priroda - e- · pdf fileslogata me|u ~lenovite }e dovede do uspeh. ]e nau~i ... u~ili{ta i dr....

1

PRIRODA ZA ^ETVRTO ODDELENIE

za devetgodi{no osnovno obrazovanie

BILJANA KRTOLICA VIOLETA MITOVSKA OLIVERA VELI^KOVSKA

2

Recenzenti:

Pretsedatel: D-r. Nikola Dimitrov ^len: Meri Xekova ^len: Namuk Ku}i Sorabotnk: Anastasija Stojanova:

Lektor: Marija Angeleska

3

POÎTUVAN UÊNIKU!

Ovaa godina }e se zapoznae{ so nov predmet ‡ PRIRODA.

Za polesno da go nau~i{ materijalot, treba da se podgotvi{

u{te vo po~etokot.

‡ Nabquduvaj ja prirodata, istraùvaj, so obidi - dokaùvaj,

eksperimentiraj, demonstriraj, zemi aktivno u~estvo vo rabotata.

Seto toa zapi{i go vo tetratkata {to }e ja odredi{ za taa cel.

Tetratkata dopolni ja so fotografiite {to }e gi napravi{ ili }e

gi najde{‡ taka }e ima{ pojasna slika za ona {to si go istraùval.

‡ Sobranite materijali od istraùvawata i rabotnite

zada~i iskoristi gi za pravewe oddelenski album na prirodata,

album so sliki, ilustracii, zapisi spored temite, i razni zbirki.

‡Aktivno u~estvuvaj vo za~uvuvawe na tvojata ìvotna

sredina.

‡Napravete sopstvena gradina (so saksii, ako nemate prostor

vo dvorot). Sejte, sadete, odgleduvajte gi rastenijata i

nabquduvajte...

‡Nabquduvajte gi ìvotnite {to se vo va{ata neposredna

okolina.

Na edna prazna klupa vo u~ilnicata, podredete gi site

materijali i, po potreba, koristete gi. Nad klupata stavete naslov

PRIRODA.

Materijalite, fotografiite i zapisite koristete gi i za

drugite predmeti: makedonski ‡za govorni i pismeni ve`bi;

likovno obrazovanie‡ za da gi pokaè{ svoite likovni afiniteti;

matematika, op{testvo itn.

SRE]NO!

Od avtorite

4

TI SI DEL OD GRUPATA

Za da se dojde do vistinski rezultati vo istraùvaweto po Priroda,

najdobro e da se raboti vo grupa ili vo parovi, timski ili so

poedine~no istraùvawe.

Kako ~len na eden tim (grupa ili par), za uspe{na sorabotka vo

izvr{uvaweto na postavenata zada~a, va`no e da gi po~ituva{

pravilata za rabota vo grupi i parovi.

Pravila za rabota vo grupi i parovi:

‡Da se po~ituva misleweto na sekogo od grupata;

‡Zada~ite da se podelat spored sposobnostite i

interesite na sekoj ~len od grupata;

‡Sekoj ~len e dolèn da ja izvr{i svojata zada~a

vo dogovorenoto vreme;

‡Da mu se pomaga na drugarot;

‡Site ~lenovi da se soglasat za eden ~len ‡

voda~ na grupata;

Slogata me|u ~lenovite }e dovede do uspeh.

]e nau~i{ kako sam, vo parovi i vo grupi, da dojde{

do zaklu~oci preku sporeduvawe na dobienite

rezultati.

Toa e trajno znaewe.

Podgotvi gi slednite materijali za rabota:

]esi, tegli~ki, {i{enca, vaga, linear,

pinceta, noìci, kapalka, se~ilo.

Potrebni ti se i sadovi za zagrevawe, mraz i

drugi predmeti, na koi, vo tekot na nastavata, }e ti bide ukaàno.

5

ZA DA ISTRA@UVA[, TREBA DA ZNAE[

Za uspeh vo istraùvaweto potrebni se:

materijali za istraùvawe i razvieni setilni

organi.

Ti slu{a{ razni glasovi, {umovi, gleda{

sè {to te opkruùva, mirisa{ prijatni i

neprijatni mirisi, razlikuva{ razli~ni

vkusovi i znae{ {to si doprel ‡ mazno, rapavo,

studeno, toplo. Seto toa ti go ovozmoùvaat

setilata. Setilnite organi, so pomo{ na

nervi, se povrzani so korata na golemiot mozok

i go izvestuvaat organizmot za promenite i za sè

{to se slu~uva vo tvojata okolina.

Ima pet setilni organi: nos ‡ setilo za

miris; jazik ‡ setilo za vkus; oko ‡ setilo

za vid; uvo ‡ setilo za sluh; koà ‡ setilo

za dopir. Pokraj materijalite za istraùvawe, koristi gi

aktivno i setilnite organi. Uspehot nema da

izostane.

PRIRODA

6

PRIRODA

Zada~i za dolgoro~no istra`uvawe, vo grupi i poedine~no:

1. Posadete edno rastenie. Posejte nekolku zrna p~enica. Dvete rastenija treba da imaat dovolno hrana, vozduh, son~eva toplina i svetlina!

2. Posadete i posejte isti rastenija kako prvata grupa. Samo, ne gi polevajte so voda!

3. Posadete i posejte isti rastenija kako prvata grupa. Postavete gi na temno mesto!

Meri gi rastenijata so lenijarot edna{ sedmi~no, za da vidi{ kolku

porasnale. Broj gi listencata {to izlegle. Sledi gi promenite. Sè zapi{uvaj vo tetratkata.

4. Sledi gi vremenskite promeni i aktivnostite na lu|eto. Bele`i sè vo

kalendarot za vremeto!

PRIRODA

7

SREDBA SO PRIRODATA

PRIRODA

8

[TO E PRIRODA?

Zada~i za istraùvawe:

[to e priroda?

‡Izlezi na pro{etka vo bliskata okolina. Nabquduvaj sî {to e

okolu tebe.

‡ Zemi po edna raka zemja od pove}e mesta. Istrij ja vo racete.

Zabeleì ja i bojata na zemjata. So lupa, ubavo razgledaj ja. [to }e

zabeleì{ vo nea? Na kraj, stavi ja vo }ese.

‡Zemi nekolku kamen~iwa, razli~ni po boja, forma, golemina i

rapavost. Obidi se da gi po~uvstvuva{ vo rakata. Skr{i edno od niv i so

lupata pogledaj vo vnatre{nosta. Stavi gi i niv vo }ese.

‡Ako vo tvoja blizina ima reki~ka, izmij gi racete, pomirisaj ja

vodata, razgledaj ja, pa od nea stavi vo edno {i{e.

‡Ispravi se i vdi{i od vozduhot {to e okolu tebe.

‡Skini edno gran~e od nekoe rastenie. Pomiluvaj go, mirisni go i

stavi go vo }ese.

‡Obidi se da fati{ nekoj bezopasen insekt. Razgledaj go, pogledaj

mu gi teloto i krilcata so lupa. Ne e isto koga go gleda{ samo so oko.

Koga }e zavr{i{ stavi go vo tegli~ka.

Nemoj da zaboravi{ i na rastenijata i na ìvotnite {to }e gi

sre}ava{. Zabeleì koe kade si go sretnal!

Vo tetratkata zapi{uvaj za sè {to vide, {to dopre, {to slu{na,

{to pomirisa, za sè {to po~uvstvuva.

Sredi gi zaklu~ocite. Na ~as sporedi gi podatocite i donesi

zaklu~oci!

PRIRODA

9

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Priroda e sè ona {to nè opkruùva: zemjata, vodata, vozduhot,

rastenijata, ìvotnite i ~ovekot.

Zemjata, vodata i vozduhot ne se ra|aat, ne se razvivaat, ne

umiraat. Tie ne se ìvi! Zatoa spa|aat vo neìva priroda!

Raznite rastenija, ìvotnite i lu|eto se ra|aat, se razvivaat,

se hranat, dostignuvaat odredena starost i umiraat.

Tie se ìvi ! Zatoa spa|aat vo ìva priroda. @ivata priroda ‡ rastenijata, ìvotnite i ~ovekot, se zavisni

edni od drugi, no tie se zavisni i od neìvata priroda.

ôvekot ja menuva prirodata za svoi potrebi: gradi naselbi,

pati{ta, fabriki, u~ili{ta i dr. Toa e izmeneta priroda.

Okolinata vo koja ima uslovi za ìvot na nekoe rastenie,

ìvotno ili ~ovek, se vika ìvotna sredina.

Ako se saka{ samiot sebe i tie okolu tebe ‡ ~uvaj ja prirodata!

Vo prirodata ima mesto za site ‡ za lu|eto, za rastenijata i za ìvotnite. Site se del od prirodata ‡ majka!

Rabotni zada~i:

Od dobienite materijali napravete zbirki od: kam~iwa, vidovi zemja,

isu{eni rastenijata, insekti; posadete novi rastenija. Del od ovoj

materijal }e go koristi{ koga }e u~i{ za po~va.

Sè stavete vo kat~eto po priroda, a napisite zaka~ete gi na pano.

PRIRODA

10

ÔVEKOT I PRIRODATA


Kako ~ovekot deluva vrz

prirodata?

Preku istraùvawe: nabquduvawa, spisanija,

enciklopedii, internet i drugi izvori; dojdi

do odgovorite na slednite pra{awa:

Kako ~ovekot se odnesuva kon prirodata?

Kako ja menuva prirodata?

So kakva cel pravi promeni?

Koi se prednostite pri koristeweto na

prirodata?

Kako ~ovekot gi koristi prirodnite

bogatstva na zemjata?

Koi se prednostite od koristeweto na

son~evata energija?

Koi se posledicite od zagadeniot vozduh?

Kako se koristi energijata na veterot?

Za {to se koristi vodata? A nejzinata sila?

Kako ti pridonesuva{ za za~uvuvawe na

tvojata sredina?

Rabotni zada~i:

1. Posadi drvo!

2. Soberi gi hartiite i plastikite

od tvojot u~ili{en dvor i od tvojata okolina. Stavi gi vo

posebni vre}i i predadi gi za reciklirawe.

3. Na ~asot po likovno izraboti plakat od sobranite plasti~ni

{i{iwa i hartija, na tema “ ûvaj ja prirodata “ !

PRIRODA

11


Denes Zemjata izgleda sosema poinaku od pred mnogu milioni

godini. Razli~nite prirodni pojavi go menuvale izgledot na Zemjata.

Vo toa mnogu pridonel i ~ovekot. ôvekot tolku ja izmenil prirodata,

{to uslovite za ìvot se sosema izmeneti. Vozduhot, vodata i

zemji{teto se tolku zagadeni, klimata stanuva sè potopla, a nivoto na

vodata vo moriwata e sè povisoka.

Za svoi potrebi ~ovekot gi koristi bogatstvata od zemjata:

rudnite bogatstva, zemjinata toplina itn.

Bez son~evata svetlina i toplina na Zemjata ne bi moèlo da

ima ìv svet.

Pokraj toa, ~ovekot so svojata sposobnost da razmisluva ja

koristi son~evata energija za zatopluvawe, za rabota na fabri~ki

ma{ini, potoa vo avtomobilskata industrija itn.

ôvekot go koristi i vozduhot (veterot) kako energija.

Vodata e, isto taka, izvor na energija {to ~ovekot uspe{no ja

koristi.

Sè e vo interes na ~ovekot, i toa e dobro, ako ne se

zloupotrebuva negoviot um i ne se zagaduva negovata prirodna sredina

i prirodnata sredina na drugite ìvi su{testva.

Dol`nost na sekoj poedinec e da se griì za za~uvuvaweto na

prirodata.

PRIRODA

12

PROMENI VO PRIRODATA VO ESEN


Koi promeni vo esen gi zabeleùva{ vo prirodata?

Pred da po~ne{ so istraùvawe podgotvi si tetratka, kutii i

}esi za sobranite listovi, plodovi i semiwa. So sebe imaj go

kalendarot vo koj }e gi zabeleì{ promenite na vremeto. Pro~itaj

pesni i raskazi vo koi e opi{ana esenta.

Nabquduvaj, istraùvaj i beleì gi site promeni {to

nastanuvaat vo prirodata okolu tebe. Vo toa }e ti pomognat slednite

pra{awa:

Kakvi se meteorolo{kite izvestuvawa za vremeto?

So kakva obleka ja zamenuva{ letnata obleka?

Zo{to pticite ja napu{taat svojata prirodna sredina?

Kolku prirodni sredini imaat pticite preselnici?

Koi promeni gi zabeleùva{ na rastenijata?

[to rabotat lu|eto vo esen?

Zo{to se slu~uvaat site tie promeni?

Na {to te potsetuva esenta?

Kakvi promeni nastanuvaat koga se menuvaat drugite godi{ni

vremiwa?

Rabotni zada~i:

Sè ona {to go zabeleà, zapi{i go vo vid na izve{taj.

Sporedi gi tvoite rezultati so rezultatite na drugite ~lenovi od

grupata.

Soberi listovi, plodovi, semiwa... i napravi umetni~ki

sliki od niv.

Sobraniot materijal i pro{etkite iskoristi gi kako

inspiracija za tvorewe na ~asovite po makedonski jazik.

Eksperimentiraj: Zemi eden òlt, suv list i eden zelen list. Zgme~i gi vo sad

poedine~no i kaì do kakov zaklu~ok dojde?

Vo koj list ima sok? [to e su{ewe?

PRIRODA

13

PRIRODA

14

MOITE RASTENIJA PORASNAA


Rastenijata se del od ìvata priroda. Kako i site drugi ìvi

su{testva vo prirodata i tie ne moàt da rastat i da se razvivaat bez

voda, vozduh i son~eva svetlina i toplina. Rastenijata umiraat.


Kakvi promeni zabeleà na rastenieto po eden mesec? Proveri ja prvata zada~a od u~ebnikot!

Vo po~etokot ti be{e dadena zada~a da posadi{ i posee{

rastenija i da go sledi{ nivniot razvoj!

Kakvo rastenie posadi?

Kolku santimetri be{e rastenieto koga go posadi?

Po kolku santimetri raste{e za edna sedmica?

Kolku santimetri porasna za siot ovoj period?

Kolku liv~iwa izrasnaa vo tekot na ovie sedmici?

Koga izleze poseanoto seme?

Kolku porasna za eden mesec?

[to pridonese za razvivawe na tvoite rastenija?

Kako napreduvaa rastenijata na koi ne im davavte dovolno

voda?

[to stana so rastenieto {to nema{e dovolno svetlina i

toplina?

PRIRODA

15

[TO NAUÎV?

Nau~iv {to e priroda!

Nau~iv kako sam da istraùvam!

Kako da odgleduvam rastenija. Kako da gi

koristam setilata za vid, sluh, vkus i miris.

Ima ìva i neìva priroda.

Koga istraùvam treba da koristam i instrumenti.

Nau~iv kako da se odnesuvam koga rabotam vo grupa.

Kako da se odnesuvam so sobraniot materijal.

PRIRODA

16

НЕЖИВАТА ПРИРОДА Е СОСТАВЕНА ОД РАЗЛИЧНИ МАТЕРИЈАЛИ

Од задачите за истражување осознавме и научивме за материјалите во природата и за нивните особини– научивме од што се направени и на кој начин можат да ја сменат својата форма .

Задачи за истражување : I група : Во еден сад соберете крупен песок, без траги од земја , а во друг сад – неколку зрна грав ! Од песокот оддели ги покрупните камења. Допри ги , почувствувај ги ! Потоа, земи два стаклени сада со вода . Во едниот стави неколку камчиња, а во другиот неколку зрна грав. Набљудувај и следи неколку дена . Што забележуваш? II група : Во поголем сад собери и стави различни форми на пластика ( играчки , шишиња , коцки , чаши...) Потоа, секој предмет посебно анализирај го според формата , бојата , цврстината. Спореди ги со некој плод (пр. јаболко) . Какви разлики забележуваш? Дали може пластиката да ја смени формата ? Како ? III група: Собери стаклени, метални и дрвени предмети. Потоа направи разлика меѓу нив . Спореди стакло со дрво. Дали ќе се скрши стаклото ако го испуштиш од рака ? Дали истото ќе се случи и со дрвото и со металот ? Зошто ? Како дрвото и металот можат да ја сменат формата ? IV група : Земи две свеќи . Допри ги, почуствувај и види каква форма имаат тие . Какви се по боја? Запали ја само едната свеќа. Што забележуваш? Дали свеќата ќе ја смени формата? Зошто? Можеме ли потоа да направиме друга форма од парафинот? Потоа, земи лист хартија . Дали можеш да ја менуваш формата на хартијата? Што ќе се сучи доколку ја ставиме хартијата врз пламенот од свеќата?

Сега ќе се обидеме да научиме за материјалите во природата .

MATERИJALITE I ENERGIJATA VO PRIRODATA

17

Што научивме од истражувањето?

Од претходно направениот опит можеме да заклучиме дека : Камењата ставени во вода ќе останат непроменети, за разлика од гравчињата кои ќе из´ртат и од кои ќе израсне растение .

Парафинот е материјал од кој се формираат свеќите . Ако свеќата ја запалиме, таа ќе почне да се топи и да се намалува . Ќе ги смени својата форма и големина. .

Неживата природа ја сочинуваат најразлични материјали .

Видовме дека тие не можат да растат, но нивната форма може да се менува.

Задачи : 1. Од каков материјал е направен вашиот

училишен мебел? 2. Која била твојата најомилена играчка?

Од каков материјал е направена? Објасни!

MATERIJALITE I ENERGIJATA VO PRIRODATA

18

НЕШТО ПОВЕЌЕ ЗА МАТЕРИЈАЛИТЕ

Стаклото е дел од неживата природа . Tоа е главно топен , изладен песок , но се додаваат и други состојки . Може да биде различно по форма и по боја .

Хартијата се прави од растителни влакна , поточно од стеблото или од листовите на растението . Во минатото хартијата се правела рачно , а сега со машини . Обиди се со помош на енциклопедија да се информираш како се добива хартијата!

Речиси сè може да се направи од пластика . Таа може да се обликува на различни начини . Некои видови пластика се отпорни на топлина .Таа може да се топи и од неа да се прават форми по желба . Стави храна во пластична кутија, затвори ја со капак и остави дел од таа храна во непокриена чинија . За еден ден, што ќе заклучиш ?

Железото е најупотребуваниот метал од сите метали . Тоа е евтино и многу цврсто . Се користи за правење темели на огромни згради и мостови . Се добива од камен што содржи железо . Најголем дел од железото се претвора во челик, кој може да се користи за најразновидни намени . Формата може да се менува со помош на топење на висока температура.


19

ОСОБИНИ НА МАТЕРИЈАЛИТЕ ВО ОКОЛИНАТА

Задачи за истражување : Работа во групи I група : Соберете и донесете предмети со различни површини, како: свила, штоф, глина, памук ластик , сунѓер ... II група : Соберете и донесете тврди предмети, како : метал , дрво , пластика , стакло ... Секој член од групата нека дојде во контакт со по еден предмет и нека го определи неговиот квалитет , односно каков е предметот ( тврд, мек , рапав ), растеглив, може да се скине ...)

Внимателно разгледај ги сликите ! Какви предмети забележуваш? Кои од нив може да ја сменат формата ? Излези во околината на твоето училиште и собери различни предмети што ќе ги сретнеш .


20

ШТО НАУЧИВ? Предметите можат да бидат, тврди, меки, ладни, топли, растегливи, крути , можат лесно да се скинат итн . Но овие предмети, како што дознавме од претходните истражувања, можат да ја сменат формата под влијание на топлината .

Ако ја загреваме металната лажица на топлина, таа нема да ја смени формата, но ако ставиме течност во лажицата, таа ќе почне да врие . Одредени метални предмети не ја менуваат формата, туку се само спроводници на топлината.

Во овој случај металот се растопува и станува течен дури не се излади . Во оваа состојба се обликува металот и се постигнуваат саканите форми.

Што ќе се случи со дрвото кога ќе го запалиме ? Дали и тоа ќе ја

смени формата ? На кој начин може да добиеме сакана форма од дрво?

картон

Име на материјалот Предмети својства дрво кукла еластично меко

Материјалите можат да се видат, да се допрат , имаат облик , заземаат простор .

Доколку ги загреваме ја менуваат формата , но не сите . Кажи кои ?

Работни задачи: 1.Во табелата запиши го името на материјалот, кои предмети се направени него и какви се неговите својства ( тврдо , меко , еластично , крто ) .


21

MATERIJALITE SE MENUVAAT POD VLIJANIE NA

TOPLINA I PRITISOK

Osnovni podatoci: Site materijali se menuvaat pod vlijanie na toplinata, vozduhot, vodata i pritisokot ‡ vle~eweto. Nekoi se menuvaat trajno, a nekoi privremeno.

Rabotni zada~i: Vo tvoeto u~ili{te sigurno ima kabinet po fizika ( predmet koj se izu~uva vo sedmo oddelenie). So ostanatite u~enici od tvoeto oddelenie i nastavnikot/ nastavni~kata posetete go kabinetot i izvedete go sledniot opit:


Tvrdite tela pri zagrevawe se {irat vo site nasoki, a pri ladewe se

sobiraat.

Zada~i za istraùvawe: Doznaj nekoi osnovni podatoci za materijalite koi se menuvaat pod vlijanie na toplina i pritisok. Od u~ili{nata, od gradskata ili od doma{nata biblioteka zemi enciklopedija i doznaj gi osnovnite podatoci za materijalite {to se menuvaat pod vlijanie na toplina i pritisok.

Sledi ja postapkata!

1. Metalno top~e, koe e postaveno na metalen

drà~, pominuva niz metalen obra~.

2. Zagrevaj go top~eto so pomo{ na zapalena

sve}a.

[to zabeleùva{? Dali top~eto moè da pomine niz metalniot

obra~? Zo{to?


22

Rabotni zada~i:

Za sekoja ilustracija posebno, objasni kako materijalite se menuvaat pod dejstvo na golema toplina!

Dolgotrajno istraùvawe Temperaturite vo tekot na denot i vo tekot na godinata se menuvaat. Obi~no vo leto temperaturite rastat, a vo zima opa|aat. Pritoa doa|a do zagrevawe, odnosno ladewe. Istraùvaj!( [to se slu~uva so asfaltot, so ìcite za elektri~na energija...Beleì!)

Obidi se povtorno! 1.Isturi vrela voda vo tenka staklena ~a{a. [to }e se slu~i so ~a{ata? 2.Vo tenka staklena ~a{a stavi metalna laì~ka i potoa stavi vrela voda. 3.[to zabeleà?


23

Rabotni zada~i: Sledej}i ja sekoja ilustracija posebno, objasni kako materijalite se menuvaat pod vlijanie na pritisok.

staklo

hartija

drvo

drvo


1. Previtkaj guma za bri{ewe!

2. Pridvi`i go linijarot nadolu i nagore!

3. Zemi tenki hulahopki i optegni gi!

[to zabele`a? Nabroj i drugi tela {to imaat elasti~ni osobini!

парафин


24

ME[AVINI


Ako se pome{aat materijalite, se dobiva me{avina. Me{avinite

moàt da bidat vo cvrsta, vo te~na ili vo gasovita sostojba.

POTSETI SE! Zemjata e me{avina od golem broj sostojki: humus, kamen, pesok, glina...

Vozduhot e me{avina od kislorod, azot, jagleroden dioksid i vodena parea.

Vodata e naj~estiot rastvora~ vo prirodata. Vo nea se rastvoraat razni materii, koi moàt da bidat vo cvrsta, gasovita ili vo te~na sostojba.

Zada~i za istraùvawe: 1.Od sostojki vo cvrsta sostojba, kakva me{avina }e dobie{? Zemi drven sad vo koj }e istol~i{ polovina kreda. Pome{aj ja so pesok! Istakni {to zabeleà.

2.Vo staklena zdela pome{aj limonov sok so voda i kaì vo kakva sostojba sesostojkite na smesata, a vo kakva me{avinata? [to }e se slu~i dokolku vo me{avinata dodademe {e}er?

3. Pri poseta na nekoja zanaet~iska rabotilnica pobaraj strugotini od èlezo, drvo, keramika... Pome{aj gi so maslo, vo staklen sad, a potoa istakni {to zabeleà.Opredeli vo kakva sostojba se sostojkite, a vo kakva e me{avinata? 4. Istraùvaj i so ostanatite materijali! Pravi razli~ni me{avini, pritoa otkrivaj gi nivnite osobini, analiziraj i zaklu~uvaj!

POTSETI SE! Materijali:

drvo kamen staklo

plastika hartija kreda

parafin


25

PRIMENA NA RAZLI^NI MATERIJALI

Napravi plan za sè {to saka{ da napravi{ sam/ sama. BIDI KREATIVEN!

Sakam da napravam!

[to sè mi e potrebno?

Kula od pesok

siten pesok, modli, drvca, cevki vo razni boi, metalni spajalici, tol~ena bela

kreda,pingõ pong top~iwa,

sitni kam~iwa, ukrasni sve}i~ki...


26

ENERGIJATA GI PRIDVI@UVA OBJEKTITE

. За сè што правиме во животот потребна е работа , но за да можеме да ја извршиме ние превземаме одредени мерки на претпазливост: се храниме најдобро што можеме, пиеме, спиеме . Со други зборови, за да можеме да извршиме одредена работа, ние собираме енергија. Кога ќе биде потребно, таа енергија ја преобразуваме во работа. Енергијата овозможува да се случуваат работите. Ништо не може да живее, да се движи , да расте или да дава светлина , топлина или звук без енергија. Речиси сета енергија на нашата планета потекнува директно или индиректно од сонцето . Природата ни го дала најважниот извор на светлина – Сонцето .

Задачите за истражување нè доведоа до следниве сознанија:


Задачи за истражување: I група : Обидете се да откриете како е можно човек да дигне автомобил? На кој начин може да го направи тоа? II група: Земи топка и додавај ја со другарчето! Какви движења правиш кога играш со топка? III група : Размисли или прочитај во енциклопедиja како се движат возилата ?

27

Спореди го твојот заклучок со нашите заклучоци! Енергија се нарекува сè она што може да се претвори во работа , или преку својата состојба или преку состојбата на движење. Водата што излегува од бунарот, пружината што се опушта, каменот што паѓа ... имаат енергија. Постојат многу различни видови енергија .

електрична енергија топлинска енергија сончева енергија

Луѓето користат различни облици на енергија за да се греат , да возат автомобили или да ги придвижуваат фабричките машини . Сонцето , ветерот и водата се непресушни извори на енергија . Човекот на најразличен начин ја користи светлосната енергија – како што е примерот со дигитронот кој работи на светлина . На кровот од зградите и куќите се местат соларни плочи кои привлекуваат сончева енергија со чија помош се

загрева водата во домаќинството .

Со добра светлина и со помош на двете очи човек може да разликува 10 милиони бои . Сè уште не е создадена машина која може да му биде рамна на човекот .

Да се потсетам . Како стигнуваше електричната енергија до нашите домови ?


Работни задачи : 1. Потсети се и напиши како стигнува електричната енергија до домаќинството? 2. Како го затоплувате вашиот дом во зима? 3. Na ~asot po makedonski jazik napi{i

sostav “ [tedi ja elektri~nata

energija “.

28

SVETLINA

Osnovni podatoci za Svetlinata Seta svetlina na Zemjata poteknuva od Sonceto. Taa se dviì pravoliniski, ne moè da gi zaobikoluva predmetite. Zatoa, zad predmetite {to í stojat na patot se sozdavaat temni senki. Predmetite {to ja propu{taat svetlinata, kako {to e stakloto, gi vikame proyirni. Predmetite niz koi svetlinata ne se probiva gi vikame neproyirni ( drvo, metal, kamen...).

No dali znae{ vo koja grupa spa|a mrazot? Goleminata na senkata zavisi od: *goleminata na osvetleniot predmet. * me|usebnoto rastojanie na izvorot na svetlina i osvetleniot predmet.

Samostojna rabota

Opredeli od {to zavisi goleminata na senkite na priloènite ilustracii i. Зa

sekoja ilustracija posebno, napi{i izve{taj vo сvojata tetratka, a potoa sporedi go tvojot so izve{taite na ostanatite u~enici od tvoeto oddelenie.


Doznaj nekoi osnovni podatoci za сvetlinata! Od u~ili{nata, od gradskata ili od doma{nata biblioteka zemi enciklopedija za prirodata i doznaj gi osnovnite podatoci za son~evata svetlina i toplina.


29

Pokraj sonceto, koe e priroden izvor na svetlina, ~ovekot napravil i ve{ta~ki izvori na svetlina. Toa se razni sijalici, neonki, halogenki... Istraùvaj! OPIT: Potreben materijal za izveduvawe na opitot: *baterija, *staklena ~a{a, stavena na rabotna masa, *voda, *malku mleko, *pogolem karton, *zatemneta prostorija. 1. Napolni 3/4 od ~a{ata so voda i osvetli ja. Vidi ja senkata. Vo ~a{ata doturi mleko i povtorno osvetli ja. Zabeleì gi promenite na senkata .

2. Potrgni ja baterijata od ~a{ata. [to se slu~uva so goleminata na senkata?

3. Vrati ja lampata vo po~etnata polo`ba, i ispituvaj kako odale~uvaweto na predmetot vlijae na goleminata na senkata. NAPRAVI SAM Potrebni ti se: *karton, *noìci, *moliv ili stap~e.

Od karton ise~i krug, vo sredina napravi dup~e i stavi moliv ili stap~e. Kartonot postavi go na mesto kade son~evata svetlina }e go dopira preku celiot den. Nabquduvaj go dvièweto na senkata i sekoj ~as obeleùvaj go mestoto na koe se nao|a senkata . Meri ja dolìnata na senkata, i zapi{uvaj . Na krajot }e vidi{ vo koj del od denot senkata e najgolema.


30

Zada~i za istraùvawe: Dokaì deka vidlivata svetlina sodrì pove}e boi! ,,DOMA[NO" VINO@ITO Potreben materijal: õ bel karton, bokal voda, pravoagolen plasti~en sad i ogledalo.

1. Napolni go plasti~niot sad so voda. Stavi go na mesto izloèno na sonce.

2. Pred sadot so voda, postavi go par~eto bel karton.

3.Stavi go ogledaloto vo vodata, taka {to vrz nego direktno }e pa|a son~eva svetlina.

Pomestuvaj go sè dodeka na kartonot ne se pojavat boite na vinoìtoto.



Edna od glavnite osobini na svetlinata e bojata. Koga svetlinata bi bila ~isto bela, svetot bi bil vo crna i bela boja, so nijansi na sivo. No belata svetlina ne e ~ista, taa e smesa na site boi na vinoìtoto koi se poznati kako svetlosen spektar. Boite postojat zatoa {to svetlinata se javuva vo forma na branovi, a site branovi nemaat ista dolìna. Nekoi se podolgi od drugite i nie gi gledame kako crvena boja.Najkratkite gi gledame kako violetova boja. Listot e zelen zatoa {to negovata povr{ina gi vpiva site boi osven zelenata. Crvenoto zname gi vpiva site boi osven crvenata. Predmetite koi{to gi odbivaat site boi se beli.

VRTIMU[KA 1. Na par~e bel karton nacrtaj krug i ise~i go. Krugot podeli go na sedum ednakvi delovi.

2. Sekoj del oboj go so edna od boite na vinoìtoto, spored dadeniot redosled: òlta, zelena, sina, violetova, indigo, crvena, portokalova.

3.Niz sredinata na krugot protni ~epkalka za zabi.

4.Zavrti go kako vrtimu{ka.

31

TOPLINA

Zada~i za istraùvawe: Dokaì: Temperaturata ne e isto {to i toplinata?

1.Vo domot ili vo u~ili{nata kujna, so pomo{ na nekoj vozrasen, podgrej go tvojot omilen sendvi~ ili kroasan vo {poret ili vo mikrope~ka.

Koga so vrvovite na prstite ili na usnite }e gi dopre{ sendvi~ot ili kroasanot,

zagrevani na razli~ni temperaturi (sendvi~ot na 40 S, a kroasanot na 30 S), dali moè{ da proceni{ kolkava e temperaturata?


Toplinata e mnogu zna~ajna za na{iot ìvot. Taa pretstavuva forma na energija, a temperaturata e merka na koli~estvo toplinska energija {to ja sodrì edna materija ili predmet. Temperaturata se meri precizno (to~no) so pomo{ na

naprava õ termometar.

Sporeduvaj, analiziraj i zaklu~uvaj: 1. Koga, kako i kade go upotrebuvame

toplomerot?

2. [to sè moème da merime so

termometarot?


32

Istra`uvaj! 1.OPIT [to ti e potrebno:

õdve pomali saksii,

õ rovka po~va.

1. Napolni gi dvete saksii so po~va.

2. Vo isto vreme postavi gi na opredelenoto mesto õ prvata saksija postavi ja

na sonce, a vtorata pod senka.

3. Po izvesno vreme so pomo{ na termometar izmeri ja temperaturata na

po~vata i vo dvete saksii.

Dolgotrajno istra`uvawe:

Kolkava e temperaturata na po~vata vo saksijata {to be{e postavena na sonce, a kolkava e temperaturata na po~vata vo saksijata {to be{e postavena na senka?

Kolkava e razlikata? Zo{to?


33

ZVUK


Sekojdnevno moème da go slu{neme ~ovekoviot govor, da slu{neme muzika od radio, od televizija, ~r~orot na pticite, zvukot na vozilata i ma{inite, {u{kaweto na lisjata, fu~eweto na veterot, ùboreweto na vodata, grmotevicite...Koga zboruvame, pa duri i koga {epotime, glasnite ìci {tose nao|aat vo na{eto grlo treperat.

Zada~i za istraùvawe: Zo{to zvukot e eden od najprisutnite oblici na energija vo sekojdnevniot ìvot?

Ponudeni ti sezvuci od razli~ni izvori. Razgovaraj za sekoj zvuk posebno: a) prirodni zvuci b) buka od vozila v) buka od govor g) muzi~ki instrumenti


34

[TO NAUÎV?

Neìvata priroda e sostavena od razni

materijali.

Materijalite moàt da bidat: tvrdi/meki,

elasti~ni / kruti.

So me{awe na materijalite se

dobiva me{avina.

Nekoi materijali se menuvaat trajno, a nekoi povremeno.

Sonceto e priroden izvor na svetlina,no ~ovekot napravil i ve{ta~ki izvori na svetlina.

Zvukot e eden od najprisutnite oblici na energija vo sekojdnevniot ìvot.

Temperaturata ne e isto {to i

toplinata.


35

ZEMJATA E AKTIVNA PLANETA

Osnovni podatoci za Zemjata

Od svojot po~etok, planetata Zemja postojano se menuvala: kontinentite se

pomestuvaale; karpite go menuvale svojot izged; klimata se menuvala. Zatoa za

Zemjata se veli deka e aktivna, promenliva planeta.

Planetata Zemja bila sozdadena pred 4,6 milijardi godini. Postepeno so

godinite se formirala. Se formirale okeanite, pa se pojavuva `ivot, pa

is~eznuva eden `ivotinski i rastitelen svet, i se sozdava drug.

Prvobitno Zemjata pretstavuvala usvitena topka sostavena od te~ni

karpi. Postepeno temperaturata na zemjinata topka se ladela i na povr{inata se

sozdala cvrsta kora.


Doznaj nekoi osnovni podatoci za Zemjata.

Od u~ili{nata, od gradskata ili od doma{nata biblioteka zemi

enciklopedija za prirodata i doznaj gi osnovnite podatoci za

nastanokot na Zemjata.

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM

36

Dolgotrajno istraùvawe:

Preku enciklopedii, istraùvaj i beleì karakteristiki i zanimlivosti za

kontinentot na koj te asociraat priloènite ilustracii!

NE[TO POVE]E! Nau~nicite smetale deka kontinentite verojatno se svrzani me|u sebe vo eden kontinent {to se narekuva Pangaj. Pred okolu 190milioni godini, toj kontinent se iskr{il

poradi dvièweto na zemjinata kora. Negovite delovi sî u{te se pomestuvaat.

Rabotni zada~a:

1. So pomo{ na globusot otkrij gi kontinentite na na{ata planeta Zemja .

2. Na ~asot po matematika podredi gi planetitepo golemina (rabota so podatoci ) .


37

SOSTAV NA ZEMJATA


Dokaì deka od karpite e sozdadena zemjata za

obrabotuvawe!

Za da se uveri{ vo toa {to e kaàno za pukaweto na karpite,

napravi gi slednite eksperimenti. Ovie eksperimenti se rabotat

isklu~ivo na ~as ili po dogovor so grupata i roditeli. Tvoja zada~a

}e bide samo da nabquduva{ i da zapi{uva{ vo tetratkata.

1. Napolni edno stakleno {i{ence so voda, do vrv. Zatvori go

ubavo i stavi go vo zamrznuva~. Utredenta vidi {to se

slu~ilo.

2. Stavi edno par~e kamen da se zagree {to e mo`no pove}e.

Zagreaniot kamen stavi go vo studena voda. Toa treba da se

povtori nekolkupati. Zapi{i {to zabeleà. Kaì dali e

to~no toa {to go kaùvaat nau~nicite?

3. Zemi eden kamen i nekolkupati strkalaj go od viso~ina.

[to se slu~i so kamenot?


38

Osnovni podatoci za postanokot na Zemjata

Zemjata e planeta, glavno sostavena od karpi.

Karpite pod dejstvoto na do`dot i na prvite ìvi su{testva, po~nale da

se raskr{uvaat.

Rastenija, sli~ni na li{aite pu{tale koren~iwa vo karpite. Prvite

ìvotni, koi se primitivna forma na crvite, se zalepuvale na karpite. Toa

pridonelo da se napravat sitni otvori vo karpite.

Vo toa vreme, temperaturata na vozduhot bila so golemi promeni, denovite

è{ki, a no}ite mnogu ladni. I toa pridonelo da ispukaat karpite. Vodata koja

navleguvala vo puknatinite, no}e se smrznuvala i u{te pove}e gi {irela

puknatinite. Golemite porojni do`dovi gi oddeluvale karpite i gi trkalale

nadolu. Taka trkalaj}i se sozdavale pogolemi i pomali par~iwa kamewa.

Postepeno od kamewata se sozdaval pesok, a potoa i zemja za obrabotuvawe.


1. Koga vodata se smrznuva, taa se {iri. Zatoa {i{eto se skr{i.

2. So postojano ladewe i zagrevawe na kamenot, toj ispuka na pove}e

par~iwa.

3. Kamenot so trkalawe se odronuva i se rasitnuva.


39

PO^VA

Zada~i za istraùvawe po grupi: Za sekoja zada~a da ima po dve grupi.Sekoja grupa treba da ima

po eden vozrasen, koj }e ve vodi i }e vi pomaga vo iznao|aweto na ona

{to go barate.

[to e po~va i kakvi vidovi po~vi postojat?

1. Najdi pove}e vidovi zemja (od plodna niva‡ crna zemja;

zemja {to ja ima pokraj rekite; òlta i bela zemja). Od site vidovi

zemi po edna raka i stavi gi vo posebni }esi!

So lupa razgledaj gi ~esti~kite na site vidovi zemja.

Od site vidovi zemja stavi vo tawir~iwa, zagrej gi i pomirisaj

gi, pa napi{i {to si po~uvstvuval.

2. Poseti mesto kade {to ima odroni od karpi i e sozdadena

rovka zemja. Razgledaj gi sloevite na zemjata! Slikaj so fotoaparat.

3. Razgovaraj so zemjodelec i doznaj koja zemja e najdobra za

obrabotka!

Sobranite podatoci sporedi gi so soodvetnata grupa i podatocite

podgotvete gi za ~as.

Site grupig na ~as:

a) vo edna ~a{a so voda stavete ednaraka zemja.

b) Vo eden sad stavete zemja. Sadot pokrijte go so staklo i zagrejte

go. [to zabeleà vo prviot, a {to vo drugiot obid?


40


Povr{inskiot sloj na zemjata, koj{to e bogat so hranlivi materii i

lesno se obrabotuva, se vika po~va.

Eden del od po~vata se obrabotuva, a drugiot del se pasi{tata, livadite i

{umite.

Ima pove}e vidovi na po~va:

Crnica‡ koga se zagreva ispu{ta miris. Toa se hranlivite materii {to

sogoruvaat. Crnicata e rovka, lesno se obrabotuva i e najplodna.

Glinestata po~va nema hranlivi materii i te{ko se obrabotuva. Vodata

ja zadrùva na povr{inata. Za da se podobri treba da se dodava pesokliva po~va i

|ubrivo.

Pesoklivata po~va lesno se obrabotuva. Nema hranlivi materii i vodata

lesno pominuva niz nea. Za da se napravi plodna, ovaa po~va treba da se prome{a

so drugite vidovi po~va.

Vo po~vata ima voda i vozduh.

Zada~i za dolgoro~no istraùvawe: Istraùvaj preku enciklopedii i nabquduvaj koi ìvotni i rastenija

ìveat na, i vo po~vata, na koi ìvotni i rastenija im e potrebna voda

ili sloboden vozdu{en prostor?


41

RELJEF


[to e reljef?

Povtori {to si u~el vo 3-to odd. za orientacija vo prostorot .

Izlezi na pro{etka vo bliskata okolina. Iska~i se na povisoko

mesto, za da moè{ da nabquduva{ pogolem prostor.

Ponesi: kompas, tetratka, moliv, boi~ki.

Imenuvaj sè {to }e vidi{: rid, rid~e, planina, reka, re~na dolina,

pole... Ako imaat ime, zapi{i go i imeto na mestoto.

Zabeleì na koja strana te~e rekata.

Pronajdi na koja strana od u~ili{teto se nao|a{.

So crte` pretstavi sè {to si videl. Vodi smetka za stranite na

svetot.

Na kakvo mesto se nao|a tvoeto mesto na ìveewe? (ridesto,

planinsko, ramninsko...)


42


Eve kako edno va{e drugar~e ni ja opi{a negovata bliska okolina:

‡Moeto mesto se nao|a na ramnina. Okolu nego ima rid~iwa, a zad niv ima

golema planina. Vo sredinata te~e reka. Dvata dela od moeto selo gi povrzuva

eden most.

Do kakov zaklu~ok dojde ti?

Kako se vikaat so edno ime ramninite i viso~inite?

Reljef e izgledot na zemjinata povr{ina. Formite na reljefot gi pravat

ramninite, viso~inite i vdlabnatinite ( re~ni korita, klisuri...).

Slobodniot crte`, bez to~ni merewa ,{to go prve{e na nabquduvaweto, se

vika skica.

Zemji{teto so pove}e viso~ini (ridovi i rid~iwa) e ridesto zemji{te.

Ako zemji{teto e na planina, toa e planinsko zemji{te.

Zaklu~i sam kako se vika zemji{teto {to e na ramnina?

Koi rastenija najmnogu se odgleduvaat vo tvojata bliska okolina?

Koi ìvotni gi ima najmnogu?

Ako vo bliskata okolina ima{ planina, kaì koi drvja i ìvotni gi ima

vo planinata?


43

RELJEF OD PESOK I GLINA


Za da se izraboti reljef potrebno e:

da se nabquduva; da se prestavi so crte` (skica) sè {to gleda{ pred

sebe; da gi znae{ stranite na svetot i da znae{ da se orietira{ spored niv

i spored objektite.

Rabotni zada~i vo grupi:

Podelete se na grupi. Sekoja grupa da napravi reljef na

bliskata okolina od razli~ni materijali. Koristi ja skicata

{to ja napravi.

„ grupa: Napravete reljef vo peso~nikot. Potreben

materijal: peso~nik so pesok i oznaki so natpisi za

ozna~uvawe na mestata.

„„ grupa: Napravete reljef od glina. Potreben

materijal: glina, plo~a, karton ili daska za postavuvawe na

reljefot, vodeni boi~ki, oznaki so natpisi.

Ramninite obojte gi so zelena boja, malite viso~ini so

`olta, i kako {to }e prestavuvate pogolema viso~ina, taka }e

upotrebuvate sè po kafeava boja. Ako ima sneg na planinata,

upotrebete bela boja.


44

VOZDUH


Nasekade okolu nas ima vozduh, zatoa koga mavtavme so knigata pred nas

osetivme ladewe. Toa e razdviùvawe na vozduhot {to e pred nas.

â{ata ne se polne{e so voda zatoa {to be{e polna so vozduh. Koga ja

navalivme, od nea izleze vozduhot, a vleze vodata.

Otkako ja ostavivme da postoi, po stranite na ~a{ata so voda se pojavija

meur~iwa. Toa e vozduhot {to bil vo vodata.

ôvekot i ìvotnite vo sebe imaat vozduh.

Zaklu~ok:

Vozduhot e nasekade okolu nas.

Za{to ne go osetivme preku setilata? Ne go vidovme, ne go namirisavme,

ne go slu{navme i ne go doprevme. Ne znaevme deka e nasekade okolu nas?

Vozduhot e bez boja, bez miris i bez vkus.


Kade ima vozduh?

Podelete se vo grupi, izrabotete gi zada~ite i uveri se sam kade sè ima

vozduh!

Potseti se na obidite {to gi prave{e za po~vata. Ima li vo po~vata

voda? Dokaì (kaì kako dozna)!

1. Zemi edna kniga i mavtaj si pred lice! Zapi{i {to po~uvstvuva!

2. Obidi se vo sad so voda da stavi{ prazna ~a{a (ili {i{e) prevrtena

so otvorot nadolu. Zapi{i {to zabeleà! Prazna li e ~a{ata?

3. Zemi edna ~a{a i vo nea stavi voda. Po~ekaj nekolku minuti. [to

zabeleà? Od kade se meur~iwata?

4. Stavi ja rakata pred ustata i izdi{i. [to po~uvstvuva?


45

ATMOSFERA

Zemjinata topka e opkruèna so vozdu{na obvivka nare~ena

ATMOSFERA. Vozduhot i vodata pravat zemjata da se razlikuva od drugite

bliski planeti, bidej}i ovozmoìle razvoj na ìvot.

.

Saka{ li da znae{ ne{to pove}e?

Jas znam deka atmosferata {to ja opkruùva na{ata zemja se prostira na okolu 500 do 600 km. vo viso~ina.


46

BEZ VOZDUH NEMA @IVOT


Bez vozduh ne moè da ìvee ni edno ìvo su{testvo.

Ni oganot ne gori bez vozduh.

Astronautite i nurka~ite nosat aparati za vozduh, zatoa {to ne moàt da

izdràt bez nego.


Vozduhot e neophoden za ìvot!

1. Zatvori gi ustata i nosot! Kolku vreme izdrà? Zo{to ja otvori

ustata?

2. Pod edna tegla stavi nekolku buba~ki. Nabquduvaj {to se

slu~uva!

3. So tegla poklopi zapalena sve}a. Nabquduvaj!

4. Razgledaj gi ilustraciite i kaì za{to astronautite i

nurka~ite nosat takva oprema?

Se zapi{i vo tetratkata i sporedi gi rezultatite so drugite.

Ne{to pove}e: Vozduhot , gore vo vselenata e poredok, ima malku kislorod i bez aparati za vozduh astronautite ne bi izdràle.

PLANETATA ZEJA E PROMENLIV SISTEM

47

VODA


–Potrebno e pred sebe da ima{ eden globus.

Razgledaj go globusot. Obrni vnimanie na boite so koj e ispolnet globusot!

Za sè {to te interesira razgovaraj so drugar~iwata i so nastavnikot/-~kata.

Pro~itaj {to pi{uva na sinite povr{ini.

Pomo{: kafenata, zelenata i òltata boja pokaùvaat kopno, a sinata boja

pokaùva prostranstva so voda.


48


Globusot ja pretstavuva planetata Zemja. Spored bojata se zaklu~uva deka

zemjinata topka ja so~inuvaat pove}e vodeni od kopneni povr{ini.Vodenite

povr{ini se: okeani, moriwa, ezera i reki.

KADE U[TE IMA VODA?


Voda ima vo po~vata i vo rastenijata.

Vo sostavot na ~ove~koto telo i vo telata na ìvotnite ima golemi koli~ini na

voda.

Site vodi na planetata zemja so edno ime se vikaat hidrosfera. Vodata na zemjata zafa}a dve tretini od celokupnata nejzina

povr{ina.


Kade sè ima voda?

1. Zemi po eden plod ovo{je i zelen~uk. Zgme~i gi i zapi{i {to

zabeleà!

2. Zemi gran~iwa i listovi od razni rastenija. Zgme~i gi i nabquduvaj

{to se slu~uva.

3. Stisni vo raka edno par~e meso. [to zabeleà?

4. Potseti se na eksperimentite {to gi prave{e za po~vata. [to ima vo

po~vata?

5. Stavi staklo pred ustata i izdi{i nekolku pati. [to zabeleà na

stakloto?

70% od ~ove~koto telo e voda!


49

VODATA E NEOPHODNA ZA @IVOT

Koga se postavuva pra{awe, dali ima ìvot na nekoja druga planeta,

vtoroto pra{awe e dali ima voda. Zo{to?


ôvekot i ìvotnite ne moàt bez voda. Vodata sluì za izgradba na

teloto, za rastewe, pomaga vo vareweto na hranata, vo odrùvawe postojana

temperatura na teloto i sl.

Ako hranlivite materii ne se rastvoreni vo voda, rastenijata ne moàt da

ja primat hranata.

Koga e è{ko, so

{to se ladi{?

Koga gubi{ golema koli~ina voda, ti dehidrira{ (gubi{

te~nost). Toga{ ti e potrebna lekarska pomo{.


50

SOSTOJBI NA VODATA


Vo kakva sostojba se sre}ava vodata? Prviot obid raboti go na ~as ili pod kontrola na vozrasen. Ti samo

nabquduvaj i zapi{uvaj.

‡Zemi eden sad so voda i zagrevaj go do vriewe! [to zabele`a?

‡Vo eden sad nalej voda i stavi go vo zamrznuva~!

‡Edna kocka mraz od zamrznuva~ot, vnesi vo zatoplena prostorija.

‡Vnimavaj na bojata, na vkusot i na mirisot na vodata. Za da go

napravi{ toa, treba da ja vkusi{!

‡Bidi trpeliv i vnimavaj {to se slu~uva so vtoriot i so tretiot

obid.


51


Vodata e bez boja, bez miris i bez vkus. Ja ima nasekade i bez nea nema

`ivot.

Vo prirodata se sre}avaat iste~ni ( reki) i neiste~ni vodi ( bari, moriwa,

nekoi ezera). Vodite od Ohridskoto Ezero istekuvaat preku Crn Drim.

Vodata mo`e da ima tri sostojbi ili formi: te~na, cvrsta (mraz) i

gasovita (vodena parea).

GATANKI

1. Не сум авион , но летам на небото .

Не сум река , но сум полн со вода .

Што сум ?

2. Што живее во зима , умира во лето и расте со коренот нагоре?

3. Која топка не се одбива ?

Ne{to pove}e: Na 0 stepeni vodata od te~na, pominuva vo cvrsta sostojba (mraz).

A, na 100 stepeni Celziusovi, vodata od te~na, pominuva vo gasovita sostojba. Ovoj premin od vidliva te~na voda, vo nevidliva vodena parea se vika isparuvawe.


52

OKEAN ‡ MORE ‡ EZERO

REKA - IZVOR


Koja e razlikata me|u okean, more, i ezero?

Kakvi ìvotni i rastenija ìveat vo niv?

‡Pogledaj na globusot kade {to e prikaàna vodata!

‡Pro~itaj {to pi{uva na sinite povr{ini.

Do kakov zaklu~ok dojde?

‡Razgledaj ja slikata i sam dojdi do zaklu~ok za toa kakvi ìvotni i

rastenija ima vo moriwata , a kakvi vo ezerata i vo barite!


53


Okeanot e ogromna, postojana povr{ina so solena voda.

Moreto e pomala, postojana povr{ina ispolneta so solena voda, no e vo

sklop na okeanot. Pove}e moriwa go pravat okeanot.

Ezerata se golemi prostranstva, no pomali od moriwata, so mirna ili

bavnodviè~ka voda. Naj~esto vodata vo ezerata, po vkus, boja i miris e ista kako

vodata za piewe. Ima kotlinski i planinski ezera. Ako se sozdadeni od

prirodata se vikaat prirodni, a ako se sozdadeni od ~ovekot se vikaat ve{ta~ki

ezera.

@ivotna sredina na rastitelniot i ìvotinskiot svet

Solenata voda od okeanite i moriwata pretstavuva ìvotna sredina za

rastitelniot i za ìvotinskiot svet {to ìvee vo niv: (hrana, prostor).

Za slatkovodnite rastenija i ìvotni, ìvotna sredina im e slatkata

voda, i zatoa ìveat vo ezerata i rekite. Na nekoi ìvotni i rastenija ìvotna

sredina im e zastojanata slatka voda (bara).

Moè li pastrmkata da ìvee vo more, vo solena voda?

Pastrmkata ne moè da ìvee vo solena voda. Solenata voda ne e nejzina ìvotna sredina!


54

IZVOR I REKA

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci

Priroden tek na voda {to te~e niz re~no korito, zagradeno so bregovi ( lev i

desen breg), se vika reka.

Vodata na rekite doa|a od izvorite i od nadzemni vodi (od topewe na sneg i

do`dovi). Rekite igraat golema uloga vo ìvotot na lu|eto. Zatoa, u{te od mnogu

odamna ìveali{tata (naselbite) se gradele pokraj reki. So vodata od rekite se

navodnuvalo poleto, se koristele za gradewe na vodenici, na hidrocentrali za

dobivawe na elektri~na energija i dr.

Otvor na zemjinata povr{ina, od kade {to izleguva podzemnata voda na

povr{inata, se vika izvor.

Izvori ima i pod povr{inata na ezerata i moriwata. Izvorot moè da

bide so mnogu i so pomalku voda. No moè da bide i povremen; nekoga{ da ima

voda, a nekoga{ da nema voda. Toa zavisi od rezervite pod gornata povr{ina na

zemjata.

Zada~i za istraùvawe po grupi:

[to e izvor, a {to reka?

1. Ako vo tvojata blizina ima reka, istraùvaj od kade doa|a taa!

2. Poseti izvor.

Kako i dosega, koristi gi enciklopediite i znaeweto na

vozrasnite.

Zapi{i {to si zabeleàl!


55

VEÊN MRAZ


Kade ima ve~en mraz?

Razgledaj go globusot. Pokraj boite {to gi ozna~uvat kopnoto i

vodata, }e zabeleì{ i bela boja.

Razgovaraj so nastavnikot za toa {to pokaùva belata boja na

globusot!

Sam dojdi do zaklu~ok kolkavi se tie povr{ini!

Potseti se od istraùvawata „ Vo kakva sostojba e vodata“. Razmisli {to zna~at zborovite „ Ve~en mraz“! Razmeni mislewa so

drugar~iwata vo oddelenieto.


56


Mnogu odamna, pred pove}e milioni godini, zemjata bila pod debel sloj na

led (mraz). Toj period e nare~en ledeno doba. Mnogu lu|e mislat deka ledenoto

doba e minato. I denes, se uverivte na atlasot, ima mesta pod ve~en mraz.

Poslednite godini, zaradi klimatskite promeni po~na pobrzo da se topi

mrazot od ozna~enite mesta na globusot. Nau~nicite smetaat deka toa e rezultat

od negriàta na ~ovekot, od brzoto zagaduvawe na vodata i na vozduhot.

Predelite pokrieni so mraz pretstavuvaat ìvotna sredina za nekoi

rastenija i ìvotni.

@itelite na Grenland sè u{te ìveat vo ledeno doba.

Od topeweto na mrazot se oddeluvaat pogolemi par~iwa mraz, santi, koi

plovat po moreto i pretstavuvaat golema opasnost za brodovite {to plovat po

moriwata vo blizina na zamrznatite mesta.

Vodata vo rekite, barite i ezerata zamrznuva prvo najgore, pa postepeno odi nadolu.

Koga vodata od rekite, barite i ezerata bi zamrznuvale od dnoto kon povr{inata, bi se promenila klimata vo svetot, a ìviot svet vo vodata bi izumrel.

Antarktik e petiot kontinent na zemjata. Toj e najstuden, najmra~en del od zemjinata topka. Od ìvotinski i od rastitelen svet ima samo najprimitivni su{testva: mov, li{ai. Ima ptici i ìvotni {to se hranat od moreto.

Zamrznatata voda se {iri, za edna devetina . Mraz od 9l voda go ispolnuva prostorot na sad za deset litri.


57

PRIRODNI POJAVI


Prirodni pojavi se: menuvaweto na godi{nite vremiwa; do`dot, grmotevicite i

svetkaweto, zamrznuvaweto, tekot na rekite, dvièweto na Mese~inata i na

Sonceto vo tekot

na denot..

Zada~i za istraùvawe vo parovi:

Koi prirodni pojavi gi zabeleà?

Vo prirodata se sre}avaat mnogu prirodni pojavi. Sekoj den

moè da se nabquduva tekot na rekite, do`dot, dvièweto na Sonceto

i Mese~inata, dvièweto na vozduhot, grmeweto, svetkaweto itn.

Opredeli {to }e nabquduva{! Spored toa }e podgotvi{ i

materijali za proveruvawe i ispituvawe. Primer:

Zo{to vodata te~e?

Ako stavi{ voda na ramen prostor, taa }e se razlee, i ostanuva

na istoto mesto. Ako stavi{ voda na malku nakoseno mesto, taa }e

te~e kon poniskiot del. Zna~i, za vodata da te~e potrebno í e odredeno

nakosuvawe.


58

PRIRODNI POJAVI

OBLAK, DO@D, SNEG, GRAD


Kako se sozdavaat oblak, do`d, sneg i grad?

Potrebno e da nabavi{: enciklopedii za prirodata; sad so voda za

zagrevawe; staklen kapak; }esa so mraz. Eksperimentot go izveduva{

vo u~ili{te ili vo prisustvo na vozrasen ~len od semejstvoto.

‡Pro~itaj kako nastanuvaat ovie prirodni pojavi. Toa {to }e

go pro~ita{, preku obidi, proveri dali e vistina.

‡Zagrevaj sad so voda do stepen na vriewe ( da isparuva vodena

parea). Pokrij go sadot so staklen, laden kapak. Po kratko vreme podigni

go kapakot.

‡Na gorniot del na kapakot stavi }esa so mraz.

Zapi{uvaj sè {to }e zabeleì{. Tvoite istraùvawa sporedi gi so

israùvawata na drugite grupi.


59


Topliot vozduh poln so vlaga, koja isparila od po~vata i vodenite

povr{ini na zemjata, se kreva nagore. Koga }e stigne do izvesna viso~ina,

vozduhot so vodenata parea se ladi i se zgusnuva.

Oblakot pretstavuva zgustena vodena parea.

Spored toa, na koja viso~ina se stvoreni, oblacite moàt da bidat niski,

sredni i visoki.

Vodenata parea se pretvora vo sitni vodeni kapki. Vodenite kapki se

povrzuvaat edna so druga, ote`nuvaat i pa|aat na zemjata kako do`d.

Za vreme na golemi gore{tini, naj~esto proprateni so grmotevici, na

zemjata pa|aat ledeni top~iwa.

Gradot nastanuva so zamrznuvawe na vodenite kapki, koi pa|aj}i kon

zemjata pominuvaat niz studen vozdu{en bran. Kapkite zamrznuvaat i pa|aat vo

forma na top~iwa grad. Moè da dojde do slepuvawe na pove}e takvi top~iwa, i

toga{ gradot nanesuva golema {teta.

Snegot nastanuva koga vo atmosferata se zamrznuva vodenata parea.

Nastanuvaat mali kristali. Od dvièweto na vozduhot kristalite letaat gore‡

dolu, pa se sobiraat i se lepat edna za druga.

Sneìnkite spa|aat vo najubavite {estokraki majstorii na prirodata. Od site snegulki, ne moàt da se najdat ni dve isti. Majstorija na prirodata

se i {arite {to preku zima se pravat na prozorcite. Toa e vodena parea zalepena na ladnite stakla

Snegulkata e samo zamrznata kapka voda.


60

PRIRODNI POJAVI

MAGLA, ROSA, SLANA


Kako nastanuvaat maglata, rosata i slanata? Za da dojde{ do odgovori koristi enciklopedii, pobaraj na

internet, razgovaraj so vozrasnite oklu tebe.

Podgotvi: ~a{a, voda i mraz.

1. Vo edna suva ~a{a stavi studena voda ( od ladilnik ili so mraz). [to

zabeleùva{ na nadvore{niot del od ~a{ata? 2. â{ata so vodeni kapki nabrzina stavi ja vo zamrznuva~. Po deset

minuti izvadi ja i kaì {to zabeleà.

Site tvoi sogleduvawa sporedi gi so drugite ~lenovi od grupata ili so

~lenovite od drugite grupi.


61


Nema nikakva razlika me|u oblacite visoko na neboto i maglata nisko nad

zemjata.

Maglata e oblak {to se nao|a blisku do povr{inata na zemjata.

Naj~esto magla ima vo esen, zatoa {to vozduhot od den na den sè pobrgu se ladi.

êsto }e se slu{ne me|u lu|eto: „Padna rosa“. ‡Rosata ne pa|a.

Vozduhot vo sebe sodrì vodena parea. Potopliot vozduh sodrì pogolemi

koli~ini vodena parea. Koga toj vozduh }e dojde vo dopir so postudena povr{ina‡

rastenija, predmeti‡ vodenata parea {to se nao|ala vo vozduhot ostanuva na tie

povr{ini vo forma na kapki. Toa e rosa.

Za da ima rosa treba da ima topol vozduh, poln so vodena parea, i da dojde

vo dopir so ladna povr{ina.

Ako pomine mnogu laden vozduh nad rastenijata i predmetite {to imaat

vodeni kapki vrz sebe, gi zamrznuva i tie se pretvoraat vo kristali.

Slanata ja so~inuvaat zamrznati kapki rosa, nalepeni na rastenijata i na

predmetite.

Slanata im nanesuva golemi {teti na rastenijata vo esen i na ranite rastenija

vo prolet.

Prirodnite pojavi: do`d, sneg, magla... {to gi nau~iv, se delo na vodata i vozduhot!

îe delo se prirodnite pojavi koi gi istraùvavme?


62

POSETA NA METEOROLO[KA STANICA



Za {to slu`i meteorolo{kata stanica?

Poseti ja najbliskata meteorolo{ka stanica. Ponesi: tetratka,

moliv, blok za skicirawe, po mo`nost i fotoaparat.

Podgotvi si gi pra{awata {to saka{ da im gi postavi{ na

meteorolozite.

Ponesi go tvojot kalendar na vremeto {to go vodi{ vo ovoj period.

Sporedi go so nivnite informacii!

Iskoristi go prisustvoto na meteorologot za narednata nastavna

edinica: „ Aktivnosti na lu|eto vo zavisnost od promenite na godi{nite

vremiwa“. Пra{aj za{to se menuvaat godi{nite vremiwa.


63

Vreme e zaedni~ko ime za atmosferskite priliki. Toa moè da e: toplo,

studeno, vla`no, suvo..., toa sekojdnevno se menuva.

Klima e srednata vremenska sostojba, pratena vo tekot na podolg

vremenski period.

Kako znaat meteorolozite, kakvo }e bide vremeto?

Mnogu raboti vlijaat na promenite na vremeto, no najva`ni se Sonceto i

vozduhot. Pod vlijanie na Sonceto doa|a do isparuvawe. Se zagreva i vozduhot i

nastanuva struewe (dvièwe) na vozduhot.

Vo meteorolo{kite stanici ima mnogu aparati koi gi sledat vremenskite

promeni vo edna oblast.

Sekoja meteorolo{ka stanica e povrzana so drugite metorolo{ki stanici

vo zemjata i vo svetot. Taka se doznava za vremeto po{iroko.

Meteorolozite ispituvaat: vla`nost na vozduhot; sila i pravec na veterot

(veterot e dvièwe na vozduhot); temperatura na vozduhot i po~vata; i sè drugo

{to moàt da iskoristat za da dojdat do realna meteorolo{ka slika za vremeto,

kako i do informacija za brzite i bavnite promeni na klimata na povr{inata na

zemjata.

Koj e vinoven {to vremeto e toplo ili ladno?

Za menuvaweto na vremeto vlijae: razli~nata zagreanost, vla`nosta i dvièweto na vozduhot, a toa pak e povrzano so zagrevaweto na vozduhot od Sonceto.


64

AKTIVNOSTI NA LU\ETO VO ZAVISNOST OD PROMENITE NA

VREMETO


Koi aktivnosti gi imaat lu|eto vo razli~ni vremenski

periodi?

1. Proveri {to si zapi{al za postavenata dolgoro~na zada~a, za

aktivnostite na lu|eto vo zavisnost od promenite na vremeto.

2. Od prestojot vo meteorolo{kata stanica, potseti se {to ima{

zapi{ano za promenata na godi{nite vremiwa.

3. Razgovaraj so roditelite, so nekoj zemjodelec i so sto~ar.


65


Zo{to se menuvaat godi{nite vremiwa?

U{te od mnogu odamna lu|eto si go postavuvale toa pra{awe.

Sigurno ste slu{nale deka zemjinata topka se vrti okolu Sonceto. A dosega

nau~ivte i deka site promeni nastanuvaat zaradi zagrevaweto na vozduhot i

zemjata od Sonceto. Zna~i, i za promenata na godi{nite vremiwa, pokraj drugite

uslovi koi }e gi u~ite vo po pogornite oddelenija, glavna zasluga imaat Sonceto

i vozduhot.

Svoite aktivnosti lu|eto sekoga{ gi usoglasuvaat so vremeto.

Vo esen vremeto po~nuva da zaladuva. Toa ni najavuva deka se bli`i zimata.

Lu|eto svoite aktivnosti gi naso~uvaat na: sobirawe na plodovite; esensko

orawe i seewe; pravewe na zimnici; pro{etki vo prirodata. Dopolni ti!

Vo zima vremeto e studeno. Zemjata pove}e denovi e pokriena so sneg i

mraz. Aktivnostite na lu|eto se pomali na nivite i pasi{tata, no gi pokrivaat i

zagrevaat toplite lei; stokata ja hranat vo nivnite `iveali{ta; a slobodnoto

vreme go pominuvaat vo priroda, na sneg.

Vo prolet po~nuva da se zatopluva. Lu|eto se podgotvuvaat za proletno

orawe, seewe, za rasaduvawe na rasad od toplite lei. Se pravi proletno ~istewe

na ku}ite. Slobodnoto vreme se koristi za pro{etki vo prirodata.

Letoto e najtoplo. Ima najmnogu son~evi denovi. Lu|eto rabotat na nivite.

Stokata pase na livadite. Lu|eto se razladuvaat pokraj rekite, ezerata i

moriwata.

Lu|eto svoite aktivnosti gi uskladuvaat vo

zavisnost od promenite na vremeto.


66

[TO NAU^IV?

Zemjata e promenliva

planeta ,

sostavena od karpi.

Povr{inskiot sloj na zemjata se vika po~va.

Znam {to e reljef i znam da go napravam od glina.

Nau~iv za vozduhot, za atmosferata i za vodata.

Bez vozduh i voda nema `ivot.

Aktivnostite na lu|eto se zavisni od promenite na vremeto.

Nau~iv za prirodnite pojavi: do`d, sneg, slana...


67

РАЗЛИКИ МЕЃУ ЖИВАТА И НЕЖИВАТА ПРИРОДА

Активност на учениците: Набqудувај ја сликата внимателно ! Кои карактеристики можеш да ги наведеш за птицата , а кои за роботот ?

Најдобар начин да се разбере поимот живот е да се направи споредба со живо и неживо суштество . Живите суштества вршат разни функции, на пример : Птицата лета, јаде , се размножува , се движи , умира... Каменот останува вечно статичен, ако не се менува однадвор . Роботот е неживо суштество кое, исто така, се движи , се храни ( од енергијата ) , па дури е способен и да произведе нови работи . Но, ако го расклопиме, ќе видиме дека е составен од метал , пластика , завртки и од некои други механички делови .

Растението расте и се развива . Каменот останува непроменет . Тој може да ја смени својата форма само под дејство на природните сили .

Што е живот ? –Размисли и наведи примери ! Каква е разликaта меѓу камен и растение? –Земи камен во едната рака и растение во другата . Разгледај ги внимателно и кажи што можеш да забележиш.

@IVIOT SVET VO PRIRODATA

68

СПОРЕДБА НА ЖИВ ПРЕДМЕТ СО ЖИВО СУШТЕСТВО карактеристика Нежив предмет Живо суштество сложеност многу мала многу голема функционирање ретко или никакво постојано повторливост не да надразливост не да сопствен развој не да

Што научив? Постојат разлики меѓу живата и неживата природа . Растенијата, животните и човекот се дел од живата природа . Водата, воздухот, сонцето, реките, почвата, карпите, куќите – сите тие се дел од неживата природа. Но постои и голема поврзаност меѓу живата и неживата природа. Човекот ја ползува неживата природа како животна средина.

АКО САКАШ ДА ЗНАЕШ ПОВЕЌЕ !

Еволуција е способност за приспособување кон промените во животната средина , способност на живите суштества да се наоѓаат во подобри или полоши услови во однос на средината . Овие особини тие им ги пренесуваат на своите потомци преку гените . Ген се дефинира како единица на наследен материјал, кој се пренесува од една до друга генерација .

На Земјата постои жив свет . Него го сочинуваат растенијата , животните и човекот, како најсовршено живо суштество .

Работни задачи: 1. Собери примероци од жива и

од нежива природа . Залепи ги во албум.

2. Изработи жива и нежива природа од различни материјали ( зрнести плодови , слики и други видови на материјал)!

~овек , растение ,животни


69

РАЗЛИКИ МЕЃУ РАСТЕНИЈАТА И ЖИВОТНИТЕ

Сигурно се подсетивте дека, како и на животните, и на растенијата им е потребна храна за да опстанат и да растат. Додека животните сами можат да се движат и да ја пронајдат својата храна или да најдат нови области со вегетација , растенијата обично се вкоренети на едно место . Сепак, растенијата можат да прават нешто што животните не можат. Тие можат да создаваат енергија од сончевата топлина . Овој процес се нарекува фотосинтеза . Покрај светлината, на растенијата им се потребни вода и хранливи состојки . Може ли да се замисли животот на човекот без растенија и животни?

Размисли и одговори ! Во погорниот пример видовме дека животните и растенијата се хранат на различен начин . Разгледај ги внимателно сликите и одговори: –Во што се разликуваат растенијата од животните ? –Како се движат растенијата ? –Како се движат животните ?

Потсети се !

Во која природа спаѓаат растенијата и животните ? Со што се хранат животните ? Каква храна користат растенијата ? Како се движат животните? Можат ли растенијата да се движат ?


70

Повеќето животни ја примаат храната преку устата. Животните што живеат на копно го вдишуваат воздухот низ ноздри . Сите животни имаат развиен систем за излачување . Мускулите овозможуваат животното да се движи во порага по храна . Поголем број животни имаат нозе што им помагаат во движењето .

ШТО НАУЧИВ ?

Растенија Заеднички особини Животни Немаат органи. движење Имаат органи.

Не реагираат на дразби. исхрана Реагираат на дразби. Се движат со промена на

положбата . растење Се движат со нозе, одн.

со крилја (екстремитети). Сами создаваат храна. дишење Бараат храна.

Знаеш ли дека? Животните се приспособиле скоро на сите видови живеалишта, а некои дури целиот свој живот го поминуваат во внатрешноста на телото на други животни! Според условите во кои живеат, постојат многу видови животни !


71

КАРАКТЕРИСТИКИ НА ЖИВИТЕ СУШТЕСТВА

Зајачето живее во шумата , но може да се чува и во домашни услови . Се храни со растенија (морков , зелка). Се размножува со двајца родители .

Украсните цвеќиња во дворовите се засадуваат од семе. Никнуваат за две до три недели, а за да пораснат и да расцветаат потребни им се околу 30 дена . Се засадуваат во пролет . За да растат и да се развиваат потребни им се плодна почва , вода , сончева светлина и топлина .

Спореди ги твоите заклучоци со нашите! Температурата , влажноста на воздухот и земјата имаат големо влијание за растењето на растенијата . На пониски температури и без влага тие растат многу бавно или воопшто не растат . Затоа, во областите (пределите) со вечен снег и мраз нема растителен свет , како и во пустините , каде што има само добро прилагодени растенија, како што се кактусите .

Животните имаат свое живеалиште . Доколку имаат потреба, тогаш го менуваат . Способноста за движење им овозможува да одат во потрага по храна или да се одбранат од непријателот . Во зависност од живеалиштето тие се движат на разни начини . За тоа им служат деловите на телото ( нозе , крилја, перки ). Многу животни чие тело е покриено со крзно , како што е зајакот, со промена на годишните времиња го менува крзното за што помалку да се забележуваат во околината.

Работни задачи: 1. Собери растенија што успеваат во твојот крај, залепи ги во албумот(претходно добро исуши ги) и запиши го нивното име .

Задачи за истражување: I група : Одбери едно животно и во вид на извештај запиши ги сите негови карактеристики ( исхрана , движење, размножување , животна средина ). II група : Набљудувај едно растение, кое успева во твојата околина . Какво е? За колку време ќе порасне? Кои се неговите основни услови за живот?


72

ВЛИЈАНИЕ НА УСЛОВИТЕ ЗА ЖИВОТ ВРЗ ЖИВИОТ СВЕТ

растение изложено на природна растение кое не е во допир со природна светлина светлина

Задачи за истражување : I група : Искористете ги засадените растенија од првата задача . Едното растение редовно полевајте го со вода, а другото не! Што ќе се случи по две недели ? II група : Обиди се да фатиш инсекти од околината ( мува, бубамарa, пеперуткаа).Едnиот инсект стави го во сад прекриен со густа мрежа, а другиот во сад на кој нема отвор! Набљудувај ги и кажи што ќе се случи по извесно време! III група : Во два сада засади неколку зрна грашок! Едниот сад нека остане на собна температура, а другиот стави го на надврешната страна од прозорецот! Што ќе се случи по две недели? IV група : Искористи две од израснатите растенија од првата задача! Едната саксија нека остане на истото место како и до сега, а другата поклопи ја со кутија ! Што се случува со растението по 1 недела?

редовно полевање

со вода bez вода

od vnatre{nata strana

od nadvore{nata strana


73

До каков заклучок дојде?

Првата група дојде до заклучок дека растението кое се полева со вода расте и се развива . Второто растение, на кое не му беше ставано вода, свенало и се исушило. Без вода нема живот . Втората група, која имаше експеримент со инсекти, заклучи дека инсектот што беше во садот без отвор умре, а инсектот што се наоѓаше во садот со мрежниот отвор преживеа затоа што во тој сад

постојано струеше воздух (кислород) . Без воздух нема живот . Третата група, која имаше задача да засади грашок, дојде до заклучок дека во саксијата која беше на собна температура изникна растение . Растението во саксијата која беше во ладилникот не израсна . Растенијата бараат топлина за да можат да растат и да се развиваат .

Четвртата група, која го изведуваше експериментот со израснатите растенија, дојде до заклучок дека сончевата светлина влијае на растењето и развивањето на растенијата. Растението што имаше доволно светлина растеше и бојата на неговите листови беа со силна , темно зелена боја .

За разлика од него, растението кое беше ставено во просторија каде нема сончева светлина, листовите му беа многу тенки и со светло зелена боја.

Условите во животната средина можат да го ограничуваат животот на живите суштества . Во телото на секое живо суштество се случуваат низа хемиски и физички процеси што помагаат да се одржи животот . Водата , воздухот , сончевата светлина и топлина, и почвата претставуваат еден нераскинлив ланец.


74

Работни задачи :

Светлината е една од основните дразби за растенијата затоа што им ја обезбедува потребната енергија за вршење фотосинтеза, односно за создавање храна ..

Воздухот е потребен за дишење, односно за размена на материи.

Ако нема вода ќе нема ниту растенија, ниту животни .

Секое живо суштество расте, се развива и се приспособува на различните услови во средината во која живее .

1. Како растенијата успеале да ги населат сите предели на Земјата со различни услови на живот ?

2. Како се хранат животните , а како растенијата . Објасни !


75

НЕОПХОДНОСТ ОД ХРАНА КАКО ИЗВОР НА ЖИВОТ

Задачи за истражување : ( Работа во парови)

1. Обиди се да пропуштиш еден од оброците! Што ќе почувствуваш? 2. Со што се храни човекот? Каква храна најчесто користи? 3. Каква храна користат растенијата? 4. Што јадат животните?

Со своето другарче направи запис за следниве задачи:

Да се потсетиме! Растенијата сами ја создаваат храната, за разлика од животните кои мораат сами да си обезбедуваат храна.


76

Што научивме? Освен водата, воздухот, сончевата светлина и топлината, за да постои живот потребна е и храна . Организмот ја користи храната за вршење на своите животни функции (движење, растење, развивање, размножување). Преку исхраната живите суштества ја обезбедуваат потребната материја за добивање енергија, која пак им е потребна за да го одржуваат својот организам . Витамините се потребни за живот . Нив организмот не може да ги создаде. Тие се внесуваат само преку исхраната .

Спореди го твојот заклучок со нашите заклучоци! Живите суштества се хранат со материи од надворешната средина и ја користат за создавање на своите органи и за вршење на функции. Во природата постојат многу начини за обезбедување храна, од корените на растенијата до устата на животните . Храната претставува извор на животот . Работни задачи :

Човекот во исхраната користи храна од растително и од животинско потекло.

Животните се хранат со растенија и со живи организми.

1. Од претходните активности и истражувања за живите суштества, дојде до некои сознанија.

2. Одбери едно живо суштество и na ~asot po makedonski jazik, во вид на извештај, запиши ги основните услови кои се извор на неговиот живот!


77

РАСТЕЊЕ И РАЗМНОЖУВАЊЕ КАЈ РАСТЕНИЈАТА И ЖИВОТНИТЕ

Има растенија што се размножуваат со поленот од цветот . Тој процес се вика опрашување. Тоа може да се изврши со ветер, преку вода, со помош на инсекти, со помош на човекот и сл. Задачи за истражување: I група: Посети продавница за риби и набљудувај ги рибите во аквариумот! Поразговарај со човекот кој е задолжен да се грижи за нив . Постави му прашања за начинот на исхрана и за размножувањето! Како ја одржуваат природната средина во аквариумот? II група: Посети живинарска фарма! Набљудувај како се размножуваат кокошките! Со што се хранат? Во какви услови живеат? Разговарај со одговорно лице и запиши ги сите нови информации !

Потсети се !

1. Што ни е потребно за да засадиме растение ? 2. Во првата задача, кога вршевме набљудување и истражување, за

колку време изникна растението ? 3. Кои се органите на растението ?

Заклучок Од зрно семе израсна убаво растение, кое има корен, стебло и листови.


78

Главната улога на животните е продолжување на видот . Рибите се размножуваат на тој начин што рибата (женка) полага неколку илјадници јајца (икри), во периодот од мај до август , и велиме дека рибата се мрести . Во исто време мажјакот ги полева јајцата со бела млеч и настанува нивното оплодување. Тие јајца се полагаат на побезбедни (скриени) места или меѓу растенијата . Од нив потоа се развиваат млади риби . Рибите се хранат со мали животни: ракчиња , црви , пијавици и друго . Во живинарските фарми се полагаат јајца во инкубатор, за разлика од домашните услови, каде на јајцата лежи кокошка наречена квачка. Во инкубаторот температурата е иста како и кога лежи квачката врз јајцата. По 21 ден се изведуваат пилиња. Од пилињата се врши одбирање : понапредните се одвојуваат и се одгледуваат за несилки , а другите за месо . За да не заболи живината – ветеринарите преземаат мерки за уништување на паразитите . За заштита на живината од заразни болести се врши вакцинација .

Истражувајќи дојдов до следниве знаења:

Знаеш ли дека: Од икрата на многу риби се прави многу вкусен и скап деликатес, наречен кавијар.

Направи сам! Направи албум во кој ќе собираш и ќе залепиш слики од разни видови на риби и останати домашни животни. Запиши ги нивните имиња !


79

НАРУШУВАЊЕ НА ФУНКЦИЈАТА НА ОРГАНИТЕ ПРИ СИЛНИ ВЛИЈАНИЈА

Знам! Кога некој го изговара моето име, или вика по мене, тоа го слушам . Ако во зима се облечам лесно, ќе ми студи . Телото го чувствува ладниот воздух и ниските температури . Кога стојам на семафор, гледам во него и чекам да се запали зеленото светло за да поминам . А кога е запалено црвеното– стојам. Чоколадата ке дознаам каква е по вкус кога ќе ја ставам во устата . Тогаш ќе осетам дека е блага .

Размисли и одговори! 1. Како дознаваме дека некој го изговара нашето име , или дека некој нè вика? 2. Што чувствуваме на телото во зима кога сме лесно облечени ? 3. Кога стоиме на семафор, како знаеме кога треба да го поминеме

пешачкиот премин? 4. Каква е по вкус чоколадата и како тоа го откриваме?

Задачи за истражување: ( работа во парови ) 1. Земете една чаша со топла вода ! Ставете ја раката во водата . Што чувствувате ? Потоа земете сад со коцки мраз и допрете ги . Што чувствувате? На крај, ставете две – три коцки мраз во топлата вода . Што забележувате?


80

Топла вода Сад со мраз Мразот почнува да се топи.

Спореди го твојот заклучок со нашите заклучоци! Сите овие промени ги чувствувате со сетилата за допир (рака) , сo сетилото за мирис (нос) , за вкус (јазик) , за слух (уво) и со сетилото за вид (око) . Мозокот е контролен центар на телото и одговорен е за размислување, за помнење, за говор и за чувствата. Во него се сместени сите сетила. Тој праќа и прима пораки во вид на електрични сигнали до кората на големиот мозок. Телото врши и автоматски активности за кои мозокот не одлучува свесно . Таква е работата на срцето и рефлексните активности. Така на пример, кога со раката ќе допреме нешто врело, сетилата праќаат сигнали до мозокот, па автоматски реагираме и ја тргаме раката од огинот . На таков начин реагираат и останатите сетила, дадени во погорните примери и задачи за истражување.

Ако исцедиме лимон во устатата, ќе го почувствуваме неговиот вкус со дел од јазикот . Тој е кисел.

Миризбата од парфемот е пријатна , за разлика од миризбата во тоалетот, која е непријатна .

Како се чувствуваш кога ќе помирисаш шишенце од парфем? А каков е мирисот кога си во тоалет? Како ќе изреагираш ако во кујната твојата мајка пече лути пиперки ?


81

СОВЕТИ ЗА НЕГА И ХИГИЕНА НА СЕТИЛНИТЕ ОРГАНИ

Чувај ги очите од нечистотија . Не читај и не пишувај на слаба светлина . Не се наведнувај многу над книгата и гледај телевизија од подалеку . Одмарај ги очите на зеленило и чист воздух .

Избегнувај силни звуци и врева. Редовно одржувај хигиена и не ги чепкај ушите со тврд предмет. Не седи во затворени и загадени простории . Избегнувај остри, лути и смрдливи миризби . Одржувај хигиена . Не го чепкај носот со прсти и заштитувај се од настинки .

Штити ја кожата од изгореници, удари , замрзнување i од силни удари .

Ако почувствуваш болка на сетилните органи, побарај помош од лекар!

Работни задачи : 1.Potreben materijal: par~e ~okolado. Zatni go nosot so dva prsta i izedi go ~okoladoto. [to zabele`uva{? Dali ima ~uden vkus? ‡[tom go pu{ti{ nosot, vkusot }e bide ist kako porano. 2. Potreben materijal: stakleno i plasti~no {i{e,oriz, grav. Vo staklenoto {i{e stavi go orizot, a vo pasti~noto stavi go gravot, pa poleka protresuvaj gi. Koj zvuk e poprijaten?


82

ЗДРАВА ИСХРАНА

Спреди ги твоите заклучоци со нашите! Човекот, како најсовршено живо суштество, се храни така што сам си обезбедува храна по сопствен избор . Но, при тој избор треба да внимава што и колку јаде! Човековиот организам не е навикнат на еднолична исхрана. За правилен и здрав развој на телото потребно е да се внесува урамнотежена исхрана . На луѓето им е потребна одредена количина храна секој ден, за да се снабдат со енергија. Речиси секоја храна може да обезбеди одредено количество енергија , но нашите тела имаат и други потреби. За да бидеме сигурни дека внесуваме сè што ни е потребно , треба да јадеме најразновидна храна , со точни количини шеќери(јагленохидрати), масти, минерали, протеини, витамини.

Задачи за истражување: Како влијае едноличната храна врз здравјето на човекот ?

1. Во текот на една недела обиди се да внесуваш едноврсна храна!

2. Ќе можеш ли да издржиш цел ден да не вкусиш ништо друго освен овошје?

3. Наредниот ден обиди се со зеленчук! 4. Третиот ден обиди се да јадеш само месо! 5. Сè до седмиот ден постојано, во текот на денот, јади

едноврсна храна!


83

Пирамида на исхраната

Piramida na zdrava ishrana

Одбегнувај ги храната и однесувањето илустрирани на врвот од пирамидата! Одбегнувај да јадеш во ситуации кои те наведуваат да јадеш неконтролирано ( додека гледаш телевизија , додека учиш , кога гледаш натпревар ...) РЕШЕНИЕ: 1. Не ги прескокнувај оброците! 2. Секогаш кога јадеш, седни и користи чинија. 3. Немој постојано нешто да грицкаш (на тој начин не знаеш колку си изел). 4. Ако во текот на денот јадеш нормално , нема да си постојано гладен. Кога не можеш да издржиш, јади овошје! 5. Покрај креветот држи книга, а не храна ! 6. По јадењето оди на прошетка ! 7. Занимавај се со спорт, оди на прошетки во природата, дружи се!

Запомни! Храната богата со шеќери (jагленохирати) ни дава енергија . Нив ги има во житните производи, во компирот , оризот и во зрнестата храна . Протеините се потребни за изградба и обновување на клетките, и за одржување на нашите коски, мускули, крв и здрава кожа . Застапени се во месото, vo рибата, vo јајцата ... Овошјето и зеленчукот содржат енергија и голем број важни витамини и минерали . Може да го јадеме свежо, конзервирано, суво или да пиеме сокови . Млечните производи содржат состојки што ни се потребни за да имаме здрави коски и заби. Честите лекарски прегледи, исто така, се мерило за тоа колку е здрав нашиот организам.


84

Сега разбрав ! Кога јадам, телото ја користи храната за да создаде енергија . Но, доколку јадеме повеќе храна отколку што ни е потребно, телото ја

складира како vi{ok od masnotii. Луѓето се здебелуваат бидејќи јадат повеќе од потребното, не се движат и не вежбаат доволно.

Ако сакаш да знаеш повеќе Што е ППД ? ППД е „Препорачана доза“. Таа се користи за да се опише количината витамини и минерали , која треба да се јаде секој ден за да се одржи доброто здравје. Кои минерали им се потребни на луѓето ? Покрај витамините потребни се и минерали, како што се железото за создавање на крвни зрнца и калциумот за здрави коски и заби . Зошто едни луѓе се подебели од други? Ако со храната внесуваме повеќе енергија отколку што ни е потребно , таа се таложи во вид на маснотии. Сепак, природно луѓето имаат различна форма на телото . Но, и, две личности со многу различна градба може да се сосема здрави .

Задача: 1.Самостојно направи неделно мени на исхрана, за да можеш правилно да се храниш! 2. Собери сликички и доврши ја започнатата пирамида, со хранаta која ти ја користиш! 2. Обиди се да најдеш информации од енциклопедии или на интернет страниците, за да дознаеш „Зошто огладнуваме?“ 3. Од понудена разновидна храна на масата , што prvo би одбрал? Зошто?


85

ХРАНИ СЕ И ЖИВЕЈ ЗДРАВО

Споредете ги вашите со нашите заклучоци! Температурата na здрав организам изнесува од 36- 37 степени . Доколку таа се покачи пове}е, тогаш организмот ни сигнализира дека нешто не е во ред со нашето тело . Веднаш треба да побараме помош од лекар . По прегледот лекарот точно знае како треба да постапи и што да ни препише на рецепт за лекови, за да оздравиме побргу. Лековите со рецептот ги земаме од аптека, при што покажуваме и здравствена книшка во која, исто така, се заведени лековите и дијагнозата која ни ја напишал лекарот . За да не дојдеме до заразни и други видови на преносливи болести, потребно е да се грижиме за нашето здравје. Затоа треба: – редовно да одиме на систематски прегледи и редовно да се вакцинираме; – по секој оброк да ги миеме нашите заби; –да јадеме здрава, разновидна и свежа храна; –да јадеме овошје и зеленчук во големи количини; –да одбегнуваме да седиме во непроветрени простории и во простории каде се пуши; –да спортуваме.

Задачи за истражување : I група : Со помош на твоите родители измери си ја телесната температура ! Запиши колку изнесува ! II група : Разговарајте со вашите родители.

–Од каква болест сте биле болни? –Кој прв ја забележал болеста? –Каде ве однеле родителите , и од кого побарале помош? –Што ви препишал лекарот? –Каде ги купивте лековите?

III група : Посети го твојот заболекар!

–Направи контрола на твоите заби и побарај совет како да ги зачуваш забите здрави . –Како заболекарот го извршува прегледот на забите ? –Доколку иматe расипано запче, што превзема заболекарот?

Да се грижиме за нашето здравје, за да не се разболиме!


86

Одбегнувај често да јадеш слатки работи и брза храна!

Работни задачи: 1. Запиши едно свое правило за здрав живот!

Види што ми направија твоите слатки !

Грижи се за своето здравје!

Редовно посетувај го својот стоматолог.

Пред секој оброк измиј си ги рацете со сапун и одржувај ја својата лична хигиена.

Не заборавај слободното време да го поминуваш на чист воздух .

Водата е извор на животот.


87

EKOLOGIJATA E NAUKA ZA PLANETATA ZEMJA

11

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci! Zemjata ima forma na topka, koja e malku spleskana na polovite. Zaedno so u{te osum planeti i golem broj sateliti, kometi i meteori, kruì okolu Sonceto. Na{ata planeta, Zemjata, e petta po golemina od vkupno devette planeti koi se vrtat okolu Sonceto. Svetlinata i toplinata ja dobiva od Sonceto, isto kako i drugite planeti.Pogolemiot del od povr{inata na Zemjata e pokrien so voda. Ostanatiot del e po~va. Golem prostor ispolnet so vozduh ja opkruùva Zemjata. Nego go ima nasekade okolu nas. Zemjata e planeta na koja ima ìvot.

Taa e na{iot dom. Treba da se griìme zanea i da ja ~uvame. EKOLOGIJATA VO SU[TINA E NAUKA ZA RAZVOJOT NA PLANETATA ZEMJA.

Rabota vo grupi: Razgledaj gi slikite vo u~ebnikot!

‡Нa globus, ili na karta, pronajdi ja na{ata dràva, a potoa pokaì kade se nao|aat i drugi mesta.

‡Кoja boja najmnogu ja ima na kartata (ili na globusot)? ‡[to moè{ da zaklu~i{? ‡Na koja data se odbeleùva Denot na planetata Zemja? So racete napravi krug. Na toj na~in ja pretstavuva{ formata na planetata Zemja. Potoa glasno izgovori: ,,@iveam na

planetata Zemja! ”

EKOLOGIJA

88

Zada~i za istraùvawe :

I grupa : Napravete zbirka od kam~iwa, po~va, i beleète gi site podatoci za niv (imeto na predmetot, negovoto poteklo, od kade e zemeno, kakva korist imame od nego).

II grupa : Napravete zbirka od rastenija i beleète gi site podatoci za niv (kade ìveat, od kade se zemeni, kako se ~uvaat, korista od niv).

III grupa : Napravete zbirka od ìvotni (insekti), i na ~asot po matematika beleète gi site podatoci za niv (kade ìveat, od kade se zemeni, na~in na ~uvawe, korista od niv). Nabquduvajte gi primerocite pod lupa ili pod mikroskop (ako va{eto u~ili{te ima mokroskop) i beleète podatoci so crtawe i so tekst za bojata, za cvetot, za ìlite na listovite, za o~ite, za krilcata na insektite... ‡ zavisno od toa {to nabquduvate. So u~enicite razgovarajte za slikite i voo~ete gi razlikite! ‡Podatocite od ova istraùvawe }e gi koristi{ vo natamo{noto izu~uvawe na ekologijata.

EKOLOGIJA

89

EKOLOGIJA

Rabota vo grupi:

Razgledajte gi fotografiite i donesete zaklu~ok (zagaduvawe na vodite, na po~vite, na vozduhot i uni{tuvawe na {umite). Sekoja grupa neka se prestavi so svoja parola:

I grupa‡ za zagaduvaweto na vodata

II grupa‡za po~vata

III grupa‡za vozduhot

IV grupa‡ za uni{tuvaweto na {umite

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{iot zaklu~ok! Ekologijata e nauka {to prou~uva kade i

kako ìveat ìvite organizmi i gi prou~uva odnosite me|u organizmite i nivnata sredina.

Ekologijata e nauka {to go prou~uva odnosot na ~ovekot kon prirodata i {tetite od zagaduvaweto na ~ovekovata okolina.

ûvaj ja Zemjata moja i tvoja, za{to taa ni

daruva, taa nî hrani ‡ bez

voda, vozduh i hrana ~ista, ìvotot na{ nema smisla !

EKOLOGIJA

90

PORAKI!

Ne go zagaduvaj vozduhot!

Stop za site lu|e {to frlaat otpadoci! nasekade

Stop za fabrikite

{to ispu{taat

~ad!

Stop za industriite {to ispu{taat ne~isti vodi!

Rabotna zada~a: Vo va{eto oddelenie formirajte eko-patroli . Eko-patrolite se grupi {to }e pribiraat informacii za ekolo{kite naru{uvawa vo mestoto na ìveewe. Sekoja grupa }e ima eko-dnevnik vo koj }e zapi{uva od kade poteknuva zagaduvaweto, koi se zagaduva~ite, kakva {teta nanesuva zagaduvaweto, koi merki se prezemaat za da se spre~i zagaduvaweto.

I patrola : sobira podatoci za sredinata vo koja ìvee (za ~istotata na u~ili{teto i na ulicata ).

II patrola : sobira podatoci za vodite vo mestoto na ìveewe, kako i za vodata za piewe.

III patrola : sobira podatoci za {umite i za akciite za po{umuvawe.

IV patrola : sobira podatoci za zagaduvawe na vozduhot.

EKOLOGIJA

91

POVRZANOSTA ME\U @IVATA I NE@IVATA PRIRODA

DOKA@I !

Vo prirodata sé e povrzano i sé zavisi edno od drugo.

Zada~i za istraùvawe: 1.Nabquduvaj dekorativno rastenie pri normalni uslovi i pri nedostig na voda! [to zabeleà? Zo{to na ìvite organizmi im se potrebni: vozduh, hrana, po~va, sonce i svetlina ? Koi se nivnite zaedni~ki karakteristiki ?

EKOLOGIJA

92


1. Zaedni~ki karakteristiki na site ìvi organizmi se:

2. Posebni karakteristiki:

rastenija ìvotni ~ovek

Rastenijata sami ja sozdavaat hranata vo svoite zeleni delovi (listot) i zatoa se nare~eni proizveduva~i. Za da sozdadat hrana potrebni im se son~eva svetlina, voda i jaglerod dioksid, koj go ima vo vozduhot. @ivotnite i ~ovekot se hranat so gotova hrana, pa tie se potro{uva~i.

‡Se hranat so gotova hrana, so rastenija ili ìvotni‡

Potro{uva~i; ‡se dviàt, ‡teloto im e pokrieno so

koà.

‡sami si ja sozdavaat hranata ‡ Proizveduva~i; ‡ispu{taat kislorod, ‡po boja se zeleni, ‡ne go menuvaat

ìveali{te-to.

a) ra|awe b) di{ewe

v) voda i hrana g) razmnoùvawe d) umirawe

‡ima govor, ‡razum, ‡ispraveno odi, ‡ìvee so drugi lu|e.

Potro{uva~i

Rabotni zada~i:

Na ~asot po likovno pretstavi ìva i

neìva priroda!

EKOLOGIJA

93

[TO E @IVOTNA SREDINA?

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{iot! Za zajakot ìvotna sredina e {umata, za krtot‡ po~vata, za lu|eto‡gradot, za ribata ‡vodata...

@ivotna sredina e okolinata vo koja ìvee edno rastenie, ìvotno ili ~ovek, mestoto kade {to gi nao|a neophodnite

uslovi za ìvot ( svetlina , toplina, voda, po~va i

vozduh). @ivotna sredina ne e samo ìveali{teto,

odnosno domot vo koj nekoj ìvee. Toa e prostorot, okolinata vo koja ìvotnite, rastenijata i ~ovekot se

ra|aat, se hranat, rastat, se razmnoùvaat i umiraat.

Sekoe rastenie i ìvotno e prisposobeno na svojata ìvotna sredina. @ivotna sredina na lu|eto e seto ona {to tie go sozdale i {to postoi vo prirodata. ôvekot se trudi ìvotnata sredina da ja prilagodi na svoite potrebi. Toj se trudi taa da bide privle~na i korisna, a ìvotot da mu bide udoben. Menuvaj}i ja ìvotnata sredina ponekoga{ se

zagrozuva ìviot svet vo nea i sopstvenoto zdravje. Toa naj~esto se slu~uva koga lu|eto se trudat da obezbedat pove}e hrana, koga ne vnimavaat kade gradat pati{ta i uni{tuvaat plodna zemja.

Zada~i za istraùvawe: „ grupa : Sledete gi uslovite za ìvot vo ìvotna sredina na rastenie. „„ grupa : Sledete gi uslovite za ìvot vo ìvotna sredina na ìvotno. Istraùvaj ja povrzanosta na rastenieto ili na ìvotnoto so negovata ìvotna

sredina i ìveali{teto.

Rabotna zada~a: Na ~asot po makedonski jazik opi{i ja tvojata ìvotna sredina !

EKOLOGIJA

94

VODA, PO^VA, VOZDUH

Vodata kako ìvotna sredina

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{iot! . Bez voda nema ìvot.Taa e ìvotna sredina za ribite, algite i za drugite vodni ìvotni i rastenija. Tie ìveat vo vodata. No ima rastenija i ìvotni {to ìveat pokraj voda: {trkot, vodnata zmija, àbata, trskata...Tie vo vodata di{at, se hranat, rastat, se razmnoùvaat. Kaj site ìvi organizmi ‡ rastenijata, ìvotnite i ~ovekot– najgolemiot del od teloto se sostoi od voda. No tie ja gubat vodata. Kako? [to ~uvstvuva{ koga ti nedostasuva voda? Kako ìvite organizmi ja vnesuvaat vodata ? Rastenijata voda primaat preku korenot, a ~ovekot i ìvotnite preku hranata i so vnesuvawe te~nosti. Naj~esti zagaduva~i na vodite se: otpadnite vodi od fabrikite i topilnicite, kanalizacijata od doma}instvata, detergentite za perewe , maslata i drugite otpadni materii. Na toj na~in se uni{tuvaat rastenijata i ìvotnite {to ìveat vo vodata. So otpad pokraj vodata }e pridoneseme da ne se naru{at uslovite za ìvot vo vodnata sredina i nema da gi uni{time rastenijata i ìvotnite {to ìveat vo nea .

Razmisli i istraùvaj ! 1. Ima li ìvot bez voda? ( seti se za zna~eweto na vodata za ìviot svet ). 2. Za kogo vodata e ìvotna sredina ? 3. Razmisli za negativnoto dejstvo na ~ovekot vrz vodata ! Eko-patrolata {to sobira{e podatoci za vodite neka go pro~ita izve{tajot !

EKOLOGIJA

95

PO^VATA KAKO @IVOTNA SREDINA

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{iot!

Po~vata gi sodrì neophodnite uslovi za ìvot. Taa e ìvotna sredina za mnogu rastenija, ìvotni, no i za ~ovekot. Sekoj ~ovek stanuva zagaduva~ ako otpadnite materii ne gi frla na opredelenoto mesto za toa. Pokraj so ovie zagaduva~i, zagaduvawe na po~vata imame i so zgolemena upotreba na ve{ta~ki |ubriva, so otrovnite gasovi od fabri~kite oxaci i drugi industriski otpadoci. Po~vata se zagaduva i pri navodnuvawe so zagadena voda i so uni{tuvawe na {umite.

Aktivnost na u~enicite: Eko-patrolata {to sobira{e podatoci za ~istotata na u~ili{teto i ulicata, neka go pr~ita izve{tajot! Razgovarajte i donesete zaklu~oci od izve{tajot! Dogovorete se kakvi akcii }e prezemete za da ja odrùvate ~ista okolinata vo koja ìveete.

Zada~i za istraùvawe: 1.Zo{to na rastenijata i ìvotnite im e potrebna po~va? 2. Zo{to mu e potrebna na ~ovekot? 3. Nabroj nekolku rastenija i ìvotni na koi po~vata im e

ìvotna sredina !

EKOLOGIJA

96

VOZDUHOT KAKO @IVOTNA SREDINA


Izgradbata na golem broj fabriki, moderni avtopati, aerodromi, poàrite, otrovnite materii {to se osloboduvaat od |ubreto so raspa|awe na izumrenite ìvotni i rastenija, doveduvaat do zgolemuvawe na zagadenosta na vozduhot. Zagadeniot vozduh so jaglerod dioksid i razni drugi otrovni gasovi, koga nema veter za da gi raznese ovie otrovni materii, se zadrùva vo dolnite sloevi na

vozduhot vo vid na retka magla, nare~ena smog. Vozduhot koj e zagaden go naru{uva ~ovekovoto zdravje, zdravjeto na rastenijata i zdravjeto na ìvotnite. Od zagadeniot vozduh ~ovekot moè da se razboli od razni bolesti na di{nite organi, za{to pri vdi{uvaweto se vnesuvaat pogolemi koli~estva otrovni materii. Ova posebno se slu~uva vo gradovite. Vozduhot moè da bide zagaden i vo zatvoreni prostorii. Ako prostorijata vo koja prestojuvame ne se provetruva ~esto moè da se pojavi glavobolka i pe~ewe na o~ite. Site nie treba da se borime protiv zagaduvaweto na vozduhot. Fabrikite i avtomobilite treba da upoterbuvaat filtri. Pro~istuva~i na vozduhot se zelenite listovi, odnosno {umite. Zatoa nie treba: ‡ da gi ~uvame {umite; ‡ da odgleduvame zelenilo; ‡da odime na izlet vo priroda; ‡da gi provetruvame prostoriite, doma i vo u~ili{te.

Zada~a za istraùvawe: Nabquduvaj, istraùvaj i sporeduvaj podatoci za vozduhot vo priroda i za vozduhot vo naseleno mesto!

Rabotni zada~i: ‡Zasadi drvo! U~estvuvaj vo akcii za po{umuvawe kako {te e ,,Den na drvoto”.

EKOLOGIJA

97

@IVEALI[TE

@iveali{teto e prostor naselen so rastenija i ìvotni. Vo sekoe ìveali{te postojat odredeni uslovi za ìvot, po koi toa se razlikuva od drugite ìveali{ta. Vo edno ìveali{te ìveat onie rastenija i ìvotni {to se prilagodeni na uslovite za ìvot vo nego. Site samoniknati rastenija i divi ìvotni, koi ìveat vo isto prirodno ìveali{te prestavuvaat ìvotna zaednica.

Razgledaj gi slikite! Opredeli go ìveali{teto na sekoja slika i opredeli koi rastenija i ìvotni ìveat vo nego!

Rabotna zada~a: 1. Nabroj drugi ìveali{ta !

Vidovi ìveali{ta Prirodni ìveali{ta @iveali{ta napraveni od ~ovekot Po~va Voda Po~va Voda {uma bara park ribnik livada reka niva ezero

EKOLOGIJA

98

VRSKATA ME\U ORGANIZMITE I NIVNITE @IVEALI[TA

Vo tekot na ìvotot organizmite se hranat, sozdavaat hrana, di{at, gi isfrlaat nepotrebnite materii, se razmnoùvaat, rastat i umiraat. Za izvr{uvawe na ovie funkcii tie se vo postojana vrska so svoeto ìveali{te. Rastenijata i ìvotnite imaat zaedni~ki osobini, no tie se razlikuvaat me|u sebe spored na~inot na ishrana, spored dvièweto,

di{eweto i spored gradbata na teloto. Rastenijata gi naseluvaat site ìveali{ta na Zemjata. Rastenijata sami si ja sozdavaat hranata. Za taa cel, tie preku listovite i zelenite delovi vpivaat son~eva svetlina, jaglerod dioksid od vozduhot, i voda. Ispu{taat kislorod i sozdavaat hrana. Za da dojdat do voda

i do son~eva svetlina, vo zavisnost od uslovite na ìveali{teto, rastenijata razvile sposobnost da se prisposobat na razli~ni uslovi. Vo nekoi ìveali{ta ima izobilstvo od voda, a vo drugi ima nedostig na voda. Vo nekoi temperaturite se visoki, a vo drugi‡ niski. Taka rastenijata, preku gradbata i funkcijata na svoite organi, se prisposobile za ìvot vo svoeto ìveali{te. Vo su{nite predeli listovite na

rastenijata se debeli za da moàt da priberat pove}e voda( kaktus), a na vodnite rastenija (vodna lilija) listovite im se tenki za lesno i brzo da go ispu{taat vi{okot na voda.

Zada~i za istraùvawe: Razmisli za sli~nostite i razlikite me|u ìvotnite i rastenijata ( ishrana, di{ewe, rastewe i razmnoùvawe). Kako }e proceni{ dali eden organizam e rastenie ili ìvotno( pr. dab i vrap~e )? Zabeleì kako se odrazuvaat sezonskite vremenski promeni na rastenijata i na ìvotnite. Vo koe godi{no vreme ima najmnogu rascvetani rastenija?

EKOLOGIJA

99

@ivotnite, za razlika od rastenijata, ne ja sozdavaat sami hranata {to im e potrebna. Tie se hranat so gotova hrana, so rastenija ili so ìvotni. Zatoa se nare~eni potro{uva~i. @ivotnite, ne samo so izgledot, tuku i so svoeto odnesuvawe se prilagoduvaat na uslovite vo ìveali{teto. Orelot ima odli~en vid i od visina moè da go vidi plenot, a kanxite mu pomagaat vo lovot. Peperutkite koga }e sletaat na cvetot te{ko se primetuvaat.Krznoto na zajakot sli~no e po boja so negovoto ìveali{te i e mnogu brz, {to mu pomaga da ne stane plen na nekoe ìvotno. Na zmijata bojata na koàta í e sli~na so okolinata i zatoa te{ko moè da se primeti.

Razgledaj gi slikite i donesi zaklu~ok kako ìvotnite se prilagoduvaat vo svoeto ìveali{te, za da dojdat do hrana i da izbegnat da bidat izedeni.

Rabotni zada~i: Nabroj gi uslovite vo ìveali{tata kon koi se prisposobuvaat rastenijata i ìvotnite!

EKOLOGIJA

100

PTICI

Vo prirodata ìveat mnogu ptici.Tie naj~esto pravat gnezda vo koi gi polagaat svoite jajca. Tie se mnogu korisni zatoa {to se hranat so insekti i na toj na~in gi {titat drvjata od niv. Se hranat i so sitni zrna, pa raznesuvaat seme i na toj na~in go potpomagaat razmnoùvaweto na rastenijata. Spored mestoto kade i kako ìveat, tie se delat na : ‡ptici preselnici ( lastovi~ka, slavej~e, {trk), ‡ptici koi ostanuvaat i vo zima ( vrap~e,gulab), ‡ptici {to ìveat pokraj bara ( {trk , ~apja, {atka), ‡grablivici ( orel, jastreb).

hranilka

Napravi ku}i~ka ili hranilka za ptici! Taa }e im bide skrivali{te vo tekot na ladnite zimski denovi. Pogledni gi slikite vo u~ebnikot i vodi se po niv dodeka ja pravi{ ku}i~kata ili hranilkata. Stavi ja tamu kade {to }e im bide korisna. Istraùvaj so kakva hrana se hranat pticite vo zima.

EKOLOGIJA

101

LIVADA


Livadata e ìveali{te za trevata i za drugi rastenija na koi stebloto im e malo, meko, so~no i zeleno. Taa e ìveali{te i za mnogu ìvotni i insekti. Ima dovolno toplina, svetlina, voda i plodno zemji{te. Od rastenijata najmnogu ja ima trevata, no ima i detelina, gluvar~e, kamilica, nane, menta-bulki, yvon~iwa... Na livadata rastat i mnogu lekoviti rastenija, kako {to se: ajdu~ka treva, maj~ina du{ica, nane i drugi. Rastitelniot svet na livadata ovozmoùva opstanok na razni insekti, ptici i drugi sitni ìvotni. Na livadata ìveat mravki, pajaci, peperutki, stonogalki, gluvci. Nea mnogu ~esto ja posetuva zajakot, a i razni vidovi ptici {to se hranat so insekti. Livadite naj~esto se sre}avaat pokraj potocite i rekite. Livadite na koi redovno pase stoka se vikaat pasi{ta. Trevata se kosi. Isu{enata treva se vika seno. Senoto se koristi kako hrana za doma{nite ìvotni vo zima.

Nabquduvaj ja livadata vo leten i vo zimski period (moè da se posluì{ i so slikite) i vodi ekolo{ki bele`nik za aktivnosta na ìvotinskiot i na rastitelniot svet vo vrska so ishranata. ‡Koi rastenija i ìvotni ìveat na livada? ‡Kakvi se uslovite za ìvot na livadata? ‡Koj, so {to se hrani?

EKOLOGIJA

102

Eden od va`nite uslovi za `ivot na rastenijata e toplinata. Vo tekot na zimata rastenijata prestanuvaat da rastat poradi niskite temperaturi.Nekoi umiraat, no prethodno go ostavaat semeto. Vo prolet za rastenijata po~nuva nov `ivot. Se razvivaat listovite na drvjata, a potoa se sozdavaat pupkite, cvetovite i plodovite.

Rabotna zada~a: Opi{i ja livadata ! Koi lekoviti rastenija gi ima na livadata ?

EKOLOGIJA

103

ÔVEKOT GI KORISTI RASTENIJATA I @IVOTNITE VO SVOJATA

ISHRANA Vo sekoe ìveali{te postojat odredeni odnosi vo ishranata me|u nejzinite ~lenovi. Toa se vika lanec na ishrana. Lanecot na ishrana naj~esto zapo~nuva so rastenie, bidej}i tie se proizveduva~i na hrana, a so niv potoa se hranat potro{uva~ite. Rastitelniot i ìvotinskiot svet e me|usebno povrzan. Koga ne bi postoele rastenijata ne bi imalo hrana za ìvotnite.

Sinxiri na ishrana:

Edna od najva`nite vrski na organizmot so negovata ìvotna sredina e hranata. Hranata mu e potrebna na ~ovekot za da raste, da se razviva i da se dviì. Hranata se obezbeduva od ìvotnata sredina. Zaradi odrùvawe na zdravjeto, sekoj treba da znae za{to e va`na zdravata ishrana. Vnesuvaweto vo organizmot

razli~ni materii se vika ishrana.

Potseti se! Koi ìvi su{testva se proizveduva~i, a koi potro{uva~i? Kako se hranat rastenijata? Kako i so {to se hranat ìvotnite? Kako i so {to se hranat lu|eto? Na koja grupa í pripa|aat tie ?

EKOLOGIJA

104

@ivotnite i rastenijata se ishranuvaat na sosema razli~ni na~ini. @ivotnite i ~ovekot se hranat so gotova (ve}e sozdadena) hrana, a rastenijata sami ja proizveduvaat hranata. @ivotnite {to se hranat samo so rastenija se

vikaat trevojadi. Tie {to se hranat samo so meso se vikaat mesojadi, a ima

ìvotni {to se hranat i so rastenija i so meso, pa tie se vikaat se{tojadi. Vo svojata ishrana ~ovekot koristi hrana od rastitelno i od ìvotinsko poteklo.

No, dali hranata {to ja koristime e zdrava? Rastenijata gi vpivaat otrovite od zagadenata po~va i zaedno so vodata gi raznesuvaat do plodovite. Takvite plodovi se {tetni za ~ovekot. Po~vata, vozduhot i vodata se zagadeni. Dokolku ~ovekot se ishranuva so hrana koja e zagadena, toga{ i toj moè da bide zatruen. Za da imame zdrav ìvot treba da vnimavame kako se odnesuvame vo svojata sredina. Gradovite, poradi nesovesnite lu|e, stanuvaat ìvotni sredini {to krijat mnogu opasnosti i bolesti.

Rabotni zada~i: Prikaì {ema koga ~ovekot vo svojata ishrana vnesuva zagadena hrana od rastitalno i ìvotinsko poteklo!

EKOLOGIJA

mailto:na~ini.@ivotnite

mailto:na~ini.@ivotnite

105

[TO NAUÎV?

Planetata Zemja e na{iot dom. Treba da se griìme za nea i da ja ~uvame.

Ekologijata e nauka za razvojot na planetata Zemja.Taa prou~uva kade i kako ìveat ìvite organizmi i odnosite me|u organizmite i nivnta sredina.

@ivotna sredina e okolinata vo koja ìvee edno rastenie, ìvotno ili ~ovek, mestoto kade {to gi nao|a neophodnite uslovi za ìvot:

Rastenijata, preku gradbata (izgledot) i funkcijata na svoite organi, se prisposobile za ìvot vo svoeto ìveali{te.

@iveali{te e prostor naselen so rastenija i ìvotni. sekoe ìveali{te postojat

Rastenijata sami ja sozdavaat hranata vo svoite zeleni delovi (listot) i zatoa se nare~eni

proizveduva~i. @ivotnite i ~ovekot se hranat so gotova hrana i tie se

potro{uva~i.

Livadata e ìveali{te za trevata i za drugi rastenija na koi stebloto im e malo, meko, so~no i zeleno.Taa e ìveali{te i za mnogu ìvotni i insekti. Livadata ja posetuvaat i mnogu ptici.

Rastenijata, ìvotnite i ~ovekot zaemno se povrzani preku ishranata. Taa zaemna vrska se narekuva sinxir na ishrana.

EKOLOGIJA

106

MOETO ZNAEWE E BOGATSTVO

SAMOPROCENKA NA OBRAZOVNITE POSTIGNUVAWA

Dali znae{ ...

{to e priroda i kakva moè da bide taa? kako da istraùva{? da gi koristi{ setilata? {to koristime pri istraùvawe? od kakvi materijali e sostavena neìvata priroda? kavi moè da bidat materijalite? kako se dobivaat me{avini? kako se menuvaat materijalite? koi se prirodni , a koi ve{ta~ki izvori na svetlina? koj e najprisuten oblik na energija vo sekojdnevniot ìvot? zo{to velime deka Zemjata e promenliva planeta? {to e po~va i kakvi vidovi po~va postojat? {to e reljef? {to e vozduh, {to atmosfera, a {to voda ? koi se neophodni uslovi za ìvot? koi se prirodni pojavi? vrz {to vlijaat promenite na vremeto? koi se karaktersitiki na site ìvi su{testva? kakva e ulogata na vodata , na vozduhot i na svetlinata za ìvot na site ìvi su{testva? kako se vika na{ata planeta? na koja data se odbeleùva denot na planetata Zemja? {to e ekologija? da gi nabroi{ ìvotnite sredini ? {to e ìveali{te? kakvi ìveali{ta postojat? kako ìvite su{testva se prilagoduvaat vo ìveali{teto? koi se proizveduva~i , a koi potro{uva~i ? {to e ishrana , a {to sinxir na ishrana? Sekoe krug~e do pra{aweto oboj go vo bojata koja mu odgovara! da ne taka- taka

Dali umee{ ... da zasadi{ rastenie? da napravi{ reljef od glina ? da napravi{ vrtele{ka i vrtimu{ka ? da napravi{ hranilka za ptici ?

da void{ eko-dnevnik ?

107

SAMOPROCENKA NA VOSPITNITE POSTIGNUVAWA

Razmisli i samostojno odgovori spored barawata. Sporedi gi odgovorite so svoite sou~enici. Kolku porasna tvoeto znaewe ovaa godina ( izbroj gi crvenite krug~iwa i vo svojata tetratka zapi{i )

Шto najdobro znae{ od predmetot PRIRODA ? Dali ima{e ne{to za {to saka{e pove}e da nau~i{ ?

Dali ti se dopadna predmetot PRIRODA ? da ne taka- taka

Nau~iv da odgleduvam rastenija. Da Ne

Dali sekoj den jadam zdrava hrana za pojadok ? Da Ne

Znam kako da se odnesuvam so sobraniot materijal od prirodata. Da Ne

Odrùvam li redovno li~na higiena ? Da Ne

Nau~iv kako da se odnesuvam koga

rabotam vo grupa. Da Ne

Dali redovno {etam i igram vo priroda ? Da Ne

Dali temperatura e isto {to i toplina? Da Ne

Dali se griàm za moeto doma{no mileni~e ? Da Ne

Nau~iv da {tedam voda i elektri~na energija? Da Ne

Dali gi hranam pticite koi zimuvaat kaj nas ? Da Ne

Dali znam pravilno da se griàm za svoeto zdravje? Da Ne

Dali u~estvuvam vo rabotni akcii ? Da Ne

108

RE^NIK NA NEPOZNATI ZBOROVI

Vitamini ‡ razni hranlivi sostojki potrebni za pravilen rast i

razvoj na ìvite organizmi. Eksperiment ‡ u~ewe po pat na smisleno izveduvawe na nekoja pojava, pod opredeleni uslovi.

Enciklopedija‡ nau~no delo {to dava sistematski pregled na znaewa ili zbir na podatoci od site oblasti ili od opredelena oblast. Ikri ‡ jajca od riba.

Inkubator ‡ aparat za ve{ta~ko izveduvawe na piliwa. Istraùvawe ‡ otkrivawe na znaewa po pat na eksperimenti.

Ilustracija ‡ (vo po{iroka smisla na zborot) pregledno , slikovito tolkuvawe na ne{tata; ( vo potesna smisla na zborot) slika ili crte` {to se objasnuva so tekst. Jaglenohidrati ‡{e}eri, koi mu davaat energija na organizmot.

Kometa‡ malo nebesno telo vo forma na magliva yvezda so dolga opa{ka (koja se javuva koga }e se dobliàt do sonceto), {to se dviì niz Son~eviot sistem po izrazno elipsovidna pateka.

Meteor ‡ sitno nebesno telo {to navleguva vo atmosferata, se vè{tuva i seraspa|a; pojava vo atmosferata –vinoìto, utrinsko rumenilo...

Minerali ‡ elementi koi se neohodni vo ishranata na ~ovekot.

Modli ‡ kalapi , sadovi.

Mrestewe ‡ razmnoùvawe na ribite.

Nadrazlivost ‡ reakcija (odgovor na organizmot na nekoe vlijanie).

Neselki ‡ vid na koko{ka {to nese pove}e jajca.

Obra~ ‡ krug.

109

Obrok ‡ odredeno koli~estvo na hrana vo tekot na denot ( pojadok , ru~ek , ve~era).

Proteni ‡ belkovini ( glavna sostojka na ìvite organizmi za pravilen rast i razvoj ). Precizno ‡ to~no.

Proces ‡ razvitok , napreduvawe, rastewe.

Satelit ‡ nebesno telo {to kruì vo orbitata okolu nekoja planeta ili okolu drug satelit (na pr. Mese~inata e satelit na Zemjata).

Funkcionirawe ‡ vr{ewe na dejstvo, rabota.

Fotosinteza ‡ proces vo koj ìvite organizmi , pred sî rastenijata,

so u~estvo na son~evi zraci, sozdavaat hrana.

110

SODR@INA

PRIRODA

TI SI DEL OD GRUPATA.............................................................................................................4

ZA DA ISTRA@UVA[ TREBA DA ZNAE[............................................................................5

PRIRODA..............................................................................................................................................6

SREDBA SO PRIRODATA..............................................................................................................7

[TO E PRIRODA?............................................................................................................................ .8

ÔVEKOT I PRIRODATA............................................................................................................10

PROMENI VO PRIRODATA VO ESEN....................................................................................12

MOITE RASTENIJA PORASNAA............................................................................................14

[TO NAUÎV?.................................................................................................................................15


NE@IVATA PRIRODA E SOSTAVENA OD RAZLI^NI MATERIJALI..................16

NE[TO POVE]E ZA MATERIJALITE ..................................................................................18

OSOBINI NA MATERIJALITE VO OKOLINATA ..........................................................19

MATERIJALITE SE MENUVAAT POD VLIJANIE NA TOPLINA I PRITISOK ........21

ME[AVINI.....................................................................................................................................24

PRIMENA NA RAZLI^NI MATERIJALI ........................................................................25

ENERGIJATA GI PRIDVI@UVA OBJEKTITE ...............................................................26

SVETLINA ......................................................................................................................................28

TOPLINA.................................................................................................................................... ....31

ZVUK ...................................................................................................................................................33

[TO NAUÎV? ........................................................................................................................... ..34


ZEMJATA E AKTIVNA PLANETA.........................................................................................35

SOSTAV NA ZEMJATA................................................................................................................37

PO^VA...............................................................................................................................................39

RELJEF...............................................................................................................................................41

RELJEF VO PESOK I GLINA...................................................................................................43

VOZDUH..............................................................................................................................................44

ATMOSFERA ...................................................................................................................................45

BEZ VOZDUH NEMA @IVOT ....................................................................................................46

VODA............................................................................................................................. .......................47

VODATA E NEOPHODNA ZA @IVOT ...................................................................................49

111

SOSTOJBI NA VODATA ............................................................................................................50

OKEAN ‡ MORE ‡ EZERO ..........................................................................................................52

IZVOR I REKA ..............................................................................................................................54

VE^EN MRAZ ................................................................................................................................55

PRIRODNI POJAVI ..................................................................................................................57

OBLAK, DO@D, SNEG, GRAD.....................................................................................................58

MAGLA, ROSA, SLANA..............................................................................................................60

POSETA NA METEOROLO[KA STANICA .....................................................................62

AKTIVNOSTI NA LU\ETO VO ZAVISNOST OD PROMENITE NAVREMETO ..............64

[TO NAU^IV? ..............................................................................................................................66


RAZLIKITE ME\U @IVATA I NE@IVATA PRIRODA..............................................67

RAZLIKITE ME\U RASTENIJATA I @IVOTNITE.....................................................69

KARAKTERISTIKI NA @IVITE SU[TESTVA ............................................................71

VLIJANIE NA USLOVITE ZA @IVOT VRZ @IVIOT SVET.....................................72

NEOPHODNOST OD HRANA KAKO IZVOR NA @IVOT...............................................75

RASTEWE I RAZMNO@UVAWE KAJ RASTENIJATA I @IVOTNITE .................77

NARU[UVAWE NA FUNKCIJATA NA ORGANITE PRI SILNI VLIJANIJA ..............79

SOVETI ZA NEGA I HIGIENA NA SETILNITE ORGANI .....................................81

ZDRAVA ISHRANA ......................................................................................................................82

HRANI SE I @IVEJ ZDRAVO .................................................................................................85

EKOLOGIJA

EKOLOGIJATA E NAUKA ZA PLANETATA ZEMJA.......................................................87

EKOLOGIJA ............................................................................................................................. .......89

PORAKI! ..........................................................................................................................................90

POVRZANOSTA ME\U @IVATA I NE@IVATA PRIRODA .....................................91

[TO E @IVOTNA SREDINA?..................................................................................................93

VODA, PO^VA, VOZDUH ......................................................................................................... ...94

VODATA KAKO @IVOTNA SREDINA.................................................................................94

PO^VATA KAKO @IVOTNA SREDINA ............................................................................95

VOZDUHOT KAKO @IVOTNA SREDINA ..........................................................................96

@IVEALI[TE .................................................................................................................. ............97

VRSKATA ME\U ORGANIZMITE I NIVNITE @IVEALI[TA..............................98

PTICI ............................................................................................................................................100

LIVADA....................................................................................................................... ....................101

112

^OVEKOT GI KORISTI RASTENIJATA I @IVOTNITE VO SVOJATA

ISHRANA ..................................................................................................................... ...................103

[TO NAU^IV?...............................................................................................................................105

MOETO ZNAEWE E BOGATSTVO............................................................................................106

SAMOPROCENKA NA VOSPITNITE POSTIGNUVAWA.........................................107

RE^NIK NA NEPOZNATI ZBOROVI ..................................................................................108

SODR@INA ......................................................................................................................................109

priroda - e- · pdf fileslogata me|u ~lenovite }e dovede do uspeh. ]e nau~i ... u~ili{ta i dr....

Documents