príncipe de iana - culturanavarra.es › uploads › files › 01_08_separata_bidador_26… ·...

Príncipe de Viana

Año LXXVII. urtea

264 • 2016

Joxemiel Bidador (1970-2010)

separata

Alexander Tapia Perurena. 21 olerki aurkitu berriakJoxemiel Bidador

ISSN: 0032-8472

Príncipe de Viana

Año LXXVII • nº 264 • enero-abril 2016 LXXVII. urtea • 264. zk. • 2016ko urtarrila-apirila

Joxemiel Bidador (1970-2010)

aurkezpena / Presentación Idoia Sara 7

euskararen eta euskal literaturaren historia Nafarroan la historia del euskera y la literatura vasca en Navarra

euskal formulakuntzaren hurbiltze baterako 17

irudimenaren klasikoak euskal literaturan. eliz idazleek irudimena erabiltzen: antologia txikia 85

Biktoriano Huiziri buruzko berri laburra (1860-1938) 97

on Kixote Nafarroan 107

idazlearen aita 113

aitatxorengandik jarrera literarioaz ikasten 123

alexander Tapia Perurena, iruñeko olerkaria. Bere lanaren azterketa estilistikoa 131

alexander Tapia Perurena. 21 olerki aurkitu berriak 147

Kattalin Umezurtza antzerki lana 177

Jose agerreren olerkigintza osatzen (i) 199

Jose agerreren olerkigintza osatzen (eta ii) 239

euskararen memoria Nafarroan 36ko gerran: larrekoren Gerla urte gezur urte 279

Gerraurreko euskalgintza nafarraren afera dokumentala: erantzun garbi gabeko galdera zenbait 293

Prólogo a Capítulos de la historia del euskera 303

Prólogo a Toponimia navarra 309

Sumario / aurkibidea

ISSN: 0032-8472

Sumario / aurkibidea

Kazetaritzaren historia Nafarroan / la historia del periodismo en Navarra

Pablo Fermin irigarai Larreko: Nafarroako euskal kazetaritzaren aitagoia 315

Nafarroako euskal idazle handi bat: manezaundi 341

el euskara en los medios de comunicación navarros durante el siglo xx: incidencia de la ley del vascuence en la información 353

erriberako euskalaritzaren historia / la historia de la vascología de la ribera

ribera de Navarra y euskara, siglo xx. Historia de un encuentro insoslayable 367

los académicos de la ribera: Peralta, iribarren y Garde 405

obra histórico-literaria de Juan Pascual esteban Chavarría 429

obra histórico-literaria de José Joaquín montoro Sagasti 453

eusebio lópez: impresor y vascófilo lodosano 459

Joxemiel Bidador González: bibliografía 473

loS TraBaJoS y loS díaS del año 2015 / 2015eko laNaK eTa eGuNaK

Tesis doctorales sobre temática navarra de ciencias humanas, sociales y jurídicas 479

Congresos, jornadas, seminarios y proyectos de investigación de historiadores e historiadoras de la universidad Pública de Navarra Zuriñe Sainz Pascual 489

Congresos, jornadas y seminarios de la universidad de Navarra sobre ciencias humanas y sociales Fina Trèmols i Garanger 495

Producción literaria de autores y autoras navarras Mikel Zuza Viniegra 503

Nafar literaturaren uzta Ángel Erro Jiménez 507

el pintor miguel echauri Emilio Quintanilla Martínez 511

imaginación y talento frente a los recortes. las artes escénicas en Navarra Alicia Ezker Calvo 521

mucho que contar, mucho por andar Marta Artica Zurano 539

etnografía, folclore y cultura tradicional David Mariezkurrena Iturmendi 547

Turismo y actividades culturales en Navarra Ainhoa Aguirre Lasa 553

Currículums 561

analytic Summary 565

Normas para la presentación de originales / idazlanak aurkezteko arauak 571

147Príncipe de Viana (PV), 264, 2016, 147-175ISSN: 0032-8472

Alexander Tapia Perurena. 21 olerki aurkitu berriak*

Joxemiel Bidador (apailatuta)

Poema Berrien aurkezPena

Balio dezatela hi tz lakar hauek ondoan datozen Tapiaren olerkiak hala edo nola aurkezteko. oraingoan ekar tzen ditugunak 21 poema dira, lehenbizikoa 1922an argitara emanikoa eta az kenak orain arte agertu gabekoak, hau da, iruñeko olerkariaren ekoizpen garai guztietako adibideak, Tapiak garai literario ezberdinak izan zituela sobera esatea badateke ere. zergatik ez ziren lan hauek 1999an egindako bilduman atera? Bistan denez geureganaturik gabe genituelako. oso aipatua da xx. mendearen lehenbiziko erdialdean idazten zuten euskal idazleek ezizenak erabil tzeko zuten joera, eta neurri handi batean horixe izan da arrazoia bere momentuan oharkabean pasa tzeko. Bada, olerki egunetarako alexander Tapiak aurkeztu zituen lan guztiak bere izen osoz agertu baziren ere, orduko pren tsa jel tzalean agerturiko gehienak ez bai tziren horrela sinatu, aski argia den iruña’tar alexander batez baizik.

zailagoa izan da i’tar a. akronimoaz sinatutakoekin topo egitea, baina az kenean, horren zaila ere ez zen gertatu, poemak behin ikusitakoan. Horregatik badakigu Tapiaren olerkitegiak hirurogei lan inguru bil tzen dituela, hau da, 1999ko bilduman agertu ziren 23ak, oriango honetako 21ak, eta oraino hemeroteketan hirugarren emaldia osa tzeko zain dauden beste 17 bat edo. neure ustez gehiago izanen ziren Tapiak u tzitako lanak, tartean asko txo argitaragabeak, baina az ken hauetatik hemen dakar tzagunak baizik ez zaiz kigu iri tsi, eta ia ezinez koa izanen da beste ezerrik topa tzea. Pren tsa ida tziari dagokionean, an tzeko zerbait gerta tzen zaigu, eta asko txo dira Tapiak hi tz lauz iz kiriatu zituen kolaborazioak, 40 inguru, ia guztiak jada aipatu i’tar a. akronimopean ere.

* Alexander Tapia Perurena, Iruñeko olerkaria, 50 urte, 185229.

Joxemiel Bidador

148 Príncipe de Viana (PV), 264, 2016, 147-175 ISSN: 0032-8472

/ 2

Hona ekarri ditugunen artean badira Jose txo az konak jardunaldi hauetan irakurri zituen ba tzuk. zaila da irakurraldi bat paperera tzea, testuak bai, bistan dena, baina ez ekin tza bera ere, ez bada grabazio baten bitartez, eta poeta iruñar honek beste poeta iruñar haren lanak irakurritakoan u tzi zigun emozioaren oroi tzapena guztiz gal ez dadin, bihoa hemen gure esker ona eta txaloa, izan ere, az konaren irakurraldia Tapiaren lana gehiago balioesteko tresna aparta izan bai tzen, Tapiak bere poemei ematen zien erritmoari eta musikalitateari errepara tzeko modurik eraginkorrena alegia.

aLeXanDer TaPia Perurenaren oLerki aurkiTu Berriak

Argitaratuak

1922«uso txu bakuna», Euz kadi, 1922, 3048 zbk., 1 or.; Argia, 1930ii16, 1 or.«emadan iria», Euz kadi, 1922, 3108 zbk., 1 or.

1924«uso txua», Argia, 1924i27, 1 or.«i txedondako ar tzaia», Argia, 1924iii2, 1 or.

1930«Geldi arren!», Argia, 1930ii23, 1 or.«Gizonaren bio tza», Argia, 1930Vi1, 1 or.

1931«orain da ordua», Amayur, 1931Vi27, 4 or.«anaitasuna», Amayur, 1931Vii18, 3 or.«Sabini», Amayur, 1931xi28, 7 or.

1932«Lei tzako emakume aber tzale ba tzakoei», La Voz de Navarra, 1932Vi5, 1 or.«amaiur», Amayur, 1932Vi13, 4 or.

1933«noiz ote?», Amayur, 1933xi3, 3 or.

1934«auni tz urtez», Amayur, 1934V4, 5 or.

Argitaragabeak«Gauona nere errian».«erregingaia minez».«Txakur txiki bat gorri ta bel tz bai nuan».«urrikal akio ur tzi».«oi aberri ederra».«Lenengo iñara».«esadazu ama maite».«masail zurbilbatidun».

Alexander Tapia Perurena. 21 olerki aurkitu berriak


3 /

USOTXU BAKUNA 1

I.- Eguz kia zilarI tzalak zetozen;Legunki, gen tzai tsu 2

Zurbilen gaua.Maitasun eresikGozaro abesten,Iturriron tz duaNeska liraña.

Oi, lili mardula,Zure maite-egarriOrrek, negar-eraziko di tzu sarri.

II.- Aztore mo tz batenI tz goxo-legunakUso txu bakunakZitun siñe tsi...Ene, amaika aldizMamurru liki tsakLiliak zikin tzenDitugu ikusi.

Oi, lili mardula,Zure maite-egarriOrrek, negar-eraziko di tzu sarri.

III.- Urtea igaro da,Aztore ankerraAyendu zan egaz,Nork daki nora?Ilundu da mendia,Ilun dago ibarraNeskatil bio tzaBezin iluna.

A, lili gaxoa,Negar, negar larri!Zertan gelditu dan zure maite-egarri?

1 Euz kadi, 1922, 3048 zbk., 1 or.; Argia, 1930ii16, 1 or.

2 Pake tsu.

Joxemiel Bidador


/ 4

EMADAN IRIA 3

Neskatilik ederrenaMattia nere tzat i,Lilirik usain tsuenaEre ni tzat aiz, baiki

Ikustan aldiro nereBio tz au bularreanEne matte kuttun txuaJauzika asten zakidan

Izpildun inguma ariñakNik ikusi zitinatLili txuen bilalderanJorañez egaldaka

Bañan eztiñat ikusiI añako pollitikIre aldean ezpaitunIpiñi daitekenik

Lili eder inguma txu 4

Neskatil ederrenaBegira ene bio tz auIgatik zoratua

Bio tza eba tsi didanNere bio tz goxoa!Emaidan alik laisterrenBa, ordañez iria.

USOTXUA 5

Uso txua, uso txuaArin-arin dijoana,Laister egin, laister eginAize-zear egaka.Iparraldetik eldutaGure oz karbian zagerz,Negu bel tzaren o tzatikEgo-aldera igeska.

3 Euz kadi, 1922, 3108 zbk., 1 or.

4 Tximeleta, pinpilapausa.

5 Argia, 1924i27, 1 or. olerki honen aldaera bat zor tzi urte beranduxeago agertu zen Amayur astekarian, 1932X8, 7 or.: «uso txu urdin».



5 /

Arren, arren, uso txua,E tzaitez jau tsi beitira;Arizti i tzal tsu oyetanErne daude eiztariak.Eta jau tsi bezin laister,Burrunbada izugarrian,Lertuko dira bateanEun iz kilu deungeak.

Begira lepo oyetara;Zenbait aldiz bereortanUso txu zuri-urdinak,Eldurik ego aurka,Egal txuak birrindurik,Bular txua zilatuta,Betbetan erori diraGogabe irabioka.

Arren, arren, uso txua,E tzaitez jau tsi beitira,Arizti ta lepo oyetanZure zai erio tza.Laister egin, laister egin,Uso txu urdin eder orrek,Beti gora, beti gora,Ego aldera igeska.

Amaika aldiz, uso txu urdinEder ori, abiatunaiz liluraren or tzeanZorunaron tz egaka.Bainan laister, ai, bio tzaGalenak 6 urratu etaUso bakuna bezalaErori naiz lurrera.

ITXEDONDAKO ARTZAIA 7

Itu-itun ardi txoak,A tsekabez beteak,Gaxoak, baz ka tzen zutenNapar mendi-egitan.

6 e tsipenak, jeloskortasunak sortu desengainuak.

7 Argia, 1924iii2, 1 or. iruñako go tzai berri agurgarriari (egilearen oharra).

Joxemiel Bidador


/ 6

Ar tzaia galdua zuten,Ta inguruko oyanetan,O tso-super 8-izuarenOrroa en tzuten zan.Etorri izan zan negua,Negu gordin-gordiña,Mendi-aranak estal tzenZitun elur zapiak.Eta ardi gaxo-gaxoakO tzaren zigor la tzajasaten zuten: gorpu tzanta, ene! bio tzean.Bañan berri poz karria,Az kenez, etorri zan.Lei-leiaz i txedondakoAr tzai maite-maitea.Laister etor tzeko omen zanArdi gaxoengana,Eusko menditako semeZan zetorren ar tzaia.

Aize leguna ber-berazKurkatua 9 jayo zan,Ta ardi txoen ele beraErabil tzen zuena.Oi, ura bai poz aundia!Laister ar tzai berriaElduko li tzake. BerakArdoki epelean.

Bilduko lituke, baita,Ardura tsu ta leiaz,O tso izu gosietatikZaituko lituke an;

Ta arturik al tzo beroanEsku leun maitekorraz,Maiteki legiz kiekeesanik i tz samurrak,

Ayen ele ezti goxoaz,Ayen ele ber-beraz,Aman al tzo biguñeanUmetan ikasia.

8 Super: harroa, hanpurus; basati.

9 kurkatua: kulunkatua.



7 /

Olako zorion aundirikE tzuten aspaldi izan,E tzuten jasan bearkoBa, luzaroagoan,

Beren aita ona ta ar tzaiaKutunari axanpak 10,Elkarri aditu ezaz,Edesteko eziña.

Pozaren pozez jauzikaZebil tzen ardi txoak;O tso superren bildurikE tzanda artaldean.

Ta udaberri eldu zelaZekusten, argi tsua,Egaleran zekarrelaEguz ki go tzai tsua

Eta orlegi ta lilizJan tzitako belayak.Ura bai poza! Ardi txoakOrdun bai zorundunak!

Zu zera, jauna, artalde onen zai tzera gureGoiko jaun onak bialdutako ar tzaia.Zuk, zure ulermen txit argi tsuaz ta zure bio tzMaitale onaz, damagukezu argia.Ludi gaxo onen oyan bel tzetan bidegitekoBerako degun argi diztikor bizia,Ta gure gose –gogoetako gose-egarria–Arinduteko, geren min tzoaz, alia.

Zure ardirik apal txoenak jaso tzen du gaurBere abo tsa ongi etorri gar tsua zuri eitekoTa egin digun idegabeko euskera gatikBio tz-bio tzez Jaungoikoa onesteko.Zure goizai tza luzagotuko alda urte askozJaunan ain tzako ta geren gogo onurako.

10 axanpak: estuasunak, larridurak, penak.

Joxemiel Bidador


/ 8

GELDI ARREN! 11

Gazte ederArroa,Nora zoaz, gaxoa?Zure kopeta alaia,Euz ki bezin argia,ZergatikUrduriDago orain ta bel tzuri?

IngumaMakalaArgiron tz duan bezalaJoran tsu 12, aspertraka,Zu a tsegin bilaka,Ta a tseginOstean,Naz ka u tsa bio tzean!

Au tamalMingo tsa!A tsegina dan mo tza!Ene, lili igeskorrakTuzien 13 aran tz gogorrak!Gazte ederArroa,Geldi, arren gaxoa!

GIZONAREN BIOTZA 14

Gizonen bio tz goxoaBeñere ase tzen ez da.Neguko egun bel tzetan,

11 Argia, 1930ii23, 1 or.

12 Joran tsu: gogo tsu, interesdun, desirati.

13 Tuzien, dituzuen.

14 Argia, 1930Vi1, 1 or.



9 /

Gure ame tsak lilitan.Liliak badatoz kigu,Udaberriro dakarz kuUrrez ko bere egaletan.Ordun, poz gaude benetan,Ondiko tz, zein laister baña,Gal tzen duten, ai, usaña!Gure ustekeri guziakOrixe dira: liliak.Ar tzen ditugu jorañez,A tseden gerade urriñez,Bañan eguna il orduko,Iñartu dira betiko!

Ai, gure bio tz gaxoaZiñez ez da ludikoa.

ORAIN DA ORDUA 15

Euz kotarrak,Orain da ordua!Gora oro,Bularra arrotua!

Az katasunaEuz ki diztikorraDagerkiguOz karbian, orra!

Euz kadiko mendietan, orto tsBaten an tzera,Anaitasun ojua dan tzugu az kenez.Au poz izugarria!Noizpait euz kotar orokBesarka tzen dute elkar, Aberri omenez.

Odolbateko gera, ele berdiña degu,Izan dezagun ere gogo bat bakarra.Zutik oro batean, eup,Az katasunarren!Gure odola, tori, Ama! Su ta garra!

15 Amayur, 1931Vi27, 4 or.

Joxemiel Bidador


/ 10

Euz kotarrak,Orain da ordua!Gora oro,Bularra arrotua!

Az katasunEuz ki diztikorraDagerkiguOz karbian, orra!

ANAITASUNA 16

AberriMaitea,Ene bio tz-loreaZure or tze iluneanIzar bat agertu zan.Euz koenZorunaIzan da anaitasuna.

AnaiakIzakiTa elkar joka ankerkiHan aritu geranokJeiki gera guziokEsatenBateraEn tzun anaiak gera!

Ama txoMaiteaArren, poztu zaiteaZu, ziñez, berpiztekoGertu gaude emateko,Euz kadiGureaGeren odol osoa!

16 Amayur, 1931Vii18, 3 or.



11 /

SABINI 17

Gure irakasleSabin kutunaAberriarenZiñopa 18:Nik ere nai detEgun onetanZuri lili txunBat opa.

Ederrak diraLili ezeakEderrak dira,Egia;Laister, ordea,Iñatu-eta,Eror tzen diraLurrera.

Negar dagiteGure begiokOlako egunItunan;Negar ta malkoak,Lurrindu ta arin,Bai-doaz, baña,Goi-goiran tz.

Iñar tzen diranLili tzu ilkorrakEz ditut, ez, naiZure tzat.Beste motakoLili iraunkor batDaskein tzut, SabinKutuna.Iñar tzen ez danLili iraunkorraAldin aundikoLilia:Zure gogorenAldez, bio tzez,Jaunari nereOtoi tzak.

17 Amayur, 1931xi28, 7 or.

18 ziñopa: martiria.

Joxemiel Bidador


/ 12

Otoi tza, auxe daZenduen aldezEskañik ederOnena!Ta emai tz oriIgorri nai detGaur eguneanZugana.

LEITZAKO EMAKUME ABERTZALE BATZAKOEI 19

Alde askotan igaro tzeanBul tzian 20 Leizan gañetik,Ao zabalik ari begiraGelditu naiz arriturik.

Bai erri txukun, bai erri eder,Alai ta zoragarria!E txe zuriak badiruditeUso taldea an jau tsia.

Bañan gaur e txe bakoi tza zaiguLorez jositako on tzia.Aien barrendik zeruron tz doaA tson ara tz ta eztia.

Margoz ta usañez egu tz garbiaBete tzen duten loreak,Zuek zerate, kabi goza tsuOrtako emakumeak.

Agur e txekoandre langilei,Sendiko go tzon garbiak.Eskeñi beti aberriariZuen bio tzen zatiak.

Agur Lei tzako neska lirañak,Lore-sorta ar tz txukuna,Aberri-or tze berdingabekoAin tza ta edertasuna.

19 La Voz de Navarra, 1932Vi5, 1 or.

20 Bul tzia: trena.



13 /

Zuen ezpain me gorri oitatikIxuri beti oparoGeren iz kun tzan ezti goxoa,Txoriek bezin gozaro.

AMAIUR 21

GoralduAnaiak,Napar zindo-zinduak!Emen txe, biz kar ontanNaparrarren il ziran.Euz kotarEpela,Or dezu eredua!

AuzpeztuLur oriOdol deunez da busti.Askatasun-ziñopakDira or il ziranak.Euz kotarEpelaOr dezu eredua!

A, orain,Au lo tsa!Naparra laidotua!Gora oro ta jaurtiUztarri donge ori!Euz kotarEpelaOr dezu eredua!

Goraldu,AnaiakNapar zindo-zinduak!

21 Amayur, 1932Vi13, 4 or.

Joxemiel Bidador


/ 14

NOIZ OTE? 22

Aren zai nagoka gau eta egunez.–Badatorkidake, noizbait, gauz bedere?–Dagit, nere baitan, goizean joranez 23.Ta i txaroren izar pizten, berriz ere.

Ta gau illunean e tzaten naizela,Adiaka beti, bio tza mindua;I txaro izar berriz i tzal tzen zaidala,Diot: –Berriz ere nauk a tzipetua– 24.

AUNITZ URTEZ 25

1. Irakasle maite ori, erkaba 26 agurgarria,Euz ko-elertin or tzeko eguz ki distikorra,

Gure aberri gaxo onen abeslari goiena,Bio tzak sutan ain sarri yarri diz kiguzuna:

Egun ontan naiko nuke jaso nere abo tsaAbesti eder batean ustuz nere bio tza.

Nere abo ts makal auxe apalegi da baña;Zure iduri-ai tziñean xora tzen zait mingaña

Idaz kor tz 27 ikarakorra, nere bea tz artean,Badabilkit une ontan dardaraz esmerean.

Nere txikertasunaren amildik so-dagi tzutTa zuai tz larri-erro tsu bezala arki tzen zaitut.

Sustraiak barne tzen dira lur sakonetaraño,Giza begirik oraindik sartu ez diranaño.

Lurpe gelgarri aietan, gure endaren zua tsa 28,Gure erriaren izate, a ts eta gogo ilgai tza

22 Amayur, 1933xi3, 3 or. Tübingenen sinatua.

23 Jonarez: gogoz, nahikariz.

24 a tzipetu: enpainatu, gezurretan ari.

25 Amayur, 1934V4, 5 or. kanpion irakasleari aren sortegunean (egilearen oharra).

26 erkaba: patriarka.

27 idaz kor tz: luma (idaztekoa).

28 endaren zua tsa: arrazaren zuhai tza.



15 /

Zurrupatuz, daramate, zunbil urte tsu zear,Adar tza gai tz yoriraño, ta osto arol-mear 29.

Barna, da gero eda tzen u tsune neurgabean.Orrela, irakasle, zakust nere idurimenean.

2. Ni, txepe tx xume gaxoa, mendi bel tzuri tsuan,Sasirik-sasi saltoka, nabil yoran su tsuan,

Luma txo ñabar makalak yo tzen diz kidalarikAize bel tzak orroaka datorrela pozturik.

Gaur, ordea, nere egada gorago yoan nai du,Zuai tz orri tsurañotu ta aren barnean sartu.

Eta abaro epel ortan, poz kor, dut billatukoAdar txo zibukarin bat, ta aren gain naiz yarriko

Ta gorpu tza lerdendurik, tink-tink a tzapar txoak,Lepoa zut, ta lazturik eztarri-luma txoak,

Txorro txio bat bedere, txinta samur-goxoaYaurtiko du moko txo onek, ustuz arras gogoa.

3. Irakasle maite ori, erkaba agurgarria,Zorion tsua li tzake txepe tx olerkaria

Bere abesti apal au a tsegin balekizu,Ta eskarron-irriño bat eskein tzen badiozu.

Ertilari esku oiek, oi, balezate artuTa maiteki aren luma leun ñabarrak laztandu...

4. Agur, irakasle: zure sortegun ontan, pozezDio tsut: zaiko al zaitu Yainkoak auni tz urtez.

29 arol: delikatu, ahul.

Joxemiel Bidador


/ 16

GAU-ONA NERE ERRIAN 30

1. Zeru bel tzuri dago,Mendian elurra.Beko arru sakonan,Orma izugarria.U tsubi baserria,Esne bezin zuri,Belaian yau tsiaElur mar dirudi.Ateko sagarrondoZarrak, o tz-ikaraz.Eize-zakurra usmakaDabil arat-unat.

Ilunabar gorria,Eguna da il tzenIlundiak yabe tzenLudi ormatuan.

Baña argi il-agin auxeEz da arduraz koa.Ilun tze onek baduOigabeko zerbait.

Iparrak irribarrezAri ala... EsanNezakela belaikoLurrunetatik o ts,Eres a tseginek,Mix-mix gel tsuak ala...Geldi igoten diralaEgu tz zear gora.

Bio tzetan sor tzen daAlako pozorra,Ludia bai dirudiDan tza gale dala.

Ardail biz korra dagoBaserri barnean.Zer ote? YakinmiñaSor zait. Sar gaitezenIkus zagun zer gertaGure baserrian.

30 miren txu agerrek –Jose agerreren alabak– bere aitaren paperen artean topaturiko Tapiaren olerkia.



17 /

2. Au sukalde galanta,Ta au giro epela!Zuai tz añako enborLodiak garretan.Bai eder-a tseginaNegu gau batean,Ai tzak arrallakatuAñako o tz dagola,Sutondoan exeri,Garren dan tza ariña,Lazoki ta logalez,Arasan zin tzilikaMakina bat tresna.Tupiki 31-burniorikEguz ki bezalaIsla tzen dira az karki,Erauzten dutelaErlan tz i tsugarriakZoko guzitara.Supazterrean daudeEl tzeak pul-pul, pul.Bazterrago, krispin gain,Txingien erdian,Zartagi epur bel tzakAbes, zirti-zarta.

Orra, txoko batean,Zurez ko apal gainAndre suilak 32 lerroan,Sabel anpatuak,Irtirin apainegiNeska txen an tzeko.

Anbat ikasi duteIlunabarretan,Neska txak doazelaArin iturrira;Auni tz ikasi duteUr garden txukunaMur-mur darorkielaSabel bete tzenNeska-mutil daudelaEraun tsiz goxoki,Beren maite-axanpakEsaten elkarri...

31 Tupiki: Burdinurtua.

32 Suilak: pegarrak, erradak.

Joxemiel Bidador


/ 18

Orra danbolin jauna,Arro-zarata tsu!Garren artean dabilBiraka, pin, pan, pun!Abes dezagun orain,Apal-zai gaudela:«Ator, ator mutillak,Gaztañak yatera...»Gero zurrut egin-taEgingo dan tzara.

Tira mutillak, tira...Apari prest dago.Orra, zuku ke tsuaMai gainean dago.Jaiari dagokionApari goxo gaur:Txistor puska ederra,Txingar zerra bana,Bixigu ozpin saldaz,Osteron tz errekiGuri eta urin tsua,Arto-esne ugariGozagarri, ausarkiz,Luzez, betestea.Gaztain ler ein aña,Bio tz alaigarri danNapar-ardo bel txa...Ta... aufa! Mutil koxkorrak!Miz kerietatik 33

Zenbat, ene gaxuok?Yainkoak konta ala.

3. Apal ostean abes,Dan tza ta iyutika.Nork edestu lezakeKataz ka gogorra...!

4. Baña ama txi gaxoaAlako batean:Geldi oro, ez kilakYo tzen gau erdia.

33 miz keriak: milikeriak, eztikeriak.



19 /

5. Ixo, ixo, orain daUne argigarri.Eresi samur datorZerutik gugana.Aingeru txo txuriakElur, urre ta argiOnela diote:Yesus aur txoa sortuZaigu gau erdian,Ain tza goian Yaunari;Ta bakea beianBio tz ona daukatenGizon guziei!

ERREGINGAIA MINEZ 34

Erregingaia minez,Nork negarrerazten?Argi tze bezin eder,Pago beste lerden,Ta min ar ezegeak 35

Bio tz poz ketua 36

Jan ta zila tzen dioAnkerki geldige.

Bi zaldigurdi barneAndere andiaZaldunei billaldeanEr tsiki zaindua.Inork al balekusa,Arri tzez lesake:–Bai ziragarri! Aili tzNapar-erregiña!–.

Buru estalki peanNegarra dario,Negar ixil, danetanNegar mingo tsena.

34 Tapiaren paperen artean agerturiko olerkia, Jose angel irigaraik gordea. euskaraz ko aldaera inoiz argitara eman ez bada ere, honen i tzulpena Vida Vasca aldiz karian atera zen 1958an (xxxV, 175 or.)

35 ezegeak: asekai tzak.

36 Poz ketua: (pozgabetua), a tsekabetua, samindua.

Joxemiel Bidador


/ 20

Zinkuri 37 iges dagioAlako batean:–Ene Jainko maitea,Nere nekearenAndia! Ez ote daZaldun azarturik 38

Beren erregingaiaAska tzeko lenbailen arinBeren beso-lerrenazInk larri ontatik?.

–Karlos, ene anaia,Non ago? AgianZure e tsai anker oiekIllazi aute? EikiGero ta areagoOrtan neok. Gaxo!

–Ta orain uler tzen dutZer zioa dutenGaztelurik-gazteluNi eramateko.Eba tsi nai didateBurestuna 39! Ez ba,Iñondik! BurestunaBaño len, bizi tzaErauziko didate.

–Ni zenduz gero ordea,Napar burestuna,Nori egokioke?Ene aizpari. AuBai oldozpen larria!Nora naramatenBadakust, beraz, ongi,Ai, espe 40 naramate,Norun tz? A, nork lesake?Nere aizpa ankerrarenGaztelura, eneIzi tze izugarria!–.

37 zinkuni: kexa, negarra, lanturua.

38 azarturik: ausartik.

39 Burestuna: koroa.

40 espe: preso.



21 /

Illunbetik datozSastakai odol tsuakZarrastatu naiezNere eztarri bakun au.Ai eden 41 ilgarriakMarraska tzen didateErrainak dauneko.

–Ez, ez, at, gel, lekore!Ez dut oraino il nai!Urgazi 42 nazak, Jainko;Erioz bildur nauk.Ire Je tsemanikoNekean bildurrezDardaratu in tzan Orrek,Erruki akit. IkAingeru bat ondoanInk artan, sorosiz–.[...] 43

41 eden: pozoina.

42 urgazi: lagundu.

43 olerki hau Tapiak ida tzi zituen az kenetakoa dugu; irigaraik gorde tzen dituen paperetan arras zatitua ager tzen da eta az ken ber tsio garbirik ez da; hauxe dateke argitara eman ez izanaren arrazoia. edozein modutan ere, Vida Vascan agertu zen erdaraz ko i tzulpena gure honetan falta den puska hau osa tzeko baliagarri zaigu. Lue-go miró por una rendija de su carroza. Una joven pastorcilla recogiendo las ovejas. Hasta sus oídos llegaros las canciones de amor de la pastorcilla: Cuántas lindas estrellas hay en el cielo, pero ante mis ojos querida mía, no hay ninguna que pueda igualarte en hermosura. Oh Dios mío, porqué no nací yo en un pobre caserío de estas abruptas montañas? Mejor que princesa quisiera ser la hija de un campesino. Entonces nadie me envidiaría, y viviría libre como esa joven pastora.

Joxemiel Bidador


/ 22

Nin tzake ura beste.Mendiz mendi nenbilkeNere maite minakGogotik abestenUra bezin arin,Eper tzango gorriaLa tz orri jostakin;Muno oietan barrenaNioake pozik.Lakemen 44, irri ts loreEz aiz neretako!Az ke bizi nai nukeLoturarik gabeTxorituen an tzeraZeru urdinaz eganAdar garaieneanJarri ta pozarrenEguz ki ederrariBizi tz obeariUrrindun loreaiAbes eten gabeAu bizi poza! KabiIz kutu bateanPago arro bateanGorderik ipiñi.Ame ts, ame ts, nere tzatLakemenik ez daAu bai zorigai tzaBeti espe nagoOrma artean i txiaA txiki zainduaAitak gorrotatuaAizpak aiertua 45.

44 Lakemen: a tsegin.

45 aiertua: gorrotatua.



23 /

Eguz kia zerorrenOr tzean emeki;Zearka zegoz kienIzpi aulek diz-dizZegiten kaskoetanBegiak i tsu tzenZituztela osoki.Zaldunak gain tzenMuno irri tsuaAratako aldeanZuai tz kukulen gainGaztelu bat agertuZein ote? Jainko onaAgeri den gazteluOrtez gaztelua.Ai uso txu bakunaNora zaramaten?Min a tzaparretanEror tzera doaz.Gurdi leio estalkiTartean begiratuzAndereak ezautuBertan gazteluaZingurin bat itokiEskuz estali zuenMusua ziolaIkaraz beterik.

Galdurik naiz orain txe,Nereak egin du.Ene aizpa anker orrek,Burestuna nai dun?O ts, ba; ez dun eukiko,Ni bizi naizeno.Burestuna lor tzeko,Bearra aiz lenagoJainkok eman bizi auNigandik erauzi...Ez dagioket ukoEz, burestunari.Aldegin zak nigandikJaun orrek neke au.Ik nai ez kero ordeaGalduko dut bateraBizi ta burestuna.Aldegin zak nigandikJaun orrek neke au.Ez baño nere naia,Baizik irea biz.

Joxemiel Bidador


/ 24

Baraz kaldi 46 aldean,Il tzen eguz kia...Blankaren bio tzean,Poza il da betiko.Andre adur gaxo oriMindu al zaitez keIl tzera zaramateGizon anker oiekErregingaia begikoAi tzin garaietanGure erri zorunge auNotin 47 zenuen orrekBai zauri izugarriakZure Napar itoanAragiak laisterJaki zoazenak.Zori txarrez ko bezinO tzan andre orrekBarka i tzazu gogotikE tsai urriez kaiakTa goitiko onespenaArren erakarriBearrean bai dago

Zure Napar ori.Zure ilkai tz izigarriGogal tzen dedala,Agur dagizut, adurI tseko andrea.

TXAKUR TXIKI BAT GORRI TA BELTZ BAI NUAN 48

Txakur txiki bat gorri ta bel tz bai nuanIlea luxe kixkur-kixkurtu zuanBelarrik xutik, begi txuk bel txa ederrak;Xangoak arin, jauzikor ta xauliak

Eder ile tsu, axeriaren buztanaBezin arroa nere txakur txoarenaPozez beterik, jauzi ta jauzi muturraAlai zuala ura bai gauz xamurra.

46 Baraz kaldia: eguz kisarrera, ilunabarra.

47 notin: per tsona.

48 Jose angel irigaraik gorde tzen dituen Tapiaren paperetiko eskuiz kribua.



25 /

URRIKAL AKIO URTZI 49

Urrikal akio Ur tziU tzul bedi len bai len

Ta ire lorean ez u tziE tsai lerdez zikin tzen.Ta Ur tzi lagun berreukikoBerriz nere maitea.

Bañan i txaron! BerriroPiztuko da euz kiaUr tzik, ire lagun tzarekinBerreukiko maitea.

OI ABERRI EDERRA 50

Oi aberri ederraNoiz arte daramakezuLepoan kate gogorraEsku dongeak 51 sartu dezuteBio tz erdian aiztoaE tzera il baña, jaso buruaTa zautu e tsai gaiztoa.

LENENGO IÑARA 52

Iñar 53 zalui ori, berriz agertu aizZeru oztiñean 54 egaka.Ta ikus bezin laister, eztarri au asiZaidak a tsegiñez txioka.

Ta zer ikusi duk? Zer berri dakaz kik?Zer gerta ari bazter oietan?Ikusi ote duk udalen urdiña,Neska begi eder, jostetan?



51 Dongeak: gaiztoak, mal tzurrak.


53 iñara: einara.

54 oztin: urdin (zeruurdina).

Joxemiel Bidador


/ 26

Esan, arren, emen nagokela aren zaiBesoak zabalik maitez laztan tzeko.Esan bio tz oni poz ekar tzearrenAlik laisterren etor tzeko.

Gogoz dagorkiat ongi etorria,Maite ta alaiaren geznari 55.Ta Ur tzik piz dezakan or tze-zolan pake-Eguz ki goxo ludiari.

ESADAZU AMA MAITE 56

Esadazu ama maiteUrruti artan zer da?Or tze ta mendi galurraBa tzen diran tokiaBañan arun tzago orainoEzer dago? Ama, esan.

Zerua an baldin badagoZergatik arat ez juan?Bizi tza itun-ituna daOr tze garbi gu txitanEraun tsi ta aize zakarrakElurra ta orto tsketakOñaziak naigabeak.

MASAIL ZURBIL-BATIDUN 57

Masail zurbil-batidun 58

Bakaldun 59 al tsu batenAlabeagaz, amesEgin neban bein baten;Astigar orlegienAzpian jar tzen giñanBesotik oratutaMaitero laztandurik.

55 Geznari: mezulari.



58 Batia: egonarria, pazien tzia, eraman.

59 Bakaldun: monarka, errupe.



27 /

–Ez dut ez maite zureAitaren bakaulkia,Ta bere urrezigorraEnau zoratuten be;Ta ingiz ko 60 burestunaZetako euki, barriz?Zeuri, lora ederroi!Maite zaitut bakarrik.

–Alper-alperrik zabilz.–Eran tzun eustan berak–.Ilobian bizi naz;Gabean izan ezikEzin naz zeu ondoraEgunoro etorri;Maite zaitudalakoEtorriko naz beti.

Nere oñazeAndienakazZagidazEurez abestiPolitak, txikiEderrak;Luma zoliakErabilirikBadoazAbesti oiekMaitalearun tzEgaz ka.

Euren bideaAurkitu arrenGaizoak!Abesti oyekA tzera datozAlaka;Alaka datozEta ez dabeEsan guraBere bio tzanEurak ikusiDabena.

60 ingiz ko: paperez ko.

Joxemiel Bidador


/ 28

Ene maiteaJaube 61 ezti tsuaEzin det aiztu 62

BeñolaZure gorpu tza,Zure gogoaNereak izanZirala.

Zure gorpu tzaGazte lirañaOrain ere eukiNai nuke,Gogoa bañoLurrean i txi,Nereagaz, ba,Aski det.

Zurekin batuZurean sartuGura dau nereGogo onek,Gorpu tzez, gogozZugaz, betikoAlkartuta, batEiteko.

61 Jaube: jabe.

62 aiztu: ahaztu.



29 /

LaBurPena


alexander Tapia Perurena idazle iruñarraren 21 olerki argitaratu gabeak ateratzen dira. egilearen egikera lirikoaren eta erromantikoaren isla dira.

Gako-hitzak: alexander Tapia Perurena; euskal literatura; poesia; nafarroa.

reSumen

21 poesías inéditas de Alexander Tapia Perurena

Se dan a conocer veintiún poemas inéditos del escritor pamplonés alexander Tapia Perurena, reflejo del estilo lírico y romántico de su autor.

Palabras clave: alexander Tapia Perurena; literatura vasca; poesía; navarra.

aBSTracT

21 unpublished poems by Alexander Tapia Perurena

Twenty unpublished poems by the Pamplonaborn writer alexander Tapia Perurena which reflect the author’s lyrical, romantic style are presented.

Keywords: alexander Tapia Perurena; Basque literature; poetry; navarre.

príncipe de iana - culturanavarra.es › uploads › files › 01_08_separata_bidador_26… ·...

Documents