Anastasi, “E Drejta Kushtetuese”, Shtëpia Botuese ABC, Tiranë 2008, faqe 352449 Neni 42 (pika 2) e Kushtetutës së R.SH.450 Një element i tillë gjendet edhe në ligjin 9877, datë 18.02.2008 “Për organizimin e pushtetit gjyqësornë Republikën e Shqipërisë” Në nenin 15 të Ligjit 9877, datë 18.02.2008 - Betimi i gjyqtarëve, përmendetnë mënyrë të përsëritur parashikimin kushtetues “...Betohem solemnisht se gjatë kryerjes së detyrës do t'iqëndroj kurdoherë besnik Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, ligjeve në fuqi ...”.451 Burim nga faqja zyrtare ueb e Gj.K. – www.gjk.gov.al.452 Gjithashtu shih edhe vendimin Nr. 29 të datës 09.11.2005, mbi shkarkimin e gjyqtarëve dhe garancitëqë duhet tu ofrohen atyre, duke evidentuar sidomos këto procedurat, si shumë të rëndësishme dhe që duhettë jenë specifikisht të përcaktuara, për të shmangur çdo mundësi presioni mbi gjyqësorin, GjykataKushtetuese shprehet se: “Çështja e standardeve pozitive është një koncept që përgjithësisht lejohet ngaKushtetuta, por ky nuk mund të ketë shtrirje të pakufizuar, aq më pak për kategorinë e funksionarëve publikë. Neni 17i Kushtetutës si dhe qëndrimet e mbajtura nga jurisprudenca gjyqësore pranojnë teorinë e standardit pozitiv kur bëhetfjalë për të drejtat themelore të individit, por jo ndaj zyrtarëve të lartë të shtetit. Shkarkimi nga detyra i gjyqtarit ështënjë procedurë impeachment, e cila zbatohet për zyrtarë që ushtrojnë aspekte të sovranitetit shtetëror dhe, si e tillë, ajonuk mund të barazohet me procedurën që ndiqet për individët e thjeshtë. E drejta për t’iu drejtuar gjykatës përbën njëaspekt të të drejtave të çdo individi, por “kjo nuk është e drejtë absolute. Ajo mund të jetë subjekt i kufizimeve të

126

Përsa i përket qëndrimit të paanëshëm, që duhet të shfaqë dhe të mbajë gjyqtari,në gjykimin e çështjeve që gjykon, Gjykata Kushtetuese në vendimin Nr. 38, dt. 15.10.2007 evidenton faktin se:

“...Parimi i paanësisë që zbatohet për çdo çështje kërkon nga gjyqtarët që të moskenë paragjykime në lidhje me çështjen e shtruar përpara tyre dhe të mosveprojnë nëmënyrë të tillë që ndihmojnë interesat e njërës prej palëve. Një gjykatë duhet të jetë epaanshme jo vetëm formalisht, por edhe në mënyrë të shprehur. “E drejta për t’ugjykuar përpara një gjykate kompetente, të pavarur dhe të paanshme të caktuar me ligjkërkon që drejtësia jo vetëm duhet të bëhet, por ajo gjithashtu duhet të shikohet qëbëhet”. Në këtë kuadër, Gjykata Kushtetuese ka theksuar në disa vendime të saj se“parimi i paanshmërisë ka në vetvete elementin e vet subjektiv, i cili lidhet ngushtë mebindjen e brendshme që krijon gjyqtari për zgjidhjen e çështjes në gjykim, si dheelementin objektiv me të cilin kuptohet dhënia e garancive të nevojshme për gjykim tëpaanshëm nga vetë gjykata, përmes mënjanimit prej saj të çdo dyshimi të përligjur nëkëtë drejtim... Paanshmëria është një parim kushtetues që duhet respektuar nga gjyqtarinë çdo shkallë të procesit, detyrim nga i cili nuk përjashtohet as gjyqtari në Gjykatën eLartë. Sipas nenit 15 të Kodit të Procedurës Penale: “Gjyqtari që ka dhënë ose kamarrë pjesë në dhënien e vendimit në një shkallë të procedimit nuk mund të ushtrojëfunksionet e gjyqtarit në shkallët e tjera, as të marrë pjesë në rigjykim pas prishjes sëvendimit”. Pavarësisht nga natyra e veçantë që paraqet gjykimi në dhomën e këshillimit,vlerësimi nga pikëpamja ligjore i ekzistencës ose jo të shkaqeve të ngritura në rekursnga një kolegj që në përbërje të tij ka gjyqtarin që e ka marrë këtë vendim në një tjetërshkallë gjykimi, është një moment i rëndësishëm që ndikon në rregullsinë e procesitgjyqësor…”

Ky qëndrim, i shprehur në mënyrë të përsëritur edhe në vendime të tjera,evidenton theksin mbi rëndësinë që i jep Gjykata Kushtetuese respektimit të garancisë tëpavarësisë dhe paanshmërisë që duhet të ketë dhe të shfaqë gjykata gjatë gjykimit tëçështjeve, por jo vetëm nga ana formale, por edhe ajo substanciale (të konkretizimitpraktikë të këtij qëndrimi) të kësaj garancie, pasi në praktikën tonë gjyqësore nuk janë tëpakta rastet e shkeljes të një parimi apo garancie të tillë. Shumë vendime gjyqësore janëmarrë në mungesë të plotë të respektimit të pavarësisë dhe paanshmërisë së gjykatës qëgjykonin çështjet, duke ndikuar drejtpërdrejt në ligjshmërinë dhe drejtësinë e procesitgjyqësor, por që kanë gjetur “korrigjim” nga ana Gjykatës Kushtetuese, e cila kapërcaktuar më së miri se: vendime të tilla gjyqësore janë dhënë në kundërshtim meparimet kryesore kushtetuese, çfarë sjell edhe antikushtetueshmërinë e tyre. Në këtoqëndrime ajo shprehet:

“...Jurisprudenca e Gjykatës Kushtetuese ka pranuar si detyrim kushtetuesgjykimin e paanshëm nga gjykatat...,Gjykata Kushtetuese është shprehur se: “Nëvendimin e saj, gjykata e apelit nuk i jep përgjigje argumenteve të parashtruara ... ngapala e paditur, duke krijuar dyshime se ajo në zgjidhjen e kësaj çështje ka qenë enjëanshme”. Më tej vendimi shprehet se “... në këtë proces nuk është respektuar parimi ipaanësisë në gjykim, që në rastin konkret reflektohet në drejtim të pranimit në mënyrë tënjëanshme të kërkesave vetëm të njërës palë, pa dhënë argumente ligjore si dhe të

ligjshme.” Sidoqoftë, në këtë drejtim, Kushtetuta ka bërë një hap më tej se Konventa Evropiane për të Drejtat eNjeriut, duke e shoqëruar masën e shkarkimit të gjyqtarit me garancitë e ankimit në Gjykatën e Lartë. Shtrirja e këtijkoncepti edhe për masat e tjera disiplinore bie në kundërshtim me Kushtetutën. Nga ky kuptim, neni 147, pika 6 iKushtetutës, duke qenë i konceptuar si një dispozitë me karakter përjashtimor, nuk mund të interpretohet në mënyrëzgjeruese.”

127

mosdhënies përgjigje dhe të mosanalizimit të argumenteve që ka parashtruar palatjetër...” 453

Siç, edhe mund të evidentohet në arsyetimet dhe argumentat e GjykatësKushtetuese, një bazë e qëndrueshme mbështetëse (përveç dispozitave kushtetuese)përfaqësohet nga dispozitat e Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut, si dhepraktika gjyqësore dhe të qëndrimeve të shfaqur në këtë praktikë, nga ana e GJEDNJ-së,ku një vëmendje e veçantë i kushtohet pikërisht interpretimit dhe arsyetimit të asaj seçfarë përfaqëson dhe duhet kuptuar nga përmbajtja e nenit 6 të KEDNJ-së454, kjo përshkak dhe të numrit të madh të çështjeve që janë paraqitur dhe janë gjykuara nga kjogjykatë për shkelje të nenit 6.

Në këtë praktikë, theksohet se e drejta (që i korrespondon detyrimit të shtetit), nërespektimin e paanshmërisë dhe pavarësisë së gjykatave që shqyrtojnë çështjet eindividëve është shumë e rëndësishme.

Kështu, në çështjen Belilos kundër Zvicrës (29 Prill 1988, Seria A Nr. 132,fq.29) gjykata vëzhgon që:

“..Sipas praktikës gjyqësore të Gjykatës, një “gjykatë” karakterizohet nëkuptimin material të termit nga funksioni i saj gjyqësor, domethënë, çështjeve qëshqyrton brenda kompetencave të saj në bazë të shtetit të së drejtës dhe sipasprocedurave të kryera në mënyrë të paracaktuar. Ajo duhet të përmbushë edhe një sërëkërkesash të mëtejshme – pavarësinë, veçanërisht nga ekzekutivi; paanësinë; kohën eafatit të anëtarëve të saj në detyrë; garancitë e ofruara nga procedura e saj- disa nga tëcilat paraqiten në tekstin e vetë Nenit 6 paragrafi 1...” 455

Këtë qëndrim, mbi pavarësinë dhe paanshmërinë e gjyqësorit, ka mbajtur nëpraktikën e saj edhe Gjykata e Lartë. Ajo në një sërë vendimesh të saj, ka evidentuarproblematikat që ka hasur në aktivitetin e gjykatave më të ulëta, duke evidentuar dhesynuar në rregullimin e asaj çfarë mund të quhej cënim i pavarësisë dhe paanshmërisë sëgjykatësit në gjykimin e çështjeve që i paraqiteshin për gjykim. Kështu, në vendiminunifikues nr. 5, dt. 22.01.2007 kjo gjykatë, në kolegje të bashkuara mbi pavarësinë dhepaanësinë në gjykim, shprehet se:

“...Në arsyetimin që i ka bërë Kolegji Civil vendimit për kalimin e çështjes përgjykim në Kolegjet e Bashkuara, argumentohet nevoja e njësimit të praktikës në lidhjeme respektimin e parimit të gjykimit të çështjes nga një gjykatë e pavarur dhe epaanshme...pasi...paditësi ka paraqitur...pretendimin se...çështja nuk duhet të gjykohet

453 Vendimin Nr. 15 të vitit 2007, i GjK. Gjithashtu shih dhe vendimin nr. 20, dt. 02.07.2003 të GjykatësKushtetuese – burim nga faqja zyrtare web e Gj.K. – www.gjk.gov.al.454 Neni 6 i KEDNJ“..., çdo person ka të drejtë që çështja t’i dëgjohet...nga një gjykatë e pavarur dhe epaanshme.”455 Po kështu në konceptin e “paansisë” së gjykatës në çështjen Saraiva de Carvalho kundër Portugalisë(22 Prill 1994, Seria A, Nr. 286, fq. 38) GJEDNJ shpalli se: “Ekzistenca e paanësisë sipas qëllimeve te Nenit 6paragrafi 1 duhet të përcaktohet sipas një testimi subjektiv, domethënë në bazë të bindjes vetjake të një gjykatësi nënjë çështje të dhënë, si dhe në bazë të një testimi objektiv, domethënë, që vërteton nëse ky gjykatës ofroi garanci tëmjaftueshme për të përjashtuar çdo dyshim të përligjur në këtë drejtim (shih, ndër autoritetet e tjera, Fey kundërAustrisë, gjykim I datës 24 shkurt 1993, Seria A Nr. 255-A, f. 12, parag. 28). Ndërsa për çështjen e gjykatës “sëpavarur” GJEDNJ në pratikën e saj ravizon disa kritere: “...Në përcaktimin nëse një organ mund tëkonsiderohet se është “ I pavarur”- veçanërisht nga ekzekutimi dhe nga palët e çështjes (shih, ndër të tjera, gjykimine çështjes Le Compte, Van Leuven dhe De Meyere, datë 23 qershor 1981, Seria A Nr. 43, f. 24, paragrafi 55)- Gjykataka marrë parasysh mënyrën e emërimit dhe kohën e afatit në detyrë të anëtarëve të saj (po aty, f. 24-25, paragrafi57), ekzistencën e garancive kundër presionit të jashtëm (shih gjykimin e çështjes Piersack, datë 1 tetor 1982, Seria ANr. 53, f. 13, paragrafi 27) dhe çështjen nëse ky organ paraqet dukjen e pavarësisë (shih gjykimin e çështjes Delcourt,datë 17 janar 1970, Seria A Nr. 11, f. 17, paragrafi 31).” – për më tepër shih Gilles Dutertre & Jakob van derVelde, “Fragmente Kryesore të GJEDNJ” – Këshilli i Evropës, Versioni Shqiptar (H/INF-98-5), shtyp.“Grafika ARS”, Tiranë, Shtator 1998, fq. 64, 65.

128

nga kjo gjykatë (GJL)...pasi...nuk mund të jetë e paanshme në gjykimin ekërkimeve...Kolegjet e Bashkuara të Gjykatës së Lartë çmojnë...se...në çështjenLangborger kundër Suedisë, GJEDNJ arsyetonse...“Për të vlerësuar nëse një organmund të konsiderohet “i pavarur”, duhet të shqyrtohet, inter alia, mënyra e zgjedhjes sëanëtarëve të tij dhe kohëzgjatja e mandatit, ekzistenca e garancive ndaj presioneve tëjashtme dhe nëse organi paraqitet si i pavarur...në lidhje me çështjen e paanshmërisë,duhet të bëhet dallimi mes një testi subjektiv, që ka të bëjë me bindjen e një gjykatësi tëcaktuar mbi një çështje të caktuar dhe një testi objektiv, që shërben për t’u siguruar nësenjë gjykatës ofron garancitë e mjaftueshme për të përjashtuar çdo dyshim të ligjshëm nëkëtë drejtim.”...Si përfundim, gjykimi i mosmarrëveshjeve (të tilla)...nga GJL..nuk cënonparimin e pavarësisë e të paanësisë në gjykim...”

Po kështu në vendimin unifikues nr. 4, dt. 01.02.2006, kjo gjykatë konkludon se:“...në kundërshtim me urdhërimet e nenit 18 të KPC, nuk e njoftoi për zhvillimin

e seancës duke e vënë atë në pozita inferioriteti në raport me palën tjetër në favor të sëcilës edhe u vendos, përfundimisht, prej saj, (gjykatës)...”456

Pra, siç shihet, garancia për pavarësinë e gjyqësorit, paanësinë që ai duhet tëshfaqë në punën e tij, synon në sigurimin që gjyqtarët, në vendimet që japin, të mos jenënën ndikimin e njërës apo tjetrës palë apo dhe të pushteteve të tjera, pjesë e strukturësshtetërore, duke mbajtur dhe luajtur rolin që u është ngarkuar, atë të arbitrit, duke krijuarbindjen e plotë dhe duke rritur njëkohësisht besimin tek publiku mbi drejtësinë evendimeve që japin, duke i mundësuar atyre (me qëndrim të pavarur dhe të paanshëm)dhe mundësi mbrojtjeje të barabartë.

3.4.2/b Gjykimi nga një gjykatë e caktuar me ligj.

Parimi i pavarësisë dhe paanshmërisë të gjykatës që gjykon, shihet i lidhurngushtë me parimin e gjykimit nga një gjykatë e caktuar me ligj. Po çfarë përfaqëson nëvetvete kjo garanci apo e drejtë?

Së pari duhet të sqarojmë atë që ky nocion nga gjykata, nuk duhet kuptuar nëaspektin klasik të asaj çfarë përfaqëson gjykata. Sipas trajtimeve nga ana e GJEDNJ-së,përcaktohet “...Sipas praktikës gjyqësore të Gjykatës, një “gjykatë” karakterizohet nëkuptimin material të termit nga funksioni i saj gjyqësor, domethënë, çështjeve qëshqyrton brenda kompetencave të saj në bazë të shtetit të së drejtës dhe sipasprocedurave të kryera në mënyrë të paracaktura...” (shih çështjen Belilos kundërZvicrës – 29 prill 1988)...“fjala “gjykatë” në Nenin 6 paragrafi 1 nuk duhet të kuptohetpatjetër se do të thotë gjykatë ligjore e llojit klasik, e integruar brenda makinerisëgjyqësore standarde të vendit...”.457

Këto qëndrimet janë mbajtur edhe nga Gjykata jonë Kushtetuese në praktikën esaj (shih vendimin nr. 11, dt. 23.04.2009)458 ku evidenton se “...Nëse një gjykatë nuk kajuridiksion/kompetencë për të gjykuar...në përputhje me dispozitat që zbatohen sipaslegjislacionit përkatës, ajo nuk është “e krijuar me ligj” sipas kuptimit të nenit 42/2 tëKushtetutës dhe nenit 6/1 të Konventës Europiane...)

Mbi këtë çështje dhe në prizmin e përcaktimeve të gjykatave të mësipërme, dondalemi në atë çfarë mendojmë, se do vijë si përplasje mes gjykatave të zakonshme dheadministrative të krijuara rishtazi. Në këtë kuadër, mendojmë se duhet të bëhet e qartë se

456 Për më tepër shih edhe vendimet unifikues të Kolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë, nr. 6, dt.24.01.2007; nr. 9, dt. 09.03.2006; nr. 10, dt. 24.03.2004.457 Shih çështjen Campbell dhe Fell kundër Mbretërisë së Bashkuar – 28 qershor 1984.458 Xhezair Zaganjori, Arta Vorpsi, Denar Biba, “Parime Kushtetuese dhe të Drejta Themelore nëJurisprudencën e Gjykatës Kushtetuese”, vep. e cit., fq. 484- 488.

129

çfarë do mund të klasifikojmë si çështje që mund të gjykohen nga secila prej këtyre dy“juridiksioneve gjyqësore”, duke shmangur mundësinë e gjykimit nga gjykata që nukkanë juridiksionin/kompetencën përkatëse, që do sillte pasoja jo të vogla mbi vetë palëte përfshira në proces.

3.4.2/c Zbulimi i të vërtetës objektive.

E vërteta, në kuptimin filozofik të fjalës është dije dhe njohuri e kualitetit tëcaktuar që mund ta ketë njeriu mbi realitetin objektiv në ndërgjegjen e tij.459 Në këtëkëndvështrim, gjykata për të marrë vendimin bazohet në fakte dhe prova, të cilat inënshtrohen debatit gjyqësor duke iu referuar përcaktimit të saktë të gjendjes faktike tëtyre, mbi të cilat mbështetet kërkesë-padia. Një gjë të tillë gjykata e bën duke vlerësuarme ndërgjegje dhe me kujdes çdo provë veç e veç dhe të gjitha bashkarisht, si dhe nëbazë të rezultatit të tërë procedurës së realizuar. Dy janë aspektet në të cilat shfaqetçështja e zbulimit të së vërtetës materiale (procesi i vlerësimit): aspekti material dhe aiformal. Pra, kemi të bëjmë me vlerësimin e asaj se çfarë përfaqëson secila provë nëvetvete nga pikpamja materiale dhe aspektin formal të saj duke evidentuar mënyrënligjore të kërkimit të së vërtetës materiale. Duhet theksuar se në këtë proces, hyjnë nëlojë një sërë elementësh të tjerë vlerësues që gjykata duhet t’i mbajë parasysh në kuadërtë hetimit dhe shqyrtimit të çështjes. Kështu, mund të përmendim çështjen eprezumimeve mbi fakte të ngjara dhe që merren për të mirëqëna (që lidhen me atë qëkërkohet të zbulohet në një proces të caktuar), pa i hyrë vërtetësisë apo duke i marrë përtë mirëqënë vërtetësinë e tyre. Kjo varet se si përcaktohet vërtetësia e këtyre fakteve, nëmënyrë absolute apo relative, apo janë thjesht prezumime ligjore që më pas mund tëdalin si të pavërteta. Prandaj, gjykata është “e lirë” të vlerësojë provat që ia kanënshtruar shqyrtimit gjyqësor, pa u lidhur me pretendimet e palëve, por gjithmonë dukerealizuar një cilësim të saktë të fakteve dhe veprimeve që lidhen memosmarrëveshjen.(shih vendimin unifikues të KB të GJL, nr. 9, dt. 09.03.2006)

3.4.3 E drejta për t’iu drejtuar gjykatës - aksesi në gjykatë.

Garantimi i të drejtës për t’iu drejtuar gjykatës përfaqëson atë elementë tërëndësishëm që lidhet pikërisht me mundësinë që duhet t’i garantohet çdo individi përt’iu drejtuar asaj, duke kërkuar që t’i dëgjohet çështja e tij. Në këtë drejtim praktika eGJK ka përvijuar qëndrimin se:

“...E drejta e çdo individi për t’iu drejtuar gjykatës buron nga neni 42/2 iKushtetutës. Përsa u përket gjyqtarëve , Kushtetuta i ka deleguar ligjvënësitkompetencën që, nëpërmjet ligjit, të rregullojë në mënyrë të hollësishme çështjet qëlidhen me transferimin dhe përgjegjësinë disiplinore, por pa u shprehur për të drejtën eankimit të tyre dhe për organin që do të shqyrtojë këto ankesa. Jo vetëm kaë, porlegjislacioni ynë ka parashikuar të drejtën e akcesit të një numri funksionarësh publiknëpërmjet rrugës gjyqësore...nëse shkarkimi i tyre nga detyra është ipabazuar.”(vendimi nr. 24, dt. 13.06.2007)460

Të njëtin qëndrim mbi të drejtën t’iu drejtuar dhe dëgjuar nga një gjykatë,Gjykata Kushtetuese e shpreh edhe në vendimet Nr. 16, dt. 25.07.2008 duke theksuar se:

“..., se e drejta për t’iu drejtuar gjykatës është një nga aspektet e të drejtës përgjykim, e sanksionuar në nenin 42 të Kushtetutës. Gjykata thekson, se në ushtrimin e

459 Prof. Dr. Faik Brestovci, “E Drejta Proceduriale Civile I”, Universiteti i Prishtinës, Fakulteti Juridik,(ribotimi IV), Prishtinë 2006, fq. 33.460 Kushtetuta e Shqipërisë me interpretime të Gjykatës Kushtetuese, bot. “Alb Juris”, Tiranë 2008, fq. 80.

130

kësaj të drejte ligjvënësi mund të vendosë kufizime, por këto kufizime duhet tëpërmbushin kriteret e përcaktuara në nenin 17 të Kushtetutës dhe pikërisht që kufizimiduhet të bëhet me ligj për një interes publik ose për mbrojtjen e të drejtave të të tjerëve,të jetë në përpjesëtim me gjendjen që e ka diktuar atë, të mos cenojë thelbin e të drejtësdhe të mos tejkalojë kufizimet e parashikuara në Konventën Evropiane të të Drejtave tëNjeriut…Në këtë mënyrë, pajtueshmëria e masës kufizuese të marrë nga ligjvënësi meekzistencën e nevojës së kufizimit, duhet të verifikohet në aspektin e kushteve tëvendosura në dispozitat e sipërpërmendura të nenit 17 të Kushtetutës, dhe konkretisht tëekzistencës së “interesit publik”. Kufizimi i të drejtës për t’iu drejtuar gjykatës duhet tërespektojë edhe kushtin e ruajtjes së esencës së të drejtës për t’iu drejtuar gjykatës, sinjë nga aspektet e rëndësishme së të drejtës për një proces të rregullt ligjor, parashikuarnë nenin 42 të Kushtetutës. Një kusht tjetër që duhet të respektojë ligjvënësi nëvendosjen e kufizimit është që ky kufizim të jetë në përpjesëtim me gjendjen që e kadiktuar atë. Ky kusht e imponon ligjvënësin të evidentojë nevojën reale të ndërhyrjes nëtë drejtat individuale në një situatë konkrete. Përveç kësaj, kushti i proporcionalitetit tëndërhyrjes me gjendjen që e ka diktuar atë (ndërhyrjen), imponon ligjvënësin të aplikojëmjete të tilla ligjore, të cilat duhet të jenë efektive, d.m.th. të zgjedhura në mënyrë të tillëqë të jenë të përshtatshme për realizimin e synimeve që ndiqen…”461

Por, kësaj të drejte, që ajo e konsideron të pacënueshme, me raste përjashtimoreqë duhet të jetë e mirëpërcaktuar, Gjykata Kushtetuese i vë kufizime kohore. Nëpraktikën e saj, ajo përcakton se mundësia për të shfrytëzuar këtë të drejtë nuk mund tëjetë kurrsesi e palimituar; pra, duhet të ketë një hark kohor ligjor, brenda të cilit individiqë kërkon t’i drejtohet gjykatës mund ta bëjë këtë.462

Ky qëndrim i mbajtur nga kjo gjykatë, ka qënë në vijimësi i ndikuar ngaqëndrimet e GJEDNJ-së mbi konstatimet e kësaj të fundit, mbi shkeljet dhe cënimet ekëtyre të drejtave nga ana e shteteve anëtare, edhe pse nuk ka një garantim të shprehurmbi të drejtën e aksesit në një gjykatë në tekstin e Nenit 6, por Gjykata Evropiane ështëshprehur se kjo dispozitë siguron për këdo të drejtën për të bërë çdo lloj pretendimi nëlidhje me të drejtat e tij/saj civile dhe detyrimet përpara një gjykate apo tribunali.463 Nëkëtë opinion (duke lënë jashtë trajtimit atë mbi çështjet penale, që është në të njëjtënvalë frekuence me qëndrimet për çështjet civile), ajo përcakton si çështje kryesore tëfushës së zbatimit “të së drejtës për t’iu drejtuar një gjykate”, atë se, e drejta e gjykimitekziston në lidhje me “përcaktimin e të drejtave dhe detyrimeve civile të [njëpersoni]”.464 Qëndrimi i gjykatës në këtë drejtim ka qënë se: “...neni 6§1 garanton një tëdrejtë për t’iu drejtuar gjykatave; qoftë i marrë në mënyrë të veçantë qoftë së bashku menene të tjera të Konventës ai nuk përmban asnjë kufizim të nënkuptuar në lidhje me tëdrejtën [e një personi]...që të ngrejë padi...” 465 Megjithatë, duhet theksuar se kjogjykatë, mbi këtë të drejtë të njohur dhe të parashikuar në KEDNJ, shprehet se nukmund të jetë e absolute.466

461 Gjithashtu shih edhe vendimet: nr. 9, dt. 02.04.2003; nr. 4, dt. 10.02.2005; nr. 14, dt. 05.07.2005; nr.14, dt. 03.06.2009; nr. 38, dt. 30.12.2010.462 Mbi këtë qëndrim të Gj.K. shih vendimet: nr. 19, dt. 23.12.2004, nr.26, dt.15.12.2008.463 Nuala Mole & Catharina Harby, Manualet e të drejtave të njeriut Nr. 3 - “E drejta për një proces tëdrejtë gjyqësor” (Një udhëzues për implementimin e Nenit 6 të KEDNJ), D.P.D.Nj. - Këshilli i Evropës &Komisioni Evropian, shtyp. Gent Grafik, 2005.464 Gilles Dutertre & Jakob van der Velde, “Fragmente Kryesore të GJEDNJ” – Këshilli i Evropës,Versioni Shqiptar (H/INF-98-5), vep. e cit., fq. 55.465 Ledi Bianku, “Jurisprudenca e Gjykatës së Strasburgut”, vep. e cit., fq. 255,256.466 Mbi këtë qëndrim shih çështjen “Golder kundër Mbretërisë së Bashkuar”, dt. 21 shkurt 1975, Lawlesskundër Irlandës, dt. 01 Korrik 1961 (vendimi i themelit). Gjithashtu në në çështjen Wemhoff, dt. 27qershor 1968 ku gjykata shprehet se: “...nga kjo rrjedh se e drejta e aksesit përbën një element që është i

131

Megjithatë, ajo shton në këtë qëndrim edhe diskutimin që kjo e drejtë (e drejta përt’iu drejtuar gjykatës dhe aksesi në këtë të fundit) nuk mund të jetë thjesht formale, praqë nuk duhet vetëm të ekzistojë, por të jetë edhe e efektshme. Vetëm ekzistenca e sëdrejtës së aksesit nuk është e mjaftueshme.467

Po i njëjti qëndrim haset në praktikën e Gjykatës së Lartë (kjo e ndikuar kryesishtdhe nga praktika e Gjykatës Kushtetuese dhe sidomos GJEDNJ-së) për mundësinë qëduhet t’i jepet çdo individi që çështja e tij të dëgjohet nga një gjykatë,referuarparashikimeve Kushtetuese dhe KEDNJ-së apo parashikimeve në KPC. Kështu ajoshprehet se:

“...Në nenet 6 e 13 të Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut dhe neni 42të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë është parashikuar në mënyrë të shprehur edrejta e individit për një ankim efektiv...

...Nëse gjykatës i rezulton se jo për faj të paditësit (ankuesit) çështja nuk ështëshqyrtuar në themel nga organi administrativ, atëherë në zbati të nenit 42 tëKushtetutës, nenit 6 të Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut,..., është e detyruartë shqyrtojë në themel,...”468

Siç edhe më sipër evidentohet, njihet dhe pranohet tashmë gjerësisht nga praktikagjyqësore në përgjithësi që e drejta për t’iu drejtuar gjykatës është dhe duhet të jetë egarantuar, duke i mundësuar të drejtën aksesit pranë saj, e realizuar kjo jo vetëm nëaspektin formal të kësaj garancie, por edhe në kuptimin e efektivitetit konkret të kësaj tësaj. Gjithashtu, këtë të drejtë ajo nuk e lidh vetëm me mundësinë për t’iu drejtuargjykatës së faktit, por në një interpretim si nga praktika e GJEDNJ-së ashtu dhe eGjykatës Kushtetuese evidentohet fakti se e drejta e aksesit në gjykatë, lidhet edhe memundësinë apo aksesin jo vetëm formal por edhe efektiv që duhet ti mundësohet palës sëinteresuar për t’iu drejtuar shkallëve më të larta të hierarkisë gjyqësore. Pra, është njëzgjerim i këtij koncepti, ku GJEDNJ-ja e evidenton cënim të kësaj të drejte, sidomospërsa i përket çështjes të sistemit Anglez apo atë Gjerman, që duhet të japin “leje” për tëushtruar ankim në shkallët më të larta të hierakisë së gjyqësorit. Kjo shihet si element qëcënon procesin e rregullt ligjor, duke i hequr mundësinë palëve të interesuara që tëmbrojnë të drejtat e tyre. E njëjta situatë evidentohet edhe në SHBA, për disa lloje tëcaktuar çështjesh, ku duhet të jepet “miratimi” i gjykatës që ka dhënë vendimin për tëushtruar apo jo ankim ndaj vendimit të saj.

qenësishëm në të drejtën e shpallur nga Neni 6 parag.1. Ky nuk është një interpretim i zgjeruar që imponon detyrimetë reja mbi Shtetet Kontraktuese: ai mbështetet në vetë termat e fjalësi së parë të Nenit 6 parag. 1....duke pasurparasysh objektin dhe qëllimin e Konventës,...dhe parimet e përgjithshme të së drejtës...siguron çdo njeriu të drejtënqë çdo pretendimi për të drejtat dhe detyrimet civile të tij t’i sjellë para një gjykate ose trupi gjykues...Gjykatavlerëson se e drejta e aksesit në gjykatë nuk është absolute...” – Për më terpër shih edhe Gilles Dutertre & Jakobvan der Velde, “Fragmente Kryesore të GJEDNJ”– Këshilli i Evropës, Versioni Shqiptar (H/INF-98-5),vep. e cit., fq. 60,61.467 Gilles Dutertre & Jakob van der Velde, “Fragmente Kryesore të GJEDNJ” – Këshilli i Evropës,Versioni Shqiptar, vep. e cit., fq. 63. Këtë qëndrim (të cilin e shfaq në një sërë vendimesh të tjera) mbanGJEDNJ në çështjen; “Airey kundër Irlandës, 9 tetor 1979, Seria A Nr. 32...”, ku konstaton se: “...nuk ekonsideron [këtë mundësi për të shkuar para Gjykatës së Lartë pa ndihmën e një avokati], në vetvete, si përfundim tëçështjes. Konventa është synuar për të garantuar jo të drejtat që janë teorike ose iluzive por të drejtat që janë praktikedhe të efektshme...Kjo është veçanërisht kështu për të drejtën e aksesit në gjykata në kuadrin e vendit të shquar që iështë caktuar në një shoqëri demokratike të drejtës së gjykimit të paanshëm. Prandaj duhet të vërtetohet nëseparaqitja e zj.Airey para Gjykatës së Lartë pa ndihmën e një avokati do të ishte e efektshme, në kuptim nëse ajo do tëishte në gjendje ta paraqiste çështjen e saj në mënyrën e duhur dhe të kënaqshme...”.468 Vendimi unifikues nr. 3, dt. 12.02.2008, të Kolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë – Q.P.Z. botim– “Përmbledhje Vendimesh Unifikuese të Gjykatës së Lartë 2000-2010”, Qershor 2010.

132

3.4.4 Parimi i kontradiktoritetit (Audi et alteram partem).

Është një nga parimet që shihet ngushtësisht i lidhur me vetë kuptimin e asaj qëpërfaqëson parimi i procesit të rregullt ligjor. Si origjinë të saj ka të drejtën romake dherregullat e procesit të asaj kohe. Por duhet evidentuar fakti, se pavarësisht se është evështirë të gjendet ndonjë formulim që i referohet pikërisht, në mënyrë të shprehur këtijparimi, në tekstet e Corpus Juris Civilis, nuk lë për të nënkuptuar se ai nuk është njohurnë atë periudhë.469 Përkundrazi, ai ka qënë i kudogjendur, sidomos referuar burimevejashtë Corpus Juris Civilis, mbështetur dhe trajtuar kryesisht nga filozofët dhe juristët.470

Pavarësisht kësaj mungese, në tekste, në të drejtën romake gjykimi kontradiktor kishtearritur formën më të përsosur, mbasi mbështetej në rregulla të caktuara me saktësisidomos në fazën e parë të gjykimit të ashtuquajturën “in jure”471 përpara pretorit.472

Pranohet gjerësisht, se ajo se çfarë përfaqëson “parimi i kontradiktoritetit” nësistemin e së drejtës së shkruar (civil law) dhe atë të të drejtës së përbashkët (commonlaw), është në një linjë të përbashkët, edhe pse në këto dy sisteme, ky parimpozicionohet në mënyra të ndryshme. Kështu në sistemin common law është pjesë esistemit të gjykimit kundërshtor,473 ndërsa në sistemin civil law ky parim pranohet imëvetësishëm, por duke e theksuar se në themel gjendet njëkohësisht i lidhur dhe meparimet e tjera mbi të cilat mbështetet procesi civil në këto vende. Në këto të fundit (nëvendet e civil law), parimi audim et alteram partes , p.sh. në Francë –njihet si - le droitde la défense, ndërsa në Gjermani – njihet si - e drejta për rechtliches Gehör474 – qëduhet të merret në një kuptim të gjërë dhe ka dy aspekte:475

a. nga njëra anë, gjykata duhet të drejtojë procedurën me paanshmëri dhepavarësi, në mënyrë që t’i garantojë të dyja palëve të drejtat proceduriale të barabartadhe njëkohësisht të sigurojë që të dy palët, të përmbushin detyrimet e tyre proceduriale,në kuadër të atyre që përcakton dhe dalin si të domosdoshme nga procedesi gjyqësor;dhe

b. nga ana tjetër, palët ndërgjyqëse kanë të drejtën që të kenë akses të njëjtë dheefektiv pranë gjykatës. 476 Kjo i referohet mundësisë që të dy palët gjatë shqyrtimitgjyqësor duhet të njëjtën pozitë apo “plan”, duke u garantuar e drejta që çdo gjë që atoparaqesin para gjykatësit do të dëgjohet, duke “i vendosur” para njëra tjetrës thëniet dhepretendimet e secilës, nga ku do nxirret më pas një konkluzion mbi “qëndrueshmërinë”apo bazueshmërinë e njërës apo tjetrës.

469 Dan Asser, (Audi et alter am partem: a limit to judicial activity) - “The Roman Law Tradition”, editedby Andrew D.E. Lewis dhe David J. Ibbetson, Cambridge University Press, 1994, fq. 209.470 Po aty.471 “...Procedura in jure, është pjesë e procedurës civile që zhvillohej para magjistratëve romakë....Vendipër zhvillimin e procedurës in jure ishte në forumin romak dhe quhej “jus”...” Për më tepër shih IvoPuhan, “E Drejta Romake”, Univer. Prishtinës, Prishtinë 1989, fq. 441-465.472 Alqiviadh Lamani, “Procedura Civile e RP të Shqipërisë” – Universiteti Shtetëror i Tiranës, Shtator 1962 fq. 24.473 …Është e vërtetë që në një sistem procedurial që është tërësisht kundërshtor, siç sistemi Anglezsupozohet gjerësisht të jetë, kërkesa e parimit të kontradiktoritetit plotësohet në mënyrë automatike, dhekjo, ndoshta, shpejgon arsyen se pse ligji Anglez nuk e pranon si një parim më vete (të pavarur).Megjithatë, pavarësisht kësaj, parimi mund dhe ekziston në mënyrë krejt të natyrshme si në një sisteminkuizitor, si dhe në një sistem që pretendon të jetë kundërshtor. – për më tepër mbi këtë çështje shih JohnAntony Joloëicz, “On Civil Procedure” (Mbi procedurën civile), Cambridge University Press, (botur nëN.Y.-SH.B.A. nga Camb.Uni.Press), 2000, fq. 175-182 dhe 191-194.474 Kjo është një e drejtë që garantohet nga neni 103 të Grundgesetz-it (Ligjin Themelor) Gjerman.475 Dan Asser, (Audi et alter am partem: a limit to judicial activity) – “The Roman Law Tradition”, editedAndrew D.E. Lewis dhe David J. Ibbetson, vep. e cit., fq. 211.476 Po aty, fq. 211,212.

133

Duhet theksuar që pavarësisht se në vendet e sistemit common law ky parimgjendet “i shkrirë” në vetë procedurën kundërshtore, ku palët janë ato që kanë “në dorë”ecurinë e procedimit dhe nuk ka pse të diskutohet mbi të drejtën për t’u dëgjuar, kugjykatësi ndodhet në pozitë “pasive/jo aktiv”, sa procedura e lejon; në vendet ekontinentit, ky parim (edhe pse në dukje shihet si i “lënë pas dore”, duke evidentuarpozitën aktive që shfaq gjykata gjatë shqyrtimit gjyqësor, në vende si Franca, Gjermaniapo Hollanda477), përsëri zbatohet në mënyrë të tillë që duhet theksuar se janë palët atoqë përcaktojnë në një farë mënyrë kornizën dhe rrjedhën e procesit gjyqësor, mbi bazënedhe një parimi të njohur atë të disponimit të palëve në proces, që e kufizon gjykatën nëkëtë drejtim (të rolit aktiv). Kjo do të thotë se edhe në ato raste ku gjyqtari mund tëvendoset në pozita aktive në procesin gjyqësor, edhe kur procesi nuk ka më natyrëkontradiktore, gjyqtari duhet të jetë krejtësisht neutral dhe të kufizojë përdorimin enjohurive të tij personale për fakte që diskutohen.478 Pra, ekziston rreziku që gjykatësi,në ato momente që shfaq pozitë aktive, të synojë “ta përdorë” atë, duke u vënë “nëkërkim” të drejtësisë, vetë.479 Por, duhet kuptuar që një rol i tillë jo gjithmonë është imirëpritur dhe është i shoqëruar gjithmonë me mekanizma bllokues, që këtë e kufizojnëdhe e fokusojnë ngushtësisht vetëm në disa aspekte të caktuara të procesit, pa ndikuar nëvetë procesin në kuptimin e asaj çfarë duhet t’u garantohet palëve.

Megjithatë, pavarësisht këtyre ndryshimeve, koncepti i kontradiktoritetit apozhvillimit të procesit në mënyrë “kontradiktore” dhe asaj se çfarë përfaqëson në të dysistemet përbën një nga gurët e themelit të procedimin civil në kuadër të të drejtaveproceduriale të palëve. Gjykatës i lind detyrimi të sigurojë një gjë të tillë, duke ruajturnjë qëndrim sa më të paanshëm dhe gjithmonë duke mbajtur një qëndrim të ekuilibruarnë trajtimin e palëve gjatë shqyrtimit gjyqësor. Prishja e një ekuilibri të tillë do tëcënonte në vetvete garancitë apo të drejtat proceduriale të palëve. Pra, kontradiktoritetiështë zhvillimi i gjykimit në mënyrë kontradiktore që nënkupton se...ai që ngre një padii parashtron gjykatës faktet mbi të cilat ai bazon kërkimet e tij dhe paraqit dhe prova përtë vërtetuar këto fakte kurse ana kundërshtare ka dhe ajo të drejtë të kundërshtojë këtofakte dhe të paraqit prova kundër këtyre fakteve ose të parashtrojë pretendimet qëkundërshtojnë faktet e parashtruara nga ana tjetër.”480

477 Shih po aty, fq.212.478 Alessandor Simoni, Sokol Sadushi, Sokol Çomo, “Vështrim Krahasues mbi Procedurën Civile”,Shkolla e Magjistraturës, shtëp.bot. “Kristalina - KH”, Tiranë .2006, fq. 90.479 Për shembull, në Francë, në nenin 7 të Kodit të ri të Procedurës Civile i lejon gjykatës të marrë nëshqyrtim fakte të cilat palët nuk i referohen në mënyrë specifike në mbështeteje të pretendimeve të tyre,duke i bërë këto pjesë të shqyrtimit gjyqësor. Të tilla karakteristika, të pozitën aktive të gjykatës mbiprocesin, evidentohen edhe në Kodin tonë të Procedurës Civile, ku në disa raste është gjykata ajo qëpërcakton domosdoshmërinë e një prove që mund të paraqesin palët në proces dhe nëse do ja nënshtrojëprocesit gjyqësor apo jo. Kjo shihet edhe si shkelje e të drejtës së disponimit të palëve në raport meprocesin, duke klasifikuar si jo kundërshtor, pasi palët nuk janë krejt “të lira” në raport me procedimin, ajokontrollohet në mënyrë rigoroze nga ana e gjykatës. Kjo nuk do të thotë se, në sistemet common law,gjykata nuk e kontrollon procesin, por janë palët ato që e shtyjnë përpara këtë proces në më nyrëkundërshtore, ndërsa gjykata thjesht ndjek me vëmendje prezantimin e provave që kanë palët nëmbështetje të pretendimeve të tyre. Megjithatë, përsëri ky rol aktiv është mjaft i kufizuar, dhe mund tëthuhet “nën kontroll”, duke qënë se është i kryqëzuar edhe nga të drejta të tjera të palëve që gjykata duhetti mbajë në konsideratë. Për ta ilustruar atë që sapo cituam, i referohemi p.sh. pyetjes së dëshmitarit në dysistemet. Në sistemin common law (Anglez apo SHBA-së) dëshmitarët pyeten nga palët në mënyrë tëdrejtpërdrejtë në një proces pyetjesh të kryqëzuara, ku roli i gjyqtarit është ai i dëgjuesit në përgjithësi dheai nuk drejton në mënyrë kategorike pyetje. Ndërsa në sistemin kontinental, pyetja e dëshmitarëve nëpërgjithësi, bëhet me pyetje që i drejohen edhe nga vetë gjykata, përveç atyre të palëve ndërgjyqëse, mesynimin që vetë gjykata të arrijë të kuptojë të vërtetën në dëshminë e dëshmitarit, gjithmonë në raport mefaktin apo faktet që kërkohet të provohen.480 Alqiviadh Lamani, “Procedura Civile e RP të Shqipërisë” – vep. e cit. fq. 25.

134

Duke u rikthyer në kornizat e së drejtës tonë, ky parim ka gjetur shprehje të qartëedhe në legjislacion, sidomos në mënyrë më konkrete dhe efektive pas viteve ‘90.Kështu, Kushtetuta e RSH në nenin 33 parashikon se -“Kushdo ka të drejtë të dëgjohetpara se të gjykohet.”. Edhe pse në disa trajtime ajo shihet ngushtësisht e lidhur meprocesin penal apo se i përket një të drejte që ka çdo individ në kuadër të procesit penal,jemi të mendimit që duhet parë në një intepretim më të zgjeruar kuptimi se çfarëpërfaqëson apo “ofron” kjo dispozitë.

Kuptimi i saj duhet parë i lidhur ngushtësisht dhe me përcaktimet që bëhen nënenin 42 të Kushtetutës duke e shtrirë në mënyrë krejt të natyrshme edhe në kuadërprocesit civil. Kjo, duke e parë apo shtrirë në dy aspekte:

a) atë të palës paditëse dhe të drejtës së saj, që nuk duhet të mjaftohet vetëmme paraqitjen e çështjes para gjykatës, por duhet edhe të dëgjohet mbi atë çfarëpretendon dhe se si argumenton dhe interpreton provat në raport me pretendimin e saj;dhe

b) atë të palës së paditur dhe të drejtës së saj, ku duhet t’i mundësohet, që,para se t’i ngarkohet një detyrim, e drejta që të dëgjohet nga ana e gjykatës mbikundërshtimet që ajo mund të ketë ndaj pretendimeve të palës tjetër (palës paditëse).

Në prizmin e dispozitave kushtetuese në përgjithësi dhe të atyre të më sipërme nëveçanti, Gjykata Kushtetuese ka zhvilluar praktikën e saj gjyqësore duke evidentuarfaktin e domosdoshmërisë së respektimit të të këtij parimi procedurial por që gjenmbrojtje edhe në dimensionin kushtetues, ku përcakton edhe një aspekt tjetër atë mbi;domosdoshmërinë e respektimit të procedurave të njoftimit për sigurimin e prezencës sëpalëve në proces, ku theksohet se: “Do të ishte pa vlerë përshkrimi në detaje i garanciveproceduriale të palëve në proces, në rast se atyre nuk do t’u sigurohej ajo që në fakt bëntë mundur respektimin e këtyre të drejtave dhe që është pjesëmarrja në gjykim.” (GJKvend. nr. 109, dt. 28.05.2002,).

Gjithashtu, në vendimin nr. 198, dt. 19.12.2001 kjo gjykatë, mbi respektimin e tëdrejtës për t’u dëgjuar nga gjykata në kuadër të respektimit të parimit tëkontradiktoritetit, shpreh se:

“...Kjo mënyrë gjykimi është mohim i të drejtës të mbrojtjes, e cila si e drejtëthemelore garantohet nga Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë. Dhunimi i kësaj tëdrejte jo vetëm i ka hequr mundësinë kërkuesit të gëzojë një mbrojtje të specializuar, porka sjellë edhe shkeljen e parimit të kontradiktoritetit. Kjo shkelje ka të bëjë me faktin sekërkuesi në këtë proces nuk është vënë në kushte barazie me palën tjetër. Ndryshe ngakjo e fundit, e cila ka qenë e mbrojtur me avokat dhe ka parashtruar pretendimet e vetarreth problemeve që kanë lindur gjatë këtij gjykimi, kërkuesit jo për fajin e tij, por përshkaqe që nuk vareshin nga ai, nuk i është krijuar një mundësi e tillë....

Shmangja e këtij gjykimi nga ana e Kolegjit Seleksionues dhe zgjidhja që ai i kadhënë çështjes me mospranim të rekursit në Dhomën e Këshillimit, ku nuk është e lejuarpjesëmarrja e palëve që janë në konflikt, përbën rastin tipik të një procesi jo të rregulltligjor në vështrim të nenit 42/1 të Kushtetutës të Republikës së Shqipërisë....”

Në vendimin e saj nr. 31, datë 15.10.2007, Gjykata Kushtetuese gjithashtushprehet se:

“...Në këto rrethana, Gjykata Kushtetuese konkludon se Gjykata e Apelit Tiranë,duke shkelur dispozitat proceduriale civile që kanë të bëjnë me mënyrën e njoftimit tëpalëve, nuk i ka krijuar mundësi kërkuesit të marrë pjesë në gjykimin në apel dhe përkëtë shkak, ky gjykim nuk i përmbush standartet e një gjykimi të drejtë në aspektinkushtetues.”

135

Qëndrimin mbi domosdoshmërinë dhe detyrimin për respektim të parimit tëkontradiktoritetit, kjo gjykatë e ka evidentuar në mënyrë të përsëritur, në një sërëvendimesh të tjera,481 ku ka vënë theksin e detyrueshmërisë të respektimit të tij nga ana egjykatës, duke i dhënë mundësi palëve...për të dhënë shpjegime për çështje që i çmon tënevojshme nga pikëpamja e së drejtës dhe që i shërbejnë ecurisë normale tëprocesit,..duke ia nënshtruar..debatit ndërmjet palëve.482

Në këto vendime dhe të tjera si këto, Gjykata Kushtetuese i mbështet jo vetëm nëpërcaktimet kushtetuese por edhe në normat e KEDNJ-së, neni 6/1 të tij, si dhe nëpraktikën e Gjykatës Evropiane, e cila ka vlerësuar se e drejta e “gjykimit të drejtë”ngërthen ndër të tjera të drejtën e procesit kundërshtar.483

Kështu, në çështjen Mantovanelli kundër Francës (18 mars 1997) gjykatashprehet se:

“...Gjykata vëren se një ndër elementët e procesit të drejtë brenda kuptimit tëNenit 6 paragrafi 1 është e drejta e procesit kundërshtar; në parim çdo palë duhet tëketë mundësinë që jo vetëm të bëjë të njohur çdo provë që nevojitet për suksesin epretendimit të saj, por edhe të ketë dijeni për komentet mbi të gjitha provat e sjella osevëzhgimet e depozituara me qëllim ndikimin në vendimin e Gjykatës...

...Në lidhje me këtë Gjykata, bën të qartë që në fillim se, ashtu si respektimi imbrojtjeve të tjera proceduriale të mishëruara në Nenin 6 paragrafi 1, pajtueshmëriame parimin e kundërt lidhet me procesin në një “gjykatë”;....Thelbësore është se palëtduhet të kenë mundësi të marrin pjesë siç duhet në procesin para “gjykatës”...”484

Edhe përsa i përket kornizës tonë ligjore, në K. P. Civile të RSH përcaktohet nëmënyrë të qartë detyrimi për të respektuar parimin e kontradiktoritetit, ku përcaktohetse:“Asnjë palë nuk mund të gjykohet pa u dëgjuar ose pa u thirrur në gjykim”485,“Gjykata duhet të ndjekë dhe të kërkojë të zbatohet parimi i kontradiktoriteti”486.

Pjesëmarrja e palëve 487 evidentohet si një element shumë i rëndësishëm nëkuadër të respektimit të parimit të kontradiktoritetit gjatë shqyrtimit gjyqësore. Në jopak vendime të saj Gjykata e Lartë ka evidentuar shkelje të gjykatave të shkallëve më tëulëta të këtij parimi, sidomos përsa i përket çështjes së njoftimeve të palëve në proces,në respektim të dispozitave të tjera proceduriale, që bëjnë fjalë për njoftimin e akteve,duke përfshirë edhe njoftimin e palëve për të marrë pjesë në proces. Megjithatë, kjo nukështë e mjaftueshme, pasi gjykatat nuk duhet thjesht të mjaftohen me respektimin e këtijparimi, duke thirrur palët në proces. Ajo duhet të angazhohet edhe për krijimin e

481 Mbi këtë çështje shih gjithashtu edhe vendimet e GjK: nr. 69, dt.16.10.2000, nr. 198, dt.19.12.2001,nr.109, dt.28.05.2002, nr. 19, dt. 12.06.2003, nr. 23, dt.25.07.2003 – burim nga faqja web e GjK –www.gjk.gov.al.482 Alessandor Simoni, Sokol Sadushi, Sokol Çomo, “Vështrim Krahasues mbi Procedurën Civile”, vep. ecit., fq. 93,94.483 Gilles Dutertre & Jakob van der Velde, “Fragmente Kryesore të GJEDNJ” – Këshilli i Evropës, vep. ecit.,fq. 70,71.484 Po aty. Gjithashtu shih edhe vendimet e GJEDNJ-së në çështjet: Kerojärvi kundër Finlandës (19 korrik1995); Nideröst kundër Zvicrës (18 shkurt 1997);485 Neni 18 – Kontradiktoriteti i Kodit të Procedurës Civile të RSH486 Neni 20 i Kodit të Procedurës Civile të RSH487 Këtu i referohem detyrimit që ka gjykata të thërrasë palët nërpëmjet një procedure ligjore të realizimittë njoftimit. Nëse një gjë e tillë nuk ndodh, kjo do të thotë, që mundësia e palës për të marrë pjesë nëproces, si një detyrë e gjykatës në kuadrin e paanshmërisë së pozicionit të saj në lidhje me çështjen, ështëshkelur, që do të thotë shkelje e të tjera të drejtave themelore proceduriale të palëve.

136

mundësive reale që palët të dëgjohen dhe t’ju mundësohet realizimi i mbrojtjes dukeparashtruar pretendimet e tyre në mënyrë “kontradiktore”.

Kështu, në vendimin unifikues nr. 12, dt. 14.09.2007 ajo përcakton se:“...gjykata të orientojë palët...në çështjet e...qartësimit të pretendimeve...për natyrën eprovave përkatëse në mbështetje të kërkimeve dhe prapësimeve që kanë të domosdoshmenë lidhje me natyrën e mosmarrëveshjes në gjykim...Gjykata të lejojë palët ndërgjyqësetë debatojnë dhe provojnë faktet mbi të cilat mbështeten të gjitha kërkomet e padisë dheprapësimet e tyre, sipas barrës së provës përkatëse (neni 19 dhe 20 i Kodit tëProcedurës Civile)”.488

Po kështu, në vendimin unfikues të saj nr. 4, dt. 01.02.2006 mban këtë qëndrimpër këtë çështje:

“...Përsa i përket parregullsive që u lejuan gjatë zhvillimit të procesit civil midiskëtyre palëve, ato kanë të bëjnë me mosrespektimin e normave proceduriale civile në lidhjeme njoftimet (në rastin konkret, të paditësit të k/paditur) për datën dhe orën që ishtecaktuar nga gjykata e shkallës së parë, në të cilën me vendimin e ndërmjetëm të datës30.04.2003, ishte caktuar se do të zhvillohej seanca gjyqësore pasardhëse. Megjithëse vetëgjykata në këtë vendim shprehet për shtyrjen e seancës për datën 02.05.2004, për t'u dhënëkohë palëve që të përgatisnin pretendimet e fundit, njërën prej këtyre palëve dhekonkretisht, paditësin e k/paditur dhe përfaqësuesen e tij, (të cilët i pari se ishte nxjerrëprej vetë gjykatës nga salla e gjyqit, kurse e dyta, se në vijim të mbajtjes së linjës sërespektimit të interesave të klientit të vet, u largua pa pritur përfundimin e asaj seance), nëkundërshtim me urdhërimin e parashikuar në dispozitën e nenit 18 të KPrCivile, nuk enjoftoi për zhvillimin e seancës së ardhëshme, jo vetëm duke mos respektuar në këtëmënyrë, një nga parimet kryesore në të cilat bazohet procesi gjyqësor civil sikundër ështëai i kontradiktorialitetit (nenet 20 - 21 të KPrCivile), por duke e vënë atë në pozitainferioriteti në raport me palën tjetër në favor të së cilës edhe u vendos përfundimisht prejsaj (gjykatës)...”

Në referim të asaj që u trajtua më sipër, del qartë rëndësia që ka respektimi i këtijparimi, i lidhur ngushtësisht me mekanizmat procedurial që ndikojnë, siç është çështja enjoftimeve, duke evidentuar njëkohësisht, simbiozën, që ekziston mes parimeve nëpërgjithësi në kuadër të parimit “mbështjellës” të tyre, atij të “procesit të rregullligjor”.

3.4.5 E drejta e “iniciativës së palëve” apo “e drejta e disponimit”?

Pavarësisht qasjes së gjykimeve civile, sipas parimit kundërshtor (kontradiktor)apo inkuizitor, duhet theksuar se të dy këto procedura gjykimi, pranojnë në mënyrë tëpadyshimtë se u takon palëve (që kanë pretendim mbi shkeljen e të drejtave që atopretendojnë se u takojnë dhe që u janë cënuar nga subjekte të tjera të së drejtës) e drejtapër të vënë në lëvizje gjykatën apo që ajo të fillojë investimin e saj për të vendosur mbitë drejtën që ekziston në këto pretendime.

Kjo njihet ndryshe si e drejta e iniciativës së palëve apo në disa raste si drejta edisponimit. Në fakt, do dëshirojmë të evidentojmë faktin se ato janë shumë të afërta menjëra tjetrën por përsëri nuk janë e njëjta gjë, dhe konkretisht:

- Përsa i përket “iniciativës së palës” kjo lidhet pikërisht, me fillimin e procesitgjyqësor dhe është vetëm pala e interesuar që ka këtë të drejtë iniciative, duke i kërkuar

488 QPZ, botim “Përmbledhje Vendimesh Unifikuese të Gjykatës së Lartë 2000-2010”, Tiranë, Qershor2010, fq. 252. Si dhe burim nga faqja zyrtare e Gjykatës së Lartë – www.gjykataelarte.gov.al.

137

gjykatës që të vihet në lëvizje dhe të shqyrtojë pretendimet e saj. Me një fjalë, është palaqë vë në lëvizje gjykatën për ta dëgjuar mbi një pretendim për shkelje të drejtash, pasigjykata vetë (kryesisht) nuk mund ta ndërmarrë një veprim të tillë. Ajo (gjykata) ekonsideron veten “të huaj” për çdo mosmarrëveshje që mund të ekzistojë mes subjektevtë së drejtës në marrëdhëniet e përditshme. Në këtë kuadër, ajo në asnjë rast, edhe sikur,në mënyrë incidentale (rastësore), gjatë gjykimit të një çështje, të bjerë në kontakt apodijeni mbi ekzistencën e ndonjë mosmarrëveshjeje mes subjekteve apo palëve tëndryshme, por që nuk është pjesë e atij gjykimi që po zhvillon, ajo nuk mundet qëkryesisht ta marrë në shqyrtim këtë mosmarrëveshje dhe të investohet vetë pa pasur njëkërkesë paraprake të palëve, e paraqitur kjo në mënyrën e duhur dhe të kërkuar nga ligjiprocedurial (kërkesa apo kërkesë-padia).

- Ndërsa përsa i përket çështjes së “të drejtës së disponimit”, ajo lidhet meqëndrimin e palëve mbi pretendimet e paraqitura dhe raportin që ekziston me rolin aposjelljen e gjykatës. Kjo duhet kuptuar se janë palët ato që “përcaktojnë fushën egjykimit” ku do investohet gjykata, duke “i hequr mundësinë” asaj që të shprehet përtejkëtyre kontureve të pretendimeve të palëve apo siç njihet ndryshe “ultra petita” . Kjo, jogjithmonë është e vërtetë, pasi në disa raste në kuadër të funksionit dhe detyrës sëgjykatës për zbulimin e së vërtetës materiale, duke synuar zgjidhjen e çështjes nëpërputhje me ligjin dhe të drejtën në përgjithësi, gjykatësi mund të ketë edhe rol aktiv,duke i lejuar vetes që të marrë në shqyrtim fakte që nuk janë përmendur në kërkesat epalëve.489 Por, duhet kuptuar se ky rol aktiv nuk duhet dhe nuk mund të kalojë atë seçfarë përfaqëson vetë kuptimi i parimit të disponimit të palëve, në kuadër të procesitgjyqësor duke kufizuar gjykatën sidomos përsa i përket asaj që palëve t’u garantohetrespektimi i parimit të kontrollit të palëve mbi objektin e çështjes...490 Gjyqtari mund tëriklasifikojë faktet, shkakun ose qëllimin e kërkesës vetëm nëse, duke vepruar në këtëmënyrë, ai nuk falsifikon kuptimin e qartë dhe të dukshëm të kërkesave të palëve.491

Ligji i ndalon gjyqtarit - përveç disa rasteve përjashtimore – të ndërmarrë hetimekryesisht, meqënëse mbledhja e materialit provues është në disponim të palëve qësintetizohet në maksimën “iudex iusta alligata ac probata iudicare debet”.492

Në këtë prizëm, mbi atë se çfarë është e drejtë e palëve, si parimet e iniciativësdhe ai i disponimit, bashkohen kur diskutohet çështja mbi mundësinë e ndërhyrjes që kagjykata në lidhje me fillimin e procesit dhe disponimeve mbi të drejtat që diskutohen nëkërkesën e paraqitur asaj nga palët.

Qëndrime të njëjta mbi “kufizimin” që ka dhe duhet të ketë gjykata mbidisponimin e padisë dhe të drejtave që shqyrtohen në proces, hasen edhe në të drejtëntonë. Kështu, në të drejtën tonë, çështja e “parimi të disponimit” është njohur dheidentifikuar si “...mundësia që ka çdo person që të përdorë objektin e padisë d.m.th. tëdrejtën materiale si dhe mjetet gjyqësore d.m.th. rrugën gjyqësore për ruajtur apombrojtur një të drejtë... që nuk duhet të vijë në kundërshtim me të drejtën e ligjshme tëpersonave të tjerë...”.493

Në legjislacionin tonë aktual, në fuqi, kjo është parashikuar në nenin 2 të KPC tëRSH “Vetëm palët mund të vënë në lëvizje gjykatën për fillimin e një procesi gjyqësor,

489 Alessandro Simoni, Sokol Sadushi, Sokol Çomo, “Vështrim Krahasues mbi Procedurën Civile”, vep. ecit., fq. 76.490 Po aty.491 Po aty, fq. 79.492 I Quaderni dell’Aspirante Avvocato, “Diritto Processuale Civile” (Manuale di base per la preparazionealla prova orale), Edizione Giuridiche SIMONE 2008, bot. Esselibri – Simone, Itali (Napoli), Korrik 2008,fq. 29.493 Alqiviadh Lamani, “Procedura Civile e RP të Shqipërisë” – vep. e cit. fq. 22.

138

përveç kur ligji parashikon ndryshe...”. Megjithëse nuk është se ka një parashikimkushtetues, përsëri në referim të asaj se çfarë parashikon neni 42 i saj “...2.Kushdo, përmbrojtjen e të drejtave, të lirive dhe interesave të tij...ka të drejtën e një gjykimi tëdrejtë...nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme...”. Në një interpretim literal, nxirretqartë se e drejta e iniciativës i takon vetëm palëve, që u njihet e drejta kushtetuese dheligjore, për t’iu drejtuar gjykatës në mbrojtje të të drejtave dhe interesave të tyre.

Gjykata Kushtetuese edhe në praktikën e saj ka evidentuar se: “...Në radhë tëparë, neni 42/2 i Kushtetutës e përcakton si një të drejtë themelore të qytetarëve që përmbrojtje të të drejtave, lirive e interesave të tyre ligjore e kushtetuese t’i drejtohengjykatës. Në përputhje me këtë, Kodi i Procedurës Civile, në pjesën e përgjithshme,ashtu dhe në atë të posaçme, zbërthen e zhvillon më tej në sensin pozitiv atë ç’kagaranton Kushtetuta. Kështu, në nenin 31 Kodi e përkufizon padinë si të drejtën për t’udëgjuar të personit që bën pretendimin, në mënyrë që gjykata ta shpallë atë të bazuar nëfakte e në ligje ose jo, kurse neni 32, shkronja “a”, parashikon se padia mund të ngrihetpër të kërkuar rivendosjen e një të drejte ose interesi të ligjshëm që ështëshkelur...”494,495

Pra, kjo e drejtë dhe garancitë që duhet të ekzistojnë në garantimin e saj, dalinnga konteksti dhe interpretimi i dispozitave Kushtetuese me një referim edhe nëK.Pr.Civile të RSH

Kështu, në kuadër të të të drejtës së disponimit të palëve mund të përmendenparashikimet që bëhen në nenet 2 dhe 23 të KPC, ku përcaktohet se;

neni 2 - “Vetëm palët mund të vënë në lëvizje gjykatën për fillimin e një procesigjyqësor, përveç kur ligji parashikon ndryshe.

Palët janë të lira që në çdo kohë të tërheqin padinë, por gjithnjëpërpara shuarjes së saj për efekt gjykimi ose në bazë të ligjit.”dhe në nenin 23 - “Palët janë të lira të ndërtojnë mbrojtjen e interesave të tyre nëgjykim...”496

Të tilla parashikime, që gjenden të shpërndara në KPC, detyrojnë gjykatën që tëjetë e kujdesshme në procesin e vendimmarrjes, duke u kufizuar vetëm në aspektin edrejtimit dhe shqyrtimit gjyqësor, pra, në aspektin menaxhues të procesit, pa kaluar nëdisponime të cilat i takojnë vetëm palëve në proces (Neni 6 i KPC -“Gjykata që gjykon

494 Vendimi i Gjykatës Kushtetuese Nr. 5, dt. 20.03.2006 – burim: www.gjk.gov.al.495 Gjithashtu për këtë çështje shih edhe vendimet e GjK;

- nr. 8, dt. 23.04. 2004, ku ajo përcakton se: “Një formë tjetër e shkeljes së kësaj të drejte themelore, përproces të rregullt, është edhe ajo e mosrespektimit nga ana e këtyre gjykatave të parimit të disponibilitetit të padisë.Duke mos pasur parasysh kërkesat e neneve 6, 16/2 e 28 të Kodit të Procedurës Civile, ku gjen pasqyrim ky parimkryesor i procesit gjyqësor, të dyja gjykatat kanë vepruar në drejtim të kundërt...” dhe

- nr. 20, dt. 02.07.2003 ku ajo arsyeton se “Paraprakisht, Gjykata Kushtetuese çmon të nevojshëm tëtheksojë se të dyja pretendimet e para që parashtron kërkuesi dhe që kanë të bëjnë me shkeljen e parimit tëdisponibilitetit dhe të barazisë së armëve në proces, janë trajtuar gjerësisht në jurisprudencën kushtetuese, si pjesëpërbërëse e së drejtës për një proces të rregullt ligjor. Në gjykimet kushtetuese të kësaj natyre, kur janë konstatuarraste të tejkalimit nga ana e gjykatave të kërkesave të parashtruara në një padi apo të vendosjes së njërës palë në njëpozitë të disfavorshme në raport me palën tjetër, ndërkohë që kjo pabarazi është reflektuar edhe në arsyetimin nëmënyrë të njëanshme të argumenteve dhe provave të paraqitura nga palët, ato janë konsideruar nga GjykataKushtetuese si elementë thelbësor që prekin parimin e paanësisë në gjykim dhe cënojnë të drejtën për një proces tërregullt ligjor, në kuptim të nenit 42 të Kushtetutës të Republikës së Shqipërisë dhe të nenit 6 të Konventës Evropianepër të Drejtat e Njeriut.”- burim: www.gjk.gov.al.496 Shënim: Një mundësi e tillë shihet edhe në dispozita të tjera të këtij Kodi, që nënkupton mundësinë qëkanë palët në procesin gjyqësor, pa u kufizuar, në të drejtën e tyre për tu mbrojtur në mënyrën që ata eshohin më të arsyeshme, apo të drejtën për të hequr dorë nga pretendimet e ngritura, të pakësojnë objektine padisë, të ndryshojnë bazën ligjore, kjo në kuadër të drejtave së tyre në këtë proces, por që gjithmonëduhet të jetë jo në kundërshtim me të drejtën e ligjshme të përsonave të tjerë, kështu në nenin 185 tëK.Pr.Civile parashikohet që:“Paditësi gjatë hetimit gjyqësor ka të drejtën të ndryshojë shkakun ligjor tëpadisë....”

139

mosmarrëveshjen duhet të shprehet mbi gjithçka që kërkohet dhe vetëm për atë qëkërkohet.”, apo neni 28 i tij “Gjykata duhet të shprehet...”për padinë “...pa kaluarkufinjtë e saj”), megjithëse në disa aspekte ajo shfaqet në një rol aktiv, pra të përcaktimittë asaj se çfarë duhet të shqyrtohet apo jo (Neni 180 - /2 – “...Gjykata në seancën e parëgjyqësore u kërkon palëve, që në bazë të fakteve të pretenduara prej tyre, të japinsqarimet e nevojshme, duke u vënë në dukje çështjet që nga pikëpamja proceduriale iquan të nevojshme e të dobishme për gjykimin e çështj” Neni 183/ – “...Refuzimi imarrjes së provës së kërkuar duhet të arsyetohet nga ana e gjykatës, pa e paragjykuarçështjen”), përsëri duhet theksuar se ky pozicion është ngushtësisht i lidhur më shumëme mbarëvajtjen e procesit gjyqësor, që të mos kemi një “humbje” apo “shfokusim” tëobjektivit kryesor atë të dhënies së drejtësisë, që kërkohet nga palët.Në gjë të tillë Gjykata e Lartë në Kolegje të Bashkuara, e ka evidentuar në praktikën esaj, p.sh. në vendim Nr. 901, dt.21.06.2000 ajo arsyeton se:

“Me këtë zgjidhje të dy gjykatat kanë vepruar në kundërshtim me kërkesat eneneve 2 dhe 6 të K.Pr.Civile... Në rastin konkret gjykata është vënë në lëvizje nga firma“CICEK”-sh.p.k., e cila ka paditur Portin Detar. Mosmarrevëshja e tyre ka lindurlidhur me detyrimin e të paditurit për të paguar një shumë të caktuar, që përbën dëmin ekrijuar prej mospërmbushjes së detyrimit që rrjedh nga kontrata e depozitës...

Në cdo rast që shqyrton një padi civile, gjykata është e detyruar të shprehet nëpërfundim të gjykimit lidhur me pranimin ose mospranimin e të gjitha kërkimeve tëpaditësit ndaj të paditurit të thirrur prej tij.

Është në disponimin e paditësit thirrja me cilësinë e të paditurit e personave tëtjerë. Gjykata nuk mund të dalë jashtë kufinjve proceduriale të gjykimit midis palëve nëkonflikt. Gjykata, si rregull, nuk mund të krijojë ndërgjyqësi të ndryshme nga ajo qëkërkojnë palët…”497

Siç, shihet edhe në këtë vendim, por edhe në praktikën gjyqësore në përgjithësitë GJL, i jepet rëndësi faktit të “ndalimit” ndaj uzurpimit të atyre të drejtave që i njihenvetëm palëve dhe që janë disponim ekskluzivisht vetëm të tyre. Gjykata duhet tëmjaftohet që të shprehet vetëm mbi atë që kërkojnë palët. Këtu dua të evidentoj faktinp.sh. në lidhje me ndërgjyqësin. Gjykata ka detyrimin të evidentojë faktin e legjitimitapo jo të palëve në proces. Ndërsa, përsa i përket çështjes së ndryshimit të ndëgjyqësisë,pra zëvëndësimit të palës së palegjitimuar498 (në rastet kur kemi mungesë të legjitimimitaktiv apo pasiv), ajo është e detyruar të respektojë mendimin e palëve ndërgjyqëse mbikëtë zëvëndësim. Në rast se miratimi apo pëlqimi i palëve për zevëndësimin nuk jepet,gjykata nuk mund ta bëjë vetë atë. Ajo kufizohet vetëm në vendimarrje përsa i përketpranueshmërisë ose jo të padisë (në rast moslegjitimimi aktiv apo pasiv gjykata vendosrrëzimin e padisë).

Siç edhe mund të vihet re, e drejta e iniciativës apo disponimit mund të merret aposhihet në disa aspekte kuptimore, ku mund të përmenden:...a) të drejtën që ka një personqë të ngrejë ose jo një padi...(që lidhen me iniciativën apo veprimin e saj); b) ...tëdrejtën..., që të caktojë vetë mënyrën e mbrojtjes së tij në gjyq....; c)...të drejtën..., që tëbëjë pohime, të bëjë pajtime me anën kundërshtare, ose të heqë dorë nga padia...;499 Por

497 Në këtë çështje me Paditës: “Cicek” Sh.p.k. dhe të Paditur “Portin Detar” Shëngjin, Përson i Tretë“England” Sh.p.k. dhe Muhamet Balla, gjykata ka vepruar gabim duke shkelur parimin e disponimit tëpalëve, pasi ajo vetë ka disponuar duke thirrur si të paditur kompaninë “Cicek” Sh.p.k., ç’ka përbënshkelje të së drejtës së disponuar nga ana e paditësit në padinë e tij.498 Neni 176 i K.P.C. Legjitimimi i palëve në proces – “Gjykata verifikon legjitimimin si palë tëpersonave ose të përfaqësuesve të tyre të paraqitur dhe kur është rasti i fton ata të plotësojnë aktet dhedokumentet që rezultojnë me të meta, duke përfshirë këtu edhe aktet lidhur me përfaqësimin, gjetjen epersonit dhe, kur e sheh të nevojshme, u cakton palëve një afat.”499 Alqiviadh Lamani, “Procedura Civile e RP të Shqipërisë” – vep. e cit. fq. 22.

140

përveç këtyre, siç evidenton Prof. Lamani në veprën e tij, në kuadër të drejtës sëdisponimit të palëve, shihet e lidhur edhe...ç) me të drejtën....që të ushtrojë ose jo rekurskundër vendimit që është dhënë mbi këtë padi...; d) me të drejtën...[kur]..ka fituar padime vendim përfundimtar, që të vërë ose jo në ekzekutim këtë vendim...500

Pra, është në disponim të palëve ndërgjyqëse nëse kanë apo jo vullnet për të zgjidhurçështjen me pajtim: apo është në disponim të palëve që të ankimojnë apo jo në shkallëtmë të larta të gjyqësorit vendimin e dhënë nga gjykata që ka gjykuar çështjen; apo ështënë disponim të plotë të tyre dhe e drejta për ta vënë në ekzekutim ose jo, një vendim tëformës së prerë, që atij i njeh një të drejtë që i korrespondon një detyrimi të palëshumbëse.

Në këtë mënyrë, theksohet se qëndrimet e palëve ndërgjyqëse janë “ekskluzivisht”në disponim të tyre, kjo e shfaqur në raport me etapat e ndryshme që mund të kalojëprocesi i dhënies së drejtësi, apo i vendosjes në vend të të drejtave të pretenduara apo tëshkelura.

3.4.6 Garancia e barazisë mes palëve dhe barazisë të mjeteve të mbrojtjes.

Parimi i barazisë mes palëve dhe barazia e mjeteve të mbrojtjes, në kuadër tëdrejtës për një proces të rregullt ligjor, gjenden të lidhur ngushtësisht me nëjri tjetringjatë shqyrtimit gjyqësor. Këto parime të lidhur me njëri tjetrin dhe njëkohësisht tëlidhur me procesin gjyqësor, përfaqësojnë një detyrim ndaj gjykatës, e cila në punën esaj, duhet të kujdeset që me qëndrimet që mban dhe vendimet që ajo jep, mbi çështje tëcaktuara dhe në faza të ndryshme të procesit, të ruaj një raport të drejtë midis palëve, pai dhënë avantazhe të dukshme apo të nënkuptuara palëve të përfshira në proces.

Kjo nënkupton që gjykata duhet t’u sigurojë një nivel të barabartë trajtimi, nëprocesin që zhvillohet, ndërgjyqësve, pavarësisht nga pozita proceduriale në të cilën atogjenden, ku secila palë kërkon që t’i jepet një mundësi e arsyeshme për të paraqiturrastin e tij, në kushtet që nuk e vendosin atë në një ballafaqim (vis-a-vis) ndajkundërshtarit me një disavantazh substancial të tij. Ajo gjithashtu nënkupton në parimmundësinë për palët në gjykim, të kenë njohuri për të diskutuar të gjitha provat e nxjerraapo pretendimet e ngritura me synimin për të ndikuar në vendimin e gjykatës.501

Po të shohim në legjislacionin tonë kushtetues dhe atë procedurial, përsa i përketçështje së barazisë së palëve dhe barazisë së mjeteve të mbrojtjes (barazisë së armëve),nuk është se ka ndonjë dispozitë, që shpreh apo përmban ato në mënyrë të shprehur.Megjthatë, po ti referohemi K.P.C. të RSH, në nenin 19 të tij evidentohet se: “Palët duhett’i bëjnë të njohur njëra-tjetrës, në kohën e duhur, mjetet dhe faktet mbi të cilat mbështesinpretendimet e tyre, provat që do të paraqesin dhe dispozitat ligjore që do t’u referohen, nëmënyrë që të bëhet e mundur për secilën palë mbrojtja e interesave të tyre në gjykim.”

E nënkuptuar gjendet ajo çfarë përfaqëson parimi i barazisë së palëve dhe baraziae armëve, në këtë dispozitë. Kështu, detyrimi për të paraqitur paraprakisht dhe për t’iabërë të njohur palës kundërshtare të gjitha provat që palët disponojnë në favor të tyre,bëhet për t’i dhënë mundësi që pala tjetër, ndaj së cilës këto prova mund të jenë nëdisfavor, të arrije të gjejë edhe ajo “kundër-provat” e saj apo provat për të kundërshtuarpretendime dhe provat e palës tjetër. Kjo, në këtë mënyrë, siguron që asnjëra nga palët,nuk arrin të “fsheh apo ruaj” ndonjë provë të rëndësishme, që t’i krijojë avantazh ndaj

500 Po aty.501 Joseph M. Jacob, “Civil Justice In The Age Of Human Rights” (Të drejtat Civile në Epokën e tëDrejtave të Njeriut) , bot. Ashgate Publishing Limited, Hampshire, Angli, 2007, fq. 106.

141

palës kundërshtare, duke u respektuar edhe parimi tjetër ai i barazisë së armëve apo siçunë e emërtoj “i mjeteve të mbrojtjes”.

Megjithatë, ky detyrim, siç edhe u citua më sipër, nuk duhet parë si një detyrim ipalëve, por edhe një detyrim i gjykatës, që ajo me qëndrimin që mban gjatë shqyrtimitgjyqësor: së pari të mos krijojë, edhe sikur në mënyrë jo të qëllimshme, avantazhe tëpalëve ndaj njëra tjetrës në pozitat respektive proceduriale, pra të kenë një trajtim në njëplan të barabartë apo të njëjtë; së dyti të mos u lejojë palëve, mundësinë që të kenëavantazh të mjeteve të mbrojtjes, duke e krijuar këtë hapësirë me qëndrimin që mund tëmbajë ajo në raport me mjetet e mbrojtjes të secilës palë të përfshirë në proces.

Ndërsa po t’i referohemi dispozitave Kushtetuese, përsëri edhe këtu, nuk gjendetndonjë dispozitë e qartë mbi barazinë e trajtimit të palëve apo barazinë e armëve. Por nënjë interpretim të kutpimit të dispozitave në raport me njëra tjetrën apo në një trajtim mëtë zgjeruar të kuptimit të secilës mund të evidentohen këto parime. Kështu, në nenin18/1 të Kushtetutës sonë përcaktohet se “Të gjithë janë të barabartë përpara ligjit”, nëkuptimin që është përdorur nuk shihet e lidhur aspak me kontekstin e asaj që u trajtua.Por, duke nxjerrë një kontekst tjetër, nën prizmin e procesit të rregullt ligjor, duhet tëkuptohet që gjykata e cila shqyrton çështjen, duhet t’i trajtojë në mënyrë të barabartëpalët në raport me ligjin që aplikon. Pra, në një trajtim të barabartë të kuptimit të pozitësligjore të palëve, duke i vendosur në një plan dhe duke ngarkuar me detyrim, atë palë qësipas ligjit rezulton që duhet të ngarkohet.

Mëgjithatë, një ndihmëse të madhe në lidhje me interpretimin që i bëhetkonceptit se çfarë përfaqëson garancia për trajtimin të barabartë të palëve dhe barazisë sëarmëve, ka dhënë Gjykata Kushtetuese me praktikën e saj, kjo e orientuar nga praktika ezhvilluar nga ana e GJEDNJ-së në kuadër të KEDNJ-së. Ajo (GJK), në këto trajtime tësaj, është ndalur tek detyrimi i gjykatave, që në kuadër të ekuilibrit të procesit, të trajtojëpalët në mënyrë të barabartë. Kështu, në vendimin nr. 15, dt. 18.04.2007502 GjykataKushtetuese shprehet se: “...Ekuilibri në proces, pranimi i barazisë së armëve duke mos lejuaravantazh të konsiderueshëm të njërës palë ndaj tjetrës, janë kërkesa të cilat janë pranuar edhe ngaGjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut si elementë të rëndësishëm që kanë të bëjnë me paanshmërinë,e në analizë të fundit me procesin e rregullt ligjor...”.503

Duke evidentuar simbiozën e këtyre garancive proceduriale, që duhet t’usigurohen palëve në proces, Gjykata Kushtetuese thekson se: “...barazia e armëve ështënjë aspekt i rëndësishëm i konceptit të procesit të rregullt ligjor në kuptimin kushtetues.Ky parim nënkupton që secilës palë në proces t’i jepet një mundësi e arsyeshme për tëparaqitur çështjen e vet (ku përfshihet edhe paraqitja e provave nga ana e saj), nëkushte që nuk e vendosin atë në një disavantazh të dukshëm në raport me palëntjetër....”. Kjo do të thotë që gjykata në gjykimin e saj është e detyruar të marrë nëshqyrtim provat e palëve në proces, pa anashkaluar apo shmangur vlerësimin e provavetë njërës apo tjetrës, në respektim edhe të parashikimit kushtetues të trajtuar më sipër nënenin 18 të Kushtetutës të RSH“1. Të gjithë janë të barabartë përpara ligjit”.

Duke iu rikthyer dhe një herë parashikimeve, në KPC të RSH, në frymën ebarazisë së trajtimit të palëve në procesin gjyqësor, shihet dhe përcaktimi që bëhet nënenin 1 të tij, ku përcaktohet se ky kod: “...cakton rregulla të detyrueshme, të njëjta dhetë barabarta, ...”. Pra, respektimi nga ana e gjykatës, i parimit të barazisë mes palëve

502 Për më tepër shih Gjykata Kushtetuese - vendimin nr. 15 dt. 18.04.2007 – www.gjk.gov.al.503 Gjithashtu edhe në vendimin nr. 22 të vitit 2007, Gjykata Kushtetuese përcakton: “Jurisprudenca e GjykatësKushtetuese si dhe e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, mëse një herë kanë pranuar si elementë tëqenësishëm të procesit të rregult gjyqësor respektimin e parimit të barazisë së armëve lidhur ngushtë me paanësinë nëgjykim. Mbi bazën e këtyre standarteve, çdo palë në proces nuk duhet të gjejë avantazhe të konsiderueshme ndajkundërshtarit, por duhet të përcaktohet një ekuilibër i drejtë midis palëve. Në vendimin e Gjykatës së Apelit Tiranë eatë të Kolegjit Civil të Gjykatës së Lartë, standartet e përmendura janë cënuar ndjeshëm e për këtë shkak ato duhet tëshfuqizohen si jo në përputhje me Kushtetutën”

142

dhe atë të barazisë së armëve, gjatë shqyrtimit gjyqësor, paraqet elementë tërëndësishëm në garantimin e respektimit të procesit të rregullt ligjor, duke konkluduarnë një produkt përfundimtar atë të vendimeve të drejta dhe të bazuara në ligj.

3.4.7 E drejta për gjykimin e çështjes brenda një kohe të arsyeshme.

Çështja e dhënies së drejtësisë nuk do të kuptohej si e tillë, nëse gjykimi içështjes do vijonte pafundësisht apo për një kohë shumë të gjatë. Kjo do sillte situata nëtë cilën palët e interesuara: 1) nuk do kenë mundësinë që të realizojnë mbrojtje të tëdrejtave që ato pretendojnë apo të marrin drejtësinë që kërkojnë; 2) do humbnininteresin gjatë gjykimit, që mund të shoqërohej edhe me heqjen dorë nga vazhdimi igjykimit; 3) apo nuk do kërkonin që të m bronin të drejtat e tyre nëpëmjet një procesigjyqësor apo nëpërmjet gjykatave. Kjo, normalisht është një situatë në të cilën do kishimhumbje të besimit në raport me gjykatat, për në një zgjidhje të shpejtë dhe të efektshme,brenda një kohe të arsyeshme, ku kjo e fundit (koha/afati i gjykimit) merr një rol shumëtë rëndësishëm në kuptimin e asaj se çfarë përfaqëson procesi i drejtësidhënie.

Çështja e afatit apo gjykimit brenda një kohe të arsyeshme është identifikuar menjë maksimë të vjetë romake “drejtësi e vonuar, drejtësi e mohuar..”.

Përsa i përket çështjes së afatit kohor të arsyeshëm që do i duhet gjykatës tëzgjidh çështjen dhe të japë vendimi, kemi një sërë parashikimesh ku mund tëpërmenden; nenin 42 të Kushtetutës së RSH, “Kushdo, ..., ka të drejtën e njëgjykimi...brenda një afati të arsyeshëm...”, nenin 6 të KEDNJ-së “Çdo person ka tëdrejtë që çështja e tij të dëgjohet...brenda një afati të arsyeshëm...”; apo dheparashikimet në nenin 28 të K.P.C. të RSH “Gjykata duhet të shprehet...,...brenda njëafati të arsyeshëm.”. Duke evidentuar përcaktimin në mënyrë të shprehur dhe krejt tëqartë të detyrimit që ka gjykata në “shpejtësinë” e gjykimit dhe dhënies së vendimit,evidentohet qartë rëndësia që merr një element i tillë procedurial.

Jo në pak raste, GjEDNJ-ja në praktikën e saj ka evidentuar faktin që një proces“të kualfikohet” i drejtë, ai duhet të kryhet “brenda një kohe të arsyeshme”.504

Në fakt, parashikimet e nenit 6 të KEDNJ-së mbi afatin e arsyeshëm të gjykimittë çështjes, ka dhënë shkas konstatimit nga ana e GJEDNJ-së, të një numri të madhshkeljesh të ndeshura gjatë zbatimit të nenit 6.505

Kështu, GJEDNJ në çështjen Zimmerman dhe Steiner kundër Zvicrës (13korrik 1983, Seria A, Nr. 66, fq.11) përcakton se:

“E arsyeshmja e kohëzgjatjes së procesit që përfshihet brenda fushës së zbatimittë Nenit 6 paragrafi 1 duhet të vlerësohet në çdo rast sipas rrethanave të veçanta (shihgjykimin e çështjes Buchholz, 6 maj 1981, Seria A Nr. 42, f. 15, paragrafi 49). Gjykataduhet të marrë parasush ndër të tjera kompleksitetin e problemeve faktike ose ligjore tëngritura në çështje, sjelljet e ankuesve dhe autoriteteve kompetente, si dhe atë qërrezikohej për të parët; krahas kësaj, vetëm vonesat që i atribuohen shtetit mund tajustifikojnë konstatimin e moszbatimit të kërkesës së “kohës së arsyeshme” (shih,mutatis mutdheis, gjykimin e çështjes Kònig, 28 qershor 1978, Seria A Nr.27, f. 34-40,paragrafët 99, 102-105 dhe 107-111, dhe gjykimin e çështjes së mësipërme Buchholz,Seria A Nr. 42, f. 16, paragrafi 49)...”506

504 Gilles Dutertre & Jakob van der Velde, “Fragmente Kryesore të GJEDNJ” – Këshilli i Evropës, vep. ecit.,fq. 72.505 Roberta Medda & Federica Donati, Prezenca e OSBE-së “Mbrojtja Ndërkombëtare e të Drejtave tëNjeriut”, vep. e cit., fq. 123.506 Gilles Dutertre & Jakob van der Velde, “Fragmente Kryesore të GJEDNJ” – Këshilli i Evropës, vep. ecit.,fq. 72.

143

Gjithashtu në çështjen Ekner dhe Hofauer kundër Austrisë (23 Prill 1987 - Seria ANr. 117, f.61-62, parag. 64-65) gjykata shpalli:

“...Në procesin civil, “koha e arsyeshme” e përmendur në Nenin 6 paragrafi 1normalisht fillon të veprojë nga momenti kur ndërmerret procesi para “gjykatës”; ështëe konceptueshme, sidoqoftë, që në rrethana të caktuara koha mund të fillojë të veprojëherët...periudha në të cilën pëfshihet koha e arsyeshme e shqyrtimit zë tërë procesin nëfjalë, përfshirë edhe ndonjë apelim. Për rrjedhojë, kjo periudhë e shtrin të drejtën derinë vendimin që jep fund konfliktit...”507

Siç evidentohet edhe nga përcaktimet praktike dhe interpretimit që i bën këtijnocioni dhe përcaktimeve në nenin 6 të KEDNJ-së, GJEDNJ-ja përfshinë në koceptin ekohës së arsyeshme për gjykim, harkun kohor nga momenti që çështja prezantohet paragjykatës dhe deri sa merr vendimi formë të prerë, pra deri sa vendimi mund të bëhet iekzekutueshëm. Por, kjo nuk ndalet këtu, pasi GJEDNJ e shtrinë konceptine procesit tëarsyeshmë gjyqësor deri në ekzekutimin e vendimit të gjykatës, pra duke përfshirë këtuedhe konceptin që e drejta konsiderohet e vendosur jo vetëm në vendimin e gjykatës, porkur ajo çfarë është përcaktuar në këtë të fundit është bërë realitet.

Gjithashtu GEDNJ është shprehur për këtë çështje edhe për rastet që i janëparaqitur ndaj Shqipërisë, ku ajo ka konstatuar në pjesën më të madhe vonesa tëpaarsyeshme apo të pakuptimta në dhënien e drejtësisë. Këtu mund të përmendençështjen Beshiri kundër Shqipërisë (Ankimi nr. 7352/03 - 22 gusht 2006); çështjen“Gjyli kundër Shqipërisë” (Ankimi nr. 32907/07, dt. 29 shtator 2009); apo përcaktimetqë bën në çështjen Marini kundër Shqipërisë (Ankimi nr. 3738/02 – 18 dhjetor 2007) kuevidenton se:

“...(ii) Afati i arsyeshëm i zgjatjes së procesit...141. Sipas nenit 6 të Konventës, çdo person ka të drejtë që për mosmarrëveshjetnë lidhje me të

drejtat dhe detyrimet e tij civile të jepet vendim i formës së prerë brenda një afati tëarsyeshëm. Për këtë arsye shtetet kontraktuese kanë detyrimin të organizojnë sistemet etyre ligjore në mënyrë të tillë që t’i mundësojnë gjykatat të përmbushin këtë kërkesë(shiko Unión Alimentaria Sanders S.A. k. Spanjës, vendim i datës 7 korrik 1989, SeriaA, nr. 157, fq.14-15, § 38).

142. Gjykata përsërit që kohëzgjatja “e arsyeshme” e procesit duhet vlerësuarnë bazë të rrethanave të çështjes dhe në lidhje me kriteret e mëposhtme: kompleksiteti içështjes, qëndrimi i ankuesit dhe i autoriteteve përkatëse dhe interesat e ankuesit nëmosmarrëveshje (shiko, përveç burimeve të tjera zyrtare, Comingersoll S.A. k.Portugalisë [GC], nr. 35382/97, § 19, GJEDNJ 2000-IV)...”508

Siç evidentohet nga praktika e GJEDNJ-së, koncepti i gjykimit brenda një “afatikohor të arsyeshëm” shihet i lidhur ngushtë dhe i kushtëzuar nga disa elementë të tjerë.Them i kushtëzuar, pasi çdo çështje dhe ecuria e saj varion në varësi të: a. kompleksitetittë çështjes; b. interesi që mund t’i jetë cënuar aplikuesit; c. mënyra e shqyrtimit tëçështjes nga autoriteti gjyqësor; d. sjellja e vetë aplikuesit....”.

Pra, vonesat në gjykimin e çështjes shihen të lidhura me këtë kompleksitet tëçështjes dhe në disa raste GJEDNJ-ja nuk e ka konsideruar gjykim të çështjes tej një

507 Gjithashtu shih edhe çështjen Silva Ponte kundër Portugalisë (23 Mars 1994, Seria A, Nr.286-A,fq.14).508 QPZ, “Përmbledhje e vendimeve të GJEDNJ-së kundër Shqipërisë”, Qershor 2010, (Beshiri vShqipërisë) fq. 72,73; (Marini v Shqipërisë) fq. 139,140; (Gjyli v Shqipërisë) fq.187-196.

144

afati të arsyeshëm, për vetë natyrën komplekse dhe vështirësinë në zgjidhjen emosmarrëveshjes (Shih Beshiri kundër Shqipërisë - Ankimi nr. 7352/03 - 22 gusht 2006), që lidhenme: numrin e detyrimeve që përbëjnë një proces të vetëm, numrin e dëshmitarëve dhe tëproblemeve të lindura në lidhje me mbledhjen e provave;509 qëndrimin dhe sjelljen evetë palës së interesuar, që ndikojnë në shtyrjen apo vonesa në gjykimin e çështjes;qëndrimi që mbajnë vetë organet gjyqësore, duke shtyrë afat e gjykimit të çështjeve510

Në një sërë vendesh të kontinentit, por jo vetëm në këto, hasen vështrisë tëmenaxhimit të drejtësisë edhe nga pikëpamja kohore, duke cënuar këtë parim “gjykimitbrenda një kohe të arsyeshme”. Kështu, kryesisht në vende si Franca, Italia, Spanja apodhe Portugalia, shihen vështirësi në gjykimin e çështjeve brenda një afati të arsyeshëm,kjo e ndikuar nga shumë faktorë. Në Francë, për shkak të një “shpërthimi” në aspektin evolumit të çështjeve, shihet se sistemi vuan nga mungesa e besimit ndaj strukturësgjyqësore,511 duke evidentuar vonesa në dhënien e drejtësisë. Në Itali,...mekanizmi iprocesit civil është kthyer në një kompleks festimi i ritualeve të errëta dhe shpesh tëpapërshtatshëm, që vonojnë drejtësinë.512

Një situatë e ngjashme gjendet edhe tek ne, duke iu referuar edhe brishtësisë qëshfaq funksionimi i shtetit të së drejtës. Në shumë raste në praktikën tonë gjyqësoreevidentohen të tilla zgjatje të afateve edhe pa arsye apo të pa kuptimta. Në fakt, GjykataKushtetuese e ka trajtuar në praktikën e saj këtë çështje, duke evidentuar një fakt të tillë,por njëkohësisht duke e lidhur një situatë të tillë (të gjykimit brenda një afati kohor tëarsyeshëm) me shkeljen e procesit të rregullt ligjor. Ajo ka theksuar se: “...përcaktimi iafateve kushtetuese e ligjore në ushtrimin e të drejtës së ankimit, përfshirë këtu edhe tëdrejtën e paraqitjes së kërkesës për rishikimin, nuk është qëllim në vetvete, por është nëfunksion të parimit të rëndësishëm të sigurisë juridike, si një nga përbërësit themelorë tështetit të së drejtës.513

Gjithashtu, ajo, në vendimin e saj nr. 18, dt. 19.07.2005, shprehet se:“..., e drejta për një proces të rregullt ligjor, luan rol qendror në sistemin e

mbrojtjes së të drejtave të njeriut. Realizimi i kësaj të drejte shfaqet në aspekte tëndryshme, ndërmjet të cilave, një vend të rëndësishëm ze edhe respektimi i parimeve tëgjykimit brenda një afati të arsyeshëm, nga një gjykatë e pavarur, e paanshme, e caktuarme ligj. Për të verifikuar nëse është shkelur parimi i gjykimit brenda një afati tëarsyeshëm, Gjykata Kushtetuese e sheh me vend të aplikojë kriteret që ka zhvilluarGjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut, e cila në këtë drejtim ka adaptuar një trajtim

509 Roberta Medda & Federica Donati, Prezenca e OSBE-së “Mbrojtja Ndërkombëtare e të Drejtave tëNjeriut”, vep. e cit., fq. 124.510 Këtu i referohemi, afateve kohore që duhen në gjykimin në shkallë të parë dhe vonesat që shkaktohennga ana e gjykatësve që gjykojnë çështjen si angazhimet të tjera; lëvizjet horizontale apo vertikale të tyrepër në gjykatat të tjera të të njëjtit nivel apo dhe niveleve më të larta, që pasqyrohen në shtyerjen eseancave gjyqësore. Po kështu, një çështje tjetër është edhe mos plotësimi me trupë gjyqësore në kohë qëshkakton ngarkesë të madhe, me çështje, në gjyqtarët e tjerë, duke ndikuar në afatet e gjykimit të çështjes.Do donim të evidentonim një eksperiencë me Gjykatën e Apelit Shkodër, ku si rezultat i largimit tëgjyqtarëve në përbërje të saj, dhe mos plotësimit me trupë gjyqësore në kohë, ka sjellë një ngarkesë tëjashtëzakonshme me çështje, pasi nuk arrinte të funksiononte normalisht me trupat gjyqësore, ç’kashkaktonte dhe pasojat vazhdojnë edhe sot, në vonesa të jashtëzakonshme të gjykimit të çështjeve qëshkojnë deri në 1 vit apo diçka më shumë, duke shkaktuar realisht pakënaqësi të ndjeshme edhe në palët einteresuara apo të përfshira në proceset gjyqësore. E njëjta situatë me atë që përmenda me Gjykatën eApelit Shkodër, evidentohet edhe në Gjykatën e Lartë. Duke qënë një gjykatë e vetme dhe me trupëgjyqësore të reduktuar, shkaktonte pamundësinë e gjykimit të çështjeve brenda një afati të arsyeshëm,duke shtyrë shqyrtimin e rekurseve nga 1 vit e gjysëm deri në mbi dy vjet.511 Adrian A. Zuckerman, Sergio Chiarloni, Peter Gottwald, “Civil Justice in Crisis. ComparativePerspectives of Civil Procedure” (E drejta Civile në Krizë, Perspektiv krahasuese e Procedurës Civile),Oxford University Press, N.Y. (USA), 1999, fq. 13.512 Po aty.513 Vendimi i GjK të RSh, nr. 25, dt. 10.11.2006.

145

in concreto, duke u shprehur se, “arsyeshmëria e zgjatjes së procesit duhet të vlerësohetnën dritën e rrethanave të veçanta të çështjes, duke patur parasysh, sidomos,kompleksitetin e çështjes, sjelljen e aplikantit si dhe sjelljen e autoritetevekompetente”...”

Pra, siç evidentohet, përcaktimi i kohës së arsyeshme të gjykimit është produkt itrajtimit dhe përfshirjes të një kompleksiteti faktorësh, që ndikojnë drejtpërdrejt nëecurinë e procesit gjyqësor dhe për të konsideruar nëse një gjykim i tillë është apo jo tejkëtij afati të arsyeshëm, duhen marrë në konsideratë të gjithë këta faktorë që japin njëpanoramë të plotë mbi këtë çështje. Megjithatë, theksi vihet që këto vonesa nuk duhet tëvijnë si shkak i qëndrimeve të organeve apo strukturave që merren me dhënien edrejtësisë.

3.4.8 Parimi i gjykimit publik të çështjes.

Gjykimi publik i çështjes prezantohet si një tjetër element i rëndësishëm nëgarantimin e dhënies së drejtësisë dhe që përfaqëson një detyrim të gjykatës që tësigurojë një gjë të tillë. Vetvetiu lind pyetja: Po çfarë qëllimi ka në vetvete gjykimipublik i çështjeve?

Qëllimi është se në gjykimin e çështjes publikisht...interesat e përfshira...nuk janëvetëm ato të palës në gjykim, por edhe të publikut në kuptimin e gjerë me qëllimin për tëgarantuar besim në administrimin e drejtësisë.514 Me një fjalë, nëpërmjet zhvillimit tëprocesit me dyer të hapura, duke “prezantuar” rregullsi në gjykimet e çështjeve dhevendimarrjen e drejtë, që zhvillohet nga ana e gjykatës në përputhje me ligjin, rritetsensibiliteti i shtetasve në raport me të drejtën dhe duke synuar në sigurimin e besimit nëadministratën e drejtësisë.

Përveç se një sanksionim i konventës (KEDNJ), ku përcaktohet se “Çdo person ka tëdrejtë që çështja e tij të dëgjohet..., publikisht...” (neni 6§1 i konventës),515 ky elementapo parim procedurial, tek ne, përfaqëson edhe një sanksionim kushtetues, ku në nenin42 pika 2 të Kushtetutës së RSHpërcaktohet që “Kushdo, për mbrojtjen e të drejtave, ...,ka të drejtën e një gjykimi...publik.”. Gjithashtu, ky parim gjen rregullim në mënyrë tëshprehur, edhe në dispozitat e K.Pr.Civile të RSH në Nenin 26 të tij, ku përcaktohet se:“Seancat gjyqësore janë të hapura,....”

Kështu në praktikën e saj GJEDNJ-së ka përcaktuar se: “...Karakteri publik iprocesit për organet gjyqësore të përmendura në Nenin 6 paragrafi 1 i mbron paditësitndaj vendosjes së drejtësisë në fshehtësi pa shqyrtim publik; ai është edhe një nga mjetetme anën e të cilit mund të ruhet besimi tek gjykatat, të larta dhe të ulta. Duke e bërëvendosjen e drejtësisë të dukshme, publiciteti kontribuon në arritjen e synimit të Nenit 6& paragrafi 1, domethënë, një gjykim të drejtë, garancia e të cilit është ndër parimetthemelore të një shoqërie demokratike, brenda kuptimit të Konventës (shih gjykimin eçështjes Golder, datë 21 shkurt 1975, Seria A Nr. 18, f. 18, paragrafi 36, si dhe gjykimine çështjes Lawless, datë 14 nëntor 1960, Seria A Nr.1, f. 13).

514 Roberta Medda & Federica Donati, Prezenca e OSBE-së “Mbrojtja Ndërkombëtare e të Drejtave tëNjeriut”, vep. e cit., fq. 123.515 “..Gjykata (GJEDNJ) ka vendosur se parimi i publicitetit të seancës duhet të zbatohet gjithmonë, mepërjashtim të rasteve kur ekziston njëra prej arsyeve të parashikuara nga neni 6 paragrafi 1që lejojnëpërjashtimin e publikut në disa rrethana. (...prania në sallën e gjykatës mund t’i ndalohet shtypit dhepublikut gjatë procesit ose gjatë një pjesë të saj, në interes të moralit, të rendit publik ose të sigurimit.... –neni 6 §1 i konventës)...por...vendimi nuk duhet të mbahet sekret... – për më tepër shih Roberta Medda &Federica Donati, Prezenca e OSBE-së “Mbrojtja Ndërkombëtare e të Drejtave të Njeriut”, vep. e cit., fq.123.

146

Ndërsa të gjitha shtetet anëtare të Këshillit të Evropës i përmbahen këtij parimi tëpublicitetit, sistemet legjislative dhe praktikat gjyqësore të tyre zbulojnë njëfarë larmielidhur me fushën dhe mënyrën e zbatimit të tij, përsa i përket mbajtjes së seancave dhe“shpalljes ” së gjykimeve. Aspekti formal i çështjes është, sidoqoftë, me rëndësi dytësorenë krahasim me qëllimin që qëndron në themel të publicitetit të kërkuar nga Neni 6paragrafi 1. Vendi i shquar që zë në një shoqëri demokratike e drejta e gjykimit tëpaanshëm e detyron gjykatën që, për të realizuar rishikimin që duhet të ndërmarrë nëkëtë fushë, të shqyrtojë realitetet e procedurës në fjalë (shih, veçanërisht, mutatismutdheis, gjykimin e çështjes Adolf, datë 26 mars 1982, Seria A Nr. 49, f. 15, paragrafi30).”516

Pjesëmarrja e publikut në shqyrtimin gjyqësor të çështjeve të ndryshme, shihet elidhur edhe me një aspekt tjetër atë “të kontrollit” nga ky i fundit mbi punën egjykatave, duke u lidhur gjithmonë me sensibilitetin apo ndjesinë e besueshmërisë sëpublikut.

Një çështje tjetër është edhe ndalimi i pjesëmarrjes të publikut në seancatgjyqësore. Edhe pse në dispozitat respektive të KEDNJ.së - “për seancat e hapura dhepublike” në Nenin 6517, apo në nenin 26 dhe 173518 të KPC në RSH, parashikohen këtondalime, të aspektit të publicitetit apo pjesëmarrjes të publikut gjatë shqyrtimit gjyqësor,përsëri prezumohet se, këto ndalime nuk e cënojnë respektimin e një parimi të tillë. Kjo,e argumentuar me atë se, shpallja publike e vendimeve gjyqësor parashikohet si njëelement që siguron respektimin e tij. Për këtë çështje, parashikimet si në Kushtetutën519

e RSH, K.Pr. Civile520 dhe Nenit 6521 të KEDNJ-së janë në unison të plotë me njëri-tjetrin, duke synuar që, pavarësisht këtyre kufizimeve specifikisht të mirëpërcaktuara, tëarrihet garantimi i sigurimit të besimit dhe rritja e sensibilitetit të shtetasve në raport metë drejtën, për gjykime apo vendimarrje të drejtë nga ana e gjykatave.

Në kuadër të procesit të rregullt ligjor dhe të respektimit të një sërë kërkesashproceduriale, në referim dhe me trajtimet e shumta të teorisë të së drejtës apo asaj çfarëka evidentuar praktika si domosdoshmëri në respektimin e procesit të rregullt ligjor,mund të evidentohen edhe një sërë elementesh apo të drejtash të tjera proceduriale tëpalëve, në kuadër të gjykimit jo më pak të rëndësishëm nga ato që u trajtuan më sipër.

Pavarësisht parashikimit normativ apo jo të tyre, ndikimi mbi atë se çfarëpërfaqëson procesi i rregullt ligjor është mjaft i përceptueshëm. Ndër to shkurtimishtmund të përmendim:

3.4.9 Parimi i ekonomisë në gjykimin e çështjes.

Një çështje më vetë është parimi i ekonomisë në gjykim, ku procesi gjyqësor nukduhet të kryhet në respektim të parimeve të trajtuara më sipër përfshirë edhe kohën sa

516 Çështja Pretto dhe të tjerët kundër Italisë – 8 Dhjetor 1983, Seria A Nr. 71, fq.11-12 Gilles Dutertre &Jakob van der Velde, “Fragmente Kryesore të GJEDNJ” – Këshilli i Evropës, vep. e cit.,fq. 4,75.517 “....prania në sallën e gjykatës mund t’i ndalohet shtypit dhe publikut gjatë tërë procesit ose gjatë një pjese të tij,në interes të moralit, të rendit publik ose sigurisë kombëtare në një shoqëri demokratike, kur kjo kërkohet ngainteresat e të miturve ose mbrojtja e jetës private të palëve në proces ose në shkallën që çmohet tepër e nevojshme ngagjykata, kur në rrethana të veçanta publiciteti do të dëmtonte interesat e drejtësisë.”- neni 6 i KEDNJ-së.518 “...Gjykata mund të mos lejojë pjesëmarrjen e medias, kur çmon se nuk është në dobi të gjykimit.Në çdo rastvendimi përfundimtar i gjykatës shpallet publikisht.”(neni 26 i KPC të RSH) apo “Gjykata mund të mos lejojëpjesëmarrjen e organeve të medisa dhe publikut gjatë një pjese apo gjatë gjithë zhvillimit të procesit gjyqësor:...”(neni 173/2 i KPC të RSH).519 Kushtetuta neni 146 të saj pika 2 -“Vendimet gjyqësore shpallen publikisht në çdo rast”520 Neni 173 i KPC-së - “… Vendimi shpallet publikisht.”521 “Vendimet duhet të jepen publikisht,

147

më të shkurtër, por edhe me punë sa më të pakët dhe me harxhime sa më të vogla.522 Nëfakt, çështja e shpenzimeve gjyqësore në proceset e ndryshme civile ku paraja ështëzakonisht objekt parësor, barra financiare e procesit gjyqësor mund të jetë konsiderata evetme më e rëndësishme për të vendosur nëse vlen për të luftuar në gjykatë. 523

Por edhe nëse një palë ka apo sheh që ka mundësi që të fitojë çështjen, edhesikur në një shkallë të lartë të jetë e garantuar kjo fitore,…një palë nuk mund të jetë nëgjendje apo e gatshme të mbajë koston e procesit gjyqësor… Në të vendosurit se siduhet të veprojnë saktësisht, sa duhet të investohet, çfarë rrisqesh duhet të marrinpërsipër, nëse duhet ankimuar apo etj. palët duhet të marrin në konsideratë cili do tëpagujë në përfundim për gjithçka.524

Në fakt, po të hedhim një vështrim mbi atë se çfarë ofrojnë trajtimet mbi këtëçështje, në vendet e kontinentit apo më gjerë, shihet qartë një trajtim kritik i raportit tëshpenzimeve gjyqësore , në kuadër të procesit gjyqësor që në mënyrë të drejtpërdrejtëevidentohet e prek apo cënon mundësinë e palëve që të kenë akses në gjykatë, e lidhurkjo me respektimin e parimit të procesit të rregullt ligjor.

Kështu, në Angli kostot financiare të gjykimit të një çështje mund të jenë shumëtë larta, madje më të larta se në ndonjë vend tjetër të së drejtës së shkruar (civil law).525

Pak më ndryshe prezantohet gjendja në SHBA ku disa kosto gjyqësore që lidhen mefillimin e gjykimit, shpenzimet për avokatët etj., nuk i faturohen vetëm palës humbëse.Një panoramë me luhatje të vogla, pozitive apo negative, haset edhe në vendet ekontinentit si Franca, Italia, Gjermania, Greqia etj.526

Ndërsa tek ne, në fillimet e viteve ’90,527 fillimisht nuk ka qënë e evidentuar njëçështje e tillë apo nuk ka qënë shumë e ndjeshme. Më pas, me kalimin e kohës, njëçështje e tillë po ndihet mjaftueshëm, përsa i përket rëndimit të zërit të shpenzimevegjyqësore mbi vetë procesin gjyqësor dhe në fund mbi palët ndërgjyqëse apo humbësin esaj. Këtu përfshihen: taksat gjyqësore (që këto dy vite kanë njohur rritje jo të paktë),taksa mbi objekte që kalojnë një vlerë të caktuar (për të cilat paguhet, paraprakisht, ngapaditësi një vlerë në masën prej 3% të vlerës së objektit), shpenzimet për avokatët,ekspertët etj. Këto së fundmi kanë filluar të ndjehen në buxhetin e individëve, dukemarrë në konsideratë nivelin e pagesave që ekziston tek ne, dhe që ndikon mbimundësinë që palët t’i drejtohen gjykatës, edhe sikur mundësitë për të fituar të jenëpremtuese.

Në shërbim “të reduktimit” të shpenzimeve apo të ekonomisë në gjykim, nëKodin tonë të Procedurës ekzistojnë edhe disa instrumenta procedurial që gjykata rastpas rasti i vlerëson si të vlefshëm në këtë drejtim. Kështu, është parashikuar mundësia ebashkimit te dy gjykimeve që janë në zhvillim e sipër midis palëve të njëjta: ajo ebashkimit të kërkimeve (neni 159 i KPC) apo edhe ngritja e një padie nga dhe ndaj dyapo më tepër personave (neni 161 i KPC); apo që gjatë gjykimit, sipas rastit, të paraqitetkundërpadi (neni 160 i K.P.C.) që gjykohet nga i njëti trupë gjyqësore që gjykon padinë

522 Prof. Dr. Faik Brestovci, “E Drejta Proceduriale Civile I”, vep. e cit., fq. 37.523 Mathias Reimann, “Cost and Fee Allocation in Civil Procedure. A comparative study” vol 11, bot.SPRINGER, USA 2012, fq.4.524 Po aty.525 Kjo e ndikuar nga një sërë faktorësh që lidhen me lirinë e palëve në procedurat para dhe gjatëshqyrtimit gjyqësor; humbësi paguan edhe shpenzimet gjyqësore të bëra nga gjyqfituesi; mënyra e pagesëssë ndihmës ligjore etj. - Për më tepër mbi këtë çështje shih - Adrian A. Zuckerman, Sergio Chiarloni,Peter Gottwald, “Civil Justice in Crisis. Comparative Perspektives of Civil Procedure”, vep. e cit., fq.14,15.526 Për më tepër, shih po aty fq. 21-29.527 I referohemi viteve ’90 e më pas, pasi deri në këtë periudhë shpenzimet gjyqësore përballoheshinkryesisht nga shteti dhe palët, nuk është se mund të mbanin një barrë të rëndë financiare duke iu drejtuargjykatës për të dhënë drejtësi.

148

kryesore, që mund të shmang shpenzime të tjera nëse do paraqitej si padi më vete; ajo emos humbjes së veprimeve që kryhen nga një gjykatë jo kompetente etj. Këto dhe disainstrumenta të tjerë duhet që të jenë pjesë e punës së gjykatës gjatë shqyrtimit gjyqësordhe dhënies së drejtësisë, që t’i mundësojë secilës palë që të marrë drejtësi me një kostosa më të ulët.

3.4.10 Pandërmjetësimi dhe vazhdimësia në procedim.

Këto janë disa elemente proceduriale me ndikim mbi procesin e rregullt ligjor.Gjykata në dhënien e drejtësisë merr dijeni në mënyrë të drejtëpërdrejtë mbimosmarrëveshjen dhe pretendimet e palëve,528që do të thotë se gjyqtarët i dëgjojnë nëmënyr të drejtpërdrejtë palët mbi pretendimet e tyre, ndjekin dhe drejtojnë shqyrtimin eprovave gjatë seancave gjyqësore, në mënyrë të drejtpërdrejtë etj. Kjo me përjashtim tëdisa rasteve kur kjo nuk është e mundur, duke pasur një rregullim të veçantë, në KPC,mbi mënyrën e procedimit në të tilla raste. Këtu mund të përmenden rastet e delegimit tëndonjë momenti procedurial, të shqyrtimit gjyqësor, një gjyqtari tjetër (në një rrethtjetër) për të kryer një veprime të caktuar. Në fakt, çështja e pandërmjetësisë në gjykimnuk është se gjendet e fiksuar në ndonjë dispozitë konkrete në KPC të RSH-së, siç kaqënë i parashikuar në nenin 4 të KPC të vitit 1958, që më pas në KPC-në e vitit 1981nuk gjendej më si dispozitë më vete.

Ndërsa, në ndryshim nga pandërmjetësia, çështja e vazhdueshmërisë në gjykim,është e parashikuar dhe ka të bëjë me shqyrtimin e çështjes nga i njëjti trup gjykuesderisa ajo të shprehet me vendimin përfundimtar mbi çështjen. Ky parashikim gjendet nënenin 181 të K.Pr.Civile në fuqi.529 Kjo në vetvete ka një qëllim të caktuar dhe pikërishttë asaj që; gjyqtarët e çështjes marrin drejtpërdrejtë dijeni mbi faktet, provat dhe çdopretendim të palëve që trajtohet dhe shtrihet gjatë gjithë procesit gjyqësor, duke krijuarmendimin mbi mosmarrëveshjen dhe mënyrës se si duhet të gjejë zgjidhje ajo. Në këtëkuadër nuk do ishte shumë e rregullt që në një moment të caktuar, trupa gjyqësore tëndryshonte, duke sjellë rrezikun që ajo çfarë është debatuar deri në atë moment të mosmerret në konsideratë apo kuptohet të mos ketë ndikim, pasi gjyqtari i ri (në rast se nukpërsëritet nga fillimi hetimit gjyqësor – neni 181 parag. 2 i K.P.C.) do kufizohej vetëmnë leximin e asaj çfarë është shkruar në procesverbalin e seancave gjyqësore, që ndoshta,nuk do mund të arrinte të përceptonte në mënyrë të qartë apo të plotë atë çfarë ështëdebatuar deri në atë moment në gjykim. Kjo do ndikonte edhe në qëndrimin e tij nëvendimin që do jepet në përfundim të këtij gjykimi.

Një element tjetër që duhet të merret në konsideratë, që të ketë vazhdueshmëri nëgjykimin e çështjes nga e njëjta trupë gjyqësore, lidhet me atë që trajtuam nënënçështjen mbi shpenzimet gjyqësore. Siç parashikohet në nenin 181/2 apo dhe 181/3të K.Pr.Civile do kemi përsëritjen e hetimit gjyqësor nga fillimi. Kjo do i rriste kostonfinanciare palëve në proces, pasi do duhej të përsëriteshin të gjithë hapat proceduriale tëbërë deri në atë moment. Prandaj, është e domosdoshme, që të tilla raste të jenë sa më tëkufizuara dhe vetëm për shkaqe totalisht të justifikuara apo objektive.

3.4.11 Oralitetit në procedim.Për komunikimin dhe shkëmbimin e mendimeve midis njerëzve si dhe midis

palëve dhe gjykatës ekzistojnë dy forma: forma orale (kur gjykata i drejtohet palëve, apo

528 Shih nenin 9, 17, 20, 172, 174 etj. të KPC të RSH.529 Neni 181 i KPC parashikon: “Gjykata duhet të organizojë punën që gjykimi i çështjes të përfundojënga i njëjti trup gjykues.”

149

palët gjykatës, apo palët njëra tjetres, dhe mendimet e tyre ia shprehin gojarishtdrejtpërsëdrejti, e cila është forma e komunikimit bazë në proces) dhe forma e shkruar(kur palët kërkesat, propozimet dhe informacionin në përgjithësi e paraqesin apo epërpilojnë me shkrim dhe shkresat ia dorëzojnë gjykatës). Forma shkresore është njëtjetër formë e procedimit, por që gjithmonë shoqërohet me një trajtim verbal tëpërmbajtjes apo qëllimit pse prezantohet apo asaj që kërkohet të provohet me anë tëshkresës.

Në fakt, zhvillimi i procesit në mënyrë orale ndihmon në sjelljen e atyreelementëve që duhet të jenë sa më të qartë për gjykatën apo për palën tjetërkudnërshtare, kjo e lidhur edhe me parimin e rëndësishëm të kontradiktoritetit nëprocedim.

3.4.12 Parimi i respektimit të raportit ndërmjet asaj që kërkohet në proces dheasaj që jepet në vendim.

Një parim i tillë duhet gjithmonë të udhëheqë gjykatën gjatë shqyrtimit të çështjesdhe sidomos në fazën përfundimtare dhe shumë të rëndësishme të vendimmarrjes.

Ky parim përfaqëson as më shumë dhe as më pak atë që gjykata duhet të shprehet“...mbi gjithçka që që kërkohet dhe vetëm për atë që kërkohet”530 nga palët. Një tjetërdispozitë, në të cilën gjendet ky parim, është neni 10 i KPC ku shprehet që “Gjykatambështet vendimin e saj vetëm mbi faktet që janë paraqitur gjatë procesit gjyqësor.”

Por një shprehje më e plotë e këtij parimi, mbi ruajtjen e raportit midis asaj që palakërkon të realizojë nëpërmjet padisë dhe asaj se çfarë gjykata i mund të japë nëpërfundim të procesit gjyqësor brenda konture të këtyre pretendimeve, gjendet në nenin28 të KPC ku përcaktohet se “Gjykata duhet të shprehet për të gjitha kërkesat qëparashtrohen në padi, pa i kaluar kufijtë e saj...”.

Duke evidentuar faktin që janë palët ato që vënë në lëvizje gjykatën, praktikagjyqësore ka përcaktuar se gjykata është “e detyruar” të qëndrojë në kufijtë e asaj qëkërkohet dhe pa i kaluar kufijtë e pretendimeve të palëve. Nëse do ndodhte kjo dogjendeshim në situatën e “ultra petitium” (përtej kërkimit) të palëve. Në praktikën e sajGjykata e Lartë e ka evidentuar më së miri këtë çështje (shih vendimin unifikues të K.B.të GJL nr.9, dt. 09.03.2006) dhe atë se çfarë duhet të mbajë parasysh gjykatësi nëgjykimin e çështjes, duke u siguruar që nuk do vendosë përtej pretendimeve të asaj çfarëpalët kërkojnë të arrijnë me anë të padisë.

Në përfundim, evidentohet qartë që në proceset gjyqësore ku diskutohet mbi tëdrejta dhe detyrime civile të palëve, domosdoshmëria në respektimin e këtyre parimeve(garancive) proceduriale, të cilat ndikojnë në themelin e çështjeve dhe klasifikimin etyre si të drejta dhe të rregullta ligjore.

Duke iu referua pikërisht impaktit që ka në parashikimet Kushtetuese dhe ato tëK.Pr.Civile në harmoni dhe me normat e KEDNJ-së, janë shumë të rëndësishme, ku njërëndësi më vete ka praktika gjyqësore e zhvilluar nga GJEDNJ-ja. Kjo e fundit ka sjellëkëndvështrime të ndryshme dhe shumë të rëndësishme (me një interpretim të zgjeruar tëdispozitave të KEDNJ-së) në lidhje me elementët e mësipërme garantuese proceduriale,duke mos u ndalur thjesht në një aplikim mekanik të tyre.

Pikërisht, nën këtë prizëm, një metodikë e tillë trajtimi të çështjeve mekëndvështrim të gjërë, ashtu siç edhe u pasqyrua në këtë punim, mbi shkelje të të

530 Neni 6 i KPC të RSH.

150

drejtave proceduriale të palëve, është bërë pjesë e praktikës së Gjykatës Kushtetuese dheGjykatës së Lartë të RSH, duke dhënë kështu një kontribut të çmuar në ravijëzimin dhekonturimin e një traseje që duhet të ndjekin gjykatat shqiptare në procesin e tyre tëvendimmarrjes, duke u siguruar palëve një proces të rregullt ligjor në mënyrë sa mëefektive, duke u klasifikuar si një proces me “mbrojtje të shumëfishtë”531 në kuadër tëfunksionimit të shtetit të së drejtës.

531 Pasqyrimi dhe hapësira që i kushtohet këtyre parimeve në tekstet e ligjeve shumë të rëndësishme siKushtetuta, Konventat dhe Kodet përkatëse, evidenton rëndësinë e tyre dhe detyrueshmërinë nërespektimin e tyre.

151

KREU IV

PROCESI CIVIL NË GJYKATËN E LARTË TË RSH

“...Dhe meqenëse ligjet nuk ishin shkruar në mënyrë të thjeshtë dhe tëqartë...., natyrisht që do të lindnin shumë mosmarrëveshje dhe gjykata merrej mezgjidhjen e të gjitha çështjeve, si atyre publike ashtu edhe atyre private...

...Ka nga ata që mendojnë se Soloni i hartoi enkas në mënyrë të paqartë ligjet,me qëllim që vendimet gjyqësore të vareshin nga vegjëlia. Por kjo nuk duket bindëse dhembase arsyeja ka qenë se në përgjithësi është e pamundur të arrihet përsosuria...”532

Aristoteli“Kushtetuta Athinasve”

Është shumë e rendësishme të kuptohet natyra e procesit në Gjykatën e Lartë,pozita e saj si gjykatë ligji dhe jo fakti. Shpesh vihen re keqkuptime dhe keqinterpretimenë këtë drejtim, lidhur me pozitën e saj, në procesin e drejtësidhënies që realizohet ngagjyqësori në përgjithësi. Kjo, në disa raste, edhe nga vetë qëndrime e kësaj gjykate gjatëushtrimit të funksioneve të saj.

Një element me rëndësi që do gjejë patjetër trajtim është praktika gjyqësore nëpërgjithësi, dhe ajo unifikuese në veçanti që zhvillohet në këtë gjykatë dhe impakti që kakjo mbi punën e gjykatave më të ulëta, kundërshtitë, pritshmëritë, dyshimet që janë tëdiskutueshme dhe që pikërisht vijnë si rezultat i kësaj pozite të parashikuar në Kushtetuëdhe ligje të veçanta organike.

Pikërisht, ky do jetë fokusi kryesor i trajtesës së mëposhtme e shoqëruar kjo meevidentimin e qëndrimeve pro dhe kundër problematikave të hasura në praktikë dukeevidentuar edhe qëndrimet përkatëse të organeve, jo vetëm gjyqësore të juridiksionit tëzakonshëm, por dhe të nivelit kushtetues dhe jo vetëm të tij.

4.1 Gjykata e Lartë dhe funksionet e saj. Çfarë ndryshoi meKushtetutën e ’98?

Përsa i përket rolit që ka instanca më e lartë gjyqësore në gjykimin e çështjeve, aivarion nga njëri vend në tjetrin. Përveç të qenurit instanca më e lartë në hierarkinëgjyqësore nuk mund të pretendohet që Gjykata e Lartë e RSH të jetë e njëjtë meGjykatën e Lartë të Kasacionit në Italia apo atë në Francë, Gjykatën e Lartë të SHBA-së,apo Dhomën e Lordëve në Angli. Midis tyre vihen re ndryshime për nga funksionet,

532 Aristoteli, “Kushtetura Athinasve” në origjinal “Sistemi qeverisës i athinasve”, Shtëpia botuese“Maluka”, Fq. 17.

152

përbërja, kompetencat etj., dhe hapësira që iu është dhënë vendimeve të tyre nëkëndvështrimin e impaktit në praktikën gjyqësore dhe në aktivitetin shtetëror nëpërgjithësi.533

Pas viteve ’90, kjo instancë e lartë në Shqipëri pësoi ndryshime të mëtejshme, qëpasqyroheshin në përbërjen, funksionet apo kompetencat e saj.

Problematikë e ndryshime u evidentuan sidomos gjatë procesit të hartimit tëKushtetutës, ku një ndër debatet e shumta që u bën mbi mënyrën e rregullimit tëaktivitetit të organeve shtetërore në përgjithësi ishte ai për instancën më të lartëgjyqësore, që deri në atë moment njihej si Gjykata e Kasacionit. Në pamje të parë mendryshimet kushtetuese dukej sikur ishte bërë thjesht një ndryshim emri nga GjykatëKasacioni në Gjykatë të Lartë. Por, në një analizë të shpejtë vihet re se ato nuk janë enjëjta gjë. Këto ndryshime shkonin në drejtim të disa elementëve që kishin të bënin mepërbërjen dhe kompetencat që iu njohën kësaj instance.

Kështu, përsa i përket përbërjes tek Gjykata e Kasacionit ajo i gjykonte çështjetme një trupë gjyqësore të përbërë nga 3 gjyqtarë, ndërsa Gjykata e Lartë, sipas ligjit përorganizimin e saj gjykon çështjet me një trupë gjyqësore të përbërë nga 5 gjyqtarë.

Mbi funksionet apo kompetencat që u njohën Gjykatës së Lartë, në ndryshimnga Kasacioni është se Gjykatës së Lartë i njihen këto funksione;

a) juridiksion fillestar b) juridiksion rishikues; c) të drejtën për unifikimin epraktikës gjyqësore,534 në rastet kur nga gjykatat e shkallëve më të ulëta ndiqen praktikatë ndryshme mbi çështje të njëjta apo të ngjashme.

Fillimisht do trajtohet se cili është dallimi midis juridiksionit fillestar që kagjykata dhe atij rishikues. Juridiksioni fillestar ka të bëjë pikërisht me dëgjimin fillestartë çështjes, pra çështja dëgjohet dhe gjykohet për herë të parë nga kjo gjykatë dhe nukështë dëgjuar apo gjykuar më parë nga një gjykatë tjetër.

Ndërsa juridiksioni rishikues ka të bëjë me dëgjimin dhe shqyrtimin e një çëhtje,mbi bazën e ankimit ndaj një gjykimi të mëparshëm të kryer nga një gjykatë tjetër më eulët, gjykatë së cilës i është njohur me ligj ky juridiksion fillestar.535

Juridiksionit fillestar është një funksion shtesë që iu njoh Gjykatë së Lartë, përçështje që lidhen me procese ku të përfshirë mund të jenë, figura të larta të shtetit si:Presidenti, Kryeministri, ministrat, deputetët etj., dhe që dëgjohen dhe gjykohen përherë të parë. Vendimet e saj janë përfundimtare dhe nuk mund të ankimohen në ndonjëinstancë më të lartë gjyqësore. Juridiksioni fillestar, edhe pse është një instrument që

533 Kështu, në një analizë të thjeshtë të dallimeve mes Gjykatës së Lartë të RSH dhe asaj të SHBA-sëduhet evidentuar fakti se kësaj të fundit i është njohur e drejta që të luaj edhe një rol kushtetues. Kjo bën,që në këtë gjykatë (SHBA), të shkrihen dy funksionet kryesore, ajo gjyqësore përsa i përket çështjevegjyqësore konkrete, por gjithashtu duke u lidhur kryesisht me shkelje kushtetuese. Në fakt, siç do trajtohetmë poshtë në këtë kre ky ka qenë një nga variantet e mundshme të organizimit të Gjykatës së Lartë tëRSH, që mund ta kishte vënë në një pozicion analog me atë të Gjykatës së Lartë të SHBA-së dhe dukebërë një dallim cilësor nga modeli që prezantohet nga shumica e vendeve të kontinentit evropian.534 Kushtetua e RSH neni Neni 141 “..1. Gjykata e Lartë ka juridiksion fillestar dhe rishikues. Ajo kajuridiksion fillestar kur gjykon akuzat penale kundër Presidentit të Republikës, kryetarit dhe anëtarëve tëKëshillit të Ministrave, deputetëve, gjyqtarëve të Gjykatës së Lartë dhe gjyqtarëve të GjykatësKushtetuese. 2. Për njësimin ose ndryshimin e praktikës gjyqësore, Gjykata e Lartë ka të drejtë të tërheqëpër shqyrtim në kolegjet e bashkuara çështje të caktuara gjyqësore.”535 Me ligj të gjitha çështjet në përgjithësi (penale, civile, administrative etj.) dëgjohen dhe gjykohen ngagjykatat e shkallëve të para. Këtu bëhet përjashtim për disa raste kur kemi të bëjmë me çështje tëdekreteve të presidentit për prokurore, ku juridiksioni fillestar i është njohur gjykatës së apelit. Gjithashtu,duhet përmendur edhe rasti i juridiksionit fillestar që kishte kjo gjykatë mbi çështjet që kishin të bënin mefirmat piramidale.

153

përket aspektit penale të gjykimit në Gjykatën e Lartë, do donim të shprehnim opinionintonë mbi këtë çështje.

Juridiksioni fillestar, në vitet 2008 e në vazhdim është kthyer në një ngaelementët shumë të debatueshëm, sidomos mbi çështjet e fundit që i takojnë këtijjuridiksioni fillestar. Kam parasysh këtu çështjen e Gërdecit, atë Meta-Prifti etj. Në fakt,ka shumë debate nëse duhet apo jo që akuzat penale ndaj këtyre subjekteve të gjykohendrejtpërdrejtë në Gjykatën e Lartë?

Mendimi gjithmonë lidhet me mënyrën e emërimit të anëtarëve të trupësgjyqësore të Gjykatës së Lartë. Ashtu siç parashikon edhe Kushtetuta dhe Ligji përGjykatën e Lartë përcaktohet një mekanizëm emërimi, ku përfshihen vetë figurat eshtetit, të cilat mund të jenë të përfshira në procese gjyqësore të juridiksionit fillestar,Presidenti dhe Kuvendi.536 Kjo, në sy të opinionit publik e bën jo shumë të besueshmevendimmarrjen e mundshme të kësaj Gjykate. Theksoj të opinionit publik, pasi një ngaqëllimet kryesore të procesit të dhënies së drejtësi është pikërisht besimi që duhet tëekzistojë në publik mbi drejtësinë e proceseve gjyqësore dhe të vendimmarrjes sëgjykatave në përgjithësi. Duke mos e shtyrë më tej një problematikë të tillë, meqënëseka gjetur trajtim në Kreun e II, shpreh mendimin se juridiksioni fillestar për të tillaçështje duhet të mos vazhdojë të ketë “përkatësinë” vetëm të Gjykatës së Lartë.Gjykimi i të tilla çështjeve të bëhet nga gjykatat e zakonshme duke filluar me gjykimin etyre që në shkallë të parë ose të paktën nga gjykatat e apelit, që do ishte edhe respektimii parimit të së drejtës për ankim, nga ana e palëve të përfshira në proces.537 Kjo nuk dokrijonte edhe hendekun që përceptohet mbi “paprekshmërinë” dhe “prekshmërinë” eindividëve të ndryshëm, pavarësisht nëse ushtrojnë apo jo funksione publike. Kjo në njëfarë mënyrë, do ishte edhe një respektim i plotë i asaj se çfarë përfaqëson shprehja: “Tëgjithë janë të barabartë përpara ligjit”, kjo e vënë në prizmin edhe të organeve qëgjykojnë. Pra, të gjithë subjektet pa përjashtim mund të gjykohen nga të njëjtat organegjyqësore pa bërë diferencime. Trajtimi i kësaj çështjeje në mënyrë të plotë do përfshinteedhe elementë të tjerë që kanë të bëjnë me imunitetin. Megjithatë, duke pasur parasyshse çfarë përfaqëson juridiksioni fillestar tek ne, do përmendja rastin e SHBA-së. NëSHBA, Gjykata e Lartë (Supreme), ka juridiksion fillestar vetëm në dy lloj çështjesh: 1)çështje në të cilat janë përfshirë ambasadorë të huaj, apo të dërguar të tjerë të posaçëmdhe konsujt; 2) çështje në të cilat pala e përfshirë në proces është një apo më shumështete.538 Duhet theksuar se këtë pushtet juridiksional, kjo gjykatë, rradhë herë e kaushtruar gjatë historisë së saj. 539 Ndërsa, po t’i referohemi Francës, ky juridiksion nuk injihet kësaj gjykate, por disa nga anëtarët e kësaj gjykate ex officio janë anëtar edhe tëgjykatave të veçanta ad hoc; komisioni i investigimit të Gjykatës të Lartë të Drejtësisë(Haute Cour de Justice), e cila mund të mblidhet për të gjykuar Presidentin e Republikëspër tradhëti të lartë (kjo gjykatë nuk është mbledhur asnjëherë gjatë Republikës së V);Gjykata e Drejtësisë Franceze (Cour de Justice de la République), që mund të mblidhetpër të gjykuar ish-ministrat apo edhe ata që janë në detyrë për krime në ushtrimin edetyrës. Gjithashtu këta anëtarë janë edhe anëtarë të Këshillit Gjyqësor Kombëtar(Conseil supérieur de la magistrature), që funksionon si gjykatë e juridiksionitdisiplinor dhe këshill disiplinor.

536 Lidhja shihet jo vetëm tek të qenurit deputet, por se duhet të merret në konsideratë edhe lidhja qëekziston mes Kuvendit dhe Qeverisë, meqënëse një pjesë e deputetëve, që janë “miratues” tëkandidaturave për në Gjykatën e Lartë mund të jenë ministra qeveritar.537 Këtu i referohem pamundësisë që prokurorët e çështjeve që i janë nënshtruar juridiksionit fillestar tëGjL, të bëjnë ankim ndaj vendimit të kësaj të fundit. Kjo, në një farë mënyrë është mohim i së drejtës përankim ndaj vendimeve gjyqësore.538 Për këtë çështje shih Charles Alan Wright, “Law of Federal Courts”, vep. e cit., fq. 556-563.539 Arnold J. Goldman& William D. Sigismond, “Business Law (Principles&Practices)”, vep. e cit., fq. 23.

154

4.1.1 Juridiksioni “rishikues” i Gjykatës së Lartë.

Për çështjen e funksionit rishikues, nuk evidentohet qartë se çfarë i jep, nëkuadër të funksioneve të përgjithshme, Gjykatës së Lartë ky juridiksion. Këtu, duhetndarë çështja e juridiksionit rishikues mbi bazën e rekursit540 dhe juridiksionit rishikuesmbi bazën e kërkesës për rishikim të një vendimi të formës së prerë.541 Kjo e fundit gjentrajtim të plotë në dispozitat e KPC (nenet 494-5000), ku evidentohen në mënyrë strikterastet e kësaj kërkese dhe procedura që ndiqet.

Por, problematika qëndron pikërisht tek juridiksioni rishikues, që i njihetGjykatës së Lartë, kur kemi të bëjmë me rastet e shqyrtimit të rekurseve, që bëjnë palëtndaj vendimeve që janë dhënë nga gjykatat e dy shkallëve të tjera (gjykatat e apelit dheshkallës së parë).

Më parë Gjykatës së Kasacionit nuk i ishte njohur një juridiksion i tillë rishikues.Siç parashikohej në nenin 7, të ligjit nr. 7561, dt. 29.4.1992 “Për disa ndryshime eplotësime në Ligjin Nr. 7491, dt. 29.04.1991 “Për dispozitat Kryesore Kushtetuese”,Gjykata e Kasacionit kishte të drejtë të shqyrtonte “...vetëm bazën ligjore të vendimevegjyqësore që i paraqiten...”542 Ky formulim apo përcaktim u ruajt, edhe më pas në nenin5 të Ligjit Nr.8362, datë 1.7.1998 “Për organizimin dhe funksionimin e Gjykatës sëKasacionit dhe administrimin e shërbimeve gjyqësore”. Me një fjalë, në këto normapërcaktohej se Gjykata Kasacionit kishte të drejtë vetëm të verifikimit, nëse ligji ishtezbatuar apo jo drejtë, nga gjykatat e shkallëve më të ulëta të sistemit dhe nuk hynte nëevidentimin dhe analizimin e problemeve që lidheshin me provat e administruara nëdosje dhe vendimmarrjen e dhënë mbi bazën e këtyre të fundit. Ajo kufizohej vetëm nëprishjen e vendimit gjyqësorë duke e kthyer për rigjykim. Si shkak i kësaj procedurevjen edhe emërtesa e kësaj instanca më të lartë gjyqësore, që ka origjinën nga fjalafrënge “casser” që do të thotë thyej, prish një vendim.543

Duhet evidentuar gjithashtu një tjetër element që u zhvillua në këtë periudhë, qëduke pasur si orientim këtë funksion apo aktivitet të Gjykatës së Kasacionit, atë tëprocesit të miratimit të Kodit të Procedurës Civile të vitit 1996 që u hartua dhe u miratuanën këtë prizëm. Aty u përcaktua kufizimi i Gjykatës së Kasacionit vetëm nëkëndvështrimin e mësipërm, pa i hyrë çështjes së vendimmarrjes dhe bazueshmërisë sëtyre në prova.

Kjo situatë ndryshoi me miratimin dhe parashikimet kushtetuese të ’98, kuinstanca më e lartë gjyqësore nuk do njihej më Gjykata e Kasacionit por Gjykata eLartë. Në dispozitat kushtetuese u përcaktua se: “Gjykata e Lartë ka juridiksion...rishikues...”(neni 141/1 i Kushtetutës). Një proces i tillë kalimi u shoqërua me qëndrime

540 Është rasti kur Gjykata e Lartë investohet në shqyrtimin e një rekursi, që në këtë rast prezanton njëinstrument të zakonshëm procedurial, që synon të godasë vendime, që tashmë quhen të formës së prerë, tëdhëna nga gjykatat e apelit dhe gjykatës së shkallës së parë.541 Kjo procedurë e cila fillon mbi bazën e kërkesës për rishikim ( që përfaqëson një instrument tëjashtëzakonshëm procedurial) zhvillohet për shqyrtimin e rastit nëse duhet prishur apo jo një vendim qëtashmë ka marrë formë të prerë, ose që ndryshe përfaqëson të ashtuquajturën res judicata.542 Ky formulim gjendej dhe në nenin 9 të ligjit nr. 7574, datë 24.6.1992 “Për organizimin e drejtësisë dhedisa ndryshime në kodet e procedurave penale e civile”, ku përcaktohej se “Gjykata e Kasacionit shqyrtonbazën ligjore të vendimeve gjyqësore që i paraqiten në rrugën e ankimit nga palët…”.543 …Instituti procedurial i kasacionit është pranuar fillimisht në Francë pas Revolucionit Frances medekretin datë 27 nëntor 1790…Gjykata e Kasacionit…ka për detyrë që të vëzhgojë zbatimin e saktë tëligjës, nuk është një shkallë e tretë e gjykimit, sepse ajo nuk shqyrton çështjen edhe nga pikpamja e faktitdhe e së drejtës, duke dhënë një vendim të ri, siç bën gjykata e apelit, por shqyrton çështjen vetëm ngapikëpamja e ligjës…ajo prish vendimin…dhe e dërgon për një gjykim të ri, në një gjykatë tjetër ose po nëatë gjykatë me një formacion të ndryshëm… - shih Alqiviadh Lamani “Procedura Civile e RP tëShqipërisë” – vep. e cit., fq. 200. Gjithashtu shih edhe Christian Dadomo&Susan Farran, “The FrenchLegal System”, vep. e cit., fq.82, 82, 86.

155

dhe opinione të ndryshme, përsa i përket juridiksionit rishikues që i njihej Gjykatës sëLartë mbi vendimet gjyqësore, çka ndikoi duke u pasqyruar dhe në praktikën e kësaj tëfundit. Disa nga opinionet (këto të përkrahur dhe mbajtur kryesisht nga Gjykata e Lartë)evidentojnë faktin se, Gjykata e Lartë duke pasur juridiksion rishikues ka hapësirën emundshme të vendos mbi çështjen, duke bërë një analizë të provave të palëve. Kjo, nënjë aspekt do të thotë që Gjykata e Lartë sillet si shkallë e tretë, jo përsa i përket aspektitligjor (material dhe procedurial) por edhe analizimit të çështjes në fakt si gjykatat e dyshkallëve më të ulëta.544

Opinion të kundërt më atë më sipër të Gjykatës së Lartë, ka mbajtur GjykataKushtetuese, e cila u gjend e përfshirë në këtë debat pas ankimeve të palëve tëinteresuara mbi qëndrimin dhe mënyrën e gjykimit “të ri” të Gjykatës së Lartë. Këtëopinion kundra (me atë të GjL) Gjykata Kushtetuese e ka shprehur në disa vendime tësaj, ku ka tentuar të japë dhe njëkohësisht të evidentojë kufizimin e hapësirës sëndërhyrjes nga ana e Gjykatës së Lartë mbi vendimmarrjen duke u orientuar nëqëndrimin se: Gjykata e Lartë nuk mund t’i hyjë shqyrtimit apo rivlerësimit të provaveduke dhënë vendim mbi pranueshmërinë apo jo të kërkesë padisë.

Kështu, ajo në vendimin nr. 31, dt. 01.12. 2005 shprehet se:“Funksioni rishikues i Gjykatës së Lartë i sanksionuar në nenin 141 të

Kushtetutës, kërkon që Gjykata e Lartë, së pari, të aplikojë të drejtën mbi faktet ekonstatuara e të vlerësuara në mënyrë të pavarur nga gjykatat e rrethit dhe apelit, dhesë dyti, të njësojë praktikën gjyqësore në bazë të interpretimit që u jep problemevejuridike, pra, të interpretojë ligjin për t’u zbatuar në mënyrë të njëjtë në të gjithëterritorin. Vendimet për zgjidhjen e çështjeve konkrete, ndonëse nuk kanë efekte jashtëkufijve objektivë të çështjes në gjykim ndihmojnë për një funksionim harmonik të sëdrejtës dhe marrin vlera të veçanta përsa i përket koherencës dhe vazhdueshmërisë sëorientimeve jurisprudenciale....”

Gjithashtu edhe në vendimin nr. 17, dt. 30.04.2007 kjo gjykatë evidenton se:“...Nxjerrja e konkluzionit për provat në të kundërt me vlerësimin e dy gjykatave

të shkallëve më të ulëta nuk pajtohet me natyrën e gjykimit në Gjykatën e Lartë. Sipasnenit 472 të Kodit të Procedurës Civile, ky kolegj ka në kompetencë të shqyrtojëproblemet që kanë të bëjnë me mosrespektimin e ligjit ose zbatimin e gabuar të ligjitmaterial e procedurial, por nuk mund të bëjë një rivlerësim të provave në të kundërt meatë që kanë bërë gjykatat e hallkave më të ulëta dhe mbi këtë bazë të vendosë rrëzimin ekërkesëpadisë. Në çështjen në shqyrtim, jo vetëm është bërë një rivlerësim i tillë duke ushtrembëruar në ndonjë rast edhe realiteti i fakteve, por për më tepër, ky rivlerësimështë bërë duke ndërhyrë në kompetencën që kishin gjykatat e faktit për të nxjerrëkonkluzione juridike mbi bazën e mendimeve të ekspertëve për rregullshmërinë evendimit të Komitetit Ekzekutiv dhe të regjistrimit të birësimeve në dokumentet egjendjes civile, të marra këto në lidhje me gjithë provat e tjera.

Duke i hyrë problemit të rivlerësimit të provave në një kohë kur kërkuesi, ashtusiç pretendon edhe vetë, nuk ishte i përgatitur për të paraqitur argumentet e veta lidhurme këtë rivlerësim të tyre dhe kur edhe vetë jurisprudenca e asaj gjykate nuk e kapranuar shqyrtimin e provave nga kolegjet, Gjykata e Lartë i ka vënë palët në pozita tëpabarabarta në gjykim....” (gjithashtu shih edhe vendimin e GjK nr. 8, dt. 13.03.2008)

544 Duhet pranuar se këtu, ndoshta, ka ndikuar edhe mungesa e një përkufizimi të saktë në Kushtetutën e’98, ku evientohej çështja se Gjykata e Lartë mund gjykonte nga pikpamja e faktit dhe e ligjit, duke gjeturreferim, për këto dy aspekte të gjykimit në Kodin e Procedurës Civile. Kjo përcaktohet dhe në ligjin e ripër Gjykatën e Lartë Nr. 8588, datë 15.3.2000 “Për organizimin dhe funksionimin e gjykatës së lartëtë republikës së Shqipërisë” – kur përcakton kompetencën e kolegjeve dhe konkretisht neni 12përcakton që: “Kolegjet e Gjykatës së Lartë gjykojnë ankimet për çështje gjyqësore sipas rregullave tëparashikuara në Kodin e Procedurës Civile dhe në Kodin e Procedurës Penale.” Këto përcaktime të KPCtë RSH gjenden në nenin 472, i ndryshuar me ligjin nr. 8812, dt. 17.05.2001.

156

Të njëtin qëndrim, ajo e përsërit dhe në vendimin nr. 7, dt. 09.03.2009 dukeriktheksuar dhe një herë, faktin se:

“...Sipas nenit 472 të Kodit të Procedurës Civile, ky kolegj ka në kompetencë tëshqyrtojë problemet që kanë të bëjnë me mosrespektimin ose zbatimin e gabuar të ligjitmaterial e procedurial, por pa bërë një rivlerësim të provave në të kundërt me atë qëkanë bërë gjykatat e hallkave më të ulëta. (Shih vendimin nr.17, datë 30.04.2007 tëGjykatës Kushtetuese)...Gjatë shqyrtimit të çështjeve, Gjykata e Lartë nuk merr prova,por shqyrton dhe analizon çështjen në drejtim të kontrollit të ligjshmërisë dhe tëbazueshmërisë së vendimeve të ankimuara. Një kontroll i tillë konsiston në analizën eplotë të fakteve dhe të rrethanave, të cilat janë pranuar më parë si të vërteta nga gjykatae faktit dhe e apelit dhe pa i ndryshuar ato.”545

Duke pasur mundësinë e kontrollit, për përputhshmëri të vendimeve të Gjykatëssë Lartë me përcaktimet kushtetuese, Gjykata Kushtetuese në një farë mënyrë i ka“imponuar” këtë qëndrim kësaj gjykate (GJL), e cila në gjykimet e çështjeve shfaqi njëtrend shqyrtimi që (duke mos pasur edhe një përcaktim të saktë kushtetues dhe ligjor)synonte të kalonte kufijtë e këtij funksioni (të juridiksionit rishikues).

Në këtë tendencë të Gjykatës së Lartë, rol luajnë edhe parashikimet në dispozitate Kodi i Procedurës Civile të vitit 1996. Në fakt, KPC-ja, që siç u përmend edhe mësipër është hartuar dhe miratuar në periudhën kur instanca më e lartë gjyqësorepërfaqësohej nga Gjykata e Kasacionit dhe këto dispozita pavarësisht ndryshimeve që ubën në vitin 2001, në dispozitat proceduriale të gjykimit në këtë instancë përsëri atoruajtën karakteristikat apo elementët që i njihen funksioneve të një Gjykate Kasacioni.546

Në këtë këndvështrim opinioni që shprehet se duhet miratuar një Kod i ri i ProcedurësCivile, sipas standarteve të reja në procesin civil në RSH, nuk mendojmë se ështëversioni më i mirë. Pa i hyrë punës voluminose dhe procesit të gjatë, pavarësishteksperiencës së fituar deri tani për miratimin e një Kodi të ri të Procedurës Civile jemi tëopinionit se duhen bërë disa ndërhyrje në “përshtatjen” dhe “sqarimin” më të plotë dhetë mirë të çështjes së juridiksionit rishikues, që i njihet Gjykatës së Lartë në disa ngadispozitat aktuale të KPC, apo edhe ndoshta duke shtuar edhe disa të reja dukepërcaktuar qartë kuptimin dhe kufijtë e këtij juridiksioni (kjo kryesisht e fokusuar nëgjykimet mbi rekurset e zakonshme). Kjo do të ndihmonte në konturimin më të mirë tëkufijve të gjykimit nga ana e Gjykatës së Lartë, pa pasur nevojë të mëtejshme për një“ndërhyrje vijuese” të Gjykatës Kushtetuese mbi këtë çështje. Shprehemi kështu, pasinë një analizë në vite të gjykimeve të bëra nga Gjykata Kushtetuese, kjo referuar

545 Kjo gjykatë, po në këtë vendim (Nr. 7, dt. 09.03.2009), evidenton faktin se:… kompetenca përshqyrtimin e çështjeve nga Gjykata e Lartë nuk bazohet mbi të njëjtat dispozita proceduriale, të cilave ureferohen gjykata e shkallës së parë dhe gjykata e apelit. Kompetencat e Kolegjit Civil të Gjykatës sëLartë janë të parashikuara në nenet 472 dhe 485 të Kodit të Procedurës Civile. Gjykimi i çështjes nëGjykatën e Lartë, lidhet me shqyrtimin e ligjshmërisë së vendimeve të marra nga gjykatat më të ulëta, mbinjë analizë tërësore të të gjithë provave dhe rrethanave të çështjes. “Neni 485 i Kodit të Procedurës Civilei ka dhënë të drejtë Kolegjit Civil apo Kolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë që, ndër të tjera, tëvendosin prishjen e vendimit të gjykatës së apelit dhe të lënë në fuqi vendimin e gjykatës së shkallës sëparë, si edhe të ndryshojnë njëkohësisht vendimet e të dy gjykatave të instancave më të ulëta, por nuk i kadhënë të drejtë, që mbi bazën e vlerësimit të provave, të prishin të dy vendimet e të rrëzojnë kërkesëpadinë dhe as t’i ndryshojnë ato duke vendosur rrëzimin e padisë. (shih Vendimi nr.31, datë 01.12.2005)...nxjerrja e konkluzionit për provat në të kundërt me vlerësimin e dy gjykatave të shkallëve më të ulëta nukpajtohet me natyrën e gjykimit në Gjykatën e Lartë...”546 Në një analizë të thjeshtë krahsimi mes dispozitave të KPC të vitit ’96 dhe ndryshimeve që u bën meligjin Nr. 8812, dt. 17.05.2001, në dispozitat që i referohen gjykimit në Gjykatën e Lartë, vetëm njëdispozitë është ndryshuar dhe konrketisht vetëm neni 472 i KPC, në rastet kur mund t’i drejtohemiGjykatës së Lartë. Ndryshimet në dispozitat e tjera kishin vetëm të bënin me ndryshimin e emërtesës ngaGjykata e Kasacionit në Gjykatë të Lartë. Pra, vijojnë të jenë bazë procedimi dispozitat që u miratuan përgjykimin në Gjykatën e Kasacionit.

157

kryesisht pretendimeve të paraqitura në kërkesat e bëra nga palët e interesuara,evidentohet pikërisht përsëritje e vazhdueshme e pretendimeve të palëve mbi një çështjetë tillë, dhe që mendojmë se vjen si shkak i paqartësisë së dispozitave kushtetuese dhe tëKPC-së, dhe nga mungesa e një “sqarimi” në mënyrë ezauruese në këto dispozita, tëasaj se: Çfarë përfaqëson “juridiksioni rishikues” në gjykimin mbi bazën e rekursit, tëGjykatës së Lartë?

Ashtu si dhe më parë kur instanca e lartë ishte Gjykata e Kasacionit, dhe kueksperienca e vendeve të kontinentit ka qënë prezente në hartimin dhe ndërtimin e Kodittë Procedurës Civile, ashtu edhe sot do duhej që në ndërhyrjet e mundshme ti referohemieksperiencave më të mira, gjithmonë duke ruajtur dhe e përshtatur me “sterotipin” ekrijuar tek ne, në këto vite. Në këtë kuadër do i referohesha disa eksperiencave, dukepërshirë edhe ato vende të cilave u është referuar kryesisht ndërtimi i Kodit tonë tëProcedurës Civile, duke evidentuar atë se çfarë përfaqëson dhe ndryshimet që ekzistojnëmbi juridiksionin rishikues dhe procedurat e ndjekura. Juridiksioni rishikues i instancësmë të lartë gjyqësore në këto vende është një çështje që ka gjetur trajtim të gjerë ngadoktrina e së drejtës të secilit duke prezantuar karakter dhe pikëpamje të ndryshme, mbiatë se çfarë përfaqëson rishikimi. Kjo, si shkak edhe i përkatësisë të këtyre sistemeve tësë drejtës në një nga dy familjet më të mëdha të saj që njohim sot, atë të common lawdhe writen law. Këtu kanë ndikuar dhe ndikojnë dhe faktorë të tjerë të karakterikhistorik apo organizativ të vetë sistemit gjyqësor, format e organizimit shtetëror etj.

4.1.2. Ideja e një të vetmeje Gjykatë Supreme (të Lartë)!

Çështja e trajtuar më sipër ka qenë ndoshta, e ndikuar edhe nga ideja emëparshme, mbi ngritjen e një Gjykate të Lartë, e cila do kishte edhe juridiksionkushtetues apo atë juridiksion që sot ka Gjykata Kushtetuese. Tek ne kjo u diskutuagjatë procesit të hartimit të kushtetutës të vitit 1998. Në fakt, kjo ide mbi ndërtimin enjë organi të vetëm që do kishte njëkohësisht juridiksion, jo vetëm të rishikimit tëvendimeve gjyqësore (kontrolli i vendimeve dhe rishikimi i vendimeve res judicata), pordo kishte edhe juridiksion kushtetues, u hodh poshtë.547 Ky model mund të thuhet mesiguri ishte i ndikuar nga modelet e vendeve të evropës kontinentale perëndimore, tëcilat e shohin të ndarë juridiksionin e zakonshëm gjyqësor nga ai kushtetues, dukeevidentuar problematikat mbi mundësinë që ka gjyqësori i zakonshëm për të “mbajtur”edhe peshën e juridiksionit kushtetues, duke qenë të mendimit, që ky i fundit, duhet tibesohej një strukture të veçantë jashtëgjyqësore dhe që aktualisht përfaqësohet ngastruktura të veçanta dhe që njihen si Gjykata Kushtetuese.548 Po çfarë evidentohet nëmodelin e Gjykatës së Lartë të SHBA-së, përsa i përket juridiksionit?

Në SHBA, juridiksioni i Gjykatës së Lartë përfshin çështje, që në vendet eEuropës kontinentale trajtohen zakonisht nga gjykatat e kasacionit (drejtësia ezakonshme, civile dhe penale) nga këshilli i shtetit (drejtësia administrative) dhe ngagjykata kushtetuese.549 Kjo evidenton gjerësinë e juridiksionit që ka Gjykata e Lartë nëSHBA dhe mudësitë e vendimmarrjes së saj në fusha të ndryshme të së drejtës.Procedura që ndiqet për të sjellë para Gjykatës së Lartë një çështje bëhet kryesisht mbi

547 Kjo kryesisht e ndikuar edhe nga qendrimi që u mbajt nga Komisioni i Venecias, i cili insistoi nëndarjen e këtyre juridiksioneve mes dy strukturave të larta, krejtësisht të ndara nga njëra tjetra, atë tëGjykatës së Lartë dhe të Gjykatës Kushtetuese. Në fakt, kjo ishte një tendencë që hasej dhe që ishtepranuar nga shumica e vendeve të europës lindore, të cilat dolën nga sistemi tashmë i superuar socialist.548 Emërtesa e kësaj strukture, si në rastin e Francës që njihet si Këshilli Kushtetues mund edhe tëndryshojë nga njëri vend në tjetrin, por funksionet ngelen pothuajse ato, garantimi i respektimit tëkushtetutës dhe përputhshmëria e aktivitetit shtetëror në përgjithësi me të.549 Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli, “Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”, vep. e cit., fq.81.

158

bazën e procedurës që njihet ndryshe si “certiorari” apo shkurt “cert-i”. 550 Kjoprocedurë ka të bëjë pikërisht me pranueshmërinë e shqyrtimit të çështjes nga kjogjykatë vetëm mbi bazën e diskrecionit të drejtësistëve (gjykatësve).551 Në fakt, 80-85 %e ankimeve që dëgjohen nga Gjykata e Lartë (Supreme) janë të këtij lloji. 552 Kjopërzgjedhje nga ana e Gjykatës së Lartë është e ndikuar mjaftueshëm nga opinionet dheqëndrimet ideologjike të anëtarëve të saj.553 Megjithatë, juridiksioni rishikues që i njihetkësaj gjykate nuk përfaqëson të njëjtën gjë me atë që njihet në kontinentin tonë (përfshiredhe të drejtën tonë). Kjo, pasi fokusohet dhe shfaq interes kryesisht mbi çështje të cilatevidentojnë dhe ngrenë problematika të një karakteri të përgjithshëm, ku përcaktohetqëndrimi që në mënyrë vijuese duhet të mbahet në çështje të të njëjtës natyrë.

Duhet shtuar këtu se ky juridiksion kaq i gjërë (që përfshinë atë gjyqësor,kushtetues dhe administrativ), i Gjykatës së Lartë të SHBA-së, juristifikohet me faktinse kjo e fundit “luan” edhe rolin e Gjykatës Kushtetuese. Sipas organizimit gjyqësorparashikohet që çdo gjykatë (gjyqtarë) mund të mos zbatojë një ligj që e konsideronantikushtetues, apo ka dhe të drejtën e interpretimit të Kushtetuës, në raport meçështjen,554 por ky qëndrim (vendim) i këtyre gjykatave “përfundon” të kontrollohet ngaGjykata e Lartë,555 e cila në kuadër të funksionit të saj rishikues të çështjeve kryen edhefunksionin tjetër që i është njohur, atë të kontrollit të kushtetueshmërisë së tyre. Këtë ajoe bën duke përcaktur qëndrime të qarta në përputhje me Kushtetutën, të cilat kanë pasurdhe vijojnë të kenë një shtrirje të gjerë me ndikim të madh, dhe janë të detyrueshme për

550 …Tashmë, pothuaj të gjitha çështjet vijnë në Gjykatën Supreme (Lartë) nëpërmjet juridiksionit të sajcertiorari, që do të thotë se seleksionimi i tyre është plotësisht nën diskrecionin e drejtësistëve. Çdo vit, njëpjesë e vogël e çështjesh, vijnë nëpërmjet formës origjinale të juridiksionit, ashtu siç parashikohet ngaKushtetuta, po kështu, çështjet mund të paraqiten në rrugë apeli, megjithëse, faktikisht kjo mënyrë ështëeliminuar në vitin 1988... – shih shënime në John B.Gates & Charles A.Johnson, “Gjykatat Amerikane,Analizë kritike”, vep. e cit., fq.195,196.551 John B.Gates & Charles A.Johnson, “Gjykatat Amerikane, Analizë kritike”, vep. e cit., fq. 186.Kjo procedurë në mënyrë të përgjithshme mund të përmblidhet në këtë mënyrë: - Kryetari i drejtësistëvepërgatit një listë çështjesh që ai mendon se e meriton që të diskutohet gjatë seancës së konsultimit,megjithatë, çdo drejtësist (gjykatës) mund të shtojë çështjet në listë, thjesht duke vënë në dijenipërgjegjësit e dhomave. Të gjitha çështjeve që nuk arrijnë të futen në këtë “listë shqyrtimi” u refuzohetautomatikisht e drejta e cert-it…Gjatë konsultimit bëhet diskutimi i çështjeve dhe në rast se ato marrinkatër vota – “vendimi i të katërve” – jepet cert-i… Në rast se jepet cert-i, çështja kalohet për arsyetim. –shih po aty.552 Arnold J. Goldman& William D. Sigismond, “Business Law (Principles&Practices)”, vep. e cit., fq. 23.Përsa i përket çështjes së ankimit ajo duhet të paraqitet brenda një afati që varion nga 30, 60 dhe 90 ditënga dhënia e vendimit që kërkohet të ankimohet. Ky afat është në varësi të natyrës së çështjes dhe tëprocedurës së ndjekur (çështje që vinë nga gjykatat federale apo të shteteve, nëse është ankim idrejtpërdrejtë etj.) – për më tepër shih Charles Alan Wright, “Law of Federal Courts”, vep. e cit., fq. 549-555.553 Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli, “Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”, vep. e cit., fq.81.554 Mbi të drejtën e gjykatave për të interpretuar jo vetëm ligjet por edhe Kushtetutën, shih çështjenMarbury kundër Madison. Në këtë çështje Gjykata e Lartë e Sh.B.A.-së ka mbajtur pikërisht një qëndrimtë tillë duke evidentuar faktin se është e drejtë e gjykatave dhe detyrim i tyre për të përcaktuar kuptimin eligjit në kuadër të zbatueshmërisë së tij. Kjo, sipas trajtimeve...nënkupton edhe Kushtetutën si pjesë e“ligjit” (shih Rex E. Lee “Vështrime të një Juristi për Kushtetutën”, vep. e cit., fq. 210).555 Kjo do të thotë, se pavarësisht “vështirësisë” në të cilat duhet të kalojë një çështje për t’u dëgjuar nëgjykatat e apelit, përsëri mbi vendimin e tyre (të paktën hipotetikisht) mund dhe vendos Gjykata e Lartë (ireferohem gjykatave federale). Kështu në çështjen Dickinson v. Zurko, Gjykata rrëzoi një formulëzgjidhje të themeluar në unanimitet nga një gjykatë apeli dhe në çështjenAllentown Mack Sales & Services, Inc. v. NLRB (National Labor Relations Board/Bordi Kombëtar iMarrëdhënieve të Punës) ajo hodhi poshtë një qasje afatgjatë të NLRB për qëllimin e rishikimit.Pavarësisht ndryshimeve, mes këtyre dy çështjeve u evidentua qartë se Gjykata e Lartë i kushtontevëmendje të veçantë standardeve të rishqyrtimit gjyqësor, – për më tepër shih Paul R. Verkuil,“An Outcomes Analysis of Scope of Review Standards”, Buletin akademik nga “William &Mary Law Review”, Vol. 44, No.2, Dhjetor 2002 – burim lib. online www.questia.com.

159

t’u zbatuar në aktivitetin gjyqësor të gjykatave në përgjithësi, kjo në kuadër të parimit qëfunksionon në këtë sistem atë të stare decisis. Kjo, është njëra anë, pasi këto vendimekanë ndikim po aq të madh edhe në aktivitetin e përditshëm të vendit, për impaktin qëato kanë në këtë aktivitet duke shtrirë efektin e tyre edhe mbi strukturat federale apo dhetë shteteve të veçanta mbi zbatueshmërinë e ligjeve në përgjithësi.556

Por, “modeli” Kelzenian (i ndarjes të juridiksionit të zakonshëm gjyqësor nga aikushtetues, duke e lënë në dorë të një strukture të veçantë, këtë të fundit, siç ështëGjykata Kushtetuese) vazhdon të shoqërohet me opinione pro dhe kundër tij. Ky debatvazhdon akoma edhe sot, gjë që evidentohet edhe tek ne, pas shumë vitesh të miratimittë Kushtetutës. Këto opinione tentojnë të evidentojnë elementë pro dhe kundër këtyre dylinjave kryesore të mendimit, por që duket qartë që këtë betejë e ka fituar opinione“pro” ekzistencës së Gjykatës Kushtetuese, edhe pse mundësia e një rishikimi të këtijmodeli nuk përjashtohet.

Duke iu referuar mendimit kundra, tek ne, për ekzsitencën e GjykatësKushtetuese, evidentohen disa elementë pro këtij opinioni, kështu: Gjykata Kushtetuesenë punën e saj ka zhvilluar një praktikë gjyqësore jo të paktë, kjo referuar numrit tëmadh të çështjeve që janë gjykuar nga kjo gjykatë që ka ardhur në rritje, nga viti në vit.Por në një analizë të shpejtë, një pjesë kryesore të vendimeve prekin vendimmarrjen eGjykatës së Lartë, ç’ka ka bërë që kjo gjykatë (GjK) të “ngatërrohet” apo “tëbarazohet” me një shkallët më të lartë gjyqësore apo ndryshe si një shkallë e katërtgjykimi. Ky aktivitet ka ndikuar jo pak në “marrëdhënien” mes këtyre dy gjykatave.

Gjithashtu, një element tjetër (që për mendimin tonë nuk është se mund të jetëapo të shërbejë si një një kriter i vlefshëm “pro”) është madhësia e vendit tonë, qëkrahasuar me vende të madhësisë si Belgjika, Zvicra, Danimarka etj., që nuk kanëGjykatë Kushtetuese, një strukturë e tillë, e tillë i rëndon apo i shton koston financiare

556 Po kjo panoramë prezantohet edhe në Mbretërinë e Bashkuar, kjo ndoshta edhe si shkak i përkatësisënë familjen common law, dhe si vendi i origjinës të këtij sistemi. Instanca më e lartë gjyqësore, Gjykata eLartë e Mbretërisë së Bashkuar (MB) (Supreme Court of UK). Juridiksioni që i njihet instancës së lartë nëSHBA apo dhe në vende të tjera, tashmë është ndarë mes GjL të MB dhe Dhomës së Lordëve të MB. Ku epara ka juridiksionin e kontrollit apo rishikimit të çështjeve, ndërsa e fundit (DHL) ka juridiksion fillestarpër çështje që fillojnë me procedurë impeachment dhe gjykimet ndaj peers-ve. Përsa i përket Gj.Lartë tëMB juridiksioni i saj shtrihet mbi çështjet e ankimuara në këtë gjykatë nga gjykata e shkallëve më të ulëta,ku përfshihen çështje tregtare, familjare, të juridiksionit rishikues apo pretendime ndaj autoriteve publikedhe çështje që rregullohen nga akti i të Drejtave të Njeriut të vitit 1998 (Ky akt është një nisëm e marrënga laburistët pasi fituan zgjedhjet në vitin 1997 dhe në 1998 ata ndërmorën këtë nisëm, duke miratuaraktin në fjalë. Në fakt, Anglia, pavarësisht se ka qënë një nga inisiatoret dhe nënshkrueset e para tëKonventës Evropiane të të Drejtave të Njeriut dhe të Lirive Themelore (KEDNJ-së) në 1950, vetëm nëvitin 1966 ajo “pranoi të njoh” fuqinë vendimarrëse të Komisionit Evropian të të Drejtave të Njeriut(K.E.D.Nj), për të pranuar ankesa nga qytetarët e MB, duke njohur njëkohësisht autoritetin e KEDNJ nëgjykimin e të tilla çështjeve. Megjithatë, në atë periudhë ajo nuk ratifikoi si ligj të brendshëm KEDNJ-në.– për më tepër mbi këtë çështje shih - Gary Slapper & David Kelly, “The English Legal System2009/2010”, vep. e cit., fq. 36.) Gjithashtu, kjo gjykatë përveç funksionit të mësipërm, ka edhe atë tëngritjes të problematikave ligjore, të një rëndësie të përgjithshme publike (të njëjtë me kompetencën qëkishte edhe ish-Komisioni i Apelit të Dhomës së Lordëve), duke...përsëritur gjithmonë vullnetin e vet përtë marrë në shqyrtim vetëm konflikte që ngrenë probleme juridike me rrjedhime të përgjithshme...dukeprivilegjuar kështu problemet e së drejtës ndaj atyre thjesht faktike.( Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli,“Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”, vep. e cit., fq. 63.) Ankimet nga Gjykata e Apelit idrejtohen tashmë Gjykatës së Lartë të MB, por ankuesi duhet ti “jepet leje” për këtë ose nga Gjykata eApelit ose nga kjo instancë. Me procedurën e vjetër, aplikimi bëhej pranë Gjykatës së Apelit, dhe nëserefuzohet me peticion për leje ankimi do të dëgjohej nga Dhoma e Lordëve në një seancë publike. (GarySlapper & David Kelly, “The English Legal System 2009/2010”, vep. e cit., fq. 357, 358.). Megjithatë,duhet pranuar faktin se me reformat e reja edhe në fushën proceduriale është lehtësuar mjaftueshëmçështja e mundësisë për të ankimuar. Këtu duhet pranuar edhe roli insistues që kanë pasur faktorë të tillësi: Komisioni Evropian për të Drejtat e Njeriut, ratifikimi “faktit” i KEDNj-së, njohja e mëpasshme efuqisë juridike të GJEDNj-së, etj.

160

buxhetit. Megjithatë, duhet evidentuar edhe opinioni që ekziston në kontinent, ku ...nëEvropë gjyqtarët e zakonshëm nuk kanë aftësi të ushtrojnë drejtësinë kushtetuese sipasmodelit amerikan.557 Por, mendimi kundra “bashkimit” të këtyre juridiksioneve në njëstrukturë të vetme evidenton edhe një sërë faktorësh të tjerë, ku në Shqipëri mund tëpërmendim “brishtësinë” institucionale, ndikimet dhe ndërhyrjet të një intensiteti tëlartë të politikës etj.

Pavarësisht kësaj, modelet e vendeve me një demokraci të stabilizuar si: Austria(si vendi i parë), Franca, Italia, Gjermania etj. prezantojnë një strukturë të tillë me njëGjykatë Kushtetuese, “të shkëputur” nga juridiksioni gjyqësor i zakonshëm.

4.1.3 Ngjashmëritë me vendet e kontinentit.

Përsa i përket procedurës dhe juridiksionit që i njihet instancës më të lartëgjyqësore në vendin tonë, kjo në raport me vendet e kontinentit që bëjnë pjesë nëfamiljen civil law, kanë ngjashmëri me njëra tjetrën. Në disa nga këto vende instanca mëe lartë gjyqësore përfaqësohet nga gjykatat e kasacionit, modeli kryesor (edhe pse mundtë ketë pasur ndryshime nga njëri vend në tjetrin) është ai i huazuar nga kasacioniFrances, nga ku vjen edhe emërtesa e kësaj instance. Procedurat kanë shumë ngjashmërime njëra tjetrën, sidomos po të shohim ato mes procedurës tonë civile dhe të Italisë, apoFrancës. Kjo, vjen si rezultat edhe i asaj që kodet e procedurës të këtyre dy vendeve siçedhe u përmend më lart kanë shërbyer si modele referuese të ndërtimit të kodit tonë tëprocedurës civile, që pavarësisht emërtesës dhe ndonjë veçanti në juridiksionin einstancës së lartë të saj (GjL), ka ruajtur përsëri pothuajse, të njëjtat karakteristikaprocedimi.

Megjithatë, jo të gjitha vendet e kontinentit paraqesin një panoramë të njëjtë.Kështu, po ti referohemi Gjermanisë, mënyra se si procedohet ngjan më shumë mesistemin amerikan dhe atë anglez, pasi për t’iu drejtuar strukturës më të lartë të saj (përjuridiksionin në fushën civile dhe atë penale) Gjykatës Federale të Drejtësië,paraprakisht duhet të jepet leje nga gjykata që ka dhënë vendimin ose nga vetë Gjykata eLartë.558 Përsa i përket natyrës së vendimmarrjes, kjo gjykatë ka si objekt çështje si tëfaktit ashtu dhe të së drejtës, që në këtë rast përbëjnë apelime për të cilat gjykata vendos,pra, në thelb.559 Megjithatë, një pjesë e tyre lidhet me ankime që i drejtohen asaj, dukengritur problematika interpretimi dhe që prekin kryesisht normat thelbësore eproceduriale, i ashtuquajturi “rishikim”560 por që në fakt ndryshon nga vendet e tjerapasi përcaktimet ligjore proceduriale, ky institut ligjor përfaqëson “revizion-in”(Revisionsgericht).561

557 Luan Omari, “Shteti i së Drejtës”, vep. e cit., fq. 235.558 Në rastin kur leja jepet nga Gjykata e Drejtësisë Federale, sipas aktit tranzitor parashikonte që deri më31 Dhjetor 2011, ankimet e drejpërdrejta në këtë gjykatë, janë të pranueshm nëse vlera që diskutohej apoobjekt gjykimi, i kalonte të 20.000 euro (Akti i hyrjes në fuqi të Kodit të Procedurës Civile, §26 No.8). –burim nga faqja zyrtare ëeb: www.bundesgerichtshof.de.559 Karlo Guarnieri, Patricia Pedercoli, “Magjistratura në demokracinë bashkëkohore”, vep. e cit., fq. 98.560 Po aty.561 Duhet evidentuar se, pavarësisht se është pranuar institute procedurial i kasacionit, kjo është evoluarmë tej, duke i njohur kësaj instance të drejtën jo vetëm të rishikimit dhe kontrollit të vendimeve më tëulëta, por gjithashtu edhe të drejtës për të vendosur apo për të dhënë një vendim përfundimtar ajo vetë. Nënjë këndvështrim procedura gjermane (edhe ajo austriake) ka bërë disa ndryshime të cilat shkojnë në këtodrejtime: “…a) gjykata e revizionit nuk është e lidhur me shkaqet e treguara në rekursin, por mund tëprishë vendimin edhe për shkaqe që nuk janë parashtruar në recurs; b) gjykata e revizionit, duke mosdërguar çështjen për t’a shqyrtuar rishtaz në gjykatën e apelit mund ta japë vetë një vendim pëfundimtarnë këto dy raste: e para, kur vendimi duhet të prishet vetëm për shkak moszbatimi të rregulltë të ligjës mbirrethana e fakte të konstatuara rregullisht, dhe e dyta, kur vendimi është prishur për shkak se çështja nukështë në juridiksionin e gjykatave, ose për shkak se çështja nuk hyn në kompetencën e gjykatës që kadhënë vendimin…” - Alqiviadh Lamani “Procedura Civile e RP të Shqipërisë” – vep. e cit., fq. 201.

161

Kjo panoramë ndryshon kur vjen fjala për të diskutuar për këtë çështje në Francëdhe Itali, të cilat ndajnë të përbashkëta, përsa i përket kësaj çështjeje.

Kështu, në Francë, si rezultat edhe i zhvillimeve historike në të cilat u përfshi, undërtua një sistem gjyqësor, me “pak besim” ndaj këtij të fundit duke e kufizuar dhereduktuar fushën e veprimit apo juridiksionin e tij. Mbi këto koncepte mosbesuese undërtua Kasacioni Frances, duke i përcaktuar një funksion kryesor të bazuar në pariminthemelor të uniformitetit të interpretimit të sundimit të ligjit.562 Roli kryesor i kësajgjykate lidhet pikërisht me..sigurimin që në intepretimin dhe aplikimin e tij, sundimi iligjit të respektohet nga gjykatat e shkallëve më të ulëta.563 Për këtë arsye, Gjykata eKasacionit (The Cour de Cassation- CC), prezantohet si struktura më e lartë gjyqësore,që nuk merret me faktet dhe provat e çështjes, por kryesisht, me çështjet ligjore dheshqyrton nëse ligji është zbatuar ashtu siç duhet referuar kjo, fakteve të ndodhura nëdosje duke prishur vendimin dhe duke rikthyer për rishqyrtim çështjen nga këto . Pra,juridiksioni kasacionit përcaktohet si një proces që nuk i hyn gjykimit të çështjes, kjogjykatë...nuk gjykon çështjen por shqyrton vetëm vendimin.564

E njëjta panoramë na paraqitet edhe në Itali, ku instanca më e lartë gjyqësoreështë Gjykata e Lartë e Kasacionit (Corte Suprema della Cassazione-CSC). Instrumentikryesor, ashtu si dhe në Francë dhe vende të tjera që kanë një instancë të tillë gjyqësoreështë instrumenti ankimor që emërtohet ndryshe procedurialisht “rekursi për nëkasacion”.565 Ky instrument ankimor566 synon prishjen e vendimeve: të dhëna nga njëgjykatës apeli (giudice a quo) apo të dhëna në një shkallë, por që nuk mund të apelohen,pranë një gjykatësi të një shkalle tjetër më të lartë (giudice ad quem), pra në Gjykatën eKasacionit për të arritur një kontroll vetëm të çështjeve të së drejtës dhe verifikimin ezbatimit korrekt të ligjit. 567 Ky instrument është ashtu si dhe në Shqipëri, ështëinstrumenti bazë me anë të të cilës vihet në lëvizje kjo gjykatë. Ashtu si dhe Franca, apoedhe vende të tjera, rekursi mund të bëhet vetëm për shkaqe krejtësisht të përcaktuara,që doktrina i ndan në “gabime në gjykim” (errores in iudicando) dhe “gabime nëprocedim” (errores in procedendo). 568 Mekanizmi procedurial ngjason me atë qëekziston edhe tek ne, me disa përjashtime të vogla që do mund të dalin në vijim tëtrajtimit mbi procesin e gjykimit, në Gjykatën e Lartë.

Në përfundim Gjykata e Lartë prezanton një pozitë shumë “strategjike” nëraport, me funksionet kryesore dhe rolin që ka gjyqësori brenda një shoqërie, nërregullimin e marrëdhënieve në mënyrë sa më të drejtë të mundshme.

Pikërisht, funksioni i saj i kontrollit të ligjshmërisë të aktivitetit të të gjithësistemit të juridiksionit të zakonshëm gjyqësor evidenton përgjegjësitë që bien mbi këtëgjykatë, si instanca më e lartë e tij. Por, që gjithmonë duhet të ngelet në kornizat ligjoretë këtyre funksioneve, pa kaluar në “përvetësimin” e funksioneve të strukturave më tëulëta të ngrehinës gjyqësore.

562 Christian Dadomo & Susan Farran, “The French Legal System”, vep.e cit., fq. 83.563 Po aty.564 Alqiviadh Lamani, “Procedura Civile e Republikës Popullore të Shqipërisë”, vep. e cit., fq.200.565 Crisanto Mandrioli, “Corso di diritto processuale civile II (Nozioni Introduttive e DisposizioniGenerali)”, vep. e cit., fq. 421.566 Më parë rekursi në të drejtën proceduriale italiane paraqiste një instrument ligjor ankimore tëjashtëzakonshëm. Rekursi, në të drejtën proceduriale Italiane, për herë të parë është futur paralelisht menjohjen e kasacionit, në periudhën napoleonide…në veçanti, kodi i procedurës civile të 1865 parashikonterekursin për në Kasacion si një mjet të jashtëzakonshëm ankimi, ndërsa aktualisht me kodin e 1940.Përfaqëson një instrument ankimi të zakonshëm ..(shih për më tepër Vincenco Galatro, “La ProceduraCivile (Manuale operativo)”, vep. e cit., fq. 372)567 Vincenco Galatro, “La Procedura Civile (Manuale operativo)”, bot. Maggioli Editore, (R.S.M) Itali2008, fq. 371.568 Po aty, fq. 372.

162

4.2. Rekursi dhe procedura e gjykimit në Gjykatën e Lartë të RSH.

Ashtu siç edhe më sipër u përmend procedimi në Gjykatën e Lartë të RSHstarton pikërisht me dy insturmenta bazë: 1) Rekursin (442/b i KPC) dhe 2) Kërkesënpër Rishikim. (494 i KPC) Më poshtë do trajtohet secili prej këtyre instruentëve veç eveç, duke evidentuar dhe aspekte të tjera proceduriale në këtë instancë të lartë gjyqësore.

4.2.1 Rekursi në Gjykatën e Lartë, shkaqet, ndryshimet me ligjin 122/2013 nëKPC të RSH-së.

Rekursi për në Gjykatën e Lartë është një isntrument i zakonshëm i goditjes ndajvendimeve të dhëna nga gjykatat e apelit dhe gjykatat e shkallës së parë.569

Kur thuhet i zakonshëm, do të thotë që mund të ushtrohet nga palët pa pasurpengesa ligjore apo dhënie miratimi nga ndonjëra nga instancat gjyqësore më të ulëta(gjykatat e apelit) siç evidentuam më sipër, në SHBA, Anglia apo Gjermani. Kjo vlen,pavarësisht natyrës së çështjes civile dhe vlerës së tyre, që e hasim si instrument“mohues” i të drejtës për të ushtruar ankim në Gjermani570 apo dhe në Kosovë.571

Pavarësisht se, e drejta për të ushtruar rekurs, tek ne nuk njeh të tilla “pengesa”,duhet evidentuar fakti se mundësia që ky instrument të arrijë qëllimin e tij për të cilinbëhet, pra, prishjen e vendimeve të gjykatave më të ulëta është e kufizuar nga disapërcaktime proceduriale. Pra, nuk duhet ngatërruar, aspekti i mundësisë për të ushtruarkëtë instrument ankimi dhe atij të shkaqeve për të cilat mund të bëhet. Kemi një vijëndarëse të qartë mes;

a) mundësisë për të ushtruar rekurs, që është “e pakufizuar”, në kuptimin që çdopalë e përfshirë dhe e interesuar në çështje mund të drejtojë këtë instrument ankimor përnë Gjykatën e Lartë, duke kërkuar që çështja e tij të dëgjohet, dhe

b) asaj të aspektit apo të mundësive të pranueshmërisë potenciale për shqyrtimindhe pranimin e rekursit për shkaqet që prezantohen në të.

Përsa i përket këtij instrumenti, parashikohet që ai mund të ushtrohet ndajvendimeve të gjykatës së shkallës së parë dhe të gjykatës së apelit. (nenin 442/b)

Kjo do të thotë që në Kodin tonë të Procedurës Civile parashikohet një procedurëqë “anashkalon” shqyrtimin në gjykatën e apelit (si shkallë e dytë gjykimi), përvendimin që kundërshtohet, duke i mundësuar palëve që pretendimet e tyre, ndajvendimeve të gjykatave të faktit të dëgjohen drejtëpërdrejtë nga Gjykata e Lartë.Megjithatë, kjo si procedurë për tu aplikuar duhet që të parashikohet në mënyrëkonkretet në KPC. Për të tilla raste mund të përmendet ankimi ndaj vendimeve tëgjykatave që lidhen për vendime të tyre mbi juridiksionin dhe kompetencën.(Neni 59, 62

569 Neni 442/b i KPC - “Rekursi është akti me të cilin palët ose pjesëmarrësit e tjerë në procesparashtrojnë kundërshtimet e tyre ndaj vendimit të gjykatës së shkallës së parë ose të gjykatës së apelit nëGjykatën e Lartë…”570 Për të mundësuar që çështja të paraqitet dhe të dëgjohet nga Gjykata e Drejtësisë Federale, duhet jovetëm “miratimi” i instancës më të ulët apo dhe i vetë instancës së lartë, por duhet që në çështjet civilevlera e objektit të shqyrtimit gjyqësor të kalojë vlerën prej 20.000 euro.571 Edhe në Kosovë, ku njihet instrumenti procedurial i revizionit, si mjet jo i zakonshëm (ijashtëzakonshëm) i goditjes së vendimeve të gjykatave më të ulëta, për shkaqe të shkeljes së ligjit ngagjykatat e ulët. Por…revizioni është mjet i goditjes së kufizuar jo vetëm për shkak se me të mund tëgoditen vetëm aktgjykimet e formës së prerë të gjykatës së shkallës së dytë dhe atë vetëm për shkaqet ecaktuara, por edhe për shkak se me të nuk mund të goditen vendimet e dhëna në kontestet vlera e të cilaveështë më e vogël se ajo e caktuar me ligj… - për më tepër mbi këtë çështje, shih Prof. Dr. Faik Brestovci,“E Drejta Proceduriale Civile II”, vep. e cit, fq. 95-112.

163

i KPC) Për të gjitha rastet e tjera rekursi ushtrohet zakonisht ndaj vendimeve të gjykatëssë apelit.

Por, cilat janë rastet e parashikuara në KPC, që mund ankimohet me rekurs nëGjykatën, vendimet e gjykatave të shkallëve më të ulëta?

Para ndryshimeve të bëra me ligjin 122/2013, neni 472 i KPC kishte këtëformulim, ankimimin me rekurs vetëm kur:

“...a) nuk është respektuar ose është zbatuar keq ligji;b) ka shkelje të rënda të normave proceduriale (neni 467i këtij Kodi);c) për shkelje proceduriale që kanë ndikuar në dhënien e vendimit....”

Germa c) e kësaj dispozite është shfuqizuar (neni 35 i ligjit 122/2013) duke lënësi mundësi të ankimimit me rekurs, vetëm në rastet e parashikuara në germat a) dhe b) tëkësaj dispozitë. Në fakt, ashtu siç mund të jetë evidentuar nga ligjvënësi shihet një“dublim” i përmbajtjes të pikës c) të parag. I të nenit 472 të KPC pasi parashikimi nëkëtë germë gjendet “i shkrirë” në të dy germat a) dhe b).

Në Relacionin e paraqitur në Komisionin e Ligjeve mbi arsyet e shfuqizimit, nukdalin qartë këto të fundit në lidhje me këtë germë të parag. të parë të kësaj dispozite.572

Përsa i përket opinionit mbi arsyetimin e mundshëm, për shfuqizimin e kësajgerme, mund të jetë pasi; kur kemi të bëjmë me mosrespektim të ligjit në germën a), nukpërcaktohet konkretisht nëse bëhet fjalv për atë material apo procedurial, edhe pse nëdisa raste kuptimi i kësaj fjale në këtë germë është kufizuar apo identifikuar mekuptimin material. Por, në një këndvështrim më të gjerë të kuptimit të kësaj germe,konkretisht të fjalës “ligj”, përveç ligjit material, kuptojmë edhe atë procedual. Pikërisht,përdorimi vetëm i fjalës “ligj”, Gjykatës së Lartë i jep mundësinë që të shqyrtojëçështjen jo vetëm për mos respektim apo zbatim të gabuar të ligjës në kuptimin material,por edhe atë procedurial. Ashtu siç edhe u trajtua më sipër, kemi të bëjmë me dy aspekteatë të “gabimit material” dhe “gabimit procedurial”, që të dy si aspekte lidhen apokanë raport vetëm me ligjin, me respektimin dhe zbatimin e drejtë të tij.

Një element tjetër mendoj, të arsyes se pse është shfuqizuar kjo germë, lidhetndoshta me vetë pozitën e Gjykatës së Lartë dhe mundësisë që ajo të shqyrtojë elementëtë tillë, që cënojnë vendimmarrjen e drejtë edhe kryesisht, pavarësisht nga trajtimi apo jonë rekurs i tyre. Pra, aspekti procedurial dhe përputhshmëria e tij me vendimmarrjen edrejtë lidhet me këtë funksion të Gj.L., e cila edhe kryesisht në kuadër të zbatimit tëligjit (material dhe procedurial) mund të evidentojë dhe të prishë vendime të cilat janëmarrë duke shkelur norma proceduriale që mund të kenë ndikuar drejtëpërdrejtë nëdhënien e vendimit.

Por, pavarësisht sa u citua më sipër, kufizime Gjykata e Lartë ka, kjo në raportme atë se çfarë mund të marrë në shqyrtim dhe mund të vendosë. Pra, ajo mund tëvendosë mbi çështjen, por, gjithmonë duke bërë një vlerësim ligjor në raport me atëçfarë është gjykuar dhe provuar gjatë shqyrtimit gjyqësor në shkallët më të ulëta. (shihvendimet e Gj.Kushtetuese nr. 17, dt. 30.04.2007, nr. 8, dt. 13.03.2008, nr. 7, dt.09.03.2009)

Kështu, sipas përcaktimeve në gërmën a), b) të nenit 472 të KPC parashikohet sishkak për të cilat mund të bëhet rekurs, ai i mos zbatimit apo zbatimit të gabuar të ligjitsi material ashtu edhe atij procedurial. Pra, kemi të bëjmë me një procedurë të ndjekur,që gjatë shqyrtimit gjyqësor ka shfaqur mungesë të “imunitetit” ndaj gabimeve nga

572 Në Relacionin në Kuvend, bashkangjitur projektligjit, Nr. 530, dt. 12.03.2013, arysetohet kështu:“…Nga ana tjetër, parashikohet shfuqizimi i shkronjës “c”, të paragrafit të parë të nenit 472. Nëpërmjetkëtij ndryshimi reduktohet numri i çështjeve që shqyrtohen nga Gjykata e Lartë, duke parashikuar nëmënyrë të qartë ratet e paraqitjes së rekursit....” Siç shihet, nuk del qartë edhe në relacion aryseja eshfuqizimit të kësaj germe.

164

pikëpamja e zbatimit të ligjit (material dhe procedurial), duke e bërë të cënueshëm e qëkërkon “rregullim” apo “korrigjim” nga kjo gjykatë (GjL). Kjo do të thotë, se kemi tëbëjmë me rregullime ndaj gabimeve të vetë procesit të shqyrtimit gjyqësor (gabime nëprocedim) ose në aplikimin e normave substanciale (materiale), ose nëpërshkueshmërinë e një rruge llogjike që sjell një aplikim (dhe interpretim) të tillë tëgabuar (gabime në gjykim).573 Pra, ka të bëjë pikërisht mbi kontrollin dhe shqyrtimin eaplikimit të drejtë të ligjës (materiale apo proceduriale), nga këndvështrimi i qëndrimitdhe aktivitetit të gjyqtarit, që janë pra, të parët dhe të destinuarit e drejtpërdrejtë tëkontrollit të ligjshmërisë.574

Mbi gabimet në gjykim, referuar aspektit material të germës a) të nenit 472 tëKPC) mund të evidentohet një aspekt i dyfishtë i këtij gabimi, dhe që shkon në drejtimtë... interpretimit të gabuar të ligjit (kur p.sh. gjykatësi thekson një normë që nuk ekzistonapo mohon një normë ekzistuese) dhe të falsitetit të aplikimit të ligjit (kur p.sh. gjykatësiaplikon normën një fakti të ndryshëm nga ajo që hipotezon (parashikon) vetë norma).575

Në këtë prizëm, Gjykata e Lartë lidhet pikërisht me funksionin e gjykatës të së drejtës,pra, me funksionin e sigurimit në “saktësinë e pajtueshmërisë dhe uniformitetin einterpretimit të ligjit, njësimin e së drejtës objektive të brendshme, respektimin e kufijvetë juridiksioneve të ndryshme”.576

4.2.2 A mund të gjykojë Gjykata e Lartë përtej shkaqeve të paraqitura nërekurs?

Në vijim do i rikthehemi edhe një herë momentit, në lidhje me atë se çfarë mundGjykata e Lartë, të shqyrtojë në gjykimin dhe vendimmarrjen gjyqësore, që ka të bëjëpikërisht me mundësinë që ajo të “dalë” përtej kufijve (shkaqeve) të rekursit, dukemarrë ... në shqyrtim dhe shkelje të tjera e zbatime të tjera të gabuara të ligjit, që palëtnuk i kanë parashtuar në rekurs,577 duke evidentuar mundësinë e sjelljes të Gj.L.si njëgjykatë “revizioni”, e ngjashme me atë Austriake dhe Gjermane.

Pa shtyrë më tej trajtimin që u bë më sipër, mbi kufijtë e juridiksionit rishikues,që ka Gjykata e Lartë, jep përshtypjen se kjo e fundit, duket të ketë të ashtuquajturin“tagër” të institutit të revizionit. Por, ashtu siç edhe evidentohet, si në trajtimet teorikedhe ato të praktikës gjyqësore, kjo instanca më e lartë nuk mund “të dalë krejtësisht”nga kufijtë “e përcaktuar” në rekursin e bërë nga palët apo dhe të asaj çfarë ështëshqyrtuar dhe provuar tashmë në gjykimin në dy shkallët më të ulëta të gjyqësorit, pasi,pavarësisht kësaj,...gjykata e revizionimit është e lidhur me shkaqet e rekursit.578

Edhe tek ne, sipas asaj që është pranuar gjerësisht edhe nga praktika gjyqsorekushtetuese, Gjykata e Lartë nuk mund të dalë “krejtësisht” në vendimmarrjen e saj,përtej shkaqeve të paraqitura në rekurs, edhe pse ajo mund ta bëjë atë vetëm në raste të

573 Crisanto Mandrioli, “Corso di diritto processuale civile II (Nozioni Introduttive e DisposizioniGenerali)”, vep. e cit., fq. 422. Gjithashtu për këtë çështje shih - Giuseppe Tarzia, “Lineamenti delProcesso Civile di Cognizione”, edic. II, bot. Dott. Giuffrè Editore, Spa., Milano, Itali, 2002, fq. 338,339.Në rastin e gabimeve në zbatimit e ligjit materiale kemi një aspekt të dyfishtë, ai që lidhet me intepretimine gabuar të ligjit (kur, p.sh. gjykatësi a quo aplikon një normë që nuk ekziston apo mohon një normëekzistuese) dhe të falsitetit të aplikimit574 Crisanto Mandrioli, “Corso di diritto processuale civile II (Nozioni Introduttive e DisposizioniGenerali)”, vep. e cit., fq. 423,424.575 Vincenco Galatro, “La Procedura Civile (Manuale operativo)”, vep. e cit., fq. 373.576 Crisanto Mandrioli, “Corso di diritto processuale civile II (Nozioni Introduttive e DisposizioniGenerali)”, vep. e cit., fq. 424.577 Ky është një qëndrim që mbahet në punimin e tij, nga Jani Vasili, (“Procedura Civile”,Tiranë 2010, fq.316) , por pa dhënë “shpjegime” të mëtejshme apo të qarta mbi natyrën e kësaj “ndërhyrje” kryesisht ngaana e Gjykatës së Lartë.578 Alqiviadh Lamani “Procedura Civile e RP të Shqipërisë” – vep. e cit., fq. 201.

165

zbatimit apo interpretim të gabuar të ligjës nga ana e gjykatave të shkallëve më tëulëta,579 por gjithmonë ngelet e kufizuar nga kornizat e shqyrtimit gjyqësor në procesin eprovueshmërisë, të provave dhe fakteve , të analizuara në gjykatat më të ulëta duke mospasur mundësi të dalë përtej tyre, dhe pa qënë e mundshme të realizojë një procesprovueshmërie të provave të administruara në dosjen gjyqësore. Megjithatë, pavarësishtkëtij kufizimi, duhet pranuar që, Gjykata e Lartë nuk kufizohet në interpretimin eprovave,580 pasi ajo nëpërmjet evidentimit të asaj që është provuar nxjerr ekzistencënose jo të një raporti të drejtë mes fakteve, provave dhe vendimmarrjes së gjykatës.

Kjo mundësi apo “tagër”, i Gjykatës së Lartë, që u trajtua më sipër lidhet edheme të tjera aspekte proceduriale të parashikuara sipas germës b) të nenin 472, paragraf I(që referon në nenin 467 të KPC). Pra, shkaqet të tjera që i japin të drejtë Gjykatës sëLartë të shprehet, pavarësisht pretendimeve të parashtruara në rekurs nga palët mbiçështje të juridiksionit dhe kompetencës (kur kjo e fundit, evidentohet qartë se cënonrëndë dhe në mënyrë të drejtpërdrejtë drejtësinë e vendimmarrjes).581 Kjo kuptohet nësenuk është ezauruar çështja, me ankim të drejtpërdrejtë, pranë kësaj gjykate.

Mundësia që Gjykata e Lartë të shprehet mbi vendimmarrjen, pavarësishtkërkesave të parashtruara në rekurs nga palët përfshin edhe raste të tjera që kanë të bëjnëpikërisht me mos respektimin e njoftimeve dhe të sigurimit të pjesëmarrjes së palëve,çështje të ndërgjyqësisë etj. Këto përfaqësojnë të ashtuquajturat mundësi të cënimit tëvendimit me rekurs, pavarësisht parashtrimeve që kanë bërë palët në këtë të fundit, prashkaqeve të rekursit, që ndryshe (sëbashku me rastet e trajtuara më sipër) mund të

579 Kështu GjL (Kolegji Civil) në vendimin nr. 122, dt. 14.02.1013 shprehet se: “...pasi analizoi shkaqet eparashtruara në rekurs çmon se ato janë të pabazuara në ligj (Neni 472 i Kodit të Procedurës Civile)dhe si të tilla nuk do të pranohen.Kolegji Civil i Gjykatës së Lartë vlerëson se Gjykata e Apelit Tiranë dhe Gjykata e Rrethit GjyqësorTiranë kanë zbatuar dhe interpretuar gabim ligjin e si rrjedhim, edhe përfundimi i arritur prej tyreështë i gabuar...Kolegji Civil i Gjykatës së Lartë duke pasur parasysh këto përfundime (shih përcaktimetnë vendimin nr.5 të datës 2012 të Kolegjeve të Bashkuara të GjL) të mësipërme të këtij vendimi tëKolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë e vlerësojnë të gabuar qëndrimin e mbajtur nga të dyjagjykatat e faktit, të cilat kanë marrë në shqyrtim dhe kanë zgjidhur një çështje që ka për objekt vetëmkonstatimin e pavlefshmërisë së veprimit juridik... Për rastin konkret, ndryshe nga sa kanë arsyetuargjykatat e faktit, nga ana e këtij Kolegji çmohet se jemi para rastit kur padia nuk mund të ngrihet dhe përrrjedhojë vendimet e gjykatave të faktit duhet të prishen dhe të pushohet gjykimi i çështjes... Ngapërmbajtja e dispozitave të Kodit të Procedurës Civile në lidhje me anën formale-juridike të formulimit tëkërkesë padisë, si dhe ato të ligjit material ku pala paditëse e mbështet kërkimin, del qartë se padia nëkuptimin material nuk plotëson kushtet ligjore për t’u marrë në shqyrtim. Padisë së palës paditëse, LB imungon shkaku i cili është i lidhur pazgjidhshmërisht me objektin, ç’ka pas sjell mungesën e interesit nëngritjen e kësaj padie... Nga shqyrtimi gjyqësor në gjykatën e faktit, si dhe nga padia dhe aktet e dosjes tëadministruara nga gjykatat, si dhe nga vendimet e gjykatave të faktit, apo dhe nga rekursi nuk rezulton qëpaditësja t’i ketë paraqitur gjykatës ndonjë kërkim a pretendim mbi interesin konkret të ligjshëm,... Për samë sipër lidhur me zgjidhjen e çështjes konkrete, Kolegji Civil i Gjykatës së Lartë çmon se vendimi nr.747,datë 10.04.2008 i Gjykatës së Apelit Tiranë dhe vendimi nr.2417, datë 04.04.2007 i Gjykatës së RrethitGjyqësor Tiranë janë marrë në zbatim dhe interpretim të gabuar të ligjit e si rrjedhim, dhe si të tillë duhettë prishen dhe të vendoset pushimi i gjykimit të çështjes... Ky Kolegj orienton paditësen që zgjidhjen emosmarrëveshjes që ajo pretendon mund ta zgjidhë me një rrugë tjetër ligjore...”580 Ashtu siç edhe përcaktohet në praktikën e Gj.Kushtetuese duhet evidentuar se GjL nuk mund të bëjënjë interpretim të kundërt, të provave dhe asaj që është provuar gjatë shqyrtimit gjyqësor. (shih vendimet eGjK nr. 8, dt. dt. 13.03.2008).581 Në fakt, mundësia për t’u shprehur mbi juridiksionin dhe kompetencën i njihet çdo gjykate (pavarësishtshkallës gjyqësore), pasi ato mund të shprehen edhe kryesisht mbi këtë çështje.(nenet 59, 61 të KPC).Gjithashtu, parashikohet që një “ngarkesë paraprake” për GjL, në këtë drejtim (të çështjeve mbijuridiksionin) dhe që do kërkojë shpenzim energjish nga ana e saj do ketë për “ndarjen” e juridiksionitadministrativ (të gjykatave administrative) nga ai i zakonshëm (të gjykatave të zakonshme), ku për shkaqetë çështjeve me një natyrë “mikse” të objektit të mosmarrëveshjes, parashikohet të ketë “fluks” kërkesashmbi përcaktimin dhe evidentimin e kritereve dallues të çështjeve, që i përkasin juridiksionit administrativapo atij të zakoshëm (kjo tek raporti mes këtyre dy strukturave gjyqësore).

166

emërtohen si elementë “joshkakësore” të rekursit, apo elementë “incidental” (tërastësishëm), që sjellin cënimin e vendimit të rekursuar, ndërsa të tjerat që parashtrohennë rekurs nga palët mund të grupohen si elementë “shkakësor”, që synojnë të cënojnëvendimin e rekursuar. Kjo do të thotë se palët në rekurs duhet të evidentojnë qartë çdoshkak, i cili duhet të përmbajë në vetvete elementë, që lidhen me faktin e kundërshtuar,duke evidentuar natyrën kontradiktore të asaj që është vendosur dhe elementëve konkrettë çështjes.

Në përfundim mund të thuhet me siguri se GjL e RSH, prezanton një gjykatëquasi revizioni, kjo, për shkak edhe të kufizime në funksionet e saj, që bëjnë dalliminmes saj dhe një gjykate revizioni të mirëfilltë “të tipit” Gjerman apo Austriak.

4.2.3 Zgjidhja e mosmarrëveshjeve që lindin mbi juridiksionin dhekompetencën, ndryshimet me ligjin 122/2013.

Megjithëse, gjen trajtim të shkrirë në tërësi, në këtë Kre, vlen të ndalohet pakmbi këtë çështje dhe kryesisht fokusi shkon në ndryshimet ligjore (ligji 122/2013) që ubënë në gjykimin e këtyre çështjeve.

E drejta për t’u shprehur mbi juridiksionin dhe kompetencën që i njihet Gjykatëssë Lartë, si instanca e fundit gjyqësore dhe përcaktuese të asaj se çfarë mund të jetë osepjesë e juridiksionit gjyqësor apo cila është gjykata kompetente (Nenet 59, 60, 62, 63 iKPC). Në këtë prizëm, Gjykata e Lartë mund të shprehet mbi të tilla çështje, pasigjykata që shqyrton çështjen të ketë vendosur me vendim dhe ndaj tij njëra nga palët bënankim të drejtpërdrejtë, ose kur çështja është paraqitur para Gjykatës së Lartë kur njëranga palët ka ankimuar me rekurs vendimin gjyqësor të themelit. “Mundet” , pasiGjykata e Lartë, nuk mund të tërheqë kryesisht dosjen, pa pasur ankim apo rekurs. Kjodo të thotë se ajo, deri pa u paraqitur çështja para saj nuk mund të shprehet mbimungesën ose jo të juridiksioni apo kompetencës në shqyrtimin e një çështjeje tëcaktuar.582

582 Mbi çështjen e kufizimit të GjL për të shqyrtuar një çështje të tillë (por jo vetëm këto), pa pasur ankimndaj vendimit të gjykatës mund ti shtohet edhe pamundësia e saj për të gjykuar një çështje të caktuar, nësemungon vendimi gjyqësor, pavarësisht ankimit që mund të bëhet nga palët e intersuara. Kështu, Kol.Civ. iGjL, në vendimin nr. 358, dt. 04.11.2010 dhe 07.07.2011, shprehet se: “... 8. Se ndodhemi përpara rastitkur Gjykata e Rrethit Gjyqësor Vlorë nuk ka disponuar me vendim në lidhje me kërkimin e palës sëpaditur për mungesë të juridiksionit gjyqësor të shqyrtimit të çështjes konkrete dhe për rrjedhojë akti ipalës së paditur, i emërtuar ankim, nuk mund të verë në lëvizje Gjykatën e Lartë.9. Ky kolegj vlerëson se në mungesë të një vendimi gjyqësor nuk mund të marrë në shqyrtim ankimin epalës së paditur, përsa i përket kundërshtimeve të saj në lidhje me faktin nëse Gjykata e Rrethit GjyqësorVlorë ka ose jo juridiksion për shqyrtimin e padisë së paditëses DM 10. Për rastin në shqyrtim ngapërmbajtja e akteve të dosjes gjyqësore, shpjegimeve të dhëna nga palët në seancë, ankimit të veçantë,konstatohet se pala ankuese kundërshton veprimet e gjyqtarit të vetëm në lidhje me kalimin e çështjes përshqyrtim në seancë gjyqësore duke pretenduar, se përderisa gjykata kaloi çështjen për shqyrtim në seancëgjyqësore do të thotë se ajo ka rrëzuar kërkimin e saj për nxjerrjen e çështjes jashtë juridiksionitgjyqësor... 13.1. Kundërshtimi dhe/ose rregullimi i juridiksionit mund të ngrihet nga palët apo dhekryesisht nga gjykata në çdo fazë dhe shkallë të gjykimit (nenet 59, 60 të KPrCivile). 13.2. Kundërvendimit të ndërmjetëm që rrëzon kërkesën për nxjerrje jashtë juridiksionit ose vendimit jo përfundimtarqë e nxjerr çështjen jashtë juridiksionit gjyqësor, palët kanë të drejtë t’i drejtohen drejtpërsëdrejtiGjykatës së Lartë me ankim të veçantë. 13.3. Në rastet kur pala kërkon nxjerrjen e çështjes jashtëjuridiksionit gjyqësor dhe gjykata nuk shprehet në atë moment apo seancë, pra nuk merr një vendim, nëKodin e Procedurës Civile nuk ka ndonjë dispozitë që të legjitimojë këtë palë të ankimohet në Gjykatën eLartë, me prezumimin se gjykata ka pranuar juridiksionin gjyqësor, sikundër është rasti konkret... 16. Nëtë kundërt, përderisa gjykata e shkallës së parë nuk është shprehur me vendim (ndaj të cilit ushtrohetankim në Gjykatën e Lartë), kjo gjykatë nuk mund të marrë në shqyrtim ankimin për arsye se nuk ka aktprocedurial, vendim gjyqësor, që të vlerësojë ligjshmërinë ose jo të tij përkundrejt shkaqeve tëparashtruara në ankim.”. Në këtë kuadër evidentohet qartë “pamundësia”, që GjL të shqyrtojë një

167

Përsa i përket ndryshimeve në procedurën e gjykimit në nenin 63, u bënëndryshime duke përcaktuar një trupë gjyqësore tashmë jo me 5, por me 3 gjyqtarë dhegjykimi, që deri në këto momente zhvillohej në seancë të hapur gjyqësore do tëzhvillohet tashmë në dhomë këshillimi, pa prezencën e palëve. Ky ndryshim shihet si njëelement përmirësues në punën e gjykatës, përsa i përket, qoftë mundësisë për të gjykuarshpejt duke “reduktuar” numrin e antarëve të nevojshëm për shqyrtimin e të tillaçështjeve, qoftë në raport me shpejtësinë e gjykimit dhe atë të vendimmarrjes.583

4.2.4 Llojet dhe vendimet që ankimohen me rekurs.

Përsa i përket llojeve të vendimeve ndaj të cilave mund të bëhet rekurs (duke mose ngatërruar me shkaqet se kur mund të bëhet rekursi), i ndajmë në këto kategori:

- Vendime që mund të jepen nga gjykatat e apelit, si ato: përfundimtare; jopërfundimtare (për këtë të fundit mund t’i referohemi, nenit 466 germa c) i KPC kurGjykata e Apelit, vendos pushimin e çështjes), me përjashtim të rasteve kur me ligj nuklejohet rekurs (këtu mund të përmendin rastin e Arbitrazhit, që ndaj vendimit të gjykatëssë apelit nuk lejohet rekurs në Gjykatën e Lartë), ato të ndërmjetme, gjithmonë në rastetkur lejohet ankimi në instanca më të lartë (lejohet ankim në Gjykatën e Apelit dhe ndajvendimit të kësaj të fundit lejohet rekurs në Gjykatën e Lartë).

- Vendime që jepen nga gjykata e shkallës së parë, për ato raste qëparashikohen me ligj ankim i drejtpërdrejtë në Gjykatën e Lartë. (rasti i juridiksionitdhe kompetencës apo raste specifike të caktuara me ligj. Këtu mund të përmendet rasti ii firmave piramidale, ku sipas ligjit 8227, dt. 30.07.1997 gjykata e apelit përcaktohej sigjykatë e cila gjykonte çështjen në themel, për të gjitha rastet që rregulloheshin nga kyligj).584

çështje, nëse çështja nuk paraqitet para saj apo nëse në një moment të tillë procedurial gjykata nuk kadisponuar me vendim, i cili mund të ankimohet në GjL.583 Përsa i përket ndryshimeve, neni 63/2 i KPC, parashikonte që: “...Gjykata e Lartë shqyrton ankimin jomë vonë se tridhjetë ditë nga dita e ardhjes së çështjes...”. Me ndryshimet që u bënë me ligjin 122/2013neni 2 i tij, kjo dispozitë (63 i KPC) ndryshoi në këtë mënyrë: “...Gjykata e Lartë shqyrton ankimin nëdhomë këshillimi, në kolegj, me trup gjykuese të përbërë nga 3 gjyqtarë dhe shprehet me vendim tëarsyetuar, jo më vonë se tridhjetë ditë nga momenti i depozitimit të ankesës...” Këto ndryshime, përsa ipërket gjykimit në dhomën e këshillimit, gjykimi me trupë të përbërë nga 3 gjyqtarë; dhënien e vendimittë arsyetuar, në mënyrë “të detyrueshme” brenda 30 ditëve evidentohen si elementë, me një pritshmëri“përshpejtuese”, në shqyrtimin e këtyre çështjeve ç’ka do ndikojë, edhe në përshpejtimin e gjykimit evetë çështjes të themelit. Kjo pasqyrohet edhe në relacionin shpjegues që shoqëron projektligjin dërguarKuvendit të Shqipërisë Nr. 530, dt. 12.03.2013 dhe më pas dërguar dhe diskutura në Komisionin eLigjeve.584 Në vendimin nr. 1030, dt. 15.09.2000 të Kolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë (KB të GjL),evidenton se ndaj vendimeve që jepej nga Gjykata e Apelit, si gjykata themeli mund të bëhej ankim idrejtpërdrejtë në Gjykatën e Lartë, e cila e shqyrtonte çështjen sipas rregullave të përcaktuara për gjykimindhe shqyrtimin e çështjeve në këtë gjykatë (GjL), ku konkretisht kolegjet e bashkuara shprehen se: “…metë drejtë ankimi kuptojnë të drejtën për të pasur me ligj mjete proceduriale për të kundërshtuarvendimin e gjykatës më të ulët në një gjykatë më të lartë. Kolegjet e Bashkuara cmojnë se e drejta epersonit për të pasur të pakten mundësinë e një ankimi ndaj vendimit gjyqësor të dhënë kundër tij, si edrejtë kushtetuese, garantohet nëpërmjet ushtrimit të rekursit në Gjykatën e Lartë…, pyetja shtrohetnëse Gjykata e Lartë, edhe në këtë rast do ta shqyrtojë çështjen duke i u përmbajtur shkaqeve qëparashikon neni 472 i K.Pr.Civile apo do të veprojë si shkallë e dytë gjykimi (gjykatë Apeli). Në nenin 141të Kushtetutës është përcaktuar se juridiksioni i Gjykatës së Lartë është si rregull juridiksion rishikues,por pranohet përjashtimisht në lëndë penale edhe juridiksioni fillestar për një numur shumë të kufizuarrastesh. Kushtetuta, kur përcakton se Gjykata e Lartë ka juridiksion rishikues nuk i parashikon konkretishtkufinjtë e shqyrtimit të çështjeve. Për rrjedhojë, ajo lë hapësirën e nevojshme që këto kufinj tëpërcaktohen me ligj. Një ligj, që përcakton kufinj më të gjerë apo më të ngushtë të shqyrtimit tëçështjeve të caktuara në Gjykatën e Lartë është në pajtim me Kushtetutën.

168

4.2.5 Elementët procedurial, paraqitja, afatet dhe gjykimi i rekursit në GjL.

Përsa i përket çështjes që lidhet me paraqitjen e rekursit dhe elementëtprocedurial, që duhet të përmbushen, që të mundësohet paraqitja e rekursit parashikohennë nenet 474 - 478 të K.P.C.

A) Elementët procedurial.

- Legjitimimi i palëve.Kështu, një nga elementët që duhet të evidentohet në rekurs lidhet me interesin e

personit duke evidentuar legjitimimin e tij në paraqitjen e rekursit.Në fakt, legjitimohen për të bërë rekurs palët e përfshira në gjykimin e çështjes

në dy shkallët e ulëta të gjykimit (këtu janë palët ndërgjyqëse përsona fizik apo juridik,përsonat e tretë, avokati i shtetit, përmbaruese për aq sa parashikon KPC mbimundësitë e përdorimit të instrumentëve proceduale ankimor), përfshirë këtu edheprokurorin, në ato raste që KPC parashikon mundësinë e pjesëmarrjes së tij. Këto, janëpalët, të cilat përveç “shfaqjes” të interesit dhe legjitimimit585 në paraqitjen e rekursitduhet të plotësojnë edhe elementë të tjerë.

- Nënshkrimi i rekursit.Kështu, rekursi duhet të jetë i nënshkruar586 (474 i KPC) nga vetë palët ose

përfaqësuesit e tyre të autorizuar sipas ligjit dhe që legjitimohen për ta paraqitur atë dhe

Në rastin në shqyrtim ligji nr. 8227, date 30.07.1997 nuk ka përcaktuar rregulla të vecanta teankimit ndaj vendimit të gjykatës së Apelit dhe as ndonjë procedurë të veçantë për gjykimin e këtyreçështjeve në Gjykatën e Lartë. Gjersa ky ligj nuk ka përcaktuar kufinj të ndryshëm gjykimi në Gjykatën eLartë për këtë kategori çështjesh, konkludohet se kufinjtë nuk mund të jenë të ndryshëm nga ato qëpërcakton Kodi i Procedurës Civile. Pra, do të zbatohet procedura e zakonshme e gjykimit në Gjykatën eLartë e rregulluar në Kodin e Procedurës Civile, për shkaqet që parashikon ky kod në nenin 472 te tij.

Si përfundim, pavarësisht nga kufinjtë e shqyrtimit të çështjeve në Gjykatën e Lartë tëpërcaktuara me ligj, palës në gjykim nuk i mohohet e drejta kushtetuese për të ushtruar të paktën njëankim kundër vendimit gjyqësor në një gjykatë më të lartë…”Gjithashtu këtu mund të përfshihen (edhe pse gjykohet në kolegje të bashkuara) ndaj vendimeve të KLD-së, për masa disiplinore ndaj gjyqëtarëve.585 Kështu Gjykata Kushtetuese, në vendimin Nr. 34, dt. 03.10.2007 shprehet se: “...Lidhur mepretendimin e kërkuesit për moslegjitimim të subjekteve për të ushtruar rekurs, Gjykata Kushtetuesevlerëson se, në rastin konkret, Avokati i Shtetit legjitimohet të ushtrojë rekurs ndaj vendimit të gjykatës sëapelit. Avokatura e Shtetit përfaqëson dhe mbron në gjyq interesat pasurore të shtetit për investimet e tijnë subjektet publike ose private. Sipas nenit 1 pika 3 të ligjit nr.8551, datë 18.11.1999 “Për Avokaturën eShtetit”, “Avokatura e Shtetit ushtron përfaqësimin dhe mbrojtjen në gjyq pa autorizim të posaçëm të tëpërfaqësuarit”, prandaj vënia në lëvizje e Gjykatës së Lartë për shqyrtimin e çështjes nuk është bërë ngasubjekte të palegjitimuara.”.586 Përsa i përket nënshkrimit të rekursit është një element që duhet të merret në konsideratë, pasi lidhetpikërisht me interesin dhe vullnetin e palëve të përfshira në proces, për të bërë apo jo rekurs dhe që kjo edrejtë, përfshirë edhe nënshkrimin e tij nuk mund të kalojë pa një procedurë apo instrument të parashikuarligjor siç mund tëjetë akti i përfaqësimit. Pikërisht, nëse ndodh kjo (mosnënshkrimi apo nënshkrimi nganjë përson i pa autorizuar sipa ligjit), ky është një nga elementët që mund të evidentohet si një “gabim nëprocedim” nga ana e palëve, në mbrojtje të të drejtave të saj. Kjo, mund të “krahasohet” me mosnënshkrimin e vendimit nga ana e gjykatësit që ka gjykuar çështjen. Pikërisht për atë çfarë parashikohet nënenin 474 të KPC, Gjykata e Lartë (Kolegji Civil), në vendimin nr.1134, dt. 11.10.2006 shprehet se:“…Sipas neneve 96, 97, 474 te KPrCivile, është vetëm në vullnetin e palëve ndërgjyqëse që të paraqesinose jo rekurs. Kryerjen e këtij akti, që formalizohet me parashtrimin me shkrim dhe nënshkrimin mund tabëjë vetëm pala dhe, nëse është treguar shprehimisht në aktin e përfaqësimit (prokura) ose në atë tëdelegimit (autorizimi) edhe avokati apo përfaqësuesi i palës. Në rastin e personave juridike publike,legjislacioni i posaçëm përcakton rastet e mundshme dhe mënyrën e zevëndësimit apo të delegimit tëkompetencës së titullarit tek vartës të tij apo të tretë. Titullari i institucionit është i vetmi përfaqësues i tijme marrëdhënie me të tretët, përfshire gjykatën. Të gjithë vartësit e tij, përfshirë Sekretarin e

169

gjithashtu, vetë rekursi duhet të përmbajë disa elementë të tjerë shtesë siç janë: “...a)palët ndërgjyqëse, b) vendimin që kundërshtohet, c) paraqitjen e përmbledhur të faktevetë çështje, ç) shkaqet për të cilat kërkohet prishja e vendimit..., d) prokurën nëse rekursiështë bërë nga avokati ose nga përfaqësuesi i ankuesit.”(Neni 475 i KPC). Këtoelementë procedurial “i lejojnë” apo “i mundësojnë” palës që të paraqesë rekursin përnë Gjykatën e Lartë.

B) Afati dhe gjykata ku paraqitet rekursi, dokumentet që i bashkangjiten.

Përsa i përket afatit kohor brenda të cilit mund të paraqitet rekurs, parashikohetnjë afat 30 ditor. 587 Këtë rekurs, pala ankuese e paraqet në gjykatën që ka dhënëvendimin ku gjithashtu, i bashkangjit dokumente si: kopje të vendimit që ankimohet,prokurën e posaçme, akte të tjera mbi të cilat është bazuar rekursi (neni 476/II të KPC).

Përgjithshëm të palës së paditur Ministria e Brendshme në këtë gjykim, nuk kanë të drejtë të shfaqinvullnetin, të veprojnë me të tretët, pa patur një delegim me shkrim nga eprori përkatës, sipas kuadritligjor ku ushtron funksionet institucioni apo edhe atij të marrëdhënieve që e lidh me një të tretë osegjykatësin….Nga aktet e administruara nga gjykatat, nuk rezulton që Sekretari i Përgjithshëm i tëpaditurit Ministria e Brendshme, të ketë patur ndonjë delegim nga ana e ministrit për ta përfaqësuar ai nëçështjen në gjykim, për të bërë ankim a rekurs apo për të caktuar një tjetër si përfaqësues….Në rrethanatë tilla, Kolegji Civil i Gjykatës së Lartë çmon se rekursi i palës së paditur, Ministria e Brendshme, duhettë konsiderohet si i paparaqitur dhe për rrjedhojë Gjykata e Lartë nuk mund të vihet në lëvizje për tëgjykuar çështjen. Prandaj edhe vendimi i gjykatës së apelit mbetet i formës së prerë (neni 451 iK.Pr.Civile)…”. Po kështu, Kol.Civ. i GjL, në vendimin Nr. 156, dt.01.04.2010, evidenton se: “…6. Seakti i paraqitur si ankim i veçantë kundër vendimit nr.117, datë 26.01.2010 të Gjykatës së RrethitGjyqësor Fier me të cilin synohet të vihet në lëvizje Gjykata e Lartë nuk plotëson kërkesat e ligjit…7.3.Nga përmbajtja e prokurës …konstatohet se kërkuesja SZ nuk i ka dhënë përfaqëuesit të saj, A.Z.,pushtetin për t’a përfaqësuar atë në procesin gjyqësor civil;… 7.4. Ushtrimi i mjeteve të ankimit është edrejta e palës, subjekteve të marrëdhënies juridike civile (pjesëmarrësve në gjykim dhe përjashtimisht dheprokurorit kur është palë në proçes) që të iniciojë në Gjykatën e Lartë gjykimin e kontrollit të vendimitgjyqësor që e konsideron të gabuar, ose që cenon interesat e saj. 7.5. Rezulton që ankimi i veçantë të jetëbërë nga person i palegjitimuar dhe në kundërshtim me kërkesat e Kodit të Procedurës Civile. 8. Në këtokushte, Kolegji Civil i Gjykatës së Lartë vlerëson se, përsa i përket aktit të nënshkruar nga A.Z. në emër tëkërkueses S.Z., ndodhemi përpara faktit kur ankimi i veçantë kundër vendimit të gjykatës së shkallës sëparë mungon dhe për rrjedhojë kjo gjykatë nuk mund të vihet në lëvizje dhe të marrë në shqyrtim çështjen,bazueshmërinë në ligj të vendimit të kundërshtuar…”587 Nenet, 445, 472/II dhe neni 476/I të KPC Por, duhet evidentuar fakti, që, rekursi, pavarësisht afatit tëmësipër prej 30 ditësh, nuk mund të bëhet nëse ka kaluar një afat prej 1 viti nga data e shpalljes sëvendimit. Përsa i përket disa “kundërthënieve” apo paqartësive për afatet, për të bërë rekurs, si për palënqë ka prezent ashtu edhe për atë në mungesë, nga ana e GjL ka një praktikë gjyqësore e cila sqaron më sëmiri, qëndrimin që duhet të mbajnë gjykatat në këto raste. Kështu, në këtë praktikë gjyqësore të KB tëGjL, dhe konkretisht në vendimin nr. 14, dt. 19.07.2000, ajo shprehet se: “Në rastet kur gjykimi në apelbëhet në mungesë të palës, por janë respektuar kërkesat e neneve 460 e 461 të K.Pr.Civile për mënyrëne njoftimit të palëve, verifikimin e shkaqeve të mungesës dhe rregullsinë e njoftimit, vendimipërfundimtar i gjykatës së apelit duhet t`i njoftohet palës në mungesë dhe afati 30 ditor i rekursitllogaritet nga e nesërmja e ditës së njoftimit...”. Këtë qëndrim ajo e ka përsëritur edhe në vendimin e KBtë saj nr. 2, dt. 27.03.2012.“…Kundërshtimi i vendimit në Gjykatën e Lartë bëhet brenda 30 ditëve nga data e dhënies së vendimit…”– neni 472 parag. i fundit të KPC dhe “Rekursi depozitohet në sekretarinë e gjykatës që ka dhënëvendimin, në afatin prek 30 ditësh nga noftimi që u është bërë palëve…” – neni 476/1 i KPC Megjithatë,dua të theksoj, se pavarësisht përcaktimeve në dispozitat e mësipërme, ku në dukje evidentohej paqartësi,mbi momentin se kur fillon përllogaritja e afatit të rekursit, sidomos para ndryshimeve që u bën në vitin2001 në nenin 444 të KPC, pra, nëse afati fillon në ditën e dhënies së vendimit, hyjnë “në lojë” edhepërcaktimet që bëhen në nenin 148 të K.Pr.C: Llogaritja e afateve “Kur afati është caktuar me ditë dheme orë, përjashtohet dita dhe ora në të cilën ka filluar ngjarja ose koha nga e cila duhet të fillojë afati...”Pra, në këtë këndvështrim, se kur fillon afatit prej 30 ditësh, evidentohet (neni 444 i KPC) se ajo fillon tënesërmen e dhënies së vendimit, pasi nga kjo përjashtohet dita e ngjarjes, që lidhet pikërisht me dhënien evendimit.(shih vendimin unifikues nr.14, dt. 19.07.2000 të KB të GjL)

170

Përsa i përket përcaktimeve që bëhen në nenin 478/I të KPC kjo shihet e lidhurdhe me përcaktimet që bëhen në nenin 476/II mbi dokumente që mund ti bashkalidhenrekursit. Kjo i referohet pikërisht kopjeve të dokumenteve, që më parë janë paraqiturgjatë shqyrtimit gjyqësor, ku janë përfshirë në dosje ose janë evidentuar gjatë shqyrtimitgjyqësor në procesverbalin përkatës. Kjo shihet e lidhur sidomos me ato prova apodokumente, që në disa raste gykata nuk i merr në shqyrtim, pasi ajo “vlerëson” se nuklidhen me thelbin e çështjes, por që janë evidentuar se janë paraqitur gjatë shyrtimitgjyqësor, pavarësisht përfshirjes ose jo në dosjen gjyqësore të tyre. Këto mund t’ibashkangjiten rekursit, pasi pala në këto dokumente mbështet pretendime të saj. Këtoprova paraqiten në aq kopje sa janë palë të përfshira në gjykim.

C) Kundërrekursi.Përsa i përket kundërrekursit, është një instrument procedurial “i huazuar” nga e

drejta proceduriale Italiane dhe Francese. Më anë të këtij instrumenti ligjor“kundërshtor” i jepet mundësi palës tjetër e cila mund ose jo të ketë paraqitur gjithashtuvetë rekurs, që të paraqesë një kundërrekurs. Me anë të këtij instrumenti ligjor, së pariarrihet të ruhet raporti i respektimit të parimit të kontradiktoritetit edhe nëkendvështrimin e instrumenteve procedurial. Gjithashtu, me anë të kundërrekursit palaqë ka të drejtën ta ushtrojë mund të arrijë që të evidentojë pathemelësinë e pretendimevetë rekursit, ç’ka mund të bëjë më “të lehtë” për vetë Gjykatën e Lartë edhe evidentimin eatyre problematikave, që në Dhomën e Këshillimit shkaktojnë mosshqyrtimin emëtejshëm të rekursit në seancë të hapur gjyqësore.

Por, pavarësisht ushtrimit ose jo të këtij instrumenti ligjor, përsëri kjo palërezervon të drejtën që këto kundërshti t’i paraqesë me shkrim para kolegjit, nësevendoset shqyrtimi i çështjes në seancë të hapur gjyqësore.

Përsa i përket afatit të rekursit është një afat mëse i mjaftueshëm, që në njëkëndvështrim, nuk ka pse të jetë kaq i gjatë, pasi edhe një afat 10 ditor nga momenti ikomunikimit do ishte mëse i mjaftueshëm për palën, për të vendosur nëse do apo jo tëushtrojë këtë të drejtë proceduriale. Ndoshta, kjo prezanton thjesht një “huazim” ngadispozitat e Kodit të Procedurës Civile Italiane (Neni 370 i KPC Italiane) kuparashikohet po një afat prej 20 ditësh nga kjo palë, nga momenti që komunikohetrekursi për të paraqitur kundërrekurs.

D) Mbi pezullimin e ekzekutimit nga Gjykata e Lartë.Përsa i përket çështjes së pezullimit të ekzekutimit të vendimit, kjo është një

procedurë që mund të ndiqet jo vetëm në Gjykatën e Lartë, (neni 479 i KPC) por edhe nëatë të gjykatave të apelit. (neni 469 i KPC)Në fakt, çështja e vendimeve të natyrës së detyrueshme ka të bëjë me atë, që vendimi igjykatës potencialisht është i ekzekutueshëm, por që lidhet dhe shihe se...është eintegruar..., në të njëjtën kohë,...ngushtësisht me normat për vendimet gjyqësore dheapelimet.588Por, pavarësisht mundësive të pezullimit Gjykata e Lartë duhet të mbajë nëkonsideratë edhe një sërë elementësh të natyrës së detyrimit apo të asaj çfarë përmbanvendimi gjyqësor, për të cilën kërkohet pezullim i ekzekutimit. Kjo gjithmonë dukepasur në vëmendje që të mos kalohet në “krahun tjetër” të cënimit të të drejtës së fituarnga pala, që pret përmbushjen e kësaj të drejte të njohur në vendimin gjyqësor.589

588 Alessandro Simoni, Sokol Sadushi, Sokol Çomo, “Vështrim Krahasues mbi Procedurën Civile”, vep. ecit., - me referim në Enciklopedinë ndërkombëtare të së drejtës së krahasuar (IECL vëll XVI), fq. 308.589Këtu duhet të mbahet parasysh natyra e vendimit gjyqësor. Në trajtimet doktrinale hasim konceptin edetyrueshmërisë provizore, që…sipas opinionit mbizotërues, plotësimi i pretendimit nëpërmjet këtijdetyrimi është vetëm provino, pasi plotësimi i tij përfundimtar varet nga mënyra e përfundimit të gjykimitnë apel…”(shih A.Simoni, S.Sadushi, S.Çomo, “Vështrim Krahasues mbi Procedurën Civile”, vep. e cit.,

171

Për të mundësuar që Gjykata e Lartë të shprehet mbi pezullimin e ekzekutimit tënjë vendimi të ankimuar me rekurs duhet drejtuar me kërkesë të veçantë për pezullimin,ku të evidentohen një nga situatat e parashikuara në nenin 479 dhe konkretisht:

a) Ekzekutimi i menjëhershëm i vendimit do të sillte pasoja të rënda e tëpariparueshme.

Në këtë kuadër palës i bie “barra” që të “bind” gjykatën, që nëse do kishte ekzekutim tëmenjëhershëm, dhe në rast se rekursi jo vetëm do pranohej të shqyrtohej, por gjykatamund ta pranojë si të bazuar dhe të prishë vendimin e dhënë, dhe në këtë rast me njëvendim të ekzekutuar nuk do kishte mundësi kthimi pas të asaj çfarë është dhënë apovepruar.590

b) Pala që ka bërë rekursin depoziton garanci materiale që siguron ekzekutimine vendimit.

Në këtë rast, pala kryen veprime që lidhen pikërisht me bllokim të llogarisë në favor tëekzekutimit të vendimit apo çdo lloj garancie tjetër, që bind Gjykatën e Lartë për tëpezulluar ekzekutimin e vendimit, pasi pala që ka bërë rekurs e garanton në mënyrë tëplotë që kjo do jetë e mundur edhe më vonë, pasi ajo (GjL) të shprehet me vendimpërfundimtar.

Kërkesës për pezullim i bashkangjiten dokumente, që konsiderohen si tëdomosdoshme për të mundësuar formalisht pranimin e kërkesës për pezullim, dhe qëjanë: rekursi i konfirmuar nga sekretaria gjyqësore përkatëse, që është dorëzuar, kuevidentohet edhe data e dorëzimit (origjinal/kopje e noteruar), kërkesa e përmbaruesitpër ekzekutimin e vendimit (origjinal/kopje e noteruar), vendimi që është vënë nëekzekutim (origjinal/kopje e noteruar) si dhe dokumente të tjerë që palët gjykojnë semund të ndikojnë në pranimin e kërkesës për pezullimin e ekzekutimit të vendimit.Këtu përfshihen dokumente që evidentojnë garanci materiale, që në një moment tëmëvonshëm garantojnë dhe sigurojnë ekzekutimin e vendimit (neni 479/b i KPC).

Neni 479 i KPC, “dublohet” nga neni 469 i KPC, ku pezullimi i ekzekutimit tëvendimit mundësohet edhe nga gjykatat e apelit, pasi ato janë shprehur me vendim. Nëfakt po ti referohemi fqinjit tonë Italisë, shihet që çështja e pezullimit nuk përfshinGjykatën e Kasacionit, por i drejtohet “me rekurs” të njëjtit gjyqtar që ka dhënëvendimin e kundërshtuar.591

Në fakt, edhe të tilla çështje mund të shihen si “ngarkesë” më tepër, e punës nëGjykatën e Lartë, e cila e shqyrton këtë kërkesë me procedurë të përshpejtuar. Duke parënjë “dublim” të këtij instrumenti procedurial, ndoshta do ishte me interes për lehtësimine ngarkesës që përballohet nga Gjykata e Lartë., “lënia në dorë” të gjykatave të apelitshqyrtimin e kërkesave të tilla. Këtu duhet të mbahet parasysh edhe raporti që ekzistonnë strukturat gjyqësore, ku aktualisht kemi 6 gjykata apeli, ndërsa vetëm një Gjykatë tëLartë. Gjithashtu, kjo do shmangte edhe një çështje tjetër, që është ndoshta një“përplasje” në vendimmarrjen mes këtyre dy strukturave. Kështu, po ti referohemi njërasti hipotetike, një subjekt i interesuar mund të paraqesë kërkesë për pezullim edhe nënjë gjykatë apeli dhe në Gjykatën e Lartë. Në këtë rast, do kishim dy situata hipotetike:

fq.309). Pra, pikërisht duhet evidentuar “ngushtmëria” ose jo në ekzekutimin e vendimit duke iu referuarnatyrës së detyrimit të njohur në vendimin gjyqësor. Këto janë raste që kanë të bëjnë me detyrimeushqimore, urdhëra , mbrojtje etj., që për nga natyra dhe pasojat që mund të sjellë pezullimi i tyre nukmund të pezullohen nga gjykatat, përfshirë këtu edhe Gjykatën e Lartë.590 Këtu do i referohesha rasteve p.sh. të vendimeve që kanë të bëjnë me prishje objekti. Kështu, në rast sevendimi i dhënë nga gjykata e apelit është në favor të prishjes, dhe nëse realizohet ekzekutimi i këtijvendimi, nëse Gjykata e Lartë vendos jo sipas asaj që është vendosur nga gjykata e apelit, atëherë ajo qëështë prishur nuk mund të rekuperohet më, pasi një send individualisht i përcaktuar siç është rasti isendeve të paluajtshme, në rast prishje nuk mund të jetë i njëjti send, edhe sikur të ndërtohet po nga e para.591 Vincenco Galatro, “La Procedura Civile (Manuale operativo)”, vep. e cit., fq. 392.

172

- njëra situatë është nëse Gjykata e Lartë e pranon kërkesën për pezullim, ndërsagjykata e apelit mund ta rrëzojë, ndërsa

- tjetra, kur Gjykata e Lartë e rrëzon kërkesën, ndërsa gjykata e apelit e pranon.Në këtë rast, përmbaruesi gjyqësor (shtetëror apo privat) do gjendej në dilemë të asaj secilin vendim duhet të zbatojë, përsa i përket pezullimit apo jo të ekzekutimit, aq mëtepër kur paraqitja e tyre mund të bëhet në kohë të ndryshme.

Këtu e vetmja mundësi që mund të vlejë është respektimi i hierarkisë gjyqësore,ku vendimi i një gjykatë më të lartë “mbivendoset” ndaj një vendimi të një gjykatë më tëulët për të njëjtën çështje, edhe pse nuk mund të quhet i saktë një veprim i tillë.Sidoqoftë, një situatë e tillë edhe pse hipotetike mund të ndodhë dhe do vinte nëvështirësi procesin e ekzekutimit të vendimit.

Sidoqoftë, jam i opinionit se një çështje e tillë duhet riparë, përsa i përket se cilësgjykatë (GjL apo gjykatave të apelit) mund ti drejtohet pala që kërkon pezullimin eekzekutimit të vendimit.

E) Paraqitja e rekursit, procedura e shqyrtimit.

- Mospranimi i rekursit, ndryshimet me ligjin122/2013Gjykata e Lartë para se të kalojë për shqyrtim në seancë të hapur shqyrtimin e

rekurseve, evidenton nëpërmjet një procedure paraprake (që mund të quhet një filtër) përshqyrtimin ose jo të rekursit. Kjo bazohet në konceptin e asaj, të mos investimit nëshqyrtimin e rekurseve që bëhen “...për shkaqe të ndryshme nga ato që i lejon ligji...[qëvendoset]...në dhomën e këshillimit pa pjesëmarrjen e palëve.”

Në fakt, kjo është një etapë “vlerësuese”, që i bëhet paraprakisht çështjes nëfjalë, nga ana e Gjykatës së Lartë, në dhomë këshillimi pa prezencën e palëve, nëserekursi përmban kushtet apo nëse është bërë për shkaqet e parashikuara në ligj (në nenin472 të KPC). Kuptohet një procedurë e tillë synon që “të lehtësojë angazhimin” e Gj.L.,duke shmangur ato seanca të hapura gjyqësore për rekurse, të cilat nuk plotësojnëkushtet apo shkaqet e parashikuara në KPC.

Më ligjin nr.122/2013 kjo dispozitë (480592) është ndryshuar duke parashikuarnjë formulim të tillë dhe më të detajuar593 duke parashikuar gjithashtu, që shqyrtimi irekursit për pranueshmëri ose jo do të bëhet nga një trupë gjyqësore me tre gjyqtarë. Kjojo pa qëllim, pasi synimi kryesor që evidentohet në qëllimin e këtyre ndryshimeve ështëlehtësimi sa më i madh, që duhet t’i bëhet ngarkesës në disa raste “artificiale”, që duhettë përballë Gjykata e Lartë.

Përsa i përket vendimmarrjes së Gjykatës së Lartë në këto raste është evidentuarfakti që në vendimet që jep në dhomë këshillimi, kolegji civil aplikon një arsyetim “tëthjeshtë”, kur vendos mospranimin e rekursit. Ajo në të shumtën e rasteve mjaftohet nëevidentimit vetëm të faktit se “...rekursi nuk përmban shkaqe nga ato që parashikonneni 472 i KPC-së.”. Në fakt kjo është “formula” e zakonshme që haset rëndom nëvendimet e Gjykatës së Lartë mbi shkaqet e mospranimit të rekursit.

Ky arsyetim në dukje është shumë “i vakët” për të qënë bindës në argumenta tëPse-së?...të mospranimit të rekursit. Kjo ndoshta është bërë një praktikë rutin në

592 Neni 480 i K.P.C i pa ndryshuar përcaktonte se: “Rekursi nuk pranohet në qoftë se bëhet për shkaqe tëndryshme nga ato që i lejon ligji. Mospranimi i rekursit vendoset nga kolegji i Gjykatës së lartë nëdhomën e këshillimit pa pjesëmarrjen e palëve”.593 Kështu, ligji 122/2013 neni 36 i tij e ndryshon në këtë mënyrë nenin 480: “Mospranimi i rekursitvendoset…, në rastet kur: a) bëhet për shkaqe të ndryshme nga ato që lejon ligji; b) nuk plotëson kërkesatproceduriale të parashikuara në këtë kre (këtu mund t’i referohesha mos plotësimit të dokumentacionit qëi bashkangjitet rekursit, moslegjitimimi i palës që bën rekurs etj); pala që ka paraqitur rekurs heq dorëprej tij….Shqyrtimi bëhet brenda 60 ditëve nga depozitimi i rekursit…I njëjti trupë gjykues vendos për çdokërkesë proceduriale të palëve, me përjashtimtë kërkesës për përjashtim të gjyqtarit.”

173

Gjykatën e Lartë, duke synuar në mos “ngarkimin” e mëtejshëm në punën e saj mearsyetime të vendimeve mbi pranueshmërinë e rekursit.

Ky qëndrim përbën një element që mund të konsiderohet si mangësi në procesine vendimmarrjes së Gjykatës së Lartë, pasi linte palën që kishte bërë rekurs, pa ndonjësqarim të mëtejshëm mbi arsyet apo shkaqet e qarta të mospranimit. Kjo praktikë endjekur në këndvështrim të praktikës kushtetuese përbën një shkelje të asaj çfarëGj.Kushtetuese evidentonte si detyrim të gjykatave për të dhënë një vendim tëarsyetuar,...[duke garantuar që]...mund të realizohet vëzhgimi publik i administrimit tëdrejtësisë. (Vendimi i GjK nr. 3, dt. 19.02.2013)594

Në këtë arsyetim (në vendimin nr. 3/2013) gjykata shprehet se:“...24. Në rastin konkret, Gjykata vëren se vendimi i mospranimit i Kolegjit Civil

të Gjykatës së Lartë përmban, në pjesën hyrëse të tij objektin e padisë, disponimet egjykatës së shkallës së parë dhe asaj të apelit dhe faktin se kundër vendimit të kësaj tëfundit ka paraqitur rekurs kërkuesi, por nuk përmban shkaqet që ai ka parashtruar nërekurs. Ndërsa në pjesën arsyetuese, Kolegji Civil i Gjykatës së Lartë është mjaftuar mepërfundimin se rekursi i paraqitur nuk përmban shkaqe nga ato që parashikon neni 472i KPC-së duke vendosur, në pjesën urdhëruese, mospranimin e tij. Pra, Kolegji Civil iGjykatës së Lartë, pavarësisht se në vendim nuk paraqet cilat janë shkaqet ekundërshtimit të vendimit të apelit, ka arritur të bëjë një proces vlerësimi të tyre(shkaqeve) nëpërmjet të cilit ka arritur në konkluzionin e shprehur në dispozitiv.

25...., Gjykata vlerëson se, për shkakun e lartpërmendur, rrjedha logjike epërdorur në vendim nuk rezulton e qartë dhe e kuptueshme dhe se argumentet e pjesëshyrëse nuk janë të lidhura logjikisht me pjesën arsyetuese dhe atë urdhëruese. Ato nukformojnë një përmbajtje koherente brenda vendimit, çka bën që përmbajtja dhearsyetimi i tij të mos ketë një harmoni të brendshme. Për rrjedhojë, Gjykata çmon semungesa e paraqitjes së shkaqeve të parashtruara në rekurs, në vendimin e KolegjitCivil të Gjykatës së Lartë përbën një të metë, të pakapërcyeshme, të përmbajtjes sëvendimit dhe të arsyetimit të gjykatës.

26. Gjykata, nisur dhe nga sa u argumentua më lart, çmon gjithashtu se, primafacie, mosparaqitja, në vendimin e Kolegjit Civil, të shkaqeve të parashtruara ngakërkuesi në rekurs, krijon dyshime edhe mbi cenimin e së drejtës së ankimit efektiv, sidhe të së drejtës për t’u dëgjuar, të pretenduara nga kërkuesi. Në këtë këndvështrim,pasqyrimi i shkaqeve të rekursit në pjesën hyrëse të vendimit të Kolegjit Seleksionues tëGjykatës së Lartë përbën një element të domosdoshëm dhe të rëndësishëm të tij, i cilinuk ka thjesht karakter formal në përmbajtjen e vendimit gjyqësor...”

Siç, mund të evidentohet, qëndrimi i Gjykatës Kushtetuese synon të ndikojë në“ndryshimin e kursit” të ndjekur deri tani, për vendimet e mospranimit të rekursit duke“detyruar” Gjykatën e Lartë të japë domosdoshmërisht shkaqet dhe arsyetimin mbibazën e së cilës ajo ka marrë këtë vendim.

Një aspekt tjetër, që duhet marrë në konsideratë, në kuadër të shqyrtimit parapraktë rekursit në dhomën e këshillimit është edhe çështja nëse kemi apo jo respektim tëparimit kushtetues të pjesmarrjes të palëve në gjykim (neni 33/I) dhe gjithashtu tëparimit (neni 146 i Kushtetutës së RSH) të vendimmarrjes që bën Gjykata e Lartë nëdhomë këshillimi, në mungesë të palëve. Kjo, sidomos për rastet kur rekursi nukpranohet, pasi në rastin kur rekursi pranohet se është bërë për shkaqe që parashikonligja, e drejtë për tu dëgjuar dhe zhvillimi i seancës në prezencë të palëve respektohet,

594 Për më tepër mbi çështjen e detyrimit të gjykatave për të dhënë një vendim të arsyetuar, shihargumentimet ligjore që bën Gjykata Kushtetuese, në vendimet: nr. 33, dt. 08.12.2005; nr. 11, dt.2.4.2008; nr. 23, dt. 4.11.2008; nr. 7, dt. 9.3.2009; nr. 38, dt. 30.12.2010; nr. 8, dt. 16.3.2011; nr. 25, dt.10.6.2011; nr. 8, dt. 28.2.2012; nr. 20, dt. 13.4.2012 .

174

pasi shqyrtimi i rekursit bëhet në seancë gjyqësore. Prandaj, jam i mendimit se, nukështë një shkelje kushtetuese, pasi, ashtu siç edhe evidentohet edhe në vendimin e cituarmë sipër të Gjykatës Kushtetuese, është pikërisht natyra e veçantë e procesit qëzhvillohet në Gjykatën e Lartë, që në një farë mënyrë e bën të pranueshme dhe nuk eevidenton si shkelje të parimeve kushtetuese.

Problematika qëndron në rastin kur rekursi nuk pranohet dhe vendimi jepet nëdhomë këshillimi. Në këtë rast, përsëri qëndron i njëjti opinion, që nuk ka shkelje tëparimeve kushtetuese për vetë faktin, dhe natyrën e veçantë që ka gjykimi në Gjykatën eLartë dhe që vetë kushtetuta në disa raste bën përjashtime. Por, del qartë, sa më sipër, sepavarësisht vendimmarrjes në mungesë të palëve (në dhomë këshillimi) Gjykatën eLartë duhet të sigurojë dhe respektojë elementë të rëndësishëm të procesit të rregulltligjor. 595 Në këtë këndvështrim, pavarësisht vendimmarrjes në mungesë nga ana eGjykatës së Lartë duhet të sigurohet që vendimi i mospranimit, duhet të ketë qartësi nëpërmbajtjen dhe arsyetimin e tij, duke respektuar mundësinë e “kontrollit” nga palët einteresuara mbi vendimmarrjen e gjykatës.

F) Shqyrtimi i rekursit në seancë gjyqësore.

Fillimi i gjykimit të çështjes, starton me caktimin e datës së shqyrtimit të rekursitduke përcaktuar dhe orën e zhvillimit të kësaj seancë gjyqësore nga kryetari i kolegjitcivil.(neni 482/II/III i KPC) Për sa i përket çështjes për sigurimin e pjesëmarrjes sëpalëve dhe të avokatëve respektiv, në shqyrtimin dhe gjykimin e çështjes, Gjykata eLartë duhet gjithashtu të kujdeset në respektimin e këtij momenti, në kuadër tërespektimit të parimit kryesor atë të sigurimit të “kontradiktoritetit”. Ky është njëdetyrim, që duhet të respektohet nga ana e Gjykatës së Lartë, duke i dhënë mundësipalëve për pjesëmarrje.596 Por, siç edhe konstatohet në praktikën e Gjykatë së Lartë,

595 Në vendimin Nr. 3/2013 i GjK evidenton se: “...Në jurisprudencën e saj, Gjykata ka theksuardomosdoshmërinë e arsyetimit të vendimeve gjyqësore, penale apo civile, si një garanci për procesinligjor. Vendimi duhet të mbështetet vetëm mbi faktet që janë paraqitur gjatë procesit gjyqësor dhe duhet tëpërmbajë bazën ligjore mbi të cilën bazohet zgjidhja e mosmarrëveshjes, analizën e provave dhe mënyrëne zgjidhjes së mosmarrëveshjes. Arsyetimi i vendimeve është element thelbësor i një vendimi të drejtë.Vendimi mund të kontrollohet nga një gjykatë më e lartë sipas procedurave përkatëse dhe, që kjo të jetë emundur, duhet bërë arsyetimi i vendimit, në të cilin gjyqtari tregon me qartësi faktet dhe ligjin ezbatueshëm, të cilat e kanë çuar në bërjen e një zgjedhjeje ndërmjet disa mundësive. Vendimet gjyqësoreqë japin gjykatat e të gjitha niveleve në përfundim të gjykimit, përbëjnë aktin procedurial kryesor të tëgjithë procesit gjyqësor.”596 Duhet evidentuar, se ky detyrim, për të siguruar pjesëmarrjen e palëve në shqyrtimin gjyqësor në GjL,mund të mos përbëjë shkelje të procesit të rregullt ligjor, nëse nuk respektohet në mënyrën e parashikuarnga ligja, si p.sh. afati 15 ditor. I këtij opinioni është edhe Gjykata Kushtetuese, e cila në vendimin Nr.25,dt. 28.10.2005 shprehet se: “…Gjithashtu, gjatë shqyrtimit të çështjes është konstatuar se shpallja përgjykimin e çështjes në datën 13.07.2004, është bërë në datën 29.06.2004, pra 14 ditë më parë se dita egjykimit. Sipas paragrafit të dytë të nenit 482/2 të Kodit të Procedurës Civile “... sekretaria e Gjykatës sëLartë shpall listat e shqyrtimit të rekurseve të paktën 15 ditë përpara datës së shqyrtimit”. Sipaspërmbajtjes të kësaj dispozite në llogaritjen e afatit 15 ditor nuk duhet marrë parasysh data e shqyrtimit tëçështjes. Këtë kërkesë, Gjykata e Lartë nuk e ka zbatuar në mënyrë rigoroze pasi duhej ta gjykonteçështjen së paku një ditë më pas.Por, Gjykata Kushtetuese çmon se shkelja e përmbajtjes së paragrafit të dytë të nenit 482/2 të Kodit tëProcedurës Civile, në kushtet dhe rrethanat e kryera, nuk e bën në thelb procesin gjyqësor të parregullt,në aspektin kushtetues. Shkaqet e parashtruara nga kërkuesi nuk pajtohen me konceptin që kanëKushtetuta e Republikës së Shqipërisë, Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut si dhe praktika eGjykatës Kushtetuese për procesin e rregullt ligjor. Gjatë procesit gjyqësor që zhvillohet në të gjithashkallët e gjykimit, mund të konstatohen shkelje të ndryshme, por e rëndësishme është se jo çdo shkelje eligjit mund të cenojë procesin e rregullt ligjor në aspektin kushtetues. Kjo Gjykatë, në praktikën e saj përkëtë problem ka pohuar se: “ndikim të drejtpërdrejtë në një proces ligjor kanë ato shkelje thelbësore,vërtetimi i të cilave do të cenonte të drejtat dhe liritë themelore të individit dhe çdo të drejtë tjetër të

175

mungesa e palëve në gjykim (gjykimi në mungesë të palëve apo përfaqësuesve të tyreligjor) evidentohet të jetë jo e vogël. Kjo mund të ndikohet nga shumë shkaqeekonomike, pamundësie etj. Por, pavarësisht kësaj, Gjykata e Lartë ka detyrimin, qëmungesën e palës në gjykimin e çështjes, të mos e konsideroj si një “mungesëinteresimi” të saj në lidhje me zgjidhjen e çështjes. Ajo (GjL), ka detyrimin, qëpavarësisht pjesëmarrjes në seancën gjyqësore të gjykojë çështjen me objektivitet dhe nëpërputhje me funksionin e saj kryesor, atë të zbatimit të ligjit në mënyrë sa më të drejtë.

Përsa i përket çështjes dhe procedurës së gjykimit në GjL, parashikohet njëprocedurë “e shpejtë” dhe “e shkurtër”, dhe nuk “ngjason” me procedurën e gjykimitnë dy shkallët e tjera të gjykimit. Kjo kuptohet nga vetë fakti, se palët para kësaj gjykateduhet vetëm të evidentojnë problematikat e zbatueshmërisë së ligjit material dhe atijprocedurial, që ngrenë në rekurs dhe për shkak të të cilave kërkojnë ndryshimin evendimit.

Sipas procedurës standarte, që parashikohet në KPC, është relatori i çështjes qëmerr “iniciativën” duke evidentuar problematikat kryesore që i interesojnë çështjes, dukee shoqëruar këtë edhe me parashtrimet në rekurs dhe në kundërrekurs (nëse ështëparaqitur). Në këtë fazë gjykimi, palët, pavarësisht pjesëmarrjes në seancën gjyqësore,nuk mund “të flasin” vetë, por nëpërmjet mbrojtësve të tyre. Ky “ndalim” dheprocedurë “prononcimi” nëpërmjet avokatit mbi problematikat e çështjes, nuk kaqëllimin që të ndalojë palët të realizojnë mbrojtjen e tyre, por ka si synim realizimin enjë debati profesional të një niveli të caktuar juridik, pasi vetë natyra e shqyrtimitgjyqësorë në Gjykatën e Lartë, ka të bëjë pikërisht me çështje të mirëfillta ligjore dhe tëzbatueshmërisë së tij. Nëse për një moment të pranonim që palët të flisnin vetë, çështjashtrohet se: Në çfarë niveli profesional do jenë në gjendje palët të mbrojnë çështjen etyre dhe të arrijnë të argumentojnë po në këtë nivel? Gjithashtu, përfshirja e palëve nëshqyrtimin gjyqësor mund të shoqërohej me replika ndërmjet tyre, ç’ka është e ndaluarnë këtë gjykatë (neni 483/III i KPC “Nuk lejohet replika...”). Kjo, për arsyen që u cituamë sipër, pasi Gjykata e Lartë nuk gjykon si gjykatë fakti, por synon të evidentojëproblematika të zbatueshmërisë së ligjit dhe gjithashtu pranimi i debatit, do mund tëndikonte negativisht duke krijuar shmangie nga ky objektiv.597

njohur me Kushtetutë dhe me ligj”,596 dhe se: “Jo çdo shkelje e rregullave proceduriale e bën procesin tëparregullt në aspektin e shkeljes së të drejtave kushtetuese për të investuar Gjykatën Kushtetuese përzgjidhjen e tyre sa herë shfaqet prezenca e shkeljes së normave proceduriale.(Vendimi nr.222, dt.06.06.2002 i Gjykatës Kushtetuese)”. Shih, gjithashtu edhe vendimin e kolegjit civil të Gj.Lartë, nr. 49,dt. 19.01.2006.597 Kështu GjK mbi këtë çështje shpreh se: “... Në këtë kuadër, Gjykata Kushtetuese thekson se shqyrtimi içështjeve në Gjykatën e Lartë ka karater të veçantë. Ajo nuk përsërit gjykimet e zhvilluara për të njëjtënçështje në shkallë të parë ose edhe në gjykatën e apelit, pra nuk e trajton çështjen edhe nga pikëpamja efaktit, por kufizohet kryesisht në çështjet ligjore, në mënyrën e zbatimit të ligjit material dhe procedurialnga këto gjykata. Gjykata e Lartë kontrollon nëse në gjykimet e zhvilluara në gjykatën e shkallës së parëdhe në gjykatën e apelit janë zbatuar ose jo kërkesat e ligjit...si dhe...shqyrtimi i çështjes... edhe për gabimnë fakt, pra për bazueshmërinë në prova të vendimit të dhënë në gjykatën e shkallës së parë dhe nëgjykatën e apelit...Në funksion të sigurimit të një mbrojtje sa më efektive, vetë specifika e trajtimit tëçështjes në këtë fazë në Gjykatën e Lartë imponon disa veçanti. Problemet që shtrohen aty kanëkarakter të mirëfilltë ligjor, prandaj diskutimi i tyre kërkon përgatitje dhe nivel të lartë profesional. Nëemër të...palëve në gjykim, një gjë të tillë mund ta realizojë me profesionalizëm avokati i tyre. Ai i ka tëgjitha mundësitë dhe aftësitë për të mbrojtur realisht dhe me efikasitet përpara Gjykatës së Lartëinteresat e subjektit që përfaqëson. Pikërisht për këto arsye ka raste që edhe nga këndvështrimi formal,vende të ndryshme ofrojnë zgjidhje të ngjashme me atë të vendit tonë e procesi në Gjykatën e Lartë quhetedhe si “Procesi i Avokatit”. Për më tepër dhe në funksion të kësaj specifike të trajtimit të çështjes nëGjykatën e Lartë, në shumë vende, të drejtën e mbrojtjes së të pandehurit apo palëve pranë kësaj Gjykate,e ka një numër i kufizuar avokatësh që zgjidhen sipas kritereve të përcaktuara rigorozisht në ligj, mes tëcilave vemendje e veçantë i kushtohet përgatitjes profesionale.

176

4.2.6 Vendimet e Kolegjit Civil të Gjykatës së Lartë.

Mbi procesin e vendimmarrjes, Gjykata e Lartë procedon në standartet eparashikuara edhe në shkallët e ulëta të gjykimit duke shqyrtuar dhe marrë nëkonsideratë çdo gjë të diskutuar, në dhomën e këshillimit.

Ky moment i vendimmarrjes përfaqëson një aspekt shumë të rëndësishëm tëpunës së gjykatës, që vjen si produkt përfundimtar i një procesi analize dhe llogjikejuridike, të një prizmi të gjërë duke evidentuar anomalitë e vendimmarrjes së gjykatavemë të ulëta mbi zgjidhjen sa më të drejtë dhe në përputhje me ligjin të njëmosmarrëveshje që i shtrohet për zgjidhje.

Pra, orientimi kryesor që duhet të mbajë në konsideratë Gjykata e Lartë ështëpikërisht evidentimi i atyre elementëve procedurial apo material, që shfaqin shmangienga “korsia” kryesore e asaj që duhet të përfaqësojë dhe evidentojë një proces të rregullligjor.

Në nenin 485598 i KPC evidenton rastet e mundshme se çfarë mund të vendosëgjykata, në lidhje me çështjen.

Ajo në përputhje me parashikimet në këtë dispozitë, nëse vendos për:a) lënien në fuqi të vendimit.Kjo nënkupton që, pas një kontrolli dhe shqyrtimi të procesit të gjykimit nga ana

e gjykatave më të ulëta, Gjykata e Lartë e konsideron si të rregullt dhe në përputhje mekriteret kualifikuese të procesit të rregullt ligjor.599

b) prishjen e vendimit të gjykatës së apelit dhe lënien në fuqi të vendimit tëshkallës së parë.

Ky është rasti, kur gjykata e apelit mund të ketë ndryshuar apo prishur vendimine gjykatës së shkallës dhe është shprehur vetë, me një vendim mbi çështjen, ndryshimesa ka vendosur gjykata e shkallës së parë. Në këtë rast, Gjykata e Lartë prish vendimin egjykatës së apelit duke e bërë “të pavlefshëm” juridikisht, dhe duke i dhënë fuqi juridike

Një mbrojtje e tillë me avokat është nga ana tjetër edhe në interes dhe në funksion të kërkesave tështetit të së drejtës, pasi i shërben më mirë krijimit të sigurisë juridike dhe dhënies së drejtësisë nëpërgjithësi, për të cilat një rol tepër të spikatur Kushtetuta jonë i ngarkon Gjykatës së Lartë...Parimet epjesëmarrjes dhe të mbrojtjes vetë të palëve kanë rëndësi edhe në proceset civile, pavarësisht se në këtoprocese, për vetë natyrën e tyre, si rregull palët përfaqësohen që në fillim me avokat... “Një element tjetër pozitiv, që pritet të ketë ndikim në “profesionalizmin” e shqyrtimi të çështjes paraGjykatës së Lartë, është edhe përcaktimi i kritereve të reja nga Këshilli Drejtues i Dhomës Kombëtare tëAvokatisë në Shqipëri (DHKASH), aprovoj ndryshimet në ligjin për “Avokatinë”, ku ndër të tjera, umiratuan edhe kriteret, që një avokat duhet të plotësojë për të përfaqësuar një çështje para Gjykatës sëLartë dhe asaj Kushtetuese. Kriteri prej 10 vitesh vjetërsi apo eksperiencë pune shihet një element që dondikojë pozitivisht, në përfaqësimin sa më të mirë dhe profesional të palëve para këtyre gjykatave. Por, doisha i mendimit se ky kriter duhej të shtrihej edhe për gjykatën e apelit, ndoshta jo me 10 vite eksperiencë,por të paktën 5 vite, pasi përsëri jam i opinionit se dhe këtu duhet të evidentohet një nivel i mirëprofesionalizimi në mbrojtjen e çështjeve gjyqësore.598 Neni 485 i KPC përcakton se Gjykata e Lartë mund të vendosë: “…a) lënien në fuqi të vendimit; b)prishjen e vendimit të gjykatës së apelit dhe lënien në fuqi të vendimit të shkallës së parë; c) prishjen evendimit të gjykatës së apelit dhe dërgimin e çështjes për rishqyrtim në gjykatën e apelit, me tjetër trupgjykues; ç) prishjen e vendimit të gjykatës së apelit dhe vendimit të gjykatës së shkallës së parë dhedërgimin e çështjes për rishqyrtim në gjykatën e shkallës së parë me tjetër trup gjykues; d) ndryshimin evendimit të shkallës së parë dhe të gjykatës së apelit; e) prishjen e vendimeve dhe pushimin e gjykimit tëçështjes.”599 Në vendimin e KC të GjL, nr. 435, dt. 11.10.2011 shprehet se: “...Kolegji Civil i Gjykatës së Lartëvlerëson se gjykatat kanë arritur një përfundim të bazuar në ligj edhe për sa i përket konstatimit tëpavlefshëm të kontratës së shitjes së datës 07.08.2003 të lidhur ndërmjet të paditurve Beshiri, sepse kyveprim juridik është kryer në kundërshtim me nenin 92/a të K.Civil, i cili përcakton se: janë të pavlefshmeveprimet juridike që vijnë në kundërshtim me një dispozitë urdhëruese të ligjit....Duke arsyetuar si më sipër, Kolegji Civil vlerëson se shkaqet që ngrihen në rekurs janë të pabazuara nëligj, prandaj nuk ka vend që të cënohet vendimi i dhënë nga gjykata e apelit.”

177

vendimit të gjykatës së shkallës së parë dhe zgjidhjes që ajo i ka dhënë çështjes.Pavarësisht, se në llogjikën normale një situatë e tillë nuk duhet të ndodhë, për shkak tënivelit më të lartë profesional, që kanë gjyqtarët e apelit në raport me ata të shkallës sëparë, por që mund të kemi përfshirje të elementëve të tjerë që ndikojnë në vendimin egjykatës së apelit.600

c) prishjen e vendimit të gjykatës së apelit dhe dërgimin e çështjes përrishqyrtim në gjykatën e apelit, me tjetër trupë gjykuese;

Në këtë rast, Gjykata e Lartë kufizohet vetëm në prishjen e vendimit të gjykatëssë apelit për shkaqe që lidhen me gjykimin në këtë të fundit, në ato raste kur kjo e fundit,mund të ketë vendosur p.sh. pushimin në shkallë të dytë të gjykimit. Në këto raste, kugjykata e apelit nuk është shprehur mbi themelin e çështjes në shkallë të parë, atëherëGjykata e Lartë mund të vendosë sipas parashikimit në këtë germë.601

ç) prishjen e vendimit të gjykatës së apelit dhe vendimit të gjykatës së shkallëssë parë dhe dërgimin e çështjes për rishqyrtim në gjykatën e shkallës së parë me tjetërtrup gjykues;

Në të tilla raste, Gjykata e Lartë vepron vetëm kur si gjykata e shkallës së parëashtu edhe ajo e apelit kanë dhënë vendime të cilat janë në kundërshtim me ligjin dukepërcaktuar edhe detyrat përkatëse për dy gjykatat më të ulëta, për mënyrën e vlerësimittë saktë ligjor të çështjes që shtrohet për zgjidhjen nga këto të fundit.602

d) ndryshimin e vendimit të shkallës së parë dhe të gjykatës së apelit;Në këto raste, Gjykata e Lartë ndryshon vendimet e dy shkallëve më të ulëta,

pasi, ajo në referim të asaj që është provuar gjatë shqyrtimit, në këto dy shkallë gjykimisheh një tjetër raport apo kuptim juridik mes faktit dhe ligjit, krejt të ndryshëm nga atoqë kanë dy shkallët e ulëta të gjykimit.603 Ky moment vendimmarrje ka qënë dhe në disa

600 Kolegji Civil i Gj.Lartë, në vendimin e saj nr.1122, dt. 05.10.2006 shprehet : “...Vendimi nr.324, date20.06.2005 i Gjykates se Apelit Durres, qe ka prishur vendimin nr.9, date 11.05.2005 te Gjykates seRrethit Gjyqesor Kavaje eshte i pabazuar ne ligj, prandaj duhet te prishet, ndersa vendimin i shkalles separe eshte rrjedhoje e zbatimit drejt te ligjit, prandaj duhet te lihet ne fuqi... Kolegji Civil i Gjykates seLarte veren se vendimi i gjykates se shkalles se pare me te cilin eshte rrezuar padia e rivendikimit eshterrjedhoje e interpretimit dhe zbatimit drejt te ligjit… Ne te kundert, gjykata e apelit nuk ka bere njecilesim te sakte te fakteve e veprimeve qe lidhen me mosmarreveshjen dhe nuk e ka zgjidhurmosmarreveshjen drejt, ne perputhje me ligjin…”601 Kështu KC i GjL në vendimin nr.403, dt. 25.09.2012 shprehet se: “Vendimi nr.1155 datë 12.06.2008të Gjykatës së Apelit Tiranë është dhënë në zbatim të gabuar të ligjit procedurial, prandaj duhet të prishetdhe çështja të dërgohet për rishqyrtim po në atë gjykatë, por me tjetër trup gjykues... Gjykata e ApelitTiranë, nuk e ka shqyrtuar çështjen në themel por ka vendosur mospranimin e ankimit për shkak se ështëparaqitur jashtë afatit ligjor 15 ditor...Kolegji Civil i Gjykatës së Lartë çmon se vendimi i gjykatës sëapelit është dhënë në zbatim të gabuar të ligjit procedurial prandaj duhet të prishet dhe çështja tëdërgohet për rigjykim po në atë gjykatë me tjetër trup gjykues. Në rekursin e paraqitur nga pala paditësepërmbahen shkaqe nga ato që parashikon ligji që e bëjnë të cenueshëm vendimin e kësaj gjykate... Në këtokushte, Gjykata e Apelit Tiranë, gjatë rigjykimit të çështjes, të konsiderojë të paraqitur në afat ankimin epalës së paditur dhe të marrë në shqyrtim shkaqet e pretenduara në këtë akt, në lidhje me zgjidhjen ethemelit të çështjes...”.602 GjL, kolegji civil i saj, në vendimin nr. 90, dt. 05.02.2013 shprehet se: “…I ndodhur në këto rrethana,Kolegji Civil vlerëson se ndodhemi përpara kërkesave të nenit 485/ç të KPrCivile, prandaj vendimet egjykatave duhet të prishen dhe çështja të dërgohet për tu rishqyrtuar nga një trup tjetër gjykues i Gjykatëssë Rrethit Gjyqësor Vlorë, i cili gjatë rishqyrtimit të çështjes duhet të mbajë parasysh: Rregullimin edrejtë të ndërgjyqësisë, duke thirrur në gjykim të gjithë personat që kanë interes për çështjen duke u dhënëatyre cilësinë e duhur proceduriale, në përputhje të plotë me nenet 189 e vijues të KPrCivile...”.603 Kolegji Civil, i GjL, në vendimin e saj nr. 173, dt. 15.04.2010 shprehet se: “…Se vendimet nr.134, datë29.03.2007 i Gjykatës së Apelit Shkodër dhe nr.523, datë 01.11.2006 i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Lezhë,janë dhënë në kundërshtim me ligjin, si të tillë duhet të ndryshohen, duke u vendosur rrëzimi i padisë... Nëinterpretim të kesaj dispozite, ky Kolegj çmon se Gjykata e Rrethit Gjyqësor Lezhë i ka zbatuar gabimurdhërimet e saj, pasi në çështjen në shqyrtim nuk ka qenë e nevojshme aplikimi i nenit 224/b teK.Pr.Civile. Për rrjedhoje, ekspertimi i realizuar nga inxhinieri kimist i ka tejkaluar arsyet dhe kushtet përtë cilat ligjvënësi parashikon caktimin e ekspertit, duke bërë që të dalë mbi misionin që i jep ligji dhe të

178

raste vijon të jetë, objekt i debatit, mbi përputhshmërinë e funksioneve të Gjykatës sëLartë dhe asaj që mund të vendosë.(Pozicioni, që duhet të mbajë Gykata e Lartë, nëkuadër të funksioneve të saj, referuar edhe praktikës së Gjykatës Kushtetuese në këtoraste u trajtua më sipër në këtë kre)

e) prishjen e vendimeve dhe pushimin e gjykimit të çështjes.Ky moment i vendimmarrjes nga ana e Gjykatës së Lartë, në ndryshim sa më

sipër u trajtua lidhet kryesisht me faktin, se padia që e ngritur nga ana e paditësit dhe egjykuar nga gjykatat e dy shkallëve më të ulëta nuk mund të ngrihej dhe për këtë shkaknuk duhej të gjykohej nga këto të fundit. Prandaj, në këto raste Gjykata e Lartë“mjaftohet” me prishjen e vendimeve duke pushuar çështjen, ç’ka do të thotë, se ajo nukmund të vazhdojë të gjykohet më tej.604

Megjithatë, kjo vendimmarrje duhet të bëhet gjithmonë në përputhje apo brendakornizave të funksioneve që i janë njohur kësaj instance, ashtu siç edhe u evidentua edhemë sipër në këtë kre, kjo gjithashtu e evidentuar edhe nga praktika qoftë e Gjykatës sëLartë por edhe asaj Kushtetuese.

4.2.7 Pasojat e vendimit të Gjykatë së Lartë dhe detyrueshmëria e zbatimit tëudhëzimeve.

Me dhënien e vendimit nga Gjykata e Lartë, referuar rasteve të mësipërme, lindpyetja se: Çfarë ndodh më pas me prishjen e vendimit? Po në rast se vendimi, igjykatave më të ulëta është ezkekutuar dhe ai i dhënë nga Gjykata e Lartë ndryshon ngasa është vendosur dhe ekzektuar?

Për këtë të fundit, neni 493 (i ndryshuar) ezauron çështjen se si duhet tëprocedohet me prishjen e vendimit nga ana e Gjykatës së Lartë dhe qëndrimi që duhet tëmbajnë gjykatat (“bindja”) ndaj këtyre detyrave apo udhëzimeve. Në fakt, më parë nëdisa raste janë konstatuar edhe shmangie nga rregullat, kjo ndoshta edhe për shkak tëndonjë paqartësie që mund të kishte vetë dispozita605 apo edhe të keqinterpretimit të saj.

japë mendim juridik, në kundërshtim me përmbajtjen e nenit 224/b, paragrafi i tretë i K.Pr.Civile, sipas tëcilit “Nuk është në misionin e ekspertit të japë mendim juridik”. Në këto kushte edhe vendimi i Gjykatëssë Apelit Shkodër, i cili ka lënë në fuqi vendimin e Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Lezhë, çmohet i marrënë zbatim të keq të ligjit, për rrjedhojë, të dy vendimet duhet të ndryshohen duke u vendosur rrëzimi ikërkesë-padisë së paraqitur nga paditësi...” Gjithashtu, shih edhe vendimin e KC të GjL nr. 219, dt.10.02.2005.604 Në vendimin nr. 1319, dt. 21.11.2006 dhe 01.12.2006 KC i GjL shpreh se: “…Në të dy shkallët egjykimit, gjykatat e kanë pranuar zotin Gj.B. në cilësinë e paditësit si dhe pretendimet e tij duke vendosurqë i padituri të detyrohet t’i shlyejë paditesit Gj.B. shumat 9.375.264 leke dhe 4.007.762 lekë si detyrimetë përmbushura nga i padituri kundrejt një personi juridik, shoqërisë ″Jubica” sh.p.k., e cila nuk është palëndërgjyqëse në këtë gjykim, ndonëse është ajo palë kontraktore në kontratat e lidhura me të paditurin,objekt i këtij gjykimi... Këto organe janë në cilësinë e përfaqesuesit, veprojnë në emër e për llogari tëpërsonit juridik. Por si përfaqësues, sikurse në çështjen objekt gjykimi, administratori nuk mund të kërkojëdhe përfitojë të drejtat që i përkasin një shoqërie tregtare, qoftë edhe kur është ortaku i vetëm i saj.Shoqëria tregtare ka personalitetin e saj juridik që nuk mund të identifikohet me atë të aksionerëve,ortakëve, administratorëve, drejtorive, etj. të saj.Në çështjen objekt i këtij gjykimi, jo vetëm në pjesën arsyetuese, por edhe në dispozitive, të dy gjykatat iakanë njohur paditësit të drejtën subjektive dhe kanë detyruar të paditurin që t’ia permbushë atij detyriminnga kontratat e sipërmarrjes, ku paditësi nuk është palë, pra nuk ka asnjë të drejtë të tijën për t’iu njohurapo për t’u mbrojtur...”.605 P.sh., para ndryshimeve me ligjin Nr. 8812/2001, kjo dispozitë (493) në parag. e II, kishte këtëpërmbajtje: “...Gjykata që rigjykon çështjen i përmbahet vendimit të Gjykatës së Kasacionit për çdoçështje të së drejtës që është vendosur me të...”. Me ndryshimet që u bën ky paragraf u riformulua në këtëmënyrë: “...Detyrat e lëna nga Gjykata e Lartë janë të detyrueshme për gjykatën që rishqyrton çështjen,pasi zbaton këto detyra, vendos sipas bindjes së saj...”. Duke bërë të qartë dhe taksative pamëdyshjedetyrueshmërinë e detyrave dhe udhëzimeve të Gjykatës së Lartë.

179

Pavarësisht kësaj, Gjykata e Lartë në këtë praktikë të saj, për të evidentuardetyrueshmërinë e detyrave të saj i referohej nenit 486 të KPC, ku evidentohejdetyrueshmëria e kësaj bindje, pra zbatueshmëria e detyrueshme e tyre duke arsyetuarse: “Udhëzimet dhe konkluzionet e Gjykatës së Lartë janë të detyrueshme për gjykatënqë rishqyrton çështjen.”.

Në këtë prizëm, Gjykata e Lartë në praktikën unifikuese të saj trajton se:“...Nëse me vendim të Kolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë prishet një

vendim i gjykatës,...dhe Gjykata e Lartë udhëzon gjykatën...të shqyrtojë çështjen në themel,cili është qëndrimi ligjor që duhet të mbajë gjykata...në gjykimin e kësaj çështje:

- ...duhet të shprehet përsëri në lidhje me afatin e ankimit dhe, nëse konkludon seështë paraqitur jashtë afatit, të vendosë përsëri sipas nenit 443 e 450, siç edhe ka vendosur,“mospranim ankimi”.

- [apo duhet]...të zbatojë udhëzimet e Gjykatës së Lartë, të cilat janë tëdetyrueshme për atë gjykatë, sipas nenit 486 të K.Pr.Civile, duke u konsideruar i ezauruarproblemi procedurial.

Kolegjet e Bashkuara të Gjykatës së Lartë konkludojnë se, nga gjykata..., duhej tëzbatoheshin udhëzimet e konkluzionet që përmban vendimi nr.63, datë 28.06.2001 iKolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë për shqyrtimin e çështjes në themel.

Sipas nenit 486 te K.Pr.Civile, “Udhëzimet dhe konkluzionet e Gjykatës sëKasacionit (Larte) janë të detyrueshme për gjykatën që rishqyrton çështjen...”606.

Pikërisht, në prizmin e këtij qëndrimi evidentohet rëndësia që ka zbatimi rigoroznga ana e gjykatave më të ulëta të udhëzimeve që jepen nga Gjykata më e Lartë. Kjoevidentohet edhe nga fakti i “ndërtimit” të vetë strukturës gjyqësore mbi bazën ekonceptit hierarkikë piramidal, ku në majë të saj qëndron Gjykata e Lartë.Detyrueshmëria e zbatimit të udhëzimeve të gjykatës më të lartë shihet edhe në raportinmes gjykatave të apelit dhe gjykatave të shkallës së parë. Në nenin 467/II të KPCevidentohet fakti se: “...Gjykata e shkallës së parë në rigjykim është e detyruar t’ipërmbahet vendimit të gjykatës së apelit për çdo veprim procedurial të vendosur në të.”.

Ky përcaktim, “përsëritet” edhe në nenin 493/II të KPC, ku evidentohet se:“...Detyrat e lëna nga Gjykata e Lartë janë të detyrueshme për gjykatën që rishqyrtonçështjen,...”. Pikërisht, mbi këtë përcaktim, dhe atij të konceptit hierarkik të ndërtimitdhe funksionimit të strukturës gjyqësore, gjykata më e ulët është e detyruar të zbatojëudhëzimet e gjykatës më të lartë, dhe në përfundim, gjykatat e dy shkallëve më të ulëta,janë të detyruara të zbatojë në mënyrë të detyrueshme dhe pa mëdyshje udhëzimet dheGjykatës së Lartë.

Megjithatë, po në nenin 493/II të KPC vijon se pavarësisht detyrueshmërisë sëzbatimit të udhëzimeve të Gjykatës së Lartë përsëri kjo gjykatë më e ulët: “..., vendossipas bindjes së saj.”.

Në pamje të parë, duket sikur ekziston një kontradiktë. Në fakt nuk ka asnjë tëtillë, pasi bindja e gjyqtarit në vendimmarrje është një element shumë i rëndësishëm dheqë lidhet pikërisht me pavarësinë që duhet të ekzistojë në aktivitetin vendimmarrës tëgjykatësve. Kjo pavarësi shtrin efektet e saj, jo vetëm në aspektin e jashtëm të strukturësgjyqësore, por ajo ka edhe një efekt të brendshëm të saj (çështja e pavarësisë ka gjeturtrajtim të gjërë në krerët e mësipërm), pikërisht që, pavarësisht qëndrimeve apodetyrueshmërisë në zbatimin e udhëzimeve të një gjykate më të lartë, përsëri gjyqtarivendos duke pasur si orientim vetëm bindjen e tij të brendshme mbi zgjidhjen që duhett’i japë çështjes që shqyrton. Kjo përfaqëson edhe një sanksionim kushtetues (neni145/1, “1. Gjyqtarët janë të pavarur dhe u nënshtrohen vetëm Kushtetutës dhe ligjeve.”)

606 Vendimi Unifikues i KB të GjL nr. 42, dt. 12.11.2003 - “Përmbledhje Vendimesh Unifikuese tëGjykatës së Lartë 2000-2010”, botim i QBZ, Qershor 2010, fq.11-113.

180

Prandaj është e rëndësishme të theksohet, se në aktivitetin gjyqësor tëushtruar nga gjykatat e të gjitha niveleve duhet evidentohet vija e ndarjes mesdetyrueshmërisë së zbatimit të udhëzimeve, të një gjykate më të lartë dhe asaj qëpërfaqëson bindjen e brendëshme të gjyqtarit në procesin e vendimmarrjes, që ai kryennë procesin e gjykimit të çështjes.

Një çështje tjetër është edhe ajo në rastet e prishjes së vendimit nga Gjykata eLartë, kur ky vendim ndërkohë është ekzekutuar plotësisht apo pjesërisht. Në fakt, mbinjë çështje të tillë nuk pati rregullim ligjor deri me ndërhyrjet që u bënë në KPC meligjin nr. 10052, dt. 29.12.2008 (neni12), duke shtuar një dispozitë e tërë (485/a607) pasnenit 485 të KPC.

Deri në atë moment, GjL u detyrua të ndërhynte me praktikë unifikuese, vetë,duke evidentuar se:

“...Megjithatë, Kolegjet e Bashkuara çmojnë se, duke marrë shkas nga çështja nëshqyrtim, gjersa në praktikë kanë lindur keqkuptime lidhur me mënyrën se si do tëzgjidhen pasojat që rrjedhin prej ekzekutimit të një vendimi, i cili është prishur më pasme një vendim të formës së prerë është e nevojshme që..., të bëhet nga vetë Kolegjet eBashkuara sqarimi dhe interpretimi i vendimit nr.643, date 11.05.2000 të dhënë prejtyre, dhe, nëpërmjet vendimit që do të jepet për këtë qellim, të ofrohet një zgjidhje eunifikuar për rastet e ngjashme të praktikës gjyqësore,...[duke konkluduar se]...,në tëgjitha rastet kur vendimi i ri që jepet pas prishjes është i ndryshëm nga vendimi i parë,i cili është ekzekutuar tërësisht ose pjesërisht, personi që ka përfituar detyrohet tëkthejë të gjitha përfitimet që ka marrë nga ekzekutimi i vendimit. Kthimi i perfitimeve,si rregull, duhet të përcaktohet në vendimin e ri të formës së prerë që jepet pasprishjes së vendimeve të mëpareshme. Megjithatë, edhe në rastet kur në këtë vendimgjykata nuk shprehet në menyrë eksplicite për rregullimin e pasojave që kanë ardhurnga ekzekutimi tërësisht apo pjesërisht i vendimit të padrejtë që është prishur më pas,zgjidhja në këtë mënyrë e pasojave është evidente. Zyra e Përmbarimit që ka bërëekzekutimin e plotë apo të pjesshëm të vendimit të padrejtë, që është prishur më pas,me kërkesën e gjyqfituesit, sipas procedurës që përcakton neni 511 I K.Pr.Civile duhettë detyrojë përfituesin të kthejë të gjitha përfitimet e padrejta...”608

Pra, siç evidentohet më sipër, pavarësisht mungesës së një dispozitë konkrete, qëtë përmbante një rregullim të tillë GjL nuk evidentonte ndonjë pengesë, që pala që ështëngarkuar të rifitojë atë që ka dhënë padrejtësisht.

Por ngelet pa u trajtuar si në praktikën unifikuese të mëparshme të GjL, ashtuedhe në rregullimin ligjor që bëhen me nenin 485/a të KPC, çështja e ndonjë dëmi tëmundshëm, që mund ti ketë ardhur subjektit të ngarkuar dhe që ka përmbushurdetyrimin, të paktën në rastet kur ai është ekzekutuar “në mënyrë të detyrueshme” ngapërmbarimi gjyqësor. Pra, nga një problem i përmbushjes shkaktohet një problem tjetër idëmit që i shkaktohet palës (fillimisht debitore) nga kjo përmbushje. Ndoshta është eudhës, që duhet të bëhet një trajtim rast pas rasti duke evidentuar edhe ekzistencën edëmit dhe masën e tij.

Kjo mund të krahasohet në çështjet penale, edhe pse jo me një shenjë barazimime rastet kur një i pandehur i cili ka vuajtur një masë paraburgimi apo ka vuajtur njëmasë dënimi, rezulton të jetë i pafajshëm, ç’ka do të thotë se ai ka vuajtur dënimin për

607 Kështu neni 485/a ka këtë përmbajtje: “Kur vendimi i ri, që jepet pas prishjes, është i ndryshëm ngavendimi i parë, i cili është ekzekutuar, tërësisht ose pjesërisht, personi që ka përfituar detyrohet t’i kthejëtë gjitha përfitimet e marra nga ekzekutimi i vendimit.”.608 VU i KB të GjL nr. 1029, dt. 27.10.2000: “Përmbledhje Vendimesh Unifikuese të Gjykatës së Lartë2000-2010”, botim i QBZ, Qershor 2010, fq. 36,37.

181

shkaqe të vendimmarrjes, por që më pas rezulon se ky vendim është i padrejtë. Në këtërast, këtij individi i lind e drejta të kërkoj dëmshpërblim për burg të padrejtë.

Por, pavarësisht sa më sipër, problemi potencialisht qëndron dhe në rastin më tëmirë, pala që ka përmbushur detyrimin, mund të bëjë padi për shpërblim dëmi, ç’ka dotë thotë, përsëri proces gjyqësor nga e para, shpenzime gjyqësore etj.

Në këtë prizëm, ashtu siç edhe u evidentua instrumenti kryesor bazë me të cilënmund të vihet në lëvizje Gjykata e Lartë është rekursi, që evidentohet si instrumentprocedurial i zakonshëm të goditjes së vendimeve gjyqësore, në dispozicion të palëve.Por pavarësisht kësaj, ky instrument mbrojtjeje nuk duhet keqkuptuar, pasi ai është njëinstrument i mundësive të aplikimit (me rekurs) vetëm për raste specifike ku mund tëevidentohen në mënyrë të përmbledhur, karakteristika të përbashkëta si;

a) ...paraqitet kundër vendimit përfundimtar të gjykatës së apelit, dhepërjashtimin edhe kundër vendimit përfundimtar të gjykatës së shkallës së parë;609

b)...(bëhet) vetëm (për) shkelje (të) ligjës materiale ose proceduriale;c) Gjykata...nuk hyn në verifikimin e rrethanave të faktit...(përveç

rasteve përjashtimore);ç)...nuk mund të mbajë për shqyrtim një çështje...(ajo)...prish vendimin dhe i

dërgon çështjen për një shqyrtim të ri...d)...kufizohet vetëm në shkaqet e treguara në mjetin e goditjes....610

4.3 Vendimet Unifikuese (Civile) të Gjykatës së Lartë të RSh dheimpakti në praktikën gjyqësore.

Çështja e funksionit unifikues të praktikës gjyqësore, që i njihet Gjykatës sëLartë, është çështje që kërkon një trajtim më vete, për shkak të natyrës specifike qëparaqet. Kjo, ndoshta jo për mënyrën e procedimit, apo për detyrueshmërinë e zbatimittë saj për rastin konkret nga gjykatat e shkallëve më të ulëta, por kjo në këndvështrim tëasaj se: Çfarë përfaqëson jo vetëm për sistemin gjyqësor, por edhe për vetë konceptin eshtetit të së drejtës, në kuadër të parimit kontroll dhe ekuilibër? Si dhe, nëse kjopraktikë unifikuese duhet të pranohet si burim i së drejtës? Ky qëndrim do e rendiste njëndër burimet e së drejtës që njihen dhe pranohen gjerësisht, ashtu siç njihet dhe pranohetprecedenti si burim i së drejtës në vendet e common law. Në këtë prizëm, disakëndvështrime e barazojnë këtë (praktikën unifikuese) me precedentin e common law,ç’ka “e kualifikon automatikisht” praktikën unifikuese si burim të së drejtës.

Por, a mund të vihet shenja e barazimit mes tyre?Vënia e shenjës së barazimit mes tyre do të thotë “rrëzimin” dhe mos marrje në

konsideratë të vetë origjinës nga ato burojnë, të sistemeve ku ato historikisht janëzhvilluar dhe kanë gjetur trajtim. Por, a përbën vërtetë burim të së drejtës praktikaunifikuese duke mos harruar sistemin brenda të cilit ajo zhvillohet (civil law)? A duhetkonsideruar thjesht interpretim ligjor, por që ngelet përsëri në kornizat e asaj çfarë

609 Të tilla raste parashikohen në procedurën civile italiane, ku ka vendime të cilat ankimohen pasi janëshqyrtuar edhe në shkallë të dytë apeli, dhe disa vendime, që për nga karakteristikat e mënyrës sëprocedimit apo strukturës së gjykimit, nuk lejohet ankim në apel, por për shkaqe të parashikuara mund tëbëhet rekurs në Gjykatën e Kasacionit – për më tepër mbi këtë çështje shih. Crisanto Mandrioli, “Corso didiritto processuale civile II (Nozioni Introduttive e Disposizioni Generali)”, vep. e cit., fq. 427.610 Alqiviadh Lamani, “Procedura Civile e Republikës Popullore të Shqipërisë”, vep. e cit., fq.200.

182

parashikon ligji pa “e tejkaluar” parashikimin normativ? Të tillave pyetje do synohet tijepet përgjigje duke e shtrirë këtë në këndvështrimin dhe trajtesat e ndryshme të të dysistemeve nga ato vinë, atij të të drejtës së shkruar (civil law) dhe atë të të drejtës sëpërbashkët (common law).

4.3.1 Praktika unifikuese dhe pozita e saj në burimet e së drejtës.

Ashtu siç edhe evidentohet kryesisht edhe në trajtimet e doktrinës në vendet e sëdrejtës pozitive (civil law), burimet e së drejtës kategorizohen 611 në dy kategorikryesore: në burime të së drejtës kombëtare (të brendshme) bazuar kryesisht nësovranitetin e shtetit dhe në burime të së drejtës mbikombëtare bazuar në autoritetine612...Bashkimit Europian (ku synohet dhe anëtarësimi) apo të marrëveshjeve të tjerandërkombëtare.

Tek ne si anëtar të familjes të të drejtës së shkruar (civil law),613 si burime të sëdrejtës (të brendshme dhe të jashtme) njihen; Kushtetuta: Aktet ndërkombëtare tëratifikuara, 614 ligji, aktet nënligjore, zakonet, shkenca juridike (Doktrina) dhe disatrajtues të tjerë përfshijnë dhe praktikën gjyqësore...; vendime të GjykatësKushtetuese...615

Në përgjithësi burim i së drejtës është një e drejtë e shkruar, e cila synon tëparashikojë situata të ndryshme, në të cilat mund të gjenden subjektet e ndryshme dukeparashikuar edhe mënyrën e rregullimit të këtyre të fundit. Pra, kemi një mënyrëabstrakte të rregullimit të marrëdhënieve të ndryshme, pa iu referuar konkretisht atyre.Në këto situata, gjykatësi në shqyrtimin e një çështjeje që i paraqitet për zgjidhje ireferohet pikërisht normave juridike, që janë burimi kryesor i të drejtës që ai njeh dhe që

611 Përsa i përket burimeve të së drejtës…përfaqëson një kuptim të dyfishtë, atë në: burime të krijimit apotë formimit dhe burime të njohjes apo pranueshmërisë. - Për më tepër shih Alberto Trabucchi,“Instituzioni di Diritto Civile”, CEDAM (Casa Editr. Dott. Antonio Milani), Padova, Italy 2005, fq. 17.612 Francesco Galgano, “Diritto privato”, IX ediz., CEDAM (Casa Editr. Dott. Antonio Milani), Padova,Italy 1996, fq. 33.613 Përsa i përket çështjes së vendeve jashtë kontinentit evropian në Angli dhe, për efekt të pranimit të tëdrejtës angleze, në Shtet e Amerikës së Veriut u manifestua një tendencë e ndryshme. Këto vende, edhenë këndvështrime të tjera kanë një organizim gjyqësor krejt të kundërt me atë të kontinentit evropian nuknjohin kodifikimin, e drejta e tyre private është kryesisht sunduese, një e drejtë jo e shkruar (e bazuar pra,mbi zakonet) dhe një e drejtë e jurisprudencës (bazuar në vendimet e gjykatësve, që kanë vlerën e njëprecedenti detyrues), ndërsa ekzistojnë ligje vetëm për çështje të veçanta (...së fundi mund të përmendetkodi i përbashkët tregtar në SHBA). Sistemi i vetëm anglo-amerikan i lindur sëbashku me Revolucioninindustrial interpretonte më mirë, se sa sistemet e ndara të të drejtës kontinentale nevojat e një ekonomieindustriale, e cila sillte një transformim të përgjithshëm të të gjiha instituteve, të të gjithë strukturësekonomike kërkonte që çdo marrëdhënie shoqërore, dhe jo vetëm raport në të cilët merrte pjesëdrejtpërdrejtë një tregtar të rregullohen sipas logjikës të zhvillimit industrial. - Për më tepër shih FrancescoGalgano, “Diritto privato”, vep. e cit, fq. 46.614 Tek ne marrëveshjet ndërkombëtare zënë një pozitë në burimet e së drejtës, pas ratifikimit të tyre.Ndërsa përsa i përket renditjes ato renditen pas Kushtetutës, që përbën dhe përfaqëson burim kryesor nëkëtë hierarki. Çështja e renditjes tashmë ka gjetur trajtim dhe sqarim. Por një moment shumë irëndësishëm dhe me interes është pozita e KEDNJ-së, pikërisht në raport me Kushtetutën dhe Konventat etjera. Kësaj Konvente...rezulton t’i jetë ofruar një status krejt i veçantë në sistemin normativshqiptar...quasi kushtetues... “. Për më tepër për këtë çështje, shih Sokol Sadushi, “DrejtësiaKushtetuese në Zhvillim”, vep. e cit. fq. 446-456.615 Rustem Gjata, “E Drejta Civile” (Pjesa e përgjithshme), shtëp.bot. “albPAPER”, Tiranë 2010, fq. 18-24. Gjithashtu këtë pranueshmëri të praktikës unifikuese si burim të së drejtës e hasim edhe në trajtimet eProf. Francesco Galgano “Diritto Privato”,(CEDAM, 2000, fq.,63-68), apo në veprën e Prof. AlbertoTrabuchi, “Instituzioni di Diritto Civile”,(CEDAM 2005, fq. 31-33). Pietro Trimarchi, “Instituzioni diDiritto Privato”, (Giuffrè editore 2000, fq. 8-11) etj. Në fakt, ky është një koncept i trajtuar edhe më herët,edhe pse është tentuar si më parë edhe tani, kufizimi i aktivitetit gjyqësor, vetëm në zbatueshmërinë e ligjitdhe jo në kapërcimin e këtyre “barrierave”, që e lënë gjyqtarin në krahun e zbatuesit të thjeshtë tërregullave.

183

parashikojnë e japin zgjidhje për këtë çështje. Kjo karakteristikë për të parashikuar dherregulluar pothuajse çdo situatë apo aspekte të ndryshme të kësaj situate, me normajuridike është ajo çfarë e identifikon apo e dallon sistemin e të drejtës së shkruar (civillaw) me atë të të drejtës së përbashkët (common law).

Përsa i përket situatës në vendet e të drejtës së përbashkët (common law), ajoparaqitet krejt e ndryshme, pasi këtu gjyqtari ka liri veprimi dhe vendimmarrje përsituata të paqarta dhe që nuk kanë një rregullim paraprak. Ai, si burim të së drejtës mbibazën e së cilës do ti japë zgjidhje çështjes, ka të ashtuquajturën praktikë gjyqësore aposiç njihet dhe emërtohet “precedentin” gjyqësor, ç’ka përbën dhe një nga burimetkryesore të së drejtës me zbatueshmëri në çdo çështje.616 Kjo lidhet pikërisht me vetëorigjinën e së drejtës së përbashkët, që fillon në Anglinë e dikurshme, ku...monarkisë iudesh të bënte një përpjekje të vazhdueshme për afirmimin dhe përhapjen ejuridiksionit...[të përbashkët]...të Curia regis.617

Kjo në ndryshim nga praktika unifikuese gjyqësore apo siç ka filluar tëemërtohet kohët e fundit precedent gjyqësor, në sistemin e të drejtës së shkruar apo civillaw, pjesë e së cilës është edhe e drejta jonë, procesi i njohjes së “fuqisë detyruese” e kakaluar pikën e moskthimit, dhe vazhdon të zgjerohet më tej. Por, edhe pse ka njëpranueshmëri dhe zgjerim të tillë, përsëri herë-herë evidentohet një shtrirje “e kufizuar”,ndaj së cilës bëhet rrezistencë jo e vogël, pamvarësisht pranueshmërisë dhe trajtimeveteoriko-praktike. Kështu, përsa i pëket kësaj çështjeje (të praktikës unifikuesegjyqësore), në vendin tonë dhe të klasifikimit të saj, si një nga burimet e të drejtës,evidentohet se...në sistemin tonë juridik nuk është njohur si burim i të drejtës...[por]...nëpraktikën e zbatimit të ligjit ndeshen edhe raste të boshllëkut ligjor ose të paqartësisë sëligjit...[dhe]...për njësimin ose ndryshimin e praktikës gjyqësore, Gjykata e Lartë ështëautorizuar nga Kushtetuta (neni 141.2)...618

Por, ashtu siç edhe u evidentua më sipër edhe pse shihet e afruar me precedentin(e common law) përsëri evidenton se: “Vendimi unifikues i praktikës gjyqësore i dhënënga kolegjet e bashkuara nuk mund të barazohet me precedentin gjyqësor nga anaformale...[por]...vendimet e Kolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë...[për nga ajoqë sjellin dhe përcaktojnë]...janë burim i së drejtës,...”619

4.3.2 “Precedenti” dhe Gjykata e Lartë si ligjvënëse! E vërtetë apokeqinterpretim?

Ka një mori pyetjesh që lindin njëra pas tjetrës, kur vjen puna e trajtimit tëpraktikës unifikuese dhe pozitës së tij në dhënien e drejtësisë dhe rolit që merr në këtëaktivitet Gjykata e Lartë.

616 Pra, dua të theksoj se në sistemin civil law precedenti gjyqësor nuk ka atë forcë apo zbatueshmëri, që injihet në sistemin common law dhe ku përbën një nga burimet kryesore të së drejtës, pasi aplikueshmëria etij është e detyrueshme. Pikërisht ky është dallimi kryesor që ekziston mes vendeve që kanë të instaluarsistemin common law dhe atyre vendeve që kanë të instaluar sistemin civil law.617 Lucio Pegoraro & Angelo Rinella, “Le fonti nel diritto comparato”(Burimet e së drejtës së krahasuar),G.Giappichelli Editore – Torino, Itali 2000, fq. 23.Pra, common law prezantohet në origjinë si një e drejtë mbretërore, e përbashkët për të gjitha subjeketet, eadministruar nëpërmjet një sistemi gjyqësor të drejtpërdrejtë që rrjedh nga mbreti. Quhet kështu pasi,common law në Angli përfaqëson të përbashkëtën për të gjithë njerëzit e lirë të Anglisë, ku të gjithë ishinnën juridiksionin e drejtpërdrejtë të gjykatave qëndrore të mbretërisë. Shih po aty, fq.23.618 Rustem Gjata, “E Drejta Civile” (Pjesa e përgjithshme), vep. e cit., fq. 22.Në Kushtetutën tonë, parashikohet se “...2. Për njësimin ose ndryshimin e praktikës gjyqësore, Gjykata eLartë ka të drejtë të tërheqë për shqyrtim në kolegjet e bashkuara çështje të caktuara gjyqësore.”(neni141/2 i Kushtetutës së R.Sh.). I njëjti formulim, gjendet edhe në KPC neni 481, apo ligjin 8588, dt.15.03.2000 “Për Organizimin dhe Funksionimin e Gjykatës së Lartë...” në nenet 14-19 të tij.619 Rustem Gjata, “E Drejta Civile” (Pjesa e përgjithshme), vep. e cit., fq. 22.

184

A është Gjykata e Lartë organ ligjvënës? Po çfarë përfaqëson realisht praktikagjyqësore, dhe në këtë prizëm ajo unifikuese? A mund të përbëjë ajo një burim tashmë tëkonsoliduar të së drejtës? Apo, ndoshta duhet trajtuar thjesht si një precedent gjyqësorme një prizëm sugjerues apo i ngjashëm me precedentin e pranuar dhe zhvilluar nësistemin common law, me forcë detyruese të njëjtë me këtë të fundit?

Nën këtë prizëm trajtimi të çështjes duket sikur Gjykatës së Lartë nëpërmjetpraktikës unifikuese apo ndryshimit të saj, që i është njohur me kushtetutë (neni 141/2)dhe ligj (neni 481 i KPC), i është dhënë një prerogativë ligjbërëse, që i takon PushtetitLegjislativ. Kjo, do të thotë se Kuvendit, struktura bazë e ligjbërjes (burimit të sëdrejtës), në momente të caktuara apo hapësira të caktuar të këtij dimensioni ligjbërjeje,ndërhyn apo këtë pushtet e “ushtron” edhe ai gjyqësor. Por, sa e vërtetë është kjo?

Për të evidentuar çështjen në fjalë duhet të hedhim vështrimin tek “të metat” eprocesit ligjvënës. Ky është një proces, që jo gjithmonë ecën me hapin e zhvillimeveshoqërore. Kjo është një e vërtetë tashmë e pranuar gjerësisht, se ligji jo gjithmonë ështëkoherent me këto zhvillime brenda një shoqërie të caktuar.620 Kjo do të thotë se mund tëhasen “boshlleqe” ligjore, ç’ka mund shkaktojë vënien “në vështirësi” të gjykatës, nëdhënien e vendimit, nëse një mosmarrëveshje e kësaj natyre i paraqitet për zgjidhje.Gjithashtu, pranohet edhe fakti tjetër se, vetë ligji, sado i detajuar të jetë jo gjithmonë“arrin” të rregullojë çdo aspekt të marrëdhënies, objekt i këtij rregullimi. Kjo vjen përshumë arsye, ku përfshihen zhvillimet, që mund të ndahen në: të natyrshëm dheartificial.

Të natyrshëm, pasi për shkak të procesit të zhvillimit të marrëdhënieve, në kohë,ato “dalin” përtej rregullimeve të mëparshme, ç’ka i nxjerr pjesërisht jashtë fokusit tëkëtyre rregullimeve ligjore duke sjellë këtë “boshllëk” ligjor. Ndërsa, për çështjen ezhvillimi artificial, jo pa qëllim i etiketoj si “stërhollimi” i marrëdhënies. Kjo, jo pashkak, pasi për vetë faktin, se shpesh nga juristët në nënshkrimin e marrëveshjeve mundtë evidentohen aspekte, të cilat i nxjerrin “qëllimisht” jashtë këtij rregullimi ligjor dukearritur “përfitime” të pozitës në marrëdhënie të ndryshme, në interes të palëve që atopërfaqësojnë, por që në fund “i shpëtojnë” këtij rregullimi duke shfytëzuar pikërisht“boshllëqe” ligjore të krijuara.

Pra, në asnjë rast ligji nuk mund të jetë aq sa duhet koherent me zhvillimet emarrëdhënieve apo që herë pas here shfaq paqartësi..ka zbrazëtira që duhen mbushur. Kadyshime dhe dykuptimësi që duhen sqaruar. Ka gabime që duhen zbutur, nëse s’mund tëmënjanohen.621

Në këtë kuptim, një tjetër faktor me ndikim në këtë proces, sikur të mosmjaftonin ato që përmendëm në këtë panoramë faktorësh është: “ndërhyrja” e gjyqtarit,pasi, pavarësisht sistemit të të drejtës pozitive...kodet dhe ligjet nuk e bëjnë gjyqtarin tëtepërt dhe as punën e tij të sipërfaqëshme dhe mekanike.622

Kjo e kualifikon punën e gjyqtarit si një element që mund të sjellë apo nga e cilaburon e drejta pasi një nga detyrat e rëndësishme të sistemit të zbatimit të ligjitështë,...[thellimi i zbulimit të] kuptimit të fshehur të ligjit pozitiv...pikërisht plotësimi izbrazësive që gjenden në çdo ligj pozitiv në një masë më të madhe a më të vogël...”623

Megjithatë, ashtu si ligji që nuk mund të jetë një perfeksion, pasi burimin e kanjerëzor, edhe gjykatësi pavarësisht profilizimit në këtë drejtim (atë të drejtësidhënies),

620 Në eksperiencën tonë, është vënë re, se zhvillimi shpesh i ka paraprirë rregullimit ligjor. Këtu domjafohesha me evidentimin e çështjes së transmetimeve dixhitale apo siç njihet ndryshe, nëterminologjinë ligjore, transmetimet numerike. Ligji, u miratua kohë më pas, nga momenti që këtotransmetime ishin bërë fakt operativ brenda vendit tonë.621 Benxhamen N. Kardozo, “Natyra e Procesit Gjyqësor”, përkth. K.Traja, Apollonia, 1996 (shtyp. IPC,Tiranë 1996), fq. 7.622 Po aty.623 Po aty, fq. 8 (Sipas Brytit – “Die Kunst der Rechtsanwendung” fq.72).

185

ashtu siç edhe prezantohet vetë natyra njerëzore jo përfekte, edhe në gjykimin e tyregjenden të meta, ç’ka pasqyrohet drejtpërdrejtë në këtë proces vendimmarrës. Kjo shihete lidhur me një sërë faktorësh të tjerë, me impakt të drejtpërdrejtë në zhvilliminintelektual të tyre. Pikërisht, kjo është ajo ç’ka mund të ndikojë në vendimmarrjen etyre, pasi lidhet me mënyrën e të kuptuarit, e të interpretuarit dhe të zbatuarit të normës.Këta janë elementë, që shkojnë pikërisht në disfavor të idesë së pranueshmërisë sëpraktikës gjyqësore, në vendet e civil law, si një burim të së drejtës, pa mëdyshje, tëpaktën ashtu siç edhe e dimë apo pranohet, që precedentët gjyqësorë në vendet ecommon law, mund të vendosen edhe nga gjyqtarë të niveleve më të ulëta në hierarkinëgjyqësore. Kjo, nënkupton që kur ajo çfarë gjyqtari jep si zgjidhje në një çështje përbënpikërisht burim të së drejtës dhe është e detyrueshme për të gjithë gjykatësit e tjerë, qëgjykojnë çështje të njëjta. Opinioni i gjykatësit të common law, përfaqëson nëvendimmarrjen gjyqësore përpunimin e detajuar dhe të thelluar të një aspekti apo çështjetë së drejtës.624 Pra, ai në këtë proces vendimmarrje, duke iu referuar precedentëvegjyqësorë të mëparshëm dhe statuteve 625 evidentonte zgjidhje të cilat kanë një efekt apondikim me shtirje përtej rastit konkret.626 Kjo, gjithmonë e zhvilluar nën kornizën ekonceptit të stare decises (vendimmarrjes së shkallëzuar) apo në mënyrë më të saktëstare rationibus decidendis, të mbështetur në vendimet e çështjeve të mëparshme.627 Kjoteori (stare decisis) u zhvillua në SHBA, dhe njihet ndryshe edhe si teoria klasike eprecedentit.628 Por, pavarësisht konceptit që sjell precedenti gjyqësor, sipas së drejtës tëcommon law, duhet evidentuar se edhe këtu diskutohet për “të çara” që gjenden herëpas herë apo dhe për kundërshti ndaj teorisë të aplikimit të precedentit, si burim i sëdrejtës në zgjidhjen e konflikteve gjyqësore. Diskutohet në disa raste për“papërshtatshmëri” të zgjidhjes që i jep precedenti (zgjidhja e mëparshme juridike)çështjes konkrete duke sjellë në disa raste edhe impakt negativ në vetë subjektet të cilët inënshtrohen. Kjo vihet re, si në Angli ashtu edhe në SHBA ku në disa raste vendimet einstancave më të larta gjyqësore nuk “pranohen” apo ka një reaksion negativ nëzbatueshmërinë e tyre dhe kjo jo pa arsye.

Për këtë vlen ajo që u citua dhe evidentohet, edhe në rastin e ligjit të shkruar“mospërshtatshmëria” mes trajtimit të bërë kohë më parë në një çështje, meaplikueshmërinë apo përshtatshmërinë me rastin në të cilën kërkohet të zbatohet mëvonë. Kjo, vjen ashtu si edhe në vendet e civil law, si rezultat i evoluimit tëmarrëdhënieve, koncepteve, ç’ka e bën një precedent në disa raste, “të papërshtatshëm”për zgjidhje të ngjashme apo analoge. Kjo tregohet dhe nga qëndrimet që mbajnë dy

624 Lucio Pegoraro & Angelo Rinella, “Le fonti nel diritto comparato”, vep. e cit., fq. 36.625 Statutet apo siç emërtohen statute, përfaqësojnë ligjet të cilat, objektivi kryesor i tyre, lidhet merregullime të aspekteve të ndryshme.626 Përsa i përket vlerës së precedentit, jo gjithçka që trajtohej në vendimin gjyqësor, mund të ketë fuqidetyruese, pasi këtu hyn në lojë rregulli i vendimmarrjes të shkallëzuar (stare decisis). Kjo do të thotë që,rregulli kërkon që në një farë mënyrë një vendimmarrje mund të ndiqet (apo zbatohet) vetëm nëse njëgjykatë më e lartë e pranon ose jo precedentin. – për më tepër shih Michael Zander, “The Law – MakingProcess”(Procesi i ligj-bërjes), IV edit., Butterworths, London 1994, fq. 190, si dhe Lucio Pegoraro &Angelo Rinella, “Le fonti nel diritto comparato”, vep. e cit., fq. 34, 35.627 Michael Zander, “The Law Making Process”(Procesi i ligj-bërjes), IV edit., Butterworths, London1994, fq. 190. Gjithashtu, shih edhe Peter F. Smith & Stephen H. Bailey, “The modern English LegalSystem”, vep. e cit., fq. 278-280.628 Duhet kuptuar, se teoria në fjalë operon së pari në një dallim mes ratio decidendi (që në gjuhën epërditshme njihet si holding) dhe obiter dictum. Ratio decidendi formëzon rregullin e përgjithshëm,parimin juridik substancial që, i aplikuar në fakte të dhëna ka përcaktuar vendimmarrjen e rastit konkret.Pra, kjo, pavarësisht lidhjes që ka me faktet e paraqitura para asaj gjykate është gjithashtu e tërheqëse përt’u nxjerrë në pah dhe të përgjithësohet në formën e një propozimi juridik. Pikërisht ratio decidendiprezantohet si i dalë nga rasti konkret si precedent. Për më tepër shih Lucio Pegoraro & Angelo Rinella,“Le fonti nel diritto comparato”, vep. e cit., fq. 36,37.

186

instancat më të larta gjyqësore që janë Gjykata e Lartë (Supreme) e SHBA-së dheDhoma e Lordëve (deri në vitin 2009 pas bërjes efektive të strukturës së re të Gjykatëssë Lartë të MB e krijuar me aktin e vitit 2005). Kështu, pavarësisht konceptit tëdetyrueshmërisë së precedentit, Gjykata e Lartë e SHBA-së, ka mbajtur një qëndrim qëstare decisis nuk e ndalon atë nga hedhja poshtë e një vendimi të mëparshëm, që është“jo praktik apo i keq arsyetuar” ose kur ka pasur një ndryshim të rëndësishëm osezhvillim të mëtejshëm të ligjit kushtetues. 629 Një qëndrim i tillë për “çlirim” ngadetyrueshmëria e precedentit nga vetë instanca më e lartë gjyqësore, edhe pse në mënyrëshumë më të shtrënguar,630 haset edhe në Mbretërinë e Bashkuar. Pavarësisht tendencëspër t’iu shmangur kësaj (aplikueshmërisë së precedentëve të mëparshëm), Dhoma eLordëve (sidomos në këto katër dekadat e fundit) ka mbajtur një qëndrim...të thjeshtë, qënëse një vendim më i hershëm është i gabuar në vetvete nuk do jetë i mjaftueshmëm përtë jusitifikuar Dhomën që ta nis nga vendimi...631 Kjo nënkupton, lidhjen akoma shumëtë fortë me konceptin mbizotërues të zbatueshmërisë së precedentit. Kjo, ndoshta përshkak edhe të natyrës unitare që prezanton sistemi i gjykatave në Angli. Dhoma eLordëve ëshë organi jo vetëm më i lartë gjyqësor, por ai “përmbledh”, përveçfunksioneve në fushën e së drejtës private edhe ato të së drejtës penale dhe kushtetuese.Kjo, në një farë mënyrë ka lejuar apo formëzuar unifikimin e vendimmarrjes mbi çështjetë natyrës, si ato për të drejtat të njeriut e të çështjeve administrative dhe kushtetuese. Kyështë një model miks, që siç edhe është përmendur haset edhe në SHBA ku Gjykata eLartë ka edhe funksione të një Gjykate Kushtetuese të ngjashme me ato që funksionojnësi struktura më vete në vendet e kontinentit europian, ato të vendeve të europës lindoredhe ballkanit jugperëndimor, përfshirë edhe vendin tonë.

Duke rikthyer në fokus trajtimin e praktikës unifikuese gjyqësore, që zhvillohetnë sistemin civil law, ku burimet kryesore të së drejtës mbi të cilat bazohet gjykatësi nëpunën e tij janë rregullat normative, pra një e drejtë e shkruar, e normuar dhe ku gjyqtariduhet të “mjaftohet” me aplikueshmërinë e normave, sipas fakteve në rastet konkrete qëi paraqiten për zgjidhje do evidentohet impakti që ka kjo praktikë në të drejtën dukenxjerrë në pah, nëse përbën apo jo burim të saj të ngjashme me precedentin. Ashtu siçedhe u trajtua më sipër duhet evidentua se funksioni i gjykatësit në sistemin civil law,dallon mjaftueshëm nga funksioni i gjykatësit, në atë të common law, dhe që ështëpikërisht mundësia për të interpretuar dhe për të krijuar precedent.

629 Ioannis G. Dimitrakopoulos, “Individual Rights and Liberties Under the U.S. Constitution (The caselaw of the US Supreme Court)”, © Koninklijke Brill NV, Leiden, The Netherlands, printuar në SHBA2007, fq. 44. Gjithashtu shih edhe Arthur Selwyn Miller, “The Supreme Court - Myth and Reality”,Greenwood Press, No.38, USA 1978, fq.27-35 – burim nga libraria online - www.questia.com.630 Përveç një ndarje në etapa, të zhvillime të common law, ku periudha e parë përfaqësohet nga ajo anglo-saksone nga shek V deri në vitin 1066; periudha e dytë përfaqësohet nga procesi i unifikimit të së drejtës,duke “vënë” çdo marrëdhënie nën juridiksionin e gjykatave të mbretërisë; periudha e tretë përfshinëpërveç sistemit common law edhe sistemin e drejtësisë së equity; dhe periudha e katër është ajo nga 1875dhe që vazhdon edhe aktualisht sot. Në këto periudha, Dhoma e Lordëve nuk ishte e detyruar të ndiqtevendimet e saj (precedentët e saj), situatë e cila ndryshoi me vendimmarrjen e kësaj Dhome në çështjenLondon Street Tramways kundër London Country Council 1898. Kjo situatë vijoi deri në vitin 1966 meStatutet Praktike duke i lejuar Dhomës së Lordëve të përshtatnin vendimet e tyre me evoluimin emarrëdhënieve brenda kësaj shoqërie. Megjithatë, duhet theksuar se Statutet (statute law) e Parlamentit(edhe pse burimi kryesor i së drejtës vijon të jetë precedent gjyqësor dhe pranohet pamëdyshje, që pjesamë e madhe e marrëdhënieve, rregullohen nga precedentët), përfaqësojnë një nga burimt e të së drejtësbrenda vendit, me fuqi “modifikuese” të sistemit common law. Kjo i jep parlamentit në një mënyrëmundësi që të bëjë herë pas here miratime të Statute Laë, me një qëllim kryesor, atë të fokusimit më tëmirë të tyre mbi çështjet, dhe jo si qëllim në vetvete për t’i modifikuar apo ndryshuar precedentët. Për mëtepër shih Raffaele Mancuso, “Il precedente giudiziale tra ordinamenti di common laë e di civil law”,publikuar me 17.11.2011 në www.diritto.it.631 Michael Zander, “The Law – Making Process”, vep. e cit., fq. 190.

187

Por edhe pse në sistemin e civil law, mundësia interpretuese e normës nga ana egjyqtarit prezantohet mjaft e kufizuar, përsëri një proces i tillë është i pashmangshëm,për nga vetë natyra e procesit të punës apo dhe të vetë ligjit që aplikohet.

Gjykatësi, në këto struktura gjyqësore (të civil law) arrin vendimin mbi bazën enjë procesi shqyrtimi dhe gjykimi duke analizuar faktet, e duke bërë cilësimin(kualifikimin) juridikisht të mosmarrëveshjes, pra, zgjidhjes së saj sipas normës përkatësqë rregullon dhe e parashikon atë. Themi e parashikon, pasi duke iu referuar edhe vetëndërtimit strukturor të normës ligjore në sistemin e të drejtës së shkruar (civil law) njënga këto pjesë është hipoteza,632 që përfaqëson as më pak dhe as më shumë situatënhipotetike, që çdo marrëdhënie e caktuar, nëse do ndodhet në kushtet që hipotetizohenapo shfaq ato karakteristika të hipotetizuara në normën juridike e bën “të vlefshme” dhetë aplikueshme për zgjidhjen e mosmarrëveshjes dhe që do mund të zgjidhet aporregullohet vetëm sipas asaj që parashikon, pikërisht kjo normë.

Duke pasur përpara një panoramë të tillë, lind pyetja: Nëse mund të thuhet mesiguri, që ajo çfarë një gjyqtar përcakton është ajo që përfaqëson të drejtën? A është edrejtë, mënyra e zgjidhjes së saj, pra, raporti apo kualifikimi i saktë i kësaj marrëdhënieme normën juridike? A ka qënë i drejtë në procesin e analizës së tij, të fakteve dhe tëkualifikimit juridik të vetë marrëdhënies mbi bazën e tyre (të fakteve dhe marrëdhënieskonkrete) dhe si përfundim, në zgjidhjen e drejtë të saj? A mund të kemi besim që kjoështë e vetmja zgjidhje? A ka element subjektiv të vetë gjyqtarit, të përzier në procesin egjykimit dhe vendimmarrjes?633 Për të përçuar një nga opinionet, do i referoheshimfjalëve të Benxhamen N. Kardozo, në veprën e tij (Natyra e Procesit Gjyqësor), kushprehet se:

“...Më mjaftoi një përvojë e shkurtër në gjykatë, që të më zbulonte gjithfarë tëçarash, boshllëqesh dhe shtrembërimesh në vendimet e mira kur i merrja disa muajsh,pasi jepeshin dhe i rilexoja me keqardhje. Bindja se pagabueshmëria jote është një mitqë të çon me hapa të shpejtë dhe me një kënaqësi më të madhe t’u mohosh të tjerëvepagabueshmërinë...634

Siç edhe mund të kuptohet po të thuhet se “Po”, kjo do të thotë mohim i vetëasaj që përfaqëson vetë ngrehina gjyqësore, ndërtimi strukturor i shkallëzuar i saj, kugjykatat më të larta në këtë strukturë piramidale gjykojnë dhe evidentojnë vlefshmërinëose jo të këtij gjykimi duke synuar që nëse... një grup çështjes përmban të njëjtinproblem,...[dhe]...palët presin të njëjtën zgjidhje,...[kjo të mos u mohohet]... Do ishte

632 Nga ana strukturore norma përbëhet nga: hipoteza, dispozitivi dhe sanksioni. Kuptohet që jo gjithmonënjë normë prezanton një strukturë të tillë, pasi mund të kemi norma referuese, që referon në një normëtjetër etj.633 Përfshirjen “subjektive” të gjyqtarit, do e shihja si një element të pashmangshëm, dhe që nëse“përdoret” mirë, vetëm i rrit vlerën vendimarrjes dhe e afron me zgjidhjen e drejtë. Këtë moment e shohsi procesin e përkthimit të një vepre nga nga një gjuhë të huaj. Në një përkthim mekanik, nga përkthyesi,të fjalëve të përdorura nga autori, jo gjithmonë do mund të përshtatet në mënyrë krejt të qartë dhe bindësepër të përçuar idenë apo atë çfarë ka dashur të thotë apo shpreh autori. Ndërsa, një përkthyes i mirë domund të ndërfusë elementë që e përshtasin përkthimin, duke nxjerrë qartë idenë e autorit. Por, për ta bërëkëtë atij i duhen dije jo të pakta, për të mos thënë edhe të disa fushave të veçanta dhe specifike, për të qenësa më “korrekt” në përkthimin e idesë së autorit. Edhe gjyqtari ashtu si një “përkthyes”, në këtë rast,duam apo nuk duam ne, do vendosë në këtë proces vendimmarrje elementë subjektiv, që synojnë nëpërçimin e idesë në mënyrë sa më të qartë, pavarësisht “komplikimeve gjyhësore”, që mund të prezantojënorma juridike e ligjvënësit. Pikërisht, ky bagazh dijesh është faktori variabël (i ndryshueshëm), qëndikon në qëndrime të ndryshme të gjyqtarëve, ndoshta për të njëjtën çështje. Në këtë bagazh dijeshpërfshihen elementë si vjetërsia, eksperienca në përballjen me çështje të tilla, vijueshmëria e përgatijevedhe shtimit të dijeve të tij.634 Benxhamen N. Kardozo, “Natyra e Procesit Gjyqësor” vep. e cit., fq. 18,19,21.

188

padrejtësi e madhe që çështje të ngjashme të zgjidheshin sipas parimesh tëkundërta...Kjo do të ishte shkelje materiale dhe morale e të drejtave...635

Sipas asaj që është pranuar gjerësisht dhe është pjesë e konceptit të sistemit të sëdrejtës së shkruar (pozitive), vendimi që jep gjykatësi...është i detyrueshëm vetëm ndajpalëve të përfshira në mosmarrëveshje, pra in subiecto casu.636 Në këtë gjykim, ata nukjanë të detyruar të ndjekin ndonjë precedent të mëparshëm gjyqësor.637 Kjo është ajo, qëe dallon qartësisht nga sistemi i të drejtës së përbashkët (common law), ku gjyqtari nëgjykimin e një çështje është i detyruar të zbatojë në momente të caktuara të shqyrtimitnga ana e tij, atë zgjidhje apo mënyrë gjykimi të një gjyqtari tjetër, ajo që ndryshe njihetsi ratio decidendi i një vendimi gjyqësor.638 Kjo në pamje të parë duket se e bën mëfleksibël dhënien e drejtësisë duke ia përshtatur natyrës konkrete të zhvillimit tëmarrëdhënieve.

Por edhe në sistemin e së drejtës pozitive, pavarësisht rregullit të pranuar nonexemplis sed legibus iudicandum est, si çdo rregull ka dhe përjashtimin e tij. Pikërisht,ky përjashtim i referohet rastit ku gjyqtari që rigjykon çështjen është i detyruar “tëndjekë” udhëzimet dhe orientimet e një gjykate më të lartë, dhe në këtë rast si shkallëpërfundimtare ato të Gjykatës së Lartë. Kjo gjithmonë përsa i përket çështjes ngapikëpamja e të drejtës, kjo e diktuar nga Gjykata e Lartë.639

Kjo tendencë haset pothuajse në të gjitha strukturat analoge më të larta, në tëgjitha vendet e familjes civil law. Në Gjermani p.sh. në mesin e shekullit të XIX, ndërshumë drejtime apo shkolla të trajtimit të doktrinës përvijohej një drejtim sipas së cilëspërcaktohej që interpretimi që bën gjyqtari, si objekt apo qëllim kryesor duhet të ketërealizimin e interesit të ligjit duke interpretuar në mënyrë koherente me vlerësimin eligjës (jurisprudenca e interesave).640

Ndërsa në Itali, çështja e zbatimit të praktikës së unifikuar të Gjykatës sëKasacionit i është dhënë një hapësirë imponimi më e madhe (me reformat e bëra meligjin 69/2009) duke përcaktuar detyrueshmërinë e gjykatësve të shkallëve më të ulëta,

635 Po aty fq. 21.636 Alberto Trabucchi, “Instituzioni di Diritto Civile”, vep. e cit., fq. 31.637 Ky ishte një rregull i vendosur që me Kodin e Justinianit, që ndalonte çdo koment të punës sëkodifikuesve të tij. Pra, e thënë ndryshe, çdo gjyqtarë duhet të realizonte një proces mekanik të aplikimittë ligjit, dhe atij nuk i lejoheshin komente apo aplikim i shembujve të punës të gjykatësve të tjerë. Kyështë një parim i Kodit të Justinianit, që njihet prej kohësh dhe që ka qënë i pranuar nga e drejta, sidomosnë vendet e sistemit të të drejtës pozitive – non exemplis sed legibus iudicandum est.638 …Ratio Decidendi, përbën rregullin e përgjithshëm, parimin juridik që, i aplikuar mbi ato fakte, kapërcaktuar vendimin e rastit konkret. Pra ajo, edhe pse lidhet me faktet e sjella para asaj gjykate,megjithatë prezantohet e ndjeshme në të qënurit abstrakte dhe përgjithësuese në formën e propozimitjuridik.... – për më tepër shih Lucio Pegoraro & Angelo Rinella, “Le fonti nel diritto comparato”, vep. ecit., fq. 36,37.639 Alberto Trabucchi, “Instituzioni di Diritto Civile”, vep. e cit., fq. 31.Njihet tendenca e natyrshme njerëzore për të ndjekur skemat sociologjike të ligjeve të imitimit dhe tëvazhdueshmërisë, duke unifikuar atë çfarë është bërë dhe vendosur në të shkuarën; (Trabucchi, vep. e cit.fq.31,32) kjo i korrespondon funksionit që i njhet Gjykatës së Lartë, atë të unfikimit dhe ndryshimit tëpraktikës gjyqësore. Kjo tendencë apo praktikë e l’auctoritas rerumsimiliter iudicatarum, që tek ne sot popranohet gjithnjë e më shumë, kryesisht është zhvilluar në Francë, ku gjykatësi me vështirësi i largohetprecedentëve gjyqësor, ndërsa në Italia ky “rregull” ka pasur një rol më të vogël në të shkuarën, por që,pavarësisht kësaj ka njohur gjithmonë një pranueshmëri në rritje. Megjithatë, pavarësisht praktikësgjyqësore vijon të mbahet një qëndrim se “precedenti gjyqësor” nuk ka atë forcë detyruese siç i njihet nëvendet e të drejtës së përbashkët (common law). Në këto të fundit, precedenti gjyqësor është vendimtarpërsa i përket mënyrës së gjykimint të çështjes, nga ana e gjykatës dhe në një aspekt tjetër detyrues (sipaskriterit të “stare decisis” apo detyrueshmërisë së precedentit të përcaktuar nga një gjykatë më e lartë qëështë i detyrueshëm për tu respektuar dhe zbatuar, nga një gjykatë më e ulët).640 Pietro Trimarchi, “Instituzioni di Diritto Privato”, edit. XIII, Dott. A. Giuffre Editore Spa, Milano2000, fq. 19.

189

që gjykojnë çështjet, të zbatojnë këtë praktikë unifikuese në këto çështje që kanëngjashmëri apo janë analoge me atë të qëndrimit të unifikuar. Kjo në një farë mënyrë kabërë që kjo të ndikojë drejtpërdrejtë në punën e kësaj gjykate të lartë, pasi shmangngarkesën e tepërt duke evidentuar mospranueshmërinë e rekursit, në ato raste kurgjykatësit e shkallës më të ulët në vendimmarrje kanë zbatuar qëndrimin unifikues tëpraktikës së Gjykatës së Kasacionit.

Panorama e ngjashme më atë të Italisë, por me një qasje të një niveli më të lartëtë kualifikimit si burim të së drejtës praktikën gjyqësore, kemi edhe në vendin eorigjinës së kodifikimit modern, Francën.

Deri me Revolucionin, gjykatat...Franceze kanë pasur pushtet në vendosjen erregullave ligjore dhe të precedentëve të detyrueshëm.641 Kjo situatë ndryshoi duke uvendosur kufizime në krijimin e rregullave apo precedentëve (Akti i Augustit 16-24,1790 Titulli II, neni 10), pra, në të qenurit burim normativ i karakterit të përgjithshëm,që u përsërit në nenin 4 dhe 5 të Kodit Civil. 642 Por, pavarësisht kësaj me krjimin eGjykatës së Kasacionit, kjo e fundit, me kalimin e viteve (si dhe ndryshimet që u bënënga Tribunal de Cassation - krijuar më 1790, në Court of Casssation) arriti tëpozicionohej mirë, përsa i përket “imponimit” të praktikës së saj. Kjo gjykatë arriti tëketë një pozicion dominues duke i siguruar vehtes funksionin unifikues të praktikësgjyqësore dhe duke siguruar që vendimet e gjykatave janë bazuar ndjeshëm në një burimligji autoritar.643 Në këtë drejtim Gjykata e Kasacionit ka një influencë shumë të madhe,pasi gjykatësit e kësaj gjykate, duhet të deklarojnë arsyet e vendimit që tregojnëarsyetimin juridik që ata kanë konkluduar, duke i pajisur kështu gjykatat më të ulëta menjë formulë ligjore.644

Siç shihet edhe tendenca e kësaj periudhe, në një farë mënyre kemi një prirje qëpo shkon drejt klasifikimit të praktikës unifikuese, si burim i së drejtës, duke evidentuarnjë detyrueshmëri të gjyqtarëve të shkallëve më të ulëta, në zbatimin e këtij qëndrimiunifikues, siç zbaton Kushtetutën dhe ligjet e tjera. Por, edhe pse kemi qëndrime dhe njëtendencë të tillë, ku praktikës unifikuese i jepet një vend në klasifikimin e burimeve të sëdrejtës, përsëri ky qëndrim nuk mund të jetë krejt i saktë, përsa i përket klasifikimit tësaj në mënyrë bindëse si burim të së drejtës.

Mbi këtë çështje ka, dhe do ketë kundërshti të shumta, sidomos përsa i përketgarantimit të asaj, që vendimi unifikues është i drejtë dhe “meriton” të jetë burim irregullimit të marrëdhënieve të tilla edhe në të ardhmen? Pikërisht këtu, lind pyetja:Nëse do mundet ai të rrezistojë në kohë dhe të jetë përsëri i vlefshëm për rregullimin emarrëdhënieve, që ka si objekt? Përsa i përket përshtatshmërisë, në Shqipëri mund tëhedhim sytë nga Kushtetuta e RSH, e cila ka pajisur Gjykatën e Lartë me një prerogativtjetër, përveç unifikimit të praktikës gjyqësore mbi një çështje të dhënë, edhe memundësinë e ndryshimit të kësaj praktike.

Kjo, mund të shihet si një siguresë apo instrument, që do të ndihmojë Gjykatën eLartë që ta aplikojë sa herë që konstaton mos qënien më “në modë”, apo i“papërshtatshëm” të një praktike unifikuese të caktuar, duke pasur mundësi ndryshimi tësaj, duke kryer një operacion “ndërhyrjeje” dhe duke e përshtatur në mënyrë tëvazhdueshme me zhvillimet shoqërore.

Për të ilustruar sadopak, domosdoshmërinë, në raste të caktuara të praktikësunifikuese të zhvilluar dhe të vendosur nga Gjykata e Lartë, dhe që ka impakt jo të paktë

641 Christian Dadomo & Susan Farran, “The French Legal System” vep. e cit., fq. 39.642 Përsa i përket vendimeve të gjykatave i Gjykatës së Kasacionit, ato njihen si arrêts. Kështu quhen edhevendimet e Gjykatës së Apelit. Ndërsa vendimet e instancës së parë gjyqësore (tribunal d’instance dhetribunal de grande intance) njihen si jugements.643 Po aty, fq. 41.644 Po aty.

190

në punën e gjykatave të shkallëve më të ulëta duke “i ndihmuar” për të kuptuar ligjindhe duke evidentuar zgjidhjet, në rastet kur ai paraqet paqartësi do i referoheshavendimeve unifikuese të kësaj gjykate, zgjidhjeve që jepen dhe “impaktin” që ka pasurdhe ka kjo praktikë unifikuese.

Kështu, KB të Gjykatës së Lartë, në vendimin unifikues, nr. 14, dt. 16.02.2001(para ndryshimeve me ligjin 8812, dt. 17.05.2001) ajo evidenton duke plotësuar njëhapësirë në KPC, që u has në praktikë mbi çështjen e fillimit të afatit prej 30 ditësh përtë bërë rekursin, kur pala ka qënë në mungesë. Konkretisht kjo gjykatë ka mbajtur këtëqëndrim:

“...Po cilat janë konkretisht mungesat, paqartësitë e kundërthëniet e dispozitavenë fjalë?

Neni 443/2 i K.Pr.Civile parashikon se afati për të bërë rekurs në Gjykatën eKasacionit [e Lartë] kundër vendimeve të Apelit është 30 ditë, por nuk parashikon senga cili moment fillon të llogaritet ky afat. Ndërsa neni 472, paragrafi i fundit iK.Pr.Civile parashikon se kundërshtimi i vendimit në Gjykatën e Kasacionit [e Lartë]bëhet brenda 30 ditëve nga dhënia e vendimit të gjykatës së Apelit… Deri këtu duketsikur dispozita e dytë plotëson dhe qartëson të parën, por, më tej neni 476/1 iK.Pr.Civile paraqet një formulim që u bie ndesh dy dispozitave të mësipërme.

Sipas kësaj dispozite, “Rekursi depozitohet në sekretarinë e gjykatës që ka dhënëvendimin në afatin prej 30 ditësh nga njoftimi që u është bërë palëve”. Shprehja emësiperme e nënëvizuar nuk mund të ketë tjetër kuptim, veçse: momenti i njoftimit nga icili fillon të llogaritet afati 30 ditor për palën e pranishme përkon me momentin eshpalljes së vendimit, ndërsa për palën në mungesë ky moment përkon me kohën kur kjopalë vihet në dijeni zyrtarisht për përmbajtjen e vendimit.Gjithashtu, formulimi i kësaj dispozite nënkupton detyrimin e gjykatës së Apelit për t`iakomunikuar vendimin palës që ka qenë në mungesë.

Duke konstatuar të tilla mangësi dhe hapësira ligjore të parregulluara, KB tëGjykatës së Lartë, më tej në këtë vendim konkludojnë se:

“...Ndërsa neni 444 i K.Pr.Civile parashikon se afatet e ankimit fillojnë nga ditae shpalljes së vendimit përfundimtar, neni 148/1 i K.Pr.Civile parashikon se kur afatiështë përcaktuar me ditë…, përjashtohet dita… në të cilën ka filluar ngjarja ose kohanga e cila duhet të fillojë afati, d.m.th. afati fillon të llogaritet nga dita e nesërme.

Në këtë rast ndeshja midis dy dispozitave është evidente.Ndërsa neni 444, në paragrafin e parë të tij, parashikon se, kur çështja është

gjykuar nga gjykata e shkallës së parë në mungesë të njërës palë, afati i ankimit fillonnga dita e njoftimit të vendimit. Pra, kjo dispozitë parashikon në mënyrë të shprehurdetyrimin e gjykatës së shkallës së parë që t`i njoftojë vendimin palës që ka qenë nëmungesë, ndërsa hesht për gjykatën e Apelit. Prej interpretimit nga e kundërta (adcontrario) të dispozitës së mësipërme konkludohet se afati i rekursit kundër vendimit tëApelit edhe për palën tjetër që ka qenë në mungese fillon nga dita e dhënies së vendimitdhe jo nga dita e njoftimit të vendimit. Kjo është në harmoni me nenin 472, paragrafi ifundit, të K.Pr.Civile, por bie ndesh me nenin 476/1 të këtij Kodi.

Janë pikërisht mungesat, paqartësitë e kundërthëniet e dispozitaveproceduriale të cituara më lart, arsyet që imponojne arritjen e interpretimit tëunifikuar në bazë të analizës e përfundimeve të parashtruara…”645

645 Për këtë çështje shih edhe vendimin unifikues të KB të GjL nr. 629, dt. 15.05.2000.

191

Këtë qëndrim për fillimin e afateve të ankimit për palën që është në mungesë,Gjykata e Lartë në KB (edhe pas ndërhyrjes në KPC) e ka përsëritur në vendimin nr. 2,dt. 27.03.2012 por duke evidentuar se :

“...Kolegjet e Bashkuara të Gjykatës së Lartë konstatojnë se është rregullgjerësisht i pranuar se dies a quo nuk llogaritet në afatin kohor brenda të cilitverifikohet një ngjarje apo duhet të kryhet një veprim i caktuar, rregull ky i cili ka gjeturshprehjen e tij edhe në Kodin e Procedurës Civile të Shqipërisë në nenet 148, 433, 444/1të K.Pr.Civile.

Në këto rrethana, neni 444/2 i Kodit të Procedurës Civile parashikon një qasjetjetër lidhur me fillimin e afatit të ankimit për palën e cila ka qenë në mungesë, dukepërcaktuar se ky afat fillon nga dita e njoftimit të vendimit...

... Në këto kushte nxirret konkluzioni se gjendemi para dy dispozitavekontradiktore,...

...Çdo interpretim i kundërt në këtë rast i dispozitës së nenit 148, në referencë tëpërmbajtjes së dispozitave të nenit 444 të K.Pr.Civile, do të vinte palët e gjykuara nëmungesë, në një pozitë më pak të favorshme në ushtrimin e të drejtave, që ligji ua njeh tëgjithave palëve pjesëmarrëse në gjykimin civil nga juridiksioni gjyqësor shqiptar...”

Një tjetër vendim tipik unifikues, i kësaj kategorie është ai nr. 1029, dt.27.10.2000 për rastet kur vendimi është ekzekutuar plotësisht, por që më pas me njëvendim të formës së prerë është prishur. Në këtë rast Gjykata e Lartë shprehet se:

“ …Në Kodin e Procedurës Civile të mëparshëm, në nenin 190/1 të tijparashikohej në mënyrë të shprehur se: “Kur vendimi i ri që jepet pas prishjes është indryshëm nga vendimi i parë, i cili është ekzekutuar tërësisht ose pjesërisht personi qëka përfituar detyrohet të kthejë të gjitha përfitimet që ka marrë nga ekzekutimi ivendimit”. Një dispozitë e tillë nuk ekziston më në K.Pr.Civile në fuqi, por kjo nuk do tëthotë se nuk duhet të ekzistojë një zgjidhje të tillë e problemit edhe nën këtë regjimjuridik të ri…..

Nëpërmjet interpretimit logjik të kesaj dispozite, konkludohet se zgjidhja epasojave që vinë nga ekzekutimi i një vendimi detyrimi, i cili prishet më pas me njëvendim të formës së prerë nuk mund të jetë e ndryshme nga zgjidhja e pasojave tëardhura nga ekzekutimi i përkohshem i një vendimi që nuk ka marrë formë të prerë, i ciliështë prishur më pas me një vendim të formës së prerë.

Si konkluzion, në të gjitha rastet kur vendimi i ri që jepet pas prishjes është indryshëm nga vendimi i parë, i cili është ekzekutuar tërësisht ose pjesërisht personi qëka përfituar detyrohet të kthejë të gjitha përfitimet që ka marrë nga ekzekutimi ivendimit. Kthimi i përfitimeve, si rregull duhet të përcaktohet në vendimin e ri tëformës së prerë që jepet pas prishjes së vendimeve të mëparëshme. Megjithatë, edhe nërastet kur në këtë vendim gjykata nuk shprehet në mënyrë eksplicite për rregullimin epasojave që kanë ardhur nga ekzekutimi tërësisht apo pjesërisht i vendimit të padrejtëqë është prishur më pas, zgjidhja në këtë mënyrë e pasojave është evidente. Zyra ePërmbarimit që ka bërë ekzekutimin e plotë apo të pjesshëm të vendimit të padrejtë, qëështë prishur më pas me kërkesën e gjyqfituesit, sipas procedurës që përcakton neni511 i K.Pr.Civile, të detyrojë përfituesin të kthejë të gjitha përfitimet e padrejta…”

Në këto vendime të cituara më sipër, por edhe në të tjera të saj, kjo gjykatëpërdor terma si: interpretim e vendim i formës së prerë.

Përsa i përket çështjes së një vendimi të formës së prerë, që përbën res judicata,nuk shihet shumë e lidhur me praktikën unifikuese, pasi kjo e fundit pozicionohet mbi

192

zgjidhjen e rastit konkret, pavarësisht nëse vendimi merr apo jo formë të prerë.646 Kjo dotë thotë, se çështja e praktikës unifikuese që realizon Gjykata e Lartë, pavarësishtvendimmarrjes që bën ajo në lidhje me rastin konkret nuk shihet e lidhur me këtë tëfundit dhe zgjidhjen që i jepet, pavarësisht se qëndrimi unifikues starton pikërisht ngakjo pikë. Pra, kemi të bëjmë me një trajtim përtej tij e ngjashme me një ratio decidenditë precedentit në sistemin common law, që është ajo çfarë përfaqëson edhe vetë kuptimii tij në këtë sistem.

Ndërsa për çështjen e interpretimit, 647 ashtu siç edhe u trajtua më sipër,përfaqëson një element të rëndësishëm dhe një nga ata element bazë, me të cilin gjykatatoperojnë në kuadër të dhënies së drejtësisë në përgjithësi dhe Gjykata e Lartë në veçanti.Këtu, jo se dua të ndalem tek ajo se çfarë përfaqëson interpretimi në përgjithësi i ligjitdhe llojet apo kategoritë e ndryshme të tij, por do ndalesha pak tek interpretimi që bëjnëgjykatat gjatë zbatimit të ligjit, në përgjithësi dhe Gjykata e Lartë në veçanti. Kjo efundit, nëpërmjet interpretimit arrin të konkludojë dhe të nxjerrë atë çfarë është evlefshme, në kuptimin e së drejtës, jo vetëm për çështjen konkrete të cilën ajo shqyrton(duke dhënë edhe udhëzimet përkatëse për gjykatat që kanë gjykuar çështjen), por ajonëpërmjet këtij interpretimi ngrihet mbi rastin konkret, me një formulë zgjidhje dukeevidentuar zbatueshmërinë e drejtë jo vetëm për çështjen, por e vlefshme për tu zbatuaredhe për raste të tjera të njëjta apo analoge.648

Është pikërisht ky interpretim i zhvilluar në këtë prizëm, që pavarësisht faktevetë çështjes konkrete, mbi të cilat ai ngrihet, përsëri këndvështrimi që jep mbizbatueshmërinë e drejtë të ligjit apo sqarimin e plotë të paqartësive dhe hapësirave qëmund të hasen gjatë punës së gjykatave e ngre në një nivel shumë më të lartë se i rastitkonkret. Pikërisht, kjo karakteristikë mund të evidentojë tek praktika unifikuese natyrëne precedentit. Të mos harrojmë faktin se, edhe në sistemin common law, që një zgjidhjetë përbëjë precedent duhet t’i nënshtrohet procesit të stare decisis, ç’ka do të thotë, seforca detyruese si precedent që ai të aplikohet edhe në raste të tjera të ngjashme, nëmënyrë “të pashmangshme” nga ana e gjykatësit në rastin që shqyrton dhe synon të japëdrejtësi evidentohet pikërisht tek “kalueshmëria” e tij në këto instanca.649

Një trajtim të tillë mbi këtë çështje e hasim në praktikën e Gjykatës Kushtetuese,në ato raste kur kundërshtohen vendime të Gjykatës së Lartë, si antikushtetues. Dodonim të sillnim një trajtim të kohëve të fundit, nga ana e Gjykatës Kushtetuese, mbikëtë çështje, në vendimin e saj nr. 6, dt. 17.02.2012 ku evidentohet se:

“...Gjykata rithekson se interpretimi i ligjeve është kompetencë e gjykatave tëjuridiksionit të zakonshëm dhe sidomos e Gjykatës së Lartë. Në këtë kuptim Kushtetuta ika dhënë Gjykatës së Lartë autoritetin të njësojë ose ndryshojë praktikën gjyqësore, pratë mbajë qëndrime në çështje të veçanta me qëllim unifikimin e vendimmarrjes sëgjykatave të zakonshme. Ky funksion...vjen si pasojë e pozicionit të saj si organi më ilartë i sistemit gjyqësor dhe lidhet me funksionin e përgjithshëm të saj për të siguruar

646 Vendimmarrja e Gjykatës së Lartë në kuadër të unifikimit të praktikës nuk përfundon gjithmonë me njëvendim të formës së prerë në atë gjykatë. Këtu duhet të kemi parasysh rastet, kur Gjykata e Lartë shprehetne kolegje të bashkuara për unifikimin e një praktike të caktuar, pavarësisht vendimit për kthimin përrigjykim të çështjes.647 Të interpretosh një tekst normativ, nuk do të thotë vetëm “konstatim” (njohjen) kur teksti (në vetvete) eshpreh qartë, por të vendosësh (zgjedhësh) çfarë besohet se teksti në të vërtetë kërkon të thotë, dhe përrrjedhojë, si duhet të zgjidhen mosmarrëveshjet që dalin (a mund të dalin) në aplikimin e tij...; për mëtepër mbi interpretimin shih Andrea Torrente & Piero Schlesinger, “Manuale di Diritto Privato” (Manual itë Drejtës Private), ediz. XVII, bot. Dott. A Giuffrè Editore Spa, (Itali) Milano - 2004, fq. 41.648 Për këtë shih vendimet unifikuese të KB të GjL, nr. 85, dt. 29.06.2001 si dhe nr. 24, dt. 13.03.2002.649 Duhet evidentuar se mund të identifikohen dy kategori precedenti: ai detyrues që ndjek rrugën e staredecisis (sa më sipër) dhe një kategori precedentësh që nuk janë detyrues, për nga ajo që përmbajnë, porpërbëjnë një bazë të mirë ku gjykatat mund të referohen, në trajtimin e çështjes, që po shqyrtohet nga anae tyre.

193

uniformitetin e interpretimit të normave ligjore nga ana e gjyqtarëve të zakonshëm,përmes përcaktimit të linjave të interpretimit të cilave gjyqtarët duhet t’u përmbahen.Përfundimet në të cilat arrin Gjykata e Lartë nuk vlejnë vetëm për rastin konkret tëzgjidhur prej saj, por për të gjitha rastet e ngjashme për gjykatat e tjera, ose vetëkolegjet e thjeshta të asaj gjykate. Barazia në të drejta, mes të tjerash, përcakton edhedetyrimin për vendimmarrje të njëjtë dhe të qëndrueshme në çështje të ngjashme ngagjykatat e zakonshme. ...., jo gjithmonë është e mundur për gjyqtarin të identifikojënormën (rregullin juridik) e zbatueshme në rastin në shqyrtim dhe një kërkim i tillëkryhet prej tij duke përdorur një seri kriteresh interpretativë. Interpretimi i ligjit ka siqëllim, së pari ushtrimin e veprimtarisë gjyqësore, por kur ajo kryhet me qëllimzëvendësimin e asaj që shfaqet si boshllëk i rendit juridik (mungesa e një dispozite tëshprehur nga e cila të nxirret norma që duhet zbatuar në rastin konkret) ajo kthehet nënjë veprimtari që i ngjan asaj të krijimit të normave të reja juridike....”650

Siç del edhe nga trajtimi i bërë në këtë vendim nga Gjykata Kushtetuese,funksioni i Gjykatës së Lartë është pikërisht interpretimi dhe zbatimi uniform i ligjit,duke plotësuar njëkohësisht edhe hapësirat apo mungesat normative, duke e njohurkështu këtë praktikë unifikuese si burim të së drejtës kjo në kuadrin e një precedentigjyqësor. Por këtu, në këtë kualifikim (si burim i së drejtës) duhet të bëhet kujdes, pasiajo (GjK),...nuk ka për qëllim ta bëjë formacionin plenar një trupë “ligjvënëse” nëfushën gjyqësore me kompetenca ekskluzive dhe totale.651

Në dukje, me një vështrim të parë, një kualifikim i tillë (si burim i së drejtës)kuptohet si një ndërhyrje e Gjykatës së Lartë në juridiksionin e ligjbërjes, që i njihetKuvendit e me të drejtë lind pyetja: Nëse kjo praktikë, krijon një normë të re juridike,rregulluese e nivelit normativ të karakterit të përgjithshëm, si ato që miratohen ngaKuvendi?

Ashtu siç edhe evidentohet, si në praktikën e Gjykatës Kushtetuese dhe atë tëvetë Gjykatës së Lartë, kjo e fundit fokusohet në interpretimin dhe nxjerrjen e kuptimittë drejtë të vetë normës rregulluese. Pra, në një këndvështrim, këtë rast nuk jemi të atijopinioni se, nga ana e Gjykatës së Lartë, krijohet një normë e re, pra që praktikaunifikuese të përbëjë burim të së drejtës në kuptimin e asaj që ne njohim si normë aporregullim i karakterit të përgjithëshëm, që zhvillohet dhe realizohet nga Kuvendi(pushteti legjislativ). Më shumë kjo gjykatë në trajtimin unifikues gjatë interpretimit që ibën një norme të dhënë mbi të cilat synohet të zgjidhet një çështje e caktuar, e shtrinkëndvështrimin duke e lidhur me norma të tjera dhe duke e ngritur në atë nivelinterpretimin, për atë se çfarë është e drejtë duke dalë përtej rastit, dhe duke përcaktuarnjë rrugë të përbashkët, që shihet si më e drejta për zgjidhjen, jo më vetëm të çështjeskonkrete, por edhe të çështjeve të tjera të njëjta apo të ngjashme. Gjithashtu, një element

650 Në mendimin paralel (pro vendimit të shumicës) të këtij vendimi (nr.6, dt. 17.02.2012) shprehetgjithashtu edhe një çështje tjetër: “...Kushtetuta i ka njohur Gjykatës së Lartë të drejtën të njësojë osendryshojë praktikën gjyqësore (neni 141/2). Kjo realizohet nga Gjykata e Lartë duke tërhequr përshqyrtim në Kolegjet e Bashkuara çështje të caktuara gjyqësore. Përfundimet në të cilat arrin Gjykata eLartë nuk vlejnë vetëm për rastin konkret të zgjidhur prej saj, pasi gjyqtarët/gjykatat e tjera që vendosinpër raste identike/të ngjashme ose vetë Kolegjet e kësaj gjykate nuk mund të vijnë në përfundime tëndryshme nga ato në të cilat ka arritur Gjykata e Lartë. Detyrueshmëria për zbatimin e këtyre vendimeveparashikohet edhe në nenin 32/f të ligjit nr. 9877, datë 18.2.2008 “Për organizimin e pushtetit gjyqësor nëRepublikën e Shqipërisë”, sipas të cilit “moszbatimi i vendimit unifikues, (....) të Gjykatës së Lartë (....)përbën shkelje që diskrediton rëndë pozitën dhe figurën e gjyqtarit”. Po kështu edhe neni 438 i Kodit tëProcedurës Penale sanksionon se vendimi Unifikues i Kolegjeve të Bashkuara është i detyrueshëm përgjykatat në gjykimin e çështjeve të ngjashme...”651 Kristaq Traja, “Natyra juridike e vendimeve të Gjykatës së Lartë. Koha e preçedentëve”, botuar nëRevistën juridike shkencore “Jeta Juridike” (Shkolla e Magjistraturës), Nr. 1, Viti III i botim., Tiranë2005, fq. 24.

194

tjetër i kësaj panorame është edhe numri i vogël i vendimeve unifikuese civile, qëkonstatohet në këtë rast (por nuk janë të shumta dhe ato penale) të trajtuara nga ana eGjykatës së Lartë. Ky numër i vogël është tregues i asaj që, praktika unifikuese erealizuar nga ana e Gjykatës së Lartë nuk është qëllim në vetvete për të nxjerrë normarregulluese ku mund të vendoset shenja e barazimit mes tyre dhe normave që miratohennga Kuvendi (pushteti legjislativ). Ashtu siç rezulton edhe nga grafika e mëposhtme,luhatje ka pasur në këto 13 vite (1999-2012), por vitet e fundit shihet një ulje e ndjeshmee numrit të vendimeve të karakterit unifikues.652

Duke parë këtë ecuri rezulton qartë, se praktika unifikuese gjyqësore me tëvërtetë mund të ketë gjetur një vend në renditjen e burime të së drejtës, por ajo reflektonmë shumë një karakter ndihmës apo plotësues të aktivitetit kryesor të ligjbërjes, qërealizohet nga ana e Kuvendit. Më shumë se norma rregulluese të karakterit tëpërgjithshëm do ta quanim një mënyrë sjellje të caktuar vendosje “piketash” orientuese,që duhet t’u përmbahen dhe të ndjekin të gjitha gjykatat gjatë shqyrtimit të çështjes. Ajoprezantohet si një produkt, që ndoshta, me të vërtetë nuk mund të barazohet meprecedentin në kuptimin e plotë të asaj çfarë prezanton ky i fundit, por që i përngjanmjaftueshëm atij, si në aspektin e procedurës së krijimit (nga gjyqësori)653 ashtu edhe nëaspektin e detyrueshmërisë së aplikimit të tij. Themi i përngjan, pasi kuptohet origjina endryshme që kanë, përsa i përket sistemeve ku ato lindin dhe zhvillohen, i bën ata tëdallueshëm, pasi vendet e sistemit kontinental kanë zhvilluar një jurisprudencë (praktikëgjyqësore) analitike, e cila përqendrohet në pyetjen çfarë është ligji, kurse vendet esistemit preçedencial kanë zhvilluar të ashtuquajturën jurisprudencë normative që ipërgjigjet pyetjes së çfarë duhet të jetë ligji.654

652 Në grafikën e mësipërme nuk është përfshirë viti 1999, pasi nuk ka pasur vendime unifikuese (V.U.) tëfushë civile.653 Ngjashmëri është tek organi që e krijon dhe që është gjykata, ndërsa përsa i përket mënyrës se sirealizohet procesi, kemi një ndryshim nga kalimi i vendeve të civil law në ato të common law. Pikërishttek këto të fundit është vendimi i gjykatës më të ulët, që krijon precedentin dhe që më duke krijuar këtëimunitet edhe nga kontrollit i gjykatave më të larta, të cilat e gjejnë të bazuar interpretimin e gjykatës mëtë ulët. Ndërsa, përsa i përket praktikës unifikuese kemi të bëjmë më shumë me praktika të mëparshme tëgabuara, nga ana e gjykatave më të ulëta, dhe që përgjithësisht “korrigjohen” duke hyrë në binarët enormalitetit të drejtësidhënies, nëpërmjet, pikërisht interpretimit dhe praktikës që përcakton Gjykata eLartë.654 Kristaq Traja, “Natyra juridike e vendimeve të Gjykatës së Lartë. Koha e preçedentëve”, e cit mësipër, fq. 21.Ashtu siç shprehet autori në këtë punim mbi natyrën e praktikës gjyqësore dhe ngjashmëritë meprecedentin: ...të dy këto lloj praktikash gjenden të kombinuara në doza të ndryshme, por ajo që është e

012345678

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

NUMRI I V.U. CIVILE NË VITE

195

Një tjetër çështje që duhet të gjejë trajtim më konkret, gjithmonë në lidhje mepraktikën unifikuese është edhe mënyra e procedimit për të vendosur një praktikë të tillë.Sipas nenit 16/1 të Ligjit për 8588/2000 për Gjykatën e Lartë duhet të marrin pjesë jo mëpak se dy të tretat e të gjithë anëtarëve të Gjykatës së Lartë. Problematika qëndron nëvendimmarjen me shumicë të thjeshtë votash, të gjyqtarëve që marrin pjesë në gjykim(neni 16/2 i Ligjit 8588/2000).

Në një këndvështrim, kjo duket si diçka normale. Por, referuar rëndësisë qëparaqet praktika unifikuese dhe impaktin me të cilin shoqërohet, sidomos në këtëperiudhë zhvillimesh të rëndësishme, ndoshta ka ardhur koha edhe e ndonjë ndryshimi tëmundshëm në këtë proces të vendimmarrjes unifikuese të saj. Nuk është shumë“bindëse” që një praktikë të kualifikohet si unifikuese me një shumicë të thjeshtë. Qëkjo vendimmarrje të jetë sa më e besueshme, që kjo është rruga e duhur dhe e drejtë përmomentin të realizohej nga një shumicë e cilësuar e gjyqtarëve që marrin pjesë nëgjykim.

Në hierarkinë e vendimeve, në analogji me hierarkinë ligjore, praktikaunifikuese, mund të kualifikohet si një ligj që për nga rëndësia që paraqet, kërkonmiratim nga 3/5 e të gjithë anëtarëve të Kuvendit (neni 81/2 i Kushtetutës).

Edhe në këtë rast, për ta bërë sa më të “besueshëm” për një qëndrim të drejtë doishte më mirë që praktika unifikuese të vendosej me miratimin e një shumice të cilësuartë të gjithë anëtarëve (jo vetëm të anëtarëve prezent) ose të paktën të anëtarëve prezent.Kjo do i jepte ndikim më të madh detyrues dhe gjithashtu, do siguronte një “jetëgjatësi”të kësaj praktike.

Kuptohet që, në një procedurë të tillë mund të shfaqen apo mund të evidentohenedhe aspekte negative, që lidhen p.sh. me mos arritjen e kuorumit të nevojshëm përvendim. Kjo rriskon mundësinë e unifikimit të praktikës duke lënë hapësira përmoskonvergim në vendimmarrje të unifikuar në sistemin gjyqësor. Por si çdo aktivitetedhe ky proces ka nivelin e tij të rriskut, dhe nuk duhet të stepë insistimin në ndryshimine kësaj procedure për ta bërë sa më të qëndrueshme në kohë dhe gjithashtu, për tarenditur pa hezitim, si pjesë e burimeve të së drejtës, në mbështetje të procesit rregulluesqë ka si objekt vetë e drejta.

4.3.3 GJEDNJ-ja, ndikimi i praktikës së saj në procesin e drejtësidhënies nëShqipëri, në kuadër të zbatimit të Konventës.655

Në mbështetje të asaj që u trajtua mbi procesin e interpretimit, që realizojnëgjykatat në përgjithësi dhe Gjykata e Lartë në veçanti do sillja në vëmendje edheçështjen e zbatimit të praktikës gjyqësore të zhvilluar nga ana e Gjykatës Evropiane e tëDrejtave të Njeriut (më poshtë GJEDNJ), në kuadër të zbatimit të KEDNJ-së. Konventa,që si fokus kryesor ka respektimin e lirive dhe të drejtat e njeriut po zë një vend tërëndësishëm në burimet e së drejtës, dhe po shërben si pikë referimi apo si tregues ikufijve përtej të cilave asnjë organ gjyqësor (dhe jo vetëm ato) nuk mund të dalin. Ashtusiç rezulton, edhe nga praktika gjyqësore referimi në këtë konventë, që zë një pozicionshumë të rëndësishëm në burimet e së drejtës së brendshme, duke marrë një pozicion

rëndësishme lidhet me parimin e faktit se, praktika gjyqësore është në një aspekt të saj, edhe normative, seajo tregon se cila duhet të jetë e drejta, pra se ajo është vetvetiu faktor rregullues...[pasi]...funksioniinterpretues i gjykatës nuk është thjesht dhe vetëm akt njohjeje, por mbi të gjitha akt vullneti, sepseimponon kuptimin e ligjit.655 Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut (KEDNJ) ose ndër disa raste do referohet edhe thjeshtë siKonventa.

196

quasi kushtetues 656 ka gjetur hapësirë në zgjerim të vazhdueshëm. Gjyqtarët, nëvazhdimësi, mbështeten jo vetëm në përcaktimet e kësaj konvente, por edhe në praktikëne GJEDNJ-së, 657 organi kryesor “garant” në respektimin e konventës nga vendetnënshkruese. Për këtë arsye është konstatuar, se në një pjesë të madhe të vendimevegjyqësore, tek ne jo vetëm të Gjykatës Kushtetuese, por edhe të Gjykatës së Lartë(sidomos në këto vitet e fundit), shihen referime në vendime të GJEDNJ-së. Kjo e fundit(GJEDNJ-ja), me praktikën e saj...vepron sipas parimit të precedentit, të cilin ajo, nëvazhdim të traditës së saj...658e ka përsëritur dhe forcuar këtë mënyrë gjykimi dhearsyetimi në aktivitetin e saj.

Pikërisht, duke iu referuar kësaj tendence, ku vendimet e GJEDNJ-së rezultojnëde jure dhe de facto të jenë “pozicionuar” mjaft mirë në themel të aktivitetit të organevegjyqësore (dhe jo vetëm të tyre), tregon se kanë...pranuar autoritetin detyrues tëvendimeve interpretuese të kësaj gjykate, pavarësisht se ndaj cilit shtet është dhënëvendimi. 659 Kjo ka ndikuar në mentalitetin e brendshëm duke evidentuar faktinse...vendimet e kësaj Gjykate kanë fuqinë e një burimi interpretues për të drejtënkombëtare.660 Këto vendime shfaqin jo vetëm anën detyruese të zbatueshmërisë së tyrenga ana e vendeve anëtare, ç’ka nuk mund të vihet në dyshim,661 por rezulton edhe siburim referimi i vetë praktikës gjyqësore në vazhdim për të mbajtur qëndrime të tilla, tëcilat janë në përputhje me qëndrimet e GJEDNJ-së dhe në në një kuptim në përputhjerregullimet e KEDNJ-së.

Duke iu referuar pikërisht aspektit të dytë, të ndihmës që jep praktika gjyqësore eGJEDNJ-së rezulton të ketë një ndikim shumë të madh mbi punën e Gjykatës së Lartëdhe qëndrimet që ajo ka mbajtur në praktikën e saj, sidomos përsa i përketdetyrueshmërisë të respektimit të asaj çfarë është vendosur në to, për shkak tëdetyrueshmërisë dhe shmangies nga mundësia e cënimit të një vendimi që mund t’ishmanget përcaktimeve të tyre. Këtu është për tu mbajtur në konsideratë, në trajtimet eGjykatës së Lartë (por edhe për gjykatat më të ulëta) në procesin e vendimmarrjes,kjo...për shkak të kompetencës së saj për të,... njehsuar praktikën gjyqësore.662

Dhe sot po gjejmë vazhdimisht referime pa fund, si të gjykatave të ulëta dheatyre më të larta, në arsyetimet e vendimeve që japin. Kjo nuk ndalet këtu, pasi atyre ureferohen dhe juristë dhe avokatë, të cilët janë të detyruar të “vihen në punë” për tënxjerrë më të mirën e tyre. Kjo, në pamje të parë duket sikur e lehtëson punën e tyre.Por, duhet mbajtur parasysh, që ata duhet njëkohësisht ti referohen praktikës së;GJEDNJ-së, Gjykatës Kushtetuese dhe asaj unifikuese të Gjykatës së Lartë, që i detyrontë “lundrojnë” në një “det” vendimesh. Kjo mori vendimesh, që ata duhet ti identifikojnësi të përshtatshëm apo të përdorshëm për çështjen që mbrojnë duket sikur ia vështirësonpunën, por që në mendimin tim është krejt e kundërta. Një procesi i tillë normalishtnxjerr në pah aftësitë e tyre menaxhuese të çështjeve dhe zhvillon njohuritë e tyre mbi tëdrejën dhe koncepetet që ajo ka në përmbajtjen e saj, duke bërë dhe një “seleksionim”

656 Sokol Sadushi “Drejtësia Kushtetuese në Zhvillim”, vep. e cit., fq. 451. Dhe ashtu siç shprehet edheautori: “...Për shkak të këtij statusi që ka marrë Konventa në rendin e brendshëm juridik, çdokush mund tëparaqes një ankim në Gjykatën Kushtetuese ose edhe në gjykatat e juridiksionit të zakonshëm, përmbrojtjen e të drejtave individuale, duke iu referuar drejtpërdrejtë dispozitave të saj...”657 Vendimet që merren nga ana e GJEDNJ-së prezantojnë një proces përpunimi të mendimit juridik dheinterpretimi të normave pozitive duke nxjerrë nga ato atë që konsiderohet e drejtë dhe në përputhje me658 Kristaq Traja, “Natyra juridike e vendimeve të Gjykatës së Lartë. Koha e preçedentëve”, cit më sipër,fq. 13.659 Sokol Sadushi “Drejtësia Kushtetuese në Zhvillim”, vep. e cit., fq. 451.660 Shih vendimin nr.16, datë.25.07.2008 dhe vendimin nr.18, datë 23.04.2010, të Gjykatës Kushtetuese tëRSH-së. – Po aty, fq. 452.661 Shih vendimet e GJEDNJ-së në çështjet Handyside kundër Mbretërisë së Bashkuar; Ahmet Sadikkundër Greqisë; Airey kundër Irlandës; Scozzari dhe Giunta kundër Italisë; Artico kundër Italisë etj.662 Sokol Sadushi “Drejtësia Kushtetuese në Zhvillim”, vep. e cit., fq. 455.

197

dhe kategorizim të tyre. Edhe këtu duhet të kihet kujdes, pasi shihen shumë keqkuptimetë mënyrës të asaj se çfarë përfaqëson secili nga këto lloj vendimesh që nxirren nga këtoorgane kombëtare dhe ndërkombëtare. Tendenca është, se këta të fundit (avokatët) pokeqinterpretojnë, jo vetëm pozitën e Gjykatës së Lartë. në kuadër të juridiksionit tëzakonshëm, por edhe asaj Kushtetuese, pasi me kërkesat e tyre në shumë raste tëpabazuara po e kthejnë Gjykatën Kushtetuese në një gjykatë të “shkallës së katërt”. Kjovihet re edhe nga fluksi i madh i kërkesave që i drejtohen kësaj Gjykate,663 që shkaktonnjë ngarkesë artificiale pranë saj, në vend që të vijohet të “ruhet” roli dhe profili i sajshumë i rëndësishëm, atij të garantuesit të funksionimit normal të shtetit në përputhje mepërcaktimet kushtetuese.

4.3.4 Praktika unifikuese, detyrim ligjor apo shmangie nga telashet përgjykatat?

Edhe pse më sipër u evidentua qartë çështja e detyrueshmërisë së respektimit tëpraktikës unifikuese, përsëri interesant është aspekti, se si mund dhe duhet të reagojnëgjykatat e niveleve më të ulëta apo dhe vetë kolegjet e Gjykatës së Lartë, në raport mekëtë praktikë unifikuese. Ashtu si më parë, vazhdon të ketë kundërshti dhe debate, edhepse tani në nota më të ulëta mbi çështjen e zbatueshmërisë të tyre në mënyrë të plotë dhepa kundërshti. Ky debat drejtohej pikërisht, në zbehjen e fuqisë detyruese (të karakterittë përgjithshëm) duke u synuar të kalohet si sugjeruese dhe jo e detyrueshme, nëaktivitetin vendimmarrës të realizuar nga hallkat e gjyqësorit. Kundërvënia, mbështetejkryesisht në argumentin se: vendimmarrja duhet të orientohet nga bindja e brendshme egjyqtarit, e pa ndikuar nga asgjë duke iu bindur vetëm Kushtetutës dhe ligjeve në fuqi.664

Synimi për t’i dhënë forcë detyruese këtyre vendimeve interpretohej si një shkeljekushtetuese. Por, a mund të jetë vërtetë e tillë?

Në fakt, kohët e fundit ka pasur një qartësim të qëndrimit që duhet të mbajnëgjykatësit ndaj praktikës unifikuese. Kjo u pa e nevojshme, pasi vite më parë,detyrueshmëria e praktikës unifikuese nuk ishte aq shumë e qartë. Pavarësishtpërcaktimeve kushtetuese, qëndrimet ishin se kjo praktikë unifikuese më shumë kishte tëbëntë me sugjerime dhe ndihmë që Gjykata e Lartë, i jepte gjykatave më të ulëta nëinterpretimin dhe zbatimin sa më korrekt dhe të drejtë të normave rregulluese, por jo sekjo praktikë përfaqësonte një element të detyrueshëm për tu zbatuar dhe për tu përfshirënë punën e përditshme të gjykatave. Kur i referohemi detyrueshmërisë të vendimit apopraktikës unifikuese duhet dalluar detyrueshmëria e këtyre vendimeve për rastinkonkret 665 dhe detyrueshmëria, për mënyrën e interpretimit dhe evidentimit eelementëve të të përgjithshmes, pra zbatueshmërisë përtej rastit konkret.666

663 Mjafton ti referohemi statistikave të pesë viteve të fundit (2009-2013), ku në vitin 2009 ka pasur njefluks prej 139 kërkesash nga të cilat vetëm 32 janë gjykuar në seancë plenare. Në vitin 2010, kemi njëfluks prej 143 kërkesash nga të cilat vetëm 38 janë gjykuar në seancë plenare (105 Kolegji ka vendosurmos kalimin e tyre në seancë plenare), në vitin 2011 fluksi shkon në 208 kërkesa nga të cilat vetëm 53janë shqyrtuar në seancë plenare për të kaluar në vitin 2012 me 199 kërkesa nga të cilat 60 shqyrton nëseancë plenare. Ndërsa në vitin 2013 deri tani raporti shkon në 24 vendime të shqyrtuar dhe 49 vendimeKolegji (mos shqyrtim në seancë të hapur). Këto shifra lënë për të kuptuar dy situata të mundshme:përceptimin e gabur, të pozicionit që ka Gjykata Kushtetuese, duke e konsideruar atë sikur vjenmenjëherë, si shkallë gjykimi, pas GjL; ose diçka nuk po funksionon në aktivitetin shtetëro (këtupërshihen të tre pushtetet), që ka për detyrë të respektoj të drejtat e indivdëve, pjesë e shoqërisë.664 Kushtetuta në nenin 145 përcakton se: “1. Gjyqtarët janë të pavarur dhe u nënshtrohen vetëmKushtetutës dhe ligjeve…”. Kjo është një nga elementët kushtetuese që synon ti sigurojë pavarësi gjykatësnë punën e saj duke mos iu bindur asgjëje përveç sa parashikuar më sipër në këtë dispozitë.665 Çështja e zbatueshmërisë së udhëzimeve dhe konkluzioneve të Gjykatës së Lartë, për gjykatat më tëulëta, ka gjetur rregullim në nenin 486 – Zbatimi i detyrueshëm i udhëzimeve - “Udhëzimet dhekonkluzionet e Gjykatës së Lartë janë të detyrueshëm për gjykatën që rishqyrton çështjen.”. Pra, nukdiskutohet çështja e detyrueshmërisë në prizmin e ngushtë të zbatimit të parimit të hierakisë

198

Në dukje rezulton sikur Gjykata e Lartë u “imponohet” për qëndrime tëcaktuara, të shprehura në praktikën unifikuese mbi çështjen që shqyrtojnë duke kufizuarlirinë e vendimmarrjes të gjykatave më të ulëta apo dhe kolegjeve të thjeshta. Kjo nëdukje, në kundërshtim me përcaktimet kushtetuese (neni 145/1), që i ngarkojnëgjyqtarit, detyrimin që ti bindet vetëm Kushtetutës dhe ligjeve në fuqi duke i dhënë atijpavarësi të plotë në funksionet që ushtron, përfshirë këtu dhe pavarësinë nëvendimmarrje. Njëkohësisht, duket sikur kjo i jep edhe “të drejtën” gjykatave për tëkundërshtuar zbatimin e detyrueshmë dhe të plotë të vendimeve në kuadër të ushtrimit tëfunksioneve të tij.

Megjithatë, pavarësisht çdo gjëje dhe pikëpyetjeve që mund të ngrihen mbi këtëçështje vihet re një tendencë “bindje pa kundërshti”, të gjykatësve të shkallëve më tëulëta ndaj vendimeve mbi çështje të ndryshme, përfshirë këtu edhe kolegjet e kësajgjykate, kjo me shtrirje apo efekte zgjidhje edhe për çështje të njëjta apo të ngjashme qëgjykohen nga këta gjykatës. Dhe vetvetiu lind pyetja: - Pse një tendencë e tillë? “Frikë”apo bindje ligjore?

Duke iu referuar praktikës unifikuese në një farë mënyrë mund të pranohetdetyrueshmëria e zbatimit të tij, qoftë për shkak të procedurës apo mënyrës se sivendoset, qoftë edhe për sa i përket sanksionimeve kushtetuese dhe ligjore apodetyrueshmëria e zbatimit të vendimeve të kolegjeve për çështjet konkrete për të cilatjanë shprehur (por jo zbatim të këtyre të fundit, për çështje të tjera).

Detyrueshmëria e zbatimit të kësaj praktike, nga ana e gjykatësve sigurohet edhenga sanksionimet në ligjin për organizimin e pushtetit gjyqësor, ku parashikohet sishkelje shumë e rëndë mos zbatimi i këtyre vendimeve.667

Por, përveç përcaktimit në ligjin e mësipërm, përse duhet të zbatohet me“bindje” të plotë, nga ana e gjyqtarit një praktikë e tillë unifikuese? A nuk mundet ai tëdalë përtej kornizave të bindjes, të ketë dhe të shprehë një mendim krejt të ndryshëm ngaai i dhënë nga Gjykata e Lartë? Pavarësisht eksperiencës, kush garanton që ajo çfarëpërcaktohet nga Gjykata e Lartë është e vërteta absolute dhe që duhet zbatuar pa asnjëmëdyshje?

Duke mbajtur në konsideratë përcaktimin ligjor, të mëvonshëm përdetyrueshmërinë e zbatimit të praktikës unifikuese të Gjykatës së Lartë, nga gjyqtarët eshkallëve më të ulëta, mund të thuhet me siguri se tani kemi të bëjmë me bindje të njëkarakteri detyrues, sesa një pranueshmëri apo një bindje, për shkak se ky është qëndrimii duhur për të qënë sa më afër të drejtës dhe të vërtetës, atë që njerëzit presin nga kypushtet (gjyqësori).

Duhet mbajtur në konsideratë, dhe çështja tjetër në ligjin për pushtetin gjyqësor(vitit 2008) që “rëndon” në aktivitetin e gjyqtarëve, ajo e sistemit të pikëzimit. Edhepse, e vlerësoj këtë sistem, pasi realisht ndikon në punën e gjykatësit përsëri shihet njëtendencë, kjo në një farë mënyrë me një efekt atrofizues mbi krijimtarinë dheinterpretimet juridike të gjykatësit, në çështje të ndryshme. Kjo, për shkak se ai synon tishmanget në një farë mënyre telasheve duke mos rriskuar në aktivitetin e tij për të

vendimmarrëse, por kjo shtrihet në një prizëm më të gjërë, dhe pikërisht të detyrueshmërisë tëzbatueshmërisë të këtyre qëndrimeve unifikuese në procesin e vazhdueshmë të vendimmarrjes nga tëgjitha gjykatat, pa dallim.666 Në këtë kuadër, kur flasim për detyrueshmëri të karakterit të përgjithshëm duhet ti referohemi pikërishtpjesë së “ratio decidendi”, pra atij qëndrimi të gjykatës, që del përtej rastit dhe fakteve konkrete që aiprezanton.667 Kështu, në Ligjin Nr. 9877, datë 18.2.2008 “Për Organizimin e Pushtetit Gjyqësor në Republikën eShqipërisë”, neni 32/1/2/f) - Shkeljet disiplinore, përcaktohet se: “1. Shkeljet e disiplinës së gjyqtaritndahen në: a) shumë të rënda;... 2. Janë shkelje shumë të rënda aktet dhe sjelljet...si më poshtë:... f)moszbatimi i vendimit unifikues, si dhe i vendimeve të tjera të Gjykatës së Lartë, kur, sipas kodeve tëprocedurave, këto vendime janë të detyrueshme;”

199

trajtuar problematika të ndryshme në çështjet e tij, duke u kthyer në një “instrumentrobotik”, që në një farë mënyrë zbaton vetëm normat dhe praktikën unifikuese, dheaq.668

Një tjetër çështje, që është duhet evidentuar dhe e hasur kohët e fundit ështëpikërisht rasti nëse, gjykatësi evidenton se praktika unifikuese bie ndesh me ndonjë ligj imiratuar më parë apo pas daljes së kësaj praktike apo dhe vetë ndonjë nga praktikaunifikuese që ka realizuar Gjykata e Lartë. Në këtë rast gjyqtari do gjendej në dilemë, secilën duhet të zbatojë? A duhet të zbatojë praktikën unifikuese, që e ka detyrim ligjor669

dhe cilën nga këto, pasi në rast të kundërt do “ndëshkohej” apo ligjin, që nëse nuk ezbaton do të gjendet në një situatë të një vendimmarrje të gabuar (kjo në raport meligjin), duke e ekspozuar veten ndaj një tjetër ndëshkimi me prishje të vendimit të dhënënga ai, që ndikon drejtpërdrejtë në vlerësimin e përformancës së tij.

Për ta ilustruar çështjen në mënyrë praktike, do i referohesha një vendimi tëfundit të Gjykatës Kushtetuese. dhe pikërisht vendimit nr. 6, datë 17.2.2012 të kësajgjykate. Në këtë çështje, me kërkues Gjykatën e Rrethit Gjyqësor Tiranë, pretendohej seekzistonte një konflikt ndërmjet vendimit unifikues nr.12, datë 14.9.2007 të Kolegjeve tëBashkuara të Gjykatës së Lartë dhe akteve të tjera ligjore në fushën e sigurimeve pasi:“....Gjatë shqyrtimit të çështjes, gjykata referuese ka konstatuar se për zgjidhjen emosmarrëveshjes objekt gjykimi, ajo duhet t’i referohet dy rregullimeve ligjore që kanëtrajtuar në mënyra të ndryshme të njëjtat çështje, nga njëra anë vendimi unifikues iGjykatës së Lartë, i cili është i detyrueshëm për t’u zbatuar nga gjykatat më të ulëta dhe,si i tillë merr fuqinë e ligjit, dhe nga ana tjetër aktet ligjore në fuqi në fushën esigurimeve...”

Në rastin konkret Gjykata e ka argumentuar dhe arsyetuar se:“...19. Si përfundim, Gjykata rithekson se në thelb kjo çështje lidhet me fuqinë e

vendimit unifikues përballë efekteve në kohë të ligjit të posaçëm në fushën e sigurimeve,megjithatë, duke pasur parasysh problematikën e ngritur në kërkesë, të konfirmuar edhenga parashtrimet e subjekteve të interesuara në seancë gjyqësore, Gjykata vlerësoi seduhej të ndalej në parashtrimin e disa parimeve të përgjithshme, si më sipër, me qëllimorientimin e gjykatave në zgjidhjen e kësaj problematike. Gjykata e bën këtë sa herë lindnevoja për të rikonfirmuar rëndësinë e respektimit të parimeve të tilla kushtetuese sisiguria juridike, barazia para ligjit, apo hierarkia e burimeve të së drejtës, si në rastinnë fjalë. Gjykata konfirmon qëndrimin e saj se një çështje nuk hyn në sferën ekompetencës së Gjykatës nëse paraqet probleme të veprimit të ligjit në kohë (siç ështërasti në shqyrtim) apo kërkon vlerësime lidhur me vendosjen respektive hierarkike tënormave në konflikt, të cilat si të tilla hyjnë në sferën e kompetencës së gjykatësreferuese. Për sa më sipër kërkesa është e pabazuar dhe si e tillë duhet rrëzuar.”

668 Pavarësisht kësaj, nuk do donim ta dramatizonim në atë shkallë, sa ta konsideronim një sistem të tillë sitë papërshtatshëm, pasi në këtë llogjikë, puna e gjykatësve të shteteve në SHBA të cilët i nënshtrohenvotëbesimit të komunitetit pas një periudhe 7 vjeçare në ushtrimin e detyrës, do evidentonte hezitime nëvendimmarje pikërisht për shkak të votëbësimit.669 Këtu duhet mbajtur parasysh edhe aspekti i hierarkisë ligjore...Rendi juridik nuk është një radhitje ebarazvlershme normash, por një sistem hierarkik, i cili përbëhet nga nivele të ndryshmevlefshmërie...[dhe] ka në krye të saj Kushtetutën, e cila shërben si burim për aktet e tjera juridike.(S.Sadushi “Drejtësia Kushtetuese në Zhvillim”, fq. 429). Kjo do të thotë, se gjyqtari para zbatimit tëvendimit unifikues ka detyrueshmërinë e zbatimit të Kushtetuës. Nëse ai “konstaton” gjatë gjykimit të njëçështje, një mospërputhshmëri mes këtyre dyjave, ka mundësinë ti drejtohet Gjykatës Kushtetuese, e cilamë pas vendos mbi një çështje të tillë duke i dhënë të drejtë apo duke mos konstatuarantikushtetueshmërinë mes tyre. Kjo është diçka e njohur në praktikën gjyqësore, në rastet kur gjyqtarigjatë gjykimit konstanton një kundërshti mes ligjit dhe Kushtetutës (si ligji më i lartë dhe themelor). Nëkëtë rast, kjo vlen edhe për çështjen e vendimeve unifikuese dhe Kushtetutës.

200

Ky është një rast i thjeshtë në dukje, por: Kush garanton se nuk do ketë në tëardhmen raste edhe më të komplikuara, që do të kërkojnë një operacion më tëhollësishëm dhe deri diku delikat për evidentimin e raportit të praktikës unifikuese dheligjës? Kuptohet, se kontrolli incidental, që realizon gjykata gjatë ushtrimit tëfunksioneve të saj është një aspekt i njohur dhe i pranuar, qoftë ligjërisht, qoftë edhe ngapraktika kushtetuese. Pikërisht, ky do jetë dhe instrumenti dhe rruga e vetme e qartësimittë këtyre situatave, dhe që bie barrë e Gjykatës Kushtetuese ti japë “zgjidhje” çështjevetë tilla.

Edhe sikur për një moment ta shohim si burim të plotë të së drejtës praktikënunifikuese të Gjykatës së Lartë, çështja vjen tek vendimet e kolegjeve të thjeshta, nësepërbëjnë praktikë të detyrueshme, jo vetëm për gjykatën që ka gjykuar çështjen, por përtë gjitha gjykatat? Nëse po, çështja do ishte e zgjidhur, pasi kjo do hynte në “konceptin”të asaj që përfaqëson precedenti gjyqësor.

Por, kjo është e përcaktuar edhe ligjërisht, detyrueshmëria e zgjidhjes në njëçështje të caktuar, nga ana e kolegjeve të thjesha kufizohet vetëm mbi çështjen konkretedhe nuk detyron gjykatat e tjera, që në çështje të njëjta ti binden kësaj zgjidhjeje. NëKushtetutë dhe në ligje të veçanta, nuk evidentohet që praktika gjyqësore e kolegjeve tëthjeshta të jetë detyruese për çdo gjykatë të shkallëve më të ulëta.

Por, çfarë është vënë re nga praktika? Aty evidentohet një tjetër tendencë. Kjomund të ilustrohet me një shembull, si më poshtë:

Një gjyqtar, i cili është shprehur në një mënyrë për një çështje, p.sh. tëjuridiksionit apo kompetencës, nëse vendimi i tij do prishet nga Gjykata e Lartë, duke equajtur të gabuar vendimin, do hezitojë, që në të ardhmen për një çështje të njëjtë apo tëngjashme të shprehet ndryshe,670 pavarësisht kërkesës dhe argumenteve të palëve tëpërfshira në proces. Kjo në një farë mënyre tregon se vendimi i kolegjeve të thjeshta tëGjykatës së Lartë, pa “dashje” bëhet pjesë e praktikës gjyqësore, që ndiqet nga kygjykatës, që ngjason shumë më pas me atë çfarë përfaqëson precedenti.

Por, po sikur, ky vendim i themelit i të njëtit gjyqtar për të njëjtën çështje eankimuar me rekurs po në Gjykatën e Lartë të prishet nga kolegji i thjeshtë i saj dukeevidentuar se ajo nuk ka pasur juridiksion apo nuk ka qënë kompetente për zgjidhjen eçështjes. Pra, kemi dy qëndrime të ndryshme, që kundërshtojnë njëri tjetrin nga e njëjtagjykatë (Gj.L.). Pra, a është i drejtë një qëndrim i tillë? Mbi këtë bien pasojat e prishjessë vendimeve, për shkak të këtyre qëndrimeve, përveç se mbi palët? Kuptohet edhe mbivetë gjyqtarin duke ndikuar ndjeshëm mbi punën e tij dhe në disa raste duke krijuarkonfuzion. Kuptohet, kjo lidhet edhe me një sërë faktorësh dhe karakteristikasah të tjeraqë “gjenden” tek cilësitë e gjyqtarit.

Në përfundim, mund të thuhet me siguri, pavarësisht kundërshtive, dyshimeve,apo dhe aspekteve të tjera pozitive apo negative që mund të evidentohen, një gjë është esigurtë, që praktika unifikuese po zë një vend shumë të rëndësishëm në procesin edrejtësidhënies, të realizuar nga ana e gjykatave duke iu afruar më shumë me atë çfarëpërfaqëson precedenti në sistemin e origjinës së tij atë të common law. Kuptohet këtu,që duhet mbajtur parasysh, që në këtë proces unifikues të mos ketë tejkalime të asajçfarë është pjesë e funksioneve kryesore të pushtetit legjislativ.

Megjithatë, pranimi i pozitës të praktikës unifikuese evidenton aspekte pozitiveqë lidhen me:

670 Edhe pse në nenin 493 “Rigjykimi”, parashikohet se gjykata që rigjykon çështjen “...pasizbaton...[detyrat]...vendos sipas bindjes së saj....”. Pra, garantohet liria e qëndrimit të gjytarit mbi çështjen,pavarësisht detyrat dhe udhëzimet e dhëna nga Gjykata e Lartë.

201

- Uniformitetin e interpretimit të ligjit duke i dhënë një kuptim të vetëm çdo fjaleapo fjalie të përdorur në normat juridike, pa lënë dykuptimësi apo shumë të tilla, ç’ka siprodukt përfundimtar shoqërohet me vendimmarrje të ndryshme për raste të njëjta.

- Ky interpretim garanton uniformitetin e zbatimit të ligjit, pasi i jep këtij tëfundit një kuptim të vetëm, duke “pajisur” gjykatat me formula zgjidhjeje, dukeshmangur kështu ndryshueshmërinë e zgjidhjeve që mund të jepen në çështje të njëjtaapo të ngjashme. Kjo jep siguri dhe qartësi në atë çfarë kërkojnë të arrijnë palët nëvendimmarrje, pasi “kufizon” vendimet, që në vetvete nuk mund të jenë ndryshe nga saparashikohet nga praktika unifikuese.

- Gjithashtu, mundësia për ndryshimin e saj i jep një karakteristikëpërshtatshmërie, që në fakt duhet ta ketë në kuadër të zhvillimeve dhe ndryshimeve tëvazhdueshme që vihen re herë pas herë në marrëdhëniet shoqërore. Kjo e bën të jetëkoherente me këto ndryshime, dhe në disa raste në avantazh me vetë precedentit, pasi kyi fundit nuk mund të ndryshohet aq lehtë dhe mund të shkaktojë dëmtime, të cilat mundtë kenë efekt negativ të zgjatur në kohë.

- Ndihmon edhe procesin ligjvënës, si një “riparues” i mirë, pasi i paraprinë atij,duke qenë një diktues i rregullt i hapësirave dhe të çarave që mund të shfaqen në vetësistemin normativ.

4.4 Rishikimi si mjet mbrojtje i jashtëzakonshëm, prerogativë eGjykatës së Lartë. Shkaqet e rishikimit.

4.4.1 Shkurtimisht mbi Rishikimin.

Rishikimi, aktualisht sot përfaqëson një instrument të jashtëzakonshëmprocedurial të goditjes së vendimeve gjyqësore të formës së prerë apo siç njihen ndryshetë vendimeve res judicata.671 Pikërisht, nga vetë qëllimi i këtij instrumenti pra, që synon

671 Instrumenta të tillë kundërshtimit, si rishikimi, ndaj vendime gjyqësore të formës së prerë, kanë qënënë evolucion të vazhdueshëm. Kuptohet, se një instrument i tillë, nuk prezantohej në atë kohë, kështu siç enjohim ne sot. P.sh. në Egjiptin e lashtë, gjatë periudhës së sundimit të faraonit Bokhorist ( shek VIIIp.e.s.) pushteti i dhënies së drejtësisë, ushtohej nga gjykatësit që e ushtronin këtë funksion dheku...pushteti i lartë gjyqësor ushtrohej nga vezir-xhatiu, përfaqësuesi i faraonit në të gjitha punët e shtetit.(shih Aurela Anastasi, “Historia e Institucioneve”, shtëp. bot. e Librit Universitar, ribotim Tiranë 2002,fq. 28). Pavarësisht organizimit hirearkik të sistemit gjyqësor nuk mund të bëhej fjalë as për të drejtëankimi dhe aq më pak për rishikim, sepse personat e ngarkuar me dhënien e drejtësisë ishin thjesht zbatuestë vullnetit të faraonit i cili ishte veshur me pushtetin e kryegjyqtarit. Ndërsa në Romë, për shkak tëperiudhave të ndryshme, në të cilat kaloi ky sistem organizimi dhe bashkë me të edhe ai gjyqësor, nëperiudhën republikane, dhënia e drejtësisë ishte një pushtet laik dhe ushtrohej nga pretorët. Këtu ishinpatricët, që synonin për të ruajtur drejtimin e rendit gjyqësor, dhe në këtë periudhë pretorët kishin të drejtëpër të shqyrtuar ankimet ndaj instancave më të ulta gjyqësore fillestare. Procedura formale ishte njëgjykim mbi bazën e padisë së paraqitur nga paditësi, kundër palës së tjetër që i kishte mohuar një të drejtë.Procedura gjykimit, për kohën, përcaktohej në mënyrë të hollësishme. Në këto raste, pala e interesuarkishte të drejtën e ankimit ndaj vendimit në instancë të dytë tek magjistratët. Për periudhën postklasikeishte parashikuar edhe një “Procedurë e jashtëzakonshme”, si një mjet procedurial civil në dispozicion tëpalëve për të realizuar të drejtat e tyre subjektive. Nënpunësit që kryenin veprimet gjyqësore ishin tëshkallës së ulët ose të lartë. Sipas shkallës hierarkike ekzistonte mundësia e ankimit tek nënpunësit më tëlartë për veprimet e nënpunësit më të ulët” (për më tepër shih Arta Mandro, ‘‘Edrejta Romake”, shtëp.bot. “Emal”, ribotim i tretë, Tiranë 2007 fq.480.). Por, edhe në këtë periudhë nuk mund të pretendohejpër një instrument rishikim vendimi në kuptimin që kemi sot, megjithatë, periudhës së cilës i referohemi,

202

të cënojë një vendim gjyqësor të formës së prerë...për shkak mundësie se vendimi igjykatës është i gabuar përsa i pëket të çmuarit të faktit.672 Për këtë arsye, aplikimit të tijështë shumë i kufizuar, dhe në mënyrë krejt të qartë përcaktohen shkaqet për të cilatmund të fillojë një procedurë e tillë.

Referuar edhe literatues bashkëkohore dhe asaj çfarë përcakton dhe Kushtetutambi juridiksionin rishikues që ka Gjykata e Lartë mbi çështjet,

Duhen kuptuar qartë arsyet e pse-së, të një kufizimi kaq “ekstrem” nëse mund tëquhet kështu, pasi një vendim i formës së prerë ka vendosur tashmë një gjendje të dhënëjuridike, një ekuilibër në mosmarrëveshjen e mëparshme mes palëve, që është shqyrtuardhe i është dhënë zgjidhje nga gjykata. Ky vendim tashmë ka përcaktuar se kush ka tëdrejtë dhe detyrim. Pikërisht, nëse ky instrument do mund të klasifikohej si i zakonshëm,që do të thotë, që përsoni mbajtës i së drejtës nuk do jetë asnjëherë i sigurtë, nëse tëdrejtën apo të drejtat e fituara do jetë në gjendje ti ketë në mënyrë të vazhdueshme.Pikërisht pasi, në çdo kohë ekziston rreziku që të ketë cënueshmëri të vendimit dhemundësi potenciale të vendosjes të një ekuilibri të ri, në raportin mes të drejtave dhedetyrimet të vendosura më parë.

Por, si ka mundësi që të ndodhin të tilla gabime, që të kërkojnë parashikiminedhe të një instrumenti të tillë të jashtëzakonshëm? A nuk u garantohen respektimi i tëdrejtave të palëve, mjaftueshëm, nga struktura tre shkallëshe e gjykimit, që do të thotë,kontroll i shumëfishtë mbi vendimmarrjen?

Pavarësisht tendencës në përmirësim të procesit të drejtësidhënies apo dhe tëstrukturës hierarkikë kontrolluese mbi këtë proces, praktika ka treguar se, edhe mund tëballafaqohemi me raste të tilla, ku mund të rezultojë e qartë se vendimmarrja ka qënë egabuar dhe se palët janë cënuar padrejtësisht nga një vendim i tillë, që ka marrë formë tëprerë.

Por, kuptohet, për të mbërritur deri në këtë moment, së pari, përveç procesit disashkallësh të kontrollit, edhe vetë procesi i rishikimit të vendimit të formës së prerë kalonnë fazën e kontrollit të plotësimit të kushteve dhe më pas në fazën e shqyrtimit të tij, përtë konkluduar në një vendimmarrje pro ose kundër rishikimit. Ky proces i gjatë synonpër të garantuar, që të drejtat e fituara të mos cënon pa shkak, në kuadër të një pariminshumë të rëndësishëm për shtetin e së drejtës dhe që është pikërisht ai i sigurisëjuridike,673 pasi ai(shteti i së drejtës)...do të konsiderohet i dhunuar nëse mohohen ose

pretorët ishin atë që kishin të drejtë që të vendosnin në fund, kur e shihnin të arsyeshme duke cënuarvendimet që ishin dhënë më parë dhe konsideroheshin të formës së prerë.Zhvillimet, duke përfshirë edhe të drejtën proceduriale civile erdhën pas revulucionit Francez, kohë kur urealizuar kodifikimi i së drejtës, që u shtri në të gjitha shtetet e Evropës të asaj kohe. Kundër vendimevegjyqësore krahas mjeteve të zakonshme të ankimit tashmë, parashikoheshin edhe mjete tëjashtëzakonshme të goditjes së vendimeve të formës së prerë. Ndërsa, në Shqipëri ky instrument i goditjestë vendimeve të formës së prerë u njoh shumë më vonë, dhe konkretisht ai u parashikua në Shtojcën e Parëdhe të Dytë të KPC të asaj kohe. Në Shtojcën II, “u pranua” edhe një instrument tjetër procedurial, igoditjes të vendimeve të formës së prerë, i cili u ruajt edhe më vonë, në KPC e vitit 1996, për tushfuqizuar më pas me ligjin 8812/2001, dhe ky ishte kundërshtimi i të tretit. Përsa i përket periudhës sëmonizmit (1945-1990), rishikimi, përfaqësonte një instrument, të jashtëzakonshëm procedurial,...përrishikimin e çështjes së përfunduar me vendim të formës së prerë për shkak se vendimi i gjykatës është igabuar përsa i përket të çmuarit të faktit...(A.Lamani, “Procedura Civile e RPSh”, vep. e cit., fq. 227)Pavarësisht, ndonjë “luhatjeje” të shkaqet për të cilat mund të bëhej rishikimi, që nga koha që uparashikuar për herë të parë në të drejtën tonë, ato janë “ruajtur” pothuajse të pandryshuara.672 Alqiviadh Lamani, “Procedura Civile e Republikës Popullore të Shqipërisë”, vep. e cit., fq. 227.673 GjK në vendimin Nr. 15, dt. 19.04.2013 mbi sigurinë juridike, shprehet se: “…Në jurisprudencën e sajGjykata, në lidhje me parimin res judicata ka vlerësuar se vendimi gjyqësor i formës së prerë, që përbëngjë të gjykuar është shprehje dhe konkretizim i të drejtës mbi marrëdhënien juridike dhe ka qëllim t’i japëjo vetëm qartësi, por dhe siguri kësaj marrëdhënieje. Cenimi i parimit të gjësë së gjykuar do të çonte nëcenimin e të drejtave, lirive dhe interesave kushtetuese e ligjore të garantuara nga neni 42 i Kushtetutës,pra në cenim të vetë sigurisë juridike. Siguria juridike nënkupton, ndërmjet të tjerash, garantimin e

203

shkelen siguria juridike, stabiliteti ligjor dhe mbrojtja e pritshmërive të ligjshme.674 Nëkëtë këndvështrim, një ndikim shumë të madh në forcimin e domosdoshmërisë nërespektimin e këtij parimi ka pasur edhe Gjykata Kushtetuese e RSH me praktikën esaj.675 Kjo gjykatë ka ndikuar mjaft, edhe në të ashtuquajturin “kufizim” apo sqarim më idetajuar të të ashtuquajturave rrethana apo prova të reja, që mund të përmëbëjnë shkakpër cënimin e vendimit të formës së prerë duke evidentuar gjithashtu, se një ndër kushtetështë që palët për to nuk kanë qënë në dijeni të ekzistencës së tyre dhe që zbulohen pasivendimi ka marrë formë të prerë. Mbi këtë çështje, Gjykata Kushtetuese shprehetse:“Gjykata Kushtetuese, në disa vendime të saj, ka theksuar se kërkesa për rishikim tëvendimeve gjyqësore, parashikuar nga neni 494 i Kodit të Procedurës Civile,përfaqëson një formë të veçantë ankimi. Ky mjet procedurial, ndryshe nga rekursi, mundt’i drejtohet Gjykatës së Lartë, vetëm në disa rrethana të parashikuara shprehimisht ngaligji. Është kompetencë e asaj Gjykate që të vlerësojë paraprakisht, nëse shkaqet erishikimit të parashtruara nga palët janë në përputhje me rrethanat e lejuara nga ligjipër këtë lloj ankimi.” 676

Rishikimi, si mjet i veçantë ankimi ndaj një vendimi gjyqësor dhe procedura eshqyrtimit të këtij ankimi apo kërkese në Gjykatën e Lartë është pozicionuar në KPC, nëTitullin e Tretë – Rishikim, nenet 494, 495, 496, 497, 498, 498/a, 677 500 të tij.

Duke iu referuar vetë dispozitave, përsa i përket çështjes së rishikimit, Gjykata eLartë, kryesisht duhet të marrë në shqyrtim dy momente kryesore: 1) të afateveproceduriale brenda të cilave mund të ushtrohet; 2) dhe atë të shkaqeve për të cilat mundtë bëhet një kërkesë e tillë. Pikërisht në këto dy rrafshe do bëhet trajtimi i mëposhtëm.

besueshmërisë së individit tek shteti, institucionet e tij dhe tek aktet që ato nxjerrin. Ndërsa, në rastin evendimeve gjyqësore të formës së prerë, siguria juridike nënkupton që, në rastet kur gjykata ka vendosurpërfundimisht për një çështje, vendimi i saj nuk duhet të vihet në dyshim. Pra, kur vendimi ka marrë formëtë prerë ai është i detyrueshëm për palët trashëgimtarët e tyre, për personat që tërheqin të drejta ngapalët, për gjykatën që ka dhënë vendimin dhe për të gjitha gjykatat dhe institucionet e tjera. Asnjë gjykatënuk mundet të gjykojë sërish të njëjtën padi kundrejt të njëjtave palë (shih vendimin nr. 23, datë 8.6.2007të Gjykatës Kushtetuese)…”. Gjithashtu shih edhe vendimin nr. 14, dt. 17.04.2013.674 Sokol Sadushi “Drejtës Kushtetuese në Zhvillim”, vep. e cit., fq. 474 – gjithashtu për më shumë shihdhe vendimin e Gjykatës Kushtetuese, nr. 9, dt. 26.02.2007.675 Në një sërë vendimesh, Gjykata Kushtetuese ka theksuar domosdoshmërinë e respektimit të këtijparimi, në kuadër të shtetit të së drejtës. Ajo thekson se...parimi i sigurisë juridike...sintetizohet nga parimii pritshmërive legjitime....(për më tepër shih vendimin nr.11, dt. 06.04.2010).676 Vendim i Gjykatës Kushtetuese, nr. 8, dt. 21.02.2007.677 Nenet 497, 498 janë ndryshuar ndërsa neni 498/a është shtuar, me ligjin 8812/2001. Më parë,shqyrtimi i kërkesës dhe zhvillimi i procedurave të Rishikimit, të një vendimi të formës së prerë, bëhej ngagjykata që kishte dhënë vendimin (i pandryshuar neni 497 i KPC parashikonte se: “...Kërkesa përrishikim paraqitet përpara të njëjtës gjykatë që ka dhënë vendimin, për të cilin ushtrohet kërkesa....”). Nëkëtë prizëm, me miratimin e Kushtetutës së re të RSH dhe përcaktimeve që bëheshin në dispozitat e sajpër të drejtën e rishikimit nga ana e Gjykatës së Lartë, Kodi i Procedurës Civile pësoi ndryshimetpërkatëse. Megjithatë, përveç përshtatjes me përcaktimet kushtetuese, mendoj se një lëvizje e tillë ishte edomosdoshme, në kuadër të shtetit të së drejtës. Kështu siç u evidentua edhe nga praktika gjyqësore, njësërë “gabimesh” u vunë re gjatë shqyrtimit nga gjykatat e shkallëve të para. Gjithashtu, procedura vijonte(sipas nenit 502 të KPC i pandryshuar) me ankime në instancat më të larta sipas rregullave tëpërgjithshme. Kjo, në një farë mënyrë cënonte shumë sigurinë e të drejtave të fituara me vendim të formëssë prerë, duke nxitur pasigurinë tek palët gjyqfituese për të drejtat që ato fituan, pasi ato mund të ishinobjekt i cënimit edhe më vonë. Prandaj, një nga elementët pozitivë, në këtë aspekt ishte kalimi ikompetencës për të tilla çështje Gjykatës së Lartë, e cila si organ më i lartë dhe më i specializuar nëdhënien e drejtësisë. Kjo ndikoi pozitivisht në aspektin e garancive, që vendimet e formës së prerë (resjudicata) nuk do cënoheshin më pa një shkak të fortë dhe të bazuar ligjor, në kuadër të ndërtimit të shtetittë së drejtës dhe vendosjes së sigurisë juridike për të drejtat e fituara nga palët, gjyqësisht.

204

4.4.2 Afati i paraqitjes së kërkesës për rishikim.

Afati, në opionin tonë, duhet të renditet i pari, pasi prezantohet si një ngaelementët shumë të rëndësishëm të mundësisë për të realizuar një kërkesë të tillë. Kjo jopa qëllim. Nëse, afatet nuk do parashikoheshin apo do parashikoheshin shumë të gjata,kjo do të thotë, pasiguri dhe mungesë stabiliteti e vendosur në një marrëdhënie tëcaktuar e zgjidhur me vendim të formës së prerë. Pikërisht, siç edhe evidentohet edhenga praktika gjyqësore, afati trajtohet si një element shumë i rëndësishëm dhepërcaktues mbi mundësinë e shqyrtimit të kërkesës, pa i hyrë shkaqeve për të cilat mundtë jetë bërë ajo.

Ashtu siç edhe përcaktohet në nenin 496, 678 ky mjet i jashtëzakonshëmmbrojtjeje, duhet të ushtrohet brenda një periudhë të përcaktuar. Siç është vënë re edhenga praktika gjyqësore, një element i tillë ose është keqkuptuar nga aplikuesit (kërkuesite rishikimit) ose nuk është quajtur shumë “i rëndësishëm” dhe në disa raste ështëkeqinterpretuar edhe nga vetë kolegjet e Gjykatës së Lartë. Por, falë ndërhyrjes sëGjykatës së Lartë në Kolegje të Bashkuara, tashmë një situatë e tillë, mbi rëndësinë qëka afati kohor (30 ditor dhe ai një vjeçar) i paraqitjes së kërkesë është qartësuar. Kështunë vendimin unifikues të Gjykatës së Lartë, nr. 8, dt. 24.03.2005 ajo evidenton se;

“...Mënyra e parashtrimit të pyetjes së parë, nëse n rastet e paraqitjes sëkërkesës për rishikim të një vendimi të formës së prerë do të gjejë zbatim neni 445 aponeni 496 i KPrCivile, të krijon idenë se këto dy dispozita rregullojnë problematika tëndryshme apo e rregullojnë të njëjtën problematikë në mënyra të ndryshme, d.m.th. ibien ndesh njëra tjetrës duke krijuar një gjendje kontradiktore. Në të vërtetë nuk kakontradikte midis dy dispozitave, por ato plotësojnë njëra tjetrën. Ligjvënësi e kaklasifikuar kërkesën për rishikim në mjetet për t`u ankuar ndaj vendimeve të gjykatave,krahas apelit dhe rekursit (neni 442 i K.Pr.Civile), si dhe ka përcaktuar të njëjtin afatprekluziv një vjecar për të tre llojet e ankimeve (neni 445 i K.Pr.Civile). Ky afatprekluziv (dekadence) llogaritet nga momenti që është shpallur vendimi që ankimohetapo vendimi i formës së prerë që përmban shkakun e rishikimit, sipas rasteve tëparashikuara në nenin 494 te K.Pr.Civile....”

Gjykata e lartë në vijim të këtj vendimi konkludon se:“...në rastet e paraqitjes së kërkesës për rishikimin e një vendimi të formës së

prerë, neni 445 i K.Pr.Civile duhet të zbatohet në harmoni me nenin 496 të këtij kodipërsa i përket afatit prekluziv një vjeçar, për pasojë, paraqitja e kërkesës tej këtij afatie bën atë të papranueshme...”

Gjithashtu, në këtë këndvështrim mbi afatet brenda të cilave mund të paraqitetkërkesa për rishikim, në vijim të unifikimit të praktikës, Gjykata e Lartë në vendimin esipërcituar, konkludon se;

“...Pavarësisht nga shkaku i rishikimit, fillimi i afatit 30 ditor nga dita emarrjes dijeni për të, si dhe i afatit 1 vjeçar nga dita që ka lindur shkaku i rishikimit,është i njëjtë për të gjitha rastet që përbëjnë shkak rishikimi të një vendimi gjyqësor tëformës së prerë...”

Pra, në këtë kuadër Gjykata e Lartë evidenton domosdoshmërinë e respektimit tëkëtyre afateve ligjore dekadente, ç’ka sjell në mënyrë ezauruese humbjen e të drejtës përtë realizuar një kërkesë të tillë.

678 Në nenin 496 të Kodit të Procedurës Civile (i ndryshuar), përcaktohet se: “Kërkesa për rishikim mundtë paraqitet brenda 30 ditëve nga dita që pala ka marrë dijeni për shkakun e rishikimit, por në çdo rast jomë vonë se një vit nga dita që ka lindur shkaku I rishikimit. Në rastet e parashikuara në nenin 495, afatiprej 30 ditësh fillon nga dita që vendimi ka marrë formën e prerë.”

205

Në pamje të parë duket sikur ligjvënësi cënon në një farë mënyre të drejtat epalëve me vendosjen e afateve të tilla duke “shfaqur mos interesim” mbi zbulimin e tëvërtetës, në një marrëdhënie të caktuar të zgjidhur nga gjykata. Në fakt nuk është kështu,pasi sipas përcaktimeve proceduriale palët i kanë të gjitha mundësitë që të shfaqin tëgjithë potencialin e mundshëm të mjeteve të mbrojtjes që ato mund të kenë, në mbrojtjetë interesave të tyre. Gjithashtu, një nga synimet kryesore është që ti jepet fundpasigurisë që ekziston mbi zgjidhjen e dhënë mosmarrëveshjes konkrete.

Megjithatë, në disa raste, ashtu siç edhe evidentohet në dispozitat e KPC,përllogaritja e afatit lidhet edhe me situatat apo shkaqet për të cilat mund të lind e drejtapër të kërkuar rishikimin e një vendimi të formës së prerë. Kështu në nenin 496 fjalia edytë, ky afat lidhet me përcaktimet që bëhen në nenin 495 të KPC. Pra, ekziston njëlidhje organike, në raste të caktura mes shkaqeve të rishikimit dhe fillimit të afatevebrenda të cilave mund të bëhet një kërkesë e tillë, 679 dhe që evidentimi i saktë imomentit të fillimit të këtyre afateve lidhet ngushtësisht me vetë instrumentinprocedurial dhe shkaqet dhe momentin kur ato kanë ngjarë apo zbuluar nga palët. 680

Edhe në praktikën e mëvonshme, Gjykata e Lartë (kolegjet) i ka qëndruar besnikepërcaktimeve të mësipërme, në lidhje me kohë se kur fillon dhe brenda së cilës mund tëushtrohet një kërkesë e tillë.

4.4.3 Shkaqet që mundësojnë kërkesën për rishikim.

Përveç afatit, një moment shumë i rëndësishëm është momenti i evidentimit apo“i nxjerrjes” në mënyrë të qartë nëse ka apo jo shkak për rishikim. Pra, nëse kërkesa eparaqitur nga pala e interesuar paraqet shkaqe që lënë për të kuptuar se vendimmarrja ebërë ka qënë e gabuar, dhe se për këtë shkak ajo duhet riparë.

679 Kështu, në vendimin e kolegjit civil të GjL nr. 423, dt. 10.04.2007 përcaktohet se: “...Sipas nenit 494te K.Pr.C., ku kërkuesit e kanë bazuar kërkesën e mësiperme, mund të kërkohet rishikimi i një vendimi qëka marrë formë të prerë, ndër të tjera, edhe kur palët ose përfaqësuesit e tyre kanë kryer vepra tëdënueshme penalisht, të cilat kane ndikuar në dhënien e vendimit (shkronja c).Neni 495 i K.Pr.C. ka parashikuar se rishikimi i vendimit në këtë rast lejohet kur rrethana e mësipërmevërtetohet me vendim penal të formës së prerë, por paraqitja e kërkesës për rishikim duhet të bëhet brendaafatit që parashikon neni 496 i K.Pr.C.. Kështu, sipas kësaj dispozite, kërkesa për rishikim mund tëparaqitet brenda 30 ditëve nga dita që pala ka marrë dijeni për shkakun e rishikimit, por në çdo rast jo mëvonë se një vit nga dita që ka lindur shkaku i rishikimit. Në rastet e parashikuara në nenin 495, afati prej30 ditesh fillon nga dita që vendimi ka marrë formë të prerë…”Gjithashtu, në vendimin nr. 312, dt. 08.03.2007, kolegji civil i GjL përcakton se:“…Përsa i përketafatit prekluziv 1 vjecar nga dita që ka lindur shkaku i rishikimit, Kolegji Civil i Gjykatës së Lartëvlerëson se ky shkak rishikimi konsiderohet se ka lindur për të paditurit në kohën që ka marrë formë tëprerë vendimi që kërkohet të rishikohet, sepse atëherë ai shkak është bërë efektiv. Ndryshe do të ishte nonsens të pranohej lindja e një shkaku rishikimi për një vendim që ende nuk kish marrë formë te prerë…”680 Ashtu siç edhe u evidentua edhe më sipër, në këtë Kre 4.1 duhet dalluar çështja e juridiksionit rishikuestë GjL, që parashikon Kushtetuta. Duhet qartësuar këtë, kuptohet që kemi edhe një “ndarje” apodallueshmëri të afateve kohore brenda të cilave mund të përdoren këto dy instrumenta. Rishikimi nëkuptimin e parë lidhet me rekusin, pra kundërshtimin e një vendimi, që për nga pikpamja e faktit apo tëasaj çfarë është vendosur ka marrë formë të prerë, por kundërshtohet mënyra e zbatimit të ligjit në këtëçështje. Ndërsa rishikimi ndaj një vendimi të formës së prerë (që tashmë mund të jetë gjykuar edhe nëGjL) lidhet pikërisht me shkaqe krejt të tjera për të cilat mund të jetë bërë kërkesa e parë. Në këtëkëndvështrimin, një qartësim mbi dallueshmërinë midis këtyre dy instrumentave e bën KPC i cili njërin eklasifikon si mjet ankimor dhe e kualifkon si ankimi me rekurs në GjL, ndërsa tjetrin e trajton si kërkesë.Këtu hyjnë në lojë edhe afatet proceduriale. Me të vërtetë ato kanë të njëtin afat 30 ditor, por njërit i fillonafati nga dhënia e vendimit të gjykatës së apelit, ndërsa tjetrin ky afat 30 ditor lidhet me momentin ezbulimit të shkaqeve të rishikimit. Pra, në këtë të fundit, kemi të bëjmë me një vendim të formës së prerë(res judicata) që në një farë mënyre ka përcaktuar një zgjidhje, dhe të drejtat dhe detyrimet e palëve, porqë për shkaqe të përligjura, mund të kenë ndikuar në këtë vendimmarje, duhet të rishikohet edhe një herë.

206

Konkretisht në nenin 494 parag. II, përcaktohet në mënyrë të qartë, se kur munddhe lejohet të bëhet kërkesa për rishikimin e një vendimi të formës së prerë, pra rastet sekur një vendim res judicata, mund të shfaqë mundësi cënueshmërie. Në këtë nen,konkretisht përcaktohet se:

“...Pala e interesuar mund të kërkojë rishikimin e një vendimi që ka marrë formë tëprerë, kur:

a. zbulohen rrethana të reja apo prova të reja me shkresë që kanë rëndësi për çështjen, tëcilat nuk mund të diheshin nga pala gjatë shqyrtimit të saj;

b. vërtetohet se thëniet e dëshmitarëve apo mendimet e ekspertëve, mbi të cilat është bazuarvendimi, kanë qenë të rreme;

c. palët ose përfaqësuesit e tyre apo ndonjë anëtar i trupit gjykues, që ka marrë pjesë nëgjykimin e çështjes, kanë kryer vepra të dënueshme penalisht, të cilat kanë ndikuar në dhënien evendimit;

ç. vërtetohet se vendimi i dhënë është bazuar në dokumente të falsifikuara;d. vendimi është bazuar në një vendim të gjykatës ose të një institucioni tjetër që më pas është

prishur;e. vendimi është në kundërshtim të hapur me një vendim tjetër të formës së prerë të dhënë

midis po atyre palëve, për të njëjtin objekt dhe për të njëjtin shkak;ë. kur Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut gjen shkelje të konventës europiane “Për

mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe lirive themelore” dhe të protokolleve të saj, të ratifikuaranga Republika e Shqipërisë.”.

Duke iu referuar, atë se çfarë përfaqëson kjo fazë dhe procedurën që ndiqet përshqyrtimin e kërkesës mund të dallojmë dy etapa të procedimit në Gjykatën e Lartë;

- Së pari shqyrtimi i kërkesës, në Dhomën e Këshillimit, nëse ka shkaqe përRishikim. Kjo ka të bëjë me analizën që kryen gjykata, referuar shkaqeve që prezantonpala kërkuese në kërkesën për rishikim. Nëse në një shqyrtim të tillë, paraprak, gjykatakonkludon pas ushtrimit të kontrollit se nuk ka shkaqe apo se është paraqitur jashtëafateve, ajo nuk pranon kërkesën dhe nuk vijon procedura e shqyrtimit.

- Së dyti shqyrtimi i kësaj kërkese për rishikim në një seancë dëgjimore. Kjonuk është një seancë që ka të bëjë me gjykimin e themelit të çështjes, që më parë (parandërhyrjes nga ana e Gjykatës Kushtetuese dhe Gjykatës së Lartë me praktikëunifikuese) vendosej në dhomën e këshillimit, pa prezencën e palëve. Në këtë rast nëseancë të hapur, pasi dëgjon palët, ajo konstaton nëse ka vend apo jo për të bërë rishikimtë vendimit të formës së prerë. Mbi këtë çështje (nëse vendimi për rishikim duhet tëbëhet në dhomë këshillimi apo seancë të hapur gjyqësore) Gjykata Kushtetuese ështëndalur duke përcaktuar si një element që cënon parimin e procesit të rregull ligjor, nëseGjykata e Lartë vendos në dhomë këshillimi rishikimin e një vendimi të formës sëprerë.681

681 Kështu, Gjykata Kushtetuese, me vendimin nr. 17, dt. 18.07.2005 argumenton se: “...Nga ana tjetër,duke marrë parasysh natyrën e shqyrtimit të çështjes në rastet e rishikimit, e cila ka të bëjë jo vetëm mekonstatimin e fakteve por edhe me vlerësim të tyre (shkronja “a, b, e” të nenit 494 të Kodit të ProcedurësCivile), atëherë ky vlerësim duhet të bëhet nga gjykata pasi të ketë zbatuar parimin e kontradiktoritetit nëgjykim. Ky moment ka rëndësi sepse nuk mund të prishen vendimet në dhomën e këshillimit duke prekurstandartet e procesit të rregullt ligjor.Gjykata Kushtetuese në jurisprudencën e saj ka bërë të qartë dallimin midis shqyrtimit të çështjes nëdhomën e këshillimit dhe rasteve kur shqyrtimi duhet të bëhet detyrimisht në seancë, ndryshe prekenstandartet e procesit të rregullt. Në vendimin e saj nr.6, datë 26.02.2003, duke iu referuar çështjes konkretenë zbatim të dispozitave proceduriale që parashikojnë ushtrimin e rekursit dhe kërkesës për rishikim,thuhet se shqyrtimi i kërkesës nga Gjykata e Lartë, kur ajo është bërë jashtë kritereve ligjore, bëhet nëdhomën e këshillimit pa pjesëmarrjen e palëve.Nëpërmjet arsyetimit të këtij vendimi bëhet mirë dallimi mes kompetencave të dhomës së këshillimit, kurkërkesa nuk përmban kritere ose shkaqe ligjore dhe në të kundërt, kur shkaqet ligjore ekzistojnë dhe

207

Shkaqet e rishikimit, përfaqësojnë një moment shumë i rëndësishëm dhe qëduhen parë me kujdes, për vetë rëndësinë e asaj që prekin, një vendim të formës së prerëqë ka zgjidhur mosmarrëveshjen mes palëve, gjithmonë në përputhje me ato që janëshqyrtuar gjatë procesit gjyqësor.

Evidentohen “ngjashmëri” mes përcaktimeve që bëhen në dispozitat e Kodeve tëProcedurës Civile të vitit 1958682 (neni 229) dhe atij aktual në fuqi (neni 494/II), përsa ipërket shkaqeve për të cilat mund të lejohet rishikimi i një vendimi të formës së prerë.Duke konstatuar një ngjashmëri të tillë në shkaqet e rishikimit, tingëllon akomabashkëkohore grupi apo klasifikimi që bën Prof. Lamani në veprën e tij, ku aievidentonte se:...mund të ndahen në dy grupe ose kategori:

[a) grupi i parë]...që përfshin shkaqet e treguara në pikat...[a), b), c), ç) të nenit494/II]...që kanë lidhje me provat ose rrethanat e ndryshme të çështjes, dhe...

[b)]...grupi i dytë që përfshin shkaqet e treguara në pikat...[d), e) të kësajdispozite]...që kanë të bëjnë me kundërshtimin e përmbajtjes së vendimit, mepërmbajtjen e një vendimi tjetër.683 Këtu duhet të shtohet edhe rastet sipas germës ë) tëkëtij neni, në rastet kur konstatohet se një vendim është në kundërshtim me përcaktimete KEDNJ-së.

Është me interes të ndalemi më konkretisht, germë pas germë, në shkaqet qëpërbëjnë apo evidentohen si shkaqe të rishikimit të një vendimi të formës së prerë.Kështu:

1. Në nenin 494/II germa a) përcaktohet sa më poshtë:“.... a) zbulohen rrethana të reja apo prova të reja me shkresë që kanë rëndësi përçështjen, të cilat nuk mund të diheshin nga pala gjatë shqyrtimit të saj;”

Në këtë prizëm, nëse një palë mbështet kërkesën e saj për rishikim, në këtë shkakduhet të marrë në konsideratë se:

provohen si të tilla nga gjykata, shqyrtimi i çështjes nuk mund të bëhet më në dhomën e këshillimit, por nëseancë gjyqësore, përndryshe një shqyrtim i tillë është antikushtetues.

Në çështjen në shqyrtim, ashtu siç pretendohet edhe nga kërkuesit, Gjykata Kushtetuese konstaton, senga ana e Gjykatës së Lartë është pranuar kërkesa për rishikim të vendimit duke u vlerësuar si të rejaprovat e paraqitura, dhe në kundërshtim me të gjitha standartet e procesit të rregullt ligjor, çështja ështëzgjidhur në dhomën e këshillimit. Në këtë mënyrë procesi i zhvilluar është i parregullt gjë që e bënvendimin antikushtetues...”Në këtë qëndrim të mbajtur nga Gjykata Kushtetuese, Gjykata e Lartë, me praktikë unifikuese, mevendimin Nr. 1, dt. 31.01.2006 “ndryshoi” qëndrim, konkluduar se: “…nëse në dhomën e këshillimitKolegji Civil i Gjykatës së Lartë konstaton se faktet e paraqitura nga pala e interesuar, mund të jenëshkaqe për rishikim të një vendimi të formës së prerë, çështja nuk vendoset në dhomë këshillimi, por nëseancë gjyqësore duke njoftuar palët për të marrë pjesë në gjykim.

Gjykimi në seancë gjyqësore në këtë rast nuk është një gjykim themeli, por një seancëdëgjimore ku secila nga palët pjesëmarrëse në gjykim, pasi gjykata të zbatojë parimin ekontradiktoritetit, paraqet argumenta rreth shkaqeve që ligji kërkon për rishikimin….” Gjithashtu, mbikëtë çështje, shih dhe vendimin nr. 24, dt. 29.09.2008 të Gjykatës Kushtetuese.682 Në nenin 299 të KPC të RPSH të vitit 1958 përcaktohet se: “Pala e interesuar mund të kërkojërishikimin e një vendimi që ka marrë formën e prerë: a) kur zbulohen rrethana të reja ose prova të rejame shkresë që kanë rëndësi për çështjen, të cilat nuk mund të diheshin nga pala gjatë shqyrtimit të saj;b) kur vërtetohet së thëniet e dëshmitarëve ose mendimi i ekspertëve, mbi të cilët është bazuar vendimi,kanë qenë të rreme; c) kur vërtetohet së palët ose përfaqësuesit e tyre ose ndonjë anëtar i trupit gjykues,që ka marrë pjesë në gjykimin e çështjes, kanë kryer vepra të dënueshme penalisht, të cilat kanëinfluencuar ose mund të influenconin në dhënien e vendimit; ç) kur vërtetohet se vendimi i dhënë ështëbazuar në dokumenta të fallsifikuara; d) kur vendimi është bazuar në një vendim të gjykatës ose të njëinstitucioni tjetër shtetëror që më vonë është prishur; dh) kur vendimi është në kundërshtim të hapur menjë vendim tjetër të formës së prerë të dhënë po midis atyre palëve, për të njëjtin objekt dhe për të njëjtinshkak.”683 Alqiviadh Lamani, “Procedura Civile e Republikës Popullore të Shqipërisë”, vep. e cit., fq. 228.

208

- këto rrethana apo prova të reja, duhet të zbulohen pas marrjes formë të prerë tëvendimit; dhe

- duhet, që pala të mos kishte mundësi që të merrte dijeni në kohën e gjykimit tëçështjes, dhe për pasojë dhe nga gjykata.684 Kjo…jo vetem për shkak të veprimit të anëskundërshtare, por edhe për çdo shkak tjetër që nuk rrjedh nga faji i palës që kërkon tëmbështetë të drejtat e tij mbi provën ose rrethanën e zbuluar.685

Por çfarë përfaqëson apo duhet kuptuar me rrethanë apo provë të re?Në një këndvështrim, shpesh bëhet ngatërresë apo nuk bëhet…ndonjë dallim i

dukshëm midis rasteve të paraqitura si rrethane e re ose si provë e re, sepse edherrethana e re në vetvete përbën një provë të re.686 Ndërsa Prof. Lamani, në dallim sa mësipër evidenton se me rrethanë të re do të kuptohet…çdo fakt që nuk është një ngaprovat e parashikuara në Kodin e Pr. Civile por që ka një rëndësi të madhe për dhënien evendimit në një çështje të caktuar.687 Ndërsa me provë të re duhet të kuptohet çdo provëe cila nuk mund të dihej nga pala e interesuar, por që një kusht kryesor është që ajo(prova e re)…duhet të jetë vetëm me shkresë dhe jo çdo provë tjetër.688

Parë në këtë këndvështrim duhet evidentuar qartë situata, se kur jemi para njërrethana dhe prove të re dhe kur jo. Mbi bazën e këtij qartësimi, që bën fillimisht gjykatakësaj situate, vijon më pas mbi pranueshmërinë ose jo të kërkesës për rishikim.

Megjithatë, përveç asaj që u trajtua më sipër, që një rrethanë apo prova tëklasifikohet si e re, duhet të plotësojë disa kritere apo kushte. Kështu rrethana apo provae re duhet:“… a) të ketë rëndësi esenciale për zgjidhjen e çështjes të tillë që sikur gjykata të kishte

qënë në dijeni të saj, vendimi që do të jepte do të ishte i ndryshëm nga ai që ka dhënë.b) Të jetë zbuluar rishtaz, të mos ketë qenë as që mund të ishte në dijeni të kërkuesit

në kohën e dhënies së vendimit nga ana e gjykatës…[pamundësia e palës për të pasurapo marrë dijeni për provën e re gjatë gjithë harkut kohor të shqyrtimit të çështjes]

c) Të jetë një rrethanë në lidhje me një fakt që nuk është pranuar nga ana egjykatës….”689

684 Në kuadër të parimit të disponimit që përcakton se: janë palët që vënë në lëvizje gjykatën, paraqesinprovat dhe faktet në të cilat mbështesin pretendimet e tyre, dhe ajo shqyrton çështjen duke u mbështetur nëkëto fakte (neni 29 parag i parë “Gjykata mbështet vendimin në provat e paraqitura nga palët ose ngaprokurori, të marar në seancë gjyqësore”)685 Alqiviadh Lamani, “Procedura Civile e Republikës Popullore të Shqipërisë”, vep. e cit., fq. 228.686 Dr. Tefta Zaka, “Disa Trajtime Teorike dhe Praktike mbi procedurën Civile” (Grup autorësh – Av.Dashamir Kore, Dr. Gjergji Sauli, Dr. Tefta Zaka), bot. ELITE, (SOROS), Tiranë 2001, fq. 64. Këtëautorja e mbështet edhe në një trajtim të Nonda Papulit, në revistën “Drejtësia Popullore”, nr. 2/1964, fq.10, ku kjo e fundit shprehet se “Me fjalën rrethanë duhet kuptuar, sipas këtij mendimi, faktet që shkatojnëkrijimin, ndryshimin ose shuarjen e marrëdhënieve juridike”687 Alqiviadh Lamani, “Procedura Civile e Republikës Popullore të Shqipërisë”, vep. e cit., fq. 228.Kështu në trajtimin e tij (po aty), ai e argumenton duke dhënë një shembull (mbi trashëgiminë e midisbashkëshortëve) të tillë: “…në rast se një grua duke marrë pjesë në trashëgiminë e një personi sibashkëshorte e tij, bashkë me prindërit e tij fitoi një pjesë të caktuar të pasurisë së të vdekurit dhe mëvonë zbulohet se kjo grua nuk ishte grua e ligjshme e tij, por një grua që bashkëjetonte me të pa celebruarmartesë, atëhere kjo mungesë e cilësisë së bashkëshortes përbën një rrethanë të re që justifikon kërkimin erishikimit të vendimit të mëparshëm të pjestimit të trashëgimit…”688 Po aty. Prof. Lamani vijon duke evidentuar se;“…nuk mund të përbëjnë shkak rishikimi zbulimi i njëdëshmitari edhe sikur ky të jetë dijeni të saktë mbi çështjen…” – po aty.689 Vendimi Unifikues i Kolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë, nr. 1, dt. 31.01.2006. Gjithashtushih edhe Alqiviadh Lamani, “Procedura Civile e Republikës Popullore të Shqipërisë”, vep. e cit., fq.228,229. Në këtë pikë Prof. Lamani, duke iu referua literaturës së huaj, evidenton gjithashtu se rrethana ere ndryshon gjithashtu …a) nga rrethana që nuk ekzistonin në kohën e gjykimit të çështjes, por janëvërtetuar më vonë; b) nga rrethanat e ndryshuara, d.m.th. kur rrethanat mbi të cilat është bazuar vendimipërfundimtar i gjykatës, janë ndryshuar më vonë; c) nga ligja e re pse përgjithësisht nga një akt legjislativtë ri që ka dalë pas dhënies së vendimit përfundimtar, mbasi në kuptimin e përgjithëshëm edhe ligja e remund të konsiderohet si rrethanë të re…”.

209

Vetëm kur ndodhemi para një rrethane apo prove të tillë që plotëson kushtet samë sipër, mund të evidentohet domosdoshmëria e rishikimit të një vendimi gjyqësor tëformës së prerë. Asnjë rrethanë apo fakt tjetër që nuk ndodhet apo nuk “plotëson”kushtet apo kriteret e mësipërme, nuk mund të përbëjë shkak për rishikim të një vendimitë formës së prerë.690

2. Në vijim në germën b) përcaktohet se:“...b) vërtetohet se thëniet e dëshmitarëve apo mendimet e eskpertëve, mbi të cilat ështëbazuar vendimi, kanë qënë të rreme...”

Në këtë pikë të kësaj dispozite identifikojmë dy momente që shkaktojnë inicimine procedurës së rishikimit dhe ato janë dy;

1) vërtetohet se thëniet e dëshmitarëve......, mbi të cilat është bazuar vendimi,kanë qënë të rreme... ose

2) ...mendimet e eskpertëve mbi të cilat është bazuar vendimi kanë qënë tërreme;...”

Përsa i përket momentit të parë, duhet evidentuar se...Dëshmitari është njëperson i ndryshëm nga ndërgjygjësit, i cili thirret para gjykatës që të tregojë përdijeninë e tij mbi fakte që kanë rëndësi në një padi”691, pra ai është përsoni “...i cilimund të dëshmojë para gjykatës që fakti është vërtetuar në prezencën e tyre ose përdijeninë që ata kanë patur për faktin”692Në kuadër të këtyre përcaktimeve, dhe në njëanalizë të dispozitës (neni 494 germa b.) për të pasur mundësi të paraqitjes së kërkesëspër rishikim duhet të plotësohet kushti që: thëniet e dëshmitarëve të kenë qënë të rreme.Pra, thëniet e dëshmitarit duhet të kenë ndikuar në vendimarrjen e gjyqtarit në lidhje meçështjen, dhe më vonë këto të jenë konstatuar si thënie apo dëshmi e rreme. Kuptohet,duhet që dëshmia të jetë vërtetuar si e rreme me vendim penal të formës së prerë.Megjithatë, tek ky rast duhet të kihet kujdes për të drejtuar apo bërë kërkesën përrishikim në Gjykatën e Lartë, se jo çdo dëshmi, që më vonë është shpallur si e rrememund të shkaktojë rishikimin e një vendimi të dhënë, gjithmonë duhet të merret nëkonsideratë ajo që u tha më lartë, sa kanë qenë ndikues në vendimarrjen e gjyqtarit këtothënie apo dëshmi.

2) “...apo mendimet e eskpertëve, mbi të cilat është bazuar vendimi, kanë qënë tërreme...”

E njëjta linjë trajtimi, si në rastin e dëshmisë së rreme të bërë nga dëshmitari vlenedhe për rastin e një ekspertimi apo mendimi të ekspertëve që konstatohet i rremë.

690 Në vendimin unifikues Nr. 1, dt.31.01.2006 me kërkues palën e interesuar Spiro Zëri shprehet se;“Harta emërtuar "pjesë nga relievi i Sarandes i vitit 1935" marrë nga Arkivi Qëndror i Ndërtimit, me

datë 11.09.1993, paraqitur si shkak i zbuluar i ri, që ka rëndësi për çështjen dhe mbi të cilin mbështetetkërkesa për rishkim vendimi, vlersohet se nuk plotëson kriteret e sipërpërmendura të provës apo rrethanëssë re, që parashikon neni 494/a të K.Pr.Civile……Pra, rëndësia dhe fuqia provuese e hartës si dokument i paraqitur nuk është e tillë që, për mungesë të

çmuarjes së saj si fakt, gjykata të ketë dhënë një vendim të gabuar të ndryshëm nga ai qe ka dhënë.Harta e paraqitur nuk rezulton të jetë e tillë që, nuk ka ekzistuar gjatë gjykimit, pavarësisht nga data

kur është marrë nga arkivi, nuk është një rrethanë e ndryshuar më vonë dhe as rrethanë që nuk ështëpranuar nga ana e gjykatës, për pasojë nuk përbën shkak për rishikimin e vendimit.

Gjithashtu ligji i "Mbretit Zog" date 21.09.1937 "Për shtyrjen e rregjistrimeve të përgjithëshmetë ndërtesave të viteve", nuk përbën rrethanë të re që ploteson kriteret e përmendura me sipër, e tillë që,nuk ka ekzistuar në kohën e shqyrtimit të çështjes, apo një provë e re në favor të pretendimeve të kërkuesit"Zëri" në lidhje me pronësinë, mbi godinen ose të ketë dalë pas dhënies së vendimit perfundimtar, qeë tëpërbënte rrethanë të re, për një zgjidhje të ndryshme të çështjes nga zgjidhja e dhënë….”691 Alqiviadh Lamani, “Procedura Civile e Republikës Popullore të Shqipërisë”, vep. e cit., fq. 129.692 Francesco Galgano, “E drejta Private”, shtëp. Bot. “Luarasi”, përkth. nga A. Brati, botim i I, Tiranë1999, fq. 895.

210

Në nenin 224/a të KPC, përcaktohet pozicioni, rëndësia e mendimit apo aktit tëekspertizës, si mendim i specializuar për çështje të caktuara gjatë shqyrtimit gjyqësor693.Duke konstatuar rëndësinë që ka mendimi i ekspertëve i pasqyruar në atë që quhet akti iekspertizës, ligjvënësi e ka parashikuar si një prej rasteve që mund të përbëjë shkak përrishikimin e vendimeve civile të formës së prerë, kur ky i fundit (mendimi i ekspetit)nuk pasqyron të vërtetën. Kuptohet që edhe për këtë rast, si për rastin edëshmitarit694...në qoftëse provohet me vendim penal të formës së prerë që eksperti nëçështjen e dhënë ka kryer me dashje krimin e ekspertimit të rremë, por gjykata nuk ështëmbështetur në dhënien e vendimit të saj në mendimin ose në aktin e ekspertimit, por nëprova të tjera, atëherë nuk ka vend pranimi i këkesës për rishikim695... Pra, duhet të keminjë vendim të formës së prerë që përcakton se akti i ekspertizës është i rremë dhemomenti i dytë, është që vendimi i gjykatës të jetë mbështetur kryesisht në këtë akt, apoqë akti të ketë pasur ndikim në një masë të madhe, në dhënien e atij vendimi gjyqësor.

3. Edhe situata, që parashikohet në germën c) të nenit 494 të KPC.është në të njëjta kushte si ajo më sipër, kur “...c) palët ose përfaqësuesit e tyre apondonjë anëtar i trupit gjykues, që ka marrë pjesë në gjykimin e çështjes, kanë kryervepra të dënueshme penalisht, të cilat kanë ndikuar në dhënien e vendimit;...”

Në këtë këndvështrim, sipas përcaktimit që bëhet në këtë pikë të dispozitës 494të KPC, legjislatori i referohet veprave penale si: “...korruptimi nga ana e palës ose epërfaqësuesit të saj të dëshmitarit nëpërmjet shpërblimit në të holla për të kryer dëshmitë rreme; i padituri duke shfrytëzuar pakujdesinë e sekretares merr një dokument tëpaditësit, në të cilën ky i fundit e mbështet kërkesë padinë e tij; përfaqësuesi i tëpaditurit merr shpërblim nga ana e paditësit në mënyrë që të bëjë një mbrojtje dhe nëfund të kërkojë që të pranohet padia; gjykatësi ose ndonjë nga anëtarët e trupit gjykuesështë korruptuar nga palët apo përfaqësuesit e tyre etj”696.

Por gjithmonë duhet të mbahet parasysh dhe vlerësohet mirë, nëse mundet apo jotë përbëjë shkak për rishikim një rast i tillë, shkalla e ndikimit që ka pasur nëvendimarrjen e gjykatës. Jo çdo dënim i palëve, përfaqësuesve të tyre apo edhe i vetëanëtarit të trupës gjyqësore mund të jetë apo klasifikohet si vepër penale që ka ndikuarnë dhënien e vendimit që kërkohet të rishikohet.

4. Shkak tjetër që mund të shërbejë për rishikimin e vendimit është edherasti kur: “...ç) vërtetohet se vendimi i dhënë është bazuar në dokumente tëfalsifikuara...”

Ashtu siç edhe prezantohet vetë procesi dhe natyra e të provuarit të zhvillohet nëtë, pjesën më të madhe të tij e përbëjnë provat shkresore, të cilat klasifikohen në aktezyrtare dhe shkresa të thjeshta. Që shkresa të paraqitet si provë697, pra të ketë fuqiprovuese të fakteve mbi të cilat bazohen pretendimet e palëve duhet që të jenë

693 Neni 224/a i Kodit të Procedurës Civile miratuar me ligjin Nr. 8116, dt.29.03.1996 i ndryshuar “Kurpër konstatimin ose sqarimin e fakteve, që kanë lidhje me mosmarrveshjen në gjykim kërkohen njohuri tëposaçme në fushat e shkencës, teknikës ose artit, gjykata mund të thërrasë një ose më shumë ekspertë”694 Prandaj janë të vendosura në të njëtën germë të nenit 494 të KPC, pasi shfaqin shumë elementë tëpërbashkët që mund të përbëjë shkak, për rishikimin e një vendimi të formës së prerë.695 Vahid Lama, “E Drejta Proceduriale Civile Shqipëtare”, Pjesa I - Dispenca II, Shtypshkronja “RevistaDispenca”, Tiranë 1974, fq.326.696Prof. Dr. Faik Brestovci, “E drejta Proceduriale Civile II”, Prishtinë 2004, fq. 106 (Universiteti iPrishtinës – Fakulteti Juridik).697 Duhet të theksojmë faktin se shkresat janë një pjesë mjaft e rëndësishme e procesit të të provuarit gjatëshqyrtimit gjyqësor, sa edhe në disa dispozita të Kodin e Procedurës Civile si Neni 231, 232, 233, 234,235 të tij, parashikohen që një pjesë e fakteve mund të provohen vetëm me shkresë dhe jo me dëshmitarapo ndalohet në mënyrë të shprehur qartë prova me dëshmitar e tyre.

211

“...hartuar në formën e caktuar, kanë elementët e nevojshme për vlerën e tyre, nuk janëtë copëzuara, të grisura ose të shuara, nuk kanë gërvishtje, shtesa midis rreshtave oseçrregullime të tjera me shuarje dhe mund të lexohen.”698

Për aktet zyrtare, ligji përcakton fuqi të plotë provuese dhe lejon që ato të goditenvetëm për fallsitet.699 Ndërsa tek shkresa e thjeshtë - fuqinë provuese e tyre - lejohet jovetëm goditja për fallsitet por edhe për kundërshtimin e vërtetësisë së aktit.700

Në praktikën e saj gjykata ka pasur kujdes në analizën e saktë dhe të plotë tërasteve të rishikimit që kanë pasur si shkak këtë moment, falsifikimin e dokumenteve.Kjo pasi vetë nocioni i rishikimit, si mjet mbrojtjeje i jashtëzakonshëm nuk duhetkeqkuptuar si një mundësi tjetër për të prishur një vendim të formës së prerë dukeparaqitur argumenta nga më të ndryshëm, të cilët nuk kanë lidhje me shkaqet konkrete tëcilat mund të përbëjnë shkak rishikimin e një vendimi. Analiza e këtyre rasteve duhet tëjetë e thellë, që të mund të evidentojë me saktësi këto shkaqe dhe lidhjen e ngushtë tëtyre me përfundimin e procesit gjyqësor, pra të dhënies së vendimit.701

Siç edhe mund të evidentohet, në rastet e mësipërme (germa b); c); ç) të nenit494) në Kodin e Procedurës Civile, përveç evidentimit të ndikimit apo lidhjes që duhettë kenë këto shkaqe me vetë thelbin e vendimmarrjes702 kërkohet edhe një element tjetërshumë i rëndësishëm, që të plotësojë këtë panoramë, dhe që është detyrimi për të pasurnjë vendim penal të formës së prerë. Pra, duhet që procesi penal, në ngarkim tësubjekteve të proceduara duhet të ketë marrë fund, që do të thotë vendimi që përcaktondënueshmrinë, të ketë marrë formë të prerë.

Kjo domosdoshmëri, për plotësimin kërkesës ligjore, e cila do të mundësonte mëpas rishikimin e vendimit ka ndikuar jo pak duke...krijuar probleme dhe vështirësi nëpraktikën gjyqësore, sidomos në rastet kur krimi që ka ndikuar në dhënien e vendimit tëformës së prerë është amnistuar apo parashkruar, kur autori i falsifikimit nuk dihet osekur autori i veprave penale të parashikuara në tre rastet e nenit 494 ka vdekur etj..703

698 Neni 246 i Kodit të Procedurës Civile miratuar me ligjin Nr. 8116, dt.29.03.1996 i ndryshuar.699 Neni 253 i KPC të RSH - “...Lejohet të provohet e kundërta vetëm kur pretendohet se shkresa është efalsifikuar.”700 Neni 267 e vijues të KPC të RSH701 Ne vendimin nr. 521, datë 24.04.2007 të Kolegjit Civil të Gjykatës së Lartë, arsyeton se: “...Më pas kadalë se përfaqësuesja e të paditurve (që pohoi bashkëpronësinë), ka kryer krimin e fallsifikimit tëdokumenteve, vepër penale kjo e provuar me vendim të formës së prerë, pasi nuk kishte prokurë tëfirmosur nga të gjithë pjestarët, d.m.th. kishte firmosur në interes dhe në emër të përsonave të tretë.Kërkuesi me pretendimin se kemi të bëjmë me një provë të re ka kërkuar rishikimin e vendimit gjyqësor (tëformës së prerë) të mësipërm. Fuqia juridike (materiale) e një vendimi mund të shfaqë pasojat dhe tërealizoje qëllimin e saj nëse ai (formalisht) ka marrë formë të prerë dhe nuk mund të cënohet më. Kjo vlenedhe nëse vendimi mund të vlerësohet si i padrejte. Në të kundërt çdo supozim ndaj një vendimi gjyqësordo të shërbente që vendimi t’i nënshtrohej në çdo kohë një procesi të provuari, d.m.th. që të hapej njëproces i ri dhe mosmarreveshja e pjesmarrësve në proces të mos përfundonte asnjëherë. Nga ana tjetëredhe një vendim i cili është i shoqeruar me mangësi të rënda, ose me shkelje të rënda proceduriale nukmund të lejohet të sjellë pasojat e tij, nëse këto shkelje janë aq të rënda sa që ekzistenca e një vendimi tëtille do të cënonte rëndë ndjenjën dhe respektin për dhënien e drejtësisë të pjesemarrësve në proces. Ështëedhe në interes të shoqërisë që vendime të tilla të mos jënë në fuqi. Qëllimi i institutit të rishikimit tëvendimit është mbrojtja e autoritetit të shtetit dhe të organeve të drejtësisë. Rishikimi është një mjet ankimii jashtëzakonshëm, dhe vendimi i cili prish vendimin e mëparshem ka pasoja juridike me fuqiprapavepruese.”702 Pra, që veprimi i kundërligjshëm të ketë lidhje të drejtëpërdrejtë me thelbin e çështjes dhe që të ketëndikuar në vendimmarrjen e drejtë, ku nëse nuk do ishte realizuar një veprim i tillë, procesi do kishtemarrë tjetër drejtim dhe vendimi do ishte i ndryshëm nga ai që është dhënë.703 Dr. Tefta Zaka, “Disa Trajtime Teorike dhe Praktike mbi Procedurën Civile”, vep. e cit., fq. 70.

212

Një kusht i tillë, pra...kur ato rrethana janë vërtetuar me vendim penal të formëssë prerë...704 ka qënë i parashikuar edhe në kodet e mëparshme të procedurës civile, porato parashikonin edhe mënyrën se si do procedohej,...kur ndjekja penale nuk mund tëfillojë ose të përfundojë...ose për shkak se nuk është zbuluar personi që ka kryerfallsifikimin për vërtetimin e rrethanave...,705 parashikohej se...mund të ngrihej padi nëgjykatën civile.706

Ndërsa në KPC në fuqi nuk kemi ndonjë dispozitë, që të parashikojë se si mundtë veprohet në raste të tilla.

Megjithatë, pavarësisht kësaj mungese në rregullimin e kësaj situate, përsëriinstrumentat ligjor që pala e dëmtuar të rekuperojë dëmin e shkaktuar nuk mungojnë,pasi nuk kemi ndonjë ndalim për ngritjen e padisë për shpërblimin e dëmit të shkaktuarnga personi që ka kryer dhe është dënuar me vendim penal të formës së prerë.

Përsa i përket grupit të dytë të shkaqeve, për të cilat mund të bëhet rishikimpërfshihen përcaktimet që bëhen në pikat d), e) dhe ë).

5. Kështu në germën d) të nenit 494 të KPC, përcaktohet se si shkakmund të jetë kur: “...d) vendimi është i bazuar në një vendim të gjykatës ose të njëinstitucioni tjetër që më pas është prishur;...”.

Në praktikën gjyqësore hasen shpesh raste në të cilat gjykata të mbështesëvendimin e saj në një vendim tjetër civil apo penal të formës së prerë. Pra, merren për tëvërteta faktet dhe pretendimet e vërtetuara në atë vendim (vendimin e mëparshëm) dukebazuar në të vendimin e saj (vendimi i dytë).

Duke u ndodhur ndoshta para një fakti në të cilën vendimi i mëparshëm mund tëprishet, vetëkuptohet se jemi para një situate të pakuptimtë në të cilën edhe vendimi idytë (që është marrë në bazë të atij të parit) duhet të prishet.

Kështu “...Në rastet kur vendimi civil për shpërblimin e dëmit mbështetet nëvendimin penal të fajësisë dhe ky i fundit është prishur dhe personi është shpallur ipafajshëm atëherë vendimi civil nuk ka mbështetje faktike për arsye se ato kanërënë...”707

Duhet mbajtur në konsideratë, si edhe në rastet e mësipërme, se duhet që vendimii parë, të përfaqësoj (të përbëjë) një element shumë të rëndësishëm të vendimmarrjes nëprocesin gjyqësor që është zhvilluar dhe për të cilin është dhënë një vendim, pikërishtduke u bazuar në vendimin gjyqësor të parë. Pra, anullimi i një akti të tillë procedurialmbi të cilin mbështetet edhe vendimi i mëvonshëm, vetëkuptohet që do të shoqërohetedhe me anulueshmërinë e vendimit të mëpasshëm, me kusht që vendimi i parë i prishurtë jetë pjesë e rëndësishme e bazës mbi të cilën është mbështetur vendimi i mëvonshëm igjykatës.

E njëjta llogjikë arsyetimi, si në rastin e mësipërm (kur kemi një vendim gjykateqë mbështet po në një tjetër vendim gjykate) vlen edhe në rastin kur vendimi i gjykatësështë mbështetur në një vendim të një institucioni tjetër që më pas është prishur.

6. Përsa i përket germës e) të nenit 494 të KPC duhet theksuar apo

704 Alqiviadh Lamani, “Procedura Civile e Republikës Popullore të Shqipërisë”, vep. e cit., fq. 229. (Kjoparashikohej në K.P.C. të vitit 1958, neni neni 300 i tij.)705 Po aty. Këtu i referohemi rasteve kur: përsoni që ndiqet penalisht vdes, kur vepra penale ështëparashkruar, kur kemi amnisti për vepra të tilla, kur përsonit i hiqet zotësia për të vepruar etj.. Në kodin e1958 parashikohej se në….këto raste deklarimi i fallsifikimit të dokumentit do të kërkohet me padi civiledhe vendimi që do të jepet mbi këtë padi do të shërbejë si shkak për të rishikuar vendimin.(Po aty, fq. 300)706 Po aty, fq. 229.707 Halim Islami, Artan Hoxha, Ilir Panda, “Procedura penale - Komentar” –, bot. “Morava”, bot. I, Tiranë2003, fq.153.

213

sqaruar së pari se çfarë kuptohet me “...e) vendim....të formës së prerë të dhënë midis poatyre palëve për të njëtën objekt dhe për të njëtën shkak.”

Kuptimin e vendimit të formës së prerë apo siç njihet ndryshe edhe si resjudicata, e gjejmë në Nenin 451 të KPC708. Megjithatë është e nevojshme të sqarohet seçfarë kuptojmë me të njëjta palë, të njëjtin objekt dhe të njëtin shkak, këto, të quajturandryshe edhe elementë përbërës së gjësë së gjykuar.

Kështu si element i parë, për të qënë para gjësë së gjykuar, duhet që palëtndërgjyqëse të jenë të njëtat (“...midis po atyre palëve...”).

Kur i referohemi konceptit palë të njëtat (persona fizik apo juridik), është e lehtë,përcaktimi, përsa i përket identitetit në aspektin fizik, pra kur kemi të njëjtat palë si nëprocesin e parë ku vendimi ka marrë formë të prerë, ashtu dhe në procesin e dytë që kafilluar rishtazi.

Por, kjo nuk është e “mjaftueshme”, pasi koncepti i të njëjtave palë, shtrihet edhenë aspektin e të drejtave, që lidhet në rastet kur kemi kalim (suksedim) ngatrashëgimlënësi tek trashëgimtarët 709 apo në rastin e kalimit të tyre nga një përsonjuridik tek tjetri (rastet e bashkimit, përthithjes, ndarjes së përsonave juridik). Në këtërast, kemi dhe aspektin e cilësimit juridik, pra...identitetin juridik të palëve...kur këtokanë të njëjtën cilësi juridike.710

Si element i dytë percaktohet – i njëjti objekt. Kështu objekti i padisë së dytëduhet të jetë i njëtë me objektin e padisë për të cilën është dhënë një vendim i cili kamarrë formë të prerë. Pra, duhet të kemi të njëjtat pretendime si në padinë e parë ashtuedhe në të dytën, pavarësisht pozicionit të palëve ndërgjyqëse (nëse marrin pjesë herë sipaditës dhe herë si të paditur).

Si elementë i tretë është shkaku ligjor i padisë. Që të ndodhemi para gjësë sëgjykuar, duhet që pretendimi i dytë të jetë i mbështetur në të njëjtin shkak ligjor (gjendjae faktit dhe ajo e pretenduar) me atë të padisë së parë (eadem causa paetendi), pra,...edrejta të ketë lindur nga i njëjti fakt juridik711, pra, me fjalë të thjeshta, arsyeja që shtynpalën për të ngritur padi.

Pra, nuk do kishte kuptim nëse do të kishim një vendim të dytë i cili ështëshqyrtuar midis po atyre palëve, me po atë objekt dhe shkak ligjor dhe që të jenë tëkundërt. Një gjë e tillë me të vërtetë është në kundërshtim me një prej parimeve më tëvjetra, të trashëguar që nga roma e lashtë atë të gjësë së gjykuar apo “res judicata”.

Vetvetiu lind pyetja: Po nëse do kemi dy vendime të kundërta njëri me tjetrin tëdhënë për të njëjtat palë, me objekt të njëjtë dhe për të njëjtin shkak dhe për të cilin kakaluar afati për të bërë kërkesë për rishikm (bëhet fjalë për vendimin e dytë ), si duhet tëveprohet ne këtë rast?

Një përgjigje e tillë, nuk mund të vijë lehtësisht dhe aq më tepër kur në praktikëntonë akoma nuk është hasur një rast i tillë konkret. Megjithatë, zgjidhje me interes përt’u parë dhe studiuar, për këtë problem, gjendet e trajtuar në doktrinën Italiane dhekonkretisht në veprën e autorit Francesco P.Luiso. Në trajtimin e tij ky autor thekson se;

708 Neni 451 i K.Pr.Civile – Vendimi i gjykatës merr formë të prerë kur: a. Nuk mund të bëhet ankimkundër tij; b. Nuk është bërë ankim kundër tij brenda afateve të caktuara nga ligji ose kur ankesa ështëtërhequr; c. Ankesa e paraqitur nuk është pranuar; ç. Vendimi i gjykatës është lënë në fuqi, ndryshuar oseështë pushuar gjykimi në shkallë të dytë.709 Kështu, nëse një person ka marrë pjesë në një proces gjyqësor si palë paditëse apo e paditur dhe mëvonë vdes. Mbi bazën e së drejtës së trashigimisë, si titull universal, trashigimtarëve u kalojnë të drejtatdhe detyrimet. Nëse trashigimtarët do të duan të ngrenë po të njëtën padi përsëri, ato do konsiderohen si enjëjta palë me trashigimlënësin e tyre, duke qënë se të drejtën për të marrë pjesë si paditës në procesingjyqësor, e kanë fituar për shkak të trashigimisë së trashigimlënësit të tyre.710 Alqiviadh Lamani, “Procedura Civile e Republikës Popullore të Shqipërisë”, vep. e cit., fq. 214.711 Jani Vasili , “Proceduriale Civile e R.Sh.”, shtëp. Bot. “Gervis”, Tiranë 2005, fq. 228.

214

“Vendimi i dytë është i cënueshëm, në qoftë se vesi ka marrë vlerë, humbja emjetit të ankimit do të thotë shërim i vendimit të dytë ashtu si vendimi i parë. Kur kemidy vendime për të njëjtin objekt me të njëjtat palë dhe shkak të njëjtë, por qëkundërshtojnë njëri-tjetrin dhe që të dy janë bërë të vlefshëm përparësi do të ketëvendimi i më vonshëm në kohë. Ky është një rregull i përgjithshëm i të gjitha aktevegjyqësore të vlefshme. P.sh. kontrata e mëvonshme e zevëndëson atë të mëparshmen,ligji i mëvonshëm lë pa fuqi atë të mëparshmin etj”712.

Këtu duhet të bëjmë edhe një dallim tjetër, përsa i përket çështjes së res judicata.Pasi, siç edhe pranohet si nga doktrina dhe praktika ka disa lloje vendimesh qëpavarësisht se mund të marrin formë të prerë nga ana formale, ato nuk marrin asnjëherëformë të prerë nga ana substanciale (përmbajtja).

Në kuptimin formal marrin formë të prerë të gjitha llojet e vendimeve kundër tëcilëve nuk mund të ushtrohet ankim, kur nuk është bërë ankimi ose kur ai nuk ështëpranuar. Megjithatë, në kuptimin që vendimi të jetë i detyrueshem në shqyrtimetgjyqësore të mëparshme ose më mirë në kuptimin substancial jo të gjitha vendimetmarrin formë të prerë. Kështu p.sh. vendimi për kujdestari, kufizimi i zotësisë juridikepër të vepruar, detyrimet ushqimore etj., janë një kategori vendimesh, që nga anasubstanciale nuk marrin formë të prerë, kjo për shkak të natyrës së marrëdhënieve që atorregullojnë dhe që në kohë mund të ndryshojnë duke “kërkuar” një ndryshim në raportme ndryshimet e kushteve në të cilat ato zbatohen.

7. Me ndryshimet që janë bërë në Kodin e Procedurës Civile me Ligjin Nr.10052, datë 29.12.2008 është shtuar edhe një germë në dispozitën 494/II të KPC

Kështu në gërmën ë) të shtuar, përcaktohet si më poshtë:“ë) kur Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut gjen shkelje të konventës

europiane “Për mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe lirive themelore” dhe tëprotokolleve të saj, të ratifikuara nga Republika e Shqipërisë.”.

Ky është një moment shumë i rëndësishëm, i asaj mbi pranueshmërinë dhezbatimin jo vetëm të KEDNJ-së si ligj i brendshëm, por edhe të vendimeve gjyqësore tëGJENDNJ-së, në raste se ato konstatojnë parregullsi dhe shkelje të konventës.

Në këtë kuadër një shkak i aplikimit të instrumentit procedurial të rishikimit,ndaj një vendimi të formës së prerë parashikohet pikërisht vendimi i GJEDNJ.-së, i cilimund të konstatojë mospërputhshmëri mes këtij vendimi të gjykatave shqiptare dheKEDNJ-së.

Në fakt, kjo “ndërhyrje” erdhi si dosmodoshmëri i shkeljeve të shumta, që janëkonstatuar nga kjo gjykatë (GJEDNJ) në proceset e zhvilluara në gjykatat Shqiptare.

Mbi domosdoshmërinë e pranimit dhe përparësinë në aplikimin e vendimeve tëGJEDNJ-së, Gjykata Kushtetuese, në vendimin nr. 20, dt. 01.06.2011 shprehet se:

“...Gjykata, në vijim të argumenteve të saj, e sheh me vend të theksoje se, përtrajtimin e të drejtave themelore të njeriut GJEDNJ-ja ka në sistemin tonë juridik njëkompetencë ekskluzive. Kjo kompetencë është e pranuar nga sistemi ynë i brendshëmjuridik, për efekt të zbatimit te nenit 122 të Kushtetutës, po edhe të nenit 17/2 të saj, tëcilët sjellin si detyrim që vendimet e GJEDNJ-së të zbatohen drejtpërsëdrejti.

Me rastin e ratifikimit të KEDNJ-së Kuvendi i Republikës së Shqipërisë, sipërfaqësues i sovranitetit popullor, ka marrë përsipër detyrime, të cilat janë tëzbatueshme nga të gjitha organet shtetërore të Republikës së Shqipërisë, përfshirëgjykatat e të gjitha niveleve, pavarësisht llojit të tyre. Për sa më sipër, detyrimet qëmbartin secili nga pushtetet për zbatimin e vendimeve përfundimtare të GJEDNJ-së janëtë ndryshme. Nëse për ekzekutivin janë menjëherë të ravijëzueshme këto detyrime, si

712 Francesco P.Luiso, “Diritto Processuale civile Vol.II Il processo di Cognizione”, Giuffrè Editore(Milano), Itali 2007, fq. 481.

215

p.sh. në rastin e pagimit të dëmshpërblimeve të imponuara nga GJEDNJ-ja, për sa ipërket dy pushteteve të tjera ka vend për interpretim...pra, nëse jemi në rastet e vakumitlegjislativ, ose kur parashikimet ligjore bien në kundërshtim me dispozitat e Konventës,atëherë gjyqtarët e çdo niveli zbatojnë drejtpërsëdrejti vendimet e GJEDNJ-së nëpërputhje me nenin 122 të Kushtetutës dhe nenet 19 dhe 46 të KEDNJ-së. Neni 122 iKushtetutës përcakton shprehimisht se dispozitat e marrëveshjeve ndërkombëtare kanëepërsi mbi ligjet e vendit që nuk pajtohen me të...”

Në këtë kuadër, referuar epërsisë që ka KEDNJ dhe vendimet e GJEDNJ-së,brenda vendit u pa e nevojshme, ndërhyrja në KPC, duke “shtuar” si një ndër shkaqetpër të rihapur procesin gjyqësor713 apo fillimit të procedurës së rishikimit, të një vendimitë formës së prerë, edhe rastet kur GEDNJ-ja merr një vendim që konstaton shkelje tëkonventës, ç’ka do të thotë, shkelje të të drejtave të individëve përfshirë këtu dhe tëdrejtën për një proces të rregull ligjor.

Në përfundim, e gjitha sa u prezantua më sipër konkludohet në këto drejtime:Rishikimi prezantohet si një instrument procedurial shumë i rëndësishëm, që

lidhet në mënyrë të drejtëpërdrejtë me parimin e procesit të drejtë të vendimmarrjes.Gjithashtu, ky instrument prezanohet si një instrument me aplikim shumë të

kufizuar, vetëm për ato raste, ku për shkak të cënimit të procesit të rregullt ligjor lind enevojshme një ndërhyrje “kirurgjikale”, në riparimin e atyre pasojave që kanë sjellëcënimin e këtij parimi duke risjellë edhe një herë në rishqyrtim këto të drejta. Kuptohet,që një proces i tillë duhet të realizohet në mënyrë të kujdesshme duke evidentuar qartëmomentet për të cilat mund dhe duhet të ndërhyhet, për shkak të raujtjes apo moscënimit të një tjetër parimi shumë të rëndësishëm, në kuddër të shtetit të së drejtës, atë tësigurisë juridike. Prandaj, është detyrë e Gjykatës së Lartë, që në procedura të tilla duhettë evidentojë qartë çdo element që çon në domosdoshmërinë e rishikimit të një vendimi.Kjo, duke mos proceduar thjesht me një aplikim mekanik të këtyre shkaqeve, por dukerealizuar një proces të domosdoshëm analitik të rëndësisë të secilit element përbërës tëkëtyre shkaqeve.

Kjo, do shmangte në mënyrë të ndjeshme kërkesa pa shkak të ligjshëm dheabuzive duke shmangur keqkuptimet e mundshme mbi këtë instrument, që në shumëraste e shohin si një mundësi e re për të prishur një vendim që tashmë ka vendosur njëgjendje ekulibri në një marrëdhënie të caktuar.

713 Xhezair Zaganjori, Arta Vorpsi, Denar Biba, “Parimet Kushtetuese dhe të Drejtat Themelore nëJurisprudencën e Gjykatës Kushtetuese”, vep. e cit., fq. 103 (Koment i autorëve).

216

PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME

A. PËRFUNDIME

Në përfundim, ky punim, në tërësi sjell një panoram të përgjithshme të pozitësdhe rolit që ka instanca më e lartë gjyqësore jo vetëm brenda Shqipërisë por dhe në njëparalele krahasimore në vendet e tjera. Kjo e realizuar në disa linja të rëndësishme si ajoe strukturës, përbërjes, mekanizmave të emërimit, aktorët dhe roli i secilit prej tyre,funksioneve dhe impakti që ka në gjithë sistemin gjyqësor, por jo vetëm të tij. Ashtu siçedhe del gjatë trajtimit në instancat më të larta gjyqësore, në përgjithësi, hasenndryshime nga njëri vend në tjetrin. Kjo, në një vështrim krahasues mes familjeve të sëdrejtës së shkruar dhe të drejtës së përbashkët. Dallueshmëritë, konsistojnë pikërisht tekajo që, në një pjesë të vendeve të kontinentit, kjo strukturë ka ngjashmëri të dukshme përnga funksionet dhe qëllimi i aktivitetit të tyre dhe që lidhet kryesisht me juridiksionin ezakonshëm gjyqësor, ndërsa në vendet që i përkasin familjes common law, kjo strukturëe lartë funksionon dhe si Gjykatë Kushtetuese, ç’ka në familjen e civil law, kryesisht nëshumicën prej tyre ekziston si strukturë me juridiksion të veçantë nga ai i zakonshëm.Në këto pozita, gjendet edhe vendi ynë, ku Gjykata e Lartë ka një pozitë të rëndësishme,por që ngelet në kornizat e juridiksionit gjyqësor të zakonshëm, kjo pavarësishtfragmentizimeve që hasen dhe janë bërë brenda sistemit tonë gjyëqsor me krijimin egjykatave administrative, gjykatat e krimeve të rënda etj.

Pavarësisht se, në çdo kre apo pjesë e tij trajtimi është i shoqëruar me komente,përfundime dhe rekomandime, përsëri në mënyrë të përmbledhur konkludohet se:

i) Pushteti gjyqësor përfaqëson një nga strukturat më të qenësishme të shtetit tësë drejtës, së bashku me ato legjislative dhe ekzekutive. Pavarësia e tij dhe funksioni ipandikueshëm nga asnjë nga pushtetet e tjera apo strukturë tjetër e rendësishmeshtetërore përfaqëson një parim shumë të rendësishëm, dhe që duhet të ndiqet në kuadërtë funksionimit të shtetit të së drejtës. Në këtë strukturë pushtetmbajtëse, një prejorganeve më të rëndësishme, jo vetëm për nga pozita që ka në majë të piramidësgjyqësore, por edhe për nga impakti që ka aktiviteti dhe funksioni i saj është Gjykata eLartë. Këtë rol që e ka pasur pothuajse që me krijimin e saj, ajo ka ardhur duke e forcuarnë mënyrë konstante, ç’ka i ka dhënë asaj një pozitë duke ushtruar ndikim, jo vetëmbrenda vetë strukturës gjyëqsore, por edhe përtej saj ku nuk përfshihet vetëm shoqëria,por edhe të gjitha strukturat e tjera pushtetmbajtëse.

ii) Duke qenë instanca më e lartë dhe përfaqësuese e pushtetit gjyqësor mban mbivete një funksion shumë të rëndësishëm, me një rol vendimtar në procesin e dhënies sëdrejtësisë, si përsa i përket çështjes së kontrollit, por edhe të orientimit dhe përcaktimittë asaj çfarë mund të përfaqësohet si zgjidhje e drejtë apo vetë të drejtën. Këtë e realizonnëpërmjet funksioneve të njohura me kushtetutë dhe ligje të veçanta rregulluese, siçështë ai rishikues duke përvijuar paraprakisht linja të qarta qëndrimesh, për gjykatat më

217

të ulëta mbi problematika të ndryshme që hasen gjatë shqyrtimit të mosmarrëveshjeve.Pra, të interpretojë ligjin për t’u zbatuar në mënyrë të njëjtë në të gjithë territorin.714

Këtë ajo e realizon nëpërmjet një procesi kontrolli, që paraqet një natyrë mëshumë të karakterit ligjor, se sa të analizës së fakteve të çështjes konkrete. Kjo, në njëmënyrë i jep asaj një rol shumë të rëndësishëm të qartësimit të ligjit dhe të asaj se çfarëka dashur apo ka pasur qëllim ligjvënësi në rregullimin e marrëdhënieve të caktuarjuridike. Këto vendime...për zgjidhjen e çështjeve konkrete, ndonëse nuk kanë efektjashtë kufijve objektivë të çështjes në gjykim ndihmojnë për një funksionim harmonik tësë drejtës dhe marrin vlera të veçanta përsa i përket koherencës dhe vazhdueshmërisë sëorientimeve jurisprudenciale.715

iii) Gjithashtu, duke qënë e pozicionuar në majë të hierarkisë gjyqësore, dhe përshkak të asaj çfarë përfaqëson mënyra e rregullimit të aktivitetit ligjor të saj, funksionete saj lidhen në mënyrë të drejtëpërdrejtë me vetë garantimin e pavarësisë së gjyqësorit.Kjo meqënëse, në përcaktimet ligjore gjenden rregullimet përkatës ligjor, që i “besojnë”një funksion shumë të rëndësishëm, këtij organi të lartë, atë të gjykimit të vetë trupësgjyqësore e realizuar kjo nëpërmjet një procesi shqyrtimi të vendimmarrjes së organevejogjyqësore por me rol vendimtar mbi trupën gjyqësore të dy niveleve të tjera, dhe qëpërfaqësohet nga KLD-ja.

iv) Procesi vendimmarrës i saj nuk kufizohet vetëm në kontrollin dhe orientimine punës të hallkave më të ulëta gjyqësore, por ajo e shtrin efektin edhe përtej këtyrekufijve. Kjo, në kuadër të parimit “kontroll dhe ekuilibër” (check and balance).Vendimmarrja arrin të ketë ndikim mbi gjithë aktivitetin shtetëror në përgjithësi dhestrukturat përbërëse të tij duke mbajtur në konsideratë parimin, se një vendim gjyqësor iformës së prerë është i detyrueshëm për tu zbatuar nga kushdo dhe se askush, i detyruarnga ky vendim, nuk mund t’i shmanget përmbushjes së asaj çfarë ai përcakton.Gjithashtu, gjykatat dhe në këtë rast Gjykata e Lartë mund të “kundërshtojë” zbatimin enjë ligji, nëse konstatohet apo pretendohet se është në kundërshtim me Kushtetutën eRSH. Pra, në këtë kuadër, ndikimi që u citua më lart realizohet në dy mënyra:

iv.1) Njëra lidhet me aktivitetin e zakonshëm apo lëndën bazë të këtij aktiviteti,zgjidhjen jo vetëm të mosmarrëveshjeve të aspektit civil ndërmjet subjekteve private,por edhe kontrollin e aktiviteti të ushtruar nga strukturat e pushtetit ekzekutiv, nëse ështëapo jo në përputhje me ligjin dhe atë çfarë përfaqëson shteti i së drejtës. Aktivitet, deritani i realizuar nga strukturat e juridiksionit të zakonshëm, që më tutje do realizohetnëpërmjet një strukture të veçantë po gjyqësore, dhe që përfaqësohet nga gjykatatadministrative, dhe që bashkohen me të tërën tek ky organ më i lartë gjyqësor, Gjykata eLartë.716 Këtë, ajo e realizon me anë të proceseve që startojnë nga paditë që individë tëndryshëm ngrenë, ndaj aktivitetit të ekzekutivit dhe organeve të administratës shtetërore(vendore dhe qëndrore) përfaqësuese të tyre, kur ky aktivitet, supozohet se cënon nëmënyrë të kundërligjshme interesat dhe të drejtat e tyre. Kjo, passjellë që në mënyrëdrejtëpërdrejtë vendimmarrja e kësaj instance të ketë impakt dhe ndikim mbi aktivitetine këtij pushteti, duke e orientuar dhe detyruar këtë të fundit të ushtrojë një aktivitet mbibaza të drejta, në përputhje me parimet e shtetit të së drejtës apo shtetit ligjor.

714 Vendim i Gjykatws Kushtetuese nr. 31, dt. 01.12.2005.715 Po aty.716 Kjo e realizuar nëpërmjet ligjit të ri të miratuar rishtazi, nga Kuvendi, duke krijuar kolegjin e veçantëadministrativ pranë kësaj gjykate. Por, që në fund të fundit është pjesë e kësaj strukture si e tërë.

218

iv.2) Mënyra e dytë e ndikimit lidhet me pushtetin legjislativ. Gjykatat duke qënëorgane zbatuese por dhe “urdhëruese” të ligjeve kanë mundësi që të kontrollojnë (nëmënyrë incidentale) përputhshmërinë e tyre me Kushtetutën e RSH. Kjo do të thotë, seGjykata e Lartë pavarësisht qëndrimit që mund te kenë mbajtur gjykata e shkallëve mëtë ulëta gjatë zbatimit të ligjit në një çështje të caktuar mund të ngrenë çështjen ekushtetueshmërisë së ligjit, të miratuar nga Kuvendi pranë Gjykatës Kushtetuese. Nësekjo e fundit konstaton sa pretendohet, në këtë rast, ky ligj bëhet i pazbatueshëm përkëdo, përfshirë edhe gjykatën. Në këtë mënyrë, kjo ndikon në “sjelljen” apo qëndriminqë duhet të mbajë Kuvendi në raport ligjin përkatës. Kjo, do të thotë që gjykata gjatëzbatimit të ligjit ka mundësinë të ushtrojë presion, ndaj Kuvendit. Kjo, pasi, kurdo që tëjetë momenti i miratimit të një ligji me një objekt të tillë, Kuvendi duhet të tregohet ikujdesshëm në këtë proces miratimi duke mbajtur në konsideratë atë çfarë ndodhi meligjin e mëparshëm.

v) Gjithashtu, një rol shumë të rëndësishëm dhe me impakt ka dhe praktikaunifikuese e saj. Ligji është pranuar se nuk mund të jetë përfekt, sado vëmendje apoprocedurë të gjatë miratimi të ketë. Kjo është e ndikuar nga shumë faktorë, dhe qëkryesisht lidhen me aspekte e ndryshme apo dhe zhvillimet e mëtejshme tëmarrëdhënieve brenda një shoqërie. Kjo, nënkupton pamundësinë e parashikimit të çdodetaji, sado i vogël në dukje, por që evidentohet me ndikim mbi vetë marrëdhënien. Nëkëtë mënyrë, Gjykata e Lartë me këtë praktikë “ndihmon” strukturën ligjbërëse, që nërastet e kur vihen re hapësira, paqartësi apo dhe kundërshti në vetë ligjin apo ligje tëndryshme, gjatë zbatimit konkret mund të ndërhyjë duke realizuar në një mënyrë“rregullimin” përkatës (duke plotësuar apo qartësuar qëndrimet që duhet të mbahennga organet gjyqësore). Në këtë kuadër, ajo orienton ligjvënësin mbi këto ndërhyrje, kuky i fundit, nërpërmjet procesit ligjvënës arrin të bëjë të tilla përmirësime apokorrigjime.

vi) Aktiviteti i këtij organi duhet gjithmonë të jetë i orientuar për nga përcaktimetkushtetuese dhe ligjeve të tjera, ku një rol shumë të rëndësishëm ka dhe zbatimi iKEDNj-së, si pjesë e legjislacionit të brendshëm. Gjithashtu, në këtë aktivitet ajo duhettë bëjë pjesë dhe praktikën gjyqësore të Gjykatës Kushtetuese, që përfaqëson organinkryesor garant i zbatimit të Kushtetutës së RSH, si dhe praktikën gjyqësore të GJEDNJ-së, e c ila e realizon atë duke mbajtur si objekt kryesor përcaktimet e konventës.

vii) Në këtë prizëm, ku aktiviteti i Gjykatës së Lartë rezulton të ketë shumëndikim dhe impakt në vetë shoqërinë, dhe rregullimin e marrëdhënieve brenda kësajshoqërie duhet që të jetë gjithmonë në koherencë të plotë me konceptin e shtetit të sëdrejtës duke bërë pjesë të praktikës dhe aktivitetit të saj të tilla parime, që pasqyrohendhe gjejnë trajtim në praktikën gjyqësore të strukturave si Gjykata Kushtetuese dheGJEDNJ-ja. Kjo, do përmirësonte shumë një aspekt shumë të ndjeshëm, atë tëmarrëdhënieve që ekzistojnë mes gjyqësorit dhe shoqërisë duke rritur besim e kësaj tëfundit, që çdo mosmarrëveshje dhe aktivitet do gjejë rregullim dhe zgjidhje në mënyrëezauruese vetëm nga këto strukturat të pushtetit gjyqësor dhe vetëm nga këto të fundit.

219

viii) Praktika e saj duhet të jetë e orientuar drejt ngritjes të atyre barrieraveligjore, të cilat kufizojnë në mënyrë shumë të qenësishme cënimin e asaj që përfaqësondhe ofron shteti i së drejtës, sigurinë juridike, ekuilibrin apo qëndrueshmërinë emarrëdhënieve. Pra, që të drejtat që njihen apo fitohen, nuk do jenë objekt i cënimit panjë proces të rregullt ligjor apo të ndonjë procesi tjetër të më vonshëm, duke vënë nëpikëpyetje ekzistencën apo qëndrueshmërinë e tyre në favor të individëve që tashmë unjihen. Ky është një aspekt shumë i rëndësishëm, që përfaqëson dhe një nga funksionete Gjykatës së Lartë, që është pikërisht funksioni rishikues i vendimeve gjyqësore tëformës së prerë apo siç njihen res judicata. Ku ajo, këtë funksion duhet ta ushtrojë nëmënyrë rigoroze të bazuar vetëm në ligj dhe kjo në mënyrë të qartë, si njëdomosdoshmëri, për të forcuar parimin e shtetit të së drejtës dhe në këtë prizëm atë tëparimit të procesit të rregullt ligjor. Kjo, si një domosdoshmëri për evidentuar atë seçfarë është e drejtë, që përfaqëson në vetvete vetë misionin kryesor të saj.

ix) Pavarësisht ndryshimeve që u bënë në Kodin e Procedurës Civile, dhe nëligjin për Gjykatën e Lartë, përsëri rezultojnë të domosdoshme ndryshime të mëtejshmenë këtë të fundit (ligjin për GjL), përsa i përket përbërjes së trupës gjyqësore. Kjo, si medomosdoshmërinë e rritjes së numrit të gjyqtarëve në përbërje të saj, ashtu dhe me rritjene numrit të kolegjeve civile dhe penale. Këto ndryshime do të ndihmonin që në mënyrëtë ndjeshme të zvogëlohej koha e pritjes për gjykim të çështjeve, pranë kësaj strukture.Kuptohet, këto ndryshime të bëra apo që propozohen të bëhen mbajnë në konsideratëfaktin e ngarkesës së madhe që krijohet pranë kësaj gjykate, meqënëse është një organ ivetëm që duhet të përballojë një fluks të tillë pune.

x) Në këtë kuadër, duke evidentuar një pozitë dhe rol kaq të rëndësishëm dhe meimpakt të madh mbi struktutën shtetërore, përfshirë këtu edhe çështje të funksioneve siai i juridiksionit fillestar është e domosdoshme që ti kushtohet një vëmendje më e madheaktivitetit dhe formëzimit të kësaj trupe gjyëqsore, e cila duhet të qëndrojë në mënyrëkonstante larg ndikimeve politike, pavarësisht pjesëmarrjes të aktorëve politik në këtëproces. Qëndrimi larg këtyre ndikimeve do përmirësonte nivelin e aktivitetit dheqëndrimeve ligjore të paanshme, që kjo strukturë duhet të mbajë në kuadër të respektimittë parimit të shtetit të së drejtës, ç’ka do reflektohej drejtpërdrejtë në një përformancë tëbesueshme që parimi i ndarjes së pushteteve funksionon realisht.

220

B. REKOMANDIME

Duke iu referuar pikërisht problematikave të hasura në praktikë në punën eGjykatës së Lartë, që ajo të vijojë të ruaj atë fizionomi ligjore që ka dhe duhet të ketë,rezulton e domosdoshme që të bëhen ndërhyrje përkatëse në Kushtetutë dhe ligjin përGjykatën e Lartë duke rekomanduar:

i) Ndryshime kushtetuese dhe ligjore për çështjen e emërimit të anëtarëve tëGjykatës së Lartë, duke përfshirë dhe ndryshimet ligjore të bëra me ligjin151/2013,ndryshime të cilat hyjnë në fuqi me 1 tetor 2013.

Kështu, përsa i përket çështjes së rregullimit normativ kushtetues, nënenin 136 propozohet një riformulim i dispozitës, pavarësisht, praktikës gjyqësore tëGjykatës Kushtetuese, mbi këtë formulim të kësaj dispozite, në këtë mënyrë:

Neni 136/1 ka një formulim aktual: “Anëtarët e Gjykatës së lartë emërohen ngaPresidenti i Republikës me pëlqimin e Kuvendit...”.

Propozohet ndryshimi, duke e riformuluar në këtë mënyrë: “Anëtarët e Gjykatëssë lartë emërohen nga Presidenti i Republikës, pas miratimit të dekreteve përkatëse ngaKuvendi ...”.

Ky, përkufizim do pasqyronte më qartë çështjen mbi rolin konkret që luanKuvendi, në procedurën e kalimit të dekreteve të Presidentit për emërimet në këtëstruktureë.

Gjithashtu, përsa i përket çështjes së afatit të mandatit propozohen këtondryshime: Në nenin 136/3, propozohet të bëhen këto ndryshime:

nga formulimi aktual, që është; “...Kryetari dhe anëtarët e Gjykatës së Lartëqëndrojnë në detyrë për 9 vjet pa të drejtë riemërimi...”, të ndryshojë në:

“...Kryetari dhe anëtarët e Gjykatës së Lartë qëndrojnë në detyrë për 10 vjet...”

Ky ndryshim, propozohet të bëhet i shoqëruar edhe me propozimet për ndryshimnë ligjin organik të Gjykatës së Lartë. Kështu, neni 3 - Kushtet për t’u emëruargjyqtar i Gjykatës së Lartë - të ligjit 8588, dt. 15.03.2000, që aktualisht ka njëformulim të tillë: “Gjyqtarët e Gjykatës së Lartë emërohen nga radhët e gjyqtarëve mevjetërsi, jo më pak se 10 vjet ose nga radhët e juristëve të shquar që e kanë ushtruar këtëprofesion, jo më pak se 15 vjet.”, kanë pësuar ndryshime me ligjin 151/2013(dt.30.05.2013), që hynë në fuqi më 1 Tetor 2013 duke ndryshuar në këtë mënyrë:

“1. Gjyqtar në Gjykatën e Lartë mund të zgjidhet shtetasi shqiptar, që përmbushkëto kushte: …b) të ketë punuar si: i) gjyqtar për jo më pak se 13 vjet nga të cilat tëpaktën 5 vite pune si gjyqtar pranë Gjykatës së Apelit; ii) jurist me jo më pak se 15 vjetpërvojë profesionale në funksione publike në administratën e Kuvendit, administratën ePresidentit, aparatin e Këshillit të Ministrave, ministri dhe institucione qendrore tëpavarura, në Gjykatën Kushtetuese dhe Gjykatën e Lartë, prokuror, avokat dhepersonelin akademik të arsimit të lartë, profesor dhe docent ose gradën shkencore“Doktor”, si dhe pedagog ose drejtor në Shkollën e Magjistraturës;…”

Po në këtë nen, propozohet të bëhen këto ndryshime dhe shtesa të mëtejshme:“1. Gjyqtarët në Gjykatën e Lartë mund të zgjidhen shtetasit shqiptar, që

përmbushin këto kushte...,...b) të ketë punuar si:i) gjyqtar për jo më pak se 25 vjet;ii) jurist me jo më pak se 25 vjet përvojë profesionale në funksione....”

221

dhe pas kësaj pike të germës b), shtohet edhe kriteri i moshës:iii) të jetë mbi moshën 55 vjeç.

Pra, propozohet të hiqet kufizimi që vihet për gjyqtarët, të cilët duhet të kenë dhenjë eksperiencë pune, prej jo më pak se 5 vitesh në Gjykatën e Apelit. Kjo, duke rriturvitet e eksperiencës në punë nga 13 në 25 vite. Në këtë mënyrë realizohet një trajtimpothuajse i barabartë për të gjithë trupën gjyqësore, pavarësisht se në cilën shkallëushtron funksionet e tij si gjyqtar duke eleminuar një kriter në dukje diskriminues apobllokues i ecjes në karrierë.

Ndërsa, edhe për prurjet anësore për në Gjykatën e Lartë, përsëri të jetë ky kriteri vjetërsisë prej 25 vitesh punë. Kjo, në një mënyrë së bashku dhe me krieteret e tjera doishte një garanci më shumë për një eksperiencë të gjërë, të kandidatit të mundshëm.

Përsa i përket ndryshimeve në numrin e anëtarëve dhe të strukturës sëGjykatës së Lartë, në kuadër të rritjes së efiçencës dhe shpejtësisë në gjykimin eçështjeve, duke marrë në konsideratë edhe ndryshimet e fundit ligjore në KPC të RSHmbi ndryshimet në disa gjykime të caktuara civile, propozohen këto ndryshime tëmëtejshme ligjore. Kështu, duke mos pasur një rregullim nga Kushtetuta për numrin eanëtarëve të saj apo dhe stukturës bazë (të numrit të kolegjeve në përbërje të saj) nukdalin të nevojshme ndryshime, përveçse në ligjin organik, ku propozohet që:

a. Neni 1 i Ligjit 8588, dt. 15.03.2000 i ndryshuar me ligjin 151/2013, ku ky ifundit rrit numrin e gjyqtarëve nga 17 që janë aktualisht në 19 të ndryshohet në këtëmënyrë:

është - “Gjykata e Lartë përbëhet nga 19 gjyqtarë.”;të bëhet - “Gjykata e Lartë përbëhet nga 25 gjyqtarë.”.

b. Ky ndryshim propozohet të shoqërohet dhe me ndryshimin e nenit 10 të Ligjit8588, dt. 15.03.2000 i ndryshuar me ligjin 151/2013, ku ky i fundit e ndryshon në këtëmënyrë:

është - “Gjykata e Lartë organizohet në Kolegjin Civil, Kolegjin Penal dheKolegjin Administrativ.”;

të bëhet - “Gjykata e Lartë organizohet në dy Kolegje Civile, dy Kolegje Penaledhe një Kolegj Administrativ.”.

ii) Ndryshime dhe shtesa kushtetuese, që propozohen për çështjen e juridiksionit.

Në nenin 141, propozohet një shtesë mbi juridiksionin rishikues, për tësqaruar ndoshta dykuptimësinë e këtij instrumenti, me këtë formulim:

“...Juridiksioni rishikues i Gjyktës së Lartë lidhet me rishikimin e vendimeve tëgjykatave më të ulëta, si dhe në raste specifikie të vendimeve të formës së prerë.”

Gjithashtu propozohet që pika 2 e nenit 141 për njësimin ose ndryshimine praktikës gjyqësore propozohet që, me qëllim për ta bërë sa më të qëndrueshme nëkohë efektin apo zgjidhjen e kësaj praktike unifikuese, pas pikës 2,: “Për njësimin osendryshimin e praktikës gjyqësore, Gjykata e Lartë ka të drejtë të tërheqë për shqyrtim nëkolegjet e bashkuara çështje të caktuara ligjore...”, të shtohet fjalia:

“Vendimet e dhëna për këto çështje merren me 2/3 të votave të anëtarëveprezent”.

222

Ky propozim për këtë ndryshim të fundit, duhet të shoqërohet mendryshim përkatëse në ligjin organik për Gjykatën e Lartë, ku propozohet që:

Neni 16 paragrafi 2, të ndryshojë kështu:Është. “...Vendimi merret me shumicën e votave të gjyqtarëve që marrin pjesë në

gjykim.”,të bëhet:“...Vendimi merret me një shumicë prej 2/3 të votave të gjyqtarëve që marrin pjesë në

gjykim.”.

Të prezantuara në mënyrë skematike, propozimet që bëhen,janë:

I. Propozimet për ndryshimet kushtetuese

NENI 136/1Formulimi ekzistues Formulimi i propozuar

Anëtarët e Gjykatës së lartë emërohennga Presidenti i Republikës me pëlqimine Kuvendit.

Anëtarët e Gjykatës së lartë emërohennga Presidenti i Republikës, pasmiratimit të dekreteve përkatëse ngaKuvendi .

NENI 136/3Formulimi ekzistues Formulimi i propozuar

...Kryetari dhe anëtarët e Gjykatës sëLartë qëndrojnë në detyrë për 9 vjet patë drejtë riemërimi.

...Kryetari dhe anëtarët e Gjykatës sëLartë qëndrojnë në detyrë për 10 vjet..

NENI 141Formulimi ekzistues Formulimi i shtesës së propozuar

Nuk ka

Juridiksioni rishikues i Gjyktës sëLartë, lidhet me rishikimin evendimeve të gjykatave më të ulëta, sidhe në raste specifikie të vendimeve tëformës së prerë.

NENI 141/2Formulimi ekzistues Formulimi i propozuar

Për njësimin ose ndryshimin e praktikësgjyqësore, Gjykata e Lartë ka të drejtë tëtërheqë për shqyrtim në kolegjet ebashkuara çështje të caktuara ligjore...

“Për njësimin ose ndryshimin epraktikës gjyqësore, Gjykata e Lartë katë drejtë të tërheqë për shqyrtim nëkolegjet e bashkuara çështje tëcaktuara ligjore. Vendimet e dhënapër këto çështje merren me 2/3 tëvotave të anëtarëve prezent

II. Propozimet për ndryshimet në ligjin nr.8588, dt. 15.03.2000 i ndryshuar meligji 151/2013

NENI 1(i ndryshuar me nenin 1 të ligjit 151/2013)

Formulimi ekzistues Formulimi i propozuar

223

(pas ndryshimeve)Gjykata e Lartë përbëhet nga 19gjyqtarë.

Gjykata e Lartë përbëhet nga 25gjyqtarë.

NENI 3(i ndryshuar me nenin 2 të ligjit 151/2013)

Formulimi ekzistues(pas ndryshimeve)

Formulimi dhe shtesa e porpozuar

...që përmbush këto kushte: …b) të ketëpunuar si:i) gjyqtar për jo më pak se 13 vjet, ngatë cilat të paktën 5 vite pune si gjyqtarpranë Gjykatës së Apelit;ii) jurist me jo më pak se 15 vjet përvojëprofesionale në funksione

...që përmbush këto kushte: ...b) të ketëpunuar si:i) gjyqtar për jo më pak se 25 vjet;

ii) jurist me jo më pak se 25 vjetpërvojë profesionale në funksione....

Nuk ka iii) të jetë mbi moshën 55 vjeç.

NENI 10(i ndryshuar me nenin 7 të ligjit 151/2013)

Formulimi ekzistues(pas ndryshimeve)

Formulimi që propozohet

Gjykata e Lartë organizohet në KolegjinCivil, Kolegjin Penal dhe KolegjinAdministrativ.

Gjykata e Lartë organizohet në dyKolegje Civile, dy Kolegje Penal dhenjë Kolegj Administrativ.

NENI 16/2(nuk ka ndryshuar)

Formulimi ekzistues Formulimi që propozohetVendimi merret me shumicën e votave tëgjyqtarëve që marrin pjesë në gjykim.

Vendimi merret me një shumicë prej2/3 të votave të gjyqtarëve që marrinpjesë në gjykim.

iii) Gjithashtu rekomandohet që praktika unifikuese e Gjykatës së Lartë, porgjithashtu edhe praktika e kolegjeve të thjeshta, duke iu referuar edhe problematikave tëhasura në praktikë, të ketë një qasje më të mirë ndaj praktikës së Gjykatës së Strasburgutdhe Liksemburgut. Gjithashtu, kjo tendencë qasjeje duhet të vihet re edhe me praktikëne Gjykatës Kushtetuese të RSH.

iv) Rekomandohet që të bëhet përmirësim në lidhje me praktikën unifikuese,duke iu referuar qartësisë që duhet të ekzistojë në këto vendime dhe sjelljes konrekte qëduhet të mbajnë gjykatat gjatë aktivitetit të tyre. Gjithashtu duhet të bëhet dixhitalizimiapo të përfundojë ky proces, për arsye se shpesh herë vihen re vonesa në zbardhjen evendimeve sidomos të vendimeve unifikuese, të cilat kanë një rëndësi dhe impakt jo tëvogël në procesin e dhënies së drejtësisë të realizuar nga sistemi gjyqësor.

v) Duke mbajtur në konsideratë rolin e rëndësishëm që ka Gjykata e Lartëdhe procesi i gjykimit pranë saj rekomandohet që të mund të trajtohet si lëndë e veçantë(lëndë me zgjedhje) në kurrikulën e fakulteteve të drejtësisë të universiteteve publike dheprivate, si dhe në shkollën e magjistraturës për të kuptuar më mirë natyrën e këtij organipërfaqësues të pushtetit gjyqësor si dhe të procesit të gjykimit që zhvillohet pranë saj.