WILEŃSKI UNIWERSYTET PEDAGOGICZNY

WYDZIAŁ FILOLOGICZNY

KATEDRA FILOLOGII POLSKIEJ I DYDAKTYKI

Irma Ewelina Wołyniec

Problematyka współczesnej powieści

młodzieżowo - obyczajowej

(na podstawie wybranych utworów literackich)

Praca magisterska przygotowana w Katedrze Filologii Polskiej i Dydaktyki pod kierunkiem

dr Krystyny Syrnickiej

Wilno 2009

2

Składam serdeczne podziękowanie

Pani dr Krystynie Syrnickiej za

życzliwą pomoc i cenne wskazówki

przy wykonaniu niniejszej pracy

3

SPIS TREŚCI

WSTĘP……………………………………………………………………………………………....4

ROZDZIAŁ I

Zarys rozwoju powieści młodzieżowo – obyczajowej………………………………………….........8

ROZDZIAŁ II

Proza lat 30 - tych w powieści młodzieżowo - obyczajowej. Kornel Makuszyński……………....25

ROZDZAŁ III

Młodzieżowe powieści obyczajowe w latach 60 – 90 XX wieku…………………………………...32

ROZDZIAŁ IV

Główne tendencje rozwojowe w młodzieżowej powieści obyczajowej po roku 1990…….…........61

ZAKOŃCZENIE…………………………………………………………………………………... 68

BIBLIOGRAFIA…………………………………………………………………………………....72

SANTRAUKA……………………………………………………………………………………....76

SUMMARY……………………………………………………………………………………........77

4

WSTĘP

Literatura dla młodzieży ma ogromne znaczenie wychowawcze. Powinien ją cechować

wysoki poziom artystyczny. Aby mogła podołać swym zadaniom wychowawczym, trzeba ją oprzeć

na znajomości psychiki młodzieży oraz uwzględnić ich potrzeby i zainteresowania. Powieść dla

młodzieży powinna wychowywać młodego człowieka, uczyć i kształcić, budzić szlachetne uczucia,

przy czytaniu sprawiać prawdziwą przyjemność. Twórczość dla młodzieży powinna być literaturą

piękną, nie przestając być wychowawczą i kształcącą. Powinna pomóc w odnalezieniu własnego

miejsca w świecie i określeniu stosunków łączących człowieka z człowiekiem, ze społeczeństwem.

Literatura młodzieżowo – obyczajowa jest łączona z literatura popularną. Cechami

dystynktywnymi powieści młodzieżowo – obyczajowej są: fabuła rozgrywająca się w świecie

młodzieżowym, wątek główny, który dominuje nad pobocznymi, intryga, która skupiona jest wokół

głównego bohatera. Akcja powieści obyczajowej dotyczy głownie środowiska, w którym bohater

bezpośrednio się obraca, omawia problemy związane z rozwojem i socjalizacją dziecka. Centralnym

nurtem tematycznym są stosunki w rodzinie, między bohaterem a szkołą, wrastanie w grupę

rówieśniczą, pierwsze związki przyjaźni i miłości, przyswajanie sobie norm społecznych i wybór

drogi życiowej. Stylistyka powieści młodzieżowej nawiązuje do gwary młodzieżowej. Zazwyczaj

porusza problemy moralne, które odczuwa młody człowiek wkraczający w dorosłość. Z racji

odmienności specyfiki płci odróżnia się literaturę dla chłopców i dziewcząt.

W typowej powieści dla dziewcząt główną dominantą kompozycyjną jest postać bohaterki w

wieku dorastania, często narratorki, także świat jej przeżyć, doznań i zainteresowań. Współczesna

powieść dla dziewcząt wykazuje stale tendencje do wychodzenia poza tradycyjne ramy i często

lokuje się w szerszym przedziale psychologiczno – obyczajowej powieści dla młodzieży1.

Piśmiennictwo dla młodzieży było zawsze zrośnięte z określonymi tendencjami

pedagogicznymi i właściwościami psychicznymi czytelnika, jego potrzebami i ogólnym rozwojem.

1Słownik literatury popularnej, red. T. Żabski, wyd. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2006, s. 449 – 450.

5

Powieści pisane dla młodzieży od początków ich istnienia miały zabarwienie dydaktyczne -

kształtowały wzorzec osobowy młodego czytelnika, przygotowując go do odgrywania określonych

ról w społeczeństwie dorosłych.

Współczesna powieść młodzieżowo - obyczajowa bardzo różni się od tej, którą spotykamy w

poprzedzających okresach rozwoju tego rodzaju piśmiennictwa. Pisarze współcześni zerwali z

panującym tematem tabu, mieli odwagę zacząć pisać o tym, co jest dla młodzieży ważne, o

problemach, które są im bliskie, z którymi spotykają się, na co dzień.

Tematem mojej pracy magisterskiej jest problematyka współczesnej powieści młodzieżowo -

obyczajowej ostatnich kilkudziesięciu lat. Swoje badania opieram na wybranych utworach

literackich. Wybór pisarzy i powieści uzasadniam tym, że przyczynili się oni w dużej mierze do

zmian w rozwoju powieści młodzieżowo - obyczajowej XX wieku, zwłaszcza okresu powojennego.

Wybór tematu uzasadniam małą liczbą opracowań. Dotyczą one bardzo ogólnego zarysu

historii rozwoju powieści dla młodzieży. Są to przede wszystkim hasła ogólne w słownikach:

Słowniku literatury popularnej (Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006) pod

red. T. Żabskiego i Słowniku literatury dziecięcej i młodzieżowej (Zakład Narodowy im.

Ossolińskich, Wrocław 2002) pod red. B. Tylickiej i G. Leszczyńskiego lub w zarysach

monograficznych o literaturze dla dzieci i młodzieży: J. Z. Białka (Literatura dla dzieci i młodzieży

w latach 1918 - 1939, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1979), I. Kaniowskiej –

Lewańskiej (Literatura dla dzieci i młodzieży do roku 1864. Zarys monograficzny, Wydawnictwo

Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1980) i S. Fryciego (Literatura dla dzieci i młodzieży w latach

1945 - 1970, T. 1, Proza, Warszawa 1988).

Zagadnienia związane z młodzieżowo – obyczajową literaturą poruszali również: H.

Skrobiszewska (Książki naszych dzieci, czyli o literaturze dla dzieci i młodzieży, Wiedza

Powszechna, Warszawa 1971; Literatura i wychowanie: o literaturze dla starszych dzieci i

młodzieży, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1973; O literaturze dla dzieci i młodzieży,

Studia, rozprawy, szkice, Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 1975), A. Baluch (O

literaturze dla dzieci małych oraz dla dzieci starszych i nastolatków, Książka jest Światem, Kraków

1992), K. Kuliczkowska (Dawne i współczesne problemy prozy dla dzieci, wyd. UW, Warszawa

1972; W świecie prozy dla dzieci, Nasza Księgarnia, Warszawa 1983), S. Aleksandrzak (Kim jesteś

Kopciuszku, czyli o problemach współczesnej literatury dla dzieci i młodzieży, Warszawa 1968), A.

Przecławska (Literatura dla dzieci i młodzieży w procesie wychowania, Wydawnictwo Szkolne i

Pedagogiczne, Warszawa 1978), S. Frycie (Lektury odległe i bliskie. Antologia literatury dla dzieci i

młodzieży. Wybór i opracowanie, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1991).

6

Większość badań nad problematyką powieści młodzieżowo - obyczajowej kończy się

jednak na roku 1970. Brak natomiast opracowań monograficznych dotyczących współczesnej

powieści obyczajowej dla dziewcząt. Krystyna Bęczkowska podjęła się napisania książki, w której

porusza problematykę powieści obyczajowej po roku 1990 (Powieść obyczajowa dla młodzieży po

roku 1990, STON 2, Kielce 2006).

Celem niniejszej pracy jest próba zarysu monograficznego współczesnej powieści

młodzieżowo – obyczajowej zwłaszcza ostatnich 50 – 60 lat.

Przedmiotem badań danej pracy są wybrane powieści młodzieżowe XX wieku oraz twórczość

poszczególnych pisarzy, którzy przyczynili się do rozwoju tego rodzaju powieści poczynając od K.

Makuszyńskiego (1884 - 1953), I. Jurgielewiczowej (1903 - 2003), H. Ożogowskiej (1904 - 1995),

M. Musierowicz (1945), K. Siesickiej (1928), E. Nowackiej (1934) i M. Fox (1952).

W niniejszej pracy postaram się odpowiedzieć na pytanie, jakie czynniki miały wpływ na

zmianę tematyk w młodzieżowych powieściach obyczajowych od lat 30 do 90 XX wieku, jak się

zmieniała stylistyka owych powieści?

Wyżej wymienieni pisarze z dużą wnikliwością i znajomością psychiki młodego odbiorcy w

powieściach przedstawili problemy, z jakimi spotykają się młodzi ludzie, ukazali realia życia

ludzkiego w latach, w których pisali. Utwory pisarzy spełniają podstawowe wymogi, jakie zwykło

się stawiać dobrym książkom dla młodzieży, w pełni odpowiadały ich potrzebom psychicznym i

estetycznym.

Metody badawcze, które zastosowałam w pracy magisterskiej, to metoda opisowo -

interpretacyjna i monograficzna. Powieści poddane głębszej analizie, pozwoliły mi na odnalezienie i

wydobycie problemów, z którymi spotyka się młodzież. Metodę monograficzną wykorzystałam

podejmując próbę całościowego ujęcia rozwoju młodzieżowej powieści obyczajowej głównie od

połowy XX wieku do współczesności.

Poniższa praca składa się ze wstępu, czterech rozdziałów i zakończenia.

Rozdział I pt. Zarys rozwoju powieści młodzieżowo - obyczajowej skupia dużą część

ogólnego przeglądu polskiej młodzieżowej powieści obyczajowej od początku oryginalnej

twórczości dla młodzieży zaczynając od Klementyny Tańskiej - Hoffmanowej do współczesności.

Rozdział II pt. Proza lat 30 tych w powieści młodzieżowo - obyczajowej. Kornel

Makuszyński, poświęcony jest problematyce powieści młodzieżowo - obyczajowej po roku 1930. Po

wojnie dzięki nowym sposobom kreowania świata i bogactwu problematyki społeczno -

obyczajowej dla młodzieży w pełni zaczęto zaspokajać autentyczne potrzeby młodego czytelnika.

Pisarze zaczęli pisać o tym, co interesuje młodzież. W powieściach zaczęto poruszać problemy

7

środowiska rodzinnego, szkolnego, z życia organizacji młodzieżowych, problemy przyjaźni i

miłości, niepokoje moralne i egzystencjalne. Powieści obyczajowe K. Makuszyńskiego (Szaleństwa

panny Ewy, Awantura o Basię, Panna z mokrą głową) należą do reprezentatywnych w prozie lat 30.

Rozdział III pt. Młodzieżowe powieści obyczajowe w latach 60 – 90 XX wieku, przedstawia

problematykę powieści młodzieżowo – obyczajowych lat 60 - 90 XX wieku. Skupiam tu uwagę

przede wszystkim na twórczości Ireny Jurgielewiczowej, (Ten obcy, Inna?), Hanny Ożogowskiej

(Ucho od śledzia), Małgorzaty Musierowicz (Kwiat kalafiora, Opium w rosole), Krystyny Siesickiej

(Zapałka na zakręcie, Chwileczkę, Walerio…, …nie ma z kim tańczyć, Dziewczyna Mistrza Gry),

Ewy Nowackiej (As w rękawie, Dwaj mężczyźni i ona, Emilia z kwiatem lilii leśnej).

Rozdział IV pt. Główne tendencje rozwojowe w młodzieżowej powieści obyczajowej po roku

1990 poświęcony jest pisarzom młodszej generacji, przede wszystkim omawiam tu twórczość Marty

Fox (Magda doc., Agaton - Gagaton jak pięknie być sobą, Batoniki Always miękkie jak deszczówki),

która jako pierwsza przełamała tabu pisania na temat pierwszych inicjacji seksualnych, niechcianej

ciąży, samotnego macierzyństwa wśród nastolatków.

8

ROZDZIAŁ I

Zarys rozwoju powieści młodzieżowo - obyczajowej

W Polsce z oryginalną twórczością dla młodzieży spotykamy się dopiero na początku XIX

wieku. We wcześniejszym okresie taka literatura nie istniała, młodzież czytała te same książki, co

dorośli. Teksty dla dorosłych były opracowane w taki sposób, by mogła je czytać również młodzież.

Odrębna literatura dla młodzieży w ujęciu krytyki literackiej istnieje na gruncie polskim od ponad

dwustu lat. Jednakże dopiero w II połowie XX wieku nastąpiło silne dążenie do badania twórczości

dla młodych czytelników z perspektywy jej statusu, wyznaczników literackich czy wymogów

dydaktycznych. Młodzież to grupa wiekowa szczególnie wrażliwa na wpływ mody, obyczaju,

konwencji zachowania się, stylu wyrażania się.

Od lat dwudziestych XIX wieku ujawniła się już dość powszechna potrzeba pisania dla

młodzieży utworów osobnych, spełniających określone normy wychowawcze i kształcące.

Literatura dla młodzieży to szczególnie ważna dziedzina twórczości literackiej, której właściwości i

cele szczególnie silnie wyznaczane są przez zakres wiedzy życiowej i literackiej jej adresatów,

stopień ich rozwoju umysłowego oraz potrzeby psychiczne. Literatura ta stawia sobie za cel

kształtowanie postaw młodych czytelników wobec świata, dostarczanie wzorców osobowych,

doskonalenie wrażliwości emocjonalnej. Twórczość młodego odbiorcy rządzi się własnymi

prawami rozwojowymi i charakteryzuje stałą obecność pierwiastków ludycznych i dydaktycznych.

Zasadniczymi wyróżnikami literatury dla młodzieży są: przystępność tekstu dla młodych

czytelników, dynamizm fabularny, kreacja bohaterów o wyraźnych cechach osobowości,

eksponowanie treści etycznych, potęgowanie efektów humorystycznych. Pierwsze teksty pisane dla

młodzieży miały charakter umoralniających powiastek z przesłaniem dydaktycznym, w następnych

latach doszły do nich motywy twórczości ludowej stanowiące niewyczerpane źródło inspiracji dla

pisarzy. Początki powieści młodzieżowej miały zabarwienie dydaktyczne - kształtowały wzorzec

osobowy młodego czytelnika, przygotowując go do odgrywania określonych ról w społeczeństwie

dorosłych.

Literatura dla młodzieży zwykle ma wartość wychowawczą - celem takiego ujęcia jest

wyrobienie u młodego czytelnika zdolności rozróżniania dobra i zła; w literaturze dla młodzieży

dobro niemal bez wyjątku zwycięża, zło zaś zostaje ukarane; edukacyjną – w której w fabułę

9

wplecione bywają rozmaite informacje dotyczące świata, mogą to być np.: informacje geograficzne,

historyczne, etnograficzne.

Młodociany odbiorca w samodzielnym kontakcie z książką występuje w roli „czytelnika”,

czyli odbiorcy, który korzysta z przywileju milczenia, bo czyta we własnym imieniu, tylko dla

siebie. Pozostaje on z książką sam na sam, bez obowiązku dzielenia się z kimkolwiek wrażeniami i

przemyśleniami z przeczytanej lektury - co dorośli powinni uszanować2.

W powieści młodzieżowej na pierwszy plan wysunięte są problemy nastolatków. Fabuła

rozgrywa się w świecie młodzieżowym najczęściej w szkole, w domu3. Powieść dla młodego

czytelnika operuje zazwyczaj wartką, nieraz wielowątkową fabułą, obfitującą w niespodziewane

zwroty i zaskakujące zdarzenia.

Wątek główny, porządkujący akcję, wyraźnie dominuje nad pobocznymi, nieliczne są tu

epizody4. Intryga w utworze jest skupiona wokół działań głównego bohatera lub konfliktów

psychologicznych. Typowy bohater powieści obyczajowej jest niewiele starszy od odbiorcy lub jest

to osoba dorosła mająca takie cechy charakteru jak: zazdrość, siła fizyczna, odwaga, hart ducha,

szlachetność, bezinteresowność w walce o dobro, a jednocześnie uczciwość - to cechy, dzięki

którymi czytelnik utożsamia się z bohaterem.

W powieści dla młodzieży są obecne prawie wszystkie podgatunki prozy powieściowej:

autobiograficzna, biograficzna, dydaktyczna, dziennik, epistolarna, fantastycznonaukowa,

historyczna, naukowa, obyczajowa, psychologiczna, reportażowa, sensacyjna, awanturnicza,

środowiskowa, tendencyjna.

We współczesnej prozie dla młodzieży bez względu na przynależność gatunkową i odmianę

gatunkową możemy wyodrębnić, co najmniej dwa dominujące nurty:

• Utwory, w których kultywuje się dawną tematykę i operuje się starymi schematami

fabularnymi, tradycyjną kompozycją, strukturami narracyjno - językowymi.

• Teksty, które powstały w wyraźnej opozycji wobec opozycji kultywowanych dawniej

i współcześnie wątków i motywów treściowo - formalnych.

2A. Baluch, Książka jest światem. O literaturze dla dzieci małych oraz dla dzieci starszych i nastolatków, Kraków 2005, wyd. Universitas, s. 66. 3Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej, pod red. B. Tylickiej i G. Leszczyńskiego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2002, s. 38. 4Ibidem, s. 40.

10

Akcja powieści obyczajowej dotyczy głownie środowiska, w którym bohater bezpośrednio

się obraca, omawia problemy związane z rozwojem i socjalizacją dziecka. Centralnym nurtem

tematycznym są stosunki w rodzinie, między bohaterem a szkołą, wrastanie w grupę rówieśniczą,

pierwsze związki przyjaźni i miłości, przyswajanie sobie norm społecznych i wybór drogi życiowej.

Piśmiennictwo dla młodzieży było zawsze zrośnięte z określonymi tendencjami

pedagogicznymi i właściwościami psychicznymi czytelnika, jego potrzebami i ogólnym rozwojem5.

Stanisław Jachowicz i Klementyna z Tańskich Hoffmanowa to pierwsze nazwiska, które

wiąże się z zaczątkami polskiej literatury dla dzieci i młodzieży. Jednak trudno dziś nazwać ich

książki literaturą piękną. Pierwszym pisarzom dla młodzieży przyświecały przede wszystkim cele

utylitarne, a w sposobie opracowania nie widać dbałości o formę, styl czy kompozycję. Pomimo

tego, że zaczęli pisać na przełomie drugiego i trzeciego dziesiątka wieku XIX, propagowali w

swoich utworach jeszcze oświeceniowe idee wychowania obywatelskiego, kształtując na ich

podstawie program pedagogiki praktycznej.

Jako pierwsza w Polsce zaczęła pisać powieści obyczajowe dla dorastającego pokolenia K.

Tańska - Hoffmanowa (1798 – 1845). Była pierwszą kobietą w Polsce utrzymującą się z pracy

twórczej i pedagogicznej, jakkolwiek pisarstwo stanowiło jej główne zamiłowanie. Pisarka

przełamała panujący strach i brak odwagi w pisaniu o tym, co się dzieje w życiu rodzinnym, złym

wychowaniu i problemach młodych ludzi. Inspiracje czerpała Tańska z obcych wzorów,

przystosowujący je do sytuacji rodzimej. W swych listach i we wstępach wielokrotnie podkreślała,

że opisy, np. przyrody, postaci, oparte są na konkretnych przykładach z jej życia. Realizm jej

opracowań jest jednak podporządkowany tendencjom moralistycznym.

K. z Tańskich Hoffmanowa o sobie pisała tak: „... Jestem sobie skromnym amatorem – który

w pracach małej miary, zawsze tego samego rodzaju, jedną tylko osobę chcę jako tako wystawić,

jedną myśl wydać. Daleko więcej życzę sobie nauczyć, zachęcić do dobrego powieściami mojemu niż

zadziwić lub zabawić. Nie idzie mi bynajmniej, czy według zasad sztuki pisane, ale czy są moralne i

użyteczne”6.

Pierwsza polska oryginalna powieść Hoffmanowej dla młodzieży nosi tytuł Dziennik

Franciszki Krasińskiej (1825), gdzie wiernie odzwierciedliła stosunki i obyczaje panujące w Polsce

w połowie XVIII wieku, opisała realia historyczne i obyczajowe. Autorka w powieści przedstawiła

losy głównej bohaterki, przekształcenie się ambitnej dziewczynki w namiętną, świadomą swych

5S. Frycie, Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945 - 1970 tom I - proza, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1978, s. 7. 6Ibidem, s. 236.

11

celów kobietę. Na twórczości pierwszej oryginalnej polskiej pisarki młodzieżowej zaważyły w

dużej mierze wpływy powieści historycznej Waltera Scotta, z pewnością można stwierdzić również,

że wspomniana powieść, napisana w formie dzienników, może nosić miano powieści

psychologicznej. Dla dorastających panien przeznaczona jest powieść Krystyna (1840), w której

autorka stworzyła żywą postać emancypantki z początku XIX stulecia, którą była ona sama.

W dalszym rozwoju powieści obyczajowej nie możemy pominąć poglądów N.

Żmichowskiej (1819 – 1876). Pisarka opracowała program kształcenia przeznaczony dla dziewcząt.

Uważała, że wiedza potrzebna jest kobietom przede wszystkim po to, aby mogły podejmować w

życiu świadome decyzje i wybierać także inną działalność społeczną, niż pełnienie tylko funkcji

żony i matki.

Żmichowska należała do najwybitniejszych kobiet mieszkających na terenie Królestwa

Kongresowego. W latach 1842 – 45 mieszkała w Rzeczycy, gdzie prowadziła nielegalną szkołę

wiejską, a tam także napisała swoje największe dzieło Poganka (1846). N. Żmichowska była

dydaktykiem i pedagogiem. Celem nauczania kobiet miało być, jak uważała Żmichowska, ich

usamodzielnienie: „Uczcie się, jeśli możecie; umiejcie, jeśli potraficie i myślcie o tym, żebyście

same sobie wystarczyły, bo w razie potrzeby nikt na was z opieką i wsparciem nie czeka”

W ślady Hoffmanowej poszły: E. Jaraczewska (1792 - 1832), drukując utwory obyczajowe

dla młodzieży pt. Zofia i Emilia (1827), Pierwsza miłość, pierwsze uczucie (1829); P. Krakowska

(1813 - 1882) pisała powieści z pewnymi autobiograficznymi odniesieniami pt. Pamiętnik młodej

sieroty (1838), Wspomnienia wygnanki (1834); K. Wojnarowska (1814 - 1858), ceniona za głębsze

wnikanie w przemiany obyczajowe i społeczne, wydała w roku 1845 opowieść pt. Pierścionek

babuni, czyli bieg życia kobiety w pięciu oddziałach.

U progu XX w. pod wpływem nowych kierunków pedagogicznych i psychologicznych,

demokratyzacji życia społecznego i politycznego twórczość dla młodego czytelnika uległa zmianie.

W kształtowaniu ogólnego profilu dla młodzieży brali udział: J. Korczak, Z. Żurakowska, Z.

Rogoszówna, J. Porazińska, B. Hertz, H. Bobińska, K. Rosinkiewicz, M. Kownacka, M. Dąbrowska,

J. Grabowski, E. Szelburg - Zarębina7.

J. Korczak należy do najbardziej znanych autorów tego okresu. W powieściach stara się

odsłonić funkcjonowanie psychiki młodego człowieka „od wewnątrz”, ukazać rolę aktywnego

podmiotu, próbującego określić swoje miejsce w świecie. Bohaterem w powieściach staje się

dziecko jako czynny uczestnik wydarzeń powieściowych, a nie tylko przedmiot zabiegów

7 Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945 - 1970 tom I - proza , op. cit., s. 45.

12

wychowawczych. Narrator jest obserwatorem, który solidaryzuje się z kierunkiem dążeń i pragnień

bohatera.

Z. Żurakowska (1897 - 1931) w swej twórczości porusza skomplikowane kwestie społeczne i

moralne, życie rodzinne. Autorka pisała o dramatach życiowych młodych bohaterów, sprawach

uczuć, dylematach moralnych. (Roman i dziewiętnastu 1930, Jutro niedziela 1928)

Twórczość powieściowa H. Górskiej (1898 - 1942) to rodzaj „pomostu”, który wiąże prozę

lat dwudziestych z literaturą popularną. Kontynuuje ona w sposób przemyślany i rzetelny idee

Korczakowskiej pedagogiki, bohater w powieściach jest włączony w gąszcz problemów

społecznych, moralnych i uczuciowych.8

W dwudziestoleciu międzywojennym powieść była popularna ze względu na funkcje

poznawcze, ideowo - wychowawcze i estetyczne. W prozie obyczajowej o tematyce współczesnej

zaszło wiele zmian. Ewoluowała ona ku realizmowi i psychologizmowi. Przewagę uzyskały dwa

nurty prozy: moralistyczny i populistyczny.

W kręgu moralistyki mieszczą się utwory o silnych akcentach społecznych, moralnych,

patriotycznych oraz powieści skłaniające się ku psychologizmowi9.

Powieść dwudziestolecia pełni dwie funkcje: instrumentalną i psychologiczną, zmienia się

narracja i styl, tradycyjne perspektywy czasowe zostały zakłócone, fabuła posiada skomplikowany

problem. Stare schematy i konwencje odchodzą w zapomnienie.

Kolejni pisarze pisząc powieści wzorowali się na wyżej wymienionych autorach, wnosząc

do nich kolejne zmiany i udoskonalenia. W latach dwudziestych tematykę życia powojennego z

wątkami społecznymi i obyczajowymi podejmują F. Lazarusówna (1879 - 1942) i K. Rosinkowicz

(1863 - 1939)10.

Lazurówna pisała pod wpływem twórczości Korczaka, głównie o problemach dzieci i

młodzieży z warstw biednych. Poruszała istotne problemy młodzieży, uczyła je, jak żyć w

kolektywie, pracowitości, solidności, uczciwości, dobroci, ofiarności, samodzielności. Napisała

około dwudziestu książek: Moja gromadka (1910), Złoty pokoik (1909), Nasza klasa (1921) i in.

Rosinkiewicz zaś mocno akcentuje problematykę społeczną i moralną. Głównego bohatera

jego powieści cechuje: pilność, zdolność, pracowitość, na przekór wszelkim trudnościom osiąga

8Kultura literacka w przedszkolu cz. I, Praca zbiorowa pod redakcją S. Fryciego i I. Kaniowskiej - Lewańskiej, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1988, s. 92. 9Ibidem, s. 90. 10J. Z. Białek, Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1918 - 1939, T. 1, Proza, Warszawa 1988, s. 123.

13

zaplanowany cel. Do najbardziej znanych powieści należą: Hultaj (1920), Przygody lotnika (1925),

Złoty sen Lamikai (1925).

Ocena rozwoju powojennej literatury dla młodzieży nie jest dla historyków literatury i

krytyki przedsięwzięciem łatwym ze względu na brak dystansu czasowego, który pozwala

zweryfikować wartość niejednej pozycji literackiej z uwagi na brak studiów monograficznych i

szczegółowych omówień krytycznoliterackich.

Panujący w pierwszych latach powojennych tendencje ideowe i artystyczne w

piśmiennictwie ogólnym wywarły istotny wpływ na literaturę dla młodego czytelnika. Po wojnie

istniało duże zainteresowanie twórczością dla młodzieży. W wielu książka przedstawiono postawę

młodych, którzy wspólnie z dorosłymi walczyli o niepodległość. W części utworów przeznaczonych

dla młodzieży kontynuowano schematy rozpowszechnione w literaturze dawnej.

Literaturę dla młodzieży tworzyło starsze, przedwojenne pokolenie: J. Porazińska, H.

Januszewska, M. Kownacka, L. Krzemieniecka, E. Szelburg - Zarębina, J. Brzechwa, J. Tuwim, J.

Broniewska, H. Bobińska, W. Wasilewska, G. Morcinek.

Po wojnie dzięki nowym sposobom kreowania świata i bogactwu problematyki społeczno -

obyczajowej dla młodzieży w pełni zaczęto zaspokajać autentyczne potrzeby młodego czytelnika.

Pisarze zaczęli pisać o tym, co ciekawi młodzież. W powieściach zaczęto poruszać problemy

środowiska rodzinnego, szkolnego, życie organizacji młodzieżowych, problemy przyjaźni i miłości,

niepokoje moralne i egzystencjalne. Charakterystyczną cechą literatury powojennej dla młodzieży

była akceptacja istniejącej rzeczywistości. Pojawiła się krytyczna ocena powojennego świata,

postaw wobec idei wojny, osąd życia społeczno - politycznego.

W latach trzydziestych model prozy obyczajowo - psychologicznej w dalszym ciągu ulega

zmianie. Do głównych zmian należą: prezentacja i działanie bohatera na tle określonego

środowiska, motywacja psychologiczna postaci, pełna ocena rzeczywistości, brak komentarza

odautorskiego.

Lata trzydzieste miały też inne oblicze oparte na odmiennym kanonie estetycznym. Obok

realistycznych obrazów tragicznej niekiedy egzystencji dziecka, pojawiają się działania dobrych

ludzi rozwiązujących trudne konflikty, łagodzą bóle, spieszą z pomocą potrzebującym, wpływają

pozytywnie na przemiany moralne bohatera11.

Powieść dla dziewcząt to kolejny podgatunek literacki, który ukształtował się na przełomie

XVIII i XIX wieku popularny w latach trzydziestych wśród powieści dla młodzieży, zwany również

11Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1918 - 1939, T. 1, Proza, op. cit., s. 128.

14

powieścią dla panienek, powieścią dla dorastających panienek, powieścią pensjonarską, powieścią

dla panien.

Rodowód polskiego modelu powieści dla dziewcząt wywodzi się z twórczości Hoffmanowej,

Krakowej, Urbańskiej, Papi12. Główną bohaterką powieści była dziewczyna z warstwy szlacheckiej

lub mieszczańskiej, która mieszka na pensji.

Jednym z głównych przedstawicieli odmiennej powieści dla dziewcząt był K. Makuszyński,

który wprowadził nowe elementy takie jak: walka dobra ze złem, zwycięstwo miłości i

samozaparcia nad złym losem, apoteza dobroci i radości, bezwzględna wiara w człowieka.

Bohaterką jego powieści nie była panna mieszkająca na pensji, lecz dziewczyna, która mimo

trudnych sytuacji życiowych jest na tyle odważna i pomysłowa, że umie znaleźć wyjście z każdej

opresji, w której się znajdzie. Cechuje ją odwaga i silna wola.

Ideologia dobroci Makuszyńskiego głosiła: „ludzie są dobrzy”, jeśli zaś połączyć dobroć z

radością życia, wówczas człowiek staje się niezwyciężony i może osiągnąć wszystko, co

zamierzył13. Do popularnych powieści młodzieżowych należą O dwóch takich, co ukradli księżyc

(1928, ekranizacja 1962), Przyjaciel wesołego diabła (1930), Panna z mokrą głową (1933),

Wyprawa pod psem (1936), Awantura o Basię (1937), Szatan z siódmej klasy (1937), Szaleństwa

panny Ewy (1957). Powieści te operowały łagodnym sentymentalizmem i wyrastały z przekonania o

naturalnej skłonności każdego człowieka, dziecka do czynienia dobra.

Utwory pisarza propagowały wiarę w siłę charakteru, wytrwałość, uparte dążenie do celu i

możliwość realizacji marzeń. Sylwetki bohaterek owych „panien z mokrą głową” upartych,

inteligentnych i samodzielnych - stanowiły ogromne novum w stosunku do dotychczasowego

modelu osobowości dziewczyny - pracowitej, i pokornej14. Bohaterki powieści pomagają rodzicom i

rodzeństwu, realizują swoje cele życiowe, czują odpowiedzialność za siebie rodzeństwo i przyjaciół.

Powieści Makuszyńskiego charakteryzują się lekkością formy, dowcipem, zgrabną anegdotą,

aforyzmami, tryskającym humorem. To wszystko sprawia, że Makuszyński cieszy się nadal

ogromną popularnością wśród czytelników.

W dalszym rozwoju powieści obyczajowej widzimy wyraźne próby odejścia od strefy

literackich stereotypów w kierunku pogłębienia obrazu przeżyć wewnętrznych młodych bohaterów,

właściwego ujęcia ich problemów: stosunku do otaczającej rzeczywistości, wyboru dróg

12I. Kaniowska – Lewańska, Literatura dla dzieci i młodzieży do roku 1864. Zarys monograficzny, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1980, s. 150. 13Ibidem, s. 153 14Literatura dla dzieci i młodzieży w procesie wychowania, Praca zbiorowa pod redakcją A. Przecławskiej, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1978, s. 101.

15

postępowania, określenia swego miejsca w rodzinie, w społeczeństwie. Przekonująco i odkrywczo

odsłania się proces narodzin uczuć, kształtowania osobowości psychofizycznej i intelektualnej

wzbogaciła się wizja świata, wymiary ludzkich spraw i uczuć15.

Od roku 1945 w życiu młodzieży literatura tworzona specjalnie dla niej odgrywa coraz

większą rolę, może nawet większą niż w życiu człowieka dorosłego. Literatura pomaga młodemu

czytelnikowi dojrzewać, uczy go być człowiekiem. W owym okresie doszły w niej do głosu spawy

nurtujące młodych, zaczerpnięte z ich najbliższego otoczenia, ze środowiska rodzinnego i

szkolnego, z życia organizacji młodzieżowych, problemy przyjaźni i miłości, niepokoje moralne i

egzystencjalne16. Powieściopisarze odeszli od pisania na temat wojny i jej zła, historii, racjonalnej i

rzeczywistej oceny życia, zajęli się tym, co było ważne dla młodzieży, problemami, z którymi

spotykała się w dniu codziennym. Pomijane dotychczas problemy takie, jak postawy rodziców, ich

stosunek do dzieci, problemy dorosłych w domu i w rodzinie, ujrzały wreszcie światło dzienne.

W roku 1952 wzorcowa powieść dla młodzieży miała być aktualną realizacją tradycyjnych

motywów. Powieść lat pięćdziesiątych powinna mieć żywą akcję, zademonstrować indywidualne i

społeczne cnoty bohaterów, powinna być pouczająca. Bohater powieści powinien posiadać cechy

pozytywne, mieć optymistyczną wymowę. Wielu autorów piszących powieści starało się ukazać

skomplikowane problemy na podstawie własnych wspomnień i doświadczeń życiowych. Spotkać

się z tym możemy w książkach: W. Tropaczyńskiej - Ogarkowej Leśne doły (1954) oraz E.

Jackwiczowej Wczorajsza młodość (1955).

Środowisko szkolne młodzieży, jej praca w organizacjach harcerskich były jednym z

głównych tematów podejmowanych w prozie społeczno - obyczajowej w latach pięćdziesiątych.

Utwory dla młodzieży z lat pięćdziesiątych miały charakter tendencyjny, eksponowały treści

pedagogiczne, które miały określony szablon kompozycyjny.

H. Ożogowska (1904 - 1995), I. Jurgielewiczowa (1903 - 2003) i E. Niziurski (1925) to

główni przedstawiciele tego okresu.

K. Kuliczkowska o nich mówi tak:

Niziurski jest znawcą społeczności mistrzem w konstruowaniu fabuły, Ożogowska jest

świetnym obserwatorem codziennego życia, pisarką pełną optymizmu, humoru i zdrowego rozsądku.

15J. Z. Białek, Współczesna powieść dla dzieci i młodzieży na tle przemian prozy XX wieku, s. 10. 16Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945 - 1970 tom I - proza, op. cit., s. 25.

16

Jurgielewiczowa celuje w subtelnej analizie psychologicznej, w okazywaniu dużej kultury

młodzieńczych uczuć miłości i przyjaźni17.

Powieść Jurgielewiczowej Ten obcy (1961) przedstawia konflikty rodzinne i rozkład

małżeństwa, które mają ogromny wpływ na postawę i zachowanie bohaterów powieści. Ten obcy to

powieść psychologiczna, nawiązuje do tradycji utworów Dąbrowskiej, Żurakowskiej, Korczaka,

Górskiej18.

Niespokojne godziny (1966) powieść ma podobną wymowę do Tego obcego. Autorka

krytykuje w utworze nieodpowiednie wychowanie rodziców, które rzutuje na dalszą przyszłość

głównych bohaterów utworu. Sensacyjna fabuła powieści pozwala ukazać, jak łatwo można ulec

presji grupy, przekroczyć granice akceptowanego przez siebie porzątku społecznego. Ale sensacyjna

fabuła jest tu zaledwie pretekstem do ukazania bardzo głębokich pokładów ludzkiej psychiki, o

wiele bardziej skomplikowanych układów zależności między ludźmi.

Jurgielewiczowa pisząc powieści chce pomóc swoim czytelnikom w poznaniu samych siebie, w

rozumieniu własnych emocjonalnych reakcji, kształtowaniu własnego charakteru.

W drugiej połowie lat pięćdziesiątych swój talent pisarski zaprezentował E. Niziurski w

powieści: Sposób na Alcybiadesa (1964). Jest on autorem szeregu książek, cieszących się ogromną

popularnością ze względu na doskonały warsztat pisarski oraz oryginalne poczucie humoru. W

powieściach Niziurskiego warstwa edukacyjna i wychowawcza ukryta jest za bardzo atrakcyjną,

nienużącą młodego czytelnika fabułą. Akcja powieści jest żywa i barwna, lecz i skłaniająca do

refleksji. Nawet we wczesnych utworach, pisanych w czasie ograniczeń wynikających z

wprowadzania realizmu socjalistycznego, pisarz potrafił przeciwstawić się schematom.

Powieść pt. Księga urwisów Niziurskiego pokazuje przemiany, jakie zachodzą w postawach

młodych bohaterów pod wpływem umiejętnej pracy nauczyciela Sondeja. Autor wprowadził

niepokój, zmusił bohatera do samodzielnego myślenia, ukazuje autentyczne konflikty

współczesnego życia.

Niziurski odegrał ważną rolę w rozwoju powieści obyczajowej zerwał tamę odgradzającą

tematy „grzeczne” (pozytywni bohaterowie, prawidłowe ewolucje wewnętrzne), od zagadnień, które

mogłyby wzbudzić niepokój, pobudzić do samodzielnego myślenia19.

A. Bahdaj (1918 - 1985) to pisarz początku lat pięćdziesiątych, który swoją uwagę skupił na

wewnętrznym doskonaleniu bohatera. W narciarskim śladzie (1954) pisarz przedstawia bohatera i

17K. Kuliczkowska, Dawne i współczesne problemy prozy dla dzieci, wyd. UW, Warszawa 1972, s. 150. 18 Dawne i współczesne problemy prozy dla dzieci, op. cit., s. 135. 19Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945 - 1970 tom I – proza, op. cit., s. 424.

17

jego wewnętrzną przemianę od złego do przodującego ucznia harcerza. Twórczość pisarza jest

bliższa Makuszyńskiemu, jego bohaterowie są traktowani pobłażliwie, często z przymrużeniem oka.

Życie dzieci w środowisku szkolnym i domowym inspirowały również H. Ożogowską.

Zagadnieniom tym poświęciła pisarka następujące powieści: Uczniowie III klasy (1950), Na

Karolewskiej (1952), W Marcelowej klasie (1955)20.

H. Ożogowska w swej twórczości przedstawia galerię młodych ludzi w szkole, domu,

mających własne problemy, bogate życie wewnętrzne, drobne troski, zmartwienia i radości.

Twórczość pisarki opiera się na bystrej obserwacji dzieci i młodzieży, wykorzystuje ich sposób

reakcji i wyrażania myśli. Autorka umie podpatrzeć cechy sympatyczne, jak i śmiesznostki w życiu

dorosłych i młodzieży, powieści są zabarwione lekkim i beztroskim humorem, niespodziewanymi

sytuacjami. Tajemnica zielonej pieczęci (1959), Chłopak na opak, czyli z pamiętnika pechowego

Jacka (1960), Scyzoryk i koledzy (1960), Raz, gdy chciałem być szlachetny (1963), Ucho od śledzia

(1964) to powieści, w których autorka przedstawia wzajemne stosunki między rodzicami a dziećmi,

problemy przyjaźni.

Utwory wspomnianych wyżej pisarzy spełniają podstawowe wymogi, jakie zwykło się

stawiać dobrym książkom dla młodych odbiorców, w pełni odpowiadały one potrzebom

psychicznym i estetycznym młodzieży, poruszały skomplikowane problemy psychologiczne i

socjologiczne. Pisarze zaczynają dostrzegać potrzebne pisania o otaczającej rzeczywistości,

wyborze drogi postępowania, określeniu własnego miejsca w rodzinie, w społeczeństwie.

Druga połowa lat pięćdziesiątych i początek sześćdziesiątych za główne problemy w

powieści młodzieżowo - obyczajowej uważała środowisko szkolne, miłość, rozwody rodziców,

zagadnienia polityczne i światopoglądowe. Pisarze coraz bardziej interesują się kształtowaniem

postaw moralnych młodzieży. Szkoła stała się miejscem, gdzie rozstrzyga się poważne problemy

życiowe, gdzie rodzą się więzi przyjaźni i pierwsze głębsze uczucia. Główni przedstawiciele tego

okresu to: E. Jackiewiczowa Dziewczęta szukają drogi (1958), J. Wieczerska Zawsze jakieś jutro

(1965).

Problem rodziny na głównym planie pojawił się dopiero po roku 1956. Autorzy powieści

poddali wnikliwej analizie i penetracji literackiej życie dzieci w środowisku rodzinnym, atmosferę

panującą w domu, konflikty rodzinne i ich wpływ na postawy młodych bohaterów, relacje między

dziećmi i rodzicami. Problemy te w swej twórczości podjęli m. in. J. Korczakowska, M.

Terlikowska, H. Ożogowska, W. Żółkiewska, M. Terlikowska, I. Jurgielewiczowa, A. Glińska,

20Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945 - 1970 tom I – proza, op. cit., s. 46.

18

Saturnina L. Wadecka, S. Kowalewski, N. Roleczek, E. Kobylińska - Maciejewska, B.

Górkiewiczowa, L. Woźnicka, I. Krzywicka, M. Bielicka, J. Domagalik21.

E. Jackiewiczowa w Dziewczęta szukają drogi (1958) otwarcie porusza takie tematy jak:

stosunek rodziców do dzieci, rozbite rodziny, sprawy konfliktów światopoglądowych, religii,

antysemityzm22. W powieści bohaterowie stają przed wyborami i muszą podejmować trudne

decyzje, szukają „prawdy życia”.

J. Wieczerska w powieści Zawsze jakieś jutro (1965) szkołę ukazuje jako kuźnię

charakterów, w której młodzież rozstrzyga poważne problemy życiowe. W Spotkanie z diabłem

(1958) K. Salaburska (1924 - 1987) w śmiały sposób przedstawiła życiowe bolączki współczesnej

młodzieży, takie jak: uczniowska miłość, chuligańskie wybryki, gangi młodzieżowe. Pisarka główną

uwagę kieruje na moralną odpowiedzialność za własne postępki.

Autorzy piszący po wojnie starali się zachować niezależność w stosunku do panujących

prądów. W. Borudzka (1897 - 1964) ucieczką w formę na pół fantastyczną, M. Kann (1916 - 1996)

otwartym podkreślaniem zamierzeń poznawczych, jako integralnej części całej artystycznej

koncepcji, H. Ożogowska humorem i lekką w podtekście ironią, E. Jackiewiczowa bezpośredniością

i autentyzmem przeżyć mającą genezę autobiograficzną. Chłopcy w powieściach powojennych są

przedstawiani, jako partnerzy już obciążeni w kolizji z prawem, nieprzystający do norm

obyczajowych życia społecznego. Dziewczęta posiadają pozytywne cechy charakteru23.

Okres ten to czas, w którym krytycy również zaobserwowali negatywne zjawiska wśród młodzieży

takie jak brak szacunku do starszych, niewydolność wychowawcza i opiekuńcza wielu rodzin

związana z wzrostem zatrudnienia kobiet, nasilenie się przestępczości.

Po wojnie powieści obyczajowe zawierały problematykę moralną nastawioną na

eksponowanie złożonych zagadnień z życia uczuciowego młodych, podjęto sprawy, które dotąd

uważano za wstydliwe i nienadające się do literackiej penetracji w piśmiennictwie dla młodzieży24.

Pijaństwo, rozwody, demoralizacja - nie bez powodu powraca ten problem w książkach dla

młodzieży, skoro w każdej niemal szkole znaleźć można sporą grupę uczniów z małżeństw

rozbitych, skoro są klasy, w których nawet i połowa dzieci nie ma normalnego domu.

21Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945 - 1970 tom I – proza, op. cit., s. 276 22Kim jesteś Kopciuszku, czyli o problemach współczesnej literatury dla dzieci i młodzieży. Praca zbiorowa red. S. Aleksandrzak, Nasza Księgarnia, Warszawa 1968, s. 19. 23H. Skrobszewska, Książki naszych dzieci czyli o literaturze dla dzieci i młodzieży, wyd. Wiedza powszechna, Warszawa 1971, s. 697 24S. Frycie, Lektury odległe i bliskie. Antologia literatury dla dzieci i młodzieży. Wybór i opracowanie, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1991, s. 27

19

W latach sześćdziesiątych dom ma mniejszą wartość dla dzieci niż dawniej, rozwody rodziców były

bardzo częstą tematyką w powieściach.

Nową zupełnie problematykę związaną z różnorodnymi komplikacjami wychowawczymi,

jakie niesie okres dojrzewania, młodzieńczą przyjaźń i miłość będą ukazywać, nie zawsze w sposób

artystycznie dojrzały: K. Salaburska, E. Jackieiczowa, H. Snopkiewicz, M. Bielicki, M.

Jaworczakowa, K. Siesicka, J. Kurczab25.

W roku 1960 pojawił się odmienny nurt we współczesnej prozie dla dziewcząt. Zaszły

radykalne zmiany, które miały pozytywny wpływ na czytelniku. Zaczęto pisać o tym, co

interesowało młode dziewczęta. Autorki takie, jak M. Jaworczakowa, M. Kruger, N. Roleczek, H.

Snopkiewicz wyszły poza krąg sentymentalno - romansowego schematu, który dominował we

wcześniejszych epokach. Głównym tematem powieści stało się ukazanie problemów uczuciowych i

obyczajowych, poszukiwanie norm moralnych współczesnych dziewcząt. Dorastające dziewczęta

od zawsze poszukiwały w literaturze odzwierciedlenia uczuć i stanów psychicznych właściwych

wiekowi dojrzewania.

Zagadnienie miłości było kolejnym problemem w powieści obyczajowej, w latach

sześćdziesiątych uległo ono kolejnym modyfikacjom i zmianom. Od pruderyjnej postawy wobec

miłości młodych w latach pięćdziesiątych do miłości opartej na zasadzie koleżeństwa i przyjaźni

dalekiej jednak od romantyki „dozgonnej miłości”. Taki obraz miłości możemy spotkać w

powieściach: I. Jurgielewiczowej i J. Domagalika.

Jest to miłość, która nie izoluje zakochanych od świata, lecz przeciwnie, pozwala go

zobaczyć w głębszej perspektywie, zrozumieć innych, i która staje się bodźcem dla psychicznego

dojrzewania młodych26. Taki obraz miłości możemy spotkać w powieściach I. Jurgielewiczowej,

która jest uważana za jedną z głównych przedstawicieli powieści obyczajowej lat sześćdziesiątych.

Aczkolwiek można by stwierdzić, że dojrzewanie fizjologiczne i psychiczne młodzieży,

pierwsze młodzieńcze przyjaźnie i miłości, pierwsze pocałunki, bądź też inicjacje seksualne stają się

w prozie obyczajowej końca lat sześćdziesiątych jednym z dominujących tematów.

Kolejnym tematem w prozie obyczajowej końca lat sześćdziesiątych stał się temat

dojrzewania młodzieży: młodzieńcze przyjaźni i miłości, pierwsze pocałunki. W powieści główną

uwagę kładziono na problemy panujące w domu, w szkole, wśród rówieśników. W omawianej

prozie obyczajowej dominują utwory podejmujące problematykę rodziny inteligenckiej. O dzieciach

25Książki naszych dzieci czyli o literaturze dla dzieci i młodzieży, op. cit., s. 277. 26Ibidem, s. 112.

20

wiejskich pisano bardzo mało. Bohaterowie powieści to przede wszystkim mieszkańcy dużych

miast, dzieci robotników. Właściwie nie jest ważne, czym zajmują się rodzice dostarczają pokarmu,

zapewniają dach nad głową.

Dzieci żyją w swoim własnym środowisku, w gromadach szkolnych, podwórkowych,

harcerskich, w grupach wakacyjnych27.

K. Siesicka (1928) z taktem i umiarem przedstawia ową tematykę w powieściach: Zapałka

na zakręcie (1966), Przez dziurkę od klucza (1966), Jezioro Osobliwości (1966). Dojrzewanie jest

również tematem powieści M. Jaworczakowej Po słonecznej stronie (1965) i I. Jurgielewiczowej

Niespokojne godziny (1964), Wszystko inaczej (1968).

Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych treści ideowo - wychowawcze

powieści dla młodzieży ulegają dalszym modyfikacjom, u których źródeł wyczuć można intencje

wzmocnienia roli rodziny w społeczeństwie i podtrzymania jej autorytetu, a także wytwarzania

poczucia wspólnoty i więzi między pokoleniami. Wyrazem tego jest złagodzenie obrazu

drastycznych konfliktów rodzinnych, zwłaszcza zaś odejście od problematyki rozwodów,

ukazywanie rodziny spójnej i zżytej, która może być oparciem dla dojrzewającej jednostki,

prezentowanie wartości, jakie wniosło w życie pokolenie rodziców. Zmienia się też w obrazie

literackim rodziny pozycja ludzi starszych - pokolenia dziadków, którym często przypisuje się

istotną rolę w cementowaniu rodziny, dowodząc, że wzajemne zrozumienie częściej pojawia się

między młodym a „trzecim pokoleniem”, niż między rodzicami a dziećmi.

W latach osiemdziesiątych do debiutujących pisarzy należeli: D. Terakowska (1938 - 2004)

Córka czarownic, Lustro pana Grymsa oraz Rok smoka J. Rudniańska (1948), które podejmują

zagadnienia dojrzewania wewnętrznego, kształtowania ludzkiej kondycji, wewnętrznych zmagań i

cierpień towarzyszących osiągnięciu dojrzałości samoświadomości28.

W latach osiemdziesiątych za sprawą M. Musierowicz (1945), powieść dla dziewcząt

przeżyła swój renesans. Pisarka dokonała prawdziwej odnowy gatunku, wprowadziła nowy typ

narracji, koncentrując się na krótkich odcinkach czasowych. Bohaterki powieści to zwyczajne

dziewczyny mające różne kompleksy. Pisarka pisze o tym, co interesuje młode dziewczęta, porusza

w swych powieściach te problemy, które są aktualne i spotykane w życiu codziennym. Inną

charakterystyczną cechą powieści jest obecność pierwiastków komicznych, podobnie jak u K.

Makuszyńskiego.

27H. Skrobiszewska, Literatura i wychowanie, O literaturze dla starszych dzieci i młodzieży, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1973, s. 569. 28Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej, op. cit., s. 120.

21

Twórczość Musierowicz łączy żywiołowe poczucie humoru z doskonałym zmysłem

obserwacji i wyrazistym przesłaniem moralnym. Od początku swej twórczości autorka zyskała

uznanie krytyki i wielką popularność czytelniczą, nie tylko wśród młodzieży, lecz także wśród

szerokich kręgów czytelników dorosłych29. Autorka powieści pisze z myślą o młodzieży, o tym, co

ją interesuje, pomaga im w rozwiązywaniu problemów, które stawia przed nimi życie. W

powieściach głównym wyznacznikiem jest realizm, rozumiany jako prawdopodobieństwo, zdarzeń i

opisanych sytuacji.

Pod koniec lat osiemdziesiątych w powieściach możemy dostrzec ówczesne realia życia

społecznego. W wielu z nich ukazane zostały psychologicznie pogłębione portrety bohaterów

poszukujących odpowiedzi na podstawowe pytania egzystencjalne. Pisarze główną uwagę skupili na

bohaterze, jego wewnętrznych uczuciach, myślach.

Lata po przełomie politycznym 1989 to okres licznych debiutów w literaturze dla młodego

odbiorcy. Początek nowego wieku przyniósł powiększenie się liczby autorów. Współcześni

debiutanci nie traktują pisania dla młodzieży jako czegoś wstydliwego, lecz dostrzegają w nim

dziedzinę, w której można odnieść sukces.

W powieści obyczajowej lat dziewięćdziesiątych wszelkie tabu zostało zniesione, autorzy

piszą o wszystkich problemach niewygodnych i pomijanych we wcześniejszych latach, pojawiają

się problemy szkolnej przemocy, obojętnych nauczycieli, problem bezdomności, biedy, braku

opieki, problem miłosnych cierpień, samotności, niepełnej rodziny, śmierci30.

Współcześni pisarze nie boją się pokazać tego, co dzieje się w realnym życiu. Niechciana

ciąża, przedwczesne macierzyństwo, anoreksja, bulimia, próby samobójcze, świat młodocianych

przestępców to bardzo częste problemy poruszane we współczesnych powieściach.

Młodzież staje przed zadaniem formowania własnej tożsamości, potrzebuje silnej więzi z

rodzicami, którzy powinni mu pomóc uporać się z problemami, jakie stawia przed nimi życie. Wiek

dorastania dla młodego człowieka w latach 90 tych to czas trudny, sięga on bardzo często mając

problemy po narkotyki, papierosy i alkohol.

Młodzi ludzie manifestują wierność swoim wyborom poprzez noszenie określonych rzeczy

(czarnych ubrań, dresów, długich włosów), demonstrowaniu własnej niezależności, identyfikowaniu

się z idolem, odrzucaniu wszystkiego i wszystkich, którzy nie pasują do obranej wizji świata31.

29Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej, op. cit., s. 256. 30Świat książki dziecięcej, Dodatek do poradnika bibliotekarza nr 2/ 2008, „ Literatura dziecięca i młodzieżowa po 1990 roku”, s. 2. 31M. Bardziejowska, Okres dorastania „Remedium” nr 11 (129) listopad 2003, s. 4 - 5.

22

Współczesna młodzież to pokolenie komputerów i Internetu, nastawione na języki obce głównie

angielski. Dla współczesnej młodzieży komputer stał się podstawowym narzędziem pracy, nauki i

rozrywki. Telewizja i agresywne gry komputerowe wywierają negatywny wpływ na psychikę

młodzieży.

Kryzys, bunt, poszukiwanie tożsamości to określenia najczęściej pojawiające się w tekstach

dotyczących nastolatków we współczesnej powieści młodzieżowo - obyczajowej.

Do kanonu współczesnych pisarek powieści młodzieżowo – obyczajowych należą M. Musierowicz

z cyklem powieści: Jeżycjada (1977 - 2008); B. Kosmowska Buba (2002); M. Budzyńska: Ala

Makota (2007); M. Fox z utworami Batoniki Always miękkie jak deszczówka (1994) Agaton -

Gagaton: jak pięknie być sobą (1994), Wielkie ciężarówki wyjeżdżają z morza (1996), Magda.doc.

(1996), Paulina.doc (1997), Firma Agaton - Gagaton; E. Przybylska Dotyk motyla (2004); K.

Siesicka: Dziewczyna Mistrza Gry (1997), Chwileczkę Walerio… (1997).

E. Nowacka ur. w 1934 r. jest znana przede wszystkim jako pisarka powieści obyczajowych.

Jej wielki talent i temperament literacki, podbudowany imponującą erudycją oraz znakomitym

warsztatem pisarskim, przez prawie pół wieku owocują literaturą różnorodną tematycznie i

gatunkowo. Bez względu na to, czy książka mówi o czasach współczesnych, czy dawnych, zawsze

pokazuje obyczaje tam panujące, życie ludzi, ich poglądy. Pierwszą powieść dla młodzieży, Szubad

żąda ofiary, Nowacka wydała w 1969 roku.

Problematyka powieści obyczajowej Nowackiej obejmuje głównie tematykę: przyjaźni,

pierwszej miłości, umiejętności odnalezienia się w rodzinie i w dniu powszednim, próby oceny

dorosłego widziane oczyma młodego bohatera.

Powieści z początku lat 90 autorstwa K. Siesickiej poświęcone są młodzieży i jej

problemom. W swych powieściach odznaczających się dużą znajomością realiów życia

współczesnych „nastolatków” pisarka porusza wiele zagadnień, dylematów charakterystycznych dla

okresu dojrzewania i dorastania. Głównymi problemami, które dostrzega Siesicka są konflikty

pokoleniowe, poszukiwanie własnej tożsamości, młodzieńczy bunt.

M. Fox (1952) to współczesna pisarka powieści młodzieżowych, która jako pierwsza

przełamała tabu pisania na temat pierwszych inicjacji seksualnych, niechcianej ciąży, samotnego

macierzyństwa wśród nastolatków. Autorka odmalowuje postacie bohaterów i środowisk, w jakim

się obracają rodzinnym i szkolnym z dużym znawstwem współczesnych realiów. M. Fox pisze o

tym, co dla młodzieży najważniejsze - o miłości.

Autorka trafnie diagnozuje zachowania i stany psychiczne młodzieży, wyraziście zarysowuje

postaci bohaterów, walory językowe znajomość slangu uczniowskiego.

23

Młodzież nie była dla powieści tematem przypadkowym. Literatura dla młodzieży ma

ogromne znaczenie wychowawcze. Powinna ją cechować wysoki poziom artystyczny. Aby mogła

podołać swym zadaniom wychowawczym, trzeba ją oprzeć na znajomości psychiki młodzieży oraz

uwzględnić potrzeby i zainteresowania współczesnej młodzieży.

Według krytyki literackiej nowa literatura powinna uwzględniać potrzeby i zainteresowania

młodzieży współczesnej. Powinna ona dać obraz współczesnego życia, przemian i zagadnień doby

obecnej32. Literatura dla młodzieży powinna być literaturą piękną nie przestając być wychowawczą i

kształcącą. Powinna pomóc w odnalezieniu własnego miejsca w świecie i określić stosunki łączące

człowieka z człowiekiem ze społeczeństwem. Literatura dla młodzieży jest częścią literatury

ogólnonarodowej wysoko artystycznej. J. Cieślikowski uznaje ją za odrębną dziedzinę twórczości i

określa ją mianem literatury czwartej. Literatura młodzieżowa charakteryzuje się pewnymi cechami,

które do pewnego stopnia różnią ją od literatury dla dorosłych. Chodzi tu o dobór zawartości i

formy, by odpowiadał potrzebom i gustom tej grupy odbiorców, autorzy zawracają uwagę na to by

ich dzieła wykazywały pewne walory: wychowawcze, dydaktyczne i edukacyjne. Książka stanie się

przystępna dla młodzieży tylko wtedy, gdy: autor będzie unikał naukowych terminów, pojęć

abstrakcyjnych, napisana będzie w sposób jasny, prosty.

Współczesna powieść młodzieżowo - obyczajowa bardzo różni się od tej, którą spotykamy w

okresie powojennym. Pisarze tworzący pod koniec lat osiemdziesiątych zerwali z panującym

tematem tabu, mieli odwagę zacząć pisać o tym, co jest dla młodzieży ważne, o problemach, które

są im bliskie, z którymi spotykają się, na co dzień.

Książki o tematyce współczesnej predestynowane niewątpliwie do wywarcia najgłębszego

wpływu na kształtowanie się postaw światopoglądowych, kryteriów moralnych, charakteru - były i

są przedmiotem największej troski autorów, krytyków, redaktorów, gdyż tutaj właśnie zachodzi

największa obawa zwulgaryzowania aktualnych tendencji, przekształcenia w sztywny schemat

żywych, istotnych treści współczesnego życia33.

Piśmiennictwo dla młodzieży było zawsze zrośnięte z określonymi tendencjami

pedagogicznymi i właściwościami psychicznymi czytelnika, jego potrzebami i ogólnym rozwojem.

Współczesna powieść młodzieżowo - obyczajowa bardzo różni się od tej, którą spotykamy w

okresie powojennym. Pisarze współcześni zerwali z panującym tematem tabu, mieli odwagę zacząć

32Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945 - 1970 tom I - proza , op. cit., s. 235. 33Ibidem, s. 14.

24

pisać o tym, co jest dla młodzieży ważne, o problemach, które są im bliskie, z którymi spotykają się,

na co dzień.

W ciągu wielu dziesiątków lat literatura dla młodzieży przeszła ogromną ewolucję, zarówno

w sferze spełnianych przez nią funkcji, jak i w zakresie pojmowania swoich celów i zadań. Na

początku kształtowała się w sposób zdecydowany pod naciskiem określonych tendencji

dydaktyczno – moralizatorskich, odbijała jednakże w ten czy inny sposób, szybko lub powoli,

dosłownie lub w formie zmodyfikowanej głównie tendencje literatury ogólnej34.

Powieści obyczajowe pisane w latach 30 XX w. bardzo różnią się o tych, które zostały

wydane w latach 90. Problemy, które są obecnie poruszane w powieściach młodzieżowych, w latach

trzydziestych nie miały szansy na to, że ujrzą światło dzienne. Współcześni pisarze mają dużo

większe pole do popisu i możliwości pisarskie w porównaniu z tymi, którzy tworzyli w I połowie

XX wieku. Wpływ na to ma szybko rozwijająca się technika, młodzież jest tendencyjna,

wychowywana bezstresowego.

34Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945 - 1970 tom I - proza , op. cit., s. 436.

25

ROZDZIAŁ II

Proza lat 30 - tych w powieści młodzieżowo - obyczajowej

Kornel Makuszyński

Głównym przedstawicielem prozy obyczajowej lat trzydziestych jest K. Makuszyński. Pisarz

wprowadził do powieści obyczajowej nowe elementy, których do tej pory w niej nie było: humor,

temat walki dobra ze złem, zwycięstwo miłości i samozaparcia nad złym losem, dobroć i radość,

bezwzględną wiarę w człowieka. To główne cechy twórczości Makuszyńskiego, które sprawiają, że

cieszy się on ogromną popularnością wśród czytelników młodszego i starszego pokolenia. Pisarz

jest znany jako polski prozaik i publicysta. Jako uczeń gimnazjum wydrukował w pismach dla

młodzieży szkolnej parę wierszyków, ale właściwy debiut zawdzięczał Janowi Kasprowiczowi. Od

czternastego roku życia utrzymywał się sam, początkowo z korepetycji, a później z pracy

dziennikarskiej. W 1908 roku opublikował pierwszy tom poezji pt. Połów gwiazd. Makuszyński był

od dziecka wielkim miłośnikiem teatru. Najbardziej znane i cenione powieści tego autora to: Panna

z mokrą głową (1933), Wyprawa pod psem (1936), Awantura o Basię (1937), Szatan z siódmej klasy

(1937), Szaleństwa panny Ewy (1957). Powieści te operowały łagodnym sentymentalizmem i

wyrastały z przekonania o naturalnej skłonności każdego człowieka, dziecka do czynienia dobra.

Ideologia dobroci Makuszyńskiego głosiła: „ludzie są dobrzy”, jeśli zaś połączyć dobroć z

radością życia, wówczas człowiek staje się niezwyciężony i może osiągnąć wszystko, co

zamierzył35. Utwory pisarza propagowały wiarę w siłę charakteru, wytrwałość, uparte dążenie do

celu i możliwość realizacji marzeń. Sylwetki bohaterek owych „panien z mokrą głową” upartych,

inteligentnych i samodzielnych - stanowiły ogromne novum w stosunku do dotychczasowego

modelu osobowości dziewczyny - pracowitej, i pokornej36.

U Kornela Makuszyńskiego nie brak wątków i motywów przygodowych, baśniowych

konstrukcji, melodramatów, romansów awanturniczych. Bohaterowie K. Makuszyńskiego są

nosicielami „słoneczno – serdecznych“ cnót, są to postacie czyste, uprzejme i wesołe. Częstym

motywem jego opowieści jest przygoda.

35J. Z. Białek, Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1918 - 1939, Zarys monograficzny, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1979, s. 153. 36Literatura dla dzieci i młodzieży w procesie wychowania, Praca zbiorowa pod red. A. Przecławskiej, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1978, s. 101.

26

Główni bohaterowie powieści Makuszyńskiego przypominają niekiedy postacie baśniowe -

mimo braku atrybutów „cudownych” i „fantastycznych”. Wierzą w działanie serca, szczęśliwe

przypadki, siłę słonecznych uśmiechów, zwycięstwo dobra nad złem37. Pisarz w swych utworach

wprowadza bohaterów żywych, ruchliwych, ale dość szalonych i schematycznych najciekawiej jest

to ukazane w powieściach: Awantura o Basię, Panna z mokrą głową i Szaleństwa panny Ewy.

Dzięki temu w powieściach nie ma nudy i monotonii. Autor bohaterów wyposażył w autentyczne

życie i zdolność prawdziwego wzruszenia. Makuszyński udowadnia, że dobroć ludzka jest

niezmierzona, a porywy szlachetnych serc mogą czynić cuda, że miłość, przyjaźń, braterstwo - to

skuteczne czynniki przeciw złym siłom losu, oschłości serca i egoizmowi.

W swoich czytelnikach autor wyrabiał poczucie humoru i zachęcał do zastanowienia się nad

wartością etyczną czynów ludzkich. Jego twórczość dla młodzieży i dorosłych przepojona jest

ogromnym ciepłem i zrozumieniem dla drugiego człowieka. Na kartach swoich powieści ukazuje

bohaterów, którzy kierując się w życiu współczuciem dla pokrzywdzonych, jak również wiarą w

trwałe związki przyjaźni, zawsze wierni są zasadom moralnym i przekonaniu, że w każdym ludzkim

sercu mieści się wiele dobra. Makuszyński tak konstruuje swoje powieści, by w toku akcji jasno

uwidoczniła się optymistyczna perspektywa. Obecność humoru sprawia, że stereotypy i schematy

powieści dla dziewcząt nie mają już negatywnej wymowy. Bohaterki potrafią z żywością,

temperamentem i energią skutecznie działać na otoczenie i realizować swój plan życiowy.

W utworach dla młodzieży najlepiej spełniają swoje zadania takie cechy języka pisarza jak

dosłowność, konkretność. Jak plastyczność opisu i jednoznaczność humoru38. Panujący humor w

utworach jest dobroduszny, pobłażliwy. Pisarz ośmiesza przywary i słabostki ludzkie, przesadnie

wyolbrzymia rysy charakteru niektórych postaci, odpowiednio stylizuje język narracji. Chętnie

stosuje żargon uczniowski, dosadne wyrażenia i zwroty językowe (przestań, małpiszonie; zabije tę

poczwarkę; ty diable; przestań, posępna kreaturo!).

O swojej idei dobroci i miłości Kornel Makuszyński tak pisał:

Za złe mi to biorą, że w moich książkach roi się od ludzi dobrych, jasnych i miłosiernych, a

przecie z palca sobie tego nie wyssałem. Zresztą wielką odczuwam litość dla złych, z rozmysłem

37Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1918 - 1939, Zarys monograficzny, op. cit., s. 128. 38O literaturze dla dzieci i młodzieży, Studia, rozpraw, szkice pod red. H. Skrobiszewskiej, Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 1975, s. 73.

27

natomiast sławie dobroć promienistą. Moje książki wędrują między rzesze, niechże, przeto świecą,

niech grzeją, lecz niech nie straszą i nie burzą naiwnej, prostej wiary w serce człowieka39.

Makuszyńskiego wspomina się jako człowieka, którego nieodłączną cechą była wesołość.

Przepełnione humorem są również jego książki. To on jest autorem zdania: „Stracony jest każdy

dzień bez uśmiechu”. Powieści pisarza charakteryzują się lekkością formy, dowcipem, zgrabną

anegdotą, aforyzmami, tryskającym humorem. Obok realistycznych obrazów tragicznej niekiedy

egzystencji dziecka proletariackiego w latach 30 pojawiają się przykłady działań optymistycznej

filozofii: dobrzy ludzie rozwiązują trudne konflikty, łagodzą bóle, spieszą z pomocą potrzebującym,

leczą wszelkie rany, koją naprawiają krzywdy, wpływają pozytywnie na przemiany moralne

bohaterów.

Do najbardziej popularnych utworów wśród młodzieży należą: Panna z mokrą głową (1932),

Awantura o Basię (1936), Szaleństwa panny Ewy (1940). Powieści łączy sylwetka głównych

bohaterek są to nastoletnie dziewczyny, które borykają się z różnymi przeciwnościami losu,

problemami jakie zsyła im los. Dziewczęta mimo trudnych sytuacji życiowych są na tyle odważne i

pomysłowe, że umieją znaleźć wyjście, z każdej opresji, w której się znajdą.

Bohaterkami prozy Makuszyńskiego są najczęściej kobiety młode i piękne. To znaczy

właścicielki złotych włosów, fiołkowych lub niebieskich oczu, aksamitnego głosu, długich,

wysmukłych rąk i nóg. Ich życie wypełnia bez reszty miłość: do mężczyzny, do dziecka, rodzeństwa

czy rodziców. W późniejszych utworach na nieskazitelnych obliczach pojawia się jakaś skaza:

najczęściej zadarty nosek, rozwichrzone włosy lub piegi. Psychika kobiet pozostaje bez zmian40 .

K. Kuliczkowska o bohaterach powieści Makuszyńskiego pisze:

Wszystkie te Basie, Ewy, „panny z mokrą głową” są jak gdyby dobrymi wróżkami, które

zwyciężają uśmiechem i złotym sercem złe moce, o i co więcej - umieją dowieść, że te złe moce to

tylko pozór, że naprawdę one nie istnieją. Narzucanie takiej konwencji baśniowej pozwala uniknąć

czarno - białego schematu i dydaktyzmu w powieści obyczajowej41.

Do takich powieści należy Awantura o Basię napisana przez Kornela Makuszyńskiego w

roku 1936. Książka opowiada o perypetiach tytułowej bohaterki. Jak w życiu znajdziemy tu smutek

obok radości, rozstanie i poszukiwanie osoby bliskiej obok radosnego spotkania i odnalezienia

39K. Makuszyński, Awantura o Basię, wyd. Iskry, Warszawa 1984, s. 204. 40O literaturze dla dzieci i młodzieży, op. cit., s. 67 - 68. 41K. Kuliczkowska, W świecie prozy dla dzieci, Nasza Księgarnia, Warszawa 1983, s. 58.

28

własnego miejsca w nie zawsze przyjaznym świecie. Jest to historia o dojrzewaniu, które zawsze

łączy się z odkryciem własnej wartości. Powieść jest pełna humoru i ciekawych sytuacji, przed,

którymi staje główna bohaterka Basia Brzozowska.

A poznajemy ją gdy:

Siedziała na krześle, odziana w niebieski płaszczyk. Spod miękkiej czapeczki wymykały się

jasne, krótko przystrzyżone włoski. Gdyby nie sukieneczka, można by mniemać w pierwszej chwili,

że to jasnooki, pucołowaty chłopczyk42.

Utwór rozpoczyna się dramatycznym zdarzeniem, w którym mama dziewczynki ginie

tragicznie pod kołami pociągu, pozostawiając jedynie adres pod który powinna trafić Basia. Dalszy

ciąg zdarzeń bohaterki jest pełen przeróżnych sytuacji i dziwnych zbiegów okoliczności. Sierotą

zaopiekowali się przypadkowi ludzie, którzy znaleźli j ą na stacji. Pani doktorowa Budziszowa i jej

mąż. Małżeństwo długo rozmyślało nad tym, co zrobić z dziewczynką, postanowili odesłać ją do

Warszawy, zawieszając na szyi karteczkę z adresem. Pożegnanie doktorowej z dziewczynką jest

zabarwione humorem, którego u Makuszyńskiego nie brakuje w żadnej z powieści:

Mężu! Jeśli temu dziecku coś złego się stanie, będziesz przeklęty!

W Warszawie po nią się zgłoszą…Niech się nie zbliża do okna! Niech się nie zaziębi! Proszę pana

aby pan nie palił papierosów! Przecie przez dwie godziny może się pan powstrzymać! O, pani jakoś

przyzwoicie wygląda…Niech pani na nią uważa…Bo inaczej Pan Bóg by was pokarał!43

Podróż do Warszawy nie obeszła się bez niespodzianek bohaterka Basia pijąc mleko zalała

kartkę z adresem, a w Warszawie nikt na nią nie czekał. Jeden z podróżnych starszy pan aktor

Antoni Walicki, zostaje kolejnym opiekunem Basi. Dalsze próby odczytania zapisu i odesłania

dziewczynki pod wskazany adres nie udają się. Zamiast do Stanisławy Olszańskiej przez pomyłkę

trafia do Stanisława Olszańskiego. Dalsze losy bohaterki to awantura o to z kim ma mieszkać Basia.

Wszyscy, u których mieszkała, chcą by z nimi została. Rozpoczyna się sprawa w sądzie, wydany

wyrok głosił, iż miesiąc Basia będzie mieszkała u jednych opiekunów, następny u drugich. Po wielu

zabawnych perypetiach opiekunowie Basi pobrali się, a ona, otoczona troskliwością i miłością,

wyrosła na szlachetną i pełną wdzięku pannę. Przed starszą już Basią stanęło poważne wyzwanie -

podczas wyprawy geograficznej w Andy odnaleziono cierpiącego na zanik pamięci ojca dziewczyny

Adama Bzowskiego. Basia z oddaniem zaopiekowała się ojcem, który pod wpływem miłości córki

odzyskał pamięć. Szczęśliwa córka z ojcem wróciła do domu.

42Awantura o Basię, op. cit., s. 8. 43Ibidem, s. 16.

29

Makuszyński jako powieściopisarz potrafi w swych powieściach znaleźć wyjście z każdej

trudnej sytuacji. Bohaterki powieści to dziewczęta, które mają silne charaktery i dobroć bijącą z

głębi serca. Główna bohaterka powieści Kornela Makuszyńskiego pt. Panna z mokrą głową to

trzynastoletnia dziewczynka o imieniu Irenka Borowska, która była śliczna, podobna do Cyganiątka.

Samo przyjście na świat Irenki było w dworze zdarzeniem:

Ludzie, którzy pamiętają chwilę jej narodzin, zgodnie przeczą temu, jakoby widzieli czepek na jej

małej głowie. Słyszano jedynie przenikliwy wrzask, pełen rozczarowań i gniewu44.

Tytułowa „panna z mokrą głową” nie przypomina słodkiej i delikatnej panienki z dworku.

Ta szalona dziewczyna jeździ konno, ma nogi w sińcach tworzących misterne wzory, wspina się na

drzewa i płata figle, jakich nie powstydziłby się największy urwis:

Obok tysiąca zdarzeń tak zwyczajnych jak sińce, zadrapania, krew z nosa, przebicie

gwoździem bosej nogi…, dwadzieścia siedem przypadków zlatywania z drzewa; czterokrotna,

nieudana próba utonięcia na głębokiej wodzie, niedoszła śmierć od kuli, kiedy chcąc uczynić

imieniny matki, dwukrotnie wystrzeliła z dubeltówki, trzykrotne zlatywanie z grzbietu konia,

wysokiego jak słoń45. Nikt z domowników nie był w stanie poskromić charakteru dziewczynki, nie

bała się nikogo i niczego. I chociaż dziewczynka przysparzała rodzinie wiele trosk i kłopotów,

wszyscy domownicy ją kochali, nawet ksiądz kochał tę dziewczynkę całym sercem.

Irenka, podobnie jak Basia z Awantury o Basię, potrafiła wpłynąć na ludzi swoim

zachowaniem, optymizm, radość życia, którą wokół siebie rozsiewała, były zaraźliwe, dzięki czemu

ludzie kochali dziewczynkę i nie wyobrażali sobie życia bez niej. Bohaterka zawsze starała się

pomóc widząc nieszczęście ludzkie, swój silny charakter i odwagę wykazała ratując dziecko z

płonącego domu. Niespodziewana śmierć ojca, która dla Irenki była ogromnym przeżyciem i

późniejsza utrata dachu nad głową nie były dla niej sytuacją bez wyjścia a mobilizacją do dalszego

działania. Chcąc pomóc rodzinie Irenka jedzie do Zakopanego do nigdy nie widzianej ciotki prosić

ją o pomoc. Pierwszym spotkanie z ciotką wywarło na starszej pani ogromne wrażenie: pokochałam

tę dziewczynę gwałtownie, całą mocą obudzonego serca. Rozeszły się późną nocą, a ona już za nią

tęskniła46.

Zbieg okoliczności sprawia, że dziewczynka poznała Zbyszka, w którym, jak sama twierdzi,

zakochała się śmiertelnie47.

44Awantura o Basię, op. cit., s. 6. 45Ibidem, s. 30. 46Ibidem, s. 45. 47Ibidem, s. 47.

30

Powieść ta wręcz zaraża optymizmem, radością życia i zwyczajną dobrocią. Pisarz jak mało

kto potrafi wzbudzić w czytelniku zainteresowanie, akcja w powieści na ile by nie była trudna i

zagmatwana, zawsze kończy się dobrze.

Szaleństwa panny Ewy to kolejna powieść w twórczości K. Makuszyńskiego, której główną

ideą jest stwierdzenie, że dobroć jest zaraźliwa, powstała w 1957 roku. Główna bohaterka Ewa to

osoba, która wyciąga pomocną dłoń do każdego, kto tego potrzebuje czy poprosi o to. Akcja

powieści rozgrywa się w Warszawie. Dziewczynkę wychowuje samotny ojciec pan Tyszkowski

wraz z ciotką Halicką, która miała wielkie serce, lecz nieco mniejszy rozsądek, który sztukowała

niepotrzebna poczciwością48. Ojciec kochał dziewczynkę gorąco, był dla niej przyjacielem, bratem,

rówieśnikiem i kolegą. O Ewci mówiono, że składa się z duszy, z ciała ,z prochu, siarki, dynamitu i

jeszcze siedmiu innych ingerencji wybuchowych, każdej chwili grożących spokojnemu światu

zagładą49 .

Niespodziewany wyjazd ojca do Chin sprawił, iż dziewczynkę umieszczono na rok w

smutnym domu państwa Szymbartów gdzie panuje dziwna atmosfera. Mąż i córka pani Szymbartów

są podporządkowani pani domu, wykonują wszystkie jej polecenia i rozkazy. Po wielkiej awanturze

o pamiętnik z panią Szymbartową dziewczyna decyduje się na ucieczkę przez okno. Opatrzność

sprawia, że na jej drodze pojawia się malarz Jerzy Zawidzki, który znał jej ojca, od tego czasu

bohaterkę spotykać będą sytuacje i zdarzenia mniej lub bardziej komicznie, a ona sama stanie się

sędzią w sprawach trudnych i na pozór nierozwiązywalnych. Pani Zawadzka, gdy poznaje Ewę,

podobnie jak ciotka Irenki z Panny z mokra głową, od razu zakochuje się w dziewczynce, nie

wyobraża sobie dalszego życia bez niej. Dobroć, poczucie humoru, dziewczynki udziela się

wszystkim, których spotka na swej drodze. Kłopoty związane z brakiem pieniędzy rozwiązuje

sprzedając obrazy, które namalował Jerzy. Swoją odwagą i siłą charakteru Ewcia dokonuje cudu -

człowieka zimnego, podłego, zamkniętego w sobie przemienia w dobrego obywatela. Dziewczyna

ma w sobie tyle dobroci i chęci czynienia dobra innym ludzie, że nikt, kto ją spotka, nie pozostaje

obojętny na krzywdę innych ludzi.

Tak jak we wszystkich powieściach Makuszyńskiego, tak i w tej wszystko skończyło się

dobrze: problemy z pieniędzmi zostały rozwiązane, Jerzy zaręcza się, Ewcia czeka na powrót ojca.

Powieści Makuszyńskiego zyskały sobie poczytność nie mającą sobie równej w dziejach polskiej

literatury dla młodzieży. Stało się tak, ponieważ pisarz wprowadził na karty swych utworów

48K. Makuszyński, Szaleństwa Panny Ewy, wyd. Nasza Księgarnia, Warszawa 2007, s. 20. 49Ibidem, s. 25.

31

zwyczajne dzieci z wielkomiejskich podwórek, o bogatym życiu emocjonalnym, przeżywające

autentyczne wydarzenia, a niekiedy prawdziwe dylematy. Losy swych małych bohaterów potrafił

przy tym uwierzytelnić poprzez znakomicie nakreślone tło społeczne i obyczajowe.

Niezaprzeczalnym walorem prozy Makuszyńskiego jest także jej etyczne przesłanie,

zakładające ostateczne zwycięstwo szlachetności i dobroci. Bohaterki trzech powieści to osoby,

których nie da się nie kochać, mają w sobie tyle dobroci, ciepła, chęci niesienia pomocy, że nikt nie

jest w stanie odmówić im niczego. Kto je pozna nie wyobraża sobie dalszego życia bez nich, ich

pomysłowości, odwagi, poczucia humoru. To nastolatki, od których emanuje dobroć, ciepło jakiego

większości ludzi brakuje. Optymizm i dobre zakończenia w powieściach są dla czytelnika jak

lekarstwo na problemy i zło, z jakim się spotykamy w życiu codziennym.

32

ROZDZIAŁ III

Młodzieżowa powieść obyczajowa w latach 60 – 90 XX wieku

Następcy K. Makuszyńskiego dostrzegli w dalszym rozwoju powieści młodzieżowo -

obyczajowej kolejne problemy i zmiany. Rok 1956 był dla literatury czasem przełomu, zaczęto

pisać o problemach panujących w rodzinie, stosunkach między dziećmi i rodzicami. Pojawia się

obraz rodziny nie tylko szczęśliwej, jak to było do tej pory, ale także rozbitej i skłóconej. Konflikty

rodzinne, kłótnie, nieporozumienia, rozwody rodziców to częste problemy poruszane przez pisarzy

w powieści dla młodzieży w latach sześdziesiątych.

I. Jurgielewiczowa (1903 - 2003), H. Ożogowska (1904 - 1995), K. Siesicka (1928), E.

Nowacka (1934), M. Musierowicz (1945) to pisarki, które w swej twórczości poruszają temat

rodziny. W swych powieściach starają się przedstawić różne modele rodziny: takiej, o której marzy

każdy nastolatek i taką, ktorą spotykamy w życiu codziennym, często nie pełną, z problemami

alkoholowymi, gdzie najważniejsza jest kariera, pieniądze.

Przedstawicielką prozy lat 60 - tych jest Irena Jurgielewiczowa50, była znaną i cenioną

autorką powieści obyczajowych dla młodzieży.

Kwestie rodziny rozbitej i skłóconej to jeden z głównych problemów, które porusza w swych

powieściach. Z ogromnym wyczuciem psychologicznym ukazała wzajemne stosunki między

dziećmi i dorosłymi. Jurgielewiczowa w powieściach obyczajowych ukazuje uczucia młodzieńczej

miłości i przyjaźni, środowisko rodzinne, komplikacje wychowawcze wynikające z rozkładu

małżeństwa i konflikty rodzinne rzutujące na postawy nastolatków i ich życiowy start51.

Kuliczkowska uważa, że Jurgielewiczowa celuje w subtelnej analizie psychologicznej, w

ukazywaniu z dużą kulturą młodzieńczych uczuć miłości i przyjaźni52.

I. Jurgielewiczowa w swych powieściach podejmują złożone problemy z życia młodzieży w

środowisku szkolnym i rodzinnym, ukazywali z jednej strony jej reakcje zewnętrzne i

manifestowane postawy, z drugiej zaś wewnętrzne doznania, przeżywane konflikty oraz

50Urodzona 13.01.1903 r. w Działoszynie koło Wielunia. Ukończyła studia polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim, uzyskała doktorat (za pracę pt. Technika powieści Żeromskiego), pedagogikę, pracowała jako nauczycielka. 51S. Frycie, Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945 - 1970 tom I – proza, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1978, s. 294. 52Ibidem, s. 295.

33

psychologiczne motywy postępowania53. Autorka posiada rzadką umiejętność wskazywania

problemów w sytuacjach pozornie prostych, a przede wszystkim umiejętność angażowania

czytelnika nie tylko emocjonalnie w losy bohaterów, lecz pobudzania do refleksji. Tak jak unika w

swoich powieściach łatwizny stylistycznej, łatwizny literackiej, tak samo w warstwie problemowej

unika uproszczeń, atakuje to, co jest zbitką obiegowych pojęć. Za pomocą skrupulatnej analizy

prowadzi do demaskacji różnych szablonów myślenia („zły chłopak”, „dobra dziewczyna”, „dobre

czy złe dziecko”).

Każdą sytuację przygotowuje starannie, a emocje czy reakcje bohaterów oświetla z wielu

stron, wskazuje powierzchowność i nieadekwatność obiegowych opinii, względność ocen i ryzyko

uproszczonego sądzenia innych ludzi54.

Powieść I. Jurgielewiczowej55 pt. Ten obcy (1961) to utwór o młodzieży - ich sprawach,

problemach, radościach, smutkach. Powieść o przyjaźni, zaufaniu, pierwszym uczuciu. Jest to

również książka zajmująca się problemem konfliktu pokoleń i nieporozumieniu pomiędzy dziećmi a

rodzicami. Fabuła powieści umiejscowiona jest w czasach współczesnych. Miejscem akcji jest

osada Olszyny i okolice nad rzeką Młynówką. Wyspa, którą młodzi bohaterowie odnaleźli stała się

terenem zdarzeń, które każde z czworga zapamiętało na długo, a może zapamięta na całe życie56.

Sceneria, w której toczy się akcja, zawsze jest miła dzieciom: wakacje, wieś swobodna.

Grupa wakacyjnych przyjaciół - dwie dziewczynki i kilku chłopców, ma już własne tajemnice,

własną wyspę na rzecznym zalewie, zabawy, własny namiot. I nagle w tym zamkniętym i

urządzonym świecie wakacyjnym zjawił się Obcy57. Autorka wprowadza nową postać w tajemniczy

sposób.

Na wyspie ktoś był. Na polance było ognisko. Już się nie paliło, ale jak rozgarnęliśmy popiół,

to pod spodem się żarzyło58.

Główny bohater powieści Zenek pojawia się niewiadomo skąd i niewiadomo, dokąd chce

wędrować. Niestety jego podróż jest opóźniona ze względu na stan zdrowia - chłopiec przebił nogę

53Ibidem, s. 295. 54Skrobszewska H., Książki naszych dzieci czyli o literaturze dla dzieci i młodzieży, Wiedza powszechna, Warszawa 1971. s. 15 55Pisarka pozostawiła po sobie dużą spuściznę literacką: 1948 - Historia o czterech pstroczkach, 1948 – Warszawa -serce Polski, 1949 - Literatura najłatwiejsza, 1951 - Osiem lalek i jeden miś, 1954 - Obrońca Komuny, 1957 - O chłopcu, który szukał domu, 1958 - Kajtek, warszawski szpak, 1960 - Jak jeden malarz chciał namalować szczęśliwego motyla, 1961 - Ten obcy, 1963 Rozbita szyba, 1964 - Niespokojne godziny, 1966 - Tort orzechowy, 1968 - Wszystko inaczej, 1969 - Niebezpieczna przygoda, 1971 - Ważne i nieważne, 1975 - Inna?, 1982 - Strategia czekania. 56I. Jurgielewiczowa, Ten obcy, wyd. Nasza Księgarnia, Warszawa 1974, s. 5. 57Książki naszych dzieci, czyli o literaturze dla dzieci i młodzieży, op. cit., s. 638. 58Ten obcy, op. cit., s. 8.

34

szkłem. Nocuje na wyspie na rzece Młynówce, w szałasie zbudowanym dla zabawy przez Mariana,

Julka, Pestkę i Ulkę. Gdy czwórka przyjaciół znajduje Zenka wygląda on strasznie.

W powieści pięknie ukazane jest uczucie rodzące się między Zenkiem a Ulką - pierwszej

młodzieńczej miłości - szczerej, pełnej zaufania do drugiej osoby. Wydawałoby się, że sytuacja taka

powinna sprzyjać szczerym zwierzeniom. Zenek Uli wyznał, że jest jedyna na świecie59.

To ze względu na szczerość tego uczucia Zenek opowiada Uli w pożegnalnym liście całą

prawdę o swoim życiu, o koszmarze, który był jego udziałem:

Uciekłem z domu, bo w domu miałem taką poniewierkę, że to trudno wyrazić (...) w końcu to

się stało nie do wytrzymania. Pomyślałem, że dla mnie jest tylko jedno miejsce: u wuja i że jeśli go

nie znajdę, to ze mną koniec60.

Zenek i Ula są pod wieloma względami podobni, nie mają matki, oboje są pozbawieni ciepła

rodzinnego domu. Uważają się za niekochanych przez swych ojców.

O tym, jak bardzo chłopiec czuł się inny pod tym względem, świadczą jego słowa, pełne

goryczy, skierowane do Mariana:

Jesteście porządne dzieciaki. Macie tatusiów, mamusie, dziadków, ciocie, wujciów (...) No i

bardzo dobrze. A ja... trzeba sobie jakoś radzić61.

W powieści obserwujemy dorastanie grupy dzieci. Jego tło stanowią ciekawie przedstawione

stosunki wewnętrzne w grupie rówieśników, skomplikowane relacje pomiędzy poszczególnymi

bohaterami powieści. Przyjaźń, która rodzi się między bohaterami jest szczera i płynąca z głębi

serca.

Zgodnie z tradycją literatury młodzieżowej - powieść kończy się dobrze. Obcy – Zenek,

chłopiec, który uciekł z domu od ojca pijaka, za kradzież popełnioną w drodze poszukiwany był

przez milicję - znajduje dom, Ula zaczyna rozumieć, że ojciec ją kocha mimo tego, że nie jest jej

mamą. A więc nowa, współczesna jest w książce Jurgielewiczowej nie problematyka, nowy jest

sposób jej ukazania. Umiar i ostrożność w formułowaniu sądów. Umiejętność bezpośredniego i

prostego przedstawiania spraw prostych, niechęć do uproszczeń. Prawo do błędu, do pomyłki -

zarówno w postępowaniu, jak i w sądach - przyznaje autorka i dorosłym i dzieciom.

Ten obcy podkreśla K. Kuliczkowska - to powieść psychologiczna, nawiązująca do tradycji

utworów Dąbrowskiej, Żurakowskiej, Korczaka, Górskiej62.

59Ten obcy, op. cit., s. 235. 60Ibidem, s. 238. 61Ibidem, s. 271.

35

Sama pisarka o powieści pisze, że jest to powieść fikcyjna, chociaż gdy się ją zaczyna czytać

wydaje się autentyczna, że pomysł zrodził się w niej pod wpływem pewnego chłopca, którego

spotkała w Warszawie.

Krytycy literaccy podkreślali, iż Jurgielewiczowa jest mistrzem psychologicznych

obserwacji. Bohaterów swych kreśli z dużą wiarygodnością, znajomością psychiki. Obraz życia

młodzieży w powieściach powstałych w latach 60. i 70. znacznie odbiega od współczesnego. Także

problemy osobiste młodych ludzi, formy ich buntu czy niedostosowania bliższe są raczej

rzeczywistości sprzed trzydziestu, czterdziestu lat. Jednak obraz psychiczny człowieka, jego

potrzeb, zachowań i reakcji raczej się nie zmienia. Nie zmienia się także główne przesłanie utworu

Jurgielewiczowej, że prawda o sobie, nawet w nas samych, rzadko dochodzi do głosu. Takiej

prawdy, niekiedy bolesnej, szukają bohaterowie utworu Ten obcy. Szukają prawdy o sobie,

rówieśnikach i dorosłych. Uniwersalna prawda psychologiczna czyni utwory pisarki zawsze

aktualnymi.

Inna? (1975) to powieść, będąca kontynuacją Tego obcego, przedstawiająca dalsze losy

Zenka i grupy przyjaciół z nową bohaterką Danką. Danka to dziewczyna z domu dziecka, która

przyjeżdża na Święta Bożego Narodzenia do domu Mariana. Od samego początku powieści o Dance

chłopcy wiedzieli tylko tyle, że ona jest z domu dziecka, nie ma rodziców ani krewnych, tylko jakaś

dawna przyjaciółka matki zabiera ją czasem do siebie63.

Rodzice Mariana od samego początku nie byli zachwyceni przyjazdem dziewczynki, nie

zapomnieli jeszcze o Zenku i problemów z nim związanych. Ula i Pestka czekały na listy od

chłopców, z informacją co u nich nowego, jak sie mają. Uli w szczególności zależało na liście od

Zenka, darzyła go wyjątkowym uczuciem już od wakacji. On jednak nie pisał nie było to w jego

zwyczaju.

Danka od samego początku przyjazdu do Jarocina zachowywała się dziwnie, kontrolowała

swoje wypowiedzi, długo zastanawiała się nad słowami, które powie, obserwowała domowników

badała ich reakcje i wypowiedzi. Chłopcy starali się przez cały czas rozmawiać z nią, pożyczyli jej

łyżwy, zabrali na sanki. Dziewczynka do wszystkiego podchodziła z dużym dystansem, miała

wrażenie, że wszyscy wokół niej są mili tylko dlatego, że przyjechała z domu dziecka (może wcale

nie na rozkaz są dzisiaj mili, tylko sami z siebie)64. Świąteczna atmosfera panująca w domu udzielała

62K. Kuliczkowska, Dawne i współczesne problemy prozy dla dzieci, wyd. Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1972, s. 135. 63I. Jurgielewiczowa, Inna ?, wyd. Nasza Księgarnia, Warszawa 2002, s. 30. 64 Ibidem, s. 32.

36

się wszystkim domownikom, sprzątanie, gotowanie, ubieranie choinki, prezenty, które stały się

przyczyną późniejszych problemów w powieści. Danka zdała sobie sprawę z tego, że wręczą jej

podarunki państwo Pietrzykowie, Julek i Marian. A ona nic nikomu65.

Wszystkie myśli Danki krążyły wokół tego jak będzie wyglądała Wigilia, wręczenie prezentów:

Masz Danka, to dla ciebie, Danka proszę weź, i trzeba będzie udawać, że jest rozradowana66.

Myśli dziewczynki krążył wokół jednego skąd wsiąść prezenty nie mając pieniędzy.

Wybrała kradzież, która w danym momencie była według niej najlepszym rozwiązaniem, nie

zdawała sobie sprawy z tego, że nie prezenty są najważniejsze w przyjaźni. Na kradzieży Dankę

przyłapał Zenek, wtedy jeszcze nie wiedziała, kim jest ten chłopak - że to właśnie Zenek, na którego

Marian z Julkiem tak czekają. Przyjazd Zenka dla chłopców był czymś wyjątkowym Marian, jest

Zenek! Słyszysz! Wujenko, jest Zenek !Wujku! Danka! Zenek przyjechał!67, czekali na niego z

niecierpliwością. Pierwsze spotkanie Danki z Zenkiem to był szok dla dziewczyny, chłopcy nie

mogli zrozumieć, co się dzieje stała na środku pokoju, nieruchoma i biała jak papier, pytali co cię

tak zamurowało?68

O tym, co czuła Danka w danym momencie, wiedział tylko Zenek. Dziewczyna uciekła z

domu, chłopcy szukali jej bardzo długo, martwili się o nią, bali się, że coś się jej stanie. Gdy ją

znajdują na dworcu pociągowym czekającą na pociąg, są szczęśliwi, że jest cała i zdrowa, Danka nie

chce wracać do domu, w dalszym ciągu jest jej wstyd. Dopiero rozmowa z Zenkiem przekonuje ją

do powrotu, obiecał jej, że to co stało się w sklepie, będzie ich tajemnicą nie powiem nikomu i

nigdy, daję ci na to słowo honoru69.

W dalszej części powieści dochodzi do spotkania Danki z Ulą początek przyjaźni nie jest

łatwy, Danka w dalszym ciągu nie ufa nowo poznanej dziewczynie. Dopiero po głębszym

przemyśleniu sytuacji postanawia kolejny raz odwiedzić Ulę i tak rodzi się przyjaźń między

dziewczynami. Zenek pisze list do Uli, w którym dziękuje za jej za opiekę nad Danką,

rozpoczynając go słowami Kochana Ulo! Co dla dziewczyny jest jasnym sygnałem, że nie jest ona

dla niego tylko koleżanką.

Jurgielewiczowa, będąc bardzo dobrym pedagogiem w powieści, przedstawiła uczucia

wewnętrzne bohaterów, stosunek bohaterów do dziewczyny będącej z domu dziecka. Powieść jest

dobrym przykładem sytuacji, w której może znaleźć się, każdy młody człowiek. Przyjaźń, którą

65Inna ?,op. cit., s. 99. 66Ibidem, s. 100. 67Ibidem, s. 110. 68Ibidem, s. 112. 69Ibidem, s. 125.

37

widzimy w powieści, jest na tyle silna by przezwyciężyć wszystkie przeciwności losu i trudności, z

jakimi spotykają się młodzi ludzie.

H. Ożogowska70 w swej twórczości przedstawia galerię młodych ludzi w szkole, domu,

mających własne problemy, bogate życie wewnętrzne, drobne troski, zmartwienia i radości.

Twórczość pisarki opiera się na bystrej obserwacji młodzieży, wykorzystuje ich sposób reakcji i

wyrażania myśli. Autorka umie podpatrzeć cechy sympatyczne, jak i śmiesznostki w życiu

dorosłych i młodzieży, powieści są zabarwione lekkim i beztroskim humorem, niespodziewanymi

sytuacjami.

Józef Zbigniew Białek o utworach H. Ożogowskiej o tematyce szkolnej pisze: […] autorka kładzie nacisk na […] poszanowanie społecznej własności, obowiązek

utrzymania porządku w szkole i w domu, zagadnienie regulaminu szkolnego i jego przekroczeń,

przyjaźni, solidarności między uczniami. […] pogłębiając rysunek psychologiczny postaci uczniów,

włączając zagadnienia wychowawcze w obraz indywidualnych przeżyć bohaterów, […] próbuje

stworzyć typ powieści humorystyczno - satyrycznej71.

W powieściach: Tajemnica zielonej pieczęci (1959), Chłopak na opak, czyli z pamiętnika

pechowego Jacka (1960), Scyzoryk i koledzy (1960), Raz, gdy chciałem być szlachetny (1963), Ucho

od śledzia (1964) przedstawia wzajemne stosunki między rodzicami a dziećmi, problemy

przyjaźni72. Bohaterowie Ożogowskiej nie należą do grzecznych nastolatków, wręcz przeciwnie –

buntują się, uciekają z domu, popadają nawet w konflikty z prawem. Może to zachęcić do lektury

młodego czytelnika, który z tego typu postaciami z pewnością nie będzie się nudził. Jej powieści

kończą się dobrze i zawierają dyskretnie przemycony morał. Łączą więc frapującą, przygodową

fabułę z treściami wychowawczymi.

70Pisarka jedna z najbardziej popularnych wśród dzieci i młodzieży pisarek współczesnych. Urodzona 20 lipca 1904 w Warszawie, zm. 27 maja 1995 tamże - polska prozaik, poetka i tłumaczka literatury rosyjskiej. Ukończyła Instytut Pedagogiki Specjalnej i Wydział Pedagogiczny Wolnej Wszechnicy Polskiej. Do 1951 r. pracowała w szkolnictwie średnim w Łodzi. Po wojnie była dyrektorką Liceum Pedagogicznego dla Wychowawczyń Przedszkoli w Łodzi. W PRL-u książki Ożogowskiej należały do kanonu literatury dla młodzieży. Dziś można sobie dzięki nim przypomnieć, jak wyglądały ówczesne realia – autorka opisuje m. in. kina, cukiernie, muzykę, jakiej wówczas słuchano. Pisarka otrzymała wiele nagród za twórczość literacką: 1959 - nagroda Prezesa Rady Ministrów za całokształt twórczości, 1968 - Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, 1974 - Order Uśmiechu, 1974 - nagroda w plebiscycie "Orle Pióro", 1984 - nagroda państwowa I stopnia, 1985 - nagroda miasta Warszawy. 71J. Z. Białek, Z zagadnień współczesnej prozy dla dzieci młodszych, s. 62 - 63. 72 Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945 - 1970 tom I - proza, op. cit., s. 49.

38

Autorka chętnie spotykała się z czytelnikami, z uwagą czytała ich listy, interesuje się ich

problemami i liczy z upodobaniami czytelniczymi. Żywa akcja jej powieści rozgrywa się w

atmosferze humoru i optymizmu, prowadząc zawsze do szczęśliwego zakończenia73.

W powieści Dziewczyna i chłopak, czyli heca na czternaście fajerek (1963) spotykamy się z

żartobliwym potraktowaniem cech charakteru rzekomo tych „kobiecych” i tylko „męskich” oraz

wynikających z tego uprzedzeń chłopców do niektórych zajęć. Bardzo dowcipnie przedstawiła

autorka perypetie pechowego Jacka w Chłopaku na opak czyli Z pamiętnika pechowego Jacka,

(1961) który błędnie interpretuje normy postępowania i na opak rozumie metafory mowy potocznej.

Utrwalone w dzienniku zwierzenia dziewiętnastoletniego chłopca, utrzymane w tonie

humorystyczno - żartobliwym, bawią i uczą właściwego stosunku do obowiązków i najbliższego

otoczenia. W konwencji humorystyczno - satyrycznej ukazała Ożogowska pomysły dzieci

zmierzające do ulepszenia życia w powieści Głowa na tranzystorach (1971). Problemy związane ze

zmianą stosunku chłopców do dziewcząt, mianowicie zagadnienia adoracji i narodzin pierwszych

uczuć opisała z humorystycznym dystansem w powieści Za minutę pierwsza miłość (1980)74.

Powieść opowiada o dziewczętach w wieku dorastania, dojrzewania, które powoli stają się

kobietami. Ich zainteresowaniem cieszy się teraz zwłaszcza płeć przeciwna, chcą kochać i być

kochane, za wszelką cenę zainteresować chłopców swoimi osobami. H. Ożogowska pokazuje różne

sposoby swoich bohaterek na zdobycie wymarzonego chłopaka. Równie interesująco autorka

prezentuje swoich bohaterów, ich wewnętrzne przeżycia, refleksje, emocje a także przemiany, jakie

zachodzą w sposobie ich zachowania, myślenia i patrzenia na świat. Bohaterowie dojrzewają na

łamach tej powieści, a nastoletni czytelnik może ten proces śledzić i przeżywać razem z nimi. W

końcowych fragmentach książki mamy do czynienia już z diametralnie różnymi postawami,

zupełnie odmiennymi od tych początkowych. Postacie wyrastają z dziecinnych zachowań, z

naśmiewania się z siebie, dokuczania, obrażania. Stają się dojrzalsi emocjonalnie, zaczynają

rozumieć siebie nawzajem, zaczynają rozumieć emocje i uczucia, które kiedyś były im obce.

Potrafią wreszcie zrozumieć drugiego człowieka, wziąć odpowiedzialność za siebie i swoje

73Na twórczość pisarską Ożogowskiej składa się wiele utworów pt.: 1950 - O ślimaku, co pierogów z serem szukał, 1950 - Uczniowie III klasy, 1951 - Na Karolewskiej, 1952 - Swoimi słowami, 1953 - Nową drogą przez nowy most, 1955 - W Marcelkowej klasie, 1955 - Bajka o kłosku pszenicy, 1957 - Malowany wózek, 1957 - Marcinkowe wierszyki, 1957 - Złota kula, 1959 -Tajemnica zielonej pieczęci, 1960 - O królewnie, która bała się, że jej korona z głowy spadnie, 1960 - Scyzoryk i koledzy, 1960 - Chłopak na opak czyli Z pamiętnika pechowego Jacka, 1961 -Dziewczyna i chłopak czyli Heca na czternaście fajerek, 1963 -Raz, gdy chciałem być szlachetny, 1964 - Ucho od śledzia, 1968 - Głowa na tranzystorach, 1971 - Koleżanki, 1972 - Za minutę pierwsza miłość, 1980 - Przygody Scyzoryka, 1983 - Entliczki pentliczki, 1987 - Lusterko dla każdej dziewczyny, 1989 - Druga klasa - fajna klasa!, 1989 - Piórko do pióreczka. 74 Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945 - 1970 tom I - proza , op. cit., s. 51 - 52.

39

zachowanie. Uczucia prezentowane przez autorkę są naturalnymi emocjami towarzyszącymi

procesowi dojrzewania i dorastania.

Ucho od śledzia (1964) to powieść przedstawiająca bardziej skomplikowane problemy

psychologiczne, socjologiczne młodych bohaterów i satyryczny obraz stosunków panujących w

świecie dorosłych. To niezwykle barwna historia z życia powszedniego. Głównym tematem akcji

jest zagęszczone mieszkanie i już sam pomysł daje okazję do obserwacji obyczajowych i

efektownych humorystycznych spięć, ale w książce jest coś więcej: żywe postacie nastolatków, ich

autentyczne problemy i – życie szkolne, na którego terenie autorka od lat porusza się z dużą

swobodą75. Problemów w powieści nie brakuje, spotykamy je na każdym kroku.

Ucho od śledzia to ulubione powiedzonko Michała. Przygody tego czternastolatka oraz

dwójki jego przyjaciół: 12 - letniego Witka i 14 - letniej Agnieszki, opisane są na barwnym tle

Warszawy końca lat pięćdziesiątych. Trójka przyjaciół uczy się wzajemnej przyjaźni, a zarazem

dystansu wobec samych siebie, zmaga się ze swoimi, często dużymi problemami, nie tracąc przy

tym optymizmu. W domu mieszkają rodziny wielodzietne, przeróżni ludzie zwyczajni, banalni, typy

znakomicie zróżnicowane. Dom przed wojną należał do starego małżeństwa państwa Szafraniec.

Obecnie mieszka w nim także rodzina Piotrowskich, Pani Aniela, pielęgniarka, pani Tołłoczko,

nauczycielka polskiego, i pan Czernik, złota rączka. Między sąsiadami bardzo często dochodzi do

awantur i kłótni, mimo to sąsiedzi żywią do siebie sympatię i pomagają sobie wzajemnie.

Dom ten przed wojną był ładny, zadbany, teraz przypomina ruinę trzeba odwagi, żeby tu

mieszkać76.

Domownicy to ludzie pochodzący z różnych warstw społecznych, trudne warunki panujące w domu

są dla wielu z nich uciążliwe i męczące. W budynku jest tylko jedna kuchnia i łazienka.

Młodzi bohaterowie powieści to, główny Michał Kowalski negatywny: rubaszny i brutalny,

sprytny i silny, przywiązany do matki, małych sióstr, i na ojca, czy na ojczyma rękę podnosi, i na

drugi rok nie wstydzi się zostać, i lekcji nie będzie odrabiać77.

Chłopak do sąsiadów odnosi się bez szacunku, potrafi im ubliżyć, gdy zwracają mu uwagę.

Agnieszka, pozytywna bohaterka, razem z współlokatorami, którzy okażą chłopcu życzliwość

wtedy, gdy będzie się tego najmniej spodziewał, będą starali się zmienić Michała na lepsze.

Agnieszka, Michał i Witek wśród domowego zamieszania przeżywają swoje małe i wielkie radości.

75Kim jesteś Kopciuszku, czyli o problemach współczesnej literatury dla dzieci i młodzieży. Praca zbiorowa red. S. Aleksandrzak, Nasza Księgarnia, Warszawa 1968, s. 42. 76H. Ożogowska, Uch od śledzia, wyd. Nasza Księgarnia, Warszawa, 1978, s. 5. 77Ibidem, s. 17.

40

Chłopcy zaprzyjaźniają się, chodzą razem do szkoły, odrabiają wspólnie lekcje. Witek jest

zdziwiony tym co słyszy, że Michał powtarzał piątą klasę, ojciec zostawił rodzinę, nie pomaga

mamie w żaden sposób. Chłopak nie ma motywacji do nauki, woli chodzić po mieście niż odrabiać

lekcje. Przyjazd Agnieszki sprawia, że życie chłopców staje się ciekawsze. Bohaterowie powieści

jak wszyscy nastolatkowie chodzą do szkoły, odrabiają lekcje, znajdują różne zajęcia, by zająć swój

wolny czas. Muszą radzić sobie z problemami, nie tylko szkolnymi, a także wykazać się odwagą w

podejmowaniu decyzji i odpowiedzieć na pytanie, jakie znaczenie w ich życiu ma przyjaźń. Trójka

przyjaciół kłóci się, godzi. Michał mieszkający u wujka, który nadużywa alkoholu, czuje się

nieszczęśliwy, Agnieszka prosi, by ciotka Aniela jej nie odsyłała do innej rodziny, Witek boi się

matki i ojca. Agnieszka i Michał nie mają rodziców, normalnego domu. Ciotka Agnieszki, czuje się

bardzo źle, ma iść do szpitala, wujek Michała wyjeżdża na Wielkanoc do rodziny. Michał nie może

swobodnie rozmawiać i przyjaźnić się z Witkiem od czasu, gdy w ich domu zamieszkała Agnieszka,

przez cały czas zaczepia dziewczynę i ma chęć do kłótni. Chłopak stara się udowodnić Witkowi, że

dziewczyna jest głupia, lepiej się trzymać od niej z daleka. Witkowi przyjaźń z Agnieszką nie

przeszkadza, jest dumny mając starszą koleżankę, która pomaga mu w lekcjach. Michał nie mogąc

żyć bez problemów, zakłada się z kolegą o 20zł., że przyniesie klaser z nalepkami, którego nie ma.

Biegnąc w stronę domu, słysząc okrzyki kolegów, szukał jakiegoś uniku czy fortelu. Pozostał

tylko jedno, jedyne wyjście. Ratować honor, ale było to trochę karkołomne i wcale nie łatwe do

zrealizowania…78

Michałowi udaje się wygrać i uratować honor. Kolejny pomysł, na który wpadł chłopak, była kąpiel

w łazience z włączonym radiem:

Mokre ręce zostawiają plamy na bakelitowej skrzynce, ale to nic woda czysta, a w łazience

ciepło. O! tu trzeba odkręcić. Potężny wstrząs targnął ciałem chłopca! Strach wyrzuca go niby

kopniakiem z wanny79.

Przez swoją nieodpowiedzialność Michał mógł zginąć. Mieszkańcy domu nie mają żalu do

chłopca o to, co się stało, martwią się o jego zdrowie, chcą by jak najszybciej poczuł się lepiej.

Witek i Agnieszka odwiedzają kolegę codziennie, opowiadają mu o szkole, przynoszą książki do

czytania. Chłopak szybko wraca do zdrowia, idzie do szkoły. Po wypadku stosunek Michała do

Agnieszki się zmienia, staje się dla niej milszy, pomaga w sprzątaniu mieszkania. Zbliża się

78Ucho od śledzia, op. cit., s. 74. 79Ibidem, s. 87.

41

Wielkanoc, którą Agnieszka i Michał spędzają w samotności, reszta domowników zaprasza ich do

siebie na obiad.

Wszyscy domownicy dostają przydział nowych mieszkań, cieszą się, że w końcu będą mogli

normalnie mieszkać, każdy z nich będzie miał oddzielną kuchnię i łazienkę. Wszystkie problemy i

trudności, z którymi spotykają się bohaterowie powieści zbliżają ich do siebie, wiedzą, że mogą na

sobie polegać we wszystkich trudnych sytuacjach.

Autorka niezwykle celnie oddała charakter ludzki. Postacie są barwne i ciekawe, skrywają

wiele tajemnic i są skore nie tylko do kłótni, ale i do zgody. Książka ukazuje wiele prawd

życiowych, wykorzystując na pozór zwykłe, życiowe sytuacje. Na przykładzie domowników, którzy

mają różne charaktery, widzimy jak ludzie potrafią się zjednoczyć i pomóc sobie nawzajem, gdy

pojawia się problem. H. Ożogowska problem przyjaźni wśród młodzieży uważa za rzecz bardzo

ważną. Czytelnik na podstawie relacji i stosunków panujących między Michałem, Witkiem i

Agnieszką może domyślić się, na czym polega prawdziwa przyjaźń, jest ona bardzo ważna w życiu

każdego młodego człowieka.

Twórczość Krystyny Siesickiej80 poświęcona jest młodzieży i jej problemom, głównie

pierwszej miłości i konfliktom pokoleniowym. W swych powieściach odznaczających się dużą

znajomością realiów życia współczesnych „nastolatków” autorka porusza wiele zagadnień,

dylematów charakterystycznych dla okresu dojrzewania i dorastania.

K. Siesicka debiutowała w 1966 roku powieścią pt. Zapałka na zakręcie, której głównymi

problemami są dojrzewanie emocjonalne i pierwsza miłość. Powieści pisarki są kierowane przede

wszystkim dla dziewcząt, podjęte są w nich problemy: dojrzewania, pierwszej przyjaźni,

młodzieńczej miłości, konfliktów pokoleniowych, poszukiwania własnej tożsamości, kształtowania

światopoglądu i postaw wobec świata wartości i przeżyć innego człowieka. Centralnym problemem

jest zazwyczaj młodzieńcze zwątpienie i bunt, rodzenie się poczucia odpowiedzialności za innych i

za własną postawę etyczną. Bohaterowie utworów Siesickiej - pomimo powtarzalności typów

80Pisarka ur. się w 1928 roku w Dęblinie. Znana jest jako prozaik i dziennikarka, ukończyła studia dziennikarskie w Akademii Nauk Politycznych w Warszawie, przez wiele lat współpracowała z czasopismem Filipinka, w którym ogłaszała felietony i opowiadania. W latach 1949-1950 była redaktorką miesięcznika Horyzonty Techniki, w latach 1952-1954 urzędniczką Biura Współpracy Kulturalnej z Zagranicą. Twórczość pisarska Siesickiej zawiera wiele powieści i opowiadań i felietonów: 1966 - Zapałka na zakręcie, 1966 - Przez dziurkę od klucza, 1966 - Jezioro osobliwości, 1967 - Czas Abrahama, 1968 - Beethoven i dżinsy, 1969 - Zapach rumianku, 1969 – Fotoplastykon, 1970 - Ludzie jak wiatr, 1982 - Między pierwszą a kwietniem, 1983 - Moja droga Aleksandro, 1993 - Chwileczkę, Walerio..., 1994 – Falbanki, 1997 - Dziewczyna Mistrza Gry, 1997 -?...-zapytał czas, 1998 - Piosenka koguta, 1999 - Pejzaż sentymentalny, 1999 - W stronę tamtego lasu: Horror dla panienek z dobrych domów, 2000 - ...nie ma z kim tańczyć...: Erotyk dla panienek z dobrych domów, 2001 - Wróć, Aleksandrze!, 2002 - Gorzkie słodkie pocałunki, 2003 - Kapryśna piątkowa sobota, 2003 - Pamiętaj, że tam są schody!, 2004 - Trzynasty miesiąc poziomkowy.

42

psychicznych w kolejnych utworach - są ukazani w sposób pogłębiony, wyraziście, z wszechstronną

motywacją i dużą wnikliwością psychologiczną. Tłem powieściowych wydarzeń jest rodzina,

szkoła, krąg rówieśniczy. Siesicka upomina się o tolerancję dla inności drugiego człowieka, o

zrozumienie dla młodzieńczego cierpienia, zrodzonego przez osamotnienie, odtrącenie, konflikty

wewnętrzne81. Pierwsza miłość, skomplikowana sytuacja rodzinna, kształtowanie się charakterów i

postaw wobec życia to tylko niektóre problemy poruszane w jej utworach. W Fotoplastykonie

(1969) Siesickiej młoda dziewczyna, po nieszczęśliwym wypadku przykuta na wiele miesięcy do

łóżka, opowiada o sprawach swojego rodzeństwa, kolegów, rodziców, o wszystkim, co w młodości

jest radosne i trudne, co wymaga poznania, budzi refleksje. Młodzi ludzie chętnie sięgają po

powieść młodzieżową Siesickiej, gdyż przeczytanie książki skłania do głębszych rozważań, pozwala

utożsamić się z bohaterem, stwarza sytuacje do dyskusji. Autorka otrzymała wiele nagród za swą

twórczość literacką82.

Siesicka o sobie pisze tak: Urodziłam się dawno, nawet bardzo dawno, datę można łatwo sprawdzić. Mój tata był

lotnikiem, a Mama tylko Mamą, a raczej aż Mamą. Mój starszy brat był lekarzem, a ja długo małą

dziewczynką, która marzyła o tym, że będzie miała dużą Rodzinę, bo mam ją. Nie jest prawdą, że to

właśnie młodość moich dwóch Córek i trzech Synów przysporzyła mi tematów do książek. Nigdy nie

napisałam o nich żadnej powieści, wyjątkiem jest Parada Fiołków, ale to nie powieść, tylko zbiór

felietonów, które powstały w czasie kiedy moje dzieci były jeszcze małe.

O perypetiach uczuciowych młodych bohaterek z taktem i umiarem pisze K. Siesicka w

powieściach: Zapałka na zakręcie (1966), Przez dziurkę od klucza (1966), Jezioro osobliwości

(1966). Do najchętniej czytanych powieści K. Siesickiej należą: Zapałka na zakręcie (debiut

literacki pisarki napisany w 1966 roku), Chwileczkę, Walerio (nagrodzona w 1993 r. nagrodą

Polskiej Sekcji IBBY), Dziewczyna Mistrza Gry, (w 2000 r. wpisana na światową listę honorową

im. Andersa - Międzynarodowa Komisja IBBY).

W powieściach K. Siesickiej obserwujemy dalsze zmiany przekształcenia wartości

obyczajowych, psychologicznych, pedagogicznych, socjologicznych i formalnych. W powieściach

81Słownik literatury popularnej, red. T. Żabski, wyd. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2006. 82Nagrody za twórczość: w 1972 r. - Orle Pióro, 1973 r. - nagroda Prezesa Rady Ministrów2000 r. - Medal Polskiej Sekcji IBBY za całokształt twórczości, Medal Komisji Edukacji Narodowej, Liczne nagrody w plebiscytach i konkursach, w latach 1967 – 1979, Harcerska Nagroda Literacka, Krzyż za zasługi dla ZHP.

43

sprzed roku 1990 pisarka ta porusza sprawy rodziny, konflikt pokoleń, przyjaźń, miłość,

dojrzewanie bohaterów. Powieść Zapałka na zakręcie przedstawia wyżej wymienione problemy.

Powieść ta jest najbardziej popularna wśród dziewczynek dwunasto - czternastoletnich83.

Głównym problemem jest tu dojrzewanie emocjonalne i pierwsza miłość nastolatków. Pisarka

opisuje problemy młodych ludzi, którzy zaczynają wchodzić w dorosłe życie, opisuje konflikt

pokoleń, pierwsze uczucia. Jej powieści cieszą sie nieustającą popularnością wśród młodych

czytelników, ponieważ porusza w nich problemy aktualne i ciekawe dla dorastającego czytelnika.

Zapałka na zakręcie to utwór, w którym można odnaleźć elementy powieści obyczajowej.

Bohaterami są młodzi, kilkunastoletni ludzie, bliscy młodemu czytelnikowi. Główną postacią w

powieści jest Mada, 17 - letnia dziewczyna, która z matką i młodszą siostrą wyjeżdża na wakacje do

Osady. Stosunek Mady do matki jest, nieco dziwny: ja kocham mamę okrężnymi drogami84.

Nastolatce brakuje kontaktu z matką, szczerych rozmów. W Osadzie poznaje chłopaka o imieniu

Marcin. Wydaje jej się inny niż wszyscy, jest bardzo przystojny, wygląda jak Parys, poważny,

tajemniczy i niechętnie mówi o sobie. Swoim zachowaniem i postawą robi na Madzie ogromne

wrażenie. Marcin był ironiczny, skryty, i w jego stosunku do mnie nie było nawet odrobiny ciepła85.

Uczucia wewnętrzne Mady Siesicka opisuje bardzo szczegółowo:

patrzył mi w oczy napastliwie, z uśmiechem sowicie okraszonym ironią, we mnie było coraz

więcej łagodnej, spokojnej życzliwości dla Marcina, nigdy nie umawialiśmy się z Marcinem

konkretnie, ot po prostu umieliśmy się znaleźć. Pierwszy raz byliśmy tak blisko siebie, z dala od

ludzkich spojrzeń, zdani tylko na łaskę własnych instynktów. Pomyślałam o tym przymykając oczy.

Nad żadnym z doznanych wrażeń nie umiałam zapanować. Umiałam tylko pytać samą siebie czy to

jest miłość? Czy to jest właśnie miłość?86

Marcin ukrywał prawdę przed dziewczyną, fakt, że miał problemy z alkoholem, policją i

cały czas jest pod nadzorem kuratora. Rodzące się uczucie między nastolatkami natrafiał na wiele

przeszkód i trudności. Matki młodych ludzi były przeciwne od samego początku temu związkowi.

Matka Mady chciała chronić córkę przed chłopcem, który w życiu zdążył już narobić problemów,

matka Marcina martwiła się widząc rodzące się uczucie między młodymi ludźmi. Bohaterowie

postanawiają więcej się nie spotykać po powrocie do Warszawy. Mada cały czas myśli o Marcinie:

83Książki naszych dzieci czyli o literaturze dla dzieci i młodzieży, op. cit., s. 120. 84K. Siesicka, Zapałka na zakręcie, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1979, s. 8. 85Ibidem, s. 32. 86Ibidem, s. 3.

44

ja kocham go nadal, nie mogę zapomnieć niczego, pamiętam wszystko, każdy dzień, każdą

rozmowę87.

Magda złości się, ale słowa Marcina, który w końcu wyznaje, że specjalnie czekał tu na nią

sprawiają, że złość dziewczyny mija. Od tamtego zdarzenia zaczynają sie spotykać, stają się parą.

Magda nie mówi nic matce o tym, że Marcin jest jej chłopakiem. Dopiero po pewnym czasie

zaprasza go do domu. Chłopak o swych uczuciach nie potrafił mówić wprost, na brudnej szybie

napisał: Mada! Kocham cię! Marcin88.

To, co Mada zobaczyła wystarczyło jej by zrozumieć, iż uczucia Marcina są szczere i płyną z głębi

serca.

Powieść ta jest czytana przez dziewczęta już od pokoleń. Siesicka pisze bowiem o tym, co

dla nich najważniejsze. Nie tylko o pierwszej miłości, ale też o wszystkich sprawach i troskach

nastolatek. Autorka opisuje zwyczajne życie zwyczajnych ludzi, a jednak dotyka spraw bardzo

trudnych. Przedstawia konflikty pokoleń – Mada nie jest szczera wobec mamy, nie mówi jej o

spotkaniach z Marcinem, chłopak nie potrafi porozumieć się ze swoją rodzicielką. Stracił jej

zaufanie i nie potrafi go odzyskać, co powoduje kolejne scesje. Siesicka porusza problem rozbitej

rodziny – ojciec Mady opuścił żonę i córkę. Bohaterka wspomina to ze smutkiem: nasz ojciec

kochał mamę przez całe siedem lat, a potem zostawił89.

Mada, chociaż stoi na progu dorosłości, tęskni za tatą i dotkliwie odczuwa jego brak. Bardzo

przeżywa, gdy ojciec nie przyjeżdża na umówione spotkanie. Czytając powieść, zdajemy sobie

sprawę, jak trudnym uczuciem jest miłość i jak szybko to uczucie może zniszczyć byle drobiazg.

Siesicka ukazuje wzorce godne naśladowania. Przedstawia czytelnikom bohaterkę, która ma swoje

wady, ale przede wszystkim ma zasady, których nie łamie. Ponadto powieść uczy młodych ludzi, że

człowiek zawsze może naprawić swoje błędy, że warto walczyć ze swoimi słabościami, każdemu

warto dać drugą szansę.

W swoich powieściach obyczajowych dla młodzieży po roku 1990, oprócz wyżej

wymienionych problemów, pisarka podejmuje współczesne tematy zagrożeń, ważnych dla młodych,

takie jak narkotyki, satanizm, wpływ mediów i gier komputerowych na psychikę młodzieży90.

Powieści Twoje wielkie tajemnice (2001), Chwileczkę Walerio… (1997) przedstawiają wyżej

wymienione problemy.

87Ibidem, s. 49. 88Zapałka na zakręcie, op. cit., s. 115. 89Ibidem, s. 8. 90K. Bęczkowska, Powieść obyczajowa dla młodzieży po roku 1990, STON 2, Kielce 2006, s. 11.

45

Twoje wielkie tajemnice to pamiętnik autorki, który jednocześnie ma być pamiętnikiem

czytelniczki. Siesicka pragnie sprowokować czytelniczki do rozmyślań nad sobą, życiem, przyjaźnią

i młodością. Zawiera wskazówki, jak postępować w przyjaźni, jak poradzić sobie z kolejną

„pierwszą ostatnią miłością”91.

W książce Siesickiej pt. Chwileczkę Walerciu… pojawiają się niezwykle interesujące i

oryginalne relacje pomiędzy czytelniczką, autorką i Walerią, bohaterką utworu. Problem

literackiego „chwytu” sprowadza się tu do pytania: kto jest kto i kto kim „rządzi”? Ten trop

podpowiada sama autorka zwracając się bezpośrednio do czytelnika:

Padało w Zakopanem, kiedy w lipcu pisałam tę książkę. Wiesz zresztą o tym, bo obydwie

byłyście tam ze mną, Ty i Waleria. Dziś spotykamy się znowu, ale każda z nas ma już swoje własne

życie. Ty - Czytelniczka, ja - autorka, Waleria…?Waleria nas łączy. K. Siesicka92

Powieść ta stanowi grę z czytelnikiem, został on zaproszony do tworzenia powieści

wpleciony w jej treść. W powieści poznajemy prawdziwego narkomana, który pod wpływem

Walerii głównej bohaterki postanawia walczyć z uzależnieniem.

Powieść rozpoczyna się słowami samej autorki:

nie było Walerii. Jest. Za jakiś czas jej nie będzie. Chyba, że ty ją wybierzesz i zatrzymasz w

sobie93.

Siesicka odbiorcy zadaje pytania retoryczne, na których odpowiedzi zostawione są wolne

miejsca w powieści. Czytelnik razem z autorką obserwuje sytuacje i bieg zdarzeń, w których

uczestniczy bohaterka. Waleria miała na sobie krótką obcisłą spódniczkę z wypłowiałego dżinsu,

czerwoną, bawełnianą bluzeczkę, włosy ściągnięte nad uszami w dwie kitki, na bluzce wyhaftowany

napis nienawidzę marychy94.

O bracie Aleksandrze bohaterka mówi bardzo mało, w późniejszej części powieści

dowiadujemy się, że jest on narkomanem, który opuścił dom, mieszka na ulicy, rodzice dziewczynki

pracują, nie mają czasu dla niej. Akcja utworu toczy się w Zakopanym, gdzie autorka wyjeżdża na

urlop. Waleria w toku powieści poznaje Wojtka, który był naprawdę ładnym chłopcem. Waleria

wiedziała, że wybranek jej serca pali marihuanę, nie mogła się z tym pogodzić, jej napis na

koszulkach, które nosiła był kategorycznym sprzeciwem przeciwko narkomanii. Zdawała sobie

91Powieść obyczajowa dla młodzieży po roku 1990, op. cit., s. 16. 92 A. Baluch, Książka jest Światem. O literaturze dla dzieci małych oraz dla dzieci starszych i nastolatków, wyd. Universitas, Kraków 1992, s. 70. 93K. Siesicka, Chwileczkę, Walerio…, wyd. Siedmiogród, Wrocław 1997, s. 6. 94Ibidem, s. 19.

46

sprawę z tego, że zakochała się, w rozmowie z narratorką mówiła: on wiesz jest zupełnie cudowny!,

dobry, czuły, on jest moją pierwszą miłością w życiu95.

Narratorka powieści o problemie Wojtka dowiedziała się przypadkowo siedząc i pijąc kawę z

rozmowy z kelnerką: ale nagrzani co? To znane u nas ćpuny, przyjeżdżają latem. Widziałam, jak

skręty marihuany kupował, gotowe mu dawali96.

Waleria postanawia rozstać się z Wojtkiem, stwierdza jeżeli serce może pęknąć z żalu, to

moje pęka. Tak bardzo on mi się podobał, wydawało mi się, że jest najmilszym chłopakiem na

świecie - i co? Może i mogłam mu pomóc, gdyby on tego naprawdę chciał, ale tak nie jest97.

Chłopak zjawia się w domu autorki prosi ją o pomoc w odzyskaniu Walerii, narratorka widzą

szczere uczucia chłopca haftuje na jego koszulce napis:

Naprawdę nienawidzę marychy98.

Nastolatkowe godzą się, wyjeżdżają wspólnie na wycieczkę. Wojtek dzięki miłości postanawia

walczyć z nałogiem, Waleria daje mu drugą szansę wykazując tym samym dojrzałość do poważnego

związku, i walkę z przeciwnościami losu, które staną jej na drodze.

A. Magdziak99 twierdzi, iż struktura powieści jest nietypowa, dla wielu nawet zaskakująca,

lecz mimo takiej kompozycji utworu autorka nie ucieka przed problemami młodych ludzi. Jest to

specyficzna forma dydaktyzmu, która ma na celu przekazanie ważnych treści oraz zachęcenie

odbiorcy do obcowania z kulturą. Książka ta została nazwana przez krytyków „grą literacką” i

niewątpliwie nią jest100.

Dziewczyna mistrza gry (1997) i Nie ma z kim tańczyć (2002) to powieści, które podejmują

problematykę świata komputerów, Internetu, gier komputerowych, pokazują ich wpływ na młodego

czytelnika.

Powieść Nie ma z kim tańczyć autorka nazywa „erotykiem dla panienek z dobrych domów”.

To opowieść o warszawskiej rodzinie, losach trzech kobiet reprezentujących trzy różne pokolenia.

Irena – narratorka, która pisze pamiętnik zawierający wspomnienia z czasów wojny, Weronika -

matka i Zosia - młoda dziewczyna, która zakochuje się po raz pierwszy. Dziewczyna jest

zauroczona chłopcem poznanym w Internecie. Zosia nudząc się włączyła komputer i tam trafiła na

95Ibidem, s. 34. 96Chwileczkę, Walerio…,op. cit., s. 98. 97Ibidem, s. 100. 98Ibidem, s. 114. 99Polska pisarka, teolog, dziennikarka, dyplomatka. Ukończyła studia w zakresie filologii polskiej na Uniwersytecie Warszawskim. 100A. Magdziak, Nowatorskie pomysły (na przykładzie wybranych utworów Krystyny Siesickiej), „Guliwer”, 2004, nr 3, s. 14.

47

chłopca, który jest cudowny, przysyła jej ciekawe emaile. Nie miała pojęcia co robić z nieznajomym

z Internetu, powoli zakochuje się w nim. Zosi brakowało kontaktu z chłopakiem, poprosiła go o

pisanie listów drogą pocztową, zgodził się. Listy były piękne, był romantykiem. Do pierwszego

zaplanowanego spotkania nie doszło.

Po wielu perypetiach Zosia odkrywa, że chłopiec z Internetu to częsty gość w ich domu,

uczestnik codziennego życia rodzinnego. To Hubert, student filozofii. Młodzi ludzie po długo

wyczekiwanym spotkaniu są pewni, że chcą być razem do końca życia.

Historia opowiedziana przez Siesicką, to zapis scen z życia przedwojennej rodziny

inteligenckiej, obraz powstania warszawskiego wdziany oczyma młodej dziewczyny i przez nią

opisany w brulionie - pamiętniku, a dopowiedziany przez starszą panią.101 Opowieść Ireny

skierowana jest do nastoletniej Zosi, która dopiero wchodzi w dorosłe życie - jej osobowość się

kształtuje i zaczyna ustalać świat wartości. To dzięki Irenie Zosia dokonuje dobrych wyborów, gdy

staje przed problemami, które zsyła jej los.

Dziewczyna mistrza gry to z pozoru tradycyjny romans, opowiadany przez starszą kobietę.

Wszystkie tajemnice zostają w końcu racjonalnie wyjaśnione, nie pozbawia to jednak książki

nastroju grozy. Bohater, dwudziestoletni Mistrz RPG nie potrafi uniknąć ingerencji świata gry we

własne życie. Ofiarą pada jego dziewczyna, nie mogąca konkurować z wymyśloną rywalką. Książka

jest studium nowej młodzieżowej mody oraz lęku przed nieznanym, nad którym człowiek, jak uczeń

czarnoksiężnika, stracił kontrolę nad włąsnym zachowaniem i postępowaniem. Siesicka po raz

pierwszy w literaturze polskiej podejmuje problem gry, która ma wpływ na zachowanie młodego

człowieka. Gra sprawia, że bohater nie potrafi odnaleźć się w życiu codziennym, stawić czoła

codziennym problemom. Gra, która zmienia życie bohatera nosi nazwę Warhammer Fantasy

Roleplay - to gra fabularna, której planszą jest wyobraźnia gracza. Główni bohaterowie powieści to

Kamil - „Mistrz Gry” był wysoki i szczupły, ze śniadą cerą i szarymi oczyma102.Trenuje w klubie

sportowym. Mariana dziewczyna Kamila, której pasją jest balet i Flora, która nie bierze udziału w

grze, jednak jest w nią zamieszana.

Dla Kamila jego dziewczyna była ładna, miała bardzo delikatną buzię, ładne orzechowe oczy, złote

włosy, śniadą cerę i szczupłą zgrabną sylwetkę103.

101W kręgu powieści młodzieżowej. Dla kogo erotyk Krystyny Siesickiej, „ Język polski w gimnazjum”, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce 2003, s. 97. 102K. Siesicka, Dziewczyna Mistrza Gry, wyd. Siedmiogród, Wrocław 1997, s. 29. 103Ibidem, s. 19.

48

Kamil porównuje Marianę do wymyślonej postaci z gry o imieniu Pia Gizela, która jest dzielna,

przebojowa, w życiu nie boi się niczego.

W domu Kamila do spraw finansowych podchodzono inaczej. Rodzice nigdy nie żałowali

pieniędzy na sprzęt sportowy dla niego ani na składki w klubie104.

Rodzina Mariany żyła ubogo, nie było jej stać na nowe baletki, które były jej bardzo

potrzebne do tańca. Flora pomaga dziewczynie w znalezieniu nowych baletek. Od tego czasu

dziewczyny zaprzyjaźniają się. W powieści akcja toczy się wokół dwóch głównych wątków: życia

codziennego i gry, w której biorą udział bohaterowie powieści. Uczestnikiem gry jest także Paweł -

Tanburix, na którego psychikę gra wywiera szczególnie negatywny wpływ. W życiu nie jest

odważny, małomówny, zakompleksiony, pod wpływem gry zmienia się w odważnego, śmiałego

młodzieńca. Pod złym wpływem gry Paweł pobił kolegę nagle poczułem siłę, jak ta siła mnie

rozpiera, więc ja go w mordę, krew się polała , on leży105.

Flora będąc w domu słyszy dziwne odgłosy, dźwięki, które są dla niej niezrozumiałe. Szkodliwe

oddziaływanie gry na Kamila zauważył jego dziadek Ambroży ciebie jest dwóch, Kamilu. Wiesz o

tym? Kamil wsunął Pia Gizelę między kartki książki i rzucił ją na biurko. Wiem - odpowiada Kamil

ze wiadomością Mistrza106.

Mariana dziewczyna Kamila myśląc, że znalazł on nową dziewczynę, rozstaje się z nim.

Paweł pod wpływem gry robi wiele głupstw, przestaje żyć rzeczywistością. Mariana utożsamia się z

Pia Gizelelą, która pokazuje się Florze i dziadkowi Kamila:

stała przy wejściu, oparta nagim ramieniem o jego szorstkie obramowanie, ubrana była w

zieloną sukienkę, żółty kapelusz, była bardzo piękna107.

Dopiero spotkanie Kamila z żywą Pia Gizelą uświadamia mu, co stracił, którą dziewczynę naprawdę

kocha, zastanawiał się, gdzie szukać ratunku dla niej i dla siebie108 widząc, co niewinna gra zrobiła

z ich życiem. Przerwanie gry powoduje powrót wszystkich bohaterów do rzeczywistego życia, bez

fikcji.

Powieść ukazuje jaki negatywny wpływ na młodym człowieku wywiera niewinna gra, jak

fantazja przenika do rzeczywistości, do codzienności, do uczuć i spraw, w których uczestniczy nie

tylko Mistrz Gry.

104Dziewczyna Mistrza Gry , op. cit., s. 32. 105Ibidem, s. 64. 106Ibidem, s. 90. 107Ibidem, s. 110. 108Ibidem, s. 139.

49

K. Siesicka w swych powieściach szczególnym zainteresowaniem i zaufaniem obdarza

młodych; sądzi, że każdy z nich jest nieświadomym swych sił czarodziejem i tylko trzeba im pomóc

rozeznać się we własnej mocy. Czyni to tworząc w swoich książkach atmosferę życzliwości,

dostrzegania piękna w każdej postaci, w życiu, przyrodzie i sztuce109.

Autorka przywiązuje dużą uwagę do słowa w swych powieściach, nie używa slangu, który

ma krótki żywot. Sytuacje trudne, napięcie zastępuje humorem, ironią, dystansem.

Nowatorskie wartości artystyczne znajdujemy w powieści Chwileczkę Walerio… Bohaterka

Waleria jest ściśle związana ze swoją twórczynią - wspólnie wędruje po Zakopanem, prowadzą

rozmowy o życiu. Wymyślona Waleria zjawia się w pokoju hotelowym narratorki, zjada jej

śniadanie i pisze do niej listy110.

Siesicka o swych powieściach mówi: Zawsze zależało mi na tym, aby moje dziewczyny,

czytelniczki, uczestniczyły w sprawach, które się rozgrywają w mojej książce. Stąd brak zakończenia

czy jakieś niedopowiedzenia w środku. Zawsze liczyłam, że czytelniczka dopisze własne zakończenie

zgodne z upodobaniem, psychiczną potrzebą.

Reasumując powyższe rozważania i obserwacje, możemy stwierdzić, iż twórczość K.

Siesickiej charakteryzuje się bogactwem problematyki i walorów artystycznych. Twórczość ta

zawiera wartości pedagogiczne, psychologiczne, socjologiczne, estetyczne i etyczne, przydatne dla

młodzieży szczególnie w okresie dojrzewania. Pojawia się w niej wiara w dobro, człowieka i

wartość ludzkiego życia, którą autorka pragnie wdrażać młodzieży. Zdolna, płodna pisarka w

swoich książkach pragnie przestrzec współczesną młodzież przed zagrożeniami i dramatami.

Siesicka pisząc swe książki skupia się na identyfikacji czytelnika z bohaterem, który staje się

niejako odpowiedzialny za rozwój osobowości młodego człowieka, który łącząc się emocjonalnie z

postacią, przejmuje od niego pewne zachowania. Dzięki doskonałej znajomości psychiki młodzieży,

szczególnie dziewczęcej, pisarka dość łatwo nawiązuje nić przyjaźni ze swoim czytelnikiem111.

Na lata 70 - 80 przypada również twórczość Ewy Nowackiej112, która jest znana przede

wszystkim jako pisarka powieści obyczajowych. Bez względu na to, czy książka mówi o czasach

współczesnych, czy dawnych, zawsze pokazuje obyczaje tam panujące, życie ludzi, ich poglądy.

109B. Tylicka, Rozmowy pokoleniowe, Nowe Książki, 1/ 2001, s. 41. 110B. Szargot, Aleksander, brat Walerii, Nowe Książki, 1/ 2002, s. 37. 111Powieść obyczajowa dla młodzieży po roku 1990, op. cit., s. 45. 112Urodzona 17 grudnia 1934 w Chorzowie, polska powieściopisarka, krytyk, eseistka, studiowała filologię polską na Uniwersytecie Warszawskim. W latach 1958 - 62 była nauczycielką, od roku 1962 pracowała w radiu. W 1973 - 89 publikowała opowiadania na łamach czasopism: Płomyczka i Świerszczyka. Debiut literacki E. Nowackiej była to powieść dla dorosłych Rok trzech cezarów 1967 roku. Jest laureatką licznych nagród krajowych i zagranicznych.

50

Zainteresowania pisarskie Nowackiej113 obejmują bardzo rozległy krąg zagadnień od czasów

starożytnych do współczesności. Autorka równie dobrze czuje się w Egipcie faraonów, Cesarstwie

Rzymskim, jak i w czasach współczesnych.

Pisarstwo E. Nowackiej114 cechuje znakomity warsztat literacki, wsparty rozległą i głęboką

wiedzą. Jej powieści, zarówno te o dawnych cywilizacjach, jak i te współczesne, wielowątkowe,

zawsze rzetelnie osadzone są w obyczajach i polityce epoki. Bohatera i jego świat często poznajemy

poprzez monologi wewnętrzne. Sprzyjają one przedstawieniu złożonego charakteru postaci, jej

indywidualnych, prawdziwych psychologicznie reakcji i postaw. Zawsze ważny jest proces

dojrzewania, przemiany wewnętrzne bohatera, wybory moralne i ich racje115.

Bohaterowie powieści u Nowackiej to młodzi ludzie, którzy dojrzewają psychicznie i

społecznie w swojej epoce, walczą o uczucia, są na tyle odważni by sprzeciwić się panującemu

prawu, łamią zasady. Buntują się. Są na tyle dojrzali, że sami odpowiadają za siebie i innych w

jakiej trudnej sytuacje by się nie znaleźli. Młodzi ludzie chcą sami kierować swoim życiem, mimo

praw i zakazów, które ich obowiązują.

Bohaterowie powieści psychologiczno - obyczajowej to nastolatkowie zawieszeni między

dzieciństwem a dorosłością, zmagający się ze sobą i ze światem. Świat nie jest dla nich specjalnie

życzliwy, nie bierze pod uwagę, że są tak wrażliwi, jeszcze wiele muszą przeżyć i przemyśleć, by

spróbować odpowiedzieć przynajmniej na niektóre z ważnych pytań116.

Nowacka w powieściach nie oszczędza swoich bohaterów, nie ułatwia im niczego,

zakończenia nie są szczęśliwe, jak to było u K. Makuszyńskiego. Tym samym pisarka zmusza

czytelnika do zastanowienia się nad wyborem i zachowaniem bohaterów, wyciągnięcia wniosków.

Problematyka współczesnych powieści obyczajowych dotyczy głownie przyjaźni i pierwszej

miłości, umiejętności odnalezienia się w rodzinie i w dniu powszednim, próby oceny dorosłych

widzianych oczyma młodziutkiego bohatera, który pełni często w powieściach funkcję narratora. On

113E. Nowacka otrzymała nagrody za swą pracę twórczą: w 1980 r. Nagrodę Prezesa Rady Ministrów za twórczość dla dzieci i młodzieży, 1983 r. Międzynarodową Nagrodę Literacką im. J. Korczaka, 1995 Nagrodę Roku. Pisarka za powieść Kilka miesięcy, całe życie (1978) została wpisana na Listę Honorową IBBY, za Słońce w kałuży (1981) otrzymała Harcerską Nagrodę Literacką. 114Twórczość E. Nowackiej to szereg powieści młodzieżowych należą tu: Burza w zlewozmywaku - 1977, Biały koń bogów -1974, Dzień, noc i pora niczyja - 1981, Gorzka cząstka pomarańczy, Kilka miesięcy, całe życie - 1978, Małgosia contra Małgosia - 1975, Maria z tamtych lat - 1972, Może nie, może tak – 1976, Śliczna Tamit - 1971, Słońce w kałuży - 1981, Spotkanie nie wiadomo z kim i inne opowiadania, Szubad żąda ofiary - 1969, Ursa z krainy Urartu - 1970, Dwaj mężczyźni i ona - 1994, Emilia z kwiatem lilii leśnej - 1995, As w rękawie - 1997, Małe kochanie wielka miłość- 1997, Miłość, psiakrew – 2001. 115D. Świerczyński - Jelonek, Różne światy powieści Ewy Nowackiej, „Guliwer”, 3/ 2005 (64), s. 4. 116Ibidem, s. 1.

51

także próbuje rozstrzygnąć nurtujące go dylematy. Pisarka umie je dostrzec i naświetlić tak, by

działały wychowawczo na młodych odbiorców.

Sylwetki bohaterów, psychologicznie prawdziwe, są mocno osadzone w świecie, w którym

żyją. Czas akcji możemy określić zwracając uwagę na tytuł gazet czytanych przez bohaterów,

oglądany program telewizyjny, modę, kuchnię, codzienne kłopoty. Akcja książek toczy się w

małych miasteczkach i na wsi do czego pretekstem bywa wyjazd wakacyjny. Środowisko wiejskie i

obserwacja obyczajów polskiej wsi są rzadkością w polskiej literaturze młodzieżowej, która raczej

aspiruje do wielkich miejskości117.

Do najciekawszych powieści, które przedstawiają dojrzewanie młodych bohaterów, ich

problemy należą: Emilia z kwiatem lilii leśnej (1995), As w rękawie (1997), Dwaj mężczyźni i ona

(1994), Małe kochanie, wielka miłość (1997), Miłość, psiakrew (2001).

Emilia z kwiatem lilii leśnej to powieść, której akcja toczy się w środowisku wiejskim we

wsi Dąbrowa. Główni bohaterowie powieści to Emilia (Mila) 17 - letnia dziewczyna, blondynka,

smukła, długonoga i Marcin chłopak, z którym się spotyka. Mila ma dwie siostry młodszą Irenkę i

starszą Joannę, która niedługo ma wyjść za mąż. Uczucie, którym Mila darzyła chłopaka było

otwarte i szczere.

Całowałam Marcina, gdy żegnaliśmy się przed furtką. Cmokałam go w chłodny, twardy

policzek, przecież wiedziałam wstając rano, że zaraz go zobaczę. Słowa były nam niepotrzebne, to,

co było między nami, przypominało refleks światła na wodzie. Ale było między nami także coś, o

czym trudno mi powiedzieć118.

W czasie pobytu Emilki i Marcina nad rzeką tylko dzięki jej opanowaniu, wskazówkom

rodziców i babci nie doszło między nimi do seksu, ale już wtedy „coś między nimi pękło”. Po tym

zdarzeniu i ja i on udawaliśmy, że nic się nie stało. Mijały dni, tygodnie a my milczeliśmy119.

Marcin zapisał się na dodatkowe zajęcia, wracał późniejszym autobusem do domu, spotykali

się rzadziej. W sobotę Marcin zaprosił Emilkę na dyskotekę, na której była Zuza, którą chłopak

przedstawił Emilce jako swoją koleżankę. W trakcie dyskoteki Emilka uświadomiła sobie, że

Marcin zostawił ją samą, przechodził obok niej zachowując się tak jak by jej nie znał, teraz

najważniejsza dla niego była Zuza. Dziewczyna poczuła jak boleść uderzyła jej serce, w gardle

podniósł się duszący kłębek, rósł w niej gniew. Emilia nie mogła zrozumieć, co się stało, dlaczego

117E. Nowacka, Emilia z kwiatem lilii leśnej, wyd. Siedmiogród, Wrocław 1996, s. 3. 118Ibidem, s. 11. 119Ibidem, s. 12.

52

chłopak tak się zachowuje. Postanowiła wyznać miłość Marcinowi, on jednak nie zareagował na jej

słowa. Zostawiła go i uciekła z dyskoteki nie mogąc pozbierać myśli.

Wszystko przepadło nie ma takich słów, które by mogły przebić pancerz jego obojętności,

teraz wiem to na pewno120.

Matka nie mogła zrozumieć co się dziej z jej córką niedawno wyglądała jak słoneczko, a teraz

wygląda jakby była popiołem poparzona.

Pierwsze spotkanie Marcina po dyskotece dla Emilki było ogromnym szokiem spodziewała

się, że chłopak ją przeprosi albo będzie udawał, że nic się nie stało, a on po prostu był zachwycony

Zuzanną. W tym czasie Emilka słuchała głosu Marcina zdając sobie sprawę z tego, że go kocha.

Rodzina pochłonięta weselem Joanny nie zdawała sobie sprawy co się dzieje w sercu Emilki.

Marcin traktuje dziewczynę jak koleżankę, opowiada jej o Zuzannie, prosi o pomoc przy kupnie

prezentu na gwiazdkę. Emilka maskuje i ukrywa swoje uczucia, chociaż nadal kocha Marcina.

Kupują tomik ze złotym sercem, który na gwiazdkę Marcin daje w prezencie Emilce. Do domu

Emilki przyjeżdża drużba Staszek, który swoim zachowanie robi ogromne wrażenie na dziewczynie,

przy nim przestaje myśleć o Marcinie. W dniu wesela Marcin nie może oderwać wzroku od Emilki,

ona zaś udaje, że dobrze bawi się ze Staszkiem. Gdy Marcin zaprasza ją do tańca, każe mu bawić

się z Zuzanną, która na weselu śpiewa wraz z zespołem. Dopiero teraz Marcin zaczyna rozumieć co

stracił, pyta Emilkę czy to co powiedziała na dyskotece było prawdą, i czy mogliby spróbować

jeszcze raz być razem? Emilka odpowiedziała, że nie. Chłopak rozumie, że Staszek zastąpił jego

miejsce w sercu Emilki.

Emilka odprowadzając Staszka na autobus czuła wielką radość, spokój i szczęście. Była

świadoma uczuć Staszka, jego szczerości i oddania dla niej.

Bohaterka Emilia to dobrze wychowana przez rodzinę, uczciwa, pracowita, dzielna, dobra,

wrażliwa, uczuciowa, zdolna do wielkiej bezinteresownej miłości dziewczyna. Jej pozytywne cechy

charakteru godne są do naśladowania przez rówieśniczki - czytelniczki121.

Powieści E. Nowackiej, szczególnie te z ostatniego piętnastolecia, śmiało burzą mity

obyczajowe, zmieniają pojęcie dziewczęcości dobrze wychowanej dziewczynki, zwanej czasem

panienką122.

As w rękawie (1997) należy do takich powieści młodzieżowych. Nowacka bohaterkę

powieści stawia przed trudnymi wyborami życiowymi. Bohaterka powieści pochodzi z niewielkiego

120Ibidem, s. 17. 121Powieść obyczajowa dla młodzieży po roku 1990, op. cit., s. 56. 122Różne światy powieści Ewy Nowackiej, op. cit., s. 4.

53

miasta, wiedzie nieciekawe życie wydaje się, że nie ma przed nią żadnych perspektyw. Ale

dziewczyna ma atut - tytułowego asa w rękawie. W odpowiednim momencie życia go wykorzysta.

Bohaterka powieści to 18 letnia Dorota, ma długie jasne włosy, nieco dziecinny owal twarzy,

spojrzenie prawie kobiece, ciężko pracuje w sklepie spożywczym na zapleczu rozkłada towar ma

sine palce, wieczny katar, wieczorami długo czeka, aż krew napłynie do stóp123.

Rodzice Doroty to ojciec pijak, matka, która przez cały czas wydaje nakazy i rozkazy.

Dziewczyna jest zmęczona tym, co się dziej wokół niej, marzy o zmianie, ucieczce od codzienności.

Gdy poznaje Pawła, zakochuje się w nim pierwszą miłością. Chłopak zawodzi jej zaufanie nie

przychodzi na umówione spotkanie. O tego dnia Dorota zaczyna spotykać się z Irkiem, chłopcem,

który podoba się jej matce.

Po roku Paweł odwiedza ją w sklepie. Zawiózł ją dobrym wozem do knajpy na kolację. Po

wypiciu koniaku dziewczyna była pijana. W samochodzie Paweł wziął ją siłą. Był to jej pierwszy

raz. Chłopak jej powiedział żeby go nie szukała, sam się znajdzie. Nie pojawił się, Irek zaś

przychodził dalej. Dziwnym zbiegiem okoliczności Dorota zostaje przeniesiona do pracy za ladą,

rodzice Irka zapraszają ją na Nowy Rok do domu. Pewnego dnia zjawia się ponownie Paweł, kupuje

Dorocie eleganckie ubrania, zabiera ją do znajomych. Dziewczyna wierząc naiwnie chłopakowi nie

domyśla się, co ją czeka. Trafia do salonu prostytutek, gdzie pije alkohol. Jeden z mężczyzn

podchodzi do Doroty i zabiera ją do pokoju, w którym całuje ją, pieści, dotyka, nie przejmuje się

oporem, aż wreszcie robi coś takiego, że Dorota zaprzestaje walki, poddaje się jego chęciom124.

Dopiero gdy dziewczyna zdaje sobie sprawę co się naprawdę stało, rozumie jaki jest Paweł,

jest świadoma, że nigdy nic dla niego nie znaczyła. Wróciła do domu usiłowała żyć dalej tak jakby

nic się nie stało, kryjąc przed ludźmi swoją tajemnicę, sparaliżowana strachem, że zostanie

zdemaskowana przez innych125.

Dorota dalej spotyka się z Irkiem, nie jest jednak z nim szczęśliwa, rozstają się. Nagle w jej

domu zjawia się policja, pyta ją o Pawła, który jest zamieszany w narkotyki, dziewczyna udaje, że

go nie zna. Dorota wraca do pracy w sklepie, dowiaduje się, że żona szefa zmarła, wykorzystuje ten

fakt i zaczyna flirtować z właścicielem, starym, grubym sklepikarzem. Świadoma tego, że jest

młoda, piękna, nie chce żyć w biedzie i ubóstwie, wychodzi za mąż za sklepikarza.

123E. Nowacka, As w rękawie, Siedmiogród, Wrocław 1997, s. 8. 124Ibidem, s. 53. 125Ibidem, s. 65.

54

Wszyscy są zadowoleni, rodzice, bo Dorota wygrała los na loterii, niczego jej nie zabraknie,

ma tyle, że i bliskich wesprze w potrzebie126.

Asem w rękawie Doroty okazała się młodość. Dziewczyna po przejściach i niepowodzeniach

z mężczyznami postanowiła zmienić swój los. Chcąc zapomnieć o przeszłości wybrała to, co dla

niej w danym momencie wydawało się najlepsze. E. Nowacka w powieściach nie boi się pisać o

seksie, gwałcie, jest świadoma tego, że przed młodzieżą nie da się niczego ukryć. Autorka pisze o

tym, z czym spotykamy się w dniu codziennym, przestrzega młode dziewczęta przed błędami, które

mogą popełnić, pokazując to na przykładach swych bohaterek.

Dwaj mężczyźni i ona (1994) to powieść o miłości jak sama autorka twierdzi, nieudanej,

niespełnionej. Bohaterami powieści są Małgorzata (uczennica pierwszej klasy liceum), jej brat

Tomek (zwany Mały), Magda i Michał (uczeń liceum przed maturą).

Rodzice bohaterów nie mają dla nich czasu, są zapracowani i zajęci własnymi sprawami.

Michał, mając dużą swobodę i brak kontroli w domu często, sprowadza do niego kolegów, piją

piwo, uprawiają seks. Małgorzata jest inna, dobrze wychowana. Chłopak poznaje ją wtedy, gdy jego

rodzice są w domu, matce dziewczyna przypada do gustu. W liceum wszyscy wiedzieli o związku

Małgorzaty i Michała. Dziewczyna pierwsza wyznaje miłość Michałowi, on jednak nie pokazuje po

sobie niczego, wypiera się tego, co było między nimi. Powieść nabiera tempa, gdy zjawia się

Magda, w której chłopak się zakochuje, gdyż jak sam twierdził, była inna od Małgorzaty. Zbliża się

lato i Małgorzata wyjeżdża na wakacje. Magda zaprasza chłopaka nad jezioro na Mazury. Michał

korzysta z zaproszenia Magdy. Jest tam również Sebastian, który nieświadom niczego gra rolę, jaką

wymyśliła mu Magda.

Miał budzić zazdrość, miał uświadomić, jak łatwo Michał może utracić to, co przywykł

uważać za swoją własność127.

Chłopak dostrzegł podstęp, domyśla się, że Magda bawi się nim, nic do niego nie czuje. Wiedząc, że

po wakacjach trzeba musiał wrócić do szkoły, nie mówiąc nikomu przenosi się do innego liceum, by

uwolnić się od natrętnej dziewczyny. Po wakacjach, po spotkaniu z Małgorzatą jest pewny swych

uczuć do niej. Magda jednak nie daje za wygraną, przez cały czas szuka kontaktu z Michałem, robi

mu awantury, gdy widzi go z inną.

126Ibidem, s. 38. 127E. Nowacka, Dwaj mężczyźni i ona, wyd. Siedmiogród, Wrocław 1998, s. 46.

55

Małgorzata, nie mogąc zrozumieć zachowania Michała, odchodzi od niego nie słuchając jego

wyjaśnień i tłumaczeń. Michał pożycza motorynkę i porywa brata Małgorzaty. Chłopak ma

nadzieję, że przez porwanie uda mu się odzyskać zaufanie i przyjaźń dziewczyny.

Małgorzata w powieści pisze pamiętnik, w którym opisuje własne przeżycia i uczucie jakim

darzy Michała. Chociaż cały czas odrzucała jego starania i zabiegi, czeka na telefon od niego.

Niepowtarzalnym walorem warsztatu literackiego E. Nowackiej jest język jej utworów, jego

pełnia i bogactwo. Dorobek literacki autorki przekonuje, że jest ona jedną z najznakomitszych

powojennych pisarek tworzących dla młodego czytelnika128.

E. Nowacka unika schematycznych rozwiązań, powieść nie ma jasnego zakończenia, jej

istotą nie są bowiem perypetie bohaterów, lecz ich przeżycia, doznania, świat wyborów i decyzji,

które łatwo podjąć, lecz trudno udźwignąć129.

Pisarka w powieściach dla młodzieży szczególną uwagę poświęca dojrzewaniu i uczuciom

wewnętrznym bohaterów. Ze szczególną uwagą odnosi się do myśli i uczuć, które młodzi ludzie w

zaistniałej sytuacji czują.

M. Musierowicz130 debiutowała w połowie lat siedemdziesiątych powieścią Małomówny i

rodzina, rozpoczynając cykl pełnych ciepła i humoru powieści dla dziewcząt – Jeżycjada. M.

Musierowicz w swej twórczości przedstawia dwa obrazy rodziny pierwszy idealny gdzie rodzice

cały swój wolny czas poświęcajają dzieciom, pomagają im rozwiązywać problemy, udzielają rad i

taką, w której brakuje rodzicom czasu by zająć się swojmi dorastającymi dziećmi.

Twórczość Musierowicz łączy żywiołowe poczucie humoru z doskonałym zmysłem

obserwacji i wyrazistym przesłaniem moralnym. Od początku swej twórczości autorka zyskała

uznanie krytyki i wielką popularność czytelniczą, nie tylko wśród młodzieży, lecz także wśród

szerokich kręgów czytelników dorosłych131. Autorka powieści pisze z myślą o młodzieży, tym co ją

interesuje, pomaga im w rozwiązywaniu problemów, które stawia przed nimi życie. W powieściach

głównym kryterium jest realizm, zrozumiały jako prawdopodobieństwo, zdarzeń i opisanych

sytuacji.

128 Powieść obyczajowa dla młodzieży po roku 1990, op. cit., s. 78. 129Ibidem, s. 73. 130Pisarka ur. w 1945 roku w Poznaniu, z wykształcenia artysta grafik, najbardziej znana jako autorka i ilustratorka książek dla dzieci i młodzieży, pisarka powieści, projektantka zabawek. Pierwsze lata dzieciństwa Musierowicz były bardzo szczęśliwe. Z rodzicami mieszkali dziadkowie i ciocie. Mimo trudnych warunków, dziewczynka była szczęśliwa, a to dlatego, że istniał dom, a w nim kochający się ludzie. Po ukończeniu szkoły podstawowej, poszła do liceum ogólnokształcącego, odnosiła sukcesy w nauce łaciny, języka polskiego, rosyjskiego i śpiewu. W młodości marzyła o tym, by jej dzieci miały spokojną, kochającą rodzinę, taką z mamą, tatą, do których można przyjść z każdą sprawą. Jej marzenia się spełniły. 131Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej, op. cit., s. 256.

56

Jeżycjada132 to zbiór powieści opowiadający o rodzinie Borejków mieszkających w

Poznaniu. Czytelnik poznając rodzinę Borejków czuje się dobrze w ich towarzystwie, ich dom to

miejsce wymarzone, atmosfera ciepła i harmonii, o której marzy każdy młody człowiek. Każdy tom

poświęcony jest jednej osobie, choć w każdym z nich znajdują się liczne nawiązania do wszystkich

postaci. Akcja książki zazwyczaj toczy się w ciągu kilku dni lub tygodni. Jeżycjadę najlepiej czyta

się w porządku chronologicznym, dlatego, że wiele aluzji i odniesień trudno zrozumieć bez

przeczytania poprzednich tomów.

Cykl Jeżycjady jest również wykładnią zasad moralnych, przekazań postępowania,

zawartych w cytowanych przez bohaterów aforyzmach. Książki M. Musierowicz opowiadają o

przyjaźni i miłości, uczą czytelnika życzliwości tolerancji, zrozumienia i szacunku. Na kartach

powieści obserwować możemy perypetie uczuciowe, które stopniowo dojrzewają i przekształcają

się w stałe i wartościowe związki. Znajdujemy też piękne przykłady przyjaźni.

Pisarka w Jeżycjadzie porusza wiele ważnych i uniwersalnych problemów. Powieści

opowiadają o dojrzewaniu uczuć młodych ludzi - od fascynacji, poprzez zakochanie się, niechęć do

odpowiedzialnej miłości, w której nie najważniejsze są słowa lecz czyny. Każdą kolejną powieść z

tej serii autorka pisała – jak sama dziś wspomina – na życzenie swych czytelników i to najczęściej

oni podsuwali pomysły na wątki i rozwój akcji. Wielbiciele twórczości Musierowicz twierdzą, że

najsilniej przyciąga ich emanujące z kart tych książek humor i ciepło, że znajdują w nich obraz

prawdziwej, kochającej się i rozumiejącej rodziny, czyli to, czego tak często brakuje im w

rzeczywistości.

Zbiór ten należy - zdaniem krytyków - do literatury popularnej. Podejmuje on topos

„domowego ogniska”, czyli miejsc kochanych, do których się wraca wspomnieniami. Traktowany

jako „serial literacki” jest bardzo chętnie czytany, zwłaszcza przez młode czytelniczki, a często też

przez ich mamy. Dzieje się tak dlatego, że każdy wybiera te tematy literackie, w których odnajduje

siebie133. Pisarka jest uważana za autorkę najlepszych współczesnych książek dla młodzieży.

Ogromna popularność pisarki skłania do szczególnie uważnego przyjrzenia się treściom, jakie

przekazuje w swoich książkach, mogą one mieć ogromne znaczenie dla kształtowania postaw

młodych czytelników134. Świat książek Musierowicz przenika ciepło, radość życia i pogoda ducha.

132Jeżycjada to zbiór powieści: 1977- Szósta klepka, 1979- Kłamczucha, 1981 - Kwiat kalafiora, 1981 - Ida sierpniowa, 1986 - Opium w rosole, 1990 - Brulion Bebe B., 1992 - Noelka, 1993 - Pulpecja, 1993 - Dziecko piątku, 1994 - Nutria i Nerwus, 1996 - Córka Robrojka, 1998 - Imieniny, 1999 - Tygrys i Róża, 2002 – Kalamburka, 2004 - Język Trolli, 2005 - Żaba, 2006 - Czarna polewka, Sprężyna w przygotowaniu. 133Książka jest Światem. O literaturze dla dzieci małych oraz dla dzieci starszych i nastolatków, op. cit., s. 87. 134Przeboje edukacji polonistycznej, pod red. D. Michułki, wyd. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2001, s. 61.

57

Choć bohaterom nie brakuje kłopotów, zawsze wychodzą zwycięsko dzięki swej dzielności, oraz

pomocy przyjaciół. W powieściach pisarki więź panująca między rodzicami i ich dziećmi,

rodzeństwem, przeróżne sytuacje są dla młodego czytelnika jak lekarstwo, odskocznia od

codziennych trosk i problemów, a szczęśliwe zakończenie daje nadzieję na lepsze jutro.

W książkach autorki niewielu jest bohaterów negatywnych, a ci pozytywni tworzą jedną

dużą literacką rodzinę, której członkowie szanują się nawzajem, pomagają sobie. Wszelkie

perypetie kończą się szczęśliwie a problem kompleksów wieku dojrzewania autorka traktuje z

przymrużeniem oka135. Dorastanie w twórczości Musierowicz ukazane jest gównie w aspekcie

psychologicznym. Na kształtowanie się psychiki jej bohaterów największy wpływ na środowisko

rodzinne, stąd też każda powieść ukazuje różne domy, różnych rodziców, którzy mają pozytywny

lub negatywny wpływ na wychowanie swoich dzieci136. Iwona Tessarowicz - krytyk literacki

nazywa książki M. Musierowicz „uśmiechnięte”, gdyż jak twierdzi ta utalentowana pisarka opisuje

na wesoło radości i smutki współczesnych nastolatków137.

J. Papuzińska o powieściach M. Musierowicz mówi:

Książki Małgorzaty Musierowicz możemy porównać do łagodnej sinusoidy umieszczonej

wszakże dość wysoko na osi rzędnych: są tu powieści doskonałe, są takie sobie, żadna jednak nie

schodzi poniżej przyzwoitego poziomu138.

M. Musierowicz139 pisała również dla najmłodszych czytelników. Książeczki te były

wydawane najczęściej w serii „Poczytaj mi, mamo”. Cykl powstał w 1951 roku. Każdy z utworów

ma charakter wychowawczy, jest rodzajem miniatury pedagogicznej.

Najbardziej reprezentatywnymi powieściami pisarki według mnie są: Kwiat kalafiora i

Opium w rosole. Powieści te cieszą się dużą poczytnością i w pełni przedstawiają twórczości

pisarską Małgorzaty Musierowicz.

Kwiat kalafiora (1981) i Opium w rosole (1986) to powieści, których główną tematyką jest

obraz rodziny, w pierwszej z nich to rodzina, o której marzy każdy nastolatek pełna miłości, ciepła,

zrozumienia, w drugiej zaś to typowa rodzina spotykana w XX wieku, w której rodzice nie mają

czasu na rozmowę z dziećmi, zajęci są karierą i własną osobą.

135Przeboje edukacji polonistycznej, op. cit., s. 62. 136Ibidem, s. 63. 137I. Tessarowicz, Uśmiechnięte książki, wyd. Nowe Książki, Warszawa 1981 nr 21, s. 55. 138J. Papuzińska, Jeżycjada, „Nowe Książki”, 1993, nr 11, s. 15. 139Do jej autorstwa zaliczamy również: Czerwony helikopter 1978, Ble- ble 1982, Takie tam 1983, Hihopter 1986, Kluseczki 1990, Łasuch literacki 1991, Tym Razem serio. Opowieści prawdziwe autobiografia 1994, Caułski pani Darling 1995, Frywolki, czyli ostatnio przeczytałam książkę! 1997, Frywolki 2 2000, Frywolki 3 2005, Musierowicz na gwiazdkę 2007, Musierowicz dla zakochanych 2008.

58

Kwiat kalafiora to trzeci tom cyklu Jeżycjada, powieść autorstwa Małgorzaty Musierowicz,

z ilustracjami autorki, wydana w 1981, a w 1982 roku wpisana na Listę Honorową IBBY. Akcja

powieści rozgrywa się w Poznaniu w 1977 roku. Bohaterami powieści jest rodzina Borejków, do

której należą mama, tata, Gabrysia, Ida, Natalia i Patrycja. Niby zwykła rodzina, ale inna niż

wszystkie, bo gościnna i ciepła. Rodzina Borejków należy do przeciętnie zamożnych, mama zajmuje

się domem, wychowaniem córek, ojciec z wykształcenia jest filologiem klasycznym i

bibliotekoznawcą. Tak więc główną role w domu odgrywa mama, która mimo wielu problemów i

trosk znajduje wyjście z każdej sytuacji.

Główną bohaterką części tego cyklu jest Gabrysia rosła i dorodna siedemnastoletnia

sportsmenka o niebywale długich nogach, inteligentnych brązowych oczach o stanowczym

spojrzeniu, rumianej twarzy, myślącej i dość silnie piegowatej140.

To właśnie ona zostaje wystawiona przez Musierowicz na próbę, gdy mama trafia do

szpitala wszystkie obowiązki związane z domem i rodziną spadają na jej barki. Gabrysia gotuje

obiady, zajmuje się chorymi na świnkę siostrami później i ojcem, chodzi do szkoły. Brak matczynej

opieki szybko daje się zauważyć, dopiero teraz domownicy dostrzegają jak trudno jest utrzymać

dom, gotować i ile to czasu wszystko zajmuje. Z pomocą zjawia się ciocia Fela, która pomaga

rodzinie mimo wielu problemów i trosk stanąć na nogi: gotuje obiady na cały tydzień, zajmuje się

chorymi dziewczynkami żeby Gabrysia mogła chodzić do szkoły. Rodzinne kłopoty nie kończą się.

Sąsiadka mieszkająca obok cały czas przychodzi z pretensjami o głośne zachowanie dzieci, wrzaski

i hałasy, które słychać w jej domu. Problem ten w późniejszym czasie zostaje rozwiązany

zamurowaniem dziury w piecu.

Obok rodzinnych problemów pojawia się również pierwsze zauroczenie, miłość. To Janusz

Pyziak jest tym szczęściarzem, któremu udaje się zdobyć sympatię Gabrysi. W późniejszych

powieściach dowiadujemy się o małżeństwie Janusza z Gabrysią.

O ciepłych stosunkach panujących w rodzinie Borejków świadczą listy pisane do mamy

będącej w szpitalu. Każda z córek i ojciec piszą o swych troskach, zmartwieniach i problemach:

Kochana żono! Jeżeli powiem, że mam świnkę, to z pewnością nie uwierzysz. Kochana mamo!

Powiedz Gabusi, że ja już chcę iść do szkoły. Mamo! Tu ja.

Mama Borejko będąc w szpitalu potrafi kontrolować sytuacje panującą w domu. Odpisuje na

listy, udziela rad, rozwiązuje problemy. Przyjaciele i koledzy dziewczynek chętnie odwiedzają dom

Borejków, który jest przytulny, ciepły, atmosfera w nim panująca sprawia, że goście siedzieli zawsze

140M. Musierowicz, Kwiat kalafiora, wyd. Akapit Press, Łódź 2006, s. 6.

59

dłużej, niż wypadało, a niejeden z nich zasiedział się i do późnej nocy, choć często jako jedyny

poczęstunek wyjeżdża na stół herbata z dżemem141.

Powieść kończy się dobrze, mama wraca do domu ze szpitala, sąsiadka zmienia się, staje się

dobrą i pogodną staruszką, wszystko wraca na swoje miejsce. To więź, która łączy rodzinę

Borejków sprawia, że potrafią oni rozwiązać wszystkie problemy, jakie zsyła im los, nie poddają się

nawet wtedy, gdy sytuacja wygląda, że jest bez wyjścia. O takiej rodzinie marzy, każdy nastolatek,

w której można znaleźć zrozumienie, ciepło, pomoc.

Opium w rosole (1986) utwór należy do piątego cyklu Jeżycjady i przedstawia kolejne wątki

z życia rodziny Borejków, oraz nowych bohaterów. Spotykamy w niej dwa modele rodziny,

pierwszy z nich to wyżej już wspomniana rodzina Borejków, drugi zaś to taka rodzina, w której na

pierwszym miejscu jest kariera i pogoń za dobrami materialnymi. To typowy model rodziny

spotykany w XX wieku, dzieci nie mają z kim porozmawiać o nurtujących ich problemach, brakuje

im uwagi i kontaktu z rodzicami. Przedstawicielką takiej właśnie nieszczęśliwej rodziny jest mała,

wiecznie umorusana dziewczynka, która puka do domów, przedstawia się jako Genowefa Pompke,

Trompke, Zombke, Rombke, Sztompke, Lompke lub Bombke i wprasza się na obiadek. To postać

dość tajemnicza, często odwiedza Lewandowskich, Borejków i inne rodziny. Wkrótce okazuje się,

że jest nią Aurelia Jedwabińska, która systematycznie popołudniami ucieka z domu, w którym

brakuje jej uwagi i ciepła. Dziewczynka apatyczna i zastraszona w domu jest zupełnie inna wobec

obcych ludzi: uśmiecha się, jest ufna i szczera. Wolny czas woli spędzać z obcymi ludzi niż we

własnym domu. Z panią Lisiecką, jej opiekunką, brakuje dziewczynce kontaktu psychicznego.

Aurelia bardzo lubi szmacianego pieska, przytulankę, której nie pozwala jej trzymać matka.

Tymczasem jej matka, z którą dziecko nie może znaleźć porozumienia, nie ma pojęcia o

wędrówkach córeczki. Dopiero ucieczka dziewczynki z domu uświadamia kobiecie, co się dzieje

między nią a jej córką. Sama wewnątrz czuje, że kocha, bo potrafi określić swoją miłość do dziecka:

Ona wie, że ją kocham! Ja tylko… ja tylko nie umiem tego okazać142.

Ojciec dziewczynki stwierdza: Co to za dom! To nie dom to wystawa mebli! Nic dziwnego, że

dziecko wolało uciec! Ja też co dzień uciekam!143

To typowy, a jakże smutny obraz współczesnej rodziny, jak bardzo różniący się od rodziny

Borejków, która przyciąga ludzi swoim ciepłem i dobrocią. Mama Borejko w tej części cyklu w

141Ibidem, s. 14. 142M. Musierowicz, Opium w rosole, wyd. Akapit Press, Łódź 2008, s. 216. 143Ibidem, s. 204.

60

dalszym ciągu pomaga młodym ludziom rozwiązywać problemy, udziela rad i pociesza w trudnych

dla nich chwilach.

Do głównych bohaterów powieści należą: Janina (Kreska), Maciek i mała Genowefa. Janinę

poznajemy jako nastoletnia dziewczynę mająca sercowe problemy. Jest zakochana w Maćku,

mieszka z dziadkiem bez opieki rodziców. Nieszczęśliwie zakochana dziewczyna chodzi

pobladła, smutna, z podkrążonymi oczami, z mglistym wzrokiem, wszelka radość w niej wygasła144.

Maciek zaś mieszka z bratem Piotrem w małym mieszkanku, udziela Kresce korepetycji z

matematyki, uważa ją za dobrą koleżankę, zauroczony jest Matyldą nastolatką z bogatego domu.

Dziewczyna jak się później okazało jest pusta w środku, bawi się uczuciami Maćka, spotyka się z

nim dla zabicia wolnego czasu. Dopiero w połowie powieści chłopak zdaje sobie sprawę z tego kto

naprawdę jest bliski jego sercu. W rozmowie z Kreska stwierdza:

od piątku już nie jesteś dla mnie dawną Kreską. Ujrzałem cię w zupełnie innym świetle.

Chciałbym, żebyś była moją dziewczyną. Kreska odzyskała oddech mniej więcej po pięciu

sekundach145.

Kreska dopiero w końcowej części powieści stwierdza, że jest zakochana z wzajemnością!146

Musierowicz w opisach rodzącego się uczucia między dwojgiem młodych ludzi używa

szczegółowych opisów, przeżyć wewnętrznych, które dla młodych czytelników są ciekawe i

intrygujące. Wszystkie zdarzenia i sytuacje w powieści są ułożone tak by miały optymistyczne

zakończenie dające czytelnikowi poczucie bezpieczeństwa i nadzieje na lepsze jutro. W Opium w

rosole spotykamy również członków rodziny Borejków dorosłą już Gabrielę mającą córeczkę,

czekającą na powrót męża z zagranicy i Idę, która w tej części cyklu zaręcza się i planuje datę ślubu.

Powieść jak wszystkie z cyklu Jeżycjady kończy się dobrze Kreska i Maciek są razem, Gabrysia

dostaje telegram od męża o jego powrocie do Polski, matka Aureli rozumie swój błąd i postanowiła

go naprawić.

Jak większość książek M. Musierowicz, Opium w rosole dotyka problemów nurtujących

młodzież. To historia pierwszych miłości, konfliktów ze starszymi i codziennych perypetii.

Bohaterowie są bliscy współczesnym ludziom, wzbudzają aprobatę i sympatię czytelników. Język

utworu jest przystępny i prosty. Pojawiają się zwroty potoczne, znane ze słownika młodych ludzi:

Matylda wyprodukowała kwaśny cytrynowy uśmiech; Fajna kiecka - powiedział sucho i uprzejmie;

Chrzanię ich czekoladę; pluję na te ich ochłapy; zresztą to na pewno jest strasznie drogie.

144Ibidem, s. 54. 145 Opium w rosole, op. cit., s. 216. 146Ibidem, s. 209.

61

Musierowicz w swych powieściach potrafi trafić w gust i smak nastoletnich czytelników,

poruszane przez nią problemy są aktualne dla młodych ludzi, dlatego z chęcią sięgają po cykl

Jeżycjady.

Twórczość Musierowicz cieszy się ogromną popularnością wśród czytników młodego i

starszego pokolenia. Jej utwory tchną optymizmem i wiarą w człowieka podobnie jak twórczości

K. Makszyńskiego. Sądzę, że to wartości ponadczasowe, które zapewnią autorce uznanie wielu

jeszcze pokoleń.

62

ROZDZIAŁ IV

Główne tendencje rozwojowe w młodzieżowej powieści obyczajowej po roku

1990

Współczesna pisarka powieści młodzieżowych147 Marta Fox148 (1952) jako pierwsza

przełamała tabu pisania na temat pierwszych inicjacji seksualnych, niechcianej ciąży, samotnego

macierzyństwa wśród nastolatków. M. Fox jako przedstawicielka współczesnej powieści

młodzieżowej w swej twórczości stara się poruszać problemy aktualne i ciekawe dla młodego

czytelnika.

Sama pisarka o swojej twórczości mówi:

nie wiedziałam, że będę pisać dla nastolatek. Zaczynałam od opowiadań i wierszy - jak

dostrzegła to krytyka - o posmaku erotycznym. Potem postanowiłam napisać książkę dla mojej córki.

Ona mi dokładnie określiła, co chce przeczytać. Myślałam, że to będzie jednorazowa rzecz. Jednak

książka Batoniki Always miękkie jak deszczówka, w której stworzyłam Agatona149 - współczesną

bohaterkę, bardzo się spodobała nastolatkom. Potem, namówiona przez wydawcę, napisałam drugą

książkę Agaton - Gagaton jak pięknie być sobą. I dzięki niej zostałam zauważona. Wiedziałam,

czułam, jakimi kryteriami muszę się kierować pisząc książkę dla młodzieży. Nie chciałam naruszyć

granicy dobrych obyczajów, ale jednak uchylić pewnego rąbka tajemnicy. Do tej pory - mam takie

wrażenie - w literaturze młodzieżowej nie mówiło się o „tych” sprawach. Owszem, pisało się o

pierwszej miłości, pocałunkach, mówiło się, że młodzi są ze sobą, jednak nie pisało się o bliskości aż

tak otwarcie, jak ja to zrobiłam.

Tematem twórczości prozatorskiej M. Fox są problemy młodzieży, związane głównie z

dojrzewaniem emocjonalnym. Autorka w powieściach pokazuje postaci bohaterów i środowisko w

147Dorobek pisarski Marty Fox jest bardzo bogaty: Batoniki Always miękkie jak deszczówka - 1994, Agaton - Gagaton: jak pięknie być sobą - 1994, Wielkie ciężarówki wyjeżdżają z morza - 1996, Magda.doc. - 1996, Paulina.doc - 1997, Firma Agaton - Gagaton: wypróbuj bez szorowania -1998, Coraz mniej milczenia. O dramatach dzieciństwa bez tabu -2004, Święta Rito od Rzeczy Niemożliwych - 2005, Kaśka Podrywaczka – 2008. 148Pisarka urodziła się 1 stycznia 1952 w Siemiatyczach Śląskich. Jest znana jako polska poetka, powieściopisarka i eseistka. Ukończyła filologię polską na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach w 1974, w 1982 dodatkowo Studium Podyplomowe również z filologii polskiej przy tej samej uczelni. W latach 1974 - 1995 pracowała jako nauczycielka języka polskiego i bibliotekarka. Zadebiutowała w 1989 opublikowanym w piśmie „TAK i NIE” opowiadaniem Gra, za które otrzymała Grand Prix w Konkursie Literatury Miłosnej w Lubinie. Jej wiersze tłumaczono na niemiecki, angielski i hiszpański. 149Agaton - od Agaty przekształcone imię głównej bohaterki powieści Agaton - Gagaton: jak pięknie być sobą (1994)

63

jakim się obracają. Autorka pisze powieści o tym, co dla współczesnej młodzieży jest najważniejsze

- o miłości.

W książkach M. Fox wyraźnie naszkicowana jest tematyka erotyki i seksu, traktowanych jako

istotna część ludzkiego doświadczenia.

Przez krytykę literacką pisarka została nazwana objawieniem polskiej powieści

młodzieżowej. Z ogromną odwagą porusza sprawy płci, dojrzewania młodzieży. Jej pisarstwo

skupione jest wokół zagadnień, które wymagają rewizji postawy życiowej, podjęcia

odpowiedzialności za własne decyzje. M. Fox nie moralizuje, ale widać w jej powieściach wyraźny

krąg wartości. Jej powieści charakteryzują się głębią psychologiczną i świetnie przedstawiają

obyczajowość polskiej szkoły oraz mentalność młodzieży.

Bohaterki powieści u Fox marzą o wielkiej, romantycznej miłości, wszystkie potrzebują

ciepła, zrozumienia, przyjaźni, wszystkie w jej poszukiwaniu popadają w mniejsze lub większe

tarapaty, wszelkie też miewają kłopoty z dorosłymi. Takie bohaterki spotykamy w powieściach

Magda doc. (1996), Agaton - Gagaton jak pięknie być sobą (1994) i Batoniki Always miękkie jak

deszczówka (1994). To zwyczajne nastoletnie dziewczyny, za wysokie lub za grube, zbyt wesołe lub

za poważne, wiecznie niezadowolone z siebie i uparcie dążące do odkrycia własnej tożsamości.

Powieści są skonstruowane jak dziennik, który jest prowadzony przez nastoletnią dziewczynę w

komputerze. W swoich zapiskach uwzględnia dialogi, elementy charakterystyki, opisu, monologi

wewnętrzne, listy, cytaty, aforyzmy. Narracja jest subiektywna, pierwszoosobowa. Bohaterka

Magdy doc. często jest w swojej narracji ironiczna, również autoironiczna (Obie prace napisałam

celująco. To się nazywa kujoństwo150.)

Akcja powieści Magda doc. rozgrywa się w Katowicach, główna bohaterka Magdalena

Szymaniuk prowadzi swoje zapiski prawie codziennie, jest uczennicą ostatniej klasy liceum, czeka

ją egzamin maturalny. W powieści przedstawiony jest obraz rodziny patologicznej, w której matka

Magdy nie pomaga córce, gdy dowiaduje się o jej ciąży (Ty, dziwko!, Jak mogłaś mi to zrobić151),

odrzuca ją zamiast jej pomóc. Dziewczyna zostaje sama, bez warunków do życia i pomocy. Magda

nienawidzi matki, cieszy się, gdy nie ma jej w domu, nie chce porozumienia z nią:

Matki nie ma, będzie dopiero wieczorem, gdy wrócę około wpół do ósmej do domu.

Prawdziwy z niej pracoholik. Nie potrafi już być sama ze sobą. Mało jej pracy w dziennej szkole,

więc tyra jeszcze w wieczorowej. A potem w domu, ślęcząc nad poprawianiem prac pisemnych, od

150M. Fox, Magda. doc., wyd. Siedmiogród, Wrocław 2002, s. 50. 151Ibidem, s. 113.

64

których umysł jej się szatkuje, jak sama mówi. Jej nie chodzi tylko o pieniądze. Raczej o to, by

wytrzebić z siebie wszystkie myśli i marzenia152.

Brak uczucia, samotność sprawia, że dziewczyna zakochuje się w Łukaszu Madejskim.

Dziewczyna swoje zmartwienia i troski zapisuje w dzienniku komputerowym, nadaje imię swojemu

komputerowemu powiernikowi- Dżordż jest jej jedynym przyjacielem.

Jest godzina 16.10. Siedzę z Dżordżem. Przy Dżordżu. Obok Dżordża. I czuję, że lubię go

coraz bardziej. Żeby on jeszcze miał oczy zamiast ekranu153.

Uważa, iż jest on je najlepszym przyjacielem, nikomu nie zdradzi jej tajemnic. Magdę poznajemy

jako dziewczynę będącą w ciąży:

Droga do laboratorium była najcięższa w moim życiu, było czarno na białym moje imię i

nazwisko i wyrok pod spodem próba dodatnia154.

Magda jest samotna jej ojciec nie żyje, matka nie interesuje się nią, jest zajęta pracą, wczoraj

na cmentarzu powiedziałam ojcu czule, że wziął dupę w garść i zostawił mnie na pastwę matki155,

chłopak nie bierze na siebie odpowiedzialności.

Dzisiaj nie mdlałam na widok Łukasza, ale też nie miałam odwagi nic powiedzieć. Myślę o

Łukaszu. A może o tej kasztanowej. Czy z nią robi to samo, co ze mną? Czy to samo odczuwa? Czy

też zabrał ją do swojego pokoju na górze?156

Magda nie może zrozumieć, jacy ludzie potrafią być podli i nieodpowiedzialni.

Gdyby mogła cofnąć czas, byłaby najszczęśliwsza. Chciałabym siebie usprawiedliwić,

znaleźć wytłumaczenie, mające psychologiczne ugruntowane podstawy, ale to dla mnie za trudne157.

Magda była pewna własnych uczuć, tego, że go kocha, a dla niego była koleją dziewczyną, którą

„zaliczył”. W rozmowie Magdy z Łukaszem widzimy, na ile chłopak jest nieodpowiedzialny i

próżny:

Chodzi o to, że jestem w ciąży - powiedziałam szybko, jednym tchem i poczułam, jak serce mi

łomocze. Chyba zwariowałaś! - wrzasnął Łukasz. To niemożliwe, niemożliwe158.

Chłopak, gdy dowiaduje się o ciąży Magdy, jest przerażony, wie, że nie dorósł jeszcze do roli ojca,

nie wykazuje żadnej inicjatywy, ani pomocy dla niej. Ciąża jest dla niego ogromnym problemem,

152Magda. doc., op. cit., s. 24. 153Ibidem, s. 43. 154Ibidem, s. 67. 155Ibidem, s. 21. 156Ibidem, s. 27. 157Ibidem, s. 30. 158Ibidem, s. 80.

65

blokadą dalszego życia, zabraniem wolności; dla Magdy to dar od Boga, szczęście, coś pięknego.

Łukasz jest przeciwieństwem Magdy, prowadzi życie wolnego strzelca, na niczym mu nie zależy,

jest nieodpowiedzialny, niesamodzielny, Magda jest bardzo dobrą uczennicą, odpowiedzialną,

inteligentną osobą. Magda ma również przyjaciela Bartka, który pomaga jej rozwiązywać problemy,

jej ciąża nie jest dla niego problemem Przez cały czas stara się jej pomóc, być blisko niej, darzy ją

uczuciem, jest jednak świadom, iż dziewczyna traktuje go tylko jako przyjaciela.

W losach Magdy instytucja szkoły i nauczyciele należą do najważniejszych przeszkód

stojących na jej drodze do osiągnięcia celu zdania matury mimo zaawansowanej ciąży. Dyrektor

chce ją usunąć ze szkoły mimo tego, iż jest ona prymuską, uważa, że daje ona zły przykład innym

uczniom.

Załatwiłam ci przeniesienie do szkoły wieczorowej. Z niczym nie musisz biegać, tylko wziąć

papiery i zacząć tam chodzić. Poradzisz sobie z łatwością, a poza tym będzie ci wygodniej159.

Magda postanawia, że zostanie w szkole i zda w niej maturę za wszelką cenę.

Mimo coraz większej krytyki i narastających problemów, na jej drodze pojawia się osoba,

która chce jej pomóc. A jest nią niedoszły teść, który pomaga dziewczynie stanąć na nogi, staje się

jej podporą i najlepszym doradcą w życiu. Ojciec Łukasza stara się ze wszystkich sił pomóc

Magdzie, chodzi razem z nią do ginekologa, znajduje dla niej mieszkanie, kupuje żywność, tym

samym chce jej wynagrodzić brak odpowiedzialności u własnego syna. Podziwia ją za

odpowiedzialność, współczuje z powodu złego stosunku z matką, otacza niemal ojcowską opieką.

Po zdaniu egzaminu maturalnego na oceny celujące, Magda rodzi zdrową córeczkę, którą

nazywa Paulina. Jest świadoma tego, że życie od tej pory stanie się trudniejsze, sama będzie

wychowywała dziecko. Wie jednak, że nie jest sama, ma przyjaciela Bartka i ojca Łukasza, którzy

jej pomogą i nie zostawią samej.

Autorka powieści z dużą wnikliwością śledzi procesy socjologiczne i psychologiczne w

środowisku młodzieży, nie dochodząc przy tym jednak do uproszczonych uogólnień i

jednoznacznych puent. Konflikt pokoleniowy prowokuje do wielu przemyśleń i wniosków.

Pierwsza miłość przedstawiona jest w powieści dość drastycznie. Magda za swoją pomyłkę musi

drogo zapłacić160. Zarówno ciąża, jak i nowo narodzona córeczka Paulina są dla Magdy źródłem

poznania siebie i otaczających ją ludzi. Stan odmienny nie przeraża nastolatki, nie chce ona

159Magda doc., op. cit.., s. 180. 160K. Bęczkowska, Powieść obyczajowa dla młodzieży po roku 1990, STON 2, Kielce 2006, s. 71.

66

przerwać ciąży ani oddać dziecka - kocha je miłością dojrzałą i spełnioną. Decyzję, którą podjęła

Magda o urodzeniu dziecka, jest wyrazem dużej dojrzałości psychicznej i emocjonalnej u bohaterki.

Powieść ta jest bardzo dobrym przykładem dla nastoletnich czytelniczek, pokazuje jakie

życie może być złożone i trudne.

Agaton - Gagaton jak pięknie być sobą i Batoniki Always miękkie jak deszczówki to powieści

mówiące o dobrych uczuciach, o możliwości porozumienia, które daje szczera rozmowa, o

rodzicach, którzy nie są wrogami dzieci, o problemach nastolatek, jakie można starać się rozwiązać

w kochającej rodzinie, gdzie panuje zaufanie, przyjaźń i wiara w to, że kłótnia nie po to jest, by się

ranić161.

Główną bohaterką powieści Agaton – Gagaton jest Agata (Gagaton), która kończy

osiemnaście lat i ma zamiar zdawać egzaminy do liceum. Bohaterka ma starszą siostrę Magnollię,

którą nazywa Kujonką, babcię, która wie wszystko i rodziców mamę (mamidło - straszydło), która

leży w szpitalu i tatę.

Egzaminy Agata zdała dobrze, z polskiego otrzymała ocenę celującą, z matematyki

dopuszczająca, do wymarzonej szkoły została przyjęta. Pierwsze dni w szkole były ciekawe, starsi

uczniowie wymyślali różne zadania dla pierwszoklasistów (kotów), potem zaczęła się szara

codzienność162.

Piąty rozdział powieści nosi tytuł Orgazm, co dla wielu krytyków było wielkim

zdziwieniem.

Autorka o rozdziale pisze: ten rozdział narobił dużo szumu. Do tej pory – mam takie

wrażenie - w literaturze młodzieżowej nie mówiło się o „tych” sprawach.163.

Gdy siostry rozmawiają o orgazmie dochodzi między nimi do kłótni. Starsza siostra jest

zdziwiona pytaniami młodszej siostry co ty wiesz o orgazmie, do cholery?164

Agata postanawia na ten temat porozmawiać z mamą, która nie udziela jej wyczerpującej

odpowiedzi.

Agatę przez cały czas nurtuje pytanie, czy orgazm w życiu jest najważniejszy? Dziewczyna

postanawia iść do babci: która jest kobietą konkretną, z doświadczeniem sprzed wojny165.

W odpowiedzi bohaterka usłyszała że najważniejsza jest miłość i tylko ona, bo miłość prawdziwa

trwa całe lata i dzięki niej można góry przenosić, a orgazm trwa kilka sekund166.

161M. Fox, Batoniki Always miękkie jak deszczówka, Siedmiogród, Wrocław 2003, informacja z okładki. 162M. Fox, Agaton - Gagaton: jak pięknie być sobą, wyd. Siedmiogród, Wrocław 2006, s. 25. 163Z Martą Fox rozmawia D. Lupina - Cipińska, „Guliwer” 2003, Nr 1, s. 45 - 48. 164Agaton - Gagaton: jak pięknie być sobą op.cit., s. 39. 165Ibidem, s. 43.

67

Między siostrami jest ogromna więź, która jej łączy, rozmawiają o wszystkim, pomagają

sobie we wszystkich problemach i smutkach. Kujonka w domu uchodzi za dziewczynę, która nie

interesuje się chłopcami, jest zajęta nauką, Agata zaś jest jej przeciwieństwem. Na koncercie

Orkiestry Świątecznej Pomocy umawia się z wokalistą zespołu muzycznego. Na spotkaniu

sprawdza chłopca, stara się zrozumieć jego intencje, daje mu swój adres i czeka na list.

Dostałam list od wokalisty! - wrzasnęła w domu167.

Po dwóch spotkaniach Agata stwierdziła, że wokalista jest nudny i więcej się z nim nie umówi.

W szkole Agata ma dobrego kolegę Kubę, z którym może rozmawiać na wszystkie tematy.

W Walentynki Agata dostaje list z wierszem: Kochałbym cię (psiakrew, cholera!), gdyby nie

ta niepewność, gdyby nie to, że serce zżera złość, tęsknota i rzewność168.

Dziewczyna długo zastanawia się nad tym, kto by mógł być jego autorem.

W dalszej części powieści siostry uczyły się, czas mijał, aż pewnego dnia Magnollia

oświadcza przy obiedzie, że wychodzi za mąż. Rodzina jest w szoku słysząc tą informację. Matka i

ojciec nie mogli uwierzyć, że ich córka, która nie chodziła na randki chcę wyjść za mąż. Tylko

babcia była zadowolona z zaistniałej sytuacji.

W dniu ślubu, panna młoda wyglądała pięknie. Agata na weselu bawiła się z Kubą, który jak

się później okazało był autorem wiersza, który dziewczyna dostała na Walentynki.

M. Fox w powieści przedstawia obraz normalnej, współczesnej rodziny, w której rodzice są

oparciem dla dzieci, pomagają im we wszystkich problemach, starają się jak najdłużej chronić je

przed złem tego świata. Język powieści zawiera wiele zwrotów potoczny, slang uczniowski:

zakałapućkała; podanie wymiętolone; spływaj łachmanie; byczo, kaczo i indyczo; laska na niego

poleci; równiacha; raban; zielona małpa; żarcie podchodziło mi do gardła.

Powieść Batoniki Always miękkie jak deszczówka to opowieść, z życia nastolatki, napisana w

konwencji luźnych notatek „na temat”, jest na tyle poważna, na ile poważne są sprawy wieku

dojrzewania, a jednocześnie na tyle zwariowany jest świat dorosłych widziany oczami osoby

„prawie dojrzałej”169.

Głównym problemem w powieści jest niewłaściwe oddziaływanie wychowawcze rodziców

na własne dorastające dziecko. Bohaterką powieści jest Agata 15 - letnia nastolatka, której ojciec

pracuje w liceum, starsza siostra boryka się problemami małżeńskimi. Agata w powieści stara się

166Agaton - Gagaton: jak pięknie być sobą, op. cit., s. 44. 167Ibidem, s. 61. 168Ibidem, s. 65. 169Powieść obyczajowa dla młodzieży po roku 1990, op. cit., s. 137.

68

zrozumieć problem dojrzewania i dorosłego życia, w tym pomaga jej mama i babcia. Nastolatka

mając bardzo dobry kontakt z rodzicami, wie, że szczera rozmowa jest najważniejsza w

rozwiązywaniu problemów. Niejeden z nastolatków chciałby mieć taka rodzinę jak Agata, w której

dziecko jest na pierwszym miejscu, zawsze znajdzie oparcie wśród bliskich i pomoc.

Pisarka znając psychikę nastolatków w swych powieściach porusza tematy, które są dla nich

interesujące: szkoła, miłość, przyjaźń. Autorka trafnie diagnozuje zachowania i stany psychiczne

młodzieży, a życiowe prawdopodobieństwo, wyraziście zarysowane postaci, walory językowe

znajomość slangu uczniowskiego (Ok; bajery; baba z polwy; pic na wodę) zapewniają jej

powieściom niesłychane powodzenie.

Zawsze, od Tańskiej - Hoffmanowej po Martę Fox, powieści kierowane do młodych na

młodych się koncentrowały, mówiły o ich problemach i ich świecie, o ich doznaniach, dramatach,

ich cierpieniu i radościach, ich doświadczeniu życia170. Zmieniały się tylko problemy, na których

pojawienie się miał wpływ bezstresowe wychowanie wśród młodzieży, rodzice, dla których

ważniejsza jest kariera i pogoń za dobrami materialnymi.

170Powieść obyczajowa dla młodzieży po roku 1990, op. cit., s. 72.

69

ZAKO ŃCZENIE

W Polsce z oryginalną twórczością dla młodzieży spotykamy się dopiero na początku XIX

wieku. Ocena rozwoju powojennej literatury dla młodzieży nie jest dla historyków literatury i

krytyki przedsięwzięciem łatwym ze względu na brak dystansu czasowego, który pozwala

zweryfikować wartość niejednej pozycji literackiej z uwagi na brak studiów monograficznych i

szczegółowych omówień krytycznoliterackich.

Od lat dwudziestych XIX wieku ujawniła się już dość powszechna potrzeba pisania dla

młodzieży utworów osobnych, spełniających określone normy wychowawcze i kształcące.

Literatura dla młodzieży to szczególnie ważna dziedzina twórczości literackiej, której właściwości i

cele szczególnie silnie wyznaczane są przez zakres wiedzy życiowej i literackiej jej adresatów,

stopień ich rozwoju umysłowego oraz potrzeby psychiczne. Literatura ta stawia sobie za cel

kształtowanie postaw młodych czytelników wobec świata, dostarczanie wzorców osobowych,

doskonalenie wrażliwości emocjonalnej.

Piśmiennictwo dla młodzieży było zawsze zrośnięte z określonymi tendencjami

pedagogicznymi i właściwościami psychicznymi czytelnika, jego potrzebami i ogólnym

rozwojem171.

Jako pierwsza w Polsce zaczęła pisać powieści obyczajowe dla dorastającego pokolenia K.

Tańska - Hoffmanowa (1798 – 1845). Była pierwszą kobietą w Polsce utrzymującą się z pracy

twórczej i pedagogicznej. Pierwsza polska oryginalna powieść Hoffmanowej dla młodzieży nosi

tytuł Dziennik Franciszki Krasińskiej (1825), gdzie wiernie odzwierciedliła stosunki i obyczaje

panujące w Polsce w połowie XVIII wieku. W dalszym rozwoju powieści obyczajowej nie możemy

pominąć poglądów N. Żmichowskiej (1819 – 1876). Pisarka opracowała program kształcenia

przeznaczony dla dziewcząt. W ślady Hoffmanowej poszły: E. Jaraczewska (Zofia i Emilia 1827,

Pierwsza miłość, pierwsze uczucie (1829); P. Krakowska (Pamiętnik młodej sieroty 1838),

Wspomnienia wygnanki 1834); K. Wojnarowska (Pierścionek babuni, czyli bieg życia kobiety w

pięciu oddziałach 1845).

171S. Frycie, Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945 - 1970 tom I - proza, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1978, s. 7.

70

W kształtowaniu ogólnego profilu dla młodzieży brali udział: J. Korczak, Z. Żurakowska, Z.

Rogoszówna, J. Porazinska, B. Hertz, H. Bobińska, K. Rosinkiewicz, M. Kownacka, M. Dąbrowska,

J. Grabowski, E. Szelburg – Zarębina.

Po wojnie dzięki nowym sposobom kreowania świata i bogactwu problematyki społeczno -

obyczajowej dla młodzieży w pełni zaczęto zaspokajać autentyczne potrzeby młodego czytelnika.

Pisarze zaczęli pisać o tym, co ciekawi młodzież. W powieściach zaczęto poruszać problemy

środowiska rodzinnego, szkolnego, życie organizacji młodzieżowych, problemy przyjaźni i miłości,

niepokoje moralne i egzystencjalne.

W latach trzydziestych model prozy obyczajowo - psychologicznej w dalszym ciągu ulega

zmianie. Do głównych zmian należą: prezentacja i działanie bohatera na tle określonego

środowiska, motywacja psychologiczna postaci, pełna ocena rzeczywistości, brak komentarza

odautorskiego. Jednym z głównych przedstawicieli powieści lat trzydziestych był Kornel

Makuszyński, który wprowadził do powieści nowe elementy: walkę dobra ze złem, zwycięstwo

miłości i samozaparcia nad złym losem, apotezę dobroci i radości, bezwzględną wiarę w człowieka.

Powieści Makuszyńskiego charakteryzują się lekkością formy, dowcipem, zgrabną anegdotą,

aforyzmami.

Od roku 1945 w życiu młodzieży literatura tworzona specjalnie dla niej odgrywała coraz

większą rolę, może nawet większą niż w życiu człowieka dorosłego. Literatura pomaga młodemu

czytelnikowi dojrzewać, uczy go być człowiekiem. Środowisko szkolne młodzieży, jej praca w

organizacjach harcerskich było jednym z głównych tematów podejmowanych w prozie społeczno -

obyczajowej w latach pięćdziesiątych. H. Ożogowska, I. Jurgielewiczowa i E. Niziurski to główni

przedstawiciele tego okresu.

Problem rodziny na głównym planie pojawił się dopiero po roku 1956. Autorzy powieści

poddali wnikliwej analizie i penetracji literackiej życie młodzieży w środowisku rodzinnym,

atmosferę panującą w domu, konflikty rodzinne i ich wpływ na postawy młodych bohaterów, relacje

między dziećmi i rodzicami. Problemy te w swej twórczości podjęli m. in.: I. Jurgielewiczowa, H.

Ożogowska, K. Siesicka, E. Nowacka.

Przedstawicielką prozy lat 60 tych jest niewątpliwie I. Jurgielewiczowa, znana i ceniona

autorka powieści obyczajowych dla młodzieży. Autorka posiadała rzadką umiejętność wskazywania

problemów w sytuacjach pozornie prostych, a przede wszystkim umiejętność angażowania

czytelnika nie tylko emocjonalnie w losy bohaterów, lecz pobudzała go do refleksji.

Jurgielewiczowa w swych powieściach podejmowała złożone problemy z życia młodzieży w

środowisku szkolnym i rodzinnym, ukazywała z jednej strony reakcje zewnętrzne i manifestowane

71

postawy, z drugiej zaś wewnętrzne doznania, przeżywane konflikty oraz psychologiczne motywy

postępowania.

W twórczości pisarskiej H. Ożogowskiej dostrzec możemy jak ważny jest problem

przyjaźni wśród młodzieży. Autorka umie podpatrzeć cechy sympatyczne, jak i śmiesznostki w

życiu dorosłych i młodzieży, powieści są zabarwione lekkim i beztroskim humorem,

niespodziewanymi sytuacjami. Bohaterowie Ożogowskiej nie należą do grzecznych nastolatków,

wręcz przeciwnie – buntują się, uciekają z domu, popadają nawet w konflikty z prawem.

Twórczość K. Siesickiej poświęcona jest młodzieży i jej problemom, głównie pierwszej

miłości i konfliktom pokoleniowym. W swych powieściach odznaczających się dużą znajomością

realiów życia współczesnych „nastolatków”, autorka porusza wiele zagadnień, dylematów

charakterystycznych dla okresu dojrzewania i dorastania. W powieściach K. Siesickiej obserwujemy

dalsze zmiany przekształcenia wartości obyczajowych, psychologicznych, pedagogicznych,

socjologicznych i formalnych. W powieściach z przed roku 1990 pisarka ta porusza sprawy rodziny,

konflikt pokoleń, przyjaźń, miłość, dojrzewanie bohaterów.

Na lata 70 - 80 przypada również twórczość E. Nowackiej, która jest znana przede

wszystkim jako pisarka powieści obyczajowych. Bohatera i jego świat w powieściach autorki często

poznajemy poprzez monologi wewnętrzne. Sprzyjają one przedstawieniu złożonego charakteru

postaci, jej indywidualnych, prawdziwych psychologicznie reakcji i postaw. Zawsze ważny jest

proces dojrzewania, przemiany wewnętrzne bohatera, wybory moralne i ich racje.

W latach osiemdziesiątych za sprawą M. Musierowicz, powieść dla dziewcząt przeżyła swój

renesans. Pisarka dokonała prawdziwej odnowy gatunku: wprowadziła nowy typ narracji,

koncentrując się na krótkich odcinkach czasowych. Twórczość Musierowicz łączy żywiołowe

poczucie humoru z doskonałym zmysłem obserwacji i wyrazistym przesłaniem moralnym.

Bohaterki powieści to zwyczajne dziewczyny mające różne kompleksy. Pisarka pisze o tym, co

interesuje młode dziewczęta, porusza w swych powieściach te problemy, które są aktualne i

spotykane w życiu codziennym. W powieściach głównym wyznacznikiem jest realizm, rozumiany

jako, prawdopodobieństwo, zdarzeń i opisanych sytuacji.

Pod koniec lat osiemdziesiątych w powieści możemy dostrzec ówczesne realia życia

ludzkiego. W wielu powieściach ukazane zostały psychologicznie pogłębione portrety bohaterów

poszukujących odpowiedzi na podstawowe pytania egzystencjalne. Wyżej wymienione autorki

powieści młodzieżowych piszą dalej starając się spełnić potrzeby dorastającego odbiorcy.

Współczesne powieści po roku 1990 nie boją się pokazać tego, co dzieje się naprawdę,

realnego życia. Niechciana ciąża, przedwczesne macierzyństwo, anoreksja, bulimia, próby

72

samobójcze, świat młodocianych przestępców to bardzo częste problemy poruszane we

współczesnych powieściach. Młodzież staje przed zadaniem formowania własnej tożsamości,

potrzebuje silnej więzi z rodzicami, którzy powinni mu pomóc uporać się z problemami, jakie

stawia przed nimi życie. Wiek dorastania dla młodego człowieka w latach 90 tych to czas trudny,

sięga on bardzo często mając problemy po narkotyki, papierosy i alkohol. Twórczość M. Fox

przedstawia wyżej wymienione problemy. Autorka pisze o problemach młodzieży, związanych

głównie z dojrzewaniem emocjonalnym. Autorka w powieściach pokazuje postaci bohaterów i

środowisko w jakim się obracają. Autorka pisze powieści o tym, co dla współczesnej młodzieży jest

najważniejsze - o miłości.

W ciągu wielu dziesiątków lat literatura dla młodzieży przeszła ogromną ewolucję, zarówno

w sferze spełnianych przez nią funkcji, jak i w zakresie pojmowania swoich celów i zadań. Na

początku kształtowała się w sposób zdecydowany pod naciskiem określonych tendencji

dydaktyczno – moralizatorskich, obecnie najważniejsze są potrzeby i zainteresowania młodego

czytelnika. Zaczynając od analizy twórczości K. Makuszyńskiego kończąc na M. Fox mogę

stwierdzić iż rozwój młodzieżowej powieści obyczajowej uległ zmianom. To, co w okresie

powojennym było głównym tematem powieści, ciekawym dla młodzieży tego okresu, w latach 90

jest nie ciekawe i nudne. Powieści w dalszym ciągu koncentrują się na młodzieży, ich doznaniach,

uczuciach, zmieniły się tylko problemy uwarunkowane zmianami zachodzącymi w świecie,

postępowaniem dorosłych, dla których ważniejsza jest kariera i pogoń za dobrami materialnymi.

Współcześni pisarze powieści młodzieżowych stoją przed trudnym zadaniem, muszą przez

cały czas obserwować środowisko młodzieżowe, być „na czasie”, by ich powieści były ciekawe i

czytane przez młodzież.

73

BIBLIOGRAFIA

Podmiotowa:

1. Fox M., Magda. doc., wyd. Siedmiogród, Wrocław 2002.

2. Fox M., Batoniki Always miękkie jak deszczówka, wyd. Siedmiogród, Wrocław, 2003.

3. Fox M., Agaton - Gagaton: jak pieknie być sobą, wyd. Siedmiogród, Wrocław 2005.

4. Jurgielewiczowa J., Ten obcy, wyd. Nasza Księgarnia, Warszawa 1974.

5. Jurgielewiczowa J., Inna?, wyd. Nasza Księgarnia, Warszawa 2002.

6. Makuszyński K., Awantura o Basię, wyd. Iskry, Warszawa 1984.

7. Makuszyński K., Panna z mokrą głową, wyd. Nasza Księgarnia, Warszawa 2002.

8. Makuszyński K., Szaleństwa panny Ewy, wyd. Nasza Księgarnia, Warszawa 2007.

9. Musierowicz M., Kwiat kalafiora, wyd. Akapit Press, Łódź 2006.

10. Musierowicz M., Opium w rosole, wyd. Akapit Press, Łódź 2008.

11. Nowacka E., Emilia z kwiatem lilii leśnej, wyd. Siedmiogród, Wrocław 1996.

12. Nowacka E., As w rękawie, wyd. Siedmiogród, Wrocław 1997.

13. Nowacka E., Dwaj mężczyźni i ona, wyd. Siedmiogród, Wrocław 1998.

14. Ożogowska H., Ucho od śledzia, wyd. Nasza Księgarnia, Warszawa 1978.

15. Siesicka K., Zapałka na zakręcie, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1979.

16. Siesicka K., Chwileczkę, Walerio…, wyd. Siedmiogród, Wrocław 1997.

17. Siesicka K., Dziewczyna Mistrza Gry, wyd. Siedmiogród, Wrocław 1997.

18. Siesicka K., …nie ma z kim tańczyć, wyd. Akapit Press, Łódź 2000.

Przedmiotowa:

1. Baluch A., Książka jest światem. O literaturze dla dzieci małych oraz dla dzieci starszych i

nastolatków, wyd. Universitas, Kraków 2005.

2. Bęczkowska K., Powieść obyczajowa dla młodzieży po roku 1990, STON 2, Kielce 2006.

3. Białek J. Z., Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1918 - 1939, T. 1, Proza, Warszawa

1988.

4. Białek J. Z., Współczesna powieść dla dzieci i młodzieży na tle przemian prozy XX wieku,

Warszawa 1972.

5. Białek J. Z., Z zagadnień współczesnej prozy dla dzieci młodszych.

74

6. Ćieślikowski J., Literatura i podkultura dzieci i młodzieży. Antologia opracowań, wyd. Zakład

Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1975.

7. Ćieślikowski J., Literatura osobna, wyd. Nasza Ksiegarnia, Warszawa 1985.

8. Frycie S., Lektury odległe i bliskie. Antologia literatury dla dzieci i młodzieży. Wybór i

opracowanie, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1991.

9. Frycie S., Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945 - 1970, T. 1, Proza, Warszawa 1988.

10. Literatura dla dzieci i młodzieży w procesie wychowania, Praca zbiorowa pod redakcją A.

Przecławskiej, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1978.

11. Kaniowska – Lewańska I., Literatura dla dzieci i młodzieży do roku 1864. Zarys monograficzny,

Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1980.

12. Kim jesteś Kopciuszku, czyli o problemach współczesnej literatury dla dzieci i młodzieży, Praca

zbiorowa red. S. Aleksandrzak, Nasza Księgarnia, Warszawa 1968.

13. Kuliczkowska K, Dawne i współczesne problemy prozy dla dzieci, wyd. UW, Warszawa 1972.

14. Kuliczkowska K., W świecie prozy dla dzieci, Nasza Księgarnia, Warszawa 1983.

15. Kultura literacka w przedszkolu cz. I, Praca zbiorowa pod redakcją S. Fryciego i I. Kaniowskiej

- Lewańskiej, , Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1988.

16. Michułka D., Przeboje edukacji polonistycznej, wyd. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2001.

17. Skrobszewska H., Książki naszych dzieci czyli o literaturze dla dzieci i młodzieży, Wiedza

powszechna, Warszawa 1971.

18. Skrobiszewska H., Literatura i wychowanie, O literaturze dla starszych dzieci i młodzieży,

Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1973.

19. Skrobiszewskiej H., O literaturze dla dzieci i młodzieży, Studia, rozpraw, szkice, Stowarzyszenie

Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 1975.

20. Wartości literatury dla dzieci i młodzieży. Wybrane problemy, Praca zbiorowa pod redakcją J.

Pauzińskiej i B. Żurakowskiego, wyd. PWN, Warszawa – Poznań 1985.

Artykuły:

1. Bardziejowska M., Okres dorastania „Remedium” nr 11 (129), listopad 2003.

2. Magdziak A., Nowatorskie pomysły ( na przykładzie wybranych utworów Krystyny Siesickiej),

„Guliwer”, 2004, nr 3.

3. Papuzińska J., Jeżycjada, wyd. Nowe Książki, Warszawa 1993, nr 11.

4. Szargot B., Aleksander, brat Walerii, Nowe Książki, 1/ 2002.

75

5. Świat książki dziecięcej, Dodatek do poradnika bibliotekarza nr 2/ 2008, „Literatura dziecięca i

młodzieżowa po 1990 roku”.

6. Świerczyński - Jelonek D., Różne światy powieści Ewy Nowackiej, „Guliwer”, 3/ 2005 (64).

7. Tessarowicz I., „Uśmiechnięte książki”, wyd. Nowe Książki, Warszawa 1981, nr 21.

8. Tylicka B., Rozmowy pokoleniowe, wyd. Nowe Książki, 1/ 2001.

9. W kręgu powieści młodzieżowej, Dla kogo erotyk Krystyny Siesickiej, „Język polski w

gimnazjum”, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce 2003.

Słowniki:

1. Nowy słownik literatury dla dzieci i młodzieży, red. K. Kuliczkowskiej, B. Tylickiej, wyd.

Wiedza Powszechna, Warszawa 1979.

2. Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej, red. B. Tylicka, G. Leszczyński, Zakład Narodowy

im. Ossolińskich, Wrocław 2002.

3. Słownik literatury popularnej, red. T. Żabski, wyd. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2006.

76

SANTRAUKA

Magistrinio darbo temą Šiuolaikinių buitinių jaunimo romanų problematika (pagal išrinktus

kūrinius) sudaro šios dalys: įvadas, keturios dalys ir išvados.

I. Jaunimo buitinio romano vystymasis sudaro didelę dalį bendros apžvalgos lenkų jaunimo

romanuose nuo pat kūrybos pradžios Klementinos Tanskos – Hoffmanovos iki šių laikų.

II. 30 metų proza buitinio jaunimo romanuose. Kornel Makušinski skirtas buitiniam jaunimo

romanui ir gilintis į jo problematiką nuo 1930 metų.

III. Butiniai jaunimo romanai 60 – 90 metų XX amžiaus. Ypatingą dėmesį skiriu Irenos

Jurgelevičiovos, Hannos Ožogovskos, Malgorzatos Musierovič, Kristinos Siesickos ir Evos

Novackos kūrybai.

IV. Pagrindiniai plėtros polinkiai buitiniuose jaunimo romanuose po 1990 metų skirti

jaunesnės kartos rašytojams. Pagrinde nagrinėju Martos Fox kūrybą.

Pagrindinis darbo tikslas yra bandymas apibrėžti šiuolaikišką buitinį jaunimo romaną,

paskutiniųjų 50 – 60 metų.

Rašydama darbą remiausi šiais metodais: monografiniais, mokslinės literatūros

aprašymais ir analizę. Gilesnė analizė man suteikė galimybę atrasti ir gilintis į problemas su

kuriomis susidūrė jaunimas. Monografinį metodą panaudojau norėdama visapusiškai parodyti, kaip

vystosi buitiniai jaunimo romanai nuo XX amžiaus iki šių laikų.

77

SUMMARY

The M.A. thesis The issues of modern youth novels ( based on some literature works )

consists of introduction, four basic parts and conclusions.

The first part The development of youth novel in majority presents general review of polish

youth novel from the start of original creation beginning with Klemantyna Tańska – Hofman till

nowadays.

The second part The prose in 30s: Kornel Makuszyński deals with the issues of youth novel

after 1930.

The third part Youths’ novels in the XX th century, years 60 - 90. First of all I concentrate on

the creation of Irena Jurgielewiczowa, Hanna Ożogowska, Małgorzata Musierowicz, Krystyna

Siesicka and Ewa Nowacka.

The fourth part The main developing trends in youth novel after 1990 is devoted to the

younger generation of writers. I mainly concentrate on the creation of Marta Fox.

The purpose of the research was an attempt to outline monographic features of modern youth

novel in the last 50 - 60 years.

The methods chosen for the study were descriptive, analytical and monographic. Detailed

analysis of the novels allowed me to find and extract the problems which the young people face.

Monographic method was used as an attempt to recognize the development of youth novels mainly

since the mid - twentieth century to the present.