prawo cywilne - część ogólna
TRANSCRIPT
Prawo cywilne – część ogólna
Spis treści Prawo cywilne – część ogólna ................................................................................................................. 1
Stosunek cywilnoprawny ..................................................................................................................... 3
1. DEFINICJA STOSUNKU CYWILNOPRAWNEGO ......................................................................... 3
2. ZASADY REGULACJI CYWILNOPRAWNEJ ................................................................................. 3
3. RODZAJE .................................................................................................................................. 5
4. WIELOŚĆ PODMIOTÓW ........................................................................................................... 6
5. ZAGADNIENIE RZECZY .............................................................................................................. 6
6. PRAWA I OBOWIĄZKI .............................................................................................................. 7
7. RETROAKCJA ............................................................................................................................ 7
Źródło stosunku cywilnoprawnego - zdarzenie prawne ..................................................................... 7
8. DEFINICJA ZDARZENIA PRAWNEGO ........................................................................................ 7
9. KLASYFIKACJA .......................................................................................................................... 8
10. CIĘŻAR DOWODU .............................................................................................................. 11
11. DOBRA I ZŁA WIARA .......................................................................................................... 12
Konsekwencja stosunku cywilnoprawnego – prawo podmiotowe ................................................... 12
12. DEFINICJA PRAWA PODMIOTOWEGO ............................................................................... 12
13. NORMATYWNE POSTACIE PRAW PODMIOTOWYCH ........................................................ 14
14. TYPY PRAW PODMIOTOWYCH .......................................................................................... 15
15. NABYCIE PRAWA PODMIOTOWEGO ................................................................................. 19
16. WYKONYWANIE PRAWA PODMIOTOWEGO ..................................................................... 22
17. NADUŻYCIE PRAWA PODMIOTOWEGO ............................................................................. 22
18. KOLIZJA PRAW PODMIOTOWYCH I ZBIEG ROSZCZEŃ ....................................................... 23
19. POŻYTKI PRAWA ................................................................................................................ 24
20. DAWNOŚĆ - TYPY ............................................................................................................... 24
21. DAWNOŚĆ - PRZEDAWNIENIE ........................................................................................... 24
22. DAWNOŚĆ – PREKLUZJA .................................................................................................... 26
23. PRZYKŁADY TERMINÓW ZAWITYCH .................................................................................. 27
Podmiot stosunku cywilnoprawnego – osoba fizyczna ..................................................................... 28
24. ZDOLNOŚĆ PRAWNA ......................................................................................................... 28
25. ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH ........................................................................... 29
26. TOŻSAMOŚĆ OSOBY FIZYCZNEJ, STAN CYWILNY I DOBRA OSOBISTE ............................... 32
27. MIEJSCE ZAMIESZKANIA .................................................................................................... 34
28. SZCZEGÓLNA ROLA W OBROCIE – KONSUMENT ............................................................... 35
29. ŚMIERĆ, STWIERDZENIE ZGONU I UZNANIE ZA ZMARŁEGO ............................................. 36
Podmiot stosunku cywilnoprawnego – osoba prawna ..................................................................... 38
30. DEFINICJA OSOBY PRAWNEJ .............................................................................................. 38
31. UŁOMNA OSOBA PRAWNA ............................................................................................... 38
32. TEORIE DOTYCZĄCE ISTOTY OSÓB PRAWNYCH ................................................................. 39
33. POWSTANIE OSOBY PRAWNEJ .......................................................................................... 39
34. ZDOLNOŚĆ PRAWNA OSOBY PRAWNEJ ............................................................................ 40
35. KLASYFIKACJA OSÓB PRAWNYCH ...................................................................................... 42
36. SIEDZIBA ............................................................................................................................ 43
37. TEORIA ORGANÓW ............................................................................................................ 43
38. USTANIE BYTU OSOBY PRAWNEJ ...................................................................................... 45
39. SZCZEGÓLNA ROLA W OBROCIE – PRZEDSIĘBIORCA ........................................................ 45
Przedmiot stosunku cywilnoprawnego – rzecz ................................................................................. 47
40. INNE NIŻ RZECZ PRZEDMIOTY STOSUNKÓW CYWILNOPRAWNYCH ................................. 48
41. DEFINICJA RZECZY .............................................................................................................. 48
42. CZĘŚĆ SKŁADOWA RZECZY ................................................................................................ 49
43. PRZYNALEŻNOŚĆ ............................................................................................................... 50
44. KLASYFIKACJA RZECZY ....................................................................................................... 51
45. NIERUCHOMOŚĆ ............................................................................................................... 53
46. ZASADA SUPERFICES SOLO CEDIT ...................................................................................... 53
47. POŻYTKI RZECZY ................................................................................................................. 54
48. PIENIĄDZ ............................................................................................................................ 55
49. PAPIERY WARTOŚCIOWE ................................................................................................... 55
50. SZCZEGÓLNE KOMPLEKSY MAJĄTKOWE ........................................................................... 57
Kształtowanie stosunku cywilnoprawnego – czynność prawna ........................................................ 58
51. POJĘCIE CZYNNOŚCI PRAWNEJ .......................................................................................... 58
52. OŚWIADCZENIE WOLI ........................................................................................................ 59
53. KLASYFIKACJA CZYNNOŚCI PRAWNYCH - PODZIAŁY.......................................................... 63
54. KLASYFIKACJA CZYNNOŚCI PRAWNYCH - OMÓWIENIE ..................................................... 63
55. SANKCJE NIEWAŻNOŚCI CZYNNOŚCI PRAWNYCH ............................................................. 65
56. TREŚĆ CZYNNOŚCI PRAWNEJ ............................................................................................. 67
57. KONWERSJA I KONWALIDACJA.......................................................................................... 68
58. ZAWARCIE UMOWY ........................................................................................................... 69
59. TRYB OFERTOWY ZAWARCIA UMOWY .............................................................................. 69
60. PRZETARGOWY TRYB ZAWIERANIA UMÓW ...................................................................... 71
61. TRYB ROKOWAŃ ................................................................................................................ 72
62. FORMA CZYNNOŚĆI PRAWNEJ .......................................................................................... 72
Kształtowanie stosunku prawnego – przedstawicielstwo ................................................................. 75
63. ZASTĘPSTWO POŚREDNIE I BEZPOŚREDNIE ...................................................................... 75
64. PRZEDSTAWICIELSTWO ..................................................................................................... 76
65. PEŁNOMOCNICTWO - CECHY ............................................................................................ 77
66. PEŁNOMOCNIK .................................................................................................................. 78
67. FALSUS PROCURATOR – FAŁSZYWY PRZEDSTAWICIEL ...................................................... 80
68. PROKURA (informacje podstawowe) ................................................................................ 80
Stosunek cywilnoprawny
Jest to podstawowe pojęcie prawa cywilnego, z którym związane są właściwie wszystkie r
1. DEFINICJA STOSUNKU CYWILNOPRAWNEGO (1) Stosunek społeczny
(2) uregulowany przez normy prawa cywilnego
co oznacza, że
(3) norma prawa cywilnego ustanawia relację powinności
(4) między autonomicznymi podmiotami uznanymi przez prawo cywilne
(5) przy zachowaniu zasady formalnej równości owych podmiotów
(6) polegającą na istnieniu wynikających z dyspozycji owej normy uprawnień i obowiązków,
(7) których realizacja jest zagwarantowana przymusem państwowym.
W związku z tym elementami stosunku prawnego są podmioty, przedmiot, uprawnienia i
obowiązki. Należy przy tym dokonać rozróżnienia pomiędzy podmiotem a stroną stosunku
cywilnoprawnego, gdyż ten pierwszy to autonomiczna jednostka, a ta druga to całość podmiotów
na których w związku ze stosunkiem cywilnoprawnym ciążą określone obowiązki (strona
obowiązana) lub, którym przysługują określone prawa (strona uprawniona).
2. ZASADY REGULACJI CYWILNOPRAWNEJ
(1) Pierwszą podstawową zasadą regulacji cywilnoprawnej jest zasada autonomii woli podmiotu
stosunku cywilnoprawnego. Wyraża się ona w następujący sposób:
(a) Nie można bez zgody i udziału podmiotu kształtować jego woli czy istotnego z punktu
widzenia stosunku cywilnoprawnego działania.
(b) Nie można bez zgody i udziału podmiotu kształtować jego sytuacji cywilnoprawnej,
choćby to ukształtowanie miało być dla tego podmiotu jedynie korzystne.
(c) Podmiot może w granicach określonych przez prawo dowolnie kształtować dotyczące go
stosunki prawne, w szczególności w zakresie doboru ich stron, treści i charakteru.1 Warto
1 Typowym wyjątkiem są tu powszechne w obrocie tzw. umowy adhezyjne, gdzie o zawarciu umowy decyduje w praktyce jedna strona i nie ma ona żadnego wpływu na treść czy charakter tak tworzonego stosunku, a często
od razu wspomnieć, iż na mocy art. 353(1) swoboda ta dotyczy jedynie stosunków
zobowiązaniowych (obligacyjnych).
Odstępstwa od tej zasady wymagają wyraźnego i szczegółowego przyzwolenia przez normę
prawa cywilnego. Są bardzo liczne (np. takimi są wszelkie prawa podmiotowe skuteczne erga
omnes, w tym prawa rzeczowe), ale nie zmienia to statusu zasady.
(2) Drugą (nie mniej ważną) jest zasada formalnej równości podmiotów, która zakłada:
(a) brak trwałego i uniwersalnego podziału ich na mniej lub bardziej uprzywilejowane klasy
podmiotów
(b) przyznanie podmiotowości wszystkim ludziom, czyli brak niewolników, ludzi półwolnych
itp.
(c) brak hierarchicznych stosunków władczych, czyli utrzymującej się możliwości
jednostronnego kształtowania sytuacji prawnej jeden określony podmiot przez drugi
określony podmiot (oczywiste jest tu przenikanie się z zasadą autonomii, z czego wynika
fakt, że np. Gniewek ujmuje te zasady łącznie),
(d) traktowanie faktycznych nierówności w pozycji różnych podmiotów stosunku
cywilnoprawnego jako sytuacji wyjątkowej, choć oczywiście nie wyklucza to szerokich
zabezpieczeń dla podmiotów faktycznie słabszych.
Podobnie jak przy autonomii woli, każde odstępstwo od tej zasady musi być wyraźnie i w
sposób szczegółowy wskazane przez normę prawa cywilnego. W odniesieniu do lit. a-b jest
to wykluczone ze względu na art. 2 oraz art. 32 ust. 1 Konstytucji RP.
(3) Pozostałe zasady są już przedmiotem kontrowersji i każdy autor przedstawia inny katalog.
Przykładowy:
(a) ochrona dobrej wiary
Patrz dział 11. Podmiot będący w dobrej wierze powinien być traktowany lepiej od
będącego w złej wierze.
(b) ochrona osoby ludzkiej
Człowiekowi przysługują pewne określone dobra (tzw. dobra osobiste), które zasługują na
ochronę prawną, a system prawa cywilnego powinien być ukształtowany tak, by naruszać
je w jak najmniejszym stopniu i z właściwym uzasadnieniem.
(c) łagodzenie rygoryzmu przez klauzule generalne
Normy prawa cywilnego powinny zawierać klauzule generalne (wyrażenia celowo
nieostre) w celu zapewnienia właściwej elastyczności i dostosowania do mnogości stanów
faktycznych objętych regulacją cywilnoprawną oraz potrzeb podmiotów stosunków
cywilnoprawnych.
(d) ostateczność sankcji
System prawa cywilnego powinien oferować podmiotom możliwie szeroki wachlarz
środków pozwalających na efektywne rozwiązanie ich problemów znajdujących się w
zakresie regulacji cywilnoprawnej. Sankcje, jakkolwiek potrzebne, powinny stanowić
ostateczność.
nawet na wybór drugiej strony (monopolista), która o treści i charakterze decyduje. Dobrym przykładem jest zakup biletu autobusowego.
(e) ochrona rodziny
Byt i trwałość rodziny powinny podlegać szczególnej ochronie ze względu na wyjątkowo
eksponowane jej znaczenie dla rozwoju i bytowania jednostek ludzkich.
(f) dobro dziecka
Dziecko jako podmiot w oczywisty sposób i rażąco słabszy od pozostałych zasługuje na
szczególną ochronę.
(g) jedność prawa cywilnego
Stosunki cywilnoprawne winny być regulowane w sposób jednolity, a poszczególne
zestawy norm i instytucje prawa cywilnego powinny tworzyć spójną całość. Przykładem
realizacji tej zasady jest art. 2 KSH rozciągający (a właściwie potwierdzający) odpowiednie
stosowanie przepisów KC do spraw z kategorii normowanej przez KSH.
(h) odpowiedzialność za szkodę
Pożądane jest, by ten, który szkodę wywołał za nią odpowiadał. Wiąże się to z
bezpieczeństwem obrotu oraz zasadami dotyczącymi ochrony różnych dóbr.
(i) odpowiedzialność cywilna (całym majątkiem)
Zasadą jest odpowiedzialność majątkowa, czyli z dóbr znajdujących się w czyimś majątku,
a nie poprzez zmuszenie do określonych działań. Obejmuje ona (również co do zasady)
całość majątku.
(j) równa ochrona i jedność własności
Zasada względnie nowa (oryginalne brzmienie KC wyszczególniało więcej niż jeden rodzaj
własności). Obecne uregulowania przewidują tylko jeden rodzaj własności o treści
określonej w art. 140 i nast. i jeden reżim jej ochrony (art. 222-231). Jest to na dobrą
sprawę jedna z form realizacji zasady równości podmiotów.
(k) ochrona bezpieczeństwa obrotu i zaufania
Obrót cywilnoprawny, czyli całość procesów, na skutek których podmioty prawa cywilnego
kształtują stosunki cywilnoprawne, winien być pewny a jego unormowania powinny budzić
zaufanie uczestniczących w nim podmiotów. Szczególna uwaga powinna być zwrócona na
przyjęcie rozwiązań, które ograniczają możliwość wystąpienia rozbieżności między
przeświadczeniem podmiotu dot. Jego
Przyjmuje się, że wszystkie powyższe „dodatkowe” zasady nie mają bezpośredniego wpływu
na kształtowanie treści norm i w konsekwencji na treść stosunków cywilnoprawnych, a są
jedynie pewnymi drogowskazami w interpretacji oraz celami stawianymi przed ustawodawcą.
Oczywiście w poszczególnych sytuacjach mogą one pozostawać ze sobą w sprzeczności, toteż
należy dokonywać odpowiedniego ich „ważenia”.
3. RODZAJE (1) Proste i złożone:
W stosunku prostym obowiązki ciążą wyłącznie na jednej stronie, a prawa przysługują
wyłącznie drugiej. Stosunek, który nie jest prosty, jest złożony.
(2) Dwustronnie i jednostronnie zindywidualizowane:
W stosunku dwustronnie zindywidualizowanym z prawem jednego określonego podmiotu jest
skorelowany odpowiedni obowiązek innych określonych podmiotów. W stosunku
jednostronnie zindywidualizowanym określony podmiot jest związany z nieokreślonym
kręgiem podmiotów obciążonych powszechnym obowiązkiem, który w wypadku naruszenia
prowadzi do powstania stosunku dwustronnie zindywidualizowanego pomiędzy naruszającym,
a tym, czyje prawo zostało naruszone.
(3) Dwustronne i wielostronne:
W stosunku wielostronnym wyszczególnić można więcej niż dwie strony. Przykładem takiego
stosunku jest stosunek spółki cywilnej, w której jest trzech (lub więcej) wspólników.
4. WIELOŚĆ PODMIOTÓW (1) Podzielność:
Jeśli przypadające podmiotom uprawnienia lub obowiązki są podzielne, to przypadają one w
równych częściach wszystkim podmiotom. Np. trzy osoby bez zastrzegania solidarności
pożyczyły 300 zł. Dług dzieli się na 3 niezależne od siebie długi po 100 zł. Analogicznie byłoby z
wierzytelnością. (art. 379 KC)
(2) Wspólność w częściach ułamkowych (communio pro parte indivisa):
Dotyczy tylko prawa (np. współwłasność art. 195 i dalsze). Podmioty mają ułamkowo określone
udziały w przypadających na nie prawach, zwykle domyślnie równe (np. art. 197). Uprawnienia
podzielne mogą być wykonywane samodzielnie w odpowiednich częściach (np. podział
przychodów z rzeczy w stosunku do udziałów – art. 207), a udziałem można rozporządzać.
Uprawnienia niepodzielne mogą być samodzielnie wykonywane tylko w sposób nie
wyłączający uprawnień pozostałych podmiotów po danej stronie. Np. art. 199 dotyczy
rozporządzenia rzeczą wspólną dopuszczając ją tylko za zgodą wszystkich współwłaścicieli.
Podmiotom może przysługiwać roszczenie o zniesienie takiej wspólności (np. art. 210) mimo
nieprzerwanego istnienia będącego jego podstawą stosunku.
(3) Wspólność niepodzielna / łączna (do niepodzielnej ręki):
Prawo przysługuje podmiotom łącznie i nie ma określonych udziałów. Podmiotom zwykle nie
przysługuje roszczenie o zniesienie wspólności, gdy stosunek, z którego ona wynika trwa. Np.
prawa związane z majątkiem spółki cywilnej (art. 863)
(4) Solidarność:
Tylko w stosunkach zobowiązaniowych (obligacyjnych) – art. 366. Dotyczy dłużników (bierna)
lub wierzycieli (czynna). Przy pierwszej na każdym dłużniku ciąży cały dług, ale spełnienie
świadczenia przez jednego zwalnia pozostałych. Przy drugiej każdemu wierzycielowi
przysługuje cała wierzytelność, ale zaspokojenie jednego umarza wierzytelności pozostałych.
5. ZAGADNIENIE RZECZY (1) Podmiot:
Podmiotem stosunku cywilnoprawnego nie może być rzecz (mimo iż poglądy takie się
pojawiały). Art. 1 KC precyzuje iż, podmiotami stosunków cywilnoprawnych mogą być tylko
osoby prawne i osoby fizyczne. Powstaje jednak problem art. 33(1) i tzw. „ułomnych osób
prawnych”. Należy za nim przyjąć, że (niemające osobowości prawnej) jednostki organizacyjne
tam wymienione też mogą być podmiotami stosunków cywilnoprawnych i stosuje się do nich
odpowiednio przepisy o osobach prawnych.2
(2) Przedmiot:
Nie jest do końca jasne, czy rzecz może być przedmiotem stosunku cywilnoprawnego.
Bezpiecznie jest stwierdzić, że zasadniczo są nim zachowania ludzkie (działanie, wydanie
rzeczy, zaniechanie, znoszenie lub inne zachowanie), a wyjątkowo pewne obiekty materialne
lub niematerialne, których te zachowania dotyczą.
6. PRAWA I OBOWIĄZKI (1) Ze stosunku cywilnoprawnego wynika PRAWO PODMIOTOWE oraz skorelowane z nim
odpowiadające mu obowiązki.
(2) Uprawnienia i obowiązki mogą być związane z konkretnym podmiotem, co ogranicza lub
wyklucza ich przenoszalność. W szczególności dotyczy to uprawnień/obowiązków
niemajątkowych, ale też np. użytkowania, będącego prawem rzeczowym (więc i majątkowym)
– art. 254.
7. RETROAKCJA (1) Z zasady wyrażonej w art. 3 wynika w pierwszym rzędzie, iż ustawa nowa nie powinna mieć
wpływu na ostateczne ukształtowanie się treści stosunku cywilnoprawnego dokonanego na
skutek zdarzenia, które nastąpiło przed jej wejściem w życie.
(2) Zawarty w art. 3 zakaz retroakcji należy jednak traktować niemal wyłącznie jako wskazówkę
interpretacyjną wspomagającą stosowanie tzw. prawa międzyczasowego prywatnego oraz
postulat skierowany do ustawodawcy. Nie jest to reguła kolizyjna albo reguła interpretacyjna
sensu stricto.
(3) Kodeks cywilny nie zawiera przepisów przejściowych normujących kwestie międzyczasowe,
zostały one umieszczone w osobnym akcie o nazwie Przepisy Wprowadzające Kodeks
Cywilny.
Źródło stosunku cywilnoprawnego - zdarzenie prawne
8. DEFINICJA ZDARZENIA PRAWNEGO (1) Stan faktyczny
(2) z którym norma prawna łączy
(3) powstanie, zmianę lub ustanie
(4) stosunku prawnego
(5) lub taki, z którym norma prawna łączy powstanie, ustanie lub zmianę zdolności prawnej lub
zdolności do czynności prawnych podmiotu. (np. urodzenie się człowieka, powstanie osoby
prawnej, śmierć człowieka, ubezwłasnowolnienie częściowe lub całkowite, uzyskanie
pełnoletności etc.)
2 Por. pierwotne brzmienie art. 1 mówiącego o tzw. jednostkach gospodarki uspołecznionej, które to pojęcie miało bardzo doniosłe znaczenie w polskim prawie cywilnym przed 1990r, a także uchylony wówczas art. 2 przewidujący de facto administracyjnoprawną metodę regulacji stosunków cywilnoprawnych je łączących.
Pamiętać należy, że klasyfikacja jakiegoś stanu faktycznego jako zdarzenia prawnego nie zależy od
jego cech immanentnych, a jest nierozerwalnie związana z normą prawną.
9. KLASYFIKACJA (1) Zdarzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu:
Są to wszelkie zdarzenia prawne niezależne od woli ludzkiej.
(2) Działania:
Są to wszelkie zachowania (obejmujące także zaniechanie) człowieka wynikające z jego woli.
Dzielą się na
(a) Czyny
(b) Czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych.
(3) Czyny:
Mogą być zgodne z prawem albo z nim sprzeczne. Dzielą się na:
(a) przejawy woli podobne do oświadczeń woli:
Skutki prawne powstają z mocy samego prawa, niezależnie od treści samego przejawu
woli.
Przykład 1: Przebaczenie (niewdzięczny obdarowany – art. 899 § 1, niegodny spadkobierca
– art. 930), które nie jest czynnością prawną, gdyż do skuteczności nie jest potrzebna
zdolność do czynności prawnych, a jedynie „dokonanie z dostatecznym rozeznaniem.
Przykład 2: Wezwanie dłużnika (art. 455 – powoduje nastanie wymagalności świadczenia
w braku oznaczonego lub wynikającego z właściwości stosunku zobowiązaniowego
terminu spełnienia).
Przykład 3: Niewłaściwe (inne niż w drodze umowy) uznanie roszczenia przez dłużnika
prowadzi do przerwania biegu przedawnienia.
(b) zawiadomienia o zdarzeniach:
Nie zawierają żadnego przejawu woli, a jedynie informację o pewnym stanie faktycznym.
Przykład 1: Zawiadomienie sprzedawcy o wadach fizycznych rzeczy usuwa miesięczny
termin prekluzyjny związany z roszczeniami z nich wynikającymi (art. 563).
Przykład 2: Pisemne zawiadomienie wierzyciela przed dłużnika o złożeniu przedmiotu
świadczenia do depozytu sądowego (art. 468) wyłącza odpowiedzialność dłużnika za
wynikłą szkodę.
(c) czynności czysto faktyczne
Polegają po prostu na zrobieniu czegoś lub zachowaniu się w jakiś sposób.
Przykład 1: Znalezienie rzeczy (art. 183 i dalsze).
Przykład 2 (?): Oświadczenie woli stanowiące ofertę skutkuje związaniem nią oferenta (art.
66 i dalsze).
Przykład 3 (?): Złożenie rzeczy do depozytu sądowego (art. 468) zastępuje spełnienie
świadczenia polegającego na jej wydaniu.
(4) Czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych:
Czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych dzielą się na:
(a) CZYNNOŚCI PRAWNE (we właściwym paragrafie)
(b) akty administracyjne
(c) orzeczenia sądowe o charakterze konstytutywnym
(5) Akt administracyjny:
Decyzja organu administracji publicznej samodzielnie, na podstawie odpowiednich przepisów
ustanawia, kształtuje lub usuwa stosunek prawny. Sąd powszechny zasadniczo nie jest
uprawniony do kontroli ważności aktu i jest związany jego treścią, nie może uznać go za
działanie bezprawne (II CR 185/64) i może podważyć go jedynie, gdy wydał go w oczywisty
sposób niewłaściwy organ lub nie zachowano jakiejkolwiek procedury.
Przykład 1: Decyzja o wywłaszczeniu nieruchomości powoduje wygaśnięcie prawa własności
u dotychczasowego właściciela i powstanie jej u gminy lub Skarbu Państwa.
Przykład 2: Decyzja o udzieleniu patent, rejestracji wzoru lub znaku towarowego powoduje
powstanie odpowiednich praw bezwzględnych.
(decyzje mogą nie wywoływać samodzielnie skutków cywilnoprawnych, ale jednocześnie być
przesłankami do dokonania czynności prawnych przez inne podmioty, np. zezwolenie na
nabycie nieruchomości przez cudzoziemca, lub do oceny ważności takich czynności, np.
zezwolenie na prowadzenie działalności bankowej)
(6) Orzeczenie sądowe o charakterze konstytutywnym:
(a) Zastępujące oświadczenie woli określonego podmiotu, o określonej treści i zmierzające do
wywołania określonych skutków poprzez stwierdzenie istnienia obowiązku jego złożenia.
(art. 64) Skutki prawne są wówczas wywołane przez odpowiednią czynność prawną.
(b) Zastępujące określoną czynność prawną (np. w wypadku stwierdzenia wynikającego z
zawarcia umowy przedwstępnej obowiązku zawarcia umowy głównej czy obowiązku
dokonania czynności prawnej jednostronnej).
(c) Wywołujące skutki prawne samodzielnie na mocy odpowiednich przepisów.
Przykład 1: Zniesienie współwłasności – art. 210.
Przykład 2: Wpis osoby prawnej do rejestru, który prowadzi do jej powstania – art. 37
Przykład 3: Art. 357(1) – zniesienie lub przekształcenie zobowiązania.
Przykład 4: Orzeczenie przysposobienia – art. 117 KRO.
Przykład 5 (?): Orzeczenie sądu kształtujące lub uchylające stosunek zobowiązaniowy
wynikający z umowy zawartej na skutek wyzysku – art. 388. Jest to związana wnioskiem
(nie można kształtować, gdy powód żąda uchylenia i odwrotnie) realizacja przysługującego
mu uprawnienia kształtującego. Do wywołania skutków prawnych jest tu (inaczej niż w
wypadku błędu lub groźby) konieczne właśnie konstytutywne orzeczenie sądu.
(7) Czyn sprzeczny z prawem:
Czynem sprzecznym z prawem (bezprawnym) jest każde zachowanie polegające na:
(a) Zrobieniu czegoś wbrew ciążącemu na podmiocie obowiązkowi zaniechania lub
(b) Zaniechaniu czegoś wbrew ciążącemu na podmiocie obowiązkowi zrobienia.
Konsekwencje czynu sprzecznego z prawem zależą od konkretnej normy go dotyczącej. Mogą
one być związane z różnymi czynnikami (np. występowanie winy po stronie dokonującego ich
podmiotu). Szczególne przypadki skutków prawnych wywoływanych przez czyny bezprawne
obejmuje reżim odpowiedzialności deliktowej.
(8) Delikt (informacje podstawowe)
Art. 415 – Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.
Delikt jest zdarzeniem prawnym rodzącym skutki prawne w postaci powstania stosunku
zobowiązaniowego, którego treścią jest roszczenie o naprawienie szkody i odpowiadający mu
obowiązek jej naprawienia. niezależnie od obligacyjnych stosunków prawnych pomiędzy
odpowiedzialnym za szkodę a poszkodowanym. Delikt może polegać m.in. na:
(a) Działaniu własnym zawinionym (art. 415-417(2)
(b) Działaniu cudzym (art. 417-420(2), 427, 429-30, 433)
(c) Szkodzie wyrządzonej przez zwierzę lub rzecz (art. 431-4)
(d) Zdarzeniu wynikłym z działania sił przyrody (art. 435-6)
Delikt ma miejsce, gdy
(1) Występuje szkoda
(2) na skutek zdarzenia, z którym ustawa łączy powstanie obowiązku odszkodowawczego,
(3) o ile istnieje związek przyczynowy pomiędzy szkodą, a owym zdarzeniem
(4) i obowiązek odszkodowawczy nie wynika ze stosunku obligacyjnego już istniejącego
pomiędzy odpowiedzialnym za szkodę i poszkodowanym. Niewykonanie zobowiązania
samodzielnie w zasadzie nie może stanowić deliktu. (III CKN 202/97)
Ad. (4) – jest tak, o ile naruszenie obowiązków wynikających ze stosunku obligacyjnego nie jest
jednocześnie naruszeniem ogólnych, powszechnie obowiązujących zakazów ciążących na
każdym podmiocie prawa, które wynikają z norm prawnych oraz zasad współżycia społecznego
i dobrych obyczajów – Safian. (I PR 415/73 – zabór środków od j.g.u., I CSK 315/06 – naruszenie
zasad wykonywania zawodu, prawdopodobnie także naruszenie praw skutecznych erga
omnes) W tym drugim wypadku dochodzi do tzw. zbiegu roszczeń, czyli poszkodowanemu
przysługują roszczenia zarówno w reżimie obligacyjnym (ex contractu), jak i deliktowym (ex
delicto).
(9) Bezpodstawne wzbogacenie (informacje podstawowe)
Art. 405 zawiera definicję bezpodstawnego wzbogacenia:
(1) Kto bez podstawy prawnej
Bezpodstawne wzbogacenie może dokonać się jedynie, gdy przekształcenia, które są
objęte analizowanym stanem faktycznym nie wynikają z żadnego stosunku prawnego ani
nie są wynikiem spełnienia obowiązków ustawowych. Stan faktyczny może polegać na:
(a) działaniu wzbogaconego (np. postawienie na swoim gruncie budynku z cudzych
materiałów)
(b) działaniu zubożonego (np. postawienie na cudzym gruncie budynku z cudzych
materiałów)
(c) działaniu osoby trzeciej (np. postawienie na cudzym gruncie budynku z materiałów
jeszcze kogoś innego)
(d) przypadku (np. zarybienie cudzego, sąsiedniego stawu po przerwaniu tamy na skutek
powodzi I CK 220/05)
(2) uzyskał korzyść majątkową
Konieczne jest, by istniał wzbogacony, który wskutek nastania rozpatrywanego stanu
faktycznego coś zyskał w sferze majątkowej. Może być to w szczególności uzyskanie,
rozszerzenie lub umocnienie prawa (w szczególności prawa do rzeczy), uzyskanie rzeczy,
korzystanie z rzeczy, zwolnienie z długu itd. (zwiększenie aktywów lub zmniejszenie
pasywów)
(3) kosztem innej osoby
Konieczne jest, by po pierwsze istniał zubożony, a po drugie by doszło u niego do
uszczerbku majątkowego (zmniejszenie aktywów lub zwiększenie pasywów). Konieczne
jest również, by pomiędzy stanem wzbogaconego a zubożonego istniała współzależność,
choć ta niekoniecznie musi mieć postać związku przyczynowego – jest pojęciem szerszym.
Zasadniczo ciężar dowodu spoczywa na zubożonym (wyjątek: DO-1613/76).
(4) obowiązany jest
Bezpodstawne wzbogacenie tworzy między wzbogaconym a zubożonym stosunek
obligacyjny. Wynikające z niego roszczenie zubożonego ma charakter majątkowy. Zbieg
roszczeń jest wykluczony w wypadku roszczenia dot. niewykonania lub niewłaściwego
wykonania świadczenia. W wypadku zbiegu roszczeń z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia i czynu bezprawnego są one konkurencyjne – łatwiejsze w udowodnieniu
jest bezpodstawne wzbogacenie z uwagi na brak konieczności udowodnienia związku
przyczynowego. Roszczenie z tytuły bezpodstawnego wzbogacenia nie przysługuje, gdy
przysługuje roszczenie windykacyjne z art. 222.
(5) do wydania korzyści w naturze, a gdyby nie było to możliwe, do zwrotu jej wartości.
10. CIĘŻAR DOWODU Zgodnie z art. 6 osoba twierdząca, że z nastąpienia jakiegoś zdarzenia lub stanu wynikają skutki prawne
w razie sporu lub wątpliwości jest obowiązana do udowodnienia, że owo zdarzenie rzeczywiście
nastąpiło lub ów stan miał miejsce (tzw. fakt pozytywny) pod rygorem nieuznania określonych
skutków za istniejące. Kwestią dyskusyjną jest, czy stosunek zobowiązaniowy może modyfikować
normę wynikającą z tego art. między stronami (tzn. czy norma ma charakter ius cogens czy ius
dispositivum). Przepis posługuje się słowem „fakt” przez co nawiązuje do teorii faktów prawnych,
będących koncepcją podobną do zdarzeń prawnych. Fakty dzielą się na trzy rodzaje:
(a) fakty prawotwórcze (powodujące powstanie skutku prawnego – np. zawarcie umowy)
(b) fakty prawotamujące (zapobiegają powstaniu skutku prawnego przez fakt prawotwórczy – np.
wada oświadczenia woli)
(c) fakty prawoniweczące (powodujące ustanie skutków prawnych faktu prawotwórczego – np.
wykonanie zobowiązania umownego)
Czasami konieczne jest dowiedzenie nieistnienia zdarzenia lub stanu (tzw. fakt negatywny).
Przykładowe sytuacje:
(a) konieczne jest to do dokonania oceny całości okoliczności tworzących już fakt pozytywny – np.
istnienie jakiegoś obowiązku (por. III CSK 28/11)
(b) strona przeciwna przeprowadziła przekonujący dowód korzystnego dla niej faktu pozytywnego
(c) twierdzenie, że dokonana czynność prawna zobowiązująca nie spełnia wymogów określonych
w art. 353(1)
W postępowaniu cywilnym nie jest konieczne dowodzenie:
(a) faktów powszechnie znanych – art. 228 § 1 KPC
(b) faktów znanych sądowi z urzędu – art. 228 § 2 KPC
(c) faktów przyznanych w sposób niebudzący wątpliwości przez drugą stronę – art. 229 KPC
(d) faktów objętych nieobalalnym domniemaniem prawnym – art. 234 KPC
11. DOBRA I ZŁA WIARA (1) Brak jest w prawie ogólnej definicji dobrej i złej wiary. Definicję na potrzeby kwestii
normowanych daną ustawą zawiera np. art. 6 ust. 2 UKWH stwierdzający, że „[w] złej wierze
jest ten, kto wie, że treść księgi wieczystej jest niezgodna z rzeczywistym stanem prawnym,
albo ten, kto z łatwością mógł się o tym dowiedzieć” lub art. 20 KRO.
(2) Podział na dobrą i złą wiarę jest dychotomiczny, tzn. kto nie jest w złej wierze, jest w dobrej
wierze i odwrotnie.
(3) Przyjmuje się w doktrynie, że zła wiara polega na wiedzy o prawdziwym stanie prawnym (lub
faktycznym)3 lub nieusprawiedliwionej o nim niewiedzy i jednoczesnym postępowaniu w
sposób z nim sprzeczny. Ocena występowania złej wiary łączy zatem kryteria obiektywne
(sytuacja podmiotu) i subiektywne (stan psychiczny podmiotu). Nieusprawiedliwiona jest
między innymi niewiedza wynikająca z niedochowania zasad należytej staranności typowych
dla danego rodzaju stosunków – por. art. 355. Typowe dla złej wiary jest sformułowanie:
„wiedział lub z łatwością mógł się dowiedzieć”, a dla dobrej „mimo zachowania należytej
staranności”.
(4) Domniemanie dobrej wiary jest wzruszalnym domniemaniem prawnym, co oznacza, że wiąże
sąd tak długo, jak nie zostanie obalone. Wynika ono z art. 7, który stanowi:
(a) Jeśli ustawa uzależnia (domniemanie dotyczy wyłącznie sytuacji, gdy wchodzi w
grę obowiązująca powszechnie norma ustawowa a nie np. postanowienie
umowne)
(b) skutki prawne (powstanie lub ustanie)
(c) od dobrej lub złej wiary (dyskusyjne jest, czy musi być to dokonane wprost, por.
art. 10 i 16 Prawa wekslowego zrównujące skutki rażącego niedbalstwa ze złą
wiarą)
(d) domniemywa się istnienie dobrej wiary
(5) Problematyczny jest związek dobrej wiary z intencjami. Sama intencja zaszkodzenia jakiemuś
podmiotowi lub doprowadzenia do sytuacji, którą ten oceni negatywnie powinna być
rozpatrywana w kontekście zasad współżycia społecznego odnośnie nadużycia prawa
podmiotowego albo nieważności czynności prawnych. Wydaje się, że w związku z tym, że w
celu uniknięcia dublowania się pojęć należy wykluczyć ujęcie złych zamiarów w kategoriach
złej wiary. Jednocześnie jednak można uznać zamiar za określony stan faktyczny dotyczący
psychiki, który jest naturalnie znany podmiotowi. Wówczas, jeśli podmiot zachowuje się tak,
jakby miał inny zamiar niż w rzeczywistości (np. przystępuje do negocjacji nie chcąc wy
Konsekwencja stosunku cywilnoprawnego – prawo podmiotowe
12. DEFINICJA PRAWA PODMIOTOWEGO (1) Wiązka funkcjonalnie powiązanych uprawnień
(2) przysługująca podmiotowi prawa cywilnego
3 Szczególnym stanem faktycznym jest autentyczny zamiar danego podmiotu, np. przy przystępowaniu do negocjacji bez intencji zawarcia umowy, a tylko w celu „wybadania” drugiej strony lub odwrócenia jej uwagi od innych wydarzeń – por. art.72
(3) na podstawie stosunku cywilnoprawnego
(4) w sposób określony w normach prawnych
(5) i przez nie zabezpieczona.
Ad. 1) Zasadniczo prawo podmiotowe polega na możności postępowania, czyli intencjonalnego
kształtowania pewnej sfery rzeczywistości.4 Prawo istnieje choćby podmiot nim dysponujący żadnych
działań nie podejmował. Treścią prawa podmiotowego prawie nigdy nie jest obowiązek określonego
zachowania się przez dysponujący nim podmiot (wyjątek: art. 95 § 3 KRO – „Władza rodzicielska
powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny”), choć oczywiście z
samym prawem mogą już być związane określone obowiązki dysponenta nie będące jednak jego
elementami. (art. 152 – wspólne utrzymywanie przez sąsiadów oznaczeń rozgraniczających, art. 354 §
2 – współdziałanie wierzyciela przy wykonaniu zobowiązania). Nie jest obowiązkiem wykonywania
działań przewidziane przez prawo przedmiotowe wygaśnięcie prawa podmiotowego na skutek
niewykonywania go przez jakiś czas. (np. art.
Ad. 2) Por. art. 1 – jak przy stosunku cywilnoprawnym.
Ad. 3) Prawo podmiotowe zasadniczo wynika ze stosunku prawnego, gdyż to on jest źródłem
uprawnień i obowiązków podmiotów prawa cywilnego. Problem powstaje przy prawach
bezwzględnych (skutecznych erga omnes). Rozwiązują go następujące teorie:
(a) Teoria obligacji generalnej: Prawo podmiotowe wynika ze stosunku (jednostronnie
zindywidualizowanego) łączącego podmiot z wszystkimi innymi podmiotami prawa. Zarzut:
sztuczność.
(b) Zmodyfikowana teoria obligacji generalnej: Wynikający z norm prawa przedmiotowego
stosunek opisany w teorii obligacji generalnej ma jedynie charakter potencjalny i wzorcowy.
Konkretne sytuacje rodzą oparte na tym wzorcu konkretne stosunki obligacyjne dwustronnie
zindywidualizowane.
(c) Teoria odrzucenia obligacji generalnej: Prawo podmiotowe bezwzględne, w odróżnieniu od
względnego, wynika wprost z norm prawa przedmiotowego. (Krytyka: problem z definicją
prawa podmiotowego, Uwaga: dr W. jest zwolennikiem tej teorii).
Ad. 4) Prawo podmiotowe wynika z norm prawa przedmiotowego. Nie jest ono przyrodzone (choć
por. art. 16 ABGB), a konstytucyjne uwagi o przyrodzonych prawach mogą być w tym kontekście
traktowane jedynie jako determinanty postępowania ustawodawcy określającego odpowiednie prawo
przedmiotowe. Szczegółów dotykają dawno odrzucone teorie dotyczące sposobu określania prawa
podmiotowego :
(a) Teoria woli (Savigny, później Windschied): Prawo przedmiotowe określając prawo
podmiotowe wyznacza podmiotowi sferę, w której może swobodnie wyrażać swoją wolę
(wollen dürfen). Krytyka: co z podmiotami nie mogącymi wyrazić woli (np. dzieci).
(b) Teoria interesu (Ihering): Prawo podmiotowe określając prawo podmiotowe zabezpiecza
uznany przez prawo przedmiotowe interes podmiotu. Krytyka: pomieszanie celu z treścią
prawa podmiotowego (ochrona indywidualnego interesu jest celem, a nie treścią prawa).
Nowsze teorie (Duguit, Kelsen) negują w ogóle istnienie prawa podmiotowego. Kelsen (normatywizm)
uważał, że podmiot jest tylko punktem powiązania zespołu norm. Duguit wprowadził w to miejsce
4 Pytanie „czym jest możność” miało się podobno pojawić u dra W. na egzaminie. Jest to tylko propozycja odpowiedzi.
teorię funkcji społecznej, która oprócz uprawnień podmiotu obejmuje także jego obowiązki i służy
ochronie interesu społecznego, a nie indywidualnego.
Ad. 5) Z mocy prawa przedmiotowego z przyznanym prawem podmiotowym skorelowane są
obowiązki innych podmiotów, a w razie ich niewykonania norma prawna przyznaje dysponentowi
środki ochrony wykorzystujące przymus państwowy, choć wyjątkowo środki te mogą być wyłączone
lub ograniczone (np. przez przedawnienie – art. 117-125).
13. NORMATYWNE POSTACIE PRAW PODMIOTOWYCH (1) Prawa bezpośrednie
Dotyczą one możności podejmowania przez uprawnionego działań w stosunku do jakiegoś
dobra. Są skuteczne erga omnes. Skorelowane z nimi obowiązki innych podmiotów nie są
skonkretyzowane. Modelem jest prawo własności. Inne przykłady: użytkowanie wieczyste,
użytkowanie, spółdzielcze prawo do lokalu.
(2) Roszczenia
Dotyczą one możności żądania od konkretnej osoby określonego zachowania, z którą jest
skorelowany obowiązek spełnienia przez ową osobę owego żądania. W obrębie pojedynczego
prawa może znajdować się wiele takich żądań (i odpowiednio skorelowanych obowiązków
drugiej strony). Roszczenie może też wynikać z prawa, które jest prawem bezpośrednim (np.
w wyniku zniszczenia czyjegoś mienia powstaje roszczenie odszkodowawcze). Może być też
tak, że identyfikacja strony zobowiązanej do spełnienia żądań odbywa się na podstawie
własności lub posiadania rzeczy, tzw. actio in rem scripta – por. art. 17 ustawy o księgach
wieczystych i hipotece (UKWH) („Przez ujawnienie w księdze wieczystej prawo osobiste lub
roszczenie uzyskuje skuteczność względem praw nabytych przez czynność prawną po jego
ujawnieniu…” (są wyjątki)). Szczególnym przypadkiem takich roszczeń są wynikłe z tzw.
zobowiązań realnych ściśle związanych z konkretnymi prawami rzeczowymi – np. art. 200
(żądanie współdziałania każdoczesnych współwłaścicieli w zarządzie rzeczą), 205 (roszczenie o
wynagrodzenie od każdoczesnych współwłaścicieli z tytułu sprawowania zarządu), 207
(żądanie od każdoczesnych współwłaścicieli wydania odpowiednich pożytków).
Art. 117 stanowi, iż przedawnienie dotyczy tylko roszczeń majątkowych.
(3) Prawa kształtujące
Dotyczą możności jednostronnego ustanowienia, zmodyfikowania lub doprowadzenia do
ustania stosunku prawnego. Prawa takie mogą istnieć wyłącznie w oparciu o konkretny
stosunek prawny (m.in. dlatego nie jest prawem kształtującym możliwość nabycia własności
niczyjej rzeczy ruchomej poprzez objecie jej w posiadanie samoistne – art. 181)
Przykład 1: Adresat oferty (oblat) przez jej przyjęcie prowadzi do powstania stosunku
prawnego objętego treścią oferty (związanie oferenta ofertą).
Przykład 2: możliwość wyboru świadczenia przez dłużnika przy zobowiązaniach przemiennych
Przykład 3: uchylenie się od skutków prawnych czynności prawnej dokonanej w wyniku
błędu lub groźby.
Szczególnym przypadkiem (dyskusyjne) praw kształtujących są zarzuty materialnoprawne.
Zarzut taki to możność:
(1) ubezskutecznienia
(2) przejściowo (zarzut dylatoryjny) lub permanentnie (zarzut preemptoryjny)
(3) przez podmiot zobowiązany
(4) wykonania
(5) przez podmiot uprawniony
(6) przysługującego uprawnionemu względem zobowiązanego
(7) roszczenia. (nie przychodzi mi do głowy żaden kontrprzykład)
Typowymi zarzutami materialnoprawnymi są zarzut przedawnienia (art. 117-125), zarzut
niespełnienia świadczenia wzajemnego (exceptio non adimpleti contractus art. 488) i zarzut
potrącenia. (art. 498-9).
Za prawa kształtujące można uznać też prawa korporacyjne (np. prawo głosu na zgromadzeniu
walnym akcjonariuszy).
14. TYPY PRAW PODMIOTOWYCH (1) Prawa bezwzględne i względne
Prawa bezwzględne są skuteczne erga omnes, a prawa względne tylko względem oznaczonych
podmiotów. Katalog praw podmiotowych skutecznych erga omnes jest zamknięty i
wyczerpująco określony w prawie przedmiotowym. Stosunki zobowiązaniowe (typowe
źródło praw względnych) można natomiast kształtować właściwie wedle uznania, byle ich
„treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości [stosunków] , ustawie ani zasadom współżycia
społecznego” (art. 353(1).
Można też wskazać grupę praw względnych o tzw. „rozszerzonej skuteczności” (ius ad rem) –
art. 59 (bezskuteczność względem wierzyciela czynności prawnej dokonanej przez dłużnika
uniemożliwiającej wykonanie zobowiązania), art. 527 (actio pauliana). Modelem prawa
bezwzględnego jest własność, a względnego wierzytelność.
(2) Prawa majątkowe i niemajątkowe
Prawa majątkowe dotyczą interesu ekonomicznego podmiotu. Prawa niemajątkowe takiego
związku nie wykazują. Podział powinien być dychotomiczny, ale taki nie jest (patrz niżej uwagi
o prawach korporacyjnych).
Prawa majątkowe to:
(a) prawa rzeczowe (prawa bezwzględne dotyczące rzeczy w ścisłym tego słowa znaczeniu –
przedmiotem jest rzecz) – własność, użytkowanie wieczyste, ograniczone prawa
rzeczowe (użytkowanie, zastaw, służebność, hipoteka, spółdzielcze prawo własnościowe
do lokalu – art. art. 244) Katalog praw rzeczowych jest zamknięty.
(b) wierzytelności (mogą też dotyczyć rzeczy, ale są względne – np. najem, dzierżawa,
użyczenie)
(c) majątkowe prawa na dobrach niematerialnych (np. własność przemysłowa – ustawa z
2000r. Prawo własności przemysłowej, majątkowe prawa autorskie)
(d) majątkowe prawa rodzinne (np. prawo do świadczeń alimentacyjnych)
(e) prawo do spadku (jako całości, dyskusyjne)
Prawa niemajątkowe to:
(1) prawa rodzinne (właściwie wszystkie, z wyjątkiem nielicznych majątkowych)
(2) prawa osobiste (służące podmiotowi do ochrony jego dóbr osobistych, np. takich
wymienionych niewyczerpująco w art. 23), obejmują także niemajątkowe prawa autorskie
i inne niemajątkowe prawa chroniące dobra osobiste twórców. Prawa te są skuteczne erga
omnes.
Co do praw osobistych obowiązują dwie teorie:
Teoria monizmu, wedle której istnieje jedno, ogólne prawo chroniące wszystkie dobra
osobiste („jak parasol”).
Teoria pluralizmu, wedle której każdemu dobru osobistemu odpowiada konkretne prawo
je chroniące. Teoria ta jest błędna, gdyż katalog dóbr osobistych jest otwarty. Przyjęcie
teorii prowadziłoby zatem do utworzenia otwartego katalogu praw skutecznych erga
omnes, co jest niedopuszczalne.
Prawo do ochrony dóbr osobistych zostanie opisane przy samych dobrach osobistych.
Reguluje je art. 24. Zauważyć warto, że zdarzenie polegające na naruszeniu dóbr
osobistych (art. 24 § 2) może być również źródłem stosunku zobowiązaniowego, z którego
wynikają roszczenia majątkowe.
Problematyczny jest status praw korporacyjnych, które właściwie nie są prawami
majątkowymi, gdyż ich podstawową treścią jest współudział w funkcjonowaniu pewnej
jednostki organizacyjnej a nie bezpośrednia realizacja konkretnego celu ekonomicznego. Z
drugiej strony są one w zasadzie nierozerwalnie związane z prawami mającymi wybitnie
majątkowy charakter jak np. prawo do udziału w zyskach, często o podstawowym znaczeniu
dla dysponującego nimi podmiotu. Tematyka ta jest niezwykle skomplikowana, szczególnie ze
względu na uregulowania dotyczące egzekucji.
(3) Prawa zbywalne i niezbywalne. Niezbywalne są prawa niemajątkowe. Prawa majątkowe są z
zasady zbywalne, istnieją jednak wyjątki (niezbywalne prawa majątkowe);
Wyjątek 1: Użytkowanie – art. 254
Wyjątek 2: Służebność osobista – art. 300
Wyjątek 3: Prawo odkupu – art. 595
Wyjątek 4: Prawo pierwokupu – art. 602
Wyjątek 5: Prawo dożywocia – art. 912 (możliwa jest jednak zamiana na rentę – art. 913)
Wyjątek 6: Wierzytelność, której przeniesieniu sprzeciwia się właściwość zobowiązania,
szczególny zapis ustawowy lub zastrzeżenie nieprzenaszalności w będącej jej podstawą
umowie - art. 509
Wyjątek 7: Na mocy art. 449 niezbywalne są roszczenia wynikające ze szkody na osobie (w
tym powstałe przed urodzeniem oraz wynikające z naruszenia dóbr osobistych) opisane w art.
444-8. Roszczenia te mają charakter majątkowy, mimo iż same prawa osobiste go nie mają.
Nie można bez wyraźnego przyzwolenia w ustawie (np. wspomniany art. 509 dotyczący
wierzytelności) ograniczyć lub wyłączyć możliwości rozporządzenia (przeniesienia,
obciążenia, zmiany, zniesienia) prawa uznanego przez ustawę za zbywalne – art. 57 § 1.
Można jednak co do zasady zobowiązać się do niedokonania takiego rozporządzenia, ale nie
uchybia to skuteczności jego dokonania. W takim wypadku powstaje jedynie odpowiedzialność
z tytułu niespełnienia świadczenia – art. 57 § 2.
Zobowiązanie opisane w 57 § 2 jest jednak wykluczone np.
(a) przy zastawie – art. 311
(b) w sytuacji, gdyby właściciel obciążonej hipoteką nieruchomości chciał zobowiązać się
względem wierzyciela hipotecznego, że nie dokona zbycia lub obciążenia własności
nieruchomości do czasu wygaśnięcia hipoteki – art. 72 UHKW
(4) Prawa dziedziczne i niedziedziczne. Prawa dziedziczne przechodzą na spadkobierców, prawa
niedziedziczne nie. W zasadzie dziedziczne są prawa zbywalne.
Wyjątek 1: Wierzytelność nieprzenaszalna (art. 509) jest dziedziczna.
Wyjątek 2: Niedziedziczne jest każde prawo zbywalne, które wraz ze śmiercią dysponenta
przechodzi z mocy prawa na ściśle określony podmiot (a nie wchodzi w skład spadku). Nie ma
znaczenia dla oceny okoliczność, że podmiot ten może w danej sytuacji być również
spadkobiercą dysponenta.
Wyjątek 3: Problematyczne są tzw. prawa korporacyjne:
(a) O dziedziczności praw wspólnika w spółce partnerskiej decyduje jej umowa – art. 101 KSH
z uw. art. 87 KSH.
(b) W wypadku spółki komandytowej i spadkobierców komandytariusza sytuacja jest jeszcze
bardziej złożona – art. 124 § 2 KSH.
(c) W spółce z.o.o. dziedziczność praw wspólnika może być wykluczona przez umowę spółki,
lecz w takim wypadku powstaje obowiązek spłaty spadkobierców– art. 183 KSH.
(oczywiście problemów jest znacznie więcej)
(5) Prawa związane i swobodne. Prawem swobodnym jest prawo, które nie jest związane. Prawo
związane to takie, które może przysługiwać wyłącznie każdoczesnemu podmiotowi innego
prawa („prawa nadrzędnego”).
Przykład 1: Służebność gruntowa (art. 285) jest związana z własnością nieruchomości
władnącej (stanowi nawet część składową owej nieruchomości na mocy art. 50). Zatem
każdoczesny właściciel nieruchomości władnącej jest uprawnionym z tytułu takiej służebności.
Przykład 2: Własność nieruchomości budynkowej lub urządzenia trwale powiązanego z
gruntem jako prawo związane z użytkowaniem wieczystym występuje w sytuacji (art. 235),
gdy:
(1) budynek lub inne urządzenie z nim trwale związane
(2) znajduje się na gruncie będącym własnością Skarbu Państwa lub jednostki
samorządu terytorialnego
(3) został/o wzniesione przez użytkownika wieczystego tego gruntu
(4) lub nabyty/e został/o przez owego użytkownika wieczystego zgodnie z właściwymi
przepisami przy zawieraniu umowy o oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste
Nb. istnieją też tzw. obowiązki związane, np. obowiązek świadczeń na rzecz osoby dysponującej
prawem dożywocia ciąży na każdoczesnym właścicielu nieruchomości, którą zbyto w wyniku
umowy dożywocia (art. 910 § 1) lecz nie w zakresie roszczeń, które stały się wymagalne przed
nabyciem (910 § 2)
(6) Prawa samoistne i akcesoryjne (niesamoistne) Nie mylić z prawami związanymi i
swobodnymi. W polskim porządku prawnym prawa niebędące akcesoryjnymi są samoistne.
Prawo akcesoryjne:
(a) istnieje tylko, gdy istnieje inne prawo (np. wierzytelność), nie może powstać bez
niego i wygasa wraz z nim
(b) może być przeniesione na inną osobę tylko wraz z prawem, od którego istnienia
samo zależy
(c) służy umocnieniu prawa, od którego samo zależy
Należy pamiętać o konieczności łącznego spełnienia wszystkich przesłanek, umocnić inne
prawo można także np. przez przewłaszczenie na zabezpieczenie czy tzw. cesję fiducjarną
(przelew na zabezpieczenie), wynikłe z których stosunki prawne rodzą prawa samoistne lub
tzw. służebność zabezpieczającą (Sicherungsdiensbarkeit) czy użytkowanie zabezpieczające
(Sicherungsniessbrauch).
Prawami akcesoryjnymi są: (informacje bardzo podstawowe)
(1) Hipoteka, której akcesoryjność wynika z art. 72 (nie może być przeniesiona bez
przeniesienia wierzytelności) i 94 (wygasa wraz z wierzytelnością) UKWH oraz
treści tego prawa rzeczowego określonej w art. 65 UKWH:
(a) W celu zabezpieczenia
(b) określonej wierzytelności (może być to też wierzytelność przyszła – art. 68
UKWH)
(c) wynikającej z określonego stosunku prawnego
(d) wierzyciel może dochodzić zaspokojenia
(e) z nieruchomości (przedmiotem hipoteki może być nie tylko własność ale także
użytkowanie wieczyste i prawa własności z nim związane, spółdzielcze prawo
własnościowe do lokalu oraz wyjątkowo wierzytelność zabezpieczona inną
hipoteką)
(f) bez względu na osobę jej właściciela
(g) z pierwszeństwem względem jego wierzycieli osobistych
Do ustanowienia hipoteki konieczny jest odpowiedni wpis w księdze wieczystej
dla właściwej nieruchomości.
(2) Zastaw, unormowany przede wszystkim w art. 306-26 jest dość podobny do
hipoteki, ale
(a) dotyczy zaspokojenia wierzyciela z ruchomości lub zbywalnego prawa
majątkowego (szczegółowa regulacja zastawu na prawach art. 327-35)
ewentualnie udziału we współwłasności rzeczy ruchomej.
(b) pierwszeństwo nie obejmuje pierwszeństwa przed osobami mającymi
pierwszeństwo szczególne wynikające z innych przepisów prawa oraz
wynikającego z późniejszych zastawów na tej samej rzeczy
(c) może być ustanowiony także w odniesieniu do wierzytelności warunkowej.
Do ustanowienia zastawu konieczna jest umowa zastawu zawartą pomiędzy
właścicielem rzeczy (zastawcą) a wierzycielem. Z zasady do ustanowienia zastawu
jest konieczne również wydanie rzeczy będącej jego przedmiotem zastawnikowi
(wierzycielowi albo określonej osobie trzeciej), o ile ta już nie znajduje się w jego
posiadaniu. Zastaw może również przyjąć formę tzw. zastawu rejestrowego
unormowanego w osobnej ustawie.
(3) Prawo wynikające z poręczenia wynika ze stosunku prawnego powstałego
poprzez umowę poręczenia. Oświadczenie poręczyciela musi być dokonane na
piśmie pod rygorem nieważności. Umowę poręczenia normują art. 876-887. W
umowie poręczenia (art. 876)
(a) poręczyciel
(b) zobowiązuje się
(c) względem wierzyciela
(d) wykonać określone zobowiązanie (akcesoryjność)
(e) na wypadek niewykonania go przez dłużnika
Poręczycielowi przysługują wszystkie zarzuty, które przysługują dłużnikowi,
choćby ten się ich zrzekł. W wypadku, gdy wskazane w umowie poręczenie
zobowiązanie jest nieważne ze względu na brak zdolności do czynności prawnych
dochodzi do ustawowej konwersji nieważnego poręczenia na dług jeśli poręczyciel
w chwili zawarcia umowy działał w złej wierze.
(7) Ekspektatywa powstania prawa podmiotowego jest traktowana jako prawo podmiotowe,
może być dziedziczona. Ekspektatywa prawa istnieje w sytuacji, gdy istotne elementy stanu
faktycznego koniecznego do zaistnienia prawa pojawiają się sukcesywnie.
15. NABYCIE PRAWA PODMIOTOWEGO (1) Nabycie prawa podmiotowego może występować:
(a) równocześnie z powstaniem tego prawa (np. zawarcie umowy najmu – art. 659)
(b) poprzez przeniesienie tego prawa (np. przeniesienie własności – art. 155)
Podobnie, utrata prawa, może występować albo łącznie z jego wygaśnięciem, albo poprzez
przeniesienie na kogoś innego.
(2) Nabycie może być:
(a) pochodne – jeśli jego skuteczność zależy od dysponowania jakimś prawem przez inny
podmiot, niekoniecznie musi to być to dokładnie takie samo prawo.
Przykład 1: Dziedziczenie.
Przykład 2: Nabycie w drodze umowy.
Przykład 3: Nabycie praw przez osobę prawną powstałą z połączenia osób prawnych.
(b) pierwotne – jeśli nie jest pochodne.
Przykład 1: Nabycie prawa przez zasiedzenie, jest to nowe prawo, a nie przejęcie starego
– art. 172.
Przykład 2: Nabycie własności rzeczy niczyjej przez zawłaszczenie – art. 181.
(3) Nabycie pochodne może być:
(a) translatywne – jedno prawo przechodzi w całości z jednego podmiotu na drugi (np.
przeniesienie własności)
(b) konstytutywne – dany podmiot nabywa prawo nowe, na które składa się węższy zbiór
uprawnień niż w prawie pierwotnego dysponenta (np. ustanowienie służebności)
Nabywcę prawa nazywamy sukcesorem (następcą prawnym) a poprzedniego dysponenta
poprzednikiem. Co do zasady sukcesor nie może uzyskać uprawnień wykraczających poza
zakres uprawnień poprzednika, co wykłada się w słynnej paremii:
Nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet
(4) Sukcesja może dokonywać się pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna) lub szczególnym
(sukcesja singularna).
Przy sukcesji uniwersalnej sukcesor wstępuje w ogół praw stanowiących majątek
poprzednika, z reguły wraz z wstąpieniem w obciążające go długi. Sukcesja uniwersalna jest
dopuszczalna tylko w zamkniętym katalogu zdarzeń określonych ustawowo:
(a) dziedziczeniu (art. 922),
(b) nabyciu spadku na skutek umowy zobowiązującej do zbycia spadku (art. 1052),
(c) łączeniu się osób prawnych
Przy sukcesji singularnej dochodzi do nabycia przez sukcesor pewnego podzbioru praw
poprzednika.
(5) Zasada nemo plus iuris
Treścią tej dotyczącej przede wszystkim nabycia translatywnego zasady jest właściwie samo
brzmienie paremii, czyli nikt nie może na innego przenieść więcej praw niż sam posiada. Jest
ona zasadą ogólnie obowiązującą, a wyjątki muszą być precyzyjnie określone ustawowo. Mimo
to, jest potwierdzana przez niektóre przepisy:
Przykład 1: art. 92 § 1 rozporządzenie dokonane pod warunkiem sprawia, że późniejsze
rozporządzenia tym prawem w wypadku jego ziszczenia się tracą moc obowiązującą w
zakresie, w którym udaremniają lub ograniczają skutek ziszczenia się warunku. Prawo wolne
od warunku jest bowiem szersze niż prawo nim obciążone.
Przykład 2: art. 513 § 1 dłużnikowi przysługują przeciw nabywcy wierzytelności wszelkie
zarzuty, jakie miał wobec jej zbywcy w momencie, gdy dowiedział się o przelewie. Prawo, z
którym jest skorelowany skierowany przeciwko jego wykonaniu zarzut, jest bowiem szersze
niż prawo takiej właściwości pozbawione.
Nie jest sprzeczne z zasadą nemo plus iuris przeniesienie cudzych praw, ale tylko w takim
zakresie, w jakim jest się do tego upoważnionym.
(6) Najważniejsze wyjątki od zasady nemo plus iuris
(a) Art. 169 (nabycie ruchomości od nieuprawnionego)
(1) Nabycie
(2) i otrzymanie
(3) rzeczy ruchomej
(4) od osoby nieuprawnionej do dokonania rozporządzenia (jej własnością)
(5) powoduje uzyskanie własności tej rzeczy przez nabywcę
(6) działającego w dobrej wierze
(7) z chwilą objęcia jej w posiadanie lecz
(8) najwcześniej z upływem trzech lat od chwili zgubienia, kradzieży lub innej utraty rzeczy
przez właściciela, jeśli takie zdarzenie miało miejsce. (ograniczenie to nie dotyczy
pieniędzy, dokumentów na okaziciela, rzeczy nabytych na licytacji urzędowej lub w
toku postępowania egzekucyjnego).
(b) Art. 170 (przeniesienie własności rzeczy ruchomej obciążonej prawem osoby trzeciej):
(1) Prawo osoby trzeciej
(2) którym obciążona jest rzecz ruchoma
(3) wygasa
(4) z chwilą wydania rzeczy nabywcy
(5) o ile ten działał w dobrej wierze.
(c) Art. 5 UKWH (rękojmia wiary ksiąg wieczystych):
(1) Nabywa własność nieruchomości lub inne prawa rzeczowe z nią związane ten,
(2) kto dokonał odpowiedniej czynności prawnej
(3) z osobą uprawnioną do rozporządzenia według wpisu w księdze wieczystej.
(d) Art. 83 § 2 (czynność prawna dokonana w oparciu o czynność pozorną)
(1) Skuteczna jest
(2) dokonana w oparciu o (nieważną bezwzględnie z mocy art. 83 § 1) czynność pozorną
(3) odpłatna czynność prawna, wskutek której
(4) działająca w dobrej wierze
(5) osoba trzecia (względem stron pozornej czynności prawnej)
(6) nabywa prawo albo zwalnia się z obowiązku.
(e) Art. 245 (ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego przez nieuprawnionego)
Analogicznie do art. 169 i 170, gdyż na mocy art. 245 § 2 „stosuje się odpowiednio przepisy
o przeniesieniu własności”.
(f) Art. 309 (ustanowienie zastawu przez nieuprawnionego)
„Stosuje się odpowiednio przepisy o nabyciu własności rzeczy ruchomej od osoby
nieuprawnionej”.
(g) Art. 1028 (rękojmia prawdziwości stwierdzenia nabycia spadku lub poświadczenia
dziedziczenia):
(1) Osoba trzecia (czyli nie spadkobierca) działająca w dobrej wierze
(2) nabywa prawa lub zwalnia się z obowiązków
(3) na skutek rozporządzeń
(4) dokonywanych przez osobę legitymującą się stwierdzeniem nabycia spadku lub
poświadczeniem dziedziczenia
(5) ale spadkobiercą nie będącą.
(h) Art. 38 KRO (brak wymaganej zgody drugiego małżonka)
(1) Osoba trzecia (nie małżonek) działająca w dobrej wierze
(2) nabywa prawa lub zwalnia się z obowiązków
(3) na podstawie czynności prawnej dokonanej przez jednego małżonka
(4) bez wymaganej zgody drugiego
(5) na ogólnych zasadach nabywania praw od osób nieuprawnionych.
(i) Art. 16 prawa wekslowego i art. 17 prawa czekowego (nabycie czeku/weksla od
nieuprawnionego)
(1) Posiadacz weksla/czeku
(2) legitymujący się nieprzerwanym ciągiem indosów
(3) choćby ostatni był in blanco
(4) musi wydać weksel temu, kto go utracił, tylko wtedy
(5) gdy wchodząc w jego posiadanie działał w złej wierze lub dopuścił się rażącego
niedbalstwa.
(j) Art. 279 § 2 w zw. z art. 141 § 1 prawa spółdzielczego (nabycie przez rolniczą spółdzielnię
produkcyjną użytkowania na gruncie wniesionym przez nieupoważnionego członka)
(k) Art. 75 prawa o własności przemysłowej (nabycie patentu od nieuprawnionego)
16. WYKONYWANIE PRAWA PODMIOTOWEGO (1) Definicją wykonywania prawa podmiotowego jest podejmowanie działań mieszczących się w
sferze możności postępowania określonej tym prawem.
(2) Wykonywanie prawa może polegać:
(a) na czynnościach czysto faktycznych
(b) na czynnościach prawnych
(c) na działaniu osobistym
(d) na działaniu innych osób, w szczególności przedstawicieli
Fakt, że faktycznie działa inna osoba nie czyni jej dysponentem prawa, którym jest wciąż
właściwy podmiot, a inni po prostu wykonują prawo „za niego”.
(3) Wykonywanie prawa może być z mocy przepisów prawa przedmiotowego ograniczone:
(a) treścią innego prawa innego podmiotu. Np. służebność gruntową należy wykonywać tak,
by „jak najmniej utrudniała korzystanie z nieruchomości obciążonej” – art. 288.
(b) brakiem uzasadnionego interesu dysponenta. Np. wierzyciel nie może żądać od dłużnika
świadczenia spełnionego przez inną osobę – art. 356 § 2.
(c) powstaniem obowiązków wynikłych z wyrządzenia szkody. Np. usuwanie zwieszających
się z drzew gałęzi – art. 149.
(d) normami dotyczącymi nadużycia prawa podmiotowego (patrz niżej)
17. NADUŻYCIE PRAWA PODMIOTOWEGO Art. 5 stanowi, że
(1) Nie można czynić ze swojego prawa użytku,
(2) który byłby sprzeczny z jego społeczno-gospodarczym przeznaczeniem
(3) lub zasadami współżycia społecznego,
(4) zaś działanie podmiotu w taki sposób nie jest uważane za wykonywanie prawa
(5) i nie korzysta z ochrony.
Ad 1) Art. 5 stanowi podstawę do ograniczenia możliwości wykonywania praw podmiotowych przez
ich dysponentów. Dotyczy on wszystkich praw podmiotowych i wszystkich podmiotów, zarówno osób
fizycznych, jak i osób prawnych (oraz podmiotów traktowanych jak one). Jednocześnie wydaje się, iż
art. 5 nie może stanowić samodzielnej podstawy utraty lub nabycia prawa, gdyż doprowadziłoby to
do rozsadzenia systemu prawa cywilnego przez inny porządek normatywny.
Ad 2) Społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa to z kolei odprysk negującej ideę praw
podmiotowych omówionej już teorii funkcji społecznej, dominującego w czasach PRL przekonania o
nadrzędności reprezentowanego przez państwo interesu społecznego oraz polityzacji prawa (por. z
uchylonym w 1990r. art. 4). Obecnie klauzula ta właściwie całkowicie straciła na znaczeniu i odnosi się
do wzorca oceny opartego nie na odczuciach moralnych, a na konfiguracji interesów ekonomicznych
oraz funkcjonowania regulacji dotyczących swobody działalności gospodarczej.
Ad 3) Zasady współżycia społecznego są klauzulą generalną odnoszącą się do oceny moralnej
zachowania podmiotu prawa. Wyróżnić można dwa podejścia do owej klauzuli: normatywne (wedle
którego z.w.s. są systemem norm o uzasadnieniu aksjologicznym) oraz sytuacjonistyczne (wedle
którego wyznaczają one granice i podstawy oceny sędziowskiej). Z.w.s. nie są nigdzie określone, lecz
obejmują z pewnością:
(a) troskę o życie i zdrowie ludzkie (II CR 95/72)
(b) ochronę godności ludzkiej (art. 30 Konstytucji)
(c) ochronę strony słabszej (por. art. 388 o wyzysku)
(d) strzeżenie integralności środowiska życiowego (w szczególności rodziny, co obejmuje
przyznawanie prymatu ustaleniu składu rodziny nad doraźnym interesem dzieci)
(e) niezgodę na osiąganie zysku przez działanie niegodne lub złośliwe
(f) niezgodę na powoływanie się na naruszenie z.w.s. przez osobę, która sama ich nie
przestrzega (II CR 103/70)
Ad 4) Jest to przejaw ewolucji prawa cywilnego od społecznie nieakceptowalnego pełnego
przyzwolenia na wykonywanie prawa podmiotowego w granicach nakreślonych wyraźnie przez
konkretne zapisy prawa przedmiotowego (qui sui iure utitur, neminem laedit) – ABGB, Code Civil, przez
banalny w obejściu zakaz szykany (wykorzystywania praw wyłącznie w celu zaszkodzenia innemu) –
BGB, wewnętrznie sprzeczną zewnętrzną koncepcję nadużycia prawa podmiotowego (wedle której
nadużycie jest wykonywaniem prawa, ale ze względu na pobudki lub okoliczności jest też czynem
niedozwolonym, co jest sprzeczne z definicją prawa podmiotowego) – Kodeks Zobowiązań, aż do
stosowanej właśnie w KC wewnętrznej koncepcji nadużycia prawa podmiotowego, wedle której
nadużycie prawa ma jedynie pozory jego wykonywania i jest zwykłym działaniem bezprawnym.
Ad 5) W świetle przyjętej wewnętrznej koncepcji nadużycia prawa podmiotowego absurdem byłoby
przyznawanie działaniom stanowiącym nadużycie właściwych dla praw podmiotowych środków
ochrony.
18. KOLIZJA PRAW PODMIOTOWYCH I ZBIEG ROSZCZEŃ Kolizja praw podmiotowych to:
(1) Stan faktyczny,
(2) w którym prawa podmiotowe zbiegają się
(3) w taki sposób, że żadne nie może być wykonane w całości.
Ad 1) Kolizja związana jest z realiami obrotu, a nie błędami ustawodawcy.
Ad 2) Dochodzi do zbiegu odpowiednich norm prowadzącego do faktycznej niemożliwości wykonania
określonych praw w całości (np. prawa objęte majątkiem nie wystarczają, by zaspokoić wszystkich
wierzycieli).
Ad 3) Prawo zna różne metody rozwiązywania takich kolizji:
(a) pierwszeństwo wynikające z czasu. Np. art. 249 – prior tempore, potior iure, prawo
rzeczowe powstałe później nie może być wykonane z uszczerbkiem dla prawa rzeczowego
powstałego wcześniej, z wyjątkiem art. 310 – przy zastawie jest odwrotnie.
(b) pierwszeństwo wynikające z wpisu. Np. art. 11 UKWH – prawo wpisane ma pierwszeństwo
przed niewpisanym. (oczywiście nie wyklucza to istotności czasu w określaniu
pierwszeństwa między różnymi prawami wpisanymi)
(c) pierwszeństwo wynikające wprost z ustawy klasyfikującej prawa do klas pierwszeństwa –
np. art. 1025 § 1 KPC przyznaje pierwszeństwo roszczeniom pracowników przed innymi
kategoriami roszczeń.
(d) pierwszeństwo wynikające z kolejności zgłaszania się (art. 920 § 2 – nagroda przyrzeczona
publicznie) lub innych przyczyn (art. 22 ustawy o obligacjach umożliwia emisję obligacji z
którymi sprzężone jest prawo do dokonywania subskrypcji na akcje spółki przez
obligatariusza z pierwszeństwem wobec akcjonariuszy spółki).
(e) proporcjonalna redukcja praw – np. gdy suma uzyskana z egzekucji nie wystarczy do
zaspokojenia wszystkich wierzycieli z określonej klasy pierwszeństwa (art. 1026 § 1 KPC)
(f) rozstrzygnięcie sądowe, gdy przewiduje to ustawa (np. art. 221 § 3 prawa spółdzielczego
– konflikt rodzinny o lokal spółdzielczy lub art. 920 § 3 – spór po wspólnym zdobyciu
nagrody przyrzeczonej publicznie) lub nie ma innego wyjścia.
Podobny do kolizji jest tzw. zbieg roszczeń, czyli sytuacja, w której jedno zdarzenie prawne prowadzi
do powstania kilku roszczeń w różnych reżimach. Np. omówione już bezpodstawne wzbogacenie i
delikt lub tzw. manko (kradzież pieniędzy z kasy sklepowej przez pracownika), które jest jednocześnie
źródłem odpowiedzialności kontraktowej (niewłaściwe wykonywanie obowiązków wynikających ze
stosunku pracy) oraz odpowiedzialności deliktowej (szkoda wynikająca z zawinionego naruszenia
prawa rzeczowego).
19. POŻYTKI PRAWA ART. 54:
(1) Pożytkiem prawa jest dochód,
Choć KC mówi wprost o „dochodzie” należy przez to rozumieć wszelkie majątkowe korzyści.
(2) jaki przynosi ono zgodnie ze swoim społeczno-gospodarczym przeznaczeniem.
Należy tu zatem odpowiednio zastosować regulacje dotyczące nadużycia prawa
podmiotowego. Należy przy tym również zauważyć, że prawo własności nie daje żadnych
pożytków prawa, gdyż obejmuje ono od razu najszersze władztwo, w tym oczywiście prawo
do pobierania wszelkich pożytków rzeczy (omówionych przy okazji rzeczy). Otrzymywane
korzyści są zatem pożytkami rzeczy, nie prawa.
20. DAWNOŚĆ - TYPY (1) Dawność, to pojęcie oznaczające sytuację w której treść lub istnienie prawa podmiotowego
zależy od upływu czasu. Polskiemu prawu cywilnemu znane są cztery rodzaje dawności:
(a) prekluzja (zwana też terminem prekluzyjnym lub najczęściej terminem zawitym)
(b) przedawnienie
(c) zasiedzenie – art. 172, art. 174
(d) przemilczenie – art. 187.
W części ogólnej prawa cywilnego zajmiemy się przedawnieniem i prekluzją.
21. DAWNOŚĆ - PRZEDAWNIENIE (1) Przedawnienie polega na tym, że dłużnik, względem którego przysługuje materialnoprawne
ROSZCZENIE MAJĄTKOWE po upływie określonego czasu (terminu przedawnienia) uzyskuje
prawo podmiotowe w postaci zarzutu umożliwiającego mu uchylenie się od uczynienia mu
zadość poprzez uniemożliwienie jego przymusowego dochodzenia przed organami państwa.
(2) Nie ma obowiązku korzystania z zarzutu przedawnienia, a sąd nie może uznać z urzędu
roszczenia za przedawnione. Przed reformą z 1990r. taka możliwość istniała, lecz często
(domniemanemu) dłużnikowi zależało na rozwiązaniu sprawy, a nie po prostu stwierdzeniu
przedawnienia ewentualnego roszczenia. Korzystanie z zarzutu przedawnienia jest
wykorzystywaniem prawa podmiotowego i podlega art. 5.
(3) Przedawnienie nie powoduje wygaśnięcia roszczenia¸ a jedynie przekształcenie go w tzw.
roszczenie naturalne, które może zostać spełnione i w takim wypadku nie można żądać zwrotu
świadczenia ani powoływać się na bezpodstawne wzbogacenie. Również w wypadku
zabezpieczenia wierzytelności przedawnienie nie uniemożliwia egzekucji z przedmiotu
zabezpieczenia. Dopuszczalne jest również potrącenie (art. 502), ale tylko w sytuacji, gdy
możliwość potrącenia pojawiła się przed upływem terminu przedawnienia.
(4) Przedawnieniu (z roszczeń majątkowych rzecz jasna) nie podlega:
(a) roszczenie o zniesienie współwłasności – art. 220
(b) roszczenia windykacyjne i negatoryjne wynikające z własności nieruchomości – art. 223
(c) niektóre roszczenia, które są ograniczone terminami zawitymi (prekluzja), np. art. 344
(zaniechanie naruszeń posiadania i przywrócenie stanu poprzedniego), art. 347
(wstrzymanie budowy), art. 586 (rękojmia za wady rzeczy sprzedanej, z wyjątkami)
(5) Zarzutu przedawnienia można się zrzec poprzez jednostronną czynność prawną, ale tylko po
upływie terminu przedawnienia (tzn. gdy taki zarzut już powstał). Oprócz tego przedawnione
roszczenie można odnowić albo uznać (właściwie – w drodze umowy) na powrót
umożliwiając jego przymusowe dochodzenie.
(6) Ogólny termin przedawnienia określa art. 118. Wynosi on 10 lat, zaś dla roszczeń o
świadectwa okresowe (np. alimenty) lat 3. Oczywiście szczególne uregulowanie ustawowe
może ten termin modyfikować. Niedopuszczalne jest natomiast wydłużanie lub skracanie go
poprzez czynność prawną – art. 119.
Szczególnym przypadkiem jest roszczenie stwierdzone orzeczeniem sądowym lub ugodą
przed sądem – termin przedawnienia takiego roszczenia wynosi 10 lat (od zakończenia
postępowania patrz uwagi o przerwaniu) nawet w wypadku świadczeń okresowych. Dotyczy
to jednak tylko sumy objętej ugodą lub orzeczeniem. Jeśli np. ktoś nie płacił przez 2 lata
alimentów i został skutecznie pozwany, to roszczenia objęte pozwem przedawnią się (jako
ogólna suma) po latach 10, natomiast kolejne, nieobjęte pozwem, roszczenia normalnie po 3
latach.
(7) Bieg terminu przedawnienia (art. 120) rozpoczyna się co do zasady w dniu, w którym
roszczenie stało się wymagalne, czyli dłużnik ma już zaktualizowany obowiązek świadczyć. Od
tej zasady art. 120 przewiduje jednocześnie dwa wyjątki:
(a) Jeśli wymagalność zależy od wezwania dłużnika do świadczenia, termin zaczyna biec w
pierwszym dniu, w którym takiego wezwania można było dokonać. W tym wypadku
przedawnienie wyprzedza wymagalność – art. 120 § 1.
(b) Jeśli świadczenie polega na zaniechaniu (np. niepuszczanie głośnej muzyki w lokalu
sąsiednim), czyli jest wymagalne od samego powstania, termin zaczyna biec w dniu, gdy
dłużnik świadczenia nie spełnił (np. puścił muzykę). W tym wypadku wymagalność
wyprzedza przedawnienie – art. 120 § 2.
(c) Właściwie „szeroki” wyjątek przewiduje też art. 122 § 2, mówiący zasadniczo o
wstrzymaniu biegu (patrz niżej). Jeśli termin jest krótszy niż 2 lata, a przedawnienie
miałoby biec przeciwko osobie bez pełnej zdolności do czynności prawnych, której nie
ustanowiono przedstawiciela ustawowego, to bieg rozpoczyna się dopiero z dniem
ustanowienia takiego przedstawiciela lub ustania przyczyny jego ustanowienia (np. przez
uzyskanie pełnej zdolności do czynności prawnych).
(8) Typowym przykładem szczególnego roszczenia jest roszczenie z art. 442(1) o naprawienie
szkody powstałej w wyniku czynu zabronionego. Odmienności jest kilka, po pierwsze termin
biegnie jednocześnie od samego zdarzenia (i trwa lat 10) oraz od powzięcia przez
uprawnionego wiadomości zarówno o szkodzie, jak i osobie sprawcy (i trwa lat 2). Upływ
dowolnego z tych dwóch terminów skutkuje powstaniem zarzutu (choć w drugim
udowodnienie jego istnienia może być skomplikowane)
(9) Bieg terminu może zostać zawieszony (co obejmuje zawieszenie jego rozpoczęcia) w stosunku
do roszczeń: (art. 121)
(a) przysługujących dzieciom przeciw rodzicom, przez czas sprawowania władzy
(b) przysługujących pupilowi względem opiekuna lub poddanemu kurateli przeciw
kuratorowi, przez czas trwania opieki lub kurateli
(c) przysługujących małżonkowi przeciw współmałżonkowi, przez czas trwania małżeństwa
(d) które nie mogą być dochodzone z powodu siły wyższej, przez czas trwania odpowiedniej
przeszkody
Zawieszenie to fikcja „niepłynięcia czasu”. Po wznowieniu biegu przedawnienia, czas który
upłynął przed zawieszeniem dolicza się do płynącego po nim. Zasady dotyczące terminu
nieciągłego stosuje się odpowiednio.
(10) Bieg terminu może zostać wstrzymany, co oznacza, że mimo upłynięcia czasu zarzut nie
powstaje (termin się jakby nie kończy). Dotyczy to sytuacji (art. 122), gdy przedawnienie o
terminie dłuższym niż 2 lata biegnie przeciwko osobie nie mającej pełnej zdolności do
czynności prawnych, której nie ustanowiono opiekuna. Termin taki może zakończyć się
najwcześniej w 2 lata od ustanowienia takiego przedstawiciela lub ustania przyczyny jego
ustanowienia.
(11) Bieg terminu może zostać przerwany, co oznacza, że unicestwia się cały czas, który upłynął i
zaczyna jego liczenie na nowo. Do przerwania dochodzi: (art. 123)
(a) przez uznanie roszczenia.
Uznanie może być właściwe – w drodze umowy – lub niewłaściwe, czyli przez każdą
czynność, którą dłużnik potwierdza istnienie zobowiązania, np. prośba o odroczenie spłaty,
prośba o darowanie odsetek etc.
(b) przez każdą czynność przed sądem lub innym organem, w tym sądem polubownym
bezpośrednio w celu dochodzenia roszczenia (czyli np. nie wnioski dowodowe etc.)
(c) przez wszczęcie mediacji
Przerwany termin biegnie na nowo. W wypadku lit. (a) od momentu przerwania. W lit. b-c od
zakończenia odpowiednich postępowań.
22. DAWNOŚĆ – PREKLUZJA (1) Prekluzją, czyli terminem zawitym jest stan niebędący przedawnieniem ograniczający
realizację lub istnienie praw podmiotowych.
(2) Prekluzja może być sądowa (jeśli do określonej realizacji praw potrzebny jest udział sądu) albo
pozasądowa (gdy takiego udziału nie potrzeba).
(3) Co do zasady, upływ terminu zawitego powoduje skutki z mocy prawa, więc powoływanie się
na niego nie powinno podlegać ocenie wg art. 5. Jest to jednak źródłem kontrowersji.
(4) Właściwie co do terminów zawitych można stosować w drodze analogi art. 124 § 4 mówiący
o zawieszeniu biegu przedawnienia na skutek siły wyższej, gdyż co do zasady nikt nie
powinien ponosić szkody z powodu rzeczy, na które nie ma wpływu. Poza tym przypadkiem
analogie pomiędzy prekluzją a przedawnieniem należy traktować z bardzo dużą rezerwą.
Właściwie w każdej innej sytuacji rozstrzygnięcie będzie zależało od sądu.
(5) W wypadku prekluzji dotyczącej roszczeń zasadne wydaje się również wykorzystanie analogii
z zapisem art. 123 § 1 odnośnie przerwania biegu na skutek uznania. Trudno bowiem uznać
za pożądane niejako przyznawanie dłużnikowi korzyści z powodu dokonywanego w złej wierze
(tzn. bez faktycznej intencji płacenia) uspokajania i zapewniania wierzyciela.
23. PRZYKŁADY TERMINÓW ZAWITYCH (prekluzje pozasądowe podkreślono)
(1) KSIĘGA PIERWSZA – CZĘŚĆ OGÓLNA
(a) rok od zawarcia umowy, na skorzystanie z ius ad rem i ubezskutecznienie względne
czynności prawnej – art. 59
(b) miesiąc od zawarcia umowy w wyniku zmanipulowanego przetargu, na żądanie jej
unieważnienia – art. 70(5)
(c) rok na od wykrycia błędu, na uchylenie się od skutków prawnych zawartej pod jego
wpływem czynności prawnej – art. 88 § 2
(d) rok od ustania stanu obawy, na uchylenie się od skutków prawnych zawartej pod
wpływem groźby czynności prawnej – art. 88 § 2
(2) KSIĘGA DRUGA – WŁASNOŚĆ I INNE PRAWA RZECZOWE
(a) dziesięć lat niewykonywania użytkowania powoduje jego wygaśnięcie – art. 255
(b) rok od naruszenia, na roszczenie posesoryjne – art. 344
(c) miesiąc od rozpoczęcia budowy, na żądanie jej wstrzymania – art. 347
(3) KSIĘGA TRZECIA – ZOBOWIĄZANIA
(a) dwa lata od zawarcia umowy, na roszczenia związane z wyzyskiem – art. 388
(b) pięć lat od dokonania odpowiednich czynności, na skargę pauliańską – art. 534
(c) rok (lub trzy lata dla budynków) od chwili sprzedaży, na roszczenia związane z rękojmią
za wady rzeczy sprzedanej – art. 568
(d) tydzień od chwili sprzedaży, na wykonanie prawa pierwokupu – art. 598
(e) rok od dokonania darowizny, na jej odwołanie – art. 899
(f) dwa lata od dokonania darowizny, w przypadku określonym w art. 901
(g) pięć lat od zawarcia umowy dożywocia, na żądanie uznanie ją za bezskuteczną – art. 916
(4) KSIĘGA CZWARTA – SPADKI
(a) rok od odkrycia przyczyny niegodności (ale nie później niż 3 lata od otwarcia spadku) na
żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego – art. 929
(b) sześć miesięcy od dowiedzenia się o otwarci spadku (ale nie później niż rok od niego),
na wyłączenie małżonka od dziedziczenia – art. 940
(c) właściwie też sześć miesięcy od powołania do spadku na przyjęcie go lub odrzucenie –
art. 1015
Podmiot stosunku cywilnoprawnego – osoba fizyczna
24. ZDOLNOŚĆ PRAWNA (1) Zdolnością prawną jest możliwość bycia podmiotem stosunków cywilnoprawnych.
(2) Zdolność prawną ma indywidualnie każdy człowiek od chwili urodzenia (art. 8) do śmierci (art.
922) przez co jest on osobą fizyczną. Prawo polskie nie zna instytucji osób wyjętych spod
prawa, niewolnictwa czy śmierci cywilnej (jak np. Kodeks Napoleona). Jedynym wyjątkiem od
tej zasady (poszerzającym zakres podmiotowości) jest sytuacja prawna dziecka poczętego, ale
nienarodzonego (nasciturus).
(3) Nasciturus ma swoistą zdolność prawną, która wyraża się w słynnej paremii:
Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur.
(Dziecko poczęte a nienarodzone uważa się za narodzone tam, gdzie chodzi o jego korzyść)
(a) Dziecko już poczęte lecz jeszcze nienarodzone w momencie otwarcia spadku może być
spadkobiercą lub zapisobiercą tak, jakby było już w tym momencie narodzone, ale tylko
jeśli przyjdzie na świat żywe. – art. 972.
(b) Nasciturus może zostać uznany przez czynność prawną na zasadach ogólnych uznania
dziecka – art. 75 KRO, nie jest jednak w odniesieniu do niego dopuszczalne sądowe
stwierdzenie ojcostwa.
(c) Nasciturus może mieć ustanowionego kuratora w celu ochrony interesów majątkowych,
które dotyczyłyby go w wypadku urodzenia – art. 181 KRO.
(d) Pogrobowiec (dziecko narodzone po śmierci ojca) może dochodzić od PZU odszkodowania
z tytułu umownego ubezpieczenia ojca od nieszczęśliwych wypadków.
(e) Pogrobowcowi przysługuje jednorazowe odszkodowanie z tytułu śmierci ojca w wyniku
wypadku przy pracy – ustawa z 1975r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i
chorób zawodowych.
(f) Art. 446(1): Z chwilą urodzenia zyskuje się roszczenia związane z poniesionymi przed
narodzinami szkodami na osobie (na zasadach określonych m.in. w art. 444-446).
(4) Z zasady sytuacja dziecka poczętego nie zależy od metody zapłodnienia.
(5) Narodziny są podstawą do sporządzenia aktu urodzenia z mocy art. 38 prawa o aktach stanu
cywilnego. Wywołują one skutki prawne jednak samoistnie, a w razie narodzenia dziecka
domniemywa się, że przyszło ono na świat żywe. (art. 9) Domniemanie to jest wzruszalne.
(6) Zdolność prawna jest pojęciem osobnym od zdolności do czynności prawnych (omówionej
niżej). Możliwość bycia podmiotem określonego stosunku prawnego może jednak zależeć od
posiadania przez daną osobę fizyczną zdolności do czynności prawnych. Osoba niemająca
pełnej zdolności do czynności prawnych nie może :
(a) być podmiotem władzy rodzicielskiej – art. 94 KRO
(b) być opiekunem – art. 148 KRO
(c) być kuratorem – art. 178 KRO
(d) być wykonawcą testamentu – art. 986 § 2.
(e) przysposobić dziecka – art. 114 § 3
(f) być członkiem zarządu, rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej spółki handlowej – art. 18
§ 1 KSH
(g) być likwidatorem – art. 18 § 1 KSH
Można zatem stwierdzić, że w tym zakresie zdolność prawna podlega ograniczeniom
równoległym do ograniczeń zdolności do czynności prawnych wynikłych z odpowiednich
czynników, czyli wieku, ubezwłasnowolnienia, choroby psychicznej i niedorozwoju
umysłowego.
(7) Ubezwłasnowolnienie (art. 11 KRO) oraz choroba psychiczna i niedorozwój umysłowy (art. 12
KRO) są też w niejasny sposób bezpośrednio związane ze zdolnością prawną w zakresie
dotyczącym małżeństwa. O ile ubezwłasnowolnienie całkowite czy choroba psychiczna lub
niedorozwój umysłowy uniemożliwiają zawarcie małżeństwa (to ostatnie może być uchylone
orzeczeniem sądu), to jest ono jedynie unieważnialne (art. 11 § 2 KRO, art. 12 § 2 KRO).
(8) Zdolność prawna w prawie polskim właściwie nie zależy od obywatelstwa. Czasami jednak, by
cudzoziemiec stał się podmiotem określonego stosunku cywilnoprawnego (w szczególności na
skutek dokonanej przez siebie czynności prawnej) potrzebny jest do tego odpowiedni akt
administracyjny (np. zezwolenie MSW na nabycie nieruchomości przez cudzoziemca). Jest to
jednak regulacja publicznoprawna, nienależąca do systemu prawa cywilnego.
(9) Zdolność prawna co do zasady nie zależy w polskim prawie od sankcji karnych (brak jest choćby
śmierci cywilnej). Natomiast w wyraźnie wskazanych ustawą przypadkach w wyniku
prawomocnego skazania za określone przestępstwa lub wykorzystania określonych środków
karnych wykluczona może być możliwość bycia podmiotem określonych stosunków. Np.
(a) Osoba pozbawiona praw publicznych nie może być opiekunem – art. 148 KRO.
(b) Osoba skazana prawomocnym wyrokiem za przestępstwo z rozdz. XXXIII-XXXVII KK lub
art. 587, 590, 591 KSH nie może być członkiem zarządu, rady nadzorczej lub komisji
rewizyjnej spółki handlowej ani likwidatorem – art. 18 § 2 KSH (zakaz ten może być jednak
w określonych przypadkach uchylony na wniosek skazanego)
(10) Za pewien. korelat zdolności prawnej można uważać tzw. zdolność sądową, czyli możliwość
występowania jako strona w procesie cywilnym. Art. 64 KPC przyznaje taką zdolność
wszystkim osobom fizycznym oraz prawnym, a przepisy szczególne mogą przyznawać ją
podmiotom, o których mowa w art. 33(1) i innym jednostkom organizacyjnym (art. 64 § 2-3
KPC). Zdolność sądowa może być uzupełniona tzw. zdolnością procesową, czyli możliwością
wykonywania czynności procesowych unormowaną głównie w art. 65 KPC. W wypadku osób
fizycznych zależy ona od zdolności do czynności prawnych
25. ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH (1) Możliwość skutecznego kształtowania własnej sytuacji prawnej przez dokonywane we
własnym imieniu czynności prawne. Brak jest definicji ustawowej lub ustalonej definicji
doktrynalnej. Rozumienie pojęcia nie rodzi jednak większych problemów.
(2) Osoba fizyczna może:
(a) być pozbawiona zdolności do czynności prawnych
(b) mieć ograniczoną zdolność do czynności prawnych
(c) mieć pełną zdolność do czynności prawnych
(3) Pozbawiona zdolności do czynności prawnych jest osoba, która: (art. 12)
(a) nie ukończyła lat 13, lub
(b) jest ubezwłasnowolniona całkowicie
Osoba pozbawiona zdolności do czynności prawnych nie może skutecznie dokonywać
żadnych czynności prawnych, są one bezwzględnie nieważne – art. 14 § 1. Natomiast w
wypadku: (art. 14 § 2)
(1) zawarcia przez taką osobę umowy
(2) należącej do drobnych,
(3) bieżących spraw
(4) życia codziennego,
(5) staje się ona ważna
(6) z chwilą wykonania
(7) o ile nie wiąże się ona z rażącym pokrzywdzeniem takiej osoby.
Jest to zapis zredagowany niezbyt jasno, gdyż sugeruje on konwalidację bezwzględnie
nieważnej czynności prawnej. Można również poczytywać przedstawiony w nim stan faktyczny
jako fakt prawotwórczy, z którym sama ustawa wiąże skutki prawne właściwe dla określonej
umowy, co jest podejściem dużo bardziej sensownym.
(4) Ograniczoną zdolność do czynności prawnych ma osoba, która: (art. 15)
(a) jest małoletnim który ukończył lat 13, lub
(b) jest ubezwłasnowolniona częściowo, lub
(c) ustanowiono jej doradcę tymczasowego na czas trwania postępowania o
ubezwłasnowolnienie. (I CZ 77/68)
Osoba mająca ograniczoną zdolność do czynności prawnych może dokonywać czynności
prawnych wskutek których rozporządza swoim prawem lub zaciąga zobowiązanie jedynie za
zgodą przedstawiciela ustawowego (rodzica, opiekuna, kuratora) – art. 17., o ile szczegółowy
przepis z tego obowiązku nie zwalnia. Przepisy szczególne mogą również nakładać obowiązek
uzyskania zgody dla innych czynności, np. uznania dziecka – art. 74 KRO.
Istnieją również czynności, do których na mocy przepisów szczególnych zgoda przedstawiciela
nie wystarczy. Są to w szczególności:
(a) sporządzenie testamentu – art. 944
(b) zawarcie małżeństwa – a contrario z art. 1 i 6 KRO (małżeństwo można zawrzeć tylko
osobiście lub wyjątkowo i na zasadach szczególnych przez pełnomocnika, a nie
przedstawiciela ustawowego).
Jeśli bez wymaganej zgody dokonana zostanie czynność jednostronna jest ona bezwzględnie
nieważna – art. 19. W wypadku umowy za to sankcją jest tzw. bezskuteczność zawieszona –
art. 18. Ważność takiej umowy zależy od potwierdzenia jej przez przedstawiciela. Druga strona
nie może w celu unieważnienia czynności powołać się na brak zgody, ale może wyznaczyć
przedstawicielowi termin, po bezskutecznym upływie którego staje się wolna. (art. 18 § 3).
Sam dokonujący może dokonać potwierdzenia po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności
prawnych (art. 18 § 2).
Od obowiązku uzyskania zgody zwolnione są umowy zawierane w drobnych, bieżących
sprawach życia codziennego – art. 20. Są one tak samo ważne, jak gdyby zawierała je osoba
o pełnej zdolności do czynności prawnych. Nie mylić z art. 14 § 2.
W braku odmiennego postanowienia sądu opiekuńczego osoba o ograniczonej zdolności do
czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela rozporządzać swoim zarobkiem (art.
21), ale już nie rzeczami za ów zarobek nabytymi. Zarobek to w tym kontekście każda już
otrzymana korzyść majątkowa (nie tylko pieniężna) uzyskana przez daną osobę zgodnie z
prawem w toku własnej aktywności życiowej, w szczególność (kat. otwarty) ze stosunku pracy,
umów o świadczenie usług, działalności twórczej, artystycznej i sportowej, a nawet zbieractwa.
Nie można zatem na tej podstawie rozporządzać zarobkiem przyszłym. Typową przesłanką
ograniczenia przez sąd tej możliwości jest alkoholizm.
Bez zgody przedstawiciela osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych może
zawrzeć stosunek pracy (art. 22 § 3 KP). Jeśli jednak wiąże się on z pokrzywdzeniem takiej
osoby jej przedstawiciel może za zgodą sądu ten stosunek rozwiązać.
W zakresie przedmiotów oddanych przez przedstawiciela ustawowego do swobodnego
używania osoba o ograniczonej zdolności prawnej ma pełną zdolność prawną ograniczoną
jedynie zakresem czynności, do których nie wystarcza zgoda przedstawiciela. – art. 22 Nie
oznacza to jednak, że osoba taka ma prawo dokonywać rozporządzeń z naruszeniem zasady
nemo plus iuris (np. sprzedać dany przedmiot).
(5) Pełną zdolność do czynności prawnych ma osoba, która (art. 11) jest pełnoletnia oraz nie
została ubezwłasnowolniona ani nie ustanowiono jej doradcy tymczasowego na czas
postępowania o ubezwłasnowolnienie.
(6) Pełnoletność uzyskuje się: (art. 10)
(a) Przez ukończenie lat 18
(b) Przez zawarcie małżeństwa, przy czym w razie jego unieważnienia nie traci się
pełnoletności.
Kto nie jest pełnoletni, jest małoletnim. Małoletni musi mieć przedstawiciela ustawowego,
najczęściej rodzica, wyjątkowo opiekuna lub kuratora.
Wiek liczy się tak, że określoną liczbę lat kończy się już w dniu urodzin, a nie dnia następnego,
co byłoby zgodne z ogólną regułą liczenia terminów. (art. 112)
Małżeństwo zawrzeć można (art. 10 KRO) co do zasady jedynie mając ukończone 18 lat.
Jednak z ważnych powodów (czyt. ciąża) sąd może na to zezwolić kobiecie mającej ukończone
lat 16. Małżeństwo zawarte z naruszeniem tych wymogów jest unieważnialne na wniosek
dowolnego z małżonków (z zastrzeżeniem art. 10 § 4 KRO)
(7) Ubezwłasnowolnienie może być:
(a) całkowite
(b) częściowe
Przesłanki ubezwłasnowolnienia powinny być spełnione w momencie orzekania, choć w
wypadku krótkotrwałej poprawy danej osoby można brać pod uwagę szerzy zakres czasowy
(III CR 440/56). Zakłada się ponadto, że ubezwłasnowolnienie powinno być celowe, tzn. służyć
ochronie konkretnych interesów danej osoby. (I CR 320/62) Orzeczenie sądu okręgowego o
ubezwłasnowolnieniu ma charakter konstytutywny.
(8) Ubezwłasnowolnioną całkowicie może być osoba, która: (art. 13)
(1) ukończyła lat 13,
(2) jeżeli wskutek choroby psychicznej,
(3) niedorozwoju umysłowego,
(4) lub innych zaburzeń psychicznych, (w tym uwiądu starczego)
(5) w szczególności alkoholizmu lub narkomanii,
(6) nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem.
Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie niepodlegającego władzy rodzicielskiej ustanawia się
opiekę (sprawowaną przez opiekuna). Wyjątkowo może reprezentować go kurator (art. 99
KRO w zw. z art. 175 KRO) Ubezwłasnowolnienie całkowite rodzica jest przesłanką do
odebrania mu praw rodzicielskich.
(9) Ubezwłasnowolnioną częściowo może być osoba, która: (art. 16)
(1) jest pełnoletnia i
(2) z powodu choroby psychicznej,
(3) niedorozwoju umysłowego,
(4) lub innych zaburzeń psychicznych,
(5) w szczególności alkoholizmu lub narkomanii,
(6) jej stan nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, ale
(7) potrzebuje pomocy w prowadzeniu swoich spraw.
Dla ubezwłasnowolnionego częściowo ustanawia się kuratelę (sprawowaną przez kuratora).
26. TOŻSAMOŚĆ OSOBY FIZYCZNEJ, STAN CYWILNY I DOBRA OSOBISTE (1) Tożsamość osoby fizycznej to wszystko co ową osobę indywidualizuje zarówno w kontaktach
z innymi jak i w jej własnym postrzeganiu siebie jako osobnego podmiotu. Obejmuje to przede
wszystkim jej imię i nazwisko, ale także pseudonim, tożsamość płciową, pochodzenie,
identyfikację z konkretnym środowiskiem (w tym narodem albo grupą społeczną) itd.
(2) Stan cywilny osoby fizycznej to według tzw. „koncepcji węższej” jej przynależność i pozycja
rodzinna. Pozycja rodzinna to sytuacja prawna wynikła ze stosunków prawa rodzinnego (w
szczególności małżeństwa, z którym to pojęcie jest potocznie kojarzone) i więzów
pokrewieństwa. Tzw. „koncepcja szersza” obejmuje pojęciem stanu cywilnego także tzw. stan
osobisty czyli jego cechy ściśle osobiste takie jak wiek, płeć, stan zdrowia, stan psychiczny.
Istnieje również pozbawiona znaczenia koncepcja „formalna” wedle której stan cywilny
obejmuje wszelkie informacje zawarte w aktach stanu cywilnego na podstawie właściwych
przepisów. Stan cywilny jest dobrem osobistym i jako takiego można go dochodzić, w
szczególności poprzez żądanie ustalenia stosunku prawnego (np. istnienia małżeństwa,
uznania dziecka etc.).
(3) Dobro osobiste nie jest zdefiniowane w Kodeksie Cywilnym. Można jednak odwołać się do
postanowień EKPC, MPOiP, Konstytucji RP itp. Art. 23 zawiera jedynie ich przykładowy
otwarty katalog, który obejmuje w szczególności (słowo-klucz oznaczające otwartość
katalogu):
(a) zdrowie
(b) wolność
(c) cześć (jej odpowiednikiem dla osób prawnych jest dobre imię)
(d) swobodę sumienia
(e) nazwisko lub pseudonim
(f) wizerunek
(g) tajemnicę korespondencji
(h) nietykalność mieszkania
(i) twórczość naukową, artystyczną, wynalazczą i racjonalizatorską
Polskie prawo i doktryna zdają się obstawać przy pluralistycznej koncepcji dóbr osobistych,
której nie można mylić z omówioną i odrzuconą wcześniej pluralistyczną koncepcją praw
chroniących te dobra. Wedle tej teorii dóbr osobistych jest wiele, a nie jak w koncepcji
monistycznej jedno o wielu aspektach.
Przykładem niewymienionego w KC a powszechnie uznanego dobra osobistego jest
prywatność. Jest ona dość dobrze utrwalona w orzecznictwie (I CR 400/83, I CR 4/86, I CR
575/90). Rzadziej wskazuje się także na następujące dobra (oczywiście wciąż niewyczerpujące
katalogu dóbr osobistych):
(a) nietykalność cielesną – art. 217 KK
(b) integralność seksualną (może być samodzielnym dobrem lub elementem nietykalności
cielesnej)
(c) tzw. cześć pracownicza (szczególny rodzaj czci związanej z wykonywaniem pracy, obecnie
ujmowana jako element czci)
(d) prawo ciężarnej do badań prenatalnych (III CSK 16/08)
(e) prawo do swobodnego i niezakłóconego komunikowania się
(f) zastrzeżona anonimowość
(g) głos (samodzielnie albo jako element wizerunku)
(h) prawo do grobu
(i) kult zmarłych przodków
(j) obywatelskie prawo do korzystania z wartości środowiska naturalnego – art. 71 Konstytucji
(k) wolność od hałasu – w związku z zakazem immisji art. 144
Ogólną ideą dobra osobistego jest jego nierozerwalny związek z indywidualnym światem
uczuć oraz stanem psychicznym człowieka (strona subiektywna) oraz społecznym
wyobrażeniem godnego i uczciwego życia w określonych warunkach (strona obiektywna).
Obecnie zdecydowany nacisk kładzie się na stronę obiektywną. Jest tak zwłaszcza przy
rozpatrywaniu kwestii naruszenia dobra osobistego (np. w kontekście naruszenia czci
wulgaryzmami zbadać należy kontekst społeczny i środowisko w jakim były użyte, w kontekście
naruszenia czci krytyką lub wizerunku zbadać należy czy dana osoba jest osobą publiczna itp).
Kwestie subiektywne uwzględnia się tylko wyjątkowo i raczej przy określeniu działań
podejmowanych na skutek wcześniejszego uznania danego naruszenia (Przykład: ucięcie ręki
przeciętnemu człowiekowi oraz młodemu, obiecującemu pianiście).
Dobra osobiste podlegają ochronie prawnej. Odpowiednie prawo jest regulowane w art. 24:
(1) Ten, czyje dobro zostało zagrożone
Obejmuje to rzecz jasna również naruszenie na zasadzie a minori ad maius. Prawem
dysponuje wyłącznie ten, któremu dobro przypada, ze względu na jego inherentny
związek z podmiotem.
(2) cudzym działaniem
Wcześniejsze działania stron i wzajemność naruszeń z zasady nie wykluczają korzystania z
prawa do ochrony, ale pamiętamy, że art. 5 dotyczy wszystkich praw podmiotowych, czyli
i tego.
(3) Bezprawnym
UWAGA, obowiązuje wzruszalne domniemanie bezprawności zatem to oskarżony o
naruszenie musi dowieść, że nie działał bezprawnie. Bezprawność może być wykluczona
przede wszystkim ze względu na działanie na podstawie przepisu lub (co już bardzo
dyskusyjne) przez zgodę zainteresowanego podmiotu (wedle niektórych opinii zgoda
wyklucza w ogóle możliwość naruszenia, a nie tylko bezprawność; wedle innych nie
wyklucza nawet bezprawności. W zasadzie bezprawność wyklucza też klasyfikacja
naruszenia jako dozwolonej krytyki wystosowanej we właściwy sposób, bez nadmiernego
uderzania w krytykowanego i we właściwym interesie społeczny.
(4) może żądać jego zaniechania
(5) od zagrażającego lub naruszającego
(6) a także dopełnienia przez niego czynności potrzebnych do usunięcia dokonanych skutków
naruszenia
(7) w szczególności złożenia oświadczeń odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie
(8) oraz na zasadach przewidzianych w KC
Chodzi głównie o art. 445 i następne.
(9) zadośćuczynienia pieniężnego za dokonane skutki naruszenia
(10) lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.
Jak już wspomniano, naruszenie dobra może też rodzić odpowiedzialność odszkodowawczą
na zasadach ogólnych np. art. 415 (art. 24 § 2).
27. MIEJSCE ZAMIESZKANIA (1) Można mieć tylko jedno miejsce zamieszkania. (art. 28)
(2) Miejsce zamieszkania może być:
(a) pierwotne
(b) pochodne
(3) Pierwotne miejsce zamieszkania to miejscowość, w której dana osoba przebywa z zamiarem
stałego pobytu (art. 25) Nie mylić z miejscem zameldowania, które jest pojęciem prawa
administracyjnego.
Do uznania miejscowości za pierwotne miejsce zamieszkania teoretycznie konieczny jest
zarówno corpus, czyli faktyczne w niej przebywanie, oraz animus manendi, czyli zamiar stałego
pobytu. Rodzi to oczywiste problemy, bo np. osoba może nie mieć faktycznego zamiaru nigdzie
stale przebywać, albo być w jednym mieście chcąc być w drugim, więc w praktyce przyjmuje
się różne uproszczenia lub reguły interpretacyjne (np. według zameldowania).
(4) Pochodne miejsce zamieszkania to miejsce zamieszkania, które nie jest określane w oparciu o
cechy lub sytuację osoby, a o miejsce zamieszkania innej osoby (lub wyjątkowo orzeczenie
sądu – art. 26 § 2 in fine) Prawo przewiduje następujące pochodne miejsca zamieszkania:
(a) Miejscem zamieszkania dziecka pozostającego pod władzą jest miejsce zamieszkania
rodziców lub rodzica któremu wyłącznie przysługuje władza. (26 § 1)
(b) Miejscem zamieszkania dziecka pozostającego pod łączną władzą rodziców mających
różne miejsca zamieszkania jest miejsce zamieszkania rodzica, u którego stale przebywa,
jeśli takiego brak decyduje sąd. (26 § 2)
(c) Miejscem zamieszkania pupila (osoby pozostającej pod opieką) jest miejsce zamieszkania
opiekuna.
(5) Istotność miejsca zamieszkania przejawia się w praktyce głównie w ustaleniu właściwości
sądu (art. 27 KPC) przed którym dana osoba może być pozywana, ale KC przewiduje m.in., że:
(a) zawarcie umowy w trybie ofertowym bez konieczności informowania oferenta o
przyjęciu oferty ma miejsce w miejscu zamieszkania.
(b) miejsce zamieszkania dłużnika lub wierzyciela ma wpływ na wymagane miejsce
spełnienia świadczenia, jeśli nie wynika ono z właściwości stosunku
zobowiązaniowego ani treści czynności prawnej będącej jego źródłem – art. 451.
28. SZCZEGÓLNA ROLA W OBROCIE – KONSUMENT (1) Polskie prawo przewiduje dwie szczególne role jaką mogą spełniać w obrocie cywilnoprawnym
podmioty prawa cywilnego: konsumenta i przedsiębiorcy.5 Przedsiębiorca zostanie omówiony
przy osobach prawnych, choć może być nim też osoba fizyczna. Definicję konsumenta zawiera
art. 22(1)
(2) Konsumentem może być tylko osoba fizyczna. Jest to dość szczególne ograniczenie na tle
prawa europejskiego, które dopuszcza możliwość uznania za konsumenta także osoby
prawnej. Także wcześniejsze uregulowania polskie dopuszczały taką możliwość. Obecna
definicja została wprowadzona w noweli z 2003r.
(3) Status konsumenta nie jest do podmiotu przypisany „na stałe”, a dotyczy tylko jego roli w
konkretnym stosunku prawnym lub czynności prawnej.
(4) Według art. 22(1) konsumentem jest osoba fizyczna dokonująca czynności prawnej
niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.
5 Szczególną pozycję zajmują także Skarb Państwa, gmina oraz inne jednostki samorządu terytorialnego, a także rolnicza spółdzielnia produkcyjna, których dotyczy wiele specjalnych unor
(5) W szczególności nieistotne jest, kto jest drugą stroną danej czynności prawnej i wynikłego z
niej stosunku.
(6) Kluczowe kryterium braku bezpośredniego związku badane jest zawsze na moment
dokonania czynności. Nieistotne są późniejsze okoliczności w rodzaju ustania działalności
gospodarczej (V ACa 96/12).
(7) Konsument jest często uprzywilejowany, szczególnie w relacjach z przedsiębiorcą. np.
(a) Art. 74 odnośnie niedochowania wymogu formy pisemnej ad probationem pozwana
konsumentowi właściwie uchylić się od negatywnych konsekwencji tego uchybienia, o ile
dotyczy to sporu z przedsiębiorcą.
(b) Art. 384-385(4) przyznają wiele przywilejów konsumentowi zawierającemu umowę
ograniczając wpływ wzorców umów oraz postanowień nieuzgodnionych z konsumentem
indywidualnie na skutki prawne wywoływane taką umową.
(c) Sprzedaż, w której kupującym jest konsument jest (oprócz przepisów KC) uregulowana w
specjalnej ustawie z 2002r. o sprzedaży konsumenckiej.
29. ŚMIERĆ, STWIERDZENIE ZGONU I UZNANIE ZA ZMARŁEGO (1) Zgodnie z art. 922 śmierć powoduje kres zdolności prawnej, otwarcie spadku i dokonanie się
odpowiednich sukcesji.
(2) Zgodnie z art. 32 w wypadku łącznej śmierci kilku osób podczas wspólnie grożącego
niebezpieczeństwa domniemywa się, że zmarły jednocześnie. Jest to domniemanie
wzruszalne i obejmuje ono wyłącznie sytuację, w której do śmierci doszło w trakcie trwania
niebezpieczeństwa, a nie jego bezpośrednich następstw (np. w szpitalu, obozie dla uchodźców
etc.)
(3) W odróżnieniu od narodzin fizyczna śmierć (jakkolwiek definiowana) właściwie nie wywołuje
skutków prawnych samoistnie. Do ich wystąpienia konieczne jest sporządzenie według art. 64-
69 prawa o aktach stanu cywilnego aktu zgonu na podstawie wystawionej przez lekarza karty
zgonu. W sytuacjach, gdy nie jest to możliwe, np. w braku zwłok, wystąpieniu niezwykłych
zdarzeń itp. akt zgonu wystawić można na podstawie:
(a) Sądowego stwierdzenia zgonu
(b) Uznania za zmarłego
(4) Sądowe stwierdzenie zgonu nie jest uregulowane w KC a w art. 535-538 KPC. Sąd we
właściwym trybie wydaje mające charakter deklaratoryjny postanowienie o stwierdzeniu
zgonu. Wymagane jest by śmierć była niewątpliwa (tzn. brak jest podstaw by w nią wątpić,
nie musi być absolutnie pewne, że nastąpiła) i zgon nie został stwierdzony w innym trybie.
(5) Uznania za zmarłego dokonuje sąd wydając konstytutywne orzeczenie o uznaniu za zmarłego
na wniosek każdego zainteresowanego. Orzeczenie oparte jest o przepisy prawa materialnego
zawarte w art. 29-32.6 Określa ono datę śmierci i jest skuteczne od owej daty (ex tunc). Art.
6 Szczególne unormowania uznania za zmarłego w związku z II WŚ i następującymi podczas niej deportacjami, ludobójstwem, przesiedleniami oraz działaniami wojennymi zawierają Przepisy Wprowadzające Kodeks Cywilny.
31. nakazuje wskazanie daty najbardziej prawdopodobnej. Na jego mocy też za chwilę śmierci
uważa się koniec wskazanego dnia.
W sytuacji, gdy uznany za zmarłego jednak żyje, stosuje się art. 542 KPC.
Warunki uznania za zmarłego są następujące:
(1) Zaginięcie osoby, rozumiane jako stan, w którym brak o danej osobie jakichkolwiek
wiadomości „przez dłuższy czas”, ale występują wątpliwości zarówno co do tego czy żyje,
jak i czy jest martwa, co wyklucza dokonanie stwierdzenia zgonu.
(2) Upływ określonego czasu od chwili zaginięcia, rozumianej jako ustanie wiadomości o
osobie, czyli wedle dosłownej interpretacji przepisu art. 29, momentu, w którym o danej
osobie była ostatnia wiadomość.
Upływ czasu od chwili zaginięcia można podzielić na typ zwykły i kwalifikowane.
(6) Typ zwykły upływu czasu przy uznaniu za zmarłego (zapis art. 29 jest mylący)
(1) Musi zakończyć się rok, w którym osoba ukończyłaby lat 23 (urodzony 31. grudnia kończy
lat 23 31. grudnia, a nie 1. stycznia roku następnego – art. 112)
(2) Musi minąć lat 5 od końca roku kalendarzowego, w którym nastąpiło zaginięcie
(3) Musi nastać dzień, w którym dana osoba ukończyłaby lat 70 lub musi minąć lat 10 od
końca roku kalendarzowego, w którym nastąpiło zaginięcie
Np. osoba urodzona 7. lipca 1950r., a zaginiona 2. lutego 2014r. będzie mogła zostać uznana
za zmarłą 7. Lipca 2020r., gdyż w tym dniu ukończyłaby lat 70 (art. 112), a jednocześnie minie
już ponad 5 lat od końca roku, w którym zaginęła.
Np. osoba urodzona 12. marca 1988r. i zaginiona 5. marca 2014r. będzie mogła zostać uznana
za zmarłą najwcześniej 1. stycznia 2025r., bo tego dnia upłynie 10 lat, od końca roku, w którym
zaginęła.
Np. osoba urodzona 3. stycznia 2010r. i zaginiona 2. lutego 2014r. będzie mogła być uznana za
zmarłą dopiero 1. stycznia 2034r., gdyż lat 23 ukończyłaby w roku 2033.
(7) Typ kwalifikowany upływu czasu przy uznaniu za zmarłego – art. 30 obejmuje:
(a) Katastrofę, czyli:
(1) Zaginięcie podczas podróży morskiej lub powietrznej (a także kosmicznej)7
(2) w związku z katastrofą lub innym określonym zdarzeniem szczególnym (np.
wybuchem pożaru na statku)
Wówczas wystarczy upływ sześciu miesięcy od daty katastrofy. Katastrofa lub inne
zdarzenie mają czasowo charakter punktowy, tzn. nastąpiły w konkretnym momencie, a
nie polegały na utrzymującym się stanie – choćby niebezpieczeństwo z nich wynikające
miało taki charakter.
(b) Zaginięcie statku zmierzającego według harmonogramu do portu przeznaczenia
(odpowiednio lotniska lub kosmodromu), czyli permanentna utrata wiadomości o całym
statku przy braku wiadomości o katastrofie. Jak przy katastrofie, tylko zamiast daty
7 Autorem tego jakże praktycznego w polskich warunkach spostrzeżenia jest Kazimierz Piasecki. Zawarł je w opublikowanym w 1989r. Komentarzu do KC.
katastrofy przyjmujemy datę, w której upłynął rok od daty planowanego przybycia do
portu i to od niej liczymy upływ sześciu miesięcy.
(c) Zaginięcie statku bez portu przeznaczenia. Jak przy katastrofie, tylko upływ sześciu
miesięcy liczymy od dnia, w którym upłynęły 2 lata, od kiedy była o statku ostatnia
wiadomość.
(d) Inne bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia. Wystarcza upływ roku od daty ustania
niebezpieczeństwa lub daty, w której powinno było ustać. Niebezpieczeństwem takim są
przede wszystkim klęski żywiołowe w wielkich rozmiarach i kataklizmy (erupcja wulkanu,
trzęsienie ziemi, tsunami). Dominuje podejście zawężające tę kwalifikację.
Podmiot stosunku cywilnoprawnego – osoba prawna
30. DEFINICJA OSOBY PRAWNEJ ART. 33 – Osobami prawnymi są:
(1) Skarb Państwa
Państwo występuje w obrocie cywilnoprawnym jako podmiot teoretycznie równorzędny z
wszystkimi innymi (przejaw zasady równości). Podmiotem prawa cywilnego odpowiedzialnym
za sferę dominium działalności państwa, w odróżnieniu od władczej sfery imperium, jest
właśnie Skarb Państwa. Na mocy art. 34 Skarb Państwa jest podmiotem praw i obowiązków,
które dotyczą mienia państwowego nienależącego do innych państwowych osób prawnych.
(2) Jednostki organizacyjne, którym przepisy prawne przyznają osobowość prawną.
Jest to wyraz normatywnej koncepcji regulacji osób prawnych (określenia katalogu osób
prawnych), która przewiduje, iż osobowość prawna jednostki organizacyjnej musi być jej
wprost przyznana przez przepis prawa przedmiotowego. Przeciwieństwem tej koncepcji jest
tzw. koncepcja typologiczna, wedle której prawo przedmiotowe określa cechy typologiczne
osoby prawnej i każda jednostka organizacyjna, która je spełnia jest automatycznie osobą
prawną. Koncepcja normatywna kładzie nacisk na bezpieczeństwo obrotu (przynajmniej w
teorii zawsze wie się, z czym ma się do czynienia), a typologiczna na swobodę funkcjonowania
podmiotów.
31. UŁOMNA OSOBA PRAWNA (informacje podstawowe)
ART. 33(1) – Przepisy o osobach prawnych stosuje się odpowiednio do jednostek organizacyjnych
nimi niebędących, którym przepis szczególny przyznaje zdolność prawną.
Koncepcja ta jest kontrowersyjna. Pewne jest jednak, że nie narusza ona wspomnianej wyżej
normatywnej koncepcji regulacji osób prawnych, gdyż wciąż wymagane jest wyraźne wskazanie w
konkretnym przepisie. Wystarczy wiedzieć, że ułomnymi osobami prawnymi są w szczególności:
(1) Osobowa spółka handlowa – spółka jawna, spółka partnerska, spółka komandytowa, spółka
komandytowo-akcyjna, przy czym do spółki komandytowo-akcyjnej stosuje się z mocy KSH
wiele przepisów o kapitałowych spółkach handlowych.
(2) Znajdująca się w organizacji kapitałowa spółka handlowa – sp. z o.o. w organizacji, s. a. w
organizacji (uwaga, spółki kapitałowe już mają osobowość prawną i są sukcesorami praw
odpowiednich spółek w organizacji)
(3) Wspólnota mieszkaniowa – art. 6 ustawy z 1994r. o własności lokali
Na mocy art. 33(1) § 2 odpowiedzialność za zobowiązania ułomnej osoby prawnej ponoszą jej
członkowie. Odpowiedzialność ta jest subsydiarna (konieczna jest wcześniejsza nieskuteczna
egzekucja z majątku jednostki) i powstaje z chwilą nastania niewypłacalności ułomnej osoby prawnej.
Ułomną osobą prawną nie jest spółka cywilna uregulowana w art. 860-875.
32. TEORIE DOTYCZĄCE ISTOTY OSÓB PRAWNYCH (1) Wszystkie teorie zakładają w ten czy inny sposób, że osoba prawna to pewien sposób
organizacyjnego ujęcia zbiorowego wysiłku ludzkiego (choćby przez samą akumulację
kapitału).
(2) Teorie dzielą się na:
(a) teorie fikcji zakładające, że osoba prawna nie jest bytem realnym
(b) teorie realne, czyniące założenie przeciwne
(3) Teorie fikcji:
(a) Teoria fikcji właściwa (Savigny – ukoronowanie): Osoba prawna jako twór jest
dopuszczona do obrotu na mocy „łaski państwa”. Jest właściwie pozbawiona zdolności do
wywoływania skutków prawnych swoimi działaniami i wyraźnie oddzielona od związanych
z nią ludzi.
(b) Teoria majątku celowego (Brinz): Osoba prawna jako bezpodmiotowy majątek, któremu
nadano pewien cel. Odrywa zarówno majątek, jak i cel od ludzi.
(c) Teoria interesu (Ihering): Osoba prawna jako środek techniki prawniczej do realizacji
wspólnego interesu członków/destynatariuszy.
(d) Teoria kolektywnej własności (Planiol): Osoba prawna jako szczególne unormowanie
własności kolektywnej.
(e) Teoria majątku urzędowego (Hoeler/Binder): Faktycznym podmiotem są zarządzający
majątkiem. Są oni jednak związani celem osoby prawnej.
(f) Teoria normatywna (Kelsen, Jellinek): Osoba prawna (oraz fizyczna) jest tylko
teoretycznym punktem zaczepienia dla kompleksu praw i obowiązków.
(4) Teorie realne:
(a) Teoria organiczna (Gierke): Osoba prawna jest realnym, antropomorficznym organizmem
z własną wolą, organami i potrzebami, więc musi być traktowana tak, jak człowiek. Nie
mylić z teorią organów dotyczącą funkcjonowania osoby prawnej.
(b) Teoria realna właściwa (Michoud/Saleilles, F. Zoll): Osoba prawna jest realnym „tworem
społecznym”.
33. POWSTANIE OSOBY PRAWNEJ (1) W obrębie wspomnianej koncepcji normatywnej regulacji osób prawnych wyróżnia się trzy
systemy powstawania osób prawnych:
(a) System aktów organów państwa
(b) System koncesyjny
(c) System normatywny (nie mylić z samą koncepcją normatywną)
(d) nieobowiązujący obecnie w Polsce tzw. system notyfikacyjny
(2) System aktów organów państwa obejmuje powstawanie osób prawnych bezpośrednio z mocy
ustanawiających je przepisów ustawowych lub przepisów aktów innego typu. Przykładami są
np.: PAN, państwowe uczelnie wyższe, NFZ (art. 96 ustawy z 2004r. o świadczeniach opieki
zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych).8
(3) System koncesyjny, nie dotyczy wydania koncesji na konkretny rodzaj działalności
istniejącemu już podmiotowi, ale utworzenia podmiotu w drodze decyzji samych założycieli,
którym taką możliwość przyznał ustawodawca. Jedynym rozsądnym przykładem w polskim
prawie są tzw. towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych.
(4) System normatywny obejmuje tworzenie osób prawnych w sposób taki, że akt normatywny
wskazuje przesłanki, które należy spełnić, by utworzyć osobę prawną. Choć co do zasady nie
jest konieczne żadne zezwolenie organu, państwo zachowuje kontrolę nad wypełnieniem tych
przesłanek. Typową instytucją wieńczącą powstanie osoby prawnej w tym systemie jest
nadający jednostce osobowość prawną wpis do właściwego rejestru. Art. 37. stanowi wprost,
że poza wyraźnie wskazanymi wyjątkami (czyli z reguły osobami prawnymi powstającymi w
innych systemach) jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą dokonania
wpisu do właściwego rejestru. Oznacza to, że system normatywny jest w polskim prawie
cywilnym domyślny. KC nie reguluje ani zasad prowadzenia rejestrów (art. 37 § 2), ani
szczegółowych zasad tworzenia osób prawnych (art. 35).
Krajowy Rejestr Sądowy reguluje ustawa z 20.08.1997r. o Krajowym Rejestrze Sądowym.
Przykładem osoby prawnej tworzonej w tym systemie jest:
(a) kapitałowa spółka handlowa, czyli spółka z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółka
akcyjna – art. 12 KSH
(b) fundacja – art. 7 ust. 1 ustawy o fundacjach
(c) związek zawodowy a także jego jednostki organizacyjne wskazane w statucie – art. 15
ustawy o związkach zawodowych
(d) spółdzielnia – art. 11 ust. 1 prawa spółdzielczego
(e) stowarzyszenie – art. 17 ust. 1 prawa o stowarzyszeniach
(f) fundusz inwestycyjny – art. 15 ust. 6 ustawy o funduszach inwestycyjnych
(g) partia polityczna – art. 16 ustawy o partiach politycznych
(5) System notyfikacyjny polega na tym, że osobę prawną tworzy się poprzez samo odpowiednie
powiadomienie o tym właściwego organu, który nie musi już w celu powstania osoby prawnej
wydawać żadnej decyzji (w szczególności decyzji o wpisie do jakiegokolwiek rejestru). Był on
stosowany w Polsce w odniesieniu do partii politycznych w okresie transformacji. Obecnie
partie tworzy się już w systemie rejestrowym.
34. ZDOLNOŚĆ PRAWNA OSOBY PRAWNEJ (1) Osoba prawna ma zdolność prawną.
8 W zasadzie takimi osobami są też przedsiębiorstwa państwowe (nie spółki skarbu państwa) tworzone
na podstawie przepisów wciąż obowiązującej ustawy z 1981r. o przedsiębiorstwach państwowych. Nie
tworzy się już jednak nowych, a czynnych jest mniej niż 30.s
(2) Zakres zdolności prawnej jest ograniczony względem tej, którą dysponują osoby fizyczne.
(3) Ograniczenie wynikać może:
(a) z istoty osoby prawnej - osoba prawna nie może być podmiotem praw rodzinnych,9
zasiadać w organach, być likwidatorem, dziedziczyć z ustawy (z wyjątkiem SP), być
podmiotem służebności osobistej – art. 296. Osobną kwestią są prawa osobiste, które
osoba prawna zasadniczo ma, ale katalog jej dóbr osobistych jest w porównaniu z osobami
fizycznymi bardzo ograniczony, choć też otwarty (nietykalność lokalu, swoboda
komunikowania się, tajemnica korespondencji, odpowiadające czci dobre imię), zaś
dopuszczalność zadośćuczynienia (które jest nierozerwalnie związane z będącą stanem
psychicznym krzywdą) jest wielce wątpliwa.
(b) z ustawy – w polskim prawie brak takich uregulowań szczególnych od czasu uchylenia
niesławnego art. 36 związanego z tzw. specjalną zdolnością prawną osób prawnych, która
sprowadzała się do tego, że dana osoba mogła nabywać prawa i obowiązki tylko w zakresie
zgodnym z nadanym w odpowiednim akcie (np. akcie erekcyjnym przedsiębiorstwa
państwowego) celem.
Nie wywołują oczywiście skutków prawnych (w tym stania się podmiotem określonych
stosunków) czynności prawne sprzeczne ustawą (art. 58), ale ograniczanie konkretnym
osobom prawnym (a nie w konkretnych sytuacjach) zdolności prawnej (co było regułą w
poprzednim ustroju) narusza w rażący sposób zasadę równości podmiotów.
(c) ze statutu – art. 35 stanowi, że w ramach zakreślonych przez odpowiednie przepisy
funkcjonowanie i sposób działania osoby prawnej reguluje także jej statut. Regulacja
taka może w szczególności obejmować wyliczenie stosunków prawnych, których
podmiotem osoba prawna być nie może.
(4) Nie jest wykluczona odpowiedzialność innych podmiotów za zobowiązania osoby prawnej:
(a) Skarb Państwa za zobowiązania innych państwowych osób prawnych na zasadach art. 40.
Skarb Państwa, co do zasady nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania innych
państwowych osób prawnych - art. 40 § 1. Podstawowym wyjątkiem od tej zasady jest art.
40 § 2 – odpowiedzialność SP za zobowiązania państwowej osoby prawnej, od której nabył
on nieodpłatnie na podstawie ustawy składnik majątkowy. Wówczas SP odpowiada za
zobowiązania danej państwowej osoby prawnej do wartości owego składnika według
stanu w chwili nabycia a ceny w chwili zapłaty.10 Inne państwowe osoby prawne nigdy
nie odpowiadają za zobowiązania Skarbu Państwa.11
(b) Jednostka samorządu terytorialnego za zobowiązania odpowiednich samorządowych
osób prawnych na zasadach art. 40.
(c) Osoby reprezentujące spółkę kapitałową w organizacji za zobowiązania odpowiedniej
spółki kapitałowej będące wynikiem sukcesji po spółce w organizacji. Solidarnie z tymi
osobami odpowiadają (wyjątkowo) akcjonariusze lub wspólnicy, ale tylko do wartości
niewniesionego wkładu na akcje/udziały – art. 13 KSH.
9 Por. jednak uchylony art. 150 KRO, który stwarzał osobie prawnej teoretyczną możliwość bycia opiekunem
małoletniego. Nigdy nie wydano jednak przepisów wykonawczych. 10 Inny wyjątek jest zawarty choćby w ustawie z 08.05.1997 o poręczeniach i gwarancjach udzielanych przez Skarb Państwa oraz inne osoby prawne. 11 Art. 40 § 3 ustanawia identyczną relację pomiędzy jednostkami samorządu terytorialnego oraz samorządowymi osobami prawnymi.
(d) O ile za zobowiązania spółdzielni przed jej zarejestrowaniem (czyli gdy nie jest osobą
prawną) odpowiadają osoby działające w jej interesie solidarnie, to po zarejestrowaniu
(czyli uzyskaniu osobowości prawnej) odpowiadają one nie wobec wierzycieli spółki, a jej
samej – art. 11 § 2 prawa spółdzielczego.
(5) Nie jest też wykluczona odpowiedzialność osoby prawnej z tytułu czynu niedozwolonego.
(zarówno wg art. 415 jak i art. 444-446)12
35. KLASYFIKACJA OSÓB PRAWNYCH (1) Osoby prawne dzielą się ze względu na substrat na:
(a) osoby typu korporacyjnego, których substratem są konkretni ludzie. Osoby takie mają
członków, których można wyczerpująco wymienić. Członkowie kształtują cele i metody
działania korporacyjnej osoby prawnej, która służy do realizacji ich interesów. Prototypem
jest stowarzyszenie.
(b) osoby typu zakładowego, których substratem jest konkretny majątek. Osoby takie maja
bliżej nieokreślony krąg destynatariuszy, których interesowi zakładowa osoba prawna
służy, ale w sposób określony wolą założyciela. Prototypem jest fundacja.
Tak naprawdę jest to jedyny istotny podział, gdyż klasyfikacja ta decyduje o samym
istnieniu osoby prawnej. Zakład może istnieć bez destynatariuszy, ale korporacja bez
członków już nie.
(2) Osoby prawne dzielą się ze względu na przynależność na:
(a) osoby państwowe – np. Skarb Państwa
(b) osoby komunalne (samorządowe) – np. gmina, powiat, województwo, związek gmin,
związek powiatów, inne komunalne osoby prawne (np. przedsiębiorstwa użyteczności
publicznej)
(c) osoby prywatne – np. spółka kapitałowa niebędąca jednoosobową spółką skarbu państwa
lub spółką samorządową
(d) osoby kościelne – np. Kościół, archidiecezja, diecezja, dekanat (kilka parafii), parafia
(3) Osoby prawne dzielą się ze względu na cel i model działalności na:
(a) osoby działające for-profit, których zasadniczym celem jest osiąganie zysków z
działalności gospodarczej. Np. spółka akcyjna prowadząca przedsiębiorstwo.
(b) osoby działające not-for-profit, których celem jest osiąganie zysków jedynie w takim
zakresie, w jakim jest to konieczne do efektywnej realizacji innych celów. Np. właściwie
ZTM.
(c) Osoby działające non-profit, których zasadniczym celem nie jest osiąganie zysków. Np.
Skarb Państwa, fundacja charytatywna, właściwe związek zawodowy.
(4) Osoby prawne dzielą się ze względu na klasyfikację ich celu i reżim, któremu w związku z tym
podlegają na:
(a) osoby prawa publicznego realizujące interes ogólny (np. fundacja charytatywna)
12 Osoba prawna (oraz jednostka, o której mowa w art. 33(1)) może również być poddana odpowiedzialności karnej w szczególnym trybie określonym w ustawie z 2004r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Na mocy art. 7-9 tej ustawy za czyny zabronione wymierza się kary pieniężne. Środkami karnymi są przepadek korzyści majątkowych i różne zakazy (np. promocji).
(b) osoby prawa prywatnego realizujące interes indywidualny (np. spółka akcyjna
prowadząca przedsiębiorstwo). Oczywiście osoba prawa prywatnego podlega także
odpowiednim normom prawa publicznego, ale przyjmuje się, że nie są one w jej
funkcjonowaniu kluczowe.
36. SIEDZIBA (1) Osoba prawna nie ma miejsca zamieszkania, a siedzibę. Zgodnie z art. 41 siedziba to
miejscowość wskazana jako taka w statucie, a w braku takiego wskazania miejscowość, gdzie
mieści się organ zarządczy (patrz niżej) danej osoby prawnej.
(2) W sprawie siedziby Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego – art. 29 KPC
(3) Siedzibą jest miejscowość, a nie adres, lecz w wypadku wpisu do KRS konieczne jest także
podanie adresu. W razie wątpliwości powinien być to adres organu zarządczego.
(4) Istotność siedziby dotyczy, podobnie jak istotność miejsca zamieszkania os. fizycznej,
właściwości sądu, przed którym osoba prawna może być pozywana, (art. 30 KPC) a także
wspomnianych przy osobie fizycznej trybu ofertowego zawierania umów (art. 70 § 2) oraz
miejsca spełnienia świadczenia (art. 451 § 1)
37. TEORIA ORGANÓW (informacje podstawowe)
Nie mylić z organiczną teorią istoty osób prawnych!
(1) Prawo polskie stoi na gruncie tzw. teorii organów, której wyraz daje przede wszystkim art. 38:
(1) Osoba prawna działa
(2) przez swoje organy
(3) w sposób przewidziany w ustawie
(4) i opartym na niej statucie.
(2) Choć stwierdzenie to jest oczywiste, to koniecznie trzeba nadmienić, że wobec innych niż
osoba prawna podmiotów działanie owo rozumiane jest tu tylko w kontekście dokonywania
czynności prawnych i działań bezpośrednio z nimi związanych (potwierdzenia, sprzeciwy,
prowadzenie rokowań etc.). Jeśli członek jednoosobowego zarządu np. pobije kogoś krzycząc,
że działa jako organ osoby prawnej, to ponosi normalną odpowiedzialność za wywołane szkody
jako osoba fizyczna (oraz odpowiedzialność karną we właściwym zakresie).13
(3) Konkurencyjną wobec teorii organów jest teoria przedstawicielstwa, w której pozycja organu
osoby prawnej jest podobna do pozycji przedstawiciela ustawowego niezdolnej osoby
fizycznej. Według tej teorii osoba prawna jest właściwie bezczynna.
(4) W skład organów wchodzą osoby fizyczne i to one są powołane do tworzenia i
urzeczywistniania woli osoby prawnej. Osoby te zwane są piastunami organów.
13 Z niewiadomych przyczyn u niektórych budzi to wątpliwości w związku z lapidarnym stwierdzeniem art. 38 o „działaniu”.
(5) Wola osoby prawnej jest teoretycznie wolą indywidualną i jako taka podlega odpowiednim
normom dotyczącym jej oświadczania oraz skutków prawnych takich oświadczeń (w
szczególności czynności prawnych), choć w praktyce zazwyczaj powstaje w sposób zbiorowy.
Problemem jest sytuacja, gdy wola miałaby być wyrażona przez tzw. czynności konkludentne,
czyli nie deklaracje, a konkretne zachowania. Wówczas należy oceniać postępowanie samych
piastunów w określonym kontekście. Podobne problemy występują również przy szczególnych
przypadkach związanych z wadami oświadczenia woli, które mogą dotyczyć oświadczenia woli
osoby prawnej tak samo, jak oświadczeń woli osoby fizycznej.
(6) Osoba prawna ma zazwyczaj organ stanowiący, organ zarządczy oraz organ kontrolny. Np. w
spółce akcyjnej będą to to odpowiednio walne zgromadzenie akcjonariuszy, zarząd i rada
nadzorcza. Konkretna osoba prawna może mieć oczywiście inną strukturę (wynika ona wszak
ze szczególnych przepisów oraz statutu), aczkolwiek musi mieć organ zarządczy.
(7) Dobrą lub złą wiarę osoby prawnej ocenia się wedle dobrej lub złej wiary organu, a w
wypadku, gdy zaangażowanych jest kilka organów, (np. do określonego działania zarządu
potrzebna jest odpowiednia uchwała walnego zgromadzenia) według dobrej lub złej wiary
organu, który dokonał czynności prawnej. W wypadku organu wieloosobowego z zasady do
złej wiary organu wystarczy zła wiara choćby jednego jego członka, gdyż domniemywa się, że
organ wie wszystko to, co wiedzą jego członkowie. Problematyczna jest jednak sytuacja, w
której mimo formalnego członkostwa określony członek nie uczestniczył w odpowiednich
pracach organu (np. członek zarządu wieloosobowego nie zjawił się na właściwym
posiedzeniu). Zasadniczo powinno się oceniać stan tylko tych osób, które faktycznie
wchodziły w skład organu w chwili wyrażania woli.
(8) Szczególna postać braku umocowania w związku z działaniem jako organ (w czym zawiera się
oprócz przekroczenia kompetencji, również fałszywe podawanie się za organ lub podawanie
się za organ nieistniejący) unormowana jest w art. 39, który stanowi, że osoba, która
dopuściła się takiego działania:
(a) musi zwrócić drugiej stronie wszystko co w związku z nim otrzymała, a także
(b) naprawić szkodę powstałą z zawarciem umowy (chodzi o tzw. interes ujemny, czyli koszty
ponoszone z samym zawieraniem umowy, rokowaniami, przejazdami, transportem
wręczanych rzeczy etc., a nie interes dodatni, czyli wszystko, co druga strona zyskałaby,
gdyby umowa była ważna).14
Dokonana w ten sposób czynność jest bezwzględnie nieważna, a nie dotknięta jedynie sankcją
bezskuteczności zawieszonej, jak w wypadku fałszywego przedstawiciela (falsus procurator), o
wynika właśnie z przyjęcia teorii organów. Niedopuszczalna jest w szczególności analogia z art.
103 - I CKN 22/96. Patrz jednak niżej.
(9) Art. 17 KSH traktujący o postępowaniu organu zarządczego spółki handlowej bez wymaganej
uchwały organu stanowiącego wprowadza dużo zamieszania i nie jest do końca jasne jaką
sankcję właściwie on przewiduje (bezskuteczność zawieszoną czy nieważność bezwzględną).
Przyjąć można (szczególnie z uwagi na art. 17 § 2 KSH dopuszczający wydanie odpowiedniej
uchwały po dokonaniu czynności), że w drodze wyjątku od opisanej przy art. 39 zasady sankcją
14 Np. W sytuacji, gdy A mieszkający w X chce kupić rzecz B w mieście Y za 10 zł, by sprzedać później za 20 zł, gdy dojazd kosztuje 2 zł, przy braku innych kosztów interes ujemny A w zakupie B to 2zł, a dodatni 20-10=10 zł.
tą jest bezskuteczność zawieszona. Jest to jednak absolutny wyjątek i do tego jeszcze
niezwykle wątpliwy.
38. USTANIE BYTU OSOBY PRAWNEJ (1) Byt osoby prawnej może ustać z powodu:
(a) nastąpienia okoliczności przewidzianej w ustawie
(b) rozwiązania przez zgodne postanowienie członków (tylko osoby typu korporacyjnego)
(c) likwidacji
(d) upływu czasu, na który została ona powołana
(e) reorganizacji bez przeprowadzenia likwidacji, czyli np. połączenia się osób prawnych.
(2) Do danego typu osoby prawnej właściwy może być oczywiście więcej niż jeden tryb. Szczegóły
ustania bytu regulują odrębne przepisy.
(3) Szczególnym trybem ustania jest likwidacja. Jej przeprowadzenie jest właściwie konieczne (z
wyjątkiem przypadku reorganizacji lub właściwego żądania wspólnika lub organu administracji
publicznej) do ustania bytu kapitałowej spółki handlowej (a także niebędącej osobą prawną
osobowej spółki komandytowo-akcyjnej). Likwidacją kieruje likwidator i może ona wynikać
zarówno z umowy spółki lub działania wspólników/akcjonariuszy, jak i ogłoszenia jej
upadłości, a także orzeczenia sądu rejestrowego. Rozpoczęcie likwidacji nazywa się jej
otwarciem i musi być ono we właściwy sposób ogłoszone. Polega ona na zasadniczo na
możliwie efektywnym spieniężeniu majątku spółki oraz dokończeniu jej spraw. Po
zakończeniu likwidacji dokonuje się wykreślenia spółki z rejestru, co jest równoznaczne z
kresem jej istnienia i jej zdolności prawnej. Likwidację sp. z o.o. regulują art. 270-290 KSH, a s.
a. art. 459-470 KSH.
Likwidować można też, na odrębnych zasadach, np. spółdzielnię – art. 125 i następne prawa
spółdzielczego.
39. SZCZEGÓLNA ROLA W OBROCIE – PRZEDSIĘBIORCA (1) Przedsiębiorcą jest każdy podmiot prawa cywilnego (w szczególności i najczęściej osoba
prawna) prowadzący we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową – art.
43(1).
By uciąć wątpliwości związane z tzw. „wolnymi zawodami” (np. radcami prawnymi),
ustawodawca zdecydował się wyszczególnić działalność zawodową, choć art. 2 ustawy o
swobodzie działalności gospodarczej wyraźnie wskazuje, iż działalność zawodowa jest po
prostu rodzajem działalności gospodarczej definiowanej jako „zarobkowa działalność
wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i
wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób
zorganizowany i ciągły.” Istnienie i charakter działalności gospodarczej muszą być stwierdzone
według kryteriów obiektywnych, tzn. nie wystarczy sam zamiar i przeświadczenie osoby,
konieczne jest podejmowanie konkretnych, obserwowalnych działań (i czasem osiąganie
konkretnych, obserwowalnych skutków).
„Własne imię” oznacza tu także własne ryzyko, przy czym nie musi być ono oczywiście
wyłącznie własne (co w realiach obrotu byłoby niewyobrażalne).
Przedsiębiorcą nie jest spółka cywilna prowadząca działalność gospodarczą, co oczywiste
gdyż nie jest podmiotem prawa cywilnego, a każdy z jej wspólników, co już mniej oczywiste,
gdyż co do działania ich we własnym imieniu zachodzą pewne wątpliwości.
Przedsiębiorcami mogą być ułomne osoby prawne, w szczególności handlowe spółki
kapitałowe w organizacji.
(2) Kategoria przedsiębiorcy jest wyodrębniona czysto funkcjonalnie, a nie dana „na zawsze”. Na
skutek sprzedaży lub nawet wydzierżawienia przedsiębiorstwa dotychczasowy przedsiębiorca
przestaje nim być (oczywiście jeśli nie prowadził innej działalności gosp. we własnym imieniu),
a staje się nim (jeśli wcześniej nie był) odpowiednio nabywca lub dzierżawca.
(3) Przedsiębiorca może podlegać obowiązkowi wpisu do rejestru, np. KRS. Wpisanego do
rejestru przedsiębiorcę nazywamy przedsiębiorcą rejestrowym. Do samego uznania za
przedsiębiorcę w obrocie cywilnoprawnym żaden wpis jednak nie jest potrzebny, gdyż jak
wspomniano kategoria ta ma charakter czysto funkcjonalny.
(4) Przedsiębiorca działa pod firmą (art. 43(2)), która jest jego oznaczeniem indywidualizującym.
Choć stwierdzenia te pierwotnie bezpośrednio dotyczyły zapisów nieobowiązującego już
Kodeksu Handlowego, to powszechnie przyjmuje się, że firma musi:
(a) być jawna, tzn. każdy zainteresowany może ją bez trudu dostrzec i zidentyfikować jako
firmę. Trudno w ogóle wyobrazić sobie, jak miałaby wyglądać „firma niejawna”.
(b) trzymać się zasady ciągłości, tzn. „trzymać się działalności”, a nie zmieniać bez powodu czy
podlegać modyfikacjom utrudniającym spełnianie przez nią roli identyfikacyjnej. Patrz
niżej.
(c) trzymać się zasady jedności, tzn. jednemu przedsiębiorcy przysługuje jedna firma (w
szczególności przedsiębiorca nie może mieć ich więcej) i musi ona stanowić jedność co do
formy przekazu, a nie np. być rozproszona w wielu mediach. Nie wyklucza to oczywiście
posługiwania się przez przedsiębiorcę poszczególnymi elementami firmy w różnych innych
celach, ale gdy elementy te mają pełnić rolę firmy muszą współwystępować i tworzyć
jednolity przekaz. Przedsiębiorca może również posługiwać się tzw. „skrótem firmy” (o ile
jest osobą prawną) – art. 43(5) § 4, ale nie może tym wprowadzać w błąd (patrz lit. d-e).
(d) trzymać się zasady prawdziwości, tzn. odpowiadać stanowi faktycznemu (np. firma
przedsiębiorcy prowadzącego zakład pogrzebowy nie może informować, że prowadzi on
działalność innego rodzaju), w szczególności w zakresie identyfikacji przedsiębiorcy,
rodzaju działalności, miejsca działalności, czy źródeł zaopatrzenia. – art. 43(3) § 1
(e) nie wprowadzać w błąd, tzn. nie powodować u tzw. przeciętnego uczestnika obrotu
problemów z identyfikacją przedsiębiorcy, co wykłada się na konieczność należytego
odróżniania się od firm na tym samym rynku. Konieczność ta ma charakter obiektywny,
tzn. nie ma znaczenia i nie uchyla niedopuszczalności korzystania z firmy mylącej to, że
jakiś przedsiębiorca wyrazi zgodę na działanie pod firmą podobną do jego.
Firmę oraz jej zmiany należy ujawniać we właściwym rejestrze.
(5) Firma składa się z:
(a) „korpusu” (zwanego też „rdzeniem”), czyli właściwego oznaczenia indywidualizującego
(np. imię i nazwisko osoby fizycznej – art. 43(4), nazwa osoby prawnej – art. 43(5))
(b) dodatków obowiązkowych, np. wskazanie formy prawnej osoby prawnej (bądź ułomnej
osoby prawnej – art. 43(5), forma taka może być podana w skrócie, a przy przekształceniu
osoby prawnej zmiana firmy może polegać tylko na „podmianie” owego wskazania formy
(art. 43(7))
(c) dodatków fakultatywnych, np. wskazanie typu działalności gospodarczej wykonywanej
przez przedsiębiorcę – art. 43(4), o ile nie jest to na mocy przepisów szczególnych
obowiązkowe (jak np. w przypadku giełdy papierów wartościowych) lub zakazane (jak np.
w przypadku przedsiębiorcy nieprowadzącego giełdy papierów wartościowych w
rozumieniu ustawy o obrocie instrumentami finansowymi, a mimo to trudniącego się
jakimś nimi obrotem).
(6) Choć może wydawać się to nadmierną troską o bezpieczeństwo obrotu zasada ciągłości firmy
jest tak ważna, że może w pewnych okolicznościach przeważać nad prawdziwością. W
szczególności art. 43(8) pozwala na wykorzystywanie cudzego imienia i nazwiska (za pisemną
jego zgodą, lub zgodą małżonka i dzieci w wypadku śmierci), o ile wcześniej ta osoba była
przedsiębiorcą lub wspólnikiem spółki nim będącą i jej imię i nazwisko zawarto w firmie.
Nie dotyczy to zmiany czyjegoś imienia i nazwiska, które musi prowadzić do zmiany
odpowiedniej firmy, choć poprzednie może pozostać w niej jako element fakultatywny.
(7) Nie należy opisanych przed chwilą regulacji dotyczących byłego wspólnika lub przedsiębiorcy
mylić z ogólnym przyzwoleniem na wykorzystywanie w firmie cudzego imienia, nazwiska lub
pseudonimu za pisemną zgodą tej osoby (lub w wypadku śmierci małżonka i dzieci) przez
przedsiębiorcę będącego osobą prawną (lub ułomną osobą prawną). Art. 43(5) § 3 dopuszcza
to bowiem jedynie, gdy służyć ma to „ukazaniu związku tej osoby z powstaniem lub
działalnością przedsiębiorcy”, a nie po prostu identyfikacji działalności gospodarczej.
Konieczne jest również, choć KC nie mówi o tym wprost, by taka osoba była „publicznie
znana”, tzn. u tzw. przeciętnego uczestnika obrotu jej nazwisko wywoływało określone
skojarzenia. Ograniczenia te rzecz jasna nie dotyczą nazwisk postaci historycznych oraz
fikcyjnych (trudno byłoby bowiem zwrócić się o zgodę), które mogą być wykorzystywane
właściwie dowolnie, o ile nie sprzeciwiają się temu przepisy szczególne (np. prawa
autorskiego).
(8) Uprawnione wykorzystanie w firmie cudzego nazwiska nie uprawnia do zabronienia owej
osobie prowadzenia działalności pod tym nazwiskiem jako firmą. Problem pojawia się, gdy
narusza to zasadę niewprowadzania przez firmę w błąd. W takim wypadku brakuje utartego
rozwiązania, a nie jest to regulowane wprost przez ustawę.
(9) Firma nie może być zbyta – art. 43(10) § 1.
(10) Można upoważnić innego przedsiębiorcę do korzystania ze swojej firmy, ale nie może
prowadzić to do złamania zakazu wprowadzania w błąd – art. 43(1) § 2.
Przedmiot stosunku cywilnoprawnego – rzecz
40. INNE NIŻ RZECZ PRZEDMIOTY STOSUNKÓW CYWILNOPRAWNYCH Oprócz rzeczy przedmiotami stosunku cywilnoprawnego mogą być:
(a) zachowania ludzkie, w tym działania (facere), zaniechania (non facere) , znoszenie różnych
stanów (pati) oraz inne zachowania (praestere)
(b) zwierzęta traktowane jednak w obrocie jak rzeczy, o ile nie wykluczają tego przepisy
szczególne – art. 1 ustawy o ochronie zwierząt, z wyłączeniem tzw. zwierzyny, czyli łownych
zwierząt wolnych, których status reguluje prawo łowieckie (w szczególności art. 2 prawa
łowieckiego).
(c) różne postacie energii,
(d) dobra niematerialne, w szczególności majątkowe prawa podmiotowe
(e) limity wielkości produkcji lub emisji zanieczyszczeń (art. 2 pkt. 2 lit b. ustawy o giełdach
towarowych), co jednak jest mocno dyskusyjne i nie ma obecnie praktycznego znaczenia.
(f) kompleksy majątkowe (przedsiębiorstwo – art. 55(1), gospodarstwo rolne – art. 55(3)).
Niezwykle kontrowersyjne jest, czy przedmiotem stosunku cywilnoprawnego mogą być zwłoki ludzkie,
czy elementy ciała ludzkiego (w tym krew i włosy) nawet od niego „odłączone”, a jeśli tak, to czy są
rzeczami, czy stanowią osobną kategorię. Kontrowersję tę pozostawimy nierozstrzygniętą.
Dobrami niematerialnymi są niematerialne przejawy działalności ludzkiej mające wartość majątkową
takie jak utwór (art. 1 ust. 1 ustawy o prawie autorskim), projekt wynalazczy, wynalazek, projekt
racjonalizatorski (know-how), wzór użytkowy, wzór zdobniczy oraz znak towarowy mający szczególne
znaczenie w działalności gospodarczej.
Problematyczne jest uwzględnienie w tym kontekście przypadającego pewnemu podmiotowi mienia
jako całości (art. 44 – mieniem jest własność i inne prawa majątkowe)15 oraz majątku, który można
rozumieć albo jako synonim mienia (tzw. koncepcja wąska), albo jako ogół majątkowych praw i
obowiązków podmiotu (koncepcja szeroka).16 Wspomnieć przy tym, że w małżeństwie mienie może
być wspólne albo odrębne (art. 31 KRO) W spółce cywilnej wyodrębniamy wspólny majątek
wspólników (art. 863) oprócz ich majątku odrębnego. W takich kontekstach w sytuacjach
dynamicznych (czyli np. przy dokonaniu zakupu przez małżonka mającego mienie osobne) stosujemy
zasadę surogacji (rzecz wchodzi w miejsce ceny) czyli patrzymy, z której masy majątkowej wyszły środki
do dokonania przekształcenia – efekt przekształcenia wchodzi do tej samej masy.17
41. DEFINICJA RZECZY ART. 45 – Rzeczami w rozumieniu Kodeksu Cywilnego są tylko przedmioty materialne
Definicję tę rozumieć należy w ten sposób, że mogącą być przedmiotem stosunku cywilnoprawnego
rzeczą jest:
(1) Materialny
Prawo polskie nie zna wywodzącego się z prawa rzymskiego pojęcia res incorporales, choć
rzeczą (co wielce kontrowersyjne) mogą być inne niż okazy numizmatyczne pieniądze, którym
czasami próbuje się przypisać ten charakter. Poważne kontrowersje związane są również z
15 Dyskusyjne jest też, czy oprócz wymienionych tu wprost praw podmiotowych mienie nie obejmuje też odpowiednich ekspektatyw oraz posiadania, które nie jest w ogóle prawem podmiotowym, a pewnym stanem faktycznym. 16 Sytuacja byłaby jaśniejsza, gdyby prawo polskie przewidywało tzw. dziedziczenie kontraktowe (umowę o dziedziczenie), a nie tylko umowę o zrzeczenie się dziedziczenia. 17 Odpowiednia paremia brzmi Res succedit in locum pretii et pretium in locum rei.
papierem wartościowym, który jest w obrocie traktowany w zasadzie jak rzecz, choć fizycznej
formy zwykle nie posiada.
(2) składnik przyrody
Rzecz musi istnieć w danym momencie. Pojęcie „rzeczy przyszłej” ma charakter wyłącznie
metaforyczny. Jak już wspomniano, kontrowersyjne jest, czy w tym kontekście przyroda
obejmuje także samego człowieka.
(3) wyodrębniony fizycznie
Konieczne jest, by rzecz dało się w sposób obiektywny (choć patrz dalsze uwagi o
subiektywnym podejściu do części składowej) i wyraźny oddzielić od reszty przyrody. W
szczególności rzeczami nie są zatem wody podziemne, złoża kopalin i całe górotwory, rzeki,
jeziora przepływowe, morza itp. Oczywiście nie znaczy to, że korzystanie z takich obiektów nie
jest w żaden sposób regulowane, a w odniesieniu do nich nie przysługują różne prawa
majątkowe (np. własność górnicza). W zasadzie jednak nie są one przedmiotami obrotu
cywilnoprawnego, a dysponentem praw ich dotyczących jest zazwyczaj wyłącznie SP lub wąski
krąg podmiotów, z którymi zawarł on odpowiednie umowy.
(4) oraz funkcjonalnie,
Konieczne jest, by rzecz była ekonomicznie „rzadka”, tzn. nie można było z niej korzystać bez
ograniczeń wedle uznania (np. zazwyczaj powietrze atmosferyczne, woda morska). Nie może
zatem być przedmiotem stosunku cywilnoprawnego (choć już regulacji publicznoprawnej jak
najbardziej) tzw. res omnium communes (niekoniecznie definiowana w sposób taki sam, jak w
prawie rzymskim). Konieczne także jest, by rzecz „do czegoś służyła”, tzn. dało się ją jakoś
zidentyfikować jako wyodrębniony element względem którego jest skierowane ludzkie
działanie.
(5) dla którego nie zastrzeżono w przepisie szczególnym, że rzeczą nie jest.
Przykładem takiego zastrzeżenia jest choćby przytoczony już art. 1 ustawy o ochronie zwierząt,
na mocy którego zwierzęta rzeczami nie są. Oczywiście zwierzę może być przedmiotem
stosunku cywilnoprawnego, ale nie jako rzecz.
42. CZĘŚĆ SKŁADOWA RZECZY (1) Częścią składową rzeczy jest: (art. 47)
(a) wszystko, co
(b) należąc do niej, jako do całości
(c) nie może być od niej odłączone
(d) bez istotnej zmiany całości, lub
(e) bez uszkodzenia przedmiotu odłączonego, lub
(f) bez istotnej jego zmiany
(2) Przyjmuje się, że charakter związku pomiędzy rzeczą a jej częścią składową musi być zarówno
fizyczny, jak i funkcjonalny.
(3) Część składowa nie ma samodzielnego bytu prawnego, jest uważana za jedność z rzeczą. –
art. 47 § 1
(4) Uszkodzenie lub istotna zmiana muszą mieć istotny wpływ na funkcjonalność obu wskazanych
przedmiotów. Nie jest nią np. mała dziura w ścianie powstała w wyniku odkręcenia drewnianej
półki, ale dziura w ścianie powstała w wyniku wyrwania parapetu powodująca istotny spadek
wartości estetycznej pomieszczenia oraz jego izolacji termicznej już tak.
(5) Definicja części składowej jest poszerzana przez:
(a) zasadę superfices solo cedit opisaną niżej, wynikłą z art. 48 (z zastrzeżeniem art. 49)
(b) uznanie za części składowe gruntu praw związanych z jego własnością (w szczególności
służebności gruntowych), które w ogóle przedmiotami materialnymi nie są – art. 50.
(6) Definicja części składowej jest zawężana przez:
(a) będący wyjątkiem zarówno od przepisu ogólnego art. 47, jak i art. 48 przepis art. 49
dotyczący związanych stale z gruntem urządzeń przesyłowych (gazociąg, ropociąg,
wodociąg, parociąg, sieć elektryczna, właściwie także sieć kanalizacyjna), które nie są
częściami składowymi gruntu, o ile wchodzą w skład przedsiębiorstwa (patrz definicja
przedsiębiorstwa w odpowiednim paragrafie)18
(b) Przepis art. 47 o przedmiocie połączonym z rzeczą tylko to przemijającego użytku.
Przedmiot taki nie jest częścią składową danej rzeczy. Problematyczne jest ujęcie
przemijającego użytku, która przede wszystkim nie odnosi się do samego czasu połączenia
(4 CR 366/57), a do jego „charakteru”. Wedle koncepcji obiektywnej, zgodnej z przyjętą
zasadą fizycznego wyodrębnienia rzeczy, przemijający charakter połączenia musi być
wyraźnie widoczny i możliwy do wywnioskowania na podstawie znamion zewnętrznych.
W orzecznictwie przyjęto jednak, kładącą niekoniecznie w dopuszczalny sposób nacisk na
wyodrębnienie funkcjonalne rzeczy, koncepcję subiektywną, wedle której o charakterze
decyduje intencja przyłączającego. (I CR 1079/59)
(7) Nie można części składowej mylić z przynależnością, która mimo związku funkcjonalnego jest
rzeczą osobną.
43. PRZYNALEŻNOŚĆ (1) Przynależnością jest:
(a) ruchomość (patrz niżej, w szczególności przynależnością nie może być część składowa)
(b) będąca własnością właściciela innej rzeczy (zwanej rzeczą główną)
(c) konieczna do korzystania z rzeczy głównej zgodnie z jej przeznaczeniem
(d) i pozostająca z nią w fizycznym związku odpowiadającym powyższemu związkowi
funkcjonalnemu, przy czym nie przeszkadza tu przemijające zerwanie związku
fizycznego.19
(2) Przykłady przynależności (i rzeczy głównej):
(a) Klucz (przynależność) i szafa (rzecz główna),
(b) Futerał (przynależność) i okulary (rzecz główna)
18 Prawny status takich urządzeń jest cokolwiek skomplikowany. Często przyjmuje się, że wszystkie są osobnymi ruchomościami (rozdzielonymi granicami gruntów), a nie częściami składowymi odpowiedniej sieci przesyłowej mimo oczywistego z nią związku. Jeśli zaakceptować taki punkt widzenia, to dochodzi kolejny element
zawężający definicję części składowej. 19 Wydaje się, że w tym wypadku można już bezproblemowo zastosować koncepcję analogiczną do koncepcji subiektywnej przemijającego charakteru przyłączenia przedmiotu niebędącego częścią składową.
(c) Gaśnica na ścianie (przynależność) i odpowiednia nieruchomość (rzecz główna)
(d) Młotek do wybicia szyby w sytuacji kryzysowej (przynależność) i autokar (rzecz główna)
(3) Podstawową konsekwencją uznania rzeczy za przynależność, jest to, że w braku odmiennej
woli stron (ius dispositivum) czynność prawna dotycząca rzeczy głównej dotyczy w tym
samym zakresie przynależności, o ile nie sprzeciwia się temu właściwość czynności albo
przepis szczególny. Podobnie ma się sytuacja egzekucji skierowanej przeciwko rzeczy głównej,
a także uczynienia z rzeczy głównej przedmiotu zabezpieczenia.
44. KLASYFIKACJA RZECZY (1) Ze względu na sposób identyfikacji rzeczy można podzielić na:
(a) Rzeczy oznaczone indywidualnie co do tożsamości
(b) Rzeczy oznaczone rodzajowo co do gatunku
Podział ten jest istotny ze względu na
(a) uregulowanie tzw. następczej niemożliwości świadczenia (art. 475) przy zwłoce
dłużnika dla rzeczy oznaczonej co do tożsamości przez art. 478, a dla rzeczy
oznaczonej co do gatunku przez art. 479. W pierwszym przypadku dłużnik nie jest
odpowiedzialny za utratę lub zniszczenie rzeczy, jeśli do szkody doszłoby także przy
właściwym wykonaniu świadczenia. W drugim przypadku wierzyciel w każdym
wypadku zachowuje roszczenie o naprawę wynikłej ze zwłoki szkody, a także może
wedle uznania albo nabyć na koszt dłużnika odpowiednią ilość rzeczy oznaczonych
co do gatunku, albo domagać się od niego zapłaty ich wartości (wyznaczonej
według uregulowań odrębnych).
(b) klasyfikację i regulację rozporządzenia polegającego na przeniesieniu własności
rzeczy. Na mocy art. 155 do przeniesienia własności rzeczy oznaczonej co do
tożsamości wystarczy sama zgoda stron (charakter konsensualny), natomiast do
przeniesienia własności rzeczy oznaczonych co do gatunku konieczne jest ich
wydanie nabywcy prawa (charakter realny). To samo dotyczy realnego charakteru
ustanowienia tzw. użytkowania nieprawidłowego (na rzeczach oznaczonych co do
gatunku) – art. 246.
(c) pojęcie tzw. depozytu nieprawidłowego dotyczącego rzeczy oznaczonych co do
gatunku, do którego stosuje się odpowiednio przepisy o pożyczce – art. 845.
(d) Pożyczka może dotyczyć tylko rzeczy oznaczonych co do gatunku albo pieniędzy
– art. 720
(2) Ze względu na rolę w obrocie rzeczy można podzielić na:
(a) nieruchomości zdefiniowane niżej
(b) ruchomości, czyli wszystkie rzeczy niebędące nieruchomościami.
Podział ten ma kluczowy charakter dla obrotu cywilnoprawnego.
Przykładowe konsekwencje tego podziału (katalog zdecydowanie niewyczerpujący):
(a) Rozporządzenie własnością nieruchomości nie może zostać dokonane pod warunkiem
ani z zastrzeżeniem terminu – art. 157 § 1. W wypadku zawarcia takiej umowy do
skutecznego rozporządzenia własnością konieczne jest dodatkowe porozumienie stron
wyłączające warunek i termin. – art. 157 § 2.
(b) Umowa przenosząca własność nieruchomości musi być pod rygorem nieważności
zawarta w formie aktu notarialnego – art. 158.
(c) Hipoteka dotyczy tylko nieruchomości, a zastaw tylko ruchomości.
(d) Księgi wieczyste zakłada się tylko dla nieruchomości. – art. 46 § 2 oraz art. 1 ust. 1 UKWH
(e) Umowa komisu dotyczy wyłącznie ruchomości – art. 765
(f) Umowa przechowania dotyczy wyłącznie ruchomości – art. 835
(g) Wyjątek od zasady nemo plus iuris zawarty w art. 169 dotyczy wyłącznie ruchomości.
(h) Występują istotne rozbieżności w regulacjach dotyczących egzekucji z ruchomości i
nieruchomości.
(i) Regulacje dotyczące części składowych rzeczy są odmienne dla nieruchomości (patrz
paragraf o części składowej)
(j) Przynależnością może być tylko ruchomość, choć rzeczą główną może być też
nieruchomość.
(k) Nieruchomości nie można porzucić. Można jedynie zawrzeć umowę o przekazanie
nieruchomości z gminą lub Skarbem Państwa – art. 902(1). Ruchomość można porzucić
(art. 180), przez co jej własność automatycznie wygasa.
(l) Odmiennie uregulowane jest zasiedzenie własności ruchomości (art. 174 – trzy lata
nieprzerwanego posiadania samoistnego, tylko w dobrej wierze) oraz nieruchomości (art.
172 – 20 lat nieprzerwanego posiadania samoistnego w dobrej wierze, 30 lat w złej).
(m) Prawa wynikające z umowy dożywocia można uzyskać jedynie na skutek zbycia
nieruchomości – art. 908.
(n) Wiele praw i umów nie może „z natury rzeczy” dotyczyć nieruchomości (np. umowa
przewozu), choć ustawodawca nie wskazał tego wprost.
(3) Inne podziały rzeczy to:
(a) Podział na rzeczy podzielne i niepodzielne. Rzeczy podzielne można podzielić bez istotnej
ich zmiany (np. olej napędowy, materiał włókienniczy). Rzeczy nie będące podzielnymi są
niepodzielne. Podział ten ma znaczenie np. przy określeniu podzielności świadczenia
polegającego na wydaniu rzeczy.
(b) Podział na rzeczy zużywalne i niezużywalne. Normalny użytek gospodarczy rzeczy
zużywalnych polega na zbyciu, nieodwracalnej zmianie, lub skonsumowaniu. Rzeczy nie
będące zużywalnymi, są niezużywalne. Podział taki ma znaczenie, gdy skutki prawne są
uzależnione przez ustawę od „zwykłego przeznaczenia rzeczy”, „zwykłego toku czynności”,
„zasad prawidłowej gospodarki” itp. – np. przy pożytkach naturalnych.
W polskim prawie cywilnym właściwie nie występuje pojęcie res extra commercium (rzeczy
wyłączonej z obrotu), choć na mocy uregulowań publicznoprawnych obrót pewnymi rzeczami
(np. bronią i amunicją, materiałami wybuchowymi, materiałami promieniotwórczymi,
generatorami promieniowania jonizującego itd.) może być ograniczony a nawet w pewnych
sytuacjach wykluczony.
(4) Szczególne klasyfikacje rzeczy. Ustawodawca często w ustawie albo definiuje określone
kategorie rzeczy albo używa nazw zbiorczych. Np. umowa kontraktacji dotyczyć może tylko
produktów rolnych – art. 613.
45. NIERUCHOMOŚĆ Na mocy art. 46 za nieruchomość uważa się:
(1) część powierzchni ziemskiej stanowiącą osobny przedmiot własności,
Podstawowym typem nieruchomości w prawie polskim jest nieruchomość gruntowa, czyli
przede wszystkim określony fragment powierzchni ziemskiej. Nieruchomość jest w związku z
tym zawsze oznaczona co do tożsamości. Na mocy przepisów szczególnych w skład
nieruchomości gruntowej wchodzi wszystko, co jest uznane za jej część składową.
Rozgraniczenie gruntów może być dokonane albo w drodze umownej, albo administracyjnej,
albo sądowej, co jest osobnym zagadnieniem.
Wyraźnie wskazany związek definicji nieruchomości podmiotowym prawem własności
pozwala na zastosowanie do określenia granic samego gruntu (a nie tylko przysługującego
względem niego prawa) art. 143 stanowiącego, że grunt obejmuje także „przestrzeń nad i
pod” określonym wycinkiem powierzchni ziemskiej. Dalsze regulacje zawiera prawo wodne,
prawo górnicze oraz międzynarodowe uregulowania dotyczące lotnictwa i przestrzeni
kosmicznej.
(2) jak również budynki trwale z gruntem związane, o ile na mocy przepisów szczególnych
stanowią odrębny przedmiot własności,
Drugim rodzajem nieruchomości jest nieruchomość budynkowa, która może powstać tylko w
wyniku szczególnego unormowania, gdyż z zasady budynek jest częścią składową gruntu, na
którym stoi (patrz omówiona niżej zasada superficies solo cedit). Konieczny jest trwały związek
danej struktury z powierzchnią ziemi, więc np. kontener robotniczy nieruchomością nie jest,
choć praktyczne jego usunięcie jest właściwie niemożliwe bez użycia ciężkiego sprzętu.
(3) a także części owych budynków, o ile na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny
przedmiot własności.
Trzecim rodzajem nieruchomości jest nieruchomość lokalowa, która jest jakby „kolejnym
krokiem” względem nieruchomości budynkowej. W braku szczególnego uregulowania lokal
jest albo częścią składową gruntu, na którym stoi odpowiedni budynek, albo owego budynku,
jeśli jest on nieruchomością budynkową.
Prawo polskie zna jeszcze funkcjonalną klasyfikację nieruchomości na nieruchomości rolne oraz
pozostałe. Na mocy art. 46(1) nieruchomością rolną (gruntem rolnym) jest nieruchomość, która jest
lub może być wykorzystywana do produkcji roślinnej i zwierzęcej, w tym sadowniczej, ogrodniczej i
rybnej. Obecnie jedynym kryterium klasyfikacji jest wskazane przed chwilą kryterium przeznaczenia
(realnego lub potencjalnego). W przeszłości obowiązywały też tzw. normy obszarowe, czyli konieczna
była odpowiednia powierzchnia gruntu. Klasyfikacja nieruchomości jako nieruchomości rolnej wiąże
się z określonymi uwarunkowaniami administracyjnoprawnymi, ale także z nabyciem w stosunku do
niej w pewnych sytuacjach określonych praw przez określone podmioty – np. prawo pierwokupu
przewidziane w art. 5 ustawy o kształtowaniu.
46. ZASADA SUPERFICES SOLO CEDIT (1) Art. 48 stanowi że:
(a) Z zastrzeżeniem wyjątków ustawowych,
(b) części składowymi gruntu są
(c) w szczególności budynki i inne urządzenia trwale z nim połączone
(d) jak również drzewa i rośliny (na nim się znajdujące) od chwili zasadzenia lub zasiania.
(2) Wyjątki od zasady superfices solo cedit:
(a) samodzielny lokal mieszkalny lub o innym przeznaczeniu stanowiący na podstawie
przepisów ustawy o własności lokali osobną nieruchomość – art. 2 ustawy z 1994r. o
własności lokali – stanowi własność swojego właściciela, a nie właściciela gruntu.
(b) budynki i inne urządzenia wzniesione na gruncie Skarbu Państwa lub jednostki
samorządu terytorialnego albo związku takich jednostek przez użytkownika wieczystego
lub nabyte przez niego w zgodzie w właściwymi przepisami przy zawieraniu umowy o
oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste – art. 235 § 1 – stanowią własność użytkownika
wieczystego lecz własność ta, jak już wcześniej wspomniano, jest związana z prawem
użytkowania wieczystego i wraz z nim wygasa (wówczas budynki i inne urządzenia stają
się częściami składowymi gruntu).
(c) Omówiony już przypadek urządzeń przesyłowych z art. 49.
(d) Przy przekazywaniu w użytkowanie rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub spółdzielni
produkcji rolnej (art. 138 prawa spółdzielczego) zabudowanego gruntu Skarbu Państwa,
budynki i inne urządzenia trwale z gruntem związane można przekazać w użytkowanie
albo na własność, budynki lub inne urządzenia przez spółdzielnię na gruncie wzniesione
(w braku zastrzeżenia własności Skarbu Państwa) są jej własnością. W każdym jednak
wypadku własność ta jest związana z użytkowaniem i wraz z nim wygasa. – art. 272-4.
(e) Budynki i inne urządzenia wzniesione przez rolniczą spółdzielnię produkcyjną na
przekazanym jej w użytkowanie przez członka gruncie stanowią jej własność. To samo
dotyczy drzew i innych roślin. W wypadku wygaśnięcia użytkowania spółdzielnia może
wykupić działkę zabudowaną, ale drzewa i rośliny stają się częścią składową gruntu.
47. POŻYTKI RZECZY (1) Podobnie jak prawo, rzecz może przynosić odpowiednim podmiotom pożytki, które mogą być:
(a) naturalne
(b) cywilne
(2) Choć art. 53 wykorzystuje słowo „dochód”, podobnie jak przy pożytkach prawa należy przez
nie rozumieć wszelkie korzyści majątkowe, a nie to, co pozostaje z przychodu po odliczeniu
kosztów.
(3) Pożytki naturalne to (art. 53 § 1)
(a) płody rzeczy (zboże, owoce, przychówek zwierzęcy)
(b) odłączone od rzeczy części składowe stanowiące „normalny dochód z rzeczy”
„Normalny dochód z rzeczy” to odwołanie się do tzw. zasad prawidłowej gospodarki, czyli do
przeznaczenia rzeczy w ramach typowego (i społecznie pożądanego) funkcjonowania
określonego podmiotu. Np. pożytkami z gruntu zalesionego pod wycinkę będą drzewa ścięte
we właściwym z punktu widzenia techniki produkcji leśnej trybie i czasie. Nie będą jednak
takimi pożytkami drzewa wycięte z powodu choroby czy zniszczeń dokonanych przez wichurę
lub błędu drwali.
(4) Pożytki cywilne to dochody (korzyści materialne) które rzecz przynosi na podstawie stosunku
prawnego – art. 53 § 2. Typowym pożytkiem cywilnym jest czynsz z najmu/dzierżawy
otrzymywany przez wynajmującego/wydzierżawiającego.
(5) Uprawnienie do pożytków reguluje art. 55:
(a) Pożytki naturalne może pobierać ten, kto jest do nich uprawniony w momencie ich
odłączenia.
(b) Pożytki cywilne pobierać można w stosunku do czasu trwania uprawnienia. (np. jeśli A
był uprawniony przez 4 mies. zaś B przez 8, a pożytki przypadają na rok, to A dostanie 1/3
a B 2/3)
(c) W wypadku poniesienia nakładów na pożytki które przypadły innemu przysługuje
żądanie zwrotu nakładów do wysokości wartości pożytków.
48. PIENIĄDZ (1) Pieniądz w ekonomii ma cztery zasadnicze funkcje: transakcyjną (płacenie za dobra), mierniczą
(pomiar wartości rzeczy), tezauryzacyjną (akumulacja bogactwa) i płatniczą (realizacja
zobowiązań). Z punktu prawa cywilnego istotna jest najbardziej ta ostatnia, gdyż wydanie
wierzycielowi określonej sumy pieniężnej może być spełnieniem świadczenia.
(2) Jak już wspomniano, pieniądz jest „w najlepszym wypadku” bardzo szczególną rzeczą
oznaczoną co do gatunku (numizmaty pomijamy). W kontekście stosunku cywilnoprawnego
banknot stuzłotowy z reguły nie różni się niczym od pięciu banknotów dwudziestozłotowych
(o ile oczywiście treść stosunku banknotów nie indywidualizuje), choć oczywiście w
praktycznych realiach obrotu różnica ta może występować (np. przy próbie spełnienia
świadczenia w wysokości miliona złotych jednogroszówkami). Z całą pewnością jednak
pieniądz jest nośnikiem wartości ekonomicznej wyposażonym przez ustawę w moc
umarzania zobowiązań i mniej ważne jest, czy wiąże się to z jego rzeczowym charakterem.
(3) W Polsce zasadniczo za świadczenie pieniężne uważa się opiewające złote i grosze – zasada
walutowości (art. 358)
(4) W odniesieniu do świadczeń pieniężnych można przyjąć dwie zasady nominalizmu albo
waloryzmu. Określona suma pieniężna może mieć różną wartość w obrocie. Według zasady
nominalizmu, świadczenie pieniężne obejmuje wskazaną liczbowo sumę, a zasady
waloryzmu, każdoczesną wartość sumy wskazanej przy powstaniu stosunku
zobowiązaniowego.
(5) W Polsce obowiązuje zasadniczo zasada nominalizmu, choć strony mogą zawrzeć w umowie
kreującej stosunek zobowiązaniowy tzw. klauzulę indeksową lub walutową pozwalającą na
ustalenie faktycznego kształtu świadczenia w oparciu o zewnętrzny względem złotego miernik
wartości. Możliwa jest również sądowa waloryzacja świadczeń – art. 358(1).
49. PAPIERY WARTOŚCIOWE (informacje bardzo podstawowe)
(1) Papier wartościowy jest dokumentem związanym z pewnym prawem, w sposób tak ścisły, że
niemożliwa jest realizacja tego prawa bez władania dokumentem. Brak jest kodeksowej
definicji papieru wartościowego. Kwestionowane jest to, czy jest rzeczą (a nie tylko nośnikiem
pewnych praw).
(2) Definicja ustawowa (dotycząca jednak tylko wykorzystania pojęcia w tej ustawie) zawarta jest
w ustawie o obrocie instrumentami finansowymi i obejmuje: akcje, obligacje, prawa do akcji,
prawa poboru, kwity depozytowe, warranty subskrypcyjne, certyfikaty inwestycyjne i inne
podobne papiery wartościowe (kat. otwarty.), a także powstające w wyniku emisji (szczególna
procedura normowana osobnymi przepisami) prawa majątkowe inkorporujące prawa do
objęcia innych papierów wartościowych.
Jak widać, definicja z ustawy o obrocie obejmuje pojęciem papieru wartościowego także
prawa, rzeczami z definicji niebędące. Można jednak wspomóc się zawartym w niej
wyliczeniem typów dokumentów.
(3) Papierami wartościowymi są też (regulowane przez prawo wekslowe i prawo czekowe) weksle
i czeki.
(4) W odniesieniu do tzw. papierów zdematerializowanych można roboczo przyjąć, że
władaniem jest fakt zapisania danego papieru na odpowiadającym danemu podmiotowi
właściwym rachunku lub na rachunku zbiorczym przy jednoczesnej identyfikacji określonego
podmiotu jako uprawnionego przez podmiot, któremu ten rachunek zbiorczy jest przypisany
(np. w systemie depozytowo-rozliczeniowym prowadzonym przez KDPW). Tematyka ta jest
bardzo złożona.
(5) Pewne unormowania dotyczące papierów wartościowych, w tym ich klasyfikację zawierają
art.921(1)-(16). Papiery wartościowe mogą być:
(a) legitymowane imiennie, gdy do wykonania określonego prawa legitymują władającą nimi
osobę jedynie gdy ta osoba jest wskazana imiennie w treści dokumentu. Przykładem jest
akcja imienna.
(b) legitymowane na zlecenie, gdy do wykonania określonego prawa legitymują władającą
nimi osobę, gdy jest albo imiennie wskazana w treści dokumentu albo legitymuje się
nieprzerwanym ciągiem właściwych i ważnych indosów (zrzeczeń się na rzecz konkretnej
osoby lub wyjątkowo in blanco) wiodących do niej od osoby wskazanej imiennie w treści.
Przykładem są czeki i weksle.
(c) legitymowane na okaziciela, gdy do wykonania określonego prawa legitymują każdą
władającą nim osobę, która dokument jest w stanie na żądanie okazać (lub przedstawić
odpowiednie świadectwo dotyczące wpisu na rachunku). Przykładem jest akcja na
okaziciela.
Wprowadzanie do obrotu papierów na okaziciela jest w szczególny sposób regulowane
przez prawo (w celu ochrony bezpieczeństwa obrotu) – np. nie można wydać akcji na
okaziciela przed uiszczeniem pełnej wpłaty na akcje (a contrario z art. 335 § 2 KSH). Do
tego często wymaga szczególnego zezwolenia organu administracji, bez którego na mocy
art. 921(10) dokument taki jest nieważny (nikogo do niczego nie legitymuje).
(6) Jeśli z papierem związana jest wierzytelność, to spełnienie przez działającego w dobrej wierze
dłużnika świadczenia do rąk osoby legitymującej się papierem wartościowym zwalnia go z
zobowiązania – art. 921(7).
50. SZCZEGÓLNE KOMPLEKSY MAJĄTKOWE (1) W kompleksie majątkowym kluczowe jest ścisłe funkcjonalne powiązanie składników, w
szczególności praw majątkowych. Składniki muszą tworzyć zorganizowany zespół składający
się na pewną funkcjonalną całość.
(2) Przedsiębiorstwo (zdefiniowane w art. 55(1)) służy prowadzeniu działalności gospodarczej i
obejmuje:
(a) oznaczenie indywidualizujące
(b) własność i inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości
(c) prawa wynikające z najmu/dzierżawy oraz inne prawa umożliwiające korzystanie z
rzeczy
(d) wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pienieżne
(e) koncesje, licencje, zezwolenia
(f) patenty i inne prawa własności przemysłowej
(g) majątkowe prawa autorskie i pokrewne
(h) tajemnice przedsiębiorstwa
(i) księgi i dokumenty
Art. 55(2) – w braku przeciwnej woli stron (ius dispositivum) lub uregulowania ustawowego
czynność prawna, której przedmiotem jest przedsiębiorstwo obejmuje wszystkie jego
składniki. Przykładem ustawowego wyłączenia jest art. 12a ustawy o nadzorze nad rynkiem
kapitałowym, który wyłącza objecie czynnością prawną niektórych zezwoleń oraz wpisów .
(3) Gospodarstwo rolne (zdefiniowane w art. 55(3)) jest z kolei zespołem rzeczy służących
prowadzeniu działalności w rolnictwie (prowadzeniu gospodarstwa rolnego). Obejmuje ono:
(a) Grunty rolne wraz z leśnymi
(b) Budynki i ich części
(c) Urządzenia i inwentarz
Gospodarstwo rolne regulowane jest osobnymi przepisami dotyczącymi dziedziczenia. (art.
1058-1086).
(4) Nabywca przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego jest solidarnie ze zbywcą
odpowiedzialny za jego zobowiązania związane z danym kompleksem majątkowym, do
wartości kompleksu według stanu w chwili nabycia i Scen z chwili zapłaty, chyba że o tych
zobowiązaniach nie wiedział mimo dochowania należytej staranności (dobra wiara).
Odpowiedzialność tę można ograniczyć lub wyłączyć jedynie za zgodą wierzyciela. – art. 55(4)
Kształtowanie stosunku cywilnoprawnego – czynność prawna
51. POJĘCIE CZYNNOŚCI PRAWNEJ (1) Stan faktyczny
(2) w skład którego wchodzi przynajmniej jedno oświadczenie woli
(3) uzewnętrzniające
(4) decyzję podmiotu prawa cywilnego
(5) wywołania skutków prawnych,
(6) z którym to stanem ustawa wiąże skutki objęte tym oświadczeniem – art. 56
(7) a także wynikające z zasad współżycia społecznego – art. 56
(8) oraz ustalonych zwyczajów – art. 56
Ad 1) Istnieje też teoria czynności prawnej jako czynności konwencjonalnej, którą pomijamy.
Podzielają ją cywiliści tacy jak Radwański czy Gniewek.
Ad 2) Oprócz oświadczenia woli w skład czynności prawnej mogą wchodzić także inne elementy (np.
wydanie rzeczy, dochowanie odpowiedniej formy czynności prawnej, dokonanie wpisu w księdze
wieczystej etc.) konieczne do wywołania skutków prawnych. Wedle jednej z koncepcji w skład
czynności prawnej wchodzić może również wzorzec umowy (art. 384), choć zasady na jakich miałby
kształtować on treść czynności nie są jasne.
Ad 3) Na mocy art. 60 uzewnętrznienie może w braku wyraźnego wyjątku ustawowego dokonać się
przez każde zachowanie się, które ujawnia wolę w sposób dostateczny, w tym w postaci
elektronicznej. Dostateczne jest takie wyrażenie, które wolę ujawnia albo wprost (w sposób
bezspośredni), albo w sposób pozwalający ją zrozumieć w drodze wykładni (w sposób dorozumiany).
Ad 4) Podmiot musi podjąć decyzję zwaną aktem woli, czyli działanie jego po pierwsze musi wynikać z
pobudek (wyobrażeń o stanie rzeczywistości przeszłym, aktualnym lub oczekiwanym) a po drugie nie
być po prostu rezultatem przymusu fizycznego (np. siłowego podniesienia cudzej ręki podczas
głosowania). Podmiot musi mieć wybór, choć może być on bardzo wąski i stawiać decydenta w bardzo
niekorzystnej sytuacji. Problem stanowią oświadczenia woli w formie uchwały organy kolektywnego,
gdyż faktycznie decyzję może podjąć tylko pojedynczy człowiek. Zakłada się zatem, że ze strony
członków organu dochodzi do swoistej delegacji możliwości decydowania na zaakceptowanych przez
nich przy przystąpieniu do składu organu zasadach funkcjonowania jednostki organizacyjnej
przewidzianych w statucie i ustawach. Kwestia ta jest jednak bardzo kontrowersyjna.
Ad 5) Czynności prawnej należy dokonywać na poważnie. Nie wywołuje skutków prawnych działanie
w celach dydaktycznych albo w drodze świadomego odgrywania roli. (patrz też sankcja dotycząca tzw.
czynności pozornej)
Ad 6) Skuteczność czynności prawnej zależy od przepisów prawa materialnego, a nie prawa
procesowego, więc czynnością prawną nie jest tak zwana czynność procesowa, której skuteczność
zależy od przepisów prawa procesowego.
Ad 7 ) Patrz rozważania o art. 5 w związku z nadużyciem prawa podmiotowego oraz art. 58 § 2-3
czyniący czynność prawną sprzeczną z zasadami współżycia społecznego nieważną w całości lub
części (jeśli elementy treści sprzeczne z z.w.s. można usunąć bez pozbawiania ich mocy, chyba że z
okoliczności wynika, że były one dla stron kluczowe). W odróżnieniu od sprzeczności z ustawą (art. 58
§ 1, obejmującą także w zasadzie jej obejście na mocy wykładni funkcjonalnej normy prawnej) nie jest
możliwe zastąpienie niedopuszczalnych ze względu na sprzeczność z z.w.s. elementów treści innymi
przewidzianymi w ustawie. Kwestią bardziej problematyczną jest pozytywna rola z.w.s. (tzn.
dodawanie skutków, a nie ograniczenie ich występowania) i brak jest tutaj jakiejkolwiek jasnej
koncepcji.
Ad 8) W żadnym razie nie chodzi tu o prawo zwyczajowe, gdyż taka interpretacja wprowadzałaby de
facto nowe źródło prawa powszechnie obowiązującego, co jest sprzeczne z zamkniętym katalogiem
takich źródeł przedstawionym w Konstytucji. Ideą jest tu przede wszystkim uwzględnienie w
interpretacji faktycznej woli podmiotów pewnych utartych w różnych środowiskach praktyk, które
muszą być odpowiednio szczegółowo ustalone i obecne w obrocie od długiego czasu. Do tego musi
istnieć w danym środowisku dominujące przekonanie o konieczności trzymania się danej praktyki w
określonych okolicznościach. Wniosek taki wynika właściwie z art. 65 § 1, który wskazuje na istotność
ustalonych zwyczajów (oraz z.w.s.) przy interpretacji woli podmiotów przy względzie na panujące
okoliczności.
52. OŚWIADCZENIE WOLI (1) Oświadczenie woli można odczytywać według:
(a) Koncepcji psychologicznej wedle której składające się na nie akt woli i jego przejaw tworzą
nierozerwalną całość i powinny być intepretowane łącznie, a każda ich niezgodność jest
poważnym problemem.
(b) Koncepcji socjologicznej wedle której akt woli pozbawiony jest właściwie znaczenia, a jego
przejaw ma przede wszystkim walor komunikacyjny i do ustalenia kształtu oświadczenia
woli dochodzi w drodze dyskursywnej, w którym oprócz podmiotu dokonującego
oświadczenia istotne są też inne. Koncepcją tą nie będziemy się dalej zajmować.
(2) W wypadku niezgodności aktu i przejawu woli posiłkować się można:
(a) teorią woli – która prymat przyznaje aktowi
(b) teorią oświadczenia – która prymat przyznaje przejawowi
(c) kompromisową teorią zaufania – która przyznaje prymat przejawowi jedynie w
sytuacjach, gdy konieczna jest ochrona bezpieczeństwa obrotu, zaufania i godnego
interesu adresata oświadczenia, a w pozostałych (np. testament) przyznaje prymat
aktowi.
(3) Prawo polskie zdaje się podążać za teorią zaufania, np. przez art. 83, który w §1 przy czynności
prawnej pozornej, gdzie w sposób oczywisty interes stron nie zasługuje na ochronę przyznaje
prymat aktom ich woli (w istocie nie obejmujących chęci wywołania skutków prawnych),
natomiast we wspomnianym już w kontekście zasady nemo plus iuris §2 przyznaje prymat
przejawom ich woli, gdyż na ich podstawie działa zasługująca na ochronę osoba trzecia.
Podobnie, art. 948 nakazuje przy wykładni testamentu przede wszystkim dochodzić woli
spadkodawcy. Również art. 65 § 2 choć nakazuje przy umowach nadawać prymat zgodnemu
zamiarowi stron nad dosłownym brzmieniem postanowień, to posługuje się słowem „raczej”
sugerując, że są sytuacje, które wymagają postępowania odmiennego.
(4) Zazwyczaj konieczne dla jego ważności jest, by oświadczenie woli zostało przedstawione
określonemu podmiotowi prawa cywilnego (adresatowi), co jest naturalne w wypadku
umowy. Czasem jednak konieczność taka odpada:
(a) przy publicznym wygłoszeniu oświadczenia ad incertas personas, np. oferta publiczna –
art. 543, przyrzeczenie publiczne – art. 919, wyemitowane papieru na okaziciela według
właściwych przepisów.
(b) przy składaniu oświadczenia przed organem administracji niewystępującym w roli
podmiotu prawa cywilnego, np. uznanie ojcostwa – art. 79 KRO, odrzucenie spadku – art.
1018.
(c) teoretycznie przy ustanowieniu pełnomocnika – art. 98 i nast., choć i tak z oczywistych
względów wymaga tego rola tej instytucji w obrocie.
Oświadczenie bez adresata teoretycznie może być odwołane przez podmiot składający, ale z
wyjątkiem przyrzeczenia publicznego, którego odwołanie możliwe jest w zakreślonym w art.
919 § 2 trybie brakuje w tej materii jasnych regulacji. Odnośnie art. 543 właściwie można
zastosować ogólne przepisy o ofercie, a w związku z tym, że w wypadku publicznego
wystawienia z oznaczeniem ceny oferta do adresatów dociera właściwie natychmiast i mogą
oni z niej skorzystać również właściwie natychmiast, nawet art. 66(2) zdaje się wykluczać
możliwość odwołania. Ogólnie, należy każde oświadczenie badać według właściwości
odpowiedniej czynności prawnej.
(5) Jeśli oświadczenie powinno mieć adresata, to zakłada się, że staje się ważne, gdy do adresata
dotarło w sposób taki, że w zwykłym toku czynności (por. art. 66 § 2) mógł się z nim zapoznać,
lub (w wypadku formy elektronicznej) gdy zostało wprowadzone do właściwego nośnika w
umożliwiający zapoznanie się sposób – art.61. Jest to przejaw tzw. teorii doręczenia.
Alternatywne wobec niej są:
(a) teoria sporządzenia, wedle której oświadczenie staje się ważne w momencie
sporządzenia go przez podmiot oświadczający (np. napisanie listu)
(b) teoria wysłania, wedle której oświadczenie staje się ważne w momencie wysłania
(np. wysłanie listu), tzw. postal rule w systemie common law.
(c) teoria zapoznania się, wedle której adresat musi się z oświadczeniem rzeczywiście
zapoznać, a nie tylko mieć taką możliwość (np. przeczytanie listu),
Należy przy tym zauważyć, że w wypadku ustalenia się między stronami jakiegoś szczególnego
sposobu komunikowania należy go wziąć pod uwagę zarówno przy stwierdzeniu, czy
oświadczenie dotarło jak i czy adresat miał możliwość zapoznania się z nim. Wynika to ze
zdrowego rozsądku oraz właściwie z omówionych już postanowień art. 56 oraz art. 65
dotyczących ustalonych zwyczajów.
W związku z tym odwołać tak złożone oświadczenie woli można jedynie w ten sposób, że
oświadczenie o odwołaniu dojdzie do adresata we właściwy sposób najpóźniej z
oświadczeniem odwoływanym. Wyjątkiem od tej zasady jest art. 66(2), dotyczący jednak
wyłącznie szczególnej sytuacji w relacjach między przedsiębiorcami.
W związku z tym sensowna jest też regulacja art. 62, która z następującą po wysłaniu śmiercią
lub utratą zdolności do czynności prawnych składającego innemu podmiotowi oświadczenie
nie wiąże automatycznie jego nieważności. Skutek taki mogą mieć tylko odpowiednie
okoliczności (np. osobista relacji między podmiotami), szczególny zapis ustawowy (np.
nieważne będzie przyjęcie oferty zawarcia umowy zlecenia, której wykonanie wymagało pełnej
zdolności do czynności prawnych) oraz treść oświadczenia (np. wyraźne zastrzeżenie utraty
ważności na wypadek śmierci).
(6) Choć nie jest to wskazane wprost w art. 65 oceniane według okoliczności rozumienie
oświadczenia woli przez adresata ma kapitalne znaczenie dla jego interpretacji. W
szczególności w wypadku tzw. falsa demonstratio jeśli adresat rozumiał użyte wyrażenie tak
samo jak oświadczający, mimo iż obiektywnie dotyczy ono czegoś innego, nie będzie to
wywoływało żadnych negatywnych konsekwencji dla stron (falsa demonstratio non nocet).
Np. jeśli strony używają błędnej nazwy czy oznaczenia dla przedmiotu czynności prawnej, ale
obie dobrze wiedzą, o co chodzi i chcą wywołać właściwe skutki prawne (nie działają dla
pozoru), to czynność prawna (w braku innych przeciwwskazań) wywoła skutki tak samo, jak
gdyby użyto nazwy lub oznaczenia prawidłowego.
(7) Podobne znaczenie zdaje się mieć z tych samych względów cel umowy, który w dużym
uproszczeniu można zestawić z kauzą czynności prawnej (o której niżej).
(8) Z zasady milczenie (lub inny brak aktywności) nie może być przejawem woli. Czasami jednak
występuje tzw. milczenie związane, czyli sytuacja, w której podmiot powinien jakoś
ustosunkować się do wydarzeń, a tego nie czyni. Wówczas ustawa nadaje takiemu milczeniu
walor oświadczenia woli. Przykład:
(a) Art. 68(2) milczące przyjęcie oferty w stosunkach między przedsiębiorcami
pozostającymi ze sobą w stałych stosunkach gospodarczych.
(b) Art. 674 milczące przedłużenie najmu
(c) Art. 1015 § 2 milczące przyjęcie spadku lub przyjęcie spadku z dobrodziejstwem
inwentarza
(d) Art. 873 milczące przedłużenie umowy spółki cywilnej.
(e) Art. 520 milcząca odmowa zgody na przejęcie długu
(f) Art. 830 bierne wypowiedzenie umowy ubezpieczenia przez ubezpieczonego
Milczenie związane nie dotyczy sytuacji opisanych w art. 18 § 3 lub 103 § 3, gdyż odpowiednie
potwierdzenia nie są oświadczeniami woli, a jedynie przejawami woli do niech podobnymi.
Osobnym zagadnieniem jest interpretacja milczenia w świetle art. 56 oraz 60. Można sobie
bowiem wyobrazić sytuację, w której zwyczaj lub inne okoliczności sprawiają, że milczenie jest
wyrażeniem woli w sposób dorozumiany. Sytuacje takie należy rozstrzygać według ogólnych
metod interpretacji zachowań.
(9) Oświadczenie woli może być dotknięte wadami. Są one następujące:
(a) brak świadomości lub swobody w podejmowaniu decyzji lub wyrażaniu woli20
(b) pozorność
(c) błąd
(d) groźba
(10) Brak świadomości lub swobody w podejmowaniu decyzji lub wyrażaniu woli, oznacza
fizyczny (lub psychofizyczny) przymus określonego zachowania, albo brak możliwości
świadomej kontroli zachowania (w szczególności z uwagi na chorobę psychiczną,
niedorozwój, inny anormalny stan psychiczny lub uwiąd starczy). Nie ma znaczenia sytuacja
ekonomiczna, osobista, czy nawet psychiczna (tak długo jak świadomie kieruje swoim
postępowaniem) podmiotu. Stan ten wyklucza złożenie ważnego oświadczenia woli, co
skutkuje bezwzględną nieważnością czynności prawnej obejmującej dotknięte tą wadą
oświadczenie, z wyjątkiem uznania ojcostwa – art. 80, gdzie przeważa troska o integralność
rodziny.
20 Ważna jest całość frazy.
(11) Pozorność, to cecha oświadczenia woli polegająca na złożeniu go drugiej stronie (więc
oświadczenie musi mieć adresata), za jej zgodą (czyli konieczny jest pewnego rodzaju spisek
lub inne tajne porozumienie) dla pozoru. W takiej sytuacji brak jest faktycznej woli
wywołania skutków prawnych, co powoduje bezwzględną nieważność czynności prawnej
obejmującej takie oświadczenie (patrz jednak art. 82 § 2)
Nie jest pozornością tzw. zastrzeżenie potajemne (świadoma i nieujawniona rozbieżność
pomiędzy aktem woli a jego przejawem), gdyż nikt inny o nim nie wie i w związku z przyjęciem
teorii zaufania (o której była już mowa) mające taką cechę oświadczenie woli ocenia się
według przejawu.
Przy braku chęci wywołania skutków prawnych mamy do czynienia z podstawowym typem
pozorności. Typem kwalifikowanym jest sytuacja, gdy podmioty chcą wywołać inne skutki
niż deklarowane i pod pozorną czynnością symulowaną ukrywają czynność
dyssymulowaną. Biorąc pod uwagę, iż w tym wypadku wola wywołania skutków jest
autentyczna, ważność czynności dyssymulowanej należy ocenić według jej właściwości.
Wykluczone jest jednak, przy istnieniu wymogów formalnych (o których niżej) jakiekolwiek
„pożyczanie formy” przez czynność dyssymulowaną od czynności symulowanej (choć takie
pomysły się pojawiały).
(12) Błąd (art. 84-86) polega na mylnym wyobrażeniu dotyczącym rzeczywistości (błąd sensu
stricto), w szczególności mylnym wyobrażeniu o treści złożonego oświadczenia (pomyłka).
Błąd ma typ podstawowy oraz typ kwalifikowany, którym jest podstęp, czyli błąd dotyczący
czynności prawnej dwustronnej, który wywołała druga strona podstępnie (to znaczy w
sposób zawiniony i działając w złej wierze w celu jego wyzyskania) albo w odpowiednich
okolicznościach osoba trzecia.
Błąd może dotyczyć pobudki lub treści czynności prawnej. W typie podstawowym istotny
jest wyłącznie błąd co do treści. Błąd może dotyczyć zarówno okoliczności faktycznej jak i
prawnej. (wyjątek od zasady ignorantia iuris nocet) Błąd musi być istotny (czyli dotyczący
takiego wyobrażenia, które gdyby było prawdziwe wykluczałoby złożenie oświadczenia) i jest
wymagana tzw. podwójna subiektywno-obiektywna istotność, czyli błąd musi być istotny
zarówno dla składającego jak i tzw. reasonable bystander, czyli rozsądnej, niezależnej osoby
trzeciej mającej wgląd w sytuację. W wypadku, gdy oświadczenie ma adresata, konieczne
jest, by ten:
(a) błąd wywołał (nawet w sposób niezawiniony) lub
(b) działał w złej wierze (o błędzie wiedział lub z łatwością mógł się dowiedzieć)
Czynność obejmująca oświadczenie woli dotknięte tą wadą jest unieważnialna. Podmiot,
który takiego oświadczenia dokonał uzyskuje uprawnienie kształtujące (art. 88) pozwalające
mu uchylić się od skutków prawnych czynności. Jest ono związane rocznym terminem
zawitym płynącym od daty wykrycia błędu. Uprawnienie to w wypadku braku adresata
oświadczenia można wykonać przez dowolne ważne oświadczenie woli, natomiast jeśli
oświadczenie dotknięte błędem miało adresata, należy złożyć mu odpowiednie
oświadczenie na piśmie.
(13) Przy typie kwalifikowanym błąd może nie być istotny i odpada wymóg związku z treścią
czynności prawnej. Podstęp osoby trzeciej jest równoznaczny z podstępem strony w dwóch
przypadkach:
(a) gdy ta o podstępie wiedziała lecz niepoinformowała o nim lub
(b) gdy czynność była nieodpłatna (właściwie z wyjątkiem poręczenia przy podstępnym
zatajeniu przez dłużnika przed poręczycielem stanu swojej wypłacalności – V CKN 88/00)
(14) Groźba polega na stanie przestrachu wywołanego zachowaniem innego podmiotu
skierowanym przeciwko prawnie chronionym dobrom w celu zmuszenia składającego
oświadczenie do złożenia go w pożądanej treści. Groźba musi być bezprawna (patrz
rozważania o bezpodstawnym wzbogaceniu lub naruszeniu praw podmiotowych) i poważna,
czyli przestrach musi być rzeczywisty i w sposób obiektywny wywołany treścią groźby a nie
cechą osobniczą składającego oświadczenie (np. niezwykłą strachliwością lub bardzo
szczególnym traktowaniem zagrożonego dobra). Bez znaczenia jest z czyjej strony groźba
wychodzi i jakiego (oraz czyjego) dobra ona dotyczy.
W wypadku takiego oświadczenia czynność prawna jest unieważnialna. Tryb wykonywania
uprawnienia jest podobny jak w wypadku błędu, przy czym roczny termin zawity biegnie od
ustania obawy.
53. KLASYFIKACJA CZYNNOŚCI PRAWNYCH - PODZIAŁY (a) Czynności jednostronne i dwustronne oraz uchwały (już omówione przy art. 38)
(b) Czynności inter vivos i mortis causa
(c) Czynności konsensualne i realne
(d) Czynności rozporządzające i zobowiązujące (oraz o tzw. podwójnym skutku)
(e) Czynności przysparzające
(f) Czynności (przysparzające) kauzalne lub abstrakcyjne
(g) Czynności (przysparzające) odpłatne i nieodpłatne
54. KLASYFIKACJA CZYNNOŚCI PRAWNYCH - OMÓWIENIE
(1) Czynnością jednostronną jest taka, w której konieczne jest oświadczenie woli tylko jednej
strony. Ponieważ czynności takie pozwalają de facto jednostronnie kształtować cudzy stan
prawny jest ich ściśle wyznaczony zamknięty katalog. Przykłady to przyrzeczenie publiczne –
art. 919, właściwie objęcie własności niczyjej rzeczy ruchomej – art. 181, sporządzenie
testamentu – art. 941.
(2) Czynnością dwustronną jest umowa. Wymaga ona zgodnych oświadczeń woli obu stron. W
stosunkach zobowiązaniowych obowiązuje tzw. swoboda umów, którą określa art. 353(1)
jako możliwość „ułożenia stosunku prawnego wedle uznania, byle jego treść nie sprzeciwiała
się jego właściwości, ustawie oraz z.w.s.” przy czym przez ustawę należy rozumieć wszystkie
akty równej lub większej mocy (np. bezpośrednio stosowaną umowę międzynarodową,
bezpośrednio stosowane prawo europejskie), a właściwość stosunku należy oceniać nie tylko
ze względu na jego wewnętrzną strukturę (czy np. nie wynika z niego jakaś niedopuszczalna
konfiguracja praw podmiotowych) ale też okoliczności obrotu (III CZP 15/91). Zasada ta
oczywiście nie dotyczy umów rozporządzających. Typowymi umowami są sprzedaż – art. 535,
umowa najmu – art. 659, umowa darowizny – art. 888.
(3) Czynność inter vivos to taka, w której dokonujące czynności strony oczekują, że jej skutki mają
zostać wywołane za ich życia. Czynność mortis causa wywołuje skutek po śmierci
składającego oświadczenie. Typową czynnością mortis causa jest sporządzenie testamentu –
art. 941. Katalog czynności mortis causa jest wąski i zamknięty (art. 941 dopuszcza
rozporządzenie jedynie przez testament). W szczególności zakazane jest zawieranie umów o
dziedziczenie z wyjątkiem umowy określonej w art. 1015 (umowa o zrzeczenie się spadku).
Problematyczna jest dopuszczona w orzecznictwie (III CZP 79/13) tzw. darowizna na wypadek
śmierci, która de facto jest jednocześnie czynnością prawną zawieraną między żyjącymi i na
wypadek śmierci.
(4) Czynność zobowiązująca jest źródłem stosunku zobowiązaniowego, który polega na tym, że
wierzyciel może od dłużnika żądać świadczenia, a ten ma obowiązek je spełnić. Czynność
rozporządzająca polega na tym, że jedna strona dokonuje rozporządzenia,
Rozporządzenie polega na:
(a) przeniesieniu,
(b) zmianie,
(c) obciążeniu, lub
(d) zniesieniu prawa
Ponieważ katalog praw skutecznych erga omnes jest zamknięty, zamknięty jest również
katalog czynności rozporządzających. Typową czynnością tego typu jest np. przeniesienie
własności (art. 155), porzucenie rzeczy (art. 180), przelew wierzytelności – art. 510.
Czynność o podwójnym skutku wywołuje zarówno skutek zobowiązaniowy (tworzy stosunek
cywilnoprawny o takim charakterze) i rozporządzający. W braku odmiennej woli stron
czynnością taką jest sprzedaż. Koncepcja ta pochodzi z Francji.
(5) Czynność przysparzające polega na tym, że jedna strona dokonuje na rzecz drugiej strony
przysporzenia, czyli na skutek ważnej czynności prawnej bezpośrednio tworzy u niej jakąś
korzyść majątkową w sposób zamierzony. Przy czym korzyść rozumie się bardzo wąsko jako
uzyskanie pewnego prawa majątkowego lub zwolnienie się z pewnego obowiązku, a nie per
saldo. Np. kupujący coś za 10% ceny rynkowej dokonuje na rzecz sprzedającego przysporzenia,
choć ten w sensie gospodarczym poniósł dużą stratę. Modelową czynnością przysparzającą jest
umowa darowizny – art. 888, a także wszystkie czynności ustanawiające zabezpieczenie – np.
umowa poręczenia.
Czynnością nie będącą czynnością przysparzającą jest np. uznanie ojcostwa, w zasadzie też
zawarcie małżeństwa.
(6) Czynność przysparzająca może być odpłatna (jeśli strona dokonująca przysporzenia
otrzymuje za to jakąkolwiek zapłatę) lub nieodpłatna (w sytuacji przeciwnej). Czynności
nieodpłatne są traktowane gorzej niż czynności odpłatne i czasem wiążą się z negatywnymi
konsekwencjami dla strony lub stron – np. art. 59 (ius ad rem), 86 (podstęp osoby trzeciej), 407
(nieodpłatne rozporządzenie przedmiotem bezpodstawnego wzbogacenia), 528 (szczegóły
actio pauliana), a także zasady obliczania wartości zachowku (art. 991 i następne).
(7) Czynność przysparzająca może być kauzalna, gdy jej ważność należy od ważności kauzy
(przyczyny dokonania przysporzenia), lub abstrakcyjna, gdy takiej zależności brak. W prawie
polskim obowiązuje generalna zasada kauzalności czynności prawnych.
Kauzy są następujące: causa donandi (obdarowanie), causa solvendi (zwolnienie się z długu),
causa obligandi vel aquirendi (uzyskanie korzyści), a także przy czynnościach
zabezpieczających causa cavendi (ostrożności).
Kauzalność może być formalna (wymóg wskazania kauzy w treści) lub materialna (właściwy
związek z ważnością). Gdy nie zachodzi, mówimy o formalnym lub materialnym oderwaniu.
Czynnością kauzalną formalnie i materialnie jest przeniesienie własności nieruchomości –
art. 158. Czynnością kauzalną tylko materialnie jest przeniesienie własności ruchomości – art.
156., przelew – art. 510, zbycie spadku – art. 1052.
Czynność oderwana formalnie i materialnie jest abstrakcyjna. Czynnością taką jest np.
wystawienie weksla, ale też przyjęcie długu – art. 534 lub przyjęcie przekazu – art. 921(2).
Oczywistym wydaje się, że sensowność mówienia o kauzie przy ogólności pojęcia oraz licznych
innych uregulowaniach ważności czynności prawnych (w szczególności związku z z.w.s.) jest
wątpliwa, ale pojęcie to ma długą tradycję w nauce prawa.
55. SANKCJE NIEWAŻNOŚCI CZYNNOŚCI PRAWNYCH
(1) Nieważność bezwzględna
Czynność taka nie wywołuje żadnych skutków prawnych ex tunc i nie może być
konwalidowana choć dopuszczalna jest konwersja (patrz uwagi o konwalidacji i konwersji
niżej), sąd uznaje nieważność bezwzględną z urzędu, powołać się może na nią każdy. Sankcja
taka wynika:
a) z braku zdolności do czynności prawnej strony (art. 14 z kontrowersyjnym zastrzeżeniem
§2)
b) braku świadomości i swobody w podejmowaniu decyzji oraz wyrażaniu woli (z wyjątkiem
uznania dziecka – art. 79 KRO) lub pozorności oświadczenia woli (z zastrzeżeniem dla
ochrony osoby trzeciej art. 83 § 2)
c) w wypadku testamentu z jakiejkolwiek wady oświadczenia woli
d) ze sprzeczności z ustawą (w tym próby jej obejścia), o ile w miejsce nieważnych
postanowień nie wchodzą z mocy ustawy postanowienia inne lub nie są one dla stron
kluczowe, a ich zawarcie w treści nie jest wymagane ze względu na właściwość czynności -
art. 58 § 1, art. 58 § 3.
e) ze sprzeczności z z.w.s (z wyjątkiem sytuacji wyzysku art. 388, gdzie mamy do czynienia z
unieważnialnością), o ile niedopuszczalne elementy treści nie są kluczowe dla stron i a ich
usunięcie nie jest wymagane ze względu na właściwość czynności – art. 58 § 2-3.
f) z niedochowania wymogu formalnego ad solemnitatem (patrz niżej)
g) teoretycznie art. 17 KSH, lecz tak naprawdę jest to bezskuteczność zawieszona
(2) Nieważność względna (unieważnialność lub wzruszalność)
Czynność taka jest ważna od początku lecz może być unieważniona na wniosek właściwej
uprawnionej strony przez sąd (wzruszalność, np. np. 70(5) zawarcie umowy w wyniku
zmanipulowanego przetargu) lub unieważniona przez działanie strony (unieważnialność – np.
art. 84-86 błąd lub podstęp). Dopuszczalna jest konwalidacja, a na nieważność może powołać
się tylko określony krąg osób, zaś sąd nie może orzekać o niej z urzędu. Sankcja ta dotyka:
(a) czynności prawnej zawierającej oświadczenie woli dotknięte wadą błędu (w tym
podstępu) lub groźby, z wyjątkiem testamentu (nieważność bezwzględna), na zasadach
art. 82-88 (z wyjątkiem uznania dziecka – art. 80-82 KRO)
(b) czynności prawnej dokonanej w wyniku wyzysku – art. 388
(c) uchwał organów spółdzielni sprzecznych ze statutem lub dobrymi obyczajami – art. 42 § 2
prawa spółdzielczego
(d) uchwał walnego zgromadzenia spółki akcyjnej sprzecznych ze statutem lub dobrymi
obyczajami i godzących w interes spółki lub mających na celu pokrzywdzenie akcjonariuszy
– art. 422 KSH
(e) uchwał wspólników sp. z o.o. sprzecznych ze statutem lub dobrymi obyczajami i godzących
w interes spółki lub mających na celu pokrzywdzenie wspólnika – art. 249 KSH
(f) umowy zawartej w okolicznościach opisanych w art. 70(5) opisanym przy trybie
przetargowym
(g)
(3) Bezskuteczność zawieszona
Konieczne jest potwierdzenie dokonania czynności, do tego czasu jest ona tzw. czynnością
kulejącą. W wypadku potwierdzenia czynność jest normalnie ważna. Przykłady:
(a) art. 18 – czynność dokonana przez osobę o ograniczonej zdolności do czynności prawnych
bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego (patrz uwagi o zdolności do czynności
prawnych)
(b) art. 103 – falsus procurator, brak umocowania lub przekroczenie jego zakresu przez
dokonującego czynności prawnej jako pełnomocnik (patrz uwagi o przedstawicielstwie)
(c) art. 248 § 2 – zniesienie ograniczonego prawa rzeczowego obciążonego prawem osoby
trzeciej bez zgody tej osoby
(d) art. 17 KSH – czynność dokonana przez organ spółki handlowej bez właściwej uchwały
innego organu, konieczne jest podjęcie odpowiedniej uchwały w terminie ustawowym
(e) art. 77 KRO – uznanie dziecka przez małoletniego bez wymaganej zgody przedstawicieli
ustawowych
(f) art. 37 KRO – zarządzanie wspólnym majątkiem małżonków przez jednego z małżonków
bez zgody drugiego
(4) Bezskuteczność względna:
Skutki prawne czynności nie dotyczą niektórych osób. Np.
(a) Art. 59 – skutki czynności rozporządzającej uniemożliwiające uczynienie zadość roszczeniu
osoby trzeciej nie dotyczą tej osoby, jeśli strony tej czynności o roszczeniu wiedziały lub
czynność była nieodpłatna
(b) Niedochowanie wymogu ad eventum w wypadku art. 307 § 3 – zastawu względem
wierzycieli zastawcy – lub art. 590 – sprzedaży z zachowaniem własności względem
wierzycieli kupującego.
56. TREŚĆ CZYNNOŚCI PRAWNEJ (1) Elementy przedmiotowo istotne essentialia negotii¸ to elementy jakie strony muszą umieścić
w treści czynności prawnej, gdyż bez nich czynność w ogóle nie zaistnieje.
Np. dla sprzedaży (art. 535) konieczne jest wskazanie kupującego, sprzedającego, przedmiotu
oraz przede wszystkim ceny lub przynajmniej sposobu jej ustalenia (art. 536) – patrz jednak
np. art. 537 w sprawie tzw. ceny sztywnej w związku z art. 58 w sprawie sprzecznych z prawem
elementów treści.
(2) Elementy podmiotowo istotne (accidentalia negotii) czyli nieobowiązkowe elementy istotne
jednak dla stron. Typowymi takimi elementami szczegółowo unormowanymi są termin i
warunek, a także polecenie.
(3) Elementy nieistotne (naturalia negotii) to elementy, które właściwie nie mają wpływu na
skuteczność czynności prawnej (np. stwierdzenie, że umowa zbycia przedsiębiorstwa obejmuje
zbycie wszystkich jego składników), choć ich fizyczne zawarcie np. w dokumencie obejmującym
treść czynności prawnej może być istotne przy badaniu, czy, w jakim trybie i o czym strony były
poinformowane.
(4) Termin to określenie czasu w przyszłości z którym skutki prawne czynności zostaną
wywołane (zawieszający) lub ustaną (rozwiązujący). Zakłada się, że nastanie przyszłości jest
pewne.21 Zastrzeżenie terminu może być niedopuszczalne – np. art. 156 (przeniesienie
własności nieruchomości). Sposób liczenia terminu normują art. 110-116:
(a) Termin oznaczony w dniach kończy się wraz z upływem ostatniego dnia
(b) Jeśli początkiem terminu jest pewne zdarzenie nie uwzględnia się dnia tego zdarzenia
(c) Termin oznaczony w tygodniach, miesiącach i latach upływa w dniu o tej samej nazwie ,
numerze lub dacie (lub w ostatnim dniu miesiąca jeśli nie ma on odpowiednio 29,30,31
dni) – nie dotyczy to wieku, który „upływa” z początkiem dnia ostatniego.
(d) Początek miesiąca to jego pierwszy dzień
(e) Środek miesiąca to jego dzień piętnasty
(f) Koniec miesiąca to jego dzień ostatni
(g) Pół miesiąca to dni piętnaście
(h) W wypadku niewymaganej ciągłości (np. przy zawieszaniu biegu przedawnienia) tydzień
to dni siedem, miesiąc 30, a rok 365.
(i) Jeśli końcem terminu byłby dzień ustawowo wolny od pracy, końcem terminu jest dzień
następny
(5) Warunek to uzależnienie istnienia skutków od zdarzenie przyszłego niepewnego (definicja
kodeksowa – art. 89) lub wyjątkowo od zdarzenia przeszłego stronom nieznanego albo decyzji
organu administracyjnego. Warunek może być:
(a) zawieszający lub rozwiązujący – podobnie jak termin
(b) potestatywny (zależny od woli strony), kauzalny (niezależny), lub mieszany (zależny
zarówno od woli strony, jak i innych zdarzeń, w szczególności woli osoby trzeciej – np.
zawarcie z kimś małżeństwa).
21 Co wcale nie jest oczywiste, patrz np. Zagadnienie istnienia przyszłości T. Kotarbińskiego.
(c) dodatni (jeśli wiąże się z wystąpieniem jakiegoś stanu świata) lub ujemny (jeśli wiąże się z
jego niewystąpieniem).
Warunek może być niedopuszczalny, z powodu sprzeczności z ustawą, niemożliwości
nastąpienia zdarzenia (w wypadku warunku dodatniego) lub konieczności nastąpienia
zdarzenia (w wypadku warunku ujemnego) a także sprzeczności z z.w.s. W wypadku w braku
odmiennego uregulowania (np. art. 156) stosuje się wtedy art. 94, który stanowi, iż
niedopuszczalny warunek rozwiązujący uważa się za niezastrzeżony, zaś niedopuszczalny
warunek zawieszający powoduje bezwzględną nieważność czynności prawnej.
Szczególnym problemem jest potestatywny, ujemny warunek zawieszający (np. dostaniesz A,
jeśli nie wyjdziesz za B), który zazwyczaj spełnić się może jedynie w momencie ustania bytu
odpowiedniej strony. Przyjmuje się wówczas, że tak naprawdę pierwotna czynność prawna
została zawarta bez tego warunku, natomiast równolegle powstaje stosunek
zobowiązaniowy, wedle którego pod warunkiem zawieszającym potestatywnym dodatnim
strona zobowiązuje się do zwrotu uzyskanych korzyści. (czyli np. dostaję A już teraz, ale jak
wyjdę za B, to je zwrócę).
Rozporządzanie prawami warunkowymi (pendente conditione) zostało omówione przy
zasadzie nemo plus iuris.
Art. 93 przewiduje fikcję ziszczenia się/nieziszczenia się warunku. Mianowicie jeśli strona,
której na ziszczeniu warunku zależy doprowadzi do jego ziszczenia się w sposób sprzeczny z
prawem lub z.w.s. warunek ten uważa się za nieziszczony. Podobnie, w wypadku analogicznej
doprowadzenie do nieziszczenia warunku uważa się go za ziszczony.
(6) polecenie polega na powstaniu obowiązku wykonania pewnej czynności (lub zaniechania
pewnych działań) przez osobę, na rzecz której dokonano przysporzenia lub spadkobiercę.
Uchybienie temu obowiązkowi może rodzić odpowiedzialność odszkodowawczą. Obowiązku
tego co do zasady można dochodzić. Patrz np. art. 893-5 dotyczące polecenia przy darowiźnie.
57. KONWERSJA I KONWALIDACJA (1) Konwersją jest uznanie nieważnej czynności prawnej za inną, ważną czynność prawną, jeśli
np. elementy treści nie pozwalają na nadanie ważności czynności prawnej zamierzonej przez
strony, ale pozwalałyby na ważne dokonanie innej czynności prawnej, to w braku
przeciwwskazań (w szczególności odmiennej woli stron) uznaje się, że została skutecznie
dokonana właśnie taka czynność.
Konwersja może też mieć charakter ustawowy np.:
(a) Art. 521 - W braku zgody wierzyciela (art. 520) na umowę przejęcia długu staje się
ona umową z art. 392 zobowiązującą osobę, która miała zostać nowym dłużnikiem,
do powstrzymania wierzyciela od dochodzenia świadczenia od dłużnika.
(b) Art. 877 – W przypadku próby dokonania poręczenia (art. 876), którego
przedmiotem miała być wierzytelność faktycznie nieistniejąca z powodu braku
zdolności do czynności prawnych domniemanego dłużnika, działająca w złej
wierze (wiedząc lub mogąc z łatwością się dowiedzieć) osoba usiłująca zostać
poręczycielem zaciąga zobowiązanie analogiczne do takiego, za które próbowała
poręczyć (staje się dłużnikiem głównym)
(2) Konwalidacja to po prostu naprawa w jakiś sposób wadliwej czynności prawnej przez
uzupełnienie treści lub częściej przez uzyskanie przez podmioty odpowiednich cech (np.
konwalidacja małżeństwa zawartego bez zgody sądu przez małoletnich po uzyskaniu przez nich
pełnoletności) i ewentualnie dokonanie przez nich pewnych działań w związku z tym (np.
samodzielne potwierdzenie czynności prawnej zawartej przez osobę o ograniczonej zdolności
do czynności prawnych po uzyskaniu przez nią pełnej zdolności – art. 18.)
W wypadku czynności wadliwej, wskutek której jakiś podmiot uzyskuje uprawnienie do jej
unieważnienia (np. błąd, groźba, zmanipulowany przetarg) za konwalidację poczytuje się
również wygaśnięcie takiego uprawnienia.
Choć niemożliwa jest konwalidacja czynności bezwzględnie nieważnej, to np. zapis art. 14 §
2 sugeruje coś innego. Patrz jednak uwagi o zdarzeniach prawnych.
58. ZAWARCIE UMOWY (1) Umowa jest typową dwustronną czynnością prawną. Prawo polskie przewiduje trzy tryby
zawierania umów:
(a) Tryb ofertowy polegający na złożeniu oferty przez oferenta i przyjęciu jej przez adresata
oferty zwanego oblatem, regulowany art. 66-70.
(b) Tryb przetargowy, regulowany art. 70(1)-70(4)
(c) Tryb rokowań, polegający a wspólnym uzgodnieniu przez stron postanowień umowy,
regulowany art. 71-71(1).
59. TRYB OFERTOWY ZAWARCIA UMOWY (1) Pierwszym krokiem jest wystosowanie oferty przez oferenta. Oferta jest oświadczeniem woli
zawarcia umowy określającym jej istotne (w szczególności essentialia negotii) postanowienia
– art. 66 § 1.
W razie wątpliwości ofertą nie jest ogłoszenie, cennik lub inna informacja skierowana do
ogółu lub poszczególnych osób (art. 71), ale zawsze jest nią publiczne wystawienie w miejscu
sprzedaży rzeczy z oznaczeniem ceny (art. 543).
W wypadku, gdy przedsiębiorca chce złożyć ofertę w postaci elektronicznej musi uprzednio
poinformować drugą stronę o czynnościach technicznych związanych z zawarciem umowy,
skutkach prawnych przyjęcia oferty, zasadach obchodzenia się z treścią umowy, metodach
korekty błędów, językach umowy oraz kodeksach etycznych, do których się stosuje. Nie
dotyczy to oferty składanej przez e-mail. – art. 66(1) §2-3.
W wypadku zaproszenia przez przedsiębiorcę do rokowań czy składania ofert przepisy art.
66(1) §2-3 stosuje się odpowiednio
(2) Oferta co do zasady jest nieodwołalna. Jedynie w stosunkach między przedsiębiorcami (tzn.
obie strony są przedsiębiorcami i czynność prawna dotyczy ich działalności gospodarczej)
można odwołać ofertę bez terminu przyjęcia i zastrzeżenia nieodwołalności, ale i to tylko jeśli
odwołanie dotrze do oblata najpóźniej równolegle z ofertą
(3) Drugim krokiem jest dotarcie oferty do oblata. Stosuje się tu ogólną teorię doręczenia.
(4) Oferta wiąże od momentu jej wysłania do momentu określonego w art. 66 § 2 czyli albo do
określonego w niej terminu lub:
(a) w wypadku gdy składano ją za pomocą środków bezpośredniej komunikacji (np. telefon,
rozmowa bezpośrednia) do momentu, w którym oblat mógł niezwłocznie (nie
natychmiastowo) ją przyjąć, a tego nie uczynił.
(b) w innym wypadku do momentu, w którym oblat mógł ją przyjąć w zwykłym toku
czynności, a tego nie uczynił.
(c) w wypadku złożenia oferty w postaci elektronicznej do nastania związana konieczne jest
niezwłoczne potwierdzenie jej otrzymania przez oblata, poza tym stosuje się regulacje z
lit (a) i (b)
Związanie ofertą oznacza stan, w którym do zawarcia umowy wystarczy jedynie przyjęcie
oferty przez oblata.
W wypadku spóźnionego przyjęcia oferty (czyli dokonanego skutecznie już po wygaśnięciu
związania) przez oblata lecz wysłanego we właściwym momencie, przyjęcie oferty jest
skuteczne (dochodzi do zawarcia umowy), o ile oferent niezwłocznie się temu nie sprzeciwi –
art. 67
We wspomnianym już przypadku art. 68(2) brak reakcji oblata jest równoznaczny z
przyjęciem oferty.
(5) W niektórych przypadkach przyjęcie oferty określonej treści jest obowiązkowe dla oblata ze
względu na obowiązek publicznoprawny lub szczególną sytuację – np. art. 231. Jest to jednak
rzecz wyjątkowa. W takim wypadku stosuje się omówiony już art. 64 (konstytutywne
orzeczenie sądowe zastępujące oświadczenie woli).
(6) Jeśli oblat przyjmuje ofertę z zastrzeżeniami, to składa nową ofertę (kontroferta) i przepisy
stosuje się odpowiednio, tym razem z nim w roli oferenta, a dotychczasowym oferentem w roli
oblata. – art. 68
Jeśli jednak sytuacja ma miejsce w stosunkach między przedsiębiorcami przyjęcie oferty z
zastrzeżeniami poczytuje się za ważne (tzn. zawarta zostaje umowa z zastrzeżeniami) o ile w
ofercie nie zastrzeżono niedopuszczalności takiego zdarzenia, lub gdy oferent niezwłocznie
się temu sprzeciwił, lub gdy oblat uzależnił swoje przyjęcie z zastrzeżeniami od zgody na nie
oferenta, której niezwłocznie nie otrzymał. – art. 68(1).
(7) W szczególnych przypadkach oblat może przyjąć ofertę przez przystąpienie do wykonywania
umowy (tzw. przyjęcie konkludentne). Możliwość taka musi wynikać jednak albo z treści
oferty albo z ustalonego w danych stosunkach zwyczaju. – art. 69
(8) W braku odmiennych jednoznacznych stwierdzeń, umowa zostaje zawarta: (art.70)
(a) w momencie otrzymania przez oferenta oświadczenia o przyjęciu oferty a w wypadku
przyjęcia konkludentnego w momencie przystąpienia przez oblata do jej wykonywania.
(b) w miejscu otrzymania przez oferent oświadczenia o przyjęciu oferty a w wypadku
przyjęcia konkludentnego lub oferty w miejscu zamieszkania lub siedzibie oferenta.
60. PRZETARGOWY TRYB ZAWIERANIA UMÓW (1) Przetarg może mieć postać aukcji lub przetargu właściwego. – art. 70(1) § 1.
(2) Niezależnie od formy przetarg należy ogłosić określając jego miejsce, czas, przedmiot oraz
warunki lub sposób ich udostępnienia – art. 70(1) § 2.
(3) W braku zastrzeżenia odwołalności lub zmienności ogłoszenie jest niezmienne i
nieodwołalne – art.70(1) § 3. Jest ono dla ogłaszającego wiążące (tzn. późniejsza umowa nie
może zostać zawarta z naruszeniem jego treści) od momentu udostępnienia go właściwym
podmiotom (w wypadku tzw. przetargu ograniczonego) lub do publicznej wiadomości – art.
70(1) § 4.
(4) Ogłaszający przetarg jest zwany organizatorem, a jego uczestnik oferentem lub w przypadku
aukcji licytantem. Oferent jest związany warunkami przetargu od momentu złożenia zgodnej
z nimi oferty. – art. 70(1) § 4
(5) Aukcja unormowana w art. 70(2) przebiega w taki sposób, że licytanci składają oferty, które w
braku odmiennego postanowienia, wiążą do momentu złożenia przez innego licytanta oferty
korzystniejszej. Warunki aukcji mogą (i zwykle to czynią) przewidywać tzw. postąpienia, czyli
minimalne poziomy różnicy miedzy ofertami już wiążącymi a ofertą składaną przez licytanta
konieczne do tego, by stała się oba wiążąca (klasycznym przykładem jest konieczność złożenia
oferty zakupu za cenę wyższą o określoną wartość od najwyższej ceny, na którą opiewa
obecnie wiążąca oferta).
Zawarcie umowy następuje w wyniku tzw. przybicia, które następuje na zasadach określonych
w warunkach przetargu (zwykle po kilkukrotnym bezskutecznym wezwaniu licytantów do
złożenia nowej wiążącej oferty). W określonych w warunkach przetargu przypadkach, np. ceny
minimalnej, do przybicia może nie dojść.
Art. 70(2) § 3 stanowi, iż jeśli zawierana w tym trybie umowa zależy od szczególnych wymagań
ustawowych każda ze stron ma roszczenie o jej zawarcie.
(6) Przetarg właściwy normowany w art. 70(3) polega na tym, że oferenci składają niezależnie
oferty, które wiążą ich do momentu wyboru oferty innej lub zamknięcia przetargu bez
wyboru oferty (zamknięcie przetargu). O rozstrzygnięciu organizator powinien
poinformować oferentów niezwłocznie.
Art. 70(2) § 3 stosuje się odpowiednio. W braku odmiennych uregulowań w warunkach
przetargu odpowiednio stosuje się przepisy dotyczące trybu ofertowego.
(7) Wadium to suma pieniężna wpłacane organizatorowi przez uczestnika lub zabezpieczenie o
określonej wielkości ustanawiane przez niego na rzecz organizatora pod rygorem
niedopuszczenia do przetargu. Kwestie związane z wadium reguluje art. 70(4)
Wadium służy zapewnieniu bezpieczeństwa procedury przetargowej oraz zabezpieczeniu
zawarcia umowy. W wypadku, gdy oferent, którego ofertę wybrano uchyla się od zawarcia
umowy będącej przedmiotem przetargu, wadium pieniężne organizator może zatrzymać, a z
przedmiotu zabezpieczenia dochodzić zaspokojenia na zasadach właściwych dla konkretnego
stosunku prawnego. W razie, gdy to organizator się uchyla, odpowiedniemu uczestnikowi
przysługuje roszczenie o podwójną wartość wadium.
Uczestnikom, których ofert nie wybrano należy wadium zwrócić niezwłocznie po zamknięciu
przetargu.
(8) W wypadku zawarcia umowy na skutek przetargu, na którego wynik wpłynął organizator,
uczestnik, lub osoba trzecia pozostająca w zmowie z nimi w sposób sprzeczny z prawem lub
dobrymi obyczajami organizator oraz każdy uczestnik ma roszczenie o unieważnienie takiej
umowy. Roszczenie to jest opatrzone terminem zawitym miesiąca od odkrycia faktu przez
daną osobę lub roku od zawarcia umowy zależnie od tego, który termin jest wcześniejszy. –
art. 70(5).
61. TRYB ROKOWAŃ (1) Tryb rokowań jest ubogo unormowany w KC. Rokowania polegają na tym, ze strony
współdziałają w celu określenia satysfakcjonujących je obie postanowień umowy. Negocjacje
można na dobrą sprawę prowadzić w dowolny sposób, choć istnieje obowiązek działania w
dobrej wierze przez co rozumie się autentyczną możliwość zawarcia przez stronę umowy i
chęć tego dokonania. W wypadku naruszenia tego obowiązku drugiej stronie przysługuje
roszczenie odszkodowawcze do wysokości interesu ujemnego (omówionego przy okazji art.
39).
(2) Typowym sposobem rozpoczęcia rokowań w stosunkach gospodarczych jest tzw. list
intencyjny, który określa przedmiot umowy i wstępny opis zamierzeń strony. Może on także
zawierać dodatkowe zobowiązania, które w zasadzie są dla strony taki list wystosowującej
wiążące (np. zobowiązanie do nieotwierania na powrót już zamkniętych etapów negocjacji,
szczególne zobowiązania dotyczące dobrej wiary etc.)
(3) W toku rokowań zazwyczaj formułuje się porozumienia, protokoły, propozycje itp. W ocenie
ich charakteru jako ewentualnej oferty pomocny jest art. 71. który taką możliwość właściwie
wyklucza (gdyż zważywszy na okoliczności charakter musiałby być absolutnie niewątpliwy).
(4) Art. 72(1) nakłada na strony obowiązek nieujawniania, nieprzekazywania i
niewykorzystywania uzyskanych w toku rokowań informacji poufnych. Naruszenie tego
obowiązku rodzi odpowiedzialność odszkodowawczą oraz roszczenie o wydanie korzyści.
(5) Zawarcie umowy w trybie rokowań następuje, gdy strony uzgodnią wszystkie istotne z ich
punktu, ale i z uwagi na ważność czynności prawnej postanowienia umowy we właściwym dla
danych rokowań trybie.
62. FORMA CZYNNOŚĆI PRAWNEJ (1) Wymóg formalny polega na negatywnych skutkach związanych z dokonaniem czynności w
sposób inny niż wymagany. Wymóg (zwany też rygorem) może przybrać postać:
(a) Ad solemnitatem – gdy czynność jest bezwzględnie nieważna.
(b) Ad probationem – gdy utrudnione jest dowodzenie dokonania czynności i jej treści
(c) Ad eventum – gdy ograniczona jest skuteczność czynności
(2) Formy są następujące:
(a) Zwykła forma pisemna
Wystarcza złożenie podpisu własnoręcznego na dokumencie z treścią swojego
oświadczenia woli. Zawarcie umowy może nastąpić przez wymianę takich dokumentów
albo przez wspólne złożenie podpisów na jednym – art. 78. § 1 Można też zamiast tego
złożyć oświadczenie woli w postaci elektronicznej opatrzone bezpiecznym podpisem
elektronicznym weryfikowanym przy pomocy kwalifikowanego certyfikatu – art. 78 § 2.
Osoba niemogąca pisać, a mogąca czytać może na dokumencie umieścić tuszowy odcisk
palca a obok tego odcisku inna osoba wpisze jej imię i nazwisko, umieści swój podpis i
odpowiednią adnotację. Podpisać może się też w zastępstwie inna osoba, o ile jej podpis
potwierdzi wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta lub marszałek województwa z
odpowiednim zaznaczeniem – art. 79
(b) Pismo z datą pewną (art. 81)
(1) stwierdzenie dokonania czynności w dokumencie urzędowym – od daty dokumentu
(2) wzmianka na obejmującym czynność dokumencie dokonana przez organ administracji
lub notariusza – od daty wzmianki
(3) śmierć jednej z podpisanych na dokumencie osób – od daty śmierci
(c) Pismo z datą urzędowo poświadczoną
Datę poświadcza notariusz we właściwym trybie.
(d) Pismo z notarialnym poświadczeniem podpisu
Podpis poświadcza notariusz we właściwym trybie.
(e) Akt notarialny
Akt sporządza notariusz we właściwym trybie.
Tryb postępowania przez notariusza reguluje ustawa z dn. 14.02.1991r. prawo o notariacie.
(3) Wymóg może wynikać:
(a) z ustawy
(b) z woli stron (z wyjątkiem wymogu ad eventum)
(4) Jeśli ustawa przewiduje wymóg inny niż zwykła forma pisemna to jest on ad solemnitatem. –
art. 73 § 2, chyba że wprost mówi się o konieczności dochowania formy ad eventum. Zwykła
forma pisemna jest wymagana ad eventum lub ad solemnitatem tylko gdy jest to wprost
wskazane. W przeciwnym wypadku jest to wymóg ad probationem.
(5) Niedopełnienie wymogu ad solemnitatem powoduje bezwzględną nieważność czynności
prawnej. Jest tak np.
(a) przy przenoszeniu własności nieruchomości, zarówno rozporządzeniu jak i zobowiązaniu
(art. 151 z zastrzeżeniem art. 152 – rolnicza spółdzielnia produkcyjna czyniąca z byłych
właścicieli oddanego jej gruntu współwłaścicieli). Wymagana jest forma aktu
notarialnego.
(b) przy ustanowieniu i przeniesieniu użytkowania wieczystego (art. 234, 237) wymagana
jest forma aktu notarialnego.
(c) przy ustanawianiu ograniczonego prawa rzeczowego na nieruchomości (art. 245 z
zastrzeżeniem art. 277 - nabycia użytkowania wkładów gruntowych przez r.s.p. )
wymagana jest forma aktu notarialnego.
(d) przy ustanawianiu pełnomocnictwa ogólnego wymagana jest zwykła forma pisemna –
art. 99.
(e) przy ustanawianiu zastawu na prawach wymagane jest pismo z datą pewną – art. 329.
(f) do zbycia lub wydzierżawienia przedsiębiorstwa wymagane jest pismo z notarialnym
poświadczeniem podpisu – art. 75(1).
(g) Wyjątkowo dopuszczalne zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika wymaga, by
pełnomocnictwo miało formę pisma z notarialnym poświadczeniem podpisu (wymagana
jest też szczególna treść pełnomocnictwa, w szczególności wskazanie przyszłego
małżonka) – art. 6 § 2 KRO.
(6) Niedopełnienie wymogu ad probationem powoduje niedopuszczalność dowodu ze świadków
oraz przesłuchania stron na okoliczność dokonania czynności z wyjątkiem zgody obu stron,
żądania konsumenta w sporze z przedsiębiorcą lub uprawdopodobnienia faktu dokonania
czynności pismem. Nie jest obecnie możliwe dopuszczenie z urzędu. – art. 74
Przepisów dotyczących wymogu ad probationem przy zwykłej formie pisemnej nie stosuje się
do stosunków między przedsiębiorcami.
(7) Niedopełnienie wymogu ad eventum skutkuje ograniczoną skutecznością czynności prawnej:
(a) Zastaw nie jest skuteczny wobec wierzycieli zastawcy, chyba że został ustanowiony
pismem z datą pewną. – art. 307 § 3
(b) Sprzedaż z zachowaniem własności nie jest skuteczna wobec wierzycieli kupującego,
chyba że została dokonana pismem z datą pewną – art. 590.
Oczywiście ratio legis owych regulacji było nagminne wykorzystywanie owych instytucji do
unikania przez dłużników egzekucji z majątku.
(8) Wymóg formy następczej dotyczy czynności prawnej bezpośrednio związanej ze skutkami
umowy, czyli jej zmiany (w tym uzupełnienia), rozwiązania za zgodą stron, odstąpienia od niej
(skutek ex tunc, za podaniem przyczyny) lub jej wypowiedzenia (skutek ex nunc, na zasadach
zawartych w treści lub ustawie). Wymóg ten reguluje art. 77 tak, że:
(a) zmiana zawsze wymaga tej samej formy co przedmiotowa umowa,
(b) w wypadku zwykłej formy pisemnej rozwiązanie, odstąpienie lub wypowiedzenie winno
być stwierdzone pismem,
(c) w wypadku innej niż zwykła pisemna formy rozwiązanie wymaga tej samej formy,
natomiast do wypowiedzenia lub odstąpienia wystarczy stwierdzenie pismem.
(9) Pismo potwierdzające (nie mylić ze stwierdzeniem pismem) jest instytucją obowiązującą
wyłącznie w stosunkach między przedsiębiorcami, gdy zawarto umowę w innej formie niż
pisemna, a jedna ze stron niezwłocznie potwierdzi ją pismem zawierającym zmiany lub
uzupełnienia postanowień w braku bezzwłocznego sprzeciwu drugiej strony wiąże treść
pisma – art. 77(1).
(10) Pactum de forma jest regulowana przez art. 76, który przewiduje wymóg ad solemnitatem
dla zastrzeżonej przez strony formy z wyjątkiem zwykłej formy pisemnej, która w braku
wyraźnego wskazania na wymóg ad solemnitatem jest objęta wymogiem ad probationem. Nie
można zastrzec umownie formy ad eventum.
(11) Właściwie nic nie stoi na przeszkodzie, by dopuścić jednostronne oświadczenie o związku
ważności własnych oświadczeń woli z nadaną im formą. Ostatecznie to do autonomicznego
podmiotu należy to, jakim przejawom woli nada jaki charakter. Oczywiście niedopuszczalne
jest wywieranie w ten sposób wpływu na ważność oświadczeń woli innych podmiotów.
(12) Następcza forma niebędącego czynnością prawną potwierdzenia (wymaganego np. przez art.
16 lub art. 103) dotyczy wyłącznie czynności objętych wymogiem ad solemnitatem.
Potwierdzenie takie musi w takim wypadku spełniać takie same wymogi jak potwierdzana
czynność.
Kształtowanie stosunku prawnego – przedstawicielstwo
63. ZASTĘPSTWO POŚREDNIE I BEZPOŚREDNIE (1) Zastępstwo pośrednie jest historycznie wcześniejsze. Polega ono na sytuacji, gdy zastępca
dokonuje czynności we własnym imieniu ale na rachunek reprezentowanego. Przykładami
takiego zastępstwa jest rola komisanta w umowie komisu (art. 765) oraz rola domu
maklerskiego (lub banku prowadzącego działalność maklerską) w umowie o świadczenie
usług maklerskich, jeżeli przewiduje ona wykonywanie tzw. zleceń maklerskich – na zasadach
ustawy o obrocie instrumentami finansowymi.
(2) Zastępstwo bezpośrednie zwane przedstawicielstwem polega na tym, że zastępca zwany
przedstawicielem dokonuje czynności w imieniu i na rachunek reprezentowanego. Można
powiedzieć, że po stronie reprezentowanego zachodzi swoiste „związanie”, tzn. nie może on
(o ile nie zachodzą okoliczności z innych przyczyn mu na to pozwalające) uchylić się od skutków
prawnych czynności dokonanych w jego imieniu i na rachunek
(3) Posłannictwo nie jest żadnym rodzajem zastępstwa. Posłaniec po prostu przenosi cudze
oświadczenie woli, przy czym nie musi go ani znać, ani rozumieć, ani nawet mieć świadomości,
że przenoszona treść jest oświadczeniem woli. Typowymi posłańcami funkcjonującymi w
obrocie są: poczta, sieć komórkowa, dostawcy usług internetowych. KC właściwie nie
normuje sytuacji posłańca ograniczając się tylko do zawartego w art. 85 zrównania
zniekształcenia oświadczenia woli przez posłańca z błędem i nakazując traktowanie oraz
ocenę takiego zdarzenia według tych samych kryteriów, co błędu.
(4) Żadnym rodzajem zastępstwa nie jest też pomoc przy dokonywaniu czynności prawnej (np.
działanie radcy prawnego pomagającego komuś w negocjowaniu umowy). W takiej sytuacji,
choć pomocnik może mieć bardzo istotny wpływ na treść czynności prawnej, to strona
dokonuje jej osobiście – we własnym imieniu i na własny rachunek.
(5) W związku z przyjęciem teorii organów, żadnym rodzajem zastępstwa nie jest też działanie
organu osoby prawnej. Podejmowane przez niego czynności należy rozpatrywać tak, jak
działanie danej osoby we własnym imieniu i na własny rachunek.
(6) Żadnym rodzajem zastępstwa nie jest też wypełnienie dokumentu podpisanego in blanco.
Przyjmuje się, że w takim wypadku niejako „napełnia się treścią” cudze oświadczenie woli
złożone przez tę osobę we własnym imieniu i na własny rachunek.
64. PRZEDSTAWICIELSTWO (1) Przedstawicielstwo jest zastępstwem bezpośrednim. Art. 95 stanowi, iż czynności prawnych
co do zasady można dokonywać przez przedstawiciela tak samo, jak osobiście, o ile nie jest to
wprost zakazane przez ustawę, bądź nie sprzeciwia się temu właściwość czynności prawnej.
Przez przedstawiciela nie można np.
(a) sporządzić testamentu – art. 944 § 2
(b) właściwie zawrzeć małżeństwa, z wyjątkiem okoliczności wskazanych w art. 6 KRO,
który wymaga także zgody sądu
(2) Stan, w którym przedstawiciel jest uprawniony do działania w imieniu i na rachunek
reprezentowanego nazywamy umocowaniem. Przedstawiciela nazywamy umocowanym, a
reprezentowanego mocodawcą. Umocowanie może wynikać wyłącznie z ustawy (tzw.
przedstawicielstwo ustawowe – rodzic, opiekun, kurator) lub z pełnomocnictwa – art. 96.
(3) Przedstawicielstwo może mieć charakter czynny (gdy przedstawiciel składa oświadczenie
woli) lub bierny (gdy przedstawiciel oświadczenie woli przyjmuje). Na mocy art. 109 obie te
formy są regulowane w sposób identyczny.
(4) Istnienie umocowania nie wynika teoretycznie z wykonywania przez kogoś we właściwym
trybie pracy (tzn. bycie czynnym) polegającej na obsłudze klientów w przeznaczonym do tego
lokalu przedsiębiorstwa, choć wydawałoby się to rozsądne – art. 97 wprowadza tu jedynie
domniemanie wzruszalne. Niemniej jednak w praktyce dość trudno jest je obalić, co
prowadziło w przeszłości do różnych kontrowersji związanych z tzw. koncepcją
pełnomocnictwa domniemanego, która jednak jest już w dużej mierze nieaktualna.
Domniemanie działa w wypadku, gdy spełnione są łącznie następujące przesłanki (treść art.
97):
(a) Objęta domniemaniem osoba uczestnicząca w dokonywaniu czynności prawnej była
czynna
Nie jest przy tym konieczne, by samo dokonanie czynności prawnej miało miejsce w takim
lokalu – ważne jest, by druga strona podczas kontaktów z osobą objętą domniemaniem
umocowania jako czynną w nim ją zidentyfikowała (np. umowę negocjowano we
właściwym pomieszczeniu, ale zawarto na ulicy przed lokalem).
(b) w lokalu przedsiębiorstwa przeznaczonym do obsługi publiczności
Co ważne, przez lokal należy w tym kontekście rozumieć również oznaczone stoisko lub
określony fragment placu, bazaru czy ulicy zajmowany w sposób stały przez
przedsiębiorstwo (np. ogródek piwny) (III CRN 395/85), ale już nie tzw. „sprzedaż z
naczepy”, czyli prowadzoną w należącym do przedsiębiorstwa pojeździe.
(c) przy czym wątpliwości co do jej umocowania nie da się usunąć innymi metodami,
Istotne jest również, by klient nie miał świadomości, że dokonuje czynności z osobą bez
umocowania (III CKN 160/97), a w szczególności nie był z nią w zmowie.
(d) a czynność jakiej dokonała należy do typowych czynności zawieranych w rzeczonym
lokalu z klientami
Ważne jest powiązanie typu czynności z lokalem, a nie tylko osobą czy przedsiębiorstwem.
Nie jest istotna „waga” czynności prawnych (czyli np. wartość rzeczy będących ich
przedmiotem), ale konieczna jest pewna „rutynowość” oraz „masowość” obrotu.
65. PEŁNOMOCNICTWO - CECHY (1) Pełnomocnictwa dzielimy pod względem zakresu umocowania na:
(a) ogólne – do tzw. czynności zwykłego zarządu, pod rygorem ad solemnitatem udzielane na
piśmie – art. 99.
(b) rodzajowe – do określonego rodzaju czynności
(c) szczególne – do określonej czynności
Jeśli czynność, która ma być objęta zakresem umocowania przekracza zakres zwykłego
zarządu, potrzebne jest pełnomocnictwo rodzajowe do danego rodzaju czynności, chyba że
ustawa nakazuje udzielenie pełnomocnictwa szczególnego (np. art. 6 KRO, który do tego
stawia także wymóg co do treści pełnomocnictwa).
Zwykły zarząd nie jest nigdzie zdefiniowany i SN intencjonalnie unika podawania jakiejkolwiek
wyczerpującej definicji. Można przyjąć, że czynności zwykłego zarządu nie prowadzą do
permanentnej zmiany stanu faktycznego lub prawnego (czyli używanie i konserwowanie jakiejś
rzeczy itp.) i mają na celu np. „utrzymanie rzeczy w dotychczasowym stanie oraz zarządzanie
nią dla umożliwienia korzystania z niej i pobierania pożytków” (V Ca 7/11) a nie wprowadzanie
ulepszeń (III CRN 166/80), choć dyskusyjna jest sytuacja, gdy jakieś działanie konieczne jest do
uniknięcia znacznej szkody (np. wypowiedzenie wybitnie niekorzystnej umowy lub
skorzystanie z praw wynikających z rękojmi) lub wymagane, by utrzymać funkcjonalność
jakiegoś elementu rzeczywistości (np. zmieniły się uregulowania prawnoadministracyjne
dotyczące określonego typu działalności gospodarczej).
Nie można umocować kogoś do dokonywania „wszystkich czynności”, gdyż katalog
pełnomocnictw (jak zresztą wszystkich jednostronnych czynności prawnych) jest zamknięty i
wyczerpująco wyliczony w art. 98. Próba ustanowienia takiego pełnomocnika jest oczywiście
bezwzględnie nieważna.
(2) Pełnomocnictwem nazywamy też sam dokument zawierający treść oświadczenia woli
ustanawiającego pełnomocnika wydany owemu pełnomocnikowi. Po wygaśnięciu
umocowania były już pełnomocnik ma obowiązek ów dokument zwrócić na żądanie byłemu
mocodawcy (art. 102), choć może żądać wydania odpisu z odpowiednią adnotacją o
wygaśnięciu.
(3) Pełnomocnictwo jest udzielane w drodze jednostronnej czynności prawnej. Jeśli umocowanie
obejmuje czynność obarczoną wymogiem formalnym ad solemnitatem, pełnomocnictwo musi
temu wymogowi czynić zadość – art. 99.
(4) Z samym pełnomocnictwem nie wiąże się żaden obowiązek działania po stronie
pełnomocnika. Obowiązek taki zawiera zwykle łączący mocodawcę i umocowanego tzw.
stosunek podstawowy, który jest głównym obiektem badania w sytuacjach, gdy na
dopuszczalność lub skuteczność pewnych działań (np. odwołania pełnomocnictwa) ma wpływ
właściwość objętej zakresem umocowania czynności prawnej. Wszelkie roszczenia
odszkodowawcze przysługujące mocodawcy przeciw pełnomocnikowi muszą wynikać ze
stosunku podstawowego.
(5) Obowiązuje jednak zasada niezależności pełnomocnictwa od stosunku podstawowego, czyli
z niedokonania lub nienależytego dokonania objętej zakresem umocowania czynności nie
można z tytułu samego istnienia pełnomocnictwa i stosunku podstawowego wywodzić
podstawy do ograniczenia skuteczności takich czynności prawnych względem osób trzecich
w wypadku dokonania czynności prawnych zgodnie z pełnomocnictwem, a niezgodnie z
treścią stosunku podstawowego.
66. PEŁNOMOCNIK (1) Pełnomocnik może mieć ograniczoną zdolność do czynności prawnych (ale nie może być jej
pozbawiony) bez żadnych negatywnych skutków dla reprezentowanego w zakresie ważności
dokonanej przez pełnomocnika czynności – art. 100.
(2) Do dokonania danej czynności prawnej może być umocowany więcej niż jeden pełnomocnik
(lub substytut, patrz niżej). Co do zasady wówczas każdy z nich może działać osobno, o ile co
innego nie wynika z treści pełnomocnictwa – art. 107.
(3) Przy badaniu okoliczności wskazujących na występowanie określonych skutków prawnych
takich jak wady oświadczenia woli czy świadomość pewnych zdarzeń należy rozpatrywać
sytuację po stronie pełnomocnika. Od tej zasady są dwa wyjątki:
(a) Dobrą wiarę należy badać zarówno po stronie pełnomocnika, jak i reprezentowanego.
Niedopuszczalne jest wszak, by mocodawca czerpał korzyści z dobrej wiary pełnomocnika
samemu będąc w złej wierze. Wynika to z konstrukcji art. 95, który zrównuje (a nie
uprzywilejowuje) dokonywanie czynności przez pełnomocnika z czynnościami
dokonywanymi osobiście.
(b) Działanie reprezentowanego pod wpływem podstępu lub groźby należy uwzględnić na
odpowiednich zasadach w zakresie, w jakim ten udzielił pełnomocnikowi instrukcji.
(4) Co do zasady pełnomocnik nie może być drugą stroną czynności, której dokonuje w imieniu
reprezentowanego ani reprezentować również jej drugiej strony – art. 108. Nie ma powodu,
by w drodze analogii nie rozszerzyć owego ograniczenia na substytutów. Art. 108 dopuszcza
jednak od tej zasady dwa wyjątki:
(a) zezwolenie na takie działanie w treści pełnomocnictwa
Zezwolenie takie może być udzielone zarówno wyraźnie, jak i w sposób dorozumiany, byle nie
rodziło to wątpliwości co jego swojego istnienia. Należy w tym kontekście pamiętać o zasadzie
niezależności pełnomocnictwa od stosunku podstawowego. Jeśli np. zawrzemy z czyimś
odpowiednio umocowanym pełnomocnikiem umowę zlecenia nabycia X za 100zł i zastrzeżemy
pełnomocnictwo odrębne, w którym zezwolimy na działanie w roli pełnomocnika obu stron, a
następnie rzecz zostanie zakupiona za 1000zł, to w żaden sposób nie będziemy mogli podważyć
ważności czynności, a jedynie domagać się odszkodowania z tytułu niewłaściwie spełnionego
świadczenia.
(b) wykluczenie możliwości naruszenia interesów mocodawcy
W sytuacjach, gdy swoboda działania pełnomocnika jest minimalna i jego rola jest czysto
bierna (tzn. nie on de facto decyduje o dokonaniu czynności oraz jej treści) trudno jest o
naruszenie interesów mocodawcy. Sztandarowym przykładem jest ekspedientka kupująca
sobie coś w obsługiwanym przez siebie sklepie płacąc ustaloną cenę. Oczywistym jest bowiem,
że przedsiębiorstwo sklep prowadzące chce sprzedać możliwie najwięcej produktów po
określonej cenie, a zawarcie umowy sprzedaży następuje na sztywno określonych warunkach
na żądanie klienta.
(5) Co do zasady pełnomocnictwo może być w każdym momencie odwołane przez mocodawcę
przez oświadczenie woli w dowolnej formie (art. 101 § 1), co jest prostym wynikiem faktu, że
pełnomocnictwo opiera się na pewnej relacji zaufania. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy
mocodawca zrzekł się możliwości jego odwołania. Zrzeczenie się jest jednak dopuszczalne
jedynie, gdy wynika z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku podstawowego. W braku, gdy
stosunku podstawowego brak (np. z powodu nieważności czynności prawnej będącej jego
źródłem) ograniczenie to odpada (II CKN 832/97)
(6) Pełnomocnik może zrzec się pełnomocnictwa właściwie w każdej chwili bez konsekwencji
wynikających z samego jego ustanowienia. Oczywiście takie zrzeczenie się może rodzić (i
zwykle rodzi) skutki wynikłe ze stosunku podstawowego. Dyskusyjne jest, czy treść stosunku
podstawowego może w ogóle wykluczać możliwość takiego zrzeczenia się.
(7) W polskim prawie obowiązuje zasada generalnego zakazu substytucji, czyli pełnomocnik nie
może ustanawiać dalszych pełnomocników (substytutów), o ile takie uprawnienie nie jest
wyraźnie wskazane w ustawie, treści umocowania lub nie wynika z treści stosunku
podstawowego.
(8) Śmierć pełnomocnika lub reprezentowanego co do zasady prowadzi do wygaśnięcia
pełnomocnictwa – art. 101 §2. Jeśli jednak co innego wynika z treści stosunku
podstawowego, to może być inaczej (np. w miejsce mocodawcy wchodzi jego spadkobierca).
Przypadkiem takiej sytuacji jest stosunek podstawowy wynikły z umowy zlecenia (art. 747 w
zw. z art. 734 § 2), który w braku odmiennych postanowień stron powstrzymuje
pełnomocnictwo przed wygaśnięciem na skutek śmierci zleceniodawcy.
(9) Pełnomocnictwo może też (tzn. oprócz śmierci) wygasnąć w wyniku:
(a) dokonania czynności prawnej, do której umocowywało pełnomocnictwo szczególne
(b) upływu czasu, jeśli taki był w pełnomocnictwie określony (częste)
(c) utraty osobowości prawnej przez mocodawcę lub pełnomocnika
(d) wygaśnięcia stosunku podstawowego, o ile wynika to z jego treści lub ustawy (np. art. 734
§ 2)
67. FALSUS PROCURATOR – FAŁSZYWY PRZEDSTAWICIEL (1) Nie jest nieważna umowa zawarta w czyimś imieniu i na czyiś rachunek bez umocowania.
Sankcją właściwą jest bezskuteczność zawieszona – art. 103.
(2) Nieważna bezwzględnie jest co do zasady jednostronna czynność prawna dokonana bez
umocowania. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy adresat oświadczenia woli zawartego w tej
czynności zgodził się na działanie bez umocowania. Wówczas stosuje się odpowiednio
przepisy o umowie – art. 104.
(3) Ważna jest czynność prawna dokonana przez osobę, która pełnomocnikiem była, ale
umocowanie wygasło pod warunkiem, że: (art. 105)
(a) czynność mieści się w granicach (przedmiotowych) owego wygasłego umocowania
(b) druga strona czynności nie działała w złej wierze (wiedziała o braku umocowania lub
mogła z łatwością się dowiedzieć)
(4) W wypadku umowy, strona zawierająca umowę z rzekomym pełnomocnikiem uzyskuje
uprawnienie do wyznaczenia rzekomemu reprezentowanemu terminu na dokonanie
potwierdzenia. W wypadku jego bezskutecznego upływu staje się wolna – art. 103 § 2.
(5) W braku potwierdzenia umowy rzekomy pełnomocnik musi zwrócić drugiej stronie wszystko,
co w związku z umową od niej otrzymał i naprawić wynikłą ze swojego postępowania szkodę
do wysokości interesu ujemnego (patrz uwagi dot. art. 39 - fałszywego działania jako organ
osoby prawnej) – art. 103 § 3.
68. PROKURA (informacje podstawowe) (1) Prokura jest szczególnym rodzajem przedstawicielstwa rodzajowego o zakresie wyraźnie
określonym ustawą zabraniającą jego ograniczania ze skutkiem wobec osób trzecich – art.
109(1) oraz 109(5)
(2) Ustanowienie prokury musi nastąpić na piśmie pod rygorem nieważności. Jest ona wyjątkiem
od zasady następczej formy pełnomocnictwa z art. 99. Ustanowienie prokurenta musi być
wpisane do właściwego rejestru. Do wniosku o wpis należy dołączyć wzór podpisu prokurenta.
– art. 109(2) i 109(8)
(3) Przedstawiciela umocowanego w drodze prokury nazywamy prokurentem. Prokurent musi
być osobą fizyczną i mieć pełną zdolność do czynności prawnych.- art. 109(2)
(4) Prokurenta może ustanowić jedynie przedsiębiorca rejestrowy – art. 109(1). Odpowiednim
rejestrem jest np. KRS. Prokurent nie jest organem przedsiębiorcy a jego przedstawicielem.
W związku z dokonanymi w 2004r. zmianami w ustawie o krajowym rejestrze sądowym bardzo
utrudnione (niemal niemożliwe) jest ustanowienie prokurenta przez przedsiębiorcę
będącego osobą fizyczną. Art. 36 ustawy o KRS zawiera bowiem obecnie zamknięty katalog
podmiotów, które mogą zostać do rejestru wpisane i osób fizycznych w nim nie wymieniono.
Kontrowersyjne jest, czy nieistniejąca już dziś instytucja tzw. pełnomocnika handlowego
(przewidziana przez Kodeks Handlowy), która podlegała wpisowi do wciąż prowadzonej na
podstawie ustawy o swobodzie działalności gospodarczej Centralnej Ewidencji i Informacji o
Działalności Gospodarczej (która osoby fizyczne obejmuje) może być źródłem analogii
dopuszczającej do umieszczania w owej ewidencji wzmianek o ustanowieniu prokurentów.
W spółce handlowej zgodę na ustanowienie prokurenta musza wyrazić wszyscy wspólnicy
mający prawo do prowadzenia spraw spółki osobowej (art. 41 KSH) lub wszyscy członkowie
zarządu spółki kapitałowej (art. 208 § 6 KSH i art. 371 § 4 KSH)
(5) Prokurentów może być wielu. W takich wypadkach prokurę dzielimy na łączną (gdy muszą oni
współdziałać w celu dokonania czynności) i samoistną (gdy każdy może czynności dokonywać
samodzielnie). Przy prokurze łącznej jeden z prokurentów może zostać upoważniony do
samodzielnego odbierania pism kierowanych do przedsiębiorcy – art. 109(4)
Sposób współdziałania prokurentów łącznych może być przez przedsiębiorcę ustalony
dowolnie, ale nie może ograniczać ich kompetencji względem osób trzecich.
Należy również wyróżnić tzw. prokurę łączną niewłaściwą, która polega na tym, że działanie
prokurenta jest skuteczne jedynie, gdy współdziała on z inną osobą prokurentem niebędącą
(najczęściej członkiem zarządu lub wspólnikiem w spółce prowadzącej przedsiębiorstwo).
(6) Jeśli przedsiębiorstwo ma oddziały prokurę można ograniczyć tylko do danego oddziału –
tzw. prokura oddziałowa. Jest to wyjątek ustawowy od zasady niemożliwości ograniczenia
prokury względem osób trzecich. – art. 109(5)
(7) Zakres umocowania prokurenta obejmuje wszystkie czynności sądowe i pozasądowe
związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa (art. 109(1)), z wyjątkiem: (art. 109(3))
(a) zbycia przedsiębiorstwa
(b) oddania przedsiębiorstwa do tymczasowego korzystania
(c) zbycia nieruchomości
(d) obciążenia nieruchomości
Ograniczeni te dotyczą także odpowiednich zobowiązań.22 Czynności takie wymagają
pełnomocnictw szczególnych udzielonych we właściwy sposób (wymogi formalne).
Niedopuszczalne jest „rozszerzenie prokury” przez „szczególne upoważnienia” zawarte w jej
treści.
(8) Podpisując się na dokumencie prokurent musi obok podpisu umieścić wzmiankę, że działał
jako prokurent, o ile nie jest to oczywiste ze względu na okoliczności – art. 109(9).
(9) Prokura jest nieprzenaszalna.
(10) Prokurent nie może ustanowić substytuta, natomiast może we właściwym trybie ustanawiać
pełnomocników w drodze pełnomocnictwa rodzajowego lub pełnomocnictwa szczególnego.
(11) Prokura zawsze wygasa wskutek:
22 Analogia z art. 61 nieobowiązującego Kodeksu Handlowego.
(a) śmierci prokurenta
(b) jej odwołania, które może nastąpić w każdym momencie
(c) wykreślenia przedsiębiorcy z rejestru
(d) otwarcia likwidacji przedsiębiorstwa
(e) ogłoszenia upadłości przedsiębiorstwa
(f) przekształcenia przedsiębiorstwa
(12) Prokura nie wygasa ze śmiercią przedsiębiorcy lub utratą przez niego zdolności do czynności
prawnych. Należy przy tym zwrócić uwagę na praktyczną niemożliwość ustanowienia
prokurenta przez osobę fizyczną.