Poznawanie przez naczelne a poznawanie przez ludzi – analiza

porównawcza

Biologiczne podstawy zachowań(ćwiczenia)

Magdalena Reuter

Homo

człowiekSzympans zwyczajny

Pan troglodytes

Szympans bonobo

Pan paniscus

australopiteki

6 mln lat temu

2 mln lat temu

Człowiek współ.

(200 tys. lat temu)

Pan troglodytes

(szympans zwyczajny)

Pan paniscus

(szympans bonobo)

Homo sapiens

wspólny przodek Pan i Homo

Ewolucja gatunków Homo i Pan

• Instytut Maxa Plancka w Lipsku; Zakład Psychologii Rozwojowej i Porównawczej

• Kulturowe źródła ludzkiego poznawania

Michael Tomasello

Pytania...

1. Pod jakimi względami poznawanie naczelnych różni się od poznawania przez inne ssaki?

2. Pod jakimi względami poznawanie człowieka różni się od poznawania przez inne naczelne?

Poznawanie przez ssaki i poznawanie przez inne naczelne

Zdolność do poznawczego reprezentowania relacji kategorialnych i ilościowych między obiektami:

• Pamiętanie „co” jest „gdzie” w ich środowisku• Dokonywanie skrótów podczas poruszania się w

przestrzeni• Kategoryzacja obiektów na podstawie podobieństwa

percepcyjnego• Porównywanie małej ilości obiektów • Rozwiązywanie problemów przez wgląd

Poznawanie przez ssaki i poznanie przez naczelne

Zdolność do poznawczego reprezentowania relacji społecznych: (relacje wertykalne – dominacja; horyzontalne – afiliacja)

• Rozpoznawanie jednostek należących do własnych grup społecznych• Nawiązywanie relacji społecznych z innymi jednostkami (wyznaczane przez

takie wartości, jak pokrewieństwo, pozycja w hierarchii czy przyjaźń)• Przewidywanie zachowań innych jednostek na podstawie czynników tj. stan

emocjonalny, kierunek poruszania się• Używanie wielu typów strategii społecznych i komunikacyjnych (w celach

rywalizacji o zasoby)• Współpraca z innymi członkami grupy w rozwiązywaniu problemów i w

tworzeniu koalicji i sojuszów społecznych• Angażowanie się w różnorodne formy uczenia się społecznego

(przejmowanie cennych umiejętności od innych członków gatunku)

Poznawanie przez naczelne

Rozumienie kategorii relacyjnych w dziedzinie wiedzy społecznej:

• Naczelne rozumieją aspekty relacji społecznych istniejących między innymi dwoma osobnikami (relacje pokrewieństwa i dominacji istniejące między „osobnikami trzecimi”)

•Rozumieją pozycję jednostek w hierarchii – potrafią łączyć się selektywnie w koalicje, wybierając za sprzymierzeńca jednostkę dominującą w stosunku do potencjalnego wroga

•Rozumieją całe kategorie relacji społecznych między innymi jednostkami

Poznawanie przez naczelne

Rozumienie kategorii relacyjnych w dziedzinie wiedzy fizycznej:

• Wypadają dobrze w zadaniach na wybór pary obiektów, między którymi zachodzi taka sama relacja, jak między parą wzorcową (pokazywaną w eksperymencie)

Humphrey• w procesie ewolucji u naczelnych powstała zdolność rozumienia kategorii

relacji społecznych pomiędzy innymi członkami grupy• w sztucznych warunkach laboratoryjnych można wykorzystać te naturalne

zdolności w zadaniach, w których używa się obiektów fizycznych (pod warunkiem, ze będzie odpowiednio intensywny trening)

Poznawanie przez naczelne a poznawanie przez inne ssaki: różnice

• Rozumienie kategorii relacyjnych przez naczelne

Dlaczego jest to ważne?• Tomasello: „(...) rozumienie kategorii relacyjnych jest w

procesie ewolucji potencjalnym prekursorem – rodzajem stacji pośredniej – swoistej dla człowieka zdolności poznawczej, polegającej na rozumieniu relacji intencjonalnych, jakie istoty ożywione przejawiają wobec świata zewnętrznego i relacji przyczynowych, jakie zachodzą między obiektami nieożywionymi i zdarzeniami”

Rozumienie intencjonalności i przyczynowości przez ludzi

Tomasello:• Istotną cechą ludzkiego myślenia jest postrzeganie

świata w terminach przyczyn i stanów intencjonalnych/umysłowych

• Inne naczelne pomimo, iż są istotami przyczynowymi i intencjonalnymi, jednak nie potrafią rozumieć świata w kategoriach przyczynowości i intencjonalności

Rozumienie intencjonalności u szympansów? (Problem)

Premack i Woodruff (1978):• Badania szympansicy Sary - wybieranie obrazków

będących kontynuacją filmów wideo przedstawiających intencjonalne działanie ludzi (człowiek przy drzwiach – klucz)

Savage-Rumbaugh, Rumbaugh, Boysen (1978)• Podobne wyniki, kiedy używali jako bodźców

prostych skojarzeń (drzwi – klucz)

Rozumienie intencjonalności u szympansów? (Problem)

Povinelli, Nelson, Boysen (1990)• Szympansy prosiły o jedzenie osobę, która była świadkiem

jego ukrywania niż osobę, która nie widziała momentu chowania jedzenia (rozróżnienie człowiek „wiedzący”/”niewiedzący”)

• Problem: uczenie się tego rozróżniania po wielokrotnych próbach oraz otrzymywanie informacji zwrotnej o poprawności decyzji

• Tomasello: to nie rozumienie intencjonalności ale uczenie się, jak się zachować, by otrzymać to, co się chce (uczenie skojarzeniowe)

Przyczynowość fizyczna

Wiatr

Osobnik tego samego gatunku wspina się na drzewo

Osobnik sam wspina się na drzewo

Gałąź się trzęsie (siła fizyczna)

Owoc spada

Różne zdarzenia fizyczne wywołują siłę, która powoduje,że owoc spada

Przyczynowość społeczna

Spada kamień

Pojawia się drapieżnik

Hałas

Zwierzę boi się

(siła psychiczna)Zwierzę ucieka

Różne zdarzenia społeczne, wywołują stan psychiczny, który powoduje, że osobnik ucieka

Ujęcie relacji w terminach sił pośredniczących (przyczyny, intencje) a

proste myślenie skojarzeniowe

• Rozumienie przyczynowości

Zdarzenie poprzedzające

Zdarzenie

następująceSiła pośrednicząca

• Myślenie skojarzeniowe

Zdarzenie poprzedzające

Zdarzenie

następujące

Osiągnięcie ewolucyjne gatunku ludzkiego

• Ujęcie relacji w terminach sił pośredniczących tj., przyczyn i intencji jest dużym osiągnięciem ewolucyjnym gatunku ludzkiego

• Naczelne – jedynie zdolność do rozumienia kategorii relacyjnych (kojarzenie dwóch zdarzeń następujących po sobie; skojarzenie dwóch podobnych obiektów)

HIPOTEZA:

• „Specyficznie ludzka zdolność rozumienia zewnętrznych zdarzeń w terminach rządzących nimi sił przyczynowych i intencjonalnych rozwinęła się najpierw w dziedzinie społecznej, gdzie pozwalała wyjaśnić zachowanie innych osobników własnego gatunku, a następnie zaczęła być stosowana także do wyjaśnienia zachowania obiektów nieożywionych”

Tomasello

Korzyści ewolucyjne wynikające ze zdolności rozumienia przyczynowo-intencjonalnego

• Cecha rozumienia przyczynowego i intencjonalnego może stanowić jeden z elementów wytłumaczenia przyczyn sukcesu ewolucyjnego Homo sapiens w rywalizacji z innymi człowiekowatymi

Korzyści:

• możliwość twórczego i praktycznego rozwiązywania problemów wynikająca ze zdolności przewidywania/ skuteczne działanie wynikające ze zdolności ukierunkowania lub blokowania sił pośredniczących

• Ważna rola modyfikująca w procesach społecznego uczenia się – rozumienie innych w terminach intencjonalności pozwala na kulturowe uczenie się

Formy transmisji kulturowej u naczelnych

• Ekspozycja – stawianie w obliczu nowych doświadczeń i okazji do uczenia się (nie jest to uczenie się bezpośrednio z zachowania innych osobników)

• Wyróżnianie bodźca – uczenie się o przedmiotach na własną rękę; przyciągnięcie uwagi, które uruchamia indywidualne uczenie się dotyczące przedmiotu

• „Odtwarzanie” – powtarzanie dokładne zachowań osobników własnego gatunku bez rozumienia ich celu i skuteczności (np. przedjęzykowe gaworzenie u dzieci)

• Uczenie się przez naśladowanie – odtwarzanie zachowań starszych osobników w tym samym celu

Szympansy

W warunkach naturalnych – wiele tradycji behawioralnych specyficznych dla danej populacji (mogą przetrwać wiele generacji) np.

• Wybór pożywienia• Używanie narzędzi• Przekazywanie sygnałów za pomocą gestów

Szympansy – używanie narzędzi

• Polowanie na termity za pomocą cienkich patyków wydłubując termity z kopca (Afryka Wschodnia) lub za pomocą wielkich patyków burząc kopce (Afryka Zachodnia)

• Przekaz kulturowy w obrębie grup społecznych czy też wynik indywidualnego uczenia się u którego podstaw leżą różne środowiska?

• Kształtowanie zachowania przez środowisko (environmental shaping) vs. przekaz kulturowy

Szympansy – używanie narzędzi

• Kształtowanie zachowania przez środowisko nie wystarczy do wyjaśnienia używania narzędzi

• Szympansy potrafią uczyć się różnych możliwości zastosowań tkwiących w przedmiotach

• Uczą się przez naśladownictwo ale także przez emulację

• Uczenie przez emulację – koncentruje się na zmianach stanu środowiska spowodowanych przez innego osobnika (nie na samym zachowaniu czy strategii zachowania)

Szympansy – używanie narzędzi

• Eksperyment (Nagell, Olguin, Tomasello – 1993)• Szympansy oraz dwuletnie dzieci w sytuacji przyciągania do

siebie przedmiotów za pomocą grabek (na dwa sposoby: łatwiejszy i trudniejszy)

• Dwuletnie dzieci – uczenie się przez naśladowanie (naśladowanie dokładnie działania eksperymentatora nawet jeśli działanie eksperymentatora było mało skuteczne bądź ciężkie do wykonania)

• Szympansy – uczenie przez emulację (dostosowywanie własnego działania do zmian jakie powstały w trakcie działania eksperymentatora – sprawniejsze posługiwanie się narzędziem a nie kopiowanie wierne działania eksperymentatora)

Wnioski

Szympansy• używają narzędzi w sposób inteligentny i twórczy• rozumieją zmiany otoczenia wywoływane używaniem

narzędzi przez inne osobniki• nie rozumieją zachowań innych członków swojej grupy tak

samo jak ludzieLudzie• zdolność do oddzielania celów od środków – traktowanie

metody używanej przez innego osobnika jako zachowanie, którego używa by osiągnąć cel

Szympansy – gesty znaczącePrzyswajanie gestów:• podczas uczenia przez naśladowanie?• w procesie rytualizacji ontogenetycznej?

• proces rytualizacji ontogenetycznej – tworzenie sygnału komunikacyjnego przez dwa osobniki, kształtujące wzajemnie swoje zachowanie podczas powtarzających się interakcji społecznych

• Wiele dowodów wskazuje na to, że szympansy nabywają gesty znaczące w procesie rytualizacji ontogenetycznej a nie przez naśladowanie