pro hebraicis exemplaribus et lingua carta latina inédita ... · benito arias montano a gilberto...

76
Ágora. Estudos Clássicos em Debate 17.1 (2015) 337412 — ISSN: 08745498 Pro hebraicis exemplaribus et lingua: carta latina inédita de Benito Arias Montano a Gilberto Genebrardo (BNE, Ms. 149) 1 Pro hebraicis exemplaribus et lingua: an unpublished Latin letter from Benito Arias Montano to Gilbert Genebrard (BNE, Ms. 149) ANTONIO DÁVILA PÉREZ 2 (Universidad de Cádiz – España) Abstract: This article presents the first critical edition and translation into a modern language of a Latin letter from the Spanish humanist Benito Arias Montano (ca. 1525/15271598), director of the Antwerp Polyglot Bible, to the French Hebraist Gilbert Genebrard (1535‐‐1597). The writing is an indepth apology of the Hebrew language and the Hebrew original of the Bible. In the introductory study, the author presents the background of this undated document, contextualizes the letter within the whole correspondence of Arias Montano and proposes a dating. The importance of this letter lies in the fact that it is a key piece to reconstruct both the personal controversy between Arias Montano and Wilhelmus Lindanus, regarding the Antwerp Polyglot Bible, and the 16 th century debates between supporters and opponents of the Hebrew original of the Holy Scripture. Keywords: Humanism; Biblical Scholarship; Renaissance Latin epistolography. El manuscrito 149 de la Biblioteca Nacional de España lleva en su portada el título Tract[at]us uarii. Benedicti Ariae Montani et aliorum. Entre sus folios finales, 261 r 278 v , hallamos un autógrafo del humanista, biblista y hebraísta español Benito Arias Montano (ca. 1525/15271598). Un examen superficial del escrito permite determinar que se trata del borrador inicial, Texto recibido el 13.11.2014 y aceptado para publicación el 05.02.2015. 1 El presente trabajo se ha realizado en el marco del Proyecto del Plan Nacional de I+D FFI201231097 y del Proyecto de Excelencia de la Junta de Andalucía con referencia PAI09HUM04858. Asimismo he desarrollado la etapa final de esta investigación en calidad de representante español del Comité de Gestión de la Acción COST (European Cooperation in Science and Technology) “Reassembling the Republic of Letters, 15001800. A Digital Framework for MultiLateral Collaboration on Europe’s Intellectual History” (ICSH COST Action IS1310). La participación en esta red colaborativa coincide también con el proyecto de la edición conjunta del epistolario de Benito Arias Montano, del que este artículo forma parte. Debo agradecer aquí las observaciones y sugerencias que sobre este documento inédito ha compartido conmigo el Dr. Theodor W. Dunkelgrün: las conversaciones mantenidas con este investigador en la Universidad de Princeton (NJ, USA), en el marco de un seminario organizado por Anthony Grafton y Adam Beaver entre el 11 y el 13 de mayo de 2011, fueron el germen del presente artículo. 2 [email protected].

Upload: vuongque

Post on 24-Jan-2019

213 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)337412ISSN:08745498

    Prohebraicisexemplaribusetlingua:cartalatinainditadeBenitoAriasMontanoaGilbertoGenebrardo(BNE,Ms.149) 1Prohebraicisexemplaribusetlingua:anunpublishedLatinletterfrom

    BenitoAriasMontanotoGilbertGenebrard(BNE,Ms.149)

    ANTONIODVILAPREZ2(UniversidaddeCdizEspaa)

    Abstract:Thisarticlepresentsthe firstcriticaleditionand translation intoamodern languageofaLatin letter from theSpanishhumanistBenitoAriasMontano (ca.1525/15271598),directorof theAntwerpPolyglotBible, to theFrenchHebraistGilbertGenebrard(15351597).ThewritingisanindepthapologyoftheHebrewlanguageandtheHebreworiginaloftheBible.Intheintroductorystudy,theauthorpresentsthebackgroundofthisundated document, contextualizes the letterwithin thewhole correspondence ofAriasMontanoandproposesadating.TheimportanceofthisletterliesinthefactthatitisakeypiecetoreconstructboththepersonalcontroversybetweenAriasMontanoandWilhelmusLindanus, regarding theAntwerpPolyglotBible, and the 16th centurydebates betweensupportersandopponentsoftheHebreworiginaloftheHolyScripture.

    Keywords:Humanism;BiblicalScholarship;RenaissanceLatinepistolography.

    Elmanuscrito149delaBibliotecaNacionaldeEspaallevaensuportadaelttuloTract[at]usuarii.BenedictiAriaeMontanietaliorum.Entresusfoliosfinales,261r278v,hallamosunautgrafodelhumanista,biblistayhebrasta espaol Benito Arias Montano (ca. 1525/15271598). Un examensuperficialdelescritopermitedeterminarquese tratadelborrador inicial,

    Textorecibidoel13.11.2014yaceptadoparapublicacinel05.02.2015.1ElpresentetrabajoseharealizadoenelmarcodelProyectodelPlanNacionalde

    I+DFFI201231097ydelProyectodeExcelenciadelaJuntadeAndalucaconreferenciaPAI09HUM04858.Asimismo he desarrollado la etapa final de esta investigacin encalidadderepresentanteespaoldelComitdeGestinde laAccinCOST(EuropeanCooperation inScienceandTechnology)Reassembling theRepublicofLetters,15001800. A Digital Framework for MultiLateral Collaboration on Europes IntellectualHistory(ICSHCOSTActionIS1310).LaparticipacinenestaredcolaborativacoincidetambinconelproyectodelaedicinconjuntadelepistolariodeBenitoAriasMontano,delqueesteartculoformaparte.Deboagradeceraqu lasobservacionesysugerenciasque sobreestedocumento inditohacompartidoconmigoelDr.TheodorW.Dunkelgrn: las conversacionesmantenidas coneste investigadoren laUniversidaddePrinceton(NJ,USA),enelmarcodeunseminarioorganizadoporAnthonyGraftonyAdamBeaverentreel11yel13demayode2011,fueronelgermendelpresenteartculo.

    [email protected].

  • 338

    AntonioDvilaPrez

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    repletodetachadurasycorrecciones,deunacartasinfechardirigidaalexegetayorientalistafrancsGilbertoGenebrardo.3Elprincipiodeltextovienemarcado por la salutatio (Doctissimo uiroD[omino] Genebrardo B[enedictus]AriasMontanusS[alutem]);lacartaterminaenelfolio278rconlavaledictioyellugardeenvo(Antuerpiae);yenelfolio278v,amododeendoso,seleelasiguiente anotacin tambin autgrafadeMontano,que resume el contenidodelaepstola:Prohebraicisexemplarib[us]etlingua.MontaniadGenebrardum4.NicolsAntoniocitaensuBibliothecahispananovaunaseriedeops

    3GilbertoGenebrardo(15351597)nacienRiom,Auvergne.Ensu juventud in

    gresenelmonasteriocluniacensedeMausac,cercadeRiomdondeinicisusestudios,completadosuformacinenelColegioRealdeNavarradePars,dondesedoctorenTeologaen1563.FueprofesordehebreoenelCollgeRoyaldeParsdesde1566hasta1591, puesto en el que alcanz gran reconocimiento internacional. Entre 1578 y 1588residienRoma,yasuregresoseerigiendefensoracrrimodelaSantaLiga.En1592fueconsagradoobispodeAix,peroseretiralprioratodeSemurtraslasubidaaltronodeEnriqueIV.Genebrardoesautordemuchastraduccionesdeescritoshebreosallatn:Symbolum fidei Iudaeorum e R.Mose Aegypto. Praecationes eorumdem pro defunctis e lib.Mahzor.Aliae, in quibus commemorationem suorum diuorum faciunt.Aliae pro his, qui despondentur et coniugantur e breuiario hebraeorum. Sexcenta tredecim legis praecepta eMoreNebuchim (Pars1569); escribiun comentario sobre los salmos:PsalmiDauidisuulgataeditione, calendario hebraeo, syro, graeco, latino, hymnis, argumentis et commentariis, etc.instructi (Pars,1577);y tratadosde cronologa:Chronographiae libri quatuor:prioresduosunt de rebus ueteris populi, et praecipuis quatuor millium annorum gestis, posteriores eD.ArnaldiPontaciVasatensisEpiscopiChronographiaaucti,recenteshistoriasreliquorumannorum complectuntur... Subiuncti sunt libri hebraeorum chronologici eodem interprete (Pars15791580).Entresusobrascabe tambindestacar lassiguientes: Isagogerabbinicaad legendaet intelligendahebraeorumetorientaliumsinepunctisscripta(Pars1563);Alphabetumhebraicum et indicata psalmorum primi et secundi lyrica, ad formam Pindari, strophe, antistrophe et epoda (Pars 1564);Origenes Adamantii opera, quae quidem proferri potueruntomnia,doctissimorumuirorumstudioiamolimtranslataetrecognita,nuncpostremoaGilbertoGenebrardopartimcumgraecaueritatecollata,partim librisrecensuersiseteregiabibliothecadepromptisaucta(Pars,1574,1604,1619).Cf.SAXIUS(1780),vol.III,502;OTT(1913),vol.VI,s.v.GilbertGenebrard;DEVOCHT(19511955),vol.IV,389.

    4Elmanuscrito149de laBibliotecaNacionaldeEspaaseabreconelopsculoAdamsiuedehumanisensusinterpretelinguacommunibusquelinguarumomniumrudimentis,que ocupa los once primeros folios; cf. edicin y traduccin de GMEZ CANSECO NAVARROANTOLN (2006).A continuacin enumeramos los escritos que completan elmanuscrito: Tractatus de perfectione christiana; Elucidationes in aliquos psalmosDauidicos;DehebraicorumbibliorumuariascriptioneetlectioneatquedeuariointerpretuminstitutoBene

  • Prohebraicisexemplaribusetlingua:cartalatinainditadeBenitoAriasMontanoaGilbertoGenebrardo 339

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    culos inditos deAriasMontano que hall en la bibliotecamadrilea deGasparIbezdeSegovia,marqusdeAgrpolis;5entre los ttulos leemosprecisamenteunProhebraicis exemplaribus et lingua.Habidacuentadequeentre los tratadosvistosporNicolsAntonioenaquellacoleccinprivadaaparecen tambinotrosttulosqueacabarondespusenelmanuscrito149de la Biblioteca Nacional de Espaa (Adam, Tractatus de Proposito Dei,Deuulgata editione), creemos que la carta aGenebrardo que es objeto delpresenteestudioesesemismoescritoqueNicolsAntoniocatalogacomoopsculoinditodeMontano6.

    NoconozconingunaedicinanteriordeestacartadeAriasMontanoa Genebrardo. Asimismo, el nico testimoniomanuscrito del que tengonoticiaseselborradorde laBibliotecaNacionaldeEspaa.Ademsdesupublicacin,resultanecesariounestudioprevioqueloubiqueenelepistolariomontaniano.Enmiopininnoshallamosanteunade laspiezasmsvaliosas de la abigarrada correspondencia de este humanista espaol.Laextensacarta,quecontieneunadefensapormenorizadadeloriginalhebreodelaBiblia,vadirigidaalprestigiosoorientalistafrancsGilbertoGenebrardo.Enelcaptulodesaludosfinalessecitatambinalosreconocidosprofesores delColegioReal parisinoPedroDans,Claudio de Sainctes ySimnVigor.Estoscuatrohebrastasfiguranentre losfirmantesde lacensurayaprobacinparisinadelaBibliaPolglotaconfechade4deabrilde15727.Elestiloy laprolijidadde lamisivasuperanconmucho los lmitesnormalesdeunasimplecartaprivada,aunque laocasinyeldestinatario

    dictiAriaeMontanianimaduersio;DissertatiodeVulgataaeditioneSacrorumBibliorum;CensurasobreellibrodelosPadresGernimoPradoyJuanBautistaVillalpandoenordenalainterpretacinde loscaptulos1y10delprofetaEzequielyotros lugaresde laSagradaEscritura;Epanorthosis siue emendatio uulgatae lectionis sacrorum bibliorum ex editione Vaticana an.1593;TractatusdePropositoDei,TrinitateetaliisSacraeScripturae;PedrodeValenciaexpositiocap.1Genesis;LocaobseruataintractatodedoctrinaOdioth;S.Macariiopuscula.

    5Cf.ANTONIO(1783)vol.I,209.6LareferenciabibliogrficadeN.Antoniohahechoque lacartadeMontanoa

    Genebrardo,sise tratadelmismo textoquevioAntonioen labibliotecamadrileadeGaspar IbezdeSegovia,seaconsideradatambincomoopsculoopequeo tratadoporestudiososcomoMENNDEZPELAYO(18561912)vol.I,162yREKERS(1973)230,quientransmiteelttulocomoDehebraicisexemplaribusetlingua.

    7Cf.BibliaSacra(15691573),tomoI,f2v.

  • 340

    AntonioDvilaPrez

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    justificantantolaextensincomolaelaboracindelamisma.Posiblemente,tambin, estemosanteundocumentodestinadoapublicacin como cartaprlogodealgunaobraenproyecto,segnsededucedelprocesode limaelaborquereflejanlascontinuasrectificacionesyenmiendas,lasabundantescitasdeautoresclsicosylaesmeradatrabazndeltextodesdeelpuntodevistaretrico.

    LarecepcindelaBibliaPolglotadeAmberesesunodeloscaptulosmscontrovertidosde labiobibliografadeAriasMontano,engranparteporlafiliacinhebrastadelosmtodosyprincipalescolaboradoresdeestaedicinde laBiblia.Parahacer frenteacrticasyataquesdeprocedenciasdiversas,AriasMontanopone enmarcha toda la artillerapesada que leproporcionaba laRepblicade lasLetrasdeprincipiosde laEuropaModerna.Elmedioprincipaldeconexinentre losmiembrosdeesasociedadbasadaenelconocimientofuelacarta,queseusdeformapreferentecomoherramientadeperfeccionamiento,intercambiodeideasydebate.

    El objetivo del presente artculo es realizar la edicin crtica, traduccinanotada,comentarioydatacindelacartalatinadeAriasMontanoaGenebrardoconservadaenelMs.149delaBibliotecaNacionaldeEspaa,documentoque,porun lado, transmitea laperfeccin la crudezadelenfrentamientoentredefensoresydetractoresdeloriginalhebreodelAntiguoTestamentoenelmarcodelosestudiosbblicosdelsigloXVIy,porotro,esunapiezaclaveparareconstruirelpuzledeapologasquecompusieronelpropioAriasMontanoyotroscorreligionarioscomoescudodeproteccinanteelpeligrosoclimadepersecucindehebrastasquesehabainstaladoenEspaa.

    I.Antecedentes:LapolmicarecepcindelaBibliaPolglotadeAmberes

    Afindequeellectorpuedadisponerdelainformacinnecesariaparacalibrar la importanciade estedocumento, resulta imprescindible exponerenesteapartado,aunqueseadeformasomera,unaseriedeantecedentesyaconocidosporlosespecialistasenlabiobibliografadeAriasMontano.

    En la sesin cuartadel8deabrilde1546delConciliodeTrento sepromulgelDecretumde editione etusu sacrorum librorum,quesituabaa laVulgatapor encimade todas las ediciones latinasde los libros sagrados,

  • Prohebraicisexemplaribusetlingua:cartalatinainditadeBenitoAriasMontanoaGilbertoGenebrardo 341

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    declarandoqueestamismaedicinantiguayVulgata,queporelusotanlargo de los siglos en lamisma Iglesia ha sido aprobada en lecturas pblicas,disputas,predicacionesyexposiciones,se tengaporautntica,ydeformaquenadieseatrevaointenteconcualquierpretextorechazarla8.Estedecretosupusoundurorevsparaquienesdefendanlanecesidaddeacudiralostextosoriginalescomofuenteprimariaparadescubrirlossentidosambiguos de las Sagradas Escrituras, y, por el contrario, reforz a lacorrientedelaFilologaBblicadelmomentoqueconferaautoridadsoloalaVulgatay/oa laSeptuaginta,basndoseen la ideadeque losoriginaleshebreosygriegosde laBibliahabansidocorrompidospor lospropios judosconobjetodedesacreditarlosmisteriosdelafecristiana.

    Entre1569y1573 lasprensasdel tipgrafo establecido enAmberesCristbalPlantinodanaluzlaBibliaSacrahebraice,chaldaice,graeceet latinePhilippi II Regis Catholici pietate et studio ad Sacrosanctae Ecclesiae usum,unagrandiosaedicindelaBibliaencincolenguas(enelttulonosemenciona laversinsiracadelNuevoTestamento)que,aun incorporando losltimosavancesfilolgicos,fueconcebidaenprincipiocomounareedicinde la BibliaPolglota del cardenal Francisco Jimnez deCisneros (14368noviembre1517)9.

    BenitoAriasMontano,capellndeFelipeII,habasidonombradoporcdula real firmadael25demarzode1568 como supervisordeesteproyectoeditorial10.ContalcargorecalenAmberesenmayode1568yperma

    8PuedeleerseeltextocompletodeldecretoenlaobradeEHSES(1901)vol.V3,

    9192.9Cf.cartadeFelipeIIalDuquedeAlba,25demarzode1568,originalenArchivo

    GeneraldeSimancas,Estado,537,f61r,publicadaporGONZLEZCARVAJAL(1832)144,n20.LaSacraBibliaPolglotaComplutensesuponelaprimeraedicinpolglotadeunaBiblia completa, incluyendo las primeras ediciones delNuevo Testamento en griego,laSeptuagintayeltrgumdeOnkelos.Lostrabajosdeimpresinseextendierondurantequinceaosdesdeelveranode1502hasta1517,aodelamuertedelcardenalCisneros,aunquenoobtuvoelmotupropriodelPapaLenXhastael22demarzode1520.SobrelavinculacindelproyectodelaPolglotadeAmberesconsuantecedentedelaPolglotaComplutense,vaseMACAS(1998)XVXXyXLIIIXLIV.

    10ElborradordedichonombramientoseencuentraenelArchivoGeneraldeSimancasEstado, legajo 537/5355; y ha sidopublicadoporGONZLEZCARVAJAL (1832)140144,n19.

  • 342

    AntonioDvilaPrez

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    neciallhastamayode1575.Cuandoaprincipiosde1572 los trabajosdeedicineimpresindelaPolglotaestabanapuntodeacabar,FelipeIIconsideroportunopresentarlaobracompletaalPapaconobjetodeobtenerlaaprobacin pontificia y los privilegios correspondientes. Se pretenda asseguirlosmismospasosquediolaPolglotacomplutensedeCisneros.PerolarecepcindelaPolglotadeAmberesfuetodomenosfavorable,comosededucede ladocumentacinconservadaenelmanuscritoA902de laBibliotecaRealdeEstocolmo,reunidaporelpropioAriasMontanodesdequese comenza ejecutar elproyectode laBibliaPolglota11.Aprincipiosdefebrerode1572JuandeZiga,embajadordelReyenRoma,comunicabaaFelipeIIquelacomisinpapalplanteabaseriasobjecionesalaPolglotadeAmberes12, como lanecesidadde examinar la traduccin revisadadelhebrastaSantesPagninoquesehabaaadidoeneltomosptimodelaBibliaPolglota,segundodel llamadoApparatusSacer13.Amediadosdemarzode1572FelipeIIescribialDuquedeAlbayaAriasMontanoconlaordendequeesteltimosedirigieraaRoma14,haciadondepartiafinalesdeabril.

    Las complicadasgestionesdiplomticasmantuvieronaMontanoocupadoenlaUrbehastael8deoctubre,fechaenlaqueiniciasuregresoaAmberes.

    DesdeEspaalosataquescontralaPolglotadeAmberesvinierondelamanodel telogoy catedrticodeSalamancaLendeCastro ( 1586),quien en la segundamitadde 1575presentunadenuncia ante el SantoOficiodeRoma15 y, al fracasar este intento,dirigi el 9denoviembrede

    11SepuedeaccederalaedicinytraduccindeestematerialenMACAS(1998).12Cf.GONZLEZCARVAJAL(1832)159160,n37.13 Hebraicorum Bibliorum Veteris Testamenti latina interpretatio, opera olim Xantis

    Pagnini lucensis:nuncueroBenedictiAriaeMontani hispalensis,FrancisciRaphelengii alnetani, Guidonis et Nicolai Fabriciorum Boderianorum fratrum collato studio, ad hebraicamdictionem diligentissime expensa, censorum louaniensium iudicio examinata et AcademiaesufragiocomprobataadRegiiSacrioperiscommoditatemetapparatum.

    14Cf.cartadeFelipeIIalDuquedeAlbaconfechadel17demarzode1572,conservadaenelArchivoGeneraldeSimancasypublicadaporGONZLEZCARVAJAL(1832)162,n40;ycartadeFelipeIIaAriasMontanoconfechadel16demarzode1572,conservadaenformadecaptulosenSimancasypublicadaporGONZLEZCARVAJAL(1832)163,n42.

    15 Arias Montano a Felipe II, 12 de agosto de 1575, en Kungliga Biblioteket(Estocolmo),Ms.Estoc.A902(enadelanteMs.Estoc.),fos193194;cf.MACAS(1998)432436.

  • Prohebraicisexemplaribusetlingua:cartalatinainditadeBenitoAriasMontanoaGilbertoGenebrardo 343

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    1576unarequisitoriaalConsejode laInquisicinespaolaparaqueAriasMontanosedefendieradelasacusacionescontralaPolglota.LasdenunciasdeCastrosepodanresumirendospuntos:quelaBibliaRegiaincorporaralatraduccinenmendadadeSantesPagnino,loque,conformeaunainterpretacinradicaldeldecretotridentinoDeeditioneetususacrorumlibrorum,podraentendersecomoundespreciode laVulgata;yelcarcterrabnicodealgunosde los tratados incluidosen losltimos tres tomosde laPolglota,queconformabanelconocidoAparato16.LapolmicadeMontanoconLendeCastrosecerr,aunqueenfalso,conunatibiacensuraemitidaporeljesuitaJuandeMarianahaciaagostode157717.

    En losPasesBajos,AriasMontano sufri la oposicinpertinazdelobispo de RoermondWilhelm van der Lindt, alias Lindanus (15251588).LapolmicaentreAriasMontanoyGuillemoLindano,alaquehededicadoyavariosestudios18, llega talgradodeobstinacinqueseextendihastamsalldelamuertedesusprotagonistas.Laraznltimadeestainquinamutuahayquebuscarlaenuncasodedifamacinquehevenido reconstruyendoenlosltimosaos.Lacartaqueeditoytraduzcoenelpresenteestudioesunapiezaclavedeestaencendidacontroversia.

    TerminadadeimprimirlaPolglotaafinalesdelveranode1573,AriasMontanohabaconcluidotambinlamisinquelehaballevadoaFlandes.Apartirde1574elbiblistaespaolcomenzaprepararel terrenoparasuregresoaEspaa.Paraellofuetareaprioritariadefenderlametodologafilolgica empleada en laPolglotay tratarde refutar losprincipales argumentosde losopositoresa lanuevaBiblia impresacon la financiacindeFelipeII.En1574AriasMontanointentaconseguirdelaUniversidaddeLovainauna ampliacindel significadodeldecreto tridentino sobre laVul

    16 Las acusaciones detalladasdeCastro contra el hebrasmo de la Polglota de

    AmberespuedenleersealdetalleenlacartadePedrodeFuentidueaaAriasMontanoconfechadel12dejuliode1574.Cf.MACAS(1998)324327.

    17Io.MarianaecensuraeinBibliaRegia,quaenuperdiligentiaetindustriaD.BenedictiAriaeMontaniinlucemeditaesunt,segnrezaelttulodelacopiaconservadaenlaBibliotecaVaticana,ms.Barb.Lat.674, fos1466.ElmanuscritodeEstocolmo (fos9194)conserva la carta de Juan deMariana al Inquisidor General donde le informa sobre elcontenidodesucensura;cf.MACAS(1998)464468.

    18Cf.DVILA(2000),DVILA(2009),DVILA(2011)yDVILA(2014).

  • 344

    AntonioDvilaPrez

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    gata19. El clima antihebrasta que se respiraba en Espaa era muypreocupante:pordefendereloriginalhebreodelaBibliahabansidoencarceladosen1572losprofesoressalmantinosfrayLuisdeLen,MartnMartnezCantalapiedrayGaspardeGrajal.

    Elmiedoaun finalparecidoatenazaaMontano,quien comienzaatirardetodosloshilosasumanoparaprotegersedefuturasdenuncias.Laspoderosasinfluenciasdelbiblistaespaolhacenqueseconstituyandosnutridosfrentesdeapologistasmontanianos:unoenlosPasesBajosysuentorno,cuyoncleoduroestuvoconformadoporelhebrastaFranciscoRafelengio,eltelogolovanienseJuanHarlemioyelprofesorparisinoGilbertoGenebrardo20;yotroenEspaa,dondesobresalenlasextensasapologasdeAriasMontanoy suBiblia firmadaspor loshumanistasy telogosPedroChacn21,JuandelCao22yfrayLuisdeEstrada23.Pordebajodelosautores

    19En elMuseoPlantinMoretusdeAmberes (Arch. 121,pgs. 457458) se con

    servaunescritodeAriasMontano,dirigidoa laUniversidaddeLovaina,enelqueseexpone y argumenta la necesidad de que se entiende el decreto tridentino desde unenfoquemsamplio;cf.edicinytraduccincastellanaenDVILA(2002),vol.I,173178.

    20QuienestomanlaplumaparacontrarrestarlosataquesdeLindano.Vanse,enparticular,cartasdeGenebrardoaMontanocon fechadel25denoviembrede1574enMACAS (1998), 48349; de Harlemio a Lindano, escrita hacia juniojulio de 1575, enMACAS(1998)394401;ydeFranciscoRafelengioaMontano,del7deoctubrede1575,enMACAS(1998)444447.

    21PedroChacnesautordeuna largacartadirigidaaLendeCastro,recientementepublicadaporDOMNGUEZ (2013) y comentada enDOMNGUEZ (2013b).DOMNGUEZbasasuedicinenlacopiaconservadaenelMs.1946,fos15r43rdelaBibliotecaNacionaldeEspaa.ExisteotracopiadeestacartaenlaBibliotecaNacionaldeEspaa,Ms.11047,fos154r213r.

    22CartadeJuandelCaoaLendeCastrofechadael7de1574,segnloqueseanotaen lasdoscopiasconservadasenMs.A902, fos169172de laBibliotecaRealdeEstocolmoyMs.Arch.121,pp.465470delMuseoPlantinMoretusdeAmberes (ode1575,segnDOMNGUEZ(2013b),390y(2013c)167168).Sobreestedocumento,publicadoporMACAS(1998)314321,vasetambineltrabajodeMOROCHO(1997).UnacopiadelarespuestadeLendeCastroaJuandelCao,confechadel24deenerode1575,seconservatambinenelMuseoPlantinMoretusArch.121,pp.465470,comoyadiaconocerenDVILA(19971998).

    23CartadefrayLuisdeEstradaaAriasMontanoconfechadel28dejuliode1576,publicadaenMACAS(1998)456461;y,seguramentetambindelmismoao,laCartaydiscursodelmaestroFr.LuisdeEstradasobrelaaprobacindelaBibliaRegiaysusver

  • Prohebraicisexemplaribusetlingua:cartalatinainditadeBenitoAriasMontanoaGilbertoGenebrardo 345

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    deestosescritosendefensadeMontanoseextiendeunatupidareddeprotectores, informadoresyauxiliares, en cuyanminahallamos impresores,telogos,obispos, cardenales, cortesanosyotrosmuchospersonajesde laRepblicadelasLetraseuropeadelasegundamitaddelsigloXVI.

    En este contextohayque situar lanueva cartadeAriasMontanoaGilbertoGenebrardo.Despusdetodo,traslapublicacindelaBibliaPolglotadosde losobjetivosprincipalesquemueven lacorrespondenciaprivadadeAriasMontanoson,porunaparte,obtenerellicenciamientodesusobligacionesconelReydeEspaapararetirarseacomponersusescritos,y,porotra,defenderlosprincipiosenlosquesebasabasulaborescrituraria,que son los mismos que guiaron la edicin de la Biblia Polglota deAmberes.

    II.Contexto:LacartaaGenebrardoenelepistolariodeAriasMontano

    ElescritolatinodeAriasMontanocontenidoenelmanuscrito149delaBibliotecaNacionaldeEspaa es la respuesta auna carta anterior enviadaporGenebrardo,segnsededucedelasprimeraspalabrasdelaepstola:Gratissimaemihifueruntliteraetuae[].MontanonoindicalafechaenlaqueGenebrardo le envi su carta, aunque s recapitula susprincipalescontenidos:GenebrardoanimabaaMontanoaquepersistieraen su laborescrituraria con el auxilio de la lengua hebrea, lo que reportara nuevosfrutosparalaIglesiaCatlica;asimismo,lepedaquenosedejaraintimidarporlasdurasypersistentescrticasqueestabarecibiendoporpartedesusenemigos, declarados detractores de los originales de las SagradasEscrituras.

    En el epistolariodeAriasMontano solohe localizadouna cartadeGenebrardoalhebrasta espaol, fechada enPars el 25denoviembrede157424.Resulta,pues,obligadocomprobarsielcontenidodeestanicacartaconservadacoincideconel resumenque realizaMontanode lacarta reci

    siones,yjuiciodelaquehizodelNuevoTestamentoBenitoAriasMontano,publicadaenRODRGUEZDECASTRO(1781)649660(impresinfacsmilenESTEBAN(1983)343360)yposteriormente en MUIZ (1794). Sobre la participacin de Luis de Estrada en laconfiguracindelproyectodelaBibliaRegiavaseMOROCHO(1997).

    24PublicadaporMACAS(1998)348357.

  • 346

    AntonioDvilaPrez

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    bidadeGenebrardoalaquerespondeconeldocumentoquepublicoenelpresenteartculo.

    Enefecto,Genebrardoredactaensumisivadenoviembrede1574unadefensade losestudiosbblicosbasadosen losmanuscritoshebreosoriginales(defensiohebraicorumexemplariumeslaindicacinque,amododeresumen, se lee en el endoso de la copia), dedicando lamayor parte de susprrafosasumarargumentosenfavordeunainterpretacinabiertadeldecreto tridentinosobre laprimacade laVulgata.Coneladjetivoabiertaqueremosdecirque,paraGenebrardo,eldecretoquecolocabalatraduccindesanJernimosobrelasotrasversionesexistentesnoexcluaelvalorfilolgicodelosoriginalesdelaBiblia.AlmismotiempoGenebrardoexhortaaMontano,alprincipioyalfinaldesucarta,aseguirtrabajandoensusprovechosas traduccionesycomentariosde laBiblia,haciendoodossordosalosdurosataquesdesusmspertinacesadversarioscientficos.AlfinaldesucartaGenebrardoalabalatraduccinpoticaenlatndelosSalmosquehabapublicadoMontanoen157325,elogioalquesegncomunicaGenebrardosehabasumadoPedroDans,obispodeLavaur.

    Enlacartalatinaquepublicoenesteestudio,Ariasagradecedeformaexplcita laalabanzadeDans.Genebrardo informabaen laprimera lneadesucartaquenoconocapersonalmenteaMontano,peroquehabarecibidoalgunasvecessaludosdesuparte;ensurespuesta,AriasMontanosupera la timidezque leha impedidoescribirporcartaalprofesorparisinohastalafecha,ylerespondeenlaquees,segnconfiesa,laprimeravezqueescribeaGenebrardo.LascoincidenciasanterioresparecencorroborarqueeldocumentoinditoquepublicoenelpresenteestudioeslarespuestadeAriasMontano a la carta de Genebrardo del 25 de noviembre de 1574.Ambas cartas inauguran una correspondencia que, por las razones quefueran,onotuvocontinuidado,encasocontrario,nosehaconservadoonosehalocalizado.

    Ahorabien,culesfueronlosprecedentesquellevaronaGenebrardoatomarlaplumaparaescribiraMontanosucartadefinalesde1574?Para

    25Dauidis regisacprophetaealiorumque sacrorumuatumpsalmi,exhebraicaueritate in

    latinum carmen a BenedictoAriaMontano obseruantissime conuersi.Antuerpiae, ex officinaChristophoriPlantini,archypographiregii,M.D.LXXIII.En4.Reedicionesen1574y1589.

  • Prohebraicisexemplaribusetlingua:cartalatinainditadeBenitoAriasMontanoaGilbertoGenebrardo 347

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    conocerloshayquerastrearalgunosdocumentosde lacorrespondenciadeAriasMontano y del impresor Cristbal Plantino, documentos que permiten seguir en orden cronolgico la secuencia de acontecimientos y lasmotivacionesdeestecomercioepistolar.

    El 1 de septiembre de 1574Genebrardo escribi una carta latina enrespuestaaotradeLindanoescritaunosmesesantesen laque lesolicitabaunacopiadelasactasdelConciliodeNiceayleexponasuopinindequelos judos haban corrompido deliberadamente el texto hebreo de las Sagradas Escrituras26. La primera intencin deGenebrardo fue no entrar enpolmicaconLindano,queporaquellasfechasandabaconlaheridaabiertade ladifamacin contra su labor cientfica contenida en laPolglota, intentando implicar a la erudicindelmomento en la cuestindelvalorde losoriginales bblicos. Pero, como explica el propio Genebrardo, finalmentedecididevolverrespuestaaLindanoporlassplicasyquejascontinuasdeCristbalPlantino, con lamediacindel tambinhebrasta francsGuyLeFvrede laBoderie27.NiPlantinoniAriasMontanopodanprescindirdelcriterioylareputadaopinindeunodelosmsgrandesorientalistasdesutiempoensudefensade laBibliaPolglota,queporaquellosmomentoseraatacadadesdefrentesdiversosporsuvinculacinalosestudioshebraicos.

    El6deoctubrede1574GenebrardoescribiaPlantinounacartaenfrancs:enellaexhortabaaAriasMontanoaproseguirensusestudiosconlaayudadelosoriginaleshebreos;almismotiempo,animabaaPlantinoapublicareste tipode trabajos28.EntretantoLindanorespondia lacartadeGenebrardohaciael20deoctubrede1574.TanobstinadoeraLindanoensusplanteamientosqueacumulenestacartaunsinfndeargumentosencontradelosoriginalesbblicos29.

    26Conocemosdos copiasde esta carta en elmanuscritodeEstocolmo (fos74ry

    100r).VaseedicinytraduccinalcastellanoenMACAS(1998)332335.27AsloindicaelpropioGenebrardoensucartaaLindanodel1deseptiembrede

    1574;cf.MACAS(1998)332333.Juntoa lacopiadelmanuscritoA902deEstocolmoseconservaotracopiaalimpiodeestacartaenelMuseoPlantinMoretusArch.83,f17.

    28Sehanconservadodosextractosdeestacarta:enelMuseoPlantinMoretusdeAmberes(ArchivosVIII,f107r)publicadoenROOSESDENUC(18831918)vol.IV,182,nota1;yenelMs.deEstoc.f99(publicadoporMACAS(1998)306).

    29PublicadaenMACAS(1998)337345.

  • 348

    AntonioDvilaPrez

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    HaciafinalesdeoctubrePlantinoagradeceaGenebrardosucartadel6de esemismomes,pero lepide,a instanciasdeAriasMontano,que leremitaunescritomsrazonado,enlatn,sobrelosartculosdeldecretodelConciliodeTrentoacercadelaprimacadelaVulgata30.

    EldestinatariofinaldelescritoquePlantinoyMontanosolicitanaGenebrardoeraFelipe II.Con ladefensaqueelsabio francspodahacerdelosestudioshebreosPlantinopretendaobtenerelplcetdelReydeEspaapara una serie de publicaciones en hebreo que tena ya proyectadas.Almostrar de forma privada ese escrito al gran promotor de la BibliaPolglotadeAmberes,AriasMontano buscaba el avalde la opininmsautorizadaenlamateriaparaloscriteriosylametodologafilolgicaenlosquesebaslaPolglotaimpresaporPlantino,quetantacontestacinestabateniendoentoncesporalgunossectoresdelaFilologaBblica.

    Todos estos precedentes desembocan en la citada carta de GenebrardoaAriasMontanodel25denoviembrede1574,queesasuvezelescrito alque respondeAriasMontano con la carta sin fechade laquemeocupoenelpresenteartculo.CuandoGenebrardoescribiaMontano sucartadenoviembrede1574estabayacompletamenteimplicadoenlapolmicadelaBibliaPolglota.ParaMontano,Genebrardoeraunodelosaliadosms poderosos en su controversia cientfica conGuillermo Lindano:sabemosqueelhebrastaespaolrecibicopiadetodaslascartascruzadasentre Genebrardo y Lindano, conservndolas en la coleccin de papeles

    30 ROOSES DENUC (18831918) vol. IV, 181182:Mais il [AriasMontano] desire

    maintenantetvoussupplieavecmoyquilvousplaiseescrireenlatinvostreadvistouchantlesarticlesdeladictepropositionoupartiediceuxetdefairefairelesamblableparceuxquesaursestreenclinsavostreadvisdonnaMonsrLindanusetenvoslectresquemavsescrittesmaintenantenfranois:Etcenonpaspourendivulgueraucunnementtellesescritturesnienfaireouinfereraucunneresolution:maisseulementpourlesmostrerpriveementauRoyCatholicqueafindelinciterainsiacontinuerenseslouablesproposdefavoriseraceuxquitravaillentouaurontdesirdetravailleraladvancementdelacongnoissancedeslanguesetdesSaincteslectresetdelapuretetsinceritdenostresainctefoysoubslavrayeetnafveobeissancedesinterpretationsetconstitutionsdenostre sainctemere lEgliseCatholicque lhonneur et lutilitde laquellenousseronsparcemoyenencouragsdepoursuivrenoslabeursencommencstanta limpressiondunouveau testamentSyriacqueenpetitsvolumescommeausBiblesgrecques, leDictionaireHebraicque et leChaldaicque et autres livres que vous et autresvos semblablesnous advertirontestreutilesauxestudiants[].

  • Prohebraicisexemplaribusetlingua:cartalatinainditadeBenitoAriasMontanoaGilbertoGenebrardo 349

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    tocantesalaBibliaRegiaquehoyseleeenelconocidocomomanuscritodeEstocolmo. Algn miembro de la casa plantiniana o perteneciente a suamplio radio de accin fue seguramente quien recopil y envi esteprecioso material al editor en jefe de la Polglota de Amberes31. ParaPlantino el apoyodelprestigiosoorientalista francspodra traducirse ennuevaspublicacionesdirigidasa laerudicinhebrastayunaacreditacindeortodoxiaparalaPolglotadeAmberes,enlaquehabainvertidotantosrecursoshumanosyeconmicos.Eldestinatariofinalenlasombradetodosestos intercambios epistolaresno es otro que Felipe II, a quien seplaneapresentardeformaprivadalosargumentosdeGenebrardoparaque,deesemodo, lacoronaespaolacontinuara favoreciendo,apesarde lapolmicasuscitada por losmisohebrastas, a quienes se dedicaban al estudio y alconocimientodelhebreoydelostextosoriginalesdelaBiblia.

    III.Contenido:argumentarioendefensadelaslenguasbblicas

    Traslapreceptivasalutatio,elexordiodelacartasearticulaentornoal tpicodemodestia:AriasMontanosepresentacomounhebrastamuyinferior al destinatario de su carta, a quien se dirige casi avergonzado.LacartadeMontano,comosehadicho,respondeaunaanteriordeGenebrardo, en la que el francs le animaba a proseguir con empeo en elestudiodelalenguahebreaparasusobrasdetraduccinyexgesisbblica.

    De inmediatoMontanovaalgranoyplantea elmotivode la carta,asaber,lacontroversiasuscitadaentornoalaBibliaPolglotadeAmberespor parte de sus dos grandes detractores, aludidos solometafricamenteporlossonidosqueemiten:losrugidosybramidosdeLendeCastroylosladridosdeGuillermoLindano.Ysurgetambinenestanarratioelmvildelamayor parte de las grandes controversias de los humanistas del XVI:lanecesidaddesalvaguardaroreponerlapropiafamaantelosataquesdeloscalumniadores.

    AriasMontanoconfiesaquehasido incitadoenalgunasocasionesaentraren lacontroversiasobre lautilidaddelestudiode la lenguahebrea

    31Entre losfolios100101delmanuscritodeEstocolmoseencuentraunpaquete

    de cartasbajoel ttuloGenebrardi et adGenebrardum,Lindani et adLindanumdeueritatehebraicorumcodicum.

  • 350

    AntonioDvilaPrez

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    paraelcomentariode laBiblia,pero lamenta la ignoranciacompletade lalenguasantadeaquellosqueprecisamentelainfaman.

    Como testimoniode lapolmicabiblistadesu tiempoexponeMontanoelejemplode JuanWillemsHarlemio32,queal impartirclasesde lenguahebreaen laUniversidaddeLovainaestuvoapuntodeabandonarelcursodesanimadoporloscomentariosdespectivosdeautoridadesquenegabanlautilidaddeestosestudios.EldirectordelaPolglotacuentaqueremitiunbreveescritoaHarlemioexhortndolealeerporcompletolaBibliaenhebreoyaquesusalumnosterminaranelestudiodelagramtica:estaintervencin, segn cuenta el sabio espaol, fue decisiva para que tantoHarlemiocomosusdiscpulosfinalizaranelcursoconxitoyvalorasen lautilidaddelhebreo frente a lasdespectivasopinionesde acreditados telogos.Concluyeestaparteconunanuevareferenciaalosdetractoresdelalenguahebrea,enestaocasinnoaloscompletamenteignorantes,sinoalosqueaccedenalestudiodelhebreoconlaintencinaviesaaquyaestaludiendo a Lindano de desacreditar la lengua santa en beneficio de lagriegay latina,quedominanmejor: losejemplosqueestosacumulanparademostrarlacorrupcindeloriginalhebreodelaBibliasontanmanidosyantiguosquepara los especialistas enhebreonomerecenni siquiera respuesta,hechoquelamentaMontanopuedeserpercibidoporelvulgocomounconsentimiento.

    EnlaargumentatiodesucartaaGenebrardo,AriasMontanoformulalossiguientesconsiderandos:

    1.ElataquealosoriginaleshebreosdelaBibliapuedellegaraconvertirseenun inadmisiblerechazodel textosagradoen todas las lenguas:en

    32 El jesuita Juan Willems o Wilhelmi (ca. 15401 octubre de 1578), llamado

    Harlemioporsuciudadnatal.EstudiantedelColegioTrilinge lovaniense,ademsdelastreslenguas,conocielcaldeo,siracoyrabe,loqueleconvirtienuncolaboradordestacadode laPolglota.Ingresen laCompaadeJessen1566,yalcanz la licenciaturadeTeologaen1571.En1577 fue rectordelcolegiodeLovaina,ascomoviceprovincial durante la crisis del juramento de fidelidad, impuesto por Guillermo deOrange. Su reticencia a someterse a este acto poltico ocasion la expulsin de losjesuitas de las ciudades sublevadas. El 1 de octubre de 1578muri vctima de unaepidemiadedisenteraytifusqueafectalaciudad.Cf.DEVOCHT(19511955),vol.IV,156157;ONEILLDOMNGUEZ(2001)vol.II,1885.

  • Prohebraicisexemplaribusetlingua:cartalatinainditadeBenitoAriasMontanoaGilbertoGenebrardo 351

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    undebatemantenidoen1568enlaabadadeParck(Lovaina)untelogodecuyo nombre AriasMontano no quiere acordarse lleg a abogar, en surechazode losoriginaleshebreosde laBiblia,porqueseprescindieraporcompletodeltextosagradoydetodassusversiones,incluidaslalatinaylagriega, por ser el origen de las disputas entre catlicos y protestantes.Losmismosargumentosque sirvenpara rechazarel textohebreopodranservirparadescalificarlasversionesgriegasylatinasdeloslibrossagrados.EldirectordelaPolglotanocitaalprotagonistadelaancdota,comotampoco cit el nombre de Lindano en ninguna de las dos versiones de laDepsalteriianglicaniexemplarianimaduersio,publicadatraselprefaciodel tratado dcimo cuarto del tomo octavo (y ltimo) de la BibliaRegiacomounadurareseacontralatesisprincipaldeltratadoDeoptimoScripturas interpretandi genere (Colonia 1558) escrito por dicho obispo33.AdemsMontano est segurodequeGenebrardo reconocer sindificultadal telogodemarras,yporesoocultaapropsitosunombre(autoremuero,quemfacile ut opinor cognosces, consulto celabo): por las fechas de nuestra carta,comosehadicho,GenebrardocruzabaunaactivacorrespondenciaconLindano,conocabiensusargumentoscontraeloriginalhebreodelaBiblia,ytratabade refutarlosparasalvaguardade losestudioshebraicos.Por todoelloconsideroqueelannimoautorde lacontrovertida intervencinen lareunin de la abada lovaniense de Parck de 1568 podra serGuillermoLindano.

    EsteepisodioestransmitidoporAriasMontanoparailustrarlaveracidaddeunodelosargumentosdemspesoofrecidosporGenebrardoensucartadel25denoviembrede1574:insistirenlacorrupcin,totaloparcial,delaBibliasuponealinearseconlosmahometanos,quienesaboganporabstenersepor completode la lecturade losoriginaleshebreosygriegosporhabersidoestostextospresuntamentecorrompidos:

    Vtinam isti diligenter legissent ac diligentius expendissent id quod BenardusBreydebachius,Moguntinensis decanus, summa pietate et zelo praeditus in suo adterram sanctam itinerario, parte secunda, contraMahometum et Saracenos VetusTestamentum a Iudaeis, recens a Graecis et Christianis corruptum delirantes disputabatannoDomini1483!PrimointellegerentsepatrocinariMahometanorumerrori

    33Cf.DVILA(2014)190191y218219.

  • 352

    AntonioDvilaPrez

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    qui ut Scripturarum authoritatem uocent in dubium ac quicquid in eis est praecipuum,imoueroprincipiumatquefundamentum,conuellant,prosuoimperioponunteas a Iudaeis et Graecis esse corruptas, ideoque ab illarum lectione omninoabstinendum.34

    La fuerzadeesteargumento formuladoporGenebrardoensucartadenoviembrede1574 tuvoun claro impactoenAriasMontano,quien loalabade forma expresa en su respuesta aGenebrardo y lo recrea, con lamisma cita a Bernardo de Breydenbach, en una publicacin posterior35.CreemostambinqueAriasMontanofueclaveenlatransmisindeesteargumento a la cadena posterior de hebrastas que en los aos sucesivostomanlaplumaparadefenderlaBibliaPolglotayasudirector.As,AriasMontano debi de compartir esta idea con PedroChacn, y no al revs,comoparece sugerirDomnguez36: en su carta aLendeCastrode entre1575ymayode1576ChacnformulaelmismoargumentodeGenebrardocon estas palabras: [] entendern claramente que quiereV[uestra]M[erced]introducirenEspaaalgunamalaydaosasecta,comoladeMahoma,elqualnocon otras razones, sino con las que V[uestra]M[erced] en estos papeles dize,persuadi superniciosadoctrina37.En1595,Fray JosdeSigenza,discpulo

    34Cf.MACAS(1998)351.35AsenelescritoprologarDeuariahebraicorumlibrorumscriptioneetlectione

    commentatio,firmadoel1deabrilde1582ypublicadoenlaBibliaHebraica(1584),fos2v3r,textosobreelquellamalaatencinDOMNGUEZ(2013b)412413:AtquehocpactopernitiosissimumMachometanae doctrinae fundamentum euertere studemus, quo seductor illesuasomniaprodiuinisoraculisuenditabat,asserensscilicetVeterisTestamentilibrosaIudaeis;Nouiuero aChristianis fuisse deprauatos sibiuero certa diuinitus data esse responsa, quibusutraquecorregereturlectio,quamilliusimpostorisastutamsubstructionemBernardusBredenbachiusViennensisEcclesiaeDecanusefficacibusargumentisoppugnauit,uirpiuseteruditus,eoin libro quemde sua inSyriamperegrinatione ante centum et quadraginta annos conscripsit.Hemos localizado un borradorde este prefacio en elmanuscrito 149de laBibliotecaNacionaldeEspaabajoelyacitadottuloDehebraicorumbibliorumuariascriptioneetlectioneatquedeuariointerpretuminstitutoBenedictiAriaeMontanianimaduersio:laprimerapgina(f120r)esautgrafadeMontanoyelresto(fos120v123r)esdelamanodePedrodeValencia.

    36DOMNGUEZ(2013b)412.37Citoel textode lacartaporelmanuscrito11047de laBibliotecaNacionalde

    Espaa,quepresentaalgunasvariantesconrespectoaltextopublicadoporDOMNGUEZ(2013)209,quienmanejacomo testimoniosde suedicin lacopiacontenidaenelMs.1946delaBNEylatranscripcinparcialdeNOGUERA(1783)XIVXX.

  • Prohebraicisexemplaribusetlingua:cartalatinainditadeBenitoAriasMontanoaGilbertoGenebrardo 353

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    escurialensedeAriasMontano,vuelveaincidirensuVidadesanJernimoenestamismaacusacinalreferirsealosdetractoresdelaBibliahebrea38.

    2.Elvalordelestudiode las lenguasoriginalesde laBibliaes indiscutible:elEsprituSantohabla supuebloenhebreoyengriego.En lasmismas lenguas orden escribir Poncio Pilatos el nombre de Jess en lacruz.El texto sagrado,que en los tiemposdeMontano eraobjetodeataques,habasidopreservadoalolargodelossiglosparatransmitirladoctrinadelaverdaderapiedad.ElpapeldelaIglesiahasidofundamentalparalaconservacinnosolodelaslenguasantiguas(incluyendohebreo,griegoylatn),sinotambindetodaslasbellasartesdelaAntigedad(escultura,pintura, etc.) abandonadas en labarbariede laEdadMedia.Atacar estasartesesdespreciarellegadodelmundoantiguopreservadoprincipalmenteporlaIglesiaCatlica.Porende,lafacultadyelestudiodelaslenguasantiguasdebesergrataalaIglesiaCatlica.Quienescriticanelestudiodeestaslenguasaleganfaltadeutilidadyprovecho;AriasMontanorefutaesteargumentorechazandolaposibilidaddequeunignoranteencualquiermateriapuedavalorarelprovechodelamisma.

    3.QuienesaleganqueeloriginalhebreodelaBibliahasidocorrompidoporlosjudosnosabenhebreo39:sisabenalgo,estansololonecesarioparaircotejandoelhebreoconlasversionesgriegasylatinasycomprobarsivarao faltaalgo.Ahorabien,dadoquenoconocen todas lasversioneslatinasdelaBibliaexistentesdesdeelpasado,nopuedendecirqueuntextohebreodifiereuomitealgoconrespectoatodaslasversioneslatinas.SilosoriginaleshebreosdifierenenalgnpasajedelaVulgata,sancionadaporelConciliodeTrento,ningunodeestos lugaressoncontrariosuopuestosal

    38Y lo que es peor, favorecen la sentencia ymaldita dotrina deMahoma y todos los

    mahometanos,queparaautorizarsuAlcorn,dizenqueloslibrosdeloschristianostodosestnllenos dementiras, porque los hebreos avan falseado elViejoTestamento, y los christianos elNuevo,queltenaorculosyrespuestasdelcieloconqueseavadeemendar lounoy lootro.Cf.SIGENZA(1595)350351.

    39EstaacusacindeignoranciadelhebreotambinsepuedeleerenlacartadePedro Chacn a Len de Castro (1575mayo de 1576), publicada por DOMNGUEZ(2013)237.

  • 354

    AntonioDvilaPrez

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    texto latino40. Las variantes de significado no pueden llamarse contradicciones:lalenguahebreaesmuyricaenmaticesynopuedeserrecogidapalabraporpalabranienlatnniengriego.

    4.Elsintagmaa ligno,segnsan JustinoMrtirsuprimidopor los judosdelversculo10delsalmo95(96),DiciteingentibusquiaDominusregnauitaligno(DecidentrelasnacionesqueelSeorreindesdeelleo(=lacruz)),noesprueba ni necesaria ni suficiente contra el original hebreo de la Biblia41.Cuando se solicita a los llamadosmisohebrastasun listadode lospasajescorrompidos contra la fe cristiana en los originales hebreos de la BibliasiemprealeganelarchiconocidodilogodesanJustinocontraeljudoTrifn,donde se acusa a los judosdehaber suprimidode los textosoriginales elsintagmaa ligno42.Envariosdemis trabajosanterioresheestudiadoque lacitadeestepasajeeselmeollodeunaagriapolmicaentreLindanoyAriasMontano43.Hayqueadvertir,noobstante,queelcasusbellientrelosdostelogosnoeraelvalordeestetestimoniocomopruebaparaatacareltextohebreode laBiblia,sinoelhechodequeAriasMontanohabaacusadoaLindanoenunode losprefaciosde laPolglota44dehaberescritoqueelpasajecorrespondiente se conservaba enunmanuscritohebreodel salterioprocedentedeInglaterracuando,enrealidad,conlaobradeLindanopordelante45cualquier lectorpuedecomprobarqueestonoesas.LadenunciadeMontano,quedejabaaLindanoenel lugardeuntelogofalsarioodescuidado,sevolviensucontra,pueselhechoesqueelsupervisorde laBibliaRegiahaba ledoprecipitadamente laobradeLindano,y apartirde esa lectura

    40EsteesunodelosargumentosfuerteseneldocumentodondeMontanotratade

    conseguirdelaUniversidaddeLovainaunaampliacindeldecretotridentinosobrelaVulgata;cf.DVILA(2002)vol.I,171173.

    41ReferenciasaestepasajesepuedenleertambinenlacartadeJuandelCaoaLendeCastro (cf.MACAS (1998)318)yen la citadacartadePedroChacnaCastro(cf.DOMNGUEZ(2013)230231).

    42Lapolmicasobre lapresuntasupresinporpartede los judosdelsintagmaalignovienedesdeelsigloIId.C.Unarelacindelasfuentesdondeseconservanosehanomitidoestaspalabraspuedeverseennota85.

    43Cf.DVILA(2000),DVILA(2009),DVILA(2011)yDVILA(2014).44 El ya citado De psalterii anglicani exemplari animaduersio, incluido en el

    tomooctavo(yltimo)delaBibliaPolglotadeAmberes.45LINDANO(1558)fos27vy28r.

  • Prohebraicisexemplaribusetlingua:cartalatinainditadeBenitoAriasMontanoaGilbertoGenebrardo 355

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    aceleradamontsudesafortunadaacusacin.AntelasamenazasdeLindanode incoar un proceso eclesistico,Montano tuvo que retractarse en variasocasionesdesuerroralolargodesuvida46.

    PeroperdidalabatallapersonalconLindano,AriasMontanoseconcentrenlagranguerracontralosdetractoresdeltextohebreo.Lacitadelsintagmaalignonoesnecesariaparareafirmarlafecristiana.sanJuantambinomitimuchoshechosde lavidade Jess,ynopor ello se leacusacomoalosjudos.SegnMontano,laspalabrasalignonuncaseleyeronenlaBiblia:sifueronborradasantesdeJessylosapstoles,estosltimosnohicieronmencin de ellas; si lo fueron despus, por qu los judos noborraronotrospasajesde lasSagradasEscriturasen losque fueron inculpadospor losapstolesy losmrtires? Muchos santospadresno citaronestalectura.Pasandoyaeltextomismo,sanJustinodicequeelsintagmaalignofuesuprimidodelaversingriegadelosSetenta,nodelosoriginaleshebreos. Por otro lado,Montano tiene serias dudas de que este dilogofueraescritoporelpropiosanJustino,pueshabaidentificadoenelmismotexto pasajes que lo vinculan a la hereja de los quiliastas. Las versionesgriegas y latinasde laBiblia, as como los comentarios en estas lenguas,tambinestncorruptasconelpasodelosaosynoporelloserechazan.

    En laperoracinde su cartaAriasMontano lamenta elusodel trminojudaizante,aplicadoaquienseentregaalestudiodelalenguahebrea.Elvalorpeyorativodeeste trmino,procedentede lassagradasescrituras,debeaplicarse soloaquienpractica lasceremoniasy liturgias judasparaobtenerlasalvacinydeformalospasajesdelasescriturasendetrimentodelafecristiana.Poresamismaregladetressepodrallamargrecizante(conlaacepcinlujuriosaquetieneeltrmino)aquiensededicaraalestudiodelalenguagriega.Montanosiemprehahuidodepolmicas.LaocasindelarespuestadeGenebrardolehaobligadoaplasmarporescritotodalaargumentacinprecedenteparaqueelorientalistafrancspuedacontarconmspruebas y razonamientos en su comercio epistolar conLindano (tan soloaludido, no citado por su nombre), del queMontano tiene noticias queacosaaGenebrardo.

    46Cf.DVILA(2014)206252.

  • 356

    AntonioDvilaPrez

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    La carta concluye, delmismomodo que comenz, con el tpico demodestia:Montano expresa su firmedeterminacinen lamedidade suscompetenciasdeseguirdedicadoalcomentariode laBiblia,a lacreacinpoticayalatraduccindeltextosagrado.Enlavaledictiofinalseincluyealos amigos parisinos comunes: Claudio de Sainctes, Pedro Dans, SimnVigor,miembrostodosdelprestigiosoCollgeRoyalyfirmantesdelaaprobacinparisinadelaPolglota.ElblindajedelasideasdeAriasMontanonopodaquedarmejorselladoquecon lacitadealgunosde losnombresmsreconocidosdelaRespublicaLitterarumenelmbitodelosestudioshebraicos.

    IV.Datacin

    Lacartanoofreceindicacincronolgicaalguna.AriasMontanosoloanotaqueeltextoseterminderedactarenAmberes,loquelimitacronolgicamenteestedocumentoalperodoenelqueelhumanistaespaolresidienaquellaciudadcomocomisionadorealparasupervisar laedicinde laBibliaPolglota47:alcanzlascostasdeFlandesel15demayode1568yllegaAmbereselda18demayo48;realizunestanciaenRomaen1572quelemantuvo fueradeAmberesdesde, almenos, el 26de abrilhasta el 1dediciembre49;abandondefinitivamenteladichaciudadenlaprimeramitaddemayode1575,enunviajecondestinofinalaEspaaperoconescaladecasiunaoenRoma.

    Estaltimareferenciaproporcionaconseguridad,perosindemasiadaprecisin,elterminuspostquemnon:lacartadeAriasMontanoaGenebrardonopudoserescritamsalldemayode1575,fechaenlaquedejdefinitivamentelosPasesBajos.Encuantoalterminusantequemnon,contamosconvariasindicacionescronolgicasquepermitenretrasarlafechaderedaccin

    47La instruccindeFelipeII,confechadel25demarzode1568,seconservaen

    formademinutaencastellanoenelArchivoGeneraldeSimancasEstado537,fos9495yhasidopublicadaporGONZLEZCARVAJAL(1832)140144,n19.

    48SegnindicaelpropioAriasMontanoensucartaaFelipeII,del6de juliode1568 (originalenArchivoGeneraldeSimancasEstado583/1y2ypublicadaporGONZLEZCARVAJAL(1832)148150,n26.

    49VasecartadeAriasMontanoaFelipeII,desdeAmberes,del18dediciembrede1572:originalenArchivoGeneraldeSimancasEstado583/32,publicadaenMARQUSDEPIDALMARQUSDEMIRAFLORESSALV(1862)273280.

  • Prohebraicisexemplaribusetlingua:cartalatinainditadeBenitoAriasMontanoaGilbertoGenebrardo 357

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    delacartamuchomsalldelallegadadeMontanoaAmberesenmayode1568:

    Entre las lneas 152193Montano relata el debate surgido en elmarcodeunareuninteolgicacelebradaenlosalrededoresdeLovaina,enla abada de Parck, durante la festividad de todos los santos (es decir,el1denoviembre)de1568.

    Entre losasistentesdeesa reuninde1568AriasMontanocitaaJosdeRavesteynTiletanus,inquisidorgeneraldelosPasesBajosyDecanodelaFacultaddeTeologadelaUniversidaddeLovaina.Montanoaadelainformacindumuiueret(mientrasviva):Tiletanofallecien1570.EstareferenciapermiteafirmarquelacartadeMontanoaGenebrardonopudoserescrita,almenos,hastafinalesde15701571.

    LaindicacincronolgicamsvaliosaprocededelpasajeenelqueAriasMontano,paraofrecerunejemplodelautilidaddelestudiodelalenguahebrea,narraunaexperienciadocentedeljesuitaJuanWilhelmsHarlemio, telogo lovaniensey colaboradordestacadode laBibliaPolglotadeAmberes.AnimadoporelpropioMontano,Harlemioacometi latareadedarclasesdehebreoenlaUniversidaddeLovaina,tenindosequeenfrentarlmismoysusalumnosaldespreciohaciaestosestudiosporpartedeeminentes telogos, detractores de los originales hebreos de la Biblia.SabemosqueHarlemiofuenombradoprofesordehebreoenLovainaenelao de 1568, tras lamuerte de su predecesor el ilustre profesorAndrsBaleno.EljesuitaamigodeMontanosoloocupestactedraporelperododeunao.AriasMontanoprecisaensucartaaGenebrardoque todoestotuvo lugar ante annos sex, referencia que permitira retrasar la fecha denuestracarta,contandoapartirde1568,hasta1574.

    DetodoloanteriorsededucequelacartadeAriasMontanoaGenebrardonopudoserescritaantesde1574.Aellohayquesumarlasconclusiones del apartado anterior, en el que creo haber demostrado que estanueva carta deMontano, por coherencia de contenido y coincidencia detemas,es la respuestadelbiblistaespaolaunaepstolaanterior, conservadayyapublicada,remitidaporGilbertoGenebrardoelda25denoviembrede1574.Porotrolado,creemosrazonablequeAriasMontanoescribiesesurespuestaaGenebrardoendiciembrede1574,justoalarecepcindeuna

  • 358

    AntonioDvilaPrez

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    cartaque,enviadadesdePars,nodebadetardarmuchosdasenllegaraAmberesencircunstanciasnormales.SiMontanohubieratenidoqueretrasar la respuestaporalguna razn, lohabrahechoconstar,segneracostumbre, al comienzo de su misiva. Esta excusa, de haberse producido,habrasidoaunmsnecesariaportratarsedelprimercontactoepistolardeMontanoconelprestigiosoorientalistafrancs.

    Adems, una carta de Genebrardo a Lindano del 3 de febrero de157550podraserunplausibleterminuspostquemnon.Enestedocumentoelorientalista francs quiere zanjar la polmica con el obispo neerlands,yparaelloreutiliza,sibiensoloapuntndolos,algunosde losargumentosqueAriasMontanodesarrolla in extenso en la cartaquepresento en estetrabajo51.Despusde todo,esteeraunode losobjetivosexpresosdeMontanoalescribirsulargacartaaGenebrardo,proporcionarlenuevasideasyrazonamientosparaesgrimirlosensucontroversiaconlosantihebrastas.

    Aspues,combinandotodaslasreferenciasanterioressepuedellegara laconclusindequeMontanoescribisucartaaGenebrardopocodespusdel25denoviembrede1574(fechadelacartaalaqueresponde),probablementeantesdel31dediciembrede1574(seisaosantes,en1568,tuvolugarelepisodiodeHarlemiocomoprofesordehebreoen laUniversidaddeLovaina),seguramenteantesdel3defebrerode1575(cuando,segnsedesprendedelcontenidodeunacartadeGenebrardoaLindano,lamisivadeMontano podra ya haber llegado a su destinatario), y, en todo caso,antesde la salidadefinitivadeAriasMontanodeAmberesen laprimeramitaddemayode1575.

    5.Edicincrticaytraduccinanotadaalcastellano

    En este trabajo ofrecemos la primera edicin crtica de esta carta.Elvalordeesteextensodocumentoradica,adems,enqueconstituyeunapiezaperdidanecesariaparacomprenderlapolmicarecepcindelaBibliaPolglotadeAmberesyelmardefondodelascontroversiascientificasque

    50DeellaseconservacopiaenMs.Estoc.f101vyhasidoeditadaytraducidapor

    MACAS(1998)365369.51As,porejemplo,lascitasaJustinoyGalatinoyladefensadelvalordelastres

    lenguasbblicas(latn,griegoyhebreo).Cf.MACAS(1998)366367.

  • Prohebraicisexemplaribusetlingua:cartalatinainditadeBenitoAriasMontanoaGilbertoGenebrardo 359

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    AriasMontanomantuvodurantesuvida.Juntoaltextolatinosepresentalaprimera traduccin a una lenguamoderna, lo que supone tambin unaprimerainterpretacindelmismotexto.

    EnlatranscripcindeltextolatinoseharespetadocomonormagenerallosusosgrficosdeAriasMontano.Lasvariacionesgrficasdeldiptongoae (monoptongadoono,oconcedilla)hansidoescritassiempreconeldgrafoparafacilitarsulectura.Porjsehaescritocomonormai;tambinseha regularizado lagrafauy su correspondientemaysculaV tantoparausovoclicocomosemiconsonntico.Lapuntuacinhasidomodernizadadeacuerdoconlasexigenciasfilolgicasactuales.Conservamosennuestraedicinlasmaysculasinicialesdetratamiento,cargos,ttulos,mesesydasdel calendario latino, como correspondealusus scribendigeneralizadodellatn humanstico. Las abreviaturas se han expandido entre corchetesrectangulares[].Lasletrasopalabrasrestituidaseneltextosemarcanentrecorchetes angulares (). Las intervenciones del editor en el cuerpo deltextoaparecenencursivayentrecorchetesrectangulares.

    Encuantoaltestimonioenquesebasaestaedicin,cabedecirquenosenfrentamosaunborradorquedebedecorresponderaunadelasprimerascapasdelprocesoredaccin.Estosepuedededucirnosolodelasabundantesrectificaciones y repeticiones, sino tambinde lapresenciadepalabras sintachar que no debieron de aparecer en la versin definitiva de la carta(seanotanenelaparatocrticoentre lossignos>

  • 360

    AntonioDvilaPrez

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    tendran acceso a esta epstola estaba elReydeEspaa, aquien sequerapresentarde formaprivada lacartadeGenebrardoy la respuestadeMontano para que siguiera favoreciendo los estudios hebraicos; por ltimo,lacarta rebasa enmucho los lmitesde la brevitas epistolarypresentaunagranprofundidaddeargumentacinyelaboracinformal,loquenosllevaaconjeturarque la intencindesuautorfuerapublicarlaalcomienzodeunade sus obras. La conservacin del borrador en elms. 149 de la BibliotecaNacionaldeEspaaesunaprueba,ensmisma,delvalorconcedidoporsuautoraestedocumento.

    BibliografaANTONIO,N.(1783),BibliothecahispananovasiuehispanorumscriptorumquiabannoMDadMDCXXXIVfloruerenotitia.Madrid,JoaqundeIbarra,vol.I,209.

    Biblia hebraica.Eorundem latina interpretatioXantisPagniniLucensis, recenterBenedictiAriaeMontaniHispal. et quorundam aliorum collato studio adhebraicam dictionem diligentissime expensa. Acceserunt et huic editioni librigraecescriptiquiuocanturApocryphicuminterlineariinterpretationelatinaexBibliisComplutensibus petita.Antuerpiae, ex officinaChristophori Plantini,1584.

    BibliaSacrahebraice,chaldaice,graeceetlatinePhilippiIIRegisCatholicipietateetstudioadSacrosanctaeEcclesiaeusum.Antuerpiae,exofficinaChristophoriPlantini,15691573.

    CAMPANINI, S. (2010), Quasi post vindemias racemos colligens. PietroGalatino und seine Verteidigung der christlichen Kabbala:WILHELMKHLMANN,ReuchlinsFreundeundGegner.KommunikativeKonstellationeneinesfrhneuzeitlichenMedienereignisses.Ostfildern,Thorbecke,6988

    CLAIR,C.(1964),CristbalPlantino.Madrid,Rialp.DVILAPREZ,A(2000),LapolmicaAriasMontanoWilhelmusLindanus:

    Unnuevodocumento(AGRI,115,nr.3714):HumanisticaLovaniensia49(2000)139165.

    DVILAPREZ,A (2009), Regnavit a LignoDeus:AffirmatAriasMontanus;negat Lindanus.Revisinde lapolmicaBenitoAriasMontanoWilhelmusLindanusalaluzdenuevosdocumentos:HumanisticaLovaniensia58(2009)125189.

  • Prohebraicisexemplaribusetlingua:cartalatinainditadeBenitoAriasMontanoaGilbertoGenebrardo 361

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    DVILA PREZ, A (2011), Retractacin o pertinacia. Vicisitudes de untratadoparcialmenteperdidodeAriasMontanoalhilodelapolmicaentornoalaBibliaPolglotadeAmberes:Sefarad712(2011)369412.

    DVILA PREZ,A. (19971998), Inventario general de los documentos deBenitoAriasMontanoconservadosenelMuseoPlantinMoretusdeAmberes:ExcerptaPhilologica78(19971998)101139.

    DVILAPREZ,A. (1998),Lacensuraerasmistaenel ndiceExpurgatoriode1571atravsdelosdocumentosdeBenitoAriasMontano:M.PREZGONZLEZ(ed.),ActasdelCongresoInternacionalsobreHumanismoyRenacimiento (Len,48de juniode1996).Len,UniversidaddeLen,vol. I,303310.

    DVILAPREZ,A.(2002),BenitoAriasMontano.CorrespondenciaconservadaenelMuseoPlantinMoretus.AlcaizMadrid, InstitutodeEstudiosHumansticosEditorialLaberinto,CSIC.

    DVILA PREZ,A. (2014), Las dos versiones de la De PsalteriiAnglicaniexemplarianimaduersiodeBenitoAriasMontanoenlaBibliaPolglotadeAmberes:Sefarad741(2014)185254.

    DEVOCHT,H.(19511955),HistoryoftheFoundationandtheRiseoftheCollegiumTrilingueLovaniense,15171550:HumanisticaLovaniensia,1013.Lovaina,BibliothquedelUniversit,BureauxdeRecueil,vol.IV,389.

    DOMNGUEZDOMNGUEZ, J.F. (2013), CorrespondenciadePedroChacn(II).Cartan3.PedroChacnaLendeCastro:CiudaddeDios2261(2013)203244.

    DOMNGUEZDOMNGUEZ,J.F.(2013b),CorrespondenciadePedroChacn(III).ComentarioalaCartan3:CiudaddeDios2262(2013)379420.

    DOMNGUEZDOMNGUEZ,J.F.(2013c),AriasMontanoysusmaestros.Madrid,EdicionesClsicas.

    EHSES, S. (1901 ), Concilium Tridentinum: diariorum, actorum, epistolarum,tractatuumnouacollectio.Freiburg,Herder,vol.V3,9192.

    ERASMO,D.(17031706),Operaomnia.Leiden,J.Leclerc,vol.II(Adagia).ESTEBAN,L.(1983),IVCentenariodefrayLuisdeEstrada.MonasteriodeSanta

    MaradeHuerta,343360.FERNNDEZDESANTAELLA,R.(1770),Vocabulariumseu lexiconecclesiasticumlatinohispanicum.Madrid,AntonioMayoral.

    GALATINI, P. (1612), De arcanis Catholicae Veritatis libri XII. Item IohannisReutchlini deCabala seu de symbolica receptione dialogus tribus libris absolutus.Francofurti,impensisClaudiiMarniiharedum.

  • 362

    AntonioDvilaPrez

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    GMEZCANSECOL. NAVARROANTOLN,F.(2006),UntratadodegramticageneralycomparadadeBenitoAriasMontano:Adamsiuedehumanisensus interprete lingua communibusque linguarum rudimentis: J. M.MAESTREMAESTREE.SNCHEZSALORM.A.DAZGITOL.CHARLOBREAP.J.GALNSNCHEZ(eds.)BenitoAriasMontanoyloshumanistasdesutiempo.Mrida,EditoraRegionaldeExtremadura,vol.I,163223.

    GONZLEZCARVAJAL,T. (1832), ElogiohistricodeldoctorBenitoAriasMontano:Memorias de laRealAcademia de laHistoria, 7.Madrid,RealAcademiadelaHistoria.

    HOEFER, J. C. F (1855), Nouvelle Biographie Gnrale. Pars, Firmin Didotfrres,vol.XII.

    HOEFER, J. C. F. (1866), Nouvelle Biographie Gnrale. Pars, Firmin Didotfrres,vols.XLIIyXLVI.

    HORATIVS (1959),Opera, F. KLINGNER (ed.). Bibliotheca scriptorumGraecorumetRomanorumTeubneriana.Leipzig,Teubner.

    LEFTLEY, S. (1998), Beyond Joachim of Fiore:PietroGalatinosCommentariainApocalypsim:FranciscanStudies55(1998)137167.

    LINDANO, G. (1558), De optimo Scripturas interpretandi genere libri III siueundenamsolidaScripturarumSacrarumueritassensusquegermanusacuerusnunctemporissitpetendus:anexhebraica,quamdicunt,ueritate,numfontibusgraecishauriendusanVulgatapotiuseditionelatinaquaerendusutiinConcilioTridentinodudumdefiniebatur.Coloniae,apudMaternumCholinum.

    MACASROSENDO, B. (1998), La Biblia Polglota deAmberes en la correspondenciadeBenitoAriasMontano(Ms.Estoc.A902).Huelva,ServiciodePublicacionesdelaUniversidaddeHuelva.

    MARQUSDEPIDALMARQUSDEMIRAFLORESSALV,M.(1862),CorrespondenciadelDr.BenitoAriasMontanoconFelipeII,elsecretarioZayasyotros sugetosdesde1568hasta1580:Coleccindedocumentos inditosparalaHistoriadeEspaa,113vols..Madrid,vol.XLI,127418.

    MENNDEZPELAYO,M. (19521953),Biblioteca de traductores espaoles. Santander,CSIC.

    MIGNE, J. P. (1857), . IustiniDialoguscumTryphoneiudaeo,enPatrologiaGraeca,VI.Pars,cols.471800.

    MOROCHOGAYO,G.(1997),CartasdefrayLuisdeEstradasobrelaBibliaRealdeBenitoAriasMontano:Cistercium208(1997)6392.

    MOROCHOGAYO,G. (1997), Juan del Cao,maestro de biblistas: J.M.MAESTREMAESTRE (ed.),Humanismo y pervivencia delmundo clsico, III.

  • Prohebraicisexemplaribusetlingua:cartalatinainditadeBenitoAriasMontanoaGilbertoGenebrardo 363

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    HomenajealprofesorLuisGil.Cdiz,InstitutodeEstudiosHumansticos,Instituto de Estudios Turolenses (CSIC), Ayuntamiento de Alcaiz,GobiernodeAragn,UniversidaddeCdiz,13611378.

    MOROCHOGAYO,G., Felipe II: las ediciones litrgicas y la BibliaReal:LaCiudaddeDios2113(1998)813881.

    MUIZ,R.(1794),CartaapologticadelsabiocistercienseFr.LuisdeEstradaporelmritoyarreglodelaclebreBibliaRegiadeAriasMontanoysusversiones.Burgos,JosephdesNavas.

    NOGUERA,V. (1783),HistoriaGeneraldeEspaaqueescribielP.JuandeMariana, ilustradaenestanueva impresinde tablascronolgicas,notasyobservaciones crticas, con la vida del autor. Tomo primero. Valencia, BenitoMonfort,HistoriadelavidayescritosdelP.JuandeMariana,XIVXX.

    ONEILL,C.E.DOMNGUEZ,J.M.(2001),DiccionariohistricodelaCompaade Jess bibliogrficotemtico.Roma Madrid, InstitutumHistoricum UniversidadPontificiaComillas.

    OTT,M.(1913),GilbertGenebrard:CatholicEncyclopedia(1913)vol.VI.PERSIVS / IVVENALIS (1959), Saturae.W.V. CLAUSEN (ed.).Oxford,Oxford

    ClassicalTexts,Clarendon.PIEROSENZ,A.(2007),Loscristianismosderrotados.Culfueelpensamientodelosprimeroscristianosherticosyheterodoxos?Madrid,Edaf.

    PLINIVS (1966), Epistularum Libri Decem. R. A. B. MYNORS (ed), Oxford,OxfordClassicalTexts,Clarendon.

    QVINTILIANVS (1970), Institutionis oratoriae libri duodecim.MichaelWINTERBOTTOM(ed),Oxford,OxfordClassicalTexts,Clarendon.

    REKERS,B.(1973),AriasMontano.Madrid,Taurus.RODRGUEZDECASTRO, J. (1781),Biblioteca espaola.Tomoprimero, que contienelanoticiadelosescritoresrabinosespaolesdesdelapocaconocidadesuliteraturahastaelpresente.Madrid,ImprentaRealdelaGaceta,649666.

    ROOSES,M. DENUC, J. (18831918),Correspondance deChristophe Plantin.Amberes(KlausReprint,Nendeln/Liechtenstein,1968).

    SAXIUS,C.(1780),OnomasticonLiterarium.Utrecht,vol.III,502.SIGENA,FRAY IOSEPHDE (1595),LavidadeS.Gernimo,dotorde laSantaIglesia.Madrid,TomsIunti.

    VOET,L. GRISOLLE, J. (19801983),ThePlantinPress (15551589).ABibliographyoftheWorksPrintedandPublishedbyChristopherPlantinatAntwerpandLeiden.Amsterdam,VanHoeve.

  • 364

    AntonioDvilaPrez

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    [741125750500]

    AriasMontano(Amberes)aGilbertoGenebrardo[Pars]

    [Entreel25denoviembrede1574ymayode1575]Manuscrito:(b)Madrid,BNE,Ms.149,261r278v.

    5101520

    [BNE,Ms.149,261r][Anotacinposteriordeotramano,enlaesquinasuperiorizquierda:]Expos[itio].

    Doctissimo uiro D[omino] Genebrardo, B[enedictus] Arias Montanus

    S[alutem].Gratissimae mihi fuerunt literae tuae, utpote quae magnum pietatis et

    ueritatispromouendaestudiumredolerentetme,quipropteroccupationeabhisartibusalienas,maximeueropropterpudoremquondamsubrusticumquimenonnumquam infantempaenerediresolet,cumteuirtutumtuarumetcommunium studiorum causa iamdiu amare ceperim, tamen hactenus per epistolamnonsalutaueram.Vltroadamicitiamhancexponendametconsuetudinemtecumineundamprouocabant,quaequidemrenullamihihoctemporeuelcommodioruelsuauiorpoteratcontingere,praecipuecumnonsinemagnousu literas tuaslegerimnontantumuerbisdoctissimisetpurissimisconstantes,sedmagnaehocesttuaeeruditionisacdoctrinaediuitiisrefertas,quibusidcurareetagereuiderisut eruditior etdoctior ipse efficiar et ad linguarum studiapromouendamagisindiesconfirmer.Namqueate iubeorut,quantum inmesit,sacrarumdisciplinarum studiosos adiuuem et uertendis bonis libris aut exponendis linguarumsubsidiis instructusquampossimdiligentissimamoperamdem,nequequorummouearautdeterrearimportunisquorumdamrugitibusautlatratibus,qui,utilleaiebat,uelnilrectumnisiquodplacuitsibiducuntuelturpeputantparereminoribusetquodimberbesdidiceresenesperdendafateri.Cuiusconsiliietexortationisnomine|[BNE,Ms.149,261v]gratiamtibihabeo,maximamquamsperotibiDeumrelaturum pro merito proposito isto erga optima quae ad pietatem extolendam

    1ARIAAriasb4quiquib||propternegotiab5quimealiquandob6paeneesseb7causaiamb||tamenhactenusb11purissimiscons.b12quibuseterub||curasreetagisereb13promouendaconfrimatiorpromptiorb14indiesconfirmerinstruaracb||iubeorNamque b || iubeor qua b 20 gratiasm b || habeo quam possum b 21meritostudioqueb||pietatempert.b

  • Prohebraicisexemplaribusetlingua:cartalatinainditadeBenitoAriasMontanoaGilbertoGenebrardo 365

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    [Anotacinposteriordeotramano,enlaesquinasuperiorizquierda:]Exposicin.BenitoAriasMontanosaludaaldoctsimoseorGenebrardo.Gratsimame fue tu carta,52 puesto que transmita un gran afn por promover la

    piedadylaverdad,yam53,queacausadelasocupacionesajenasaestasartesy,sobretodo,acausadeciertopudoruntantomontarazquedevezencuandomesuelevolvercasimudo,aunqueyahacetiempoquecomencaestimarteportusvirtudesypor losestudioscomunes,noobstanteno tehabasaludadohastaahoraporcarta.Adems tucartainvitabaapublicarestaamistadyainiciarcorrespondenciacontigo,nadamstilyagradablequelocual,ciertamente,habrapodidosucedermeenestemomento,principalmenteporqueheledotucartanosingranprovechonotantoporquepresentapalabrasdoctsimasypursimas,sinoporqueestllenadelasriquezasdetugranerudicinydoctrina,conlascualesparecequeintentasyconsiguesquemevuelvayomseruditoydocto, yme reafirme cadadams enmipropsitodepromover el estudiode laslenguas.Yesquemeordenasque,enlamedidademisposibilidades,ayudealosestudiososdelassagradasdisciplinasypongatodomiempeo,pertrechadodelaayudadelas lenguas,a traduciroacomentar losbuenos libros,ynomemuevaomeasustedetalesobjetivosporlosinoportunosrugidos54oladridosdealgunos,quienes,comodecaaquel,onadaconsideranbuenoexceptoloquelesgustaellos,ocreenvergonzosodarlaraznalosmsjvenesyreconocer,yaviejos,quehandeolvidarloqueaprendieronensuinfancia.55Poresteconsejoyexhortacin tedoy lasgracias,graciasqueesperoqueDios tedevolvercon crecespor esemritoypropsitodeamplificar losmejores estudiosque tocanal

    52 Carta de Genebrardo a Montano, 25 de noviembre de 1574, publicada en

    MACAS(1998)348357.53Recogemosaselanacolutodelborradorlatino.54ClaraalusinaltelogoycatedrticodegriegoenSalamancaLendeCastro,

    uno de losms encarnizados enemigos cientficos deAriasMontano en Espaa, unacrrimodetractordelaBibliahebreaydefensoraultranzadelosSetentaylaVulgata.EnlacorrespondenciadeAriasMontanoseencuentranalgunoscasosdejuegosdepalabrasbasadosenelnombredeCastro,alquesepresentametafricamentecomounrugientefelino: allende de los Leones y otras personas que los das passados dex levantarbramidoscontramisestudioscf.MACAS(1998)475;enMadridelLenbramandoyprocurandotragarme,deshonrndomeporlasaudienciasyoydoresyplaaseiglesiasymonesterios,ayudndosede la terriblezay mpetusdeLindanoyde losdemsque loencienden (MontanoaZayas,10deoctubrede1579,originalenArchivoGeneraldeSimancas Estado, 583/160, transcripcin enMARQUS DE PIDAL MARQUS DEMIRAFLORES SALV (1862) 407409).Los rugidos sepueden atribuir aLendeCastro, losladridospodranasignarsealotrogranrivalcientficodeAriasMontano,elobispodeRoermondGuillermoDmasoLindano.

    55Cf.Hor.,Ep.2.1.83:uelquianilrectum,nisiquodplacuitsibi,ducunt,/uelquiaturpeputantparereminoribusetquae / imberbesdidicere,senesperdenda fateri.Sigo laedicindeTeubnerdeHORATIVS(1959).

  • 366

    AntonioDvilaPrez

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    253035404550

    pertinentstudiaamplificanda.Quibusutinamipseabaliisrebusetcurissemotusatque iis artibus quibus opus est instructus eam quam cupio operam nauarepossem!Nampraeterquamquodegoacontentione longeabhorreoetabomniinuidentiaproculabsum,idqueunumstudeoutquamplurimisprodesse,obessepossimneminiatqueideonulliushominisaduersumanimumimpetumuetimeoex istisquinonnisiperalteriusnominisruinamaditumsibiadgloriamparariposseputant;praeterquamquodnonpropriamseddiuinamlaudemetchristianorumomniumutilitatem ipsequaero,atque itasiquidpraestareamepossimintelligeremintrepidusaggredereretsubirem,huiusmodietiamateetatuisimilibus,hocest,piis,doctisacprudentibusuirisprofectaeadhortationescurrentispontemihietanimumerigerentetcalcaradmouerentad laboremomnempropietatisacuirtutisueraestudiosiscustodibussuscipiendam.

    Equidem ab iis quihebraicae linguae studium impugnantuelde latinis etgraecisuersio||[BNE,Ms.149,262r]nibusatquedehuiuscemodiargumentisiniquaconditionedisceptantetoportune importuneque tractantsaepissimeuel incolloquiisrogatusuelperepistolas flagitatus fuiutquid ipsesentiremexponerem;quibuscumeammenteminsedissecognoscerem,nonutrectaesententiaesicontingerethabentur, seduteaquaeab illorumopinionediscederetoppugnaretur,nihilunquamme responderememinipraeter illud,mihiprofecto studiaomniaet consilianonpossenonprobarieorumquimalintearumueldisciplinarumuelartiumuel linguarumquaesinepietatisetuirtutisdetrimentoteneripossunt periti quam imperiti esse. Si enim scire et intellligere hominem quahomoestmaximedecet,nihileorumquaecommodeutiliterquesciricognosciquepossunt, ignorare ac nescireminimededecuerit. Iamuero an hebraica siue eaquaesanctadicitur lingua intereasresquaschristianumsacrarumquedisciplinarumstudiosumhominemcognoscerescirequeoporteatueldeceatenumereturcum illi ulterius rogauerent, nihil praeterea aliud respondebam quam metemporis et laboris in ea consumpti nunquam paenituisse pertaesumue fuissenequedissimile exemplumuidesseuel audisseunquam cuiusquamqui in illalingua tantumprofecissetquantum satisessetutdoctuseuaderet.| [BNE,Ms.149,262v]Namqueilludcumprimismemalesemperhabuit,quodcumnemoueleius reiquamnonuidit testisadmittatur,ueleiusartisquamnonnouit iudexlegitimusferaturet,utilleaiebat,NauimsiposcatsibiperonatusaratorLuciferirudis

    22ipseeamquamcupiooperamb23estpraeditusb24quodip.b||contentioneomni.prob25unumsolumb||prodessenocereb26animumuiresb27quiistorumexistisb||quiexalieninominisruinab28quodnonb||propriamgloriamlaudemb29itaintrepidusb||praestare possem b 30 et subirem tuae b || te et atque tui b 33 uerae custodibus b ||suscipiendam fuib 34 abh iisb || latinisuersioneb 36 importuneque contendun.b ||saepissime praesenti b 38 cum earum b || si audire b 39 ut ea >omnis

  • Prohebraicisexemplaribusetlingua:cartalatinainditadeBenitoAriasMontanoaGilbertoGenebrardo 367

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    cultivode lapiedad. Ojalyomismopudieraprestarenestosestudioselservicioquedeseo,apartadodeotrosasuntosypreocupacionese instruidoen lasdestrezasquesenecesitan! Pues adems de que yo aborrezco mucho la controversia y estoycompletamente alejadode toda envidia,ymededico auna sola cosa,poder servir almayor nmero de personas, no hacer dao a nadie, y por estomismo no temo laanimadversinni los ataquesdeningnhombrede esosquepiensanquenopuedengranjearseelaccesoalagloriadeotraformaquenoseaconlaruinadelnombredelotro;ademsdequeyomismonobusco laalabanzapropia,sino ladivina,y lautilidaddetodos loscristianos,yassisupiesequserviciopodraprestardemiparte,sinmiedomelanzarayloemprendera,tambinexhortacionescomolasquemehacestyotrosseores como t,estoes,piadosos,doctosyprudenteshombres,meanimanmientrascorro por propio impulso yme estimulan56 a emprender todo trabajo en pro de losestudiososprotectoresdelapiedadydelaverdaderavirtud.

    Ciertamenteporpartedelosqueimpugnanelestudiodelalenguahebreaodebatendemanera injusta odiscutendemodo oportuno e inoportuno sobre las traduccioneslatinasygriegasysobreargumentosdeeste tipo,conmucha frecuenciasemehapreguntadocaraacaraosemeharequeridoporcartaqueexpusieraculeramiopinin;ycomoestosalbergabanunaintencinqueconocayobien,quenoeraobtenerundictamencorrecto,siesefueraelcaso,sinoatacartodoaquelloqueseapartasedesuopinin,norecuerdoquehayarespondidonuncaotracosaexceptoque,verdaderamente,tengoqueadmitircomobuenostodotipodeestudiosyproyectosdelosqueprefierenserexpertos,mejorqueinexpertos,enaquellasdisciplinasoartesolenguasquepuedenatesorarsesindetrimentodelapiedadydelavirtud.Puessitantoconvienealhombresaberyentenderdequformaha llegadoaserhombre,muypococonvenienteseraignorarydesconocernadade loquesepuedesaberyconocerdemaneracabalyconprovecho.Yyacuandosemepreguntaenltimoextremosi la lenguahebraicao laquese llamasanta seenumeraentreesasmateriasqueconvieneo interesaconoceralcristianoyalestudiosodelassagradasdisciplinas,nadarespondayoenesecasoexceptoquenuncamehe arrepentidoni lamentadodel tiempo ydel esfuerzo consumido en ella, y quenuncahevistoniodouncasodistintodequienquieraquehayaavanzadoenesalenguatodoloqueessuficienteparadominarla.Puessiemprememolestdemaneraespecialelhechodeque, aunqueno se admite anadie como testigodeunhecho quenovi,oaunqueanadiese lepuedeconsiderar juez legtimodeunartequenoconocey,comodecaaquel,sipidepilotarunbarcounlabradorquecalzagrandesbotas,peroquedesconoceel

    56 Cf. Plin., Ep., 1.8.1: Addidisti ergo calcaria sponte currenti. Sigo la edicin de

    OxforddePLINIVS(1966).

  • 368

    AntonioDvilaPrez

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    55606570

    clamet Melicerta perisse frontem de rebus, tamen nescio quid sinistrae mentishominibus incideritutde linguarumrationeatqueusu iisententiam ferantquiuel nullum uelminimum in illis profectum fecerint, atque ii uulgo tanquamiudices non solum doctissimi uerum experientissimi et integerrimi audiantur,scilicetabiisquinullolaboreetstudioeruditionisnomenetopinionemaucuparicuperent. Quippe meliora et discendi cupidiora ingenia nullis huiuscemodisententiisdeterritasusceptaoperaexpeririuoluntquidnamfructusexhisstudiispercipiatur;quaesi inutiliadeprehenderint, faciliusetsapientiusabiicerepoteruntubiplaneipsisnotafuerint,quamnonadireetpraetermitteresolaquorumdamimprobationeaudita.

    HuiusprofectoreiillustreexemplumostendiamepossetIohannisHarlemiiuirietoptimietpiissimiatqueomnibuseruditionisnominibuscelebris. Iscummeo impulsu ante annos sex discipulos hebraicae linguae institutiones quasoptime tenebat gratis docendos ab illa Academia postulatus suscepisset, nectamen usque adeo linguam ipsam calleret ut pote qui nondum sacros librosomnes|| [BNE,Ms.149,263r]hebraice scriptosdiligenteretattenteperlegisset,nondum illa rerum et uerborum collatione quae plurimum ad mysteriorumsententiarumquecognitionemconfert, fuissetexercitatus,postalterummensemadme scribebat se suosquediscipulosab illo labore tanquam superuacaneoetinutiliplanedeterreri quorumdamuocibus qui cum alias et boni etdoctiuiri

    58nononb59aucupariuellentb60Quippeingeniab61deterritaetlab.exb||exhui.b 63 praetermittere antequam b 65 exemplum proferri b || posset uiri b 66 et atqueeruditionisb||eruditionispartibusinstructissi.b67discipulosLoua.b68tenebatdoc.b|| docendos Academi b 69 >tamdiligenter

  • Prohebraicisexemplaribusetlingua:cartalatinainditadeBenitoAriasMontanoaGilbertoGenebrardo 369

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    lucerodelalba,Melicertes57exclamaraquesehaperdidolavergenzadelascosas,58noobstanteignoroquhaocurridoenlasiniestramentedeloshombresparaquesobreelestudioyelusodelaslenguasemitansuparecerquieneshanhechoningnomuypocoprovechodeellas,yseanobedecidospblicamentecomo juecesnosolodoctsimossinotambinllenosdeexperienciaeintegridad,obedecidos,claroest,porquienesdeseanalcanzarelnombre y la fama de erudicin sin ningn esfuerzo y dedicacin. Pues los talentosmejoresymsdeseososdeaprendernosedejanconvencerporlasopinionesdeestetipoy,unavezemprendidalatarea,quierenexperimentarqufrutosepuederecibirdeestosestudios; y si llegaran a la conclusin de que estos estudios son intiles, los podrnrechazar,unavezquehan llegadoadominarlos,conms facilidadyconocimientodecausaquesidirectamentenosededicanaellosylospasanporaltosoloporhaberodolareprobacindealgunos.

    Verdaderamentepodrayoponerunconocidoejemplodeesteasunto,eldelptimoy piadossimo seor y clebre por todos los motivos de erudicin Juan Harlemio.Habiendo este emprendido a sugerencia ma hace seis aos ensear gratis a losdiscpulos los rudimentosde la lenguahebrea,que l conocamuybien, comopedaaquellaUniversidad,yaunsinllegaradominaresalengua,puestoque,alnohaberledotodava con cuidado y atencin todos los libros sagrados escritos en hebreo, an noestabahabituadoalcotejodehechosypalabrasquecontribuyealconocimientode losmisteriosyde lossentidos,59despusdedosmesesmeescribaquelysusdiscpuloseran totalmentedisuadidosdeese trabajo,como infructuosoe intil,por lasvocesdealgunosque,porlodems,alserconsideradosseoresbuenosydoctos,nosepensaba

    57EnlamitologagriegaMelicertes()erahijodeAtamanteydeIno.

    Ino,perseguidaporsumaridoquehabasidoenloquecidoporHera,searrojjuntoconsuhijoalmarenunprecipicioentreMegarayCorinto.Ambosseconvirtieronendivinidadesmarinas: InoenLeucteayMelicertesenPalemn ().Los romanosidentificaronPalemnconPortunus,eldiosdelospuertos.

    58CitaliteraldePers.5,102104:nauemsiposcatsibiperonatusarator/luciferirudis,exclamet Melicerta perisse / frontem de rebus? Sigo la edicin de Oxford de PERSIVS/IVVENALIS(1959).EltextodeAriasMontanointroducelavarianteclametfrenteaexclamet.El textoclsicoabordaba la teoraestoicade laNaturalezay,enconcreto, laadopcinporpartede los juristas romanosdeLeyde laNaturaleza,cuyosprincipiosseaplicabanaquienes,pornoserciudadanosromanos,nopodanacogersealosbeneficiosdelIusciuile.

    59 El jesuita JuanWillems oWilhelmi (cf. nota biogrfica en el estudio introductorio) fue nombrado en 1568 profesor deHebreo de la Universidad Catlica deLovaina por su dominio de las lenguas orientales. Tras lamuerte deAndrs Balenoocupestepuestodeformainterinaporelespaciodeunsoloao.MontanopresentaaHarlemioenlaBibliaPolglotacomolicenciadoenTeologayprofesordeSagradaEscrituraylenguahebreaenelcolegiodelaSociedaddeJessdeLovainaenelprefaciodeltomoIdelaBibliaRegia,confechadeAmberes,23deagostode1571.

  • 370

    AntonioDvilaPrez

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    7580859095

    100

    105

    existimarenturstudiaillaimmeritodamnareuellenonputabantur;nequeueroseillorumautoritatiquidopponendumessethabere,nisialiquidegoadeamremipsi impertiret alias susceptummunusdeserturo,utpote cuiusdiscipuli eiusmodiiamrumoribusexanimatietabomnioperaepretiispedeiectiomnesessent,breui discessuri. Ego quod illa tempestate in regiorum bibliorum opere illomaximo atque in aliis curis et negotiis publicis occupatissimus essem, uirooptimoetcharissimo,cumaliudnonpossem,consiliumtamenfidelebreuissimoresponsoimpertiuiquoipsealiquandoutilissimeususfueram,uidelicetutetaseet a suisdiscipulis tantum temporis impetraret quantum ipsi ad sacros librosdenuo hebraice legendos et suis ad grammaticum laborem superandum satisforet,posteanisiillisquosuastudiaetamarentetdeffenderentabunde|[BNE,Ms.149,263v] suppeteretutomissadesererentur integrumadhuc constiturum.Hocresponsocumdimidiiannilaboremsustinendumillispersuasumesset,Deooptimiuiristudiisadspiranteeffectumestutsextopostmenseintellexerimnontantum ipsum,quiultraomneexemplum in sacra linguaprofecerat, seddiscipulos illossuosuixuniusanniexercitationeusoshebraicorumstudiorumcommoda certissimis rationibus probare, deffendere et praedicare, eorumque orationemomninouel contemnereuel redarguerequiuelautoritateproferentiumuel segnitiae improbantium uel temeraria uulgarique leuitate niterentur.QuantusueroposteaIohannesHarlemiusnoninhebraicismodosedinsyricisetgraecis literiseuaseritet tibietstudiosisomnibusutnotumsitmultahactenusingeniietindustriaemonumentaeditaetpluraindiesedendaeffecerint.

    Redeoautemeoundeuthocexemplumproduceremegressusfui.Nimirumhuiusmodistudiaabillissolummodoimprobariettanquaminutiliadamnariquiuelnumquamcoluerintautexercuerintuelsialiquatenusexercuerint,eotamenanimo adierint non ut ad suam utilitatem colerent sed ad aliorum reprehensionemtantumattingerent,quantumadreprehensionisopportunitatem,hocest,addifficultatisprincipiorumsensumetcertiususignorationemfaceret,||[BNE,Ms. 149, 264r] nequeulterius fuerintprogressi, quotus enim quisque ex illis aquibus haec studia reprehendur est quem tu ultra prima grammaticesrudimenta et uocabulariorum consultationem simplicissimam quicquam

    75existimarenturnonuidebanturexist. illab76opponeretndumb77munusreli.b||cuiusmulti discipuli super no. adhaesuri essent utpote b 78 iam uocibus b ||multiessent omnes b 79 discessur. breui b || quod eo tempore b || in sac. regiorum b ||bibliorumedi.b80negotiis im.b||quiduirobonooptimoetpr>charissimomexploratum

  • Prohebraicisexemplaribusetlingua:cartalatinainditadeBenitoAriasMontanoaGilbertoGenebrardo 371

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    que querran condenar esos estudios sin razn; y queno tenanada que oponer a laautoridaddeaquellos,amenosqueyo ledieraalgnconsejosobreesteparticularalmismoque,porotraparte, iba adejar elpuestoquehaba aceptado, envistadequetodossusdiscpulos,desanimadosporrumoresdeestetipoysinteneryaningunaesperanza de aprovechamiento, estaban a punto de abandonar en breve. Puesto que enaquellapocaestabayoocupadsimoenaquellagrandsimaobradelaBibliaRegiayenotrastareasyasuntospblicos60,ysinpoderhacerotracosa,ledinoobstanteunconsejoaaquelptimoyqueridsimoseorenunabrevsimarespuesta,queenotrasocasionesyamehabasidomuytilammismo,asaber,quetantolcomosusdiscpulossacarantanto tiempo cuanto fueranecesarioparaquelmismo leyeradenuevo los libros sagradosenhebreoyparaquesusdiscpulossuperaranelconocimientodelagramtica,ydespus,sinolessobrabaabundantesrazonesconlasqueestimarydefendersusestudios, que abandonaran ydejarande estudiar todo elprograma que an quedara.Envirtuddeestarespuestallegaronalconvencimientodequedebanemprenderuntrabajodemedioaoy,favoreciendoDioselesfuerzodeesteptimovarn,resultquedespusdeseismesessupequenosoloaprobaba,defendaypredicabaconargumentosfortsimoslasventajasdelosestudioshebraicosestemismo,quienhabaavanzadoporencimade todo ejemplo en la lengua sagrada, sino tambin aquellos discpulos suyos queapenashabanempleadoelejerciciodeunsoloao,ydespreciabanorefutabanporcompletoeldiscursodequienesseapoyabanenlaautoridaddelosquehablabanenpblico,o en la estupidezo temerariayvulgar ligerezade losque reprobaban estos estudios.CuntohaavanzadodespusJuanHarlemionosoloenelhebreo,sinoenelsiracoyelgriego,muchasobraspublicadasporsu talentoydiligencia,ymsquehabrndepublicarseenadelante,habrnhechoqueseaconocidoportiyportodoslosestudiosos61.

    Pero vuelvo alpuntodedondeme apartpara hablarde este caso. Sinduda losestudiosdeestetiposonsoloreprobadosycondenadoscomointilesporaquellosqueobiennunca loscultivaronopracticaron,obien,si losejercitaronenalgunamedida,seacercaronnoobstante conuna intencin talqueno los cultivabanpara su formacin,sinoque,conlaideadereprobaraotros,soloabordaronlosaspectosquetenanquevercon la oportunidad de reprobacin, esto es, con el sentido de la dificultad de losprincipiosy con la ignoranciadeluso cierto,ynoavanzaronmsall,pues cuntoshombreshaydeentreaquellosquerechazanestosestudiosquehayasvistoosabidoporotrosquehanasimiladoalgomsquelosrudimentosgramaticalesylamssencilla

    60 LostrabajosdeedicineimpresindelaBibliaRegiaoPolglotadeAmberes

    seextendierondesde1569hasta1573.Duranteestetiempo,AriasMontanotambinllevacabootrasmuchasactividadesentre lasquedestacaron laconfeccindedos ndicesparaelcontroldelaortodoxiadeloslibrospublicadosenlosPasesBajosylaadquisicindefondosbibliogrficosparalaBibliotecadeElEscorial.

    61En1571PlantinopublicdeHarlemiosuIndexBiblicus,quefuerepetidasvecesreimpresotantoenlasedicionesdelaBibliadePlantinocomoaparte.EnelmismoaovierontambinlaluzlasVariaelectionesinlatinisBibliiseditionisVulgataeexMSS.collectaeexaminataeetdiscussae.Cf.VOETGRISOLLE(19801983)vol.III,10801086.

  • 372

    AntonioDvilaPrez

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    110

    115

    120

    125

    130

    135

    praeterea percepisse uel uideris uel alias intellexeris?Nisi aliquis fortassis eoetiamprocesseritutexuariiscommentariolishocautilluduerbulumquodambiguum apudhebraeoshabeturuelunum aut alterum locum in sacris librisutidiceresolentcorruptum,atqueiammilliesabomnibushuiusfarinaehominibuscontrectatumetadnauseamusquerepetituminsuosindiculoscongesseritatqueinaduersariaretulerit.Etquodhaecpaucararaquesunt,memoriaemandaueritquocumque in triuio cuicumqueobuius fueritnarraturus et imperitissimishocmodo persuasurus se latinarum uersionum siue graecarum siue earum, quasmelius intelligit,defensoremstrenuumethebraicorumchaldaicorumqueexemplariumexpugnatoremualentissimumesse,non ignarumeiusartisdequasententiam suam et ferant et magnis clamoribus pronuntient. Maxime cumintelligantnugas illasquibus ipsearmatusest,adoctissimis et exercitatissimisingeniisnonesseseriodissoluendasindignasprofectocensentibusquarumcausauel contentio suscipiatur uel tempus et operam summatur, quod inmaximarerum, uerborum ac sententiarum copia ex sacrarum linguarum penetralibuscomparanda commodius utiliusque insumi possit et deceat. Itaque nonmirandumestsihuiusmodipugiles,quicumnullofortiinarenamdescenduntetsolipropugnant,strenuissimiuideanturspectatoribus|[BNE,Ms.149,264v]ipsisartiseiusquamistiexercereuidenturprorsusignarisetneminemuidentibusquicontentionem aduersum illos suscipiat quod magis ex imbecillitate adoppugnandum quam ex causae contemptione et neglectione euenire facile (utuulgiiudiciumessesolet)putaripossit.

    Equidemquamquam ipsenoneammihi inhis linguis facultatemassecutusuidear ut uel tecum uel cum tui similibus comparari aliqua ex parte possim,tamennumquam inanimum induxeramutdeminutiishuiusmodiac tenuibustritissimisquerebusagerem inquibuspugnarumactriumphimateriamsibi istiparare tantopere student, potiusque sinerem illos uelmuscas otiose configeremagnum illum imperatoremquinihilmagiscurabat imitati,uelutciceribus inacumquamdexterrimo iactu infigendis ingenii industriaequequamplurimumponerent dignosque sese praeberent quibus Alexandriali iudicio et praemiocicerummodiussuppeditaretur,exquoadexerdamartemadmirabilemque

    108habeturhuncau.b109solentdo.b||milliesusqueadn.b110repetitumcongesb112triuioquocumquelo.teatroeb115nonignarumart.b118profectoexb120exilliusb 121 utiliusque po. b || et habeat b 122 nullo exire forti strenuo b 123 solide b ||propugnantspectatoribusb||strenuissimicorrexi:strunuissimib||ipsismaximeb124quam ipsiprorsushib125exmetu imbecillitateb126 ignorationeneglectioneaccb||euenireputareb130minutiisistisettu.b131istitrium.pugnarumb132pararestu.b||configereutmag.b134acumconec.b||dexterrimoconfingendisinb135aAlexandrialib||>cuius

  • Prohebraicisexemplaribusetlingua:cartalatinainditadeBenitoAriasMontanoaGilbertoGenebrardo 373

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    consultadelosvocabularios?Puedequealgunoquizshayallegado,apartirdevarioscomentarios,aacumularensuspequeosndicesalgunaqueotrapalabritaqueentreloshebreosesconsideradaambigua,ounoodos lugarescorruptos,comosuelendecir,enlos librossagrados,yyamilvecesmanidosyrepetidoshasta lasaciedadportodos loshombresdeestetipo,yloshallevadoasuslibrosdenotas.Ypuestoqueestospasajessonpocosyescasos,seloshaaprendidodememoriaconlaintencindeexponerlosencualquierencrucijadaenquesecruceconalguienydeestamaneraintentarconvenceralosms inexpertos de que l es un esforzado defensor de las traducciones latinas ygriegas, que son las quemejor entiende, y un detractor acrrimo de losmanuscritoshebreosycaldeos,sinignorareseartesobreelqueemitenypronunciansuopinincongrandesbramidos.Mximecuandosabenqueaquellassimplezasconlasquelmismovaarmadonovanaserrefutadasenserioporlosingeniosmsdoctosyversados,porconsiderarlastotalmenteindignasdequesegenereundebateporsucausaodequeseconsumatiempoytrabajoenellas,esfuerzoqueconvendraysepodraemplearconmsintersyutilidadenreunir lamximacantidaddehechos,palabrasysentenciasde lomsprofundodelaslenguassagradas.Asquenohayqueextraarsesiluchadoresdeestaclase,quedesciendena laarenasinninguna fortalezaycombatensolos,parezcanlosmsvalientesa lospropiosespectadores,que ignorancompletamenteeseartequeestosparecen ejercer y que ven que no hay nadie que se enfrente a ellos, hecho quefcilmentepuede llevarlesapensarquesucede(comosueleser laformadepensardelvulgo)msporincapacidadparalucharquepordespreciooabandonodelacausa.

    Verdaderamenteaunquenomeparecequeyomismohayaalcanzadoundominiodeestas lenguas como para poder compararme en alguna medida contigo o con lossemejantesati,noobstantenuncahabatenido intencindedebatirsobreminuciasdeestetiponisobrelostemasinsignificantesytrilladosenlosqueesosseafanantantoporbuscarsemateriade luchasy triunfo,ymsbiendejaraqueellosatravesaranmoscasconunpunzncomopasatiempo,imitandoaaquelgranemperadorquenosededicabaanadams,62oquepongantodoeltalentoyesfuerzoquepuedanenensartargarbanzosenunaaguja lanzndoloscon sumadestrezay sepresentencomopersonasdignasdeque se les obsequie comomerecido juicio y premio alejandrino con unmodio63 degarbanzos,dedondesobrarasuficientecantidadparaejercitartalarteyhacer

    62LevinoTorrencio,quefueunodehumanistasflamencosmsprximosaArias

    MontanodurantesuestanciaenlosPasesBajos,recogeaslaancdotadeDomicianoensu edicin y comentariode Suetonio con ttulo InCaii SuetoniiTranquilliXIICaesarescommentarii (Antuerpiae1578)387: Inter iniciaprincipatus,quotidiesecretumsibihorariumsumere solebat: nec quidquam amplius quammuscas captare ac stylo praeacuto configere, utcuidaminterrogante,essetnequisintuscumCaesare,nonabsurderesponsumsitaVibioCrispo:nemusca quidem. (En los comienzos de su principado, cada da sola tomarse un tiempo enprivado solo para cazarmoscas y clavarlas en un agudo punzn, demodo que a alguno quepreguntunavezsihabaalguienconelemperador,lerespondiVibioCrispoconmucharazn:nisiquieraunamosca).

    63Medidaromanaparalosridos,equivalenteaunos8,75litros.

  • 374

    AntonioDvilaPrez

    gora.EstudosClssicosemDebate17.1(2015)

    140

    145

    150

    155

    dexteritatemillamostentandamabundelargasuppeteretcopia.Tantumabestutpropter huiusmo uel sententias uel iudicia a proposito declinarem uel aconsilio remouerer quod semper mihi ex quo bonorum uirorum hortatu etimpulsueacuradataestutmeisstudiiscatholicaepietatisstudiososquapartepossim iuuarem, certissimum fuit || [BNE,Ms. 149, 265r] ad publicam utilitatem cum latinis etgraecishebraica et chaldaica, syrica et,ubi respostularit,harabica non ambitiose uerum oportune et commode coniungere.Nunc uero,tuis litteris perlectis, omnino persuasus nonmodo certior et constantior sedplane redditus sum instructiorpropter summam illarum elegantiam etdoctrinam,grauitatemetauctoritatemsolidisetcommodissimis rationibusargumentisque constabilitam,quibus tu illorum sententias infringisqui rixantur de lanasaepecaprina,propugnantnugisarmati:scilicetutnonsitmihiprimafides?etuerequodplacetutnon acriter elatrem?Precium aetas altera so