POUR LA PLUS GRANDE GLOIRE DE DIEU: รุ�กสยามในพรุะนามของพรุะเจ้�า

par MORGAN SPORTÈS กรุรุณิ�กา จ้รุรุย�แสง แปล

Avant Acte 1p.7S’il était aussi facile de commander aux âmes qu’aux langues, il n’y aurait aucun souvenir qui ne régnât en sécurité…(Spinoza, Traité théologico-politique, 1670.)Spinoza : 1632-1677, philosophe néerlandais

p.11Les Siamois se sont donné le nom de Thaïs, c’est-à-dire « libres »…et ainsi ils se flattent de porter le nom de « Francs » que prirent nos ancêtres quand ils voulurent délivrer les Gaules de la domination romaine…(Simon de la Loubère, Du Royaume de Siam, 1691.)Simon de la Loubère : 1642-1729, poète et diplômât français

ก�อนเรุ��มองก�แรุก น.17

“หากแม้�นการบังคับัคัวบัคั�ม้ใจม้น�ษย์�ทำ�าได้�ง�าย์พอๆ กบัการใช้�ภาษาแล้�วไซร� เจ�าผู้#�ปกคัรองคังจะรกษาบัล้ล้งก�ของตนไว�ได้�อย์#�รอด้ปล้อด้ภย์ด้อก...”

สป)โนซา, ความเรุ�ยงว�าด้�วยรุ�ฐศาสนศาสตรุ�, คั.ศ. 1670

(สป)โนซา : 2175-2220 นกปรช้ญาช้าวฮอล้แล้นด้�)

น.20

“ช้าวสย์าม้เร.ย์กตวเองว�าไทำ อนหม้าย์คัวาม้ว�าเป/น อ0สระ แล้ะด้#จะพ1งใจนกทำ.2ได้�ช้32อว�าเป/น ‘ ’

คันไทำ ซ12งม้.คัวาม้หม้าย์เด้.ย์วกบัคั�าว�า ‘ ’

“ฟร5องซ� อนเป/นช้32อทำ.2บัรรพบั�ร�ษช้าวโกล้วซ�ของ”

เราเร.ย์กตวเอง เม้32อแสด้งเจตจ�านงทำ.2จะปล้ด้ปล้�อย์ตวเป/นอ0สระจากการย์1ด้คัรองของพวกโรม้น”

ซ0ม้ง เด้อ ล้าล้#แบัร�, รุาชอาณิาจ้�กรุสยาม, คั.ศ. 1691(ล้าล้#แบัร� : 2185-2272 กว.แล้ะทำ#ตช้าวฝร2งเศส)

Acte 1 Chapitre 1 องก�แรุก บัทำทำ.2 1 P.15« Aujourd’hui en France Dieu et César n’ont plus que le même intérêt. »(Second Voyage du Père Tachard (…) au royaume de Siam, 1689)Père Tachard : 1651–1712, Prêtre de Jésuites

Amsterdam, 8 juillet 1712Tous ont menti, tous mentiront….

น.25

“ทำ.2ฝร2งเศสป7จจ�บันน.8 ทำ8งพระเจ�าแล้ะองคั�ราช้นล้�วนม้.ผู้ล้ประโย์ช้น�ร�วม้กน”

จ้ด้หมายเหต�การุเด้�นทางครุ�&งท��สองของบาทหลวงตาชารุ�ด้, คั.ศ. 1689

(บัาทำหล้วงตาช้าร�ด้ : 2194-2255 นกบัวช้น0กาย์เย์ซ#อ0ต)

เข.ย์นทำ.2 อม้สเตอร�ด้ม้ 8 กรกฎาคัม้ คั.ศ. 1712

ทำ�กผู้#�คันล้�วนโกหก แล้ะจะโกหกกนอย์�างน.8ต�อไปอ.กในวนข�างหน�า...

Acte 1 Chapitre 2 องก�แรุก บัทำทำ.2 2 P.57Je me figure toujours que la nature est un grand spectacle qui ressemble à celui de l’opéra.(Fontenelle, Entretien sur la pluralité des mondes, 1686.)Fontenelle : 1657-1757, écrivain français

Six années plus tard, le 25 août 1693 précisément,…

น.64

“ในทำศนะของข�าพเจ�า ธรรม้ช้าต0คั3อเวทำ.การแสด้งอนตระการตา เปร.ย์บัได้�กบัล้ะคัรโอเปร�า”ฟ/องเตอแน5ล้, บทสนทนาว�าด้�วยทว�ล�กษณิะแห�งผื*นพ�ภพ, คั.ศ. 1686

(ฟ/องเตอแน5ล้ : 2200-2300 นกเข.ย์นช้าวฝร2งเศส)

วนทำ.2 25 ส0งหาคัม้ คัร0สต�ศกราช้ 1693 หกป;ให�หล้ง...

Acte 1 Chapitre 3 องก�แรุก บัทำทำ.2 3 P.72Quelques-uns achèvent de se corrompre par de longs voyages.(La Bruyère, Caractères, 1688.)La Bruyère : 1645-1696, moraliste français

On attendrait….

น.79

“ม้.บั�างบัางคันทำ.2น0สย์เส.ย์จากการเด้0นทำางอนย์าวนาน”

ล้า บัร�ย์แย์ร�, ว�าด้�วยเรุ*�องของบ�คล�กล�กษณิะ, คั.ศ. 1688

(ล้า บัร�ย์แย์ร�: 2188-2239 นกสอนศ.ล้ธรรม้ช้าวฝร2งเศส)

ก5ต�องรอคัอย์กนต�อไป...

Acte 1 Chapitre 4 องก�แรุก บัทำทำ.2 4 P.82Les passions (…) sont du nombre des perceptions que l’étroite alliance qui est entre l’âme et le corps rend confuses.(Descartes, Traité des passions de l’âme, 1649.)Descartes : 1596-1650, mathématicien, physicien et philosophe français

Avant que « tout » se « décidât »…

น.89

“เม้32อสม้ผู้สรบัร# �ทำางอาย์ตนะเก0ด้ต32นตว ด้�วย์กาย์กบัใจทำ�างานสม้พนธ�กนแนบัแน�น...น.2แหล้ะคั3อทำ.2ม้าของอารม้ณ์�”เด้ซ�การ�ต, ว�าด้�วยบ�อเก�ด้แห�งอารุมณิ�, คั.ศ. 1649(เด้ซ�การ�ต : 2139-2193 นกคัณ์0ตศาสตร� นกฟ)ส0กส�แล้ะนกปรช้ญาช้าวฝร2งเศส)

ก�อนทำ.2จะตด้ส0นใจล้งม้3อปฏิ0บัต0การใด้ๆ ...

Acte 1 Chapitre 5 องก�แรุก บัทำทำ.2 5 P.97 น.102

« C’est une fine philosophie que de discerner les esprits et les humeurs des hommes. Il est aussi nécessaire de les étudier que d’étudier les livres. »(Traduction de L’Homme de Cour, de Gracián, par La Houssaie, 1684)Gracián : 1601-1658, écrivain et essayiste jésuiteLa Houssaie : 1634-1706, historien français

Véret passa la nuit dans la cabine de monsieur de Cébéret et,…

“การเร.ย์นร# �คัวาม้ร# �ส1กน1กคั0ด้แล้ะน0สย์ใจคัอของม้น�ษย์�นบัเป/นเร32องจ�าเป/นพอๆ กบัคัวาม้ร# �ทำ.2ได้�จากการอ�านหนงส3อ”

เด้อ กราซ0อน, ข�นนางในรุาชส,าน�ก, แปล้โด้ย์ ล้า อ#สเซ, คั.ศ. 1674

(เด้อ กราซ0อน : 2144-2201 นกเข.ย์นแล้ะนกเข.ย์นเร.ย์งคัวาม้น0กาย์เย์ซ#อ0ตล้า อ#สเซ : 2177-2249 นกประวต0ศาสตร�ช้าวฝร2งเศส)

คั3นน8น เวเรต�คั�างทำ.2ห�องเม้อร�ส0เย์อร�เซเบัเรต�...

Acte 1 Chapitre 6 องก�แรุก บัทำทำ.2 6P.102L’homme croit souvent se conduire lorsqu’il est conduit ; et pendant que par son esprit il tend à un but, son cœur l’entraîne insensiblement à un autre.(La Rochefoucauld, Maximes, 1678.)La Rochefoucauld : 1613-1680, écrivain, moraliste etmémorialiste français

Le lendemain, 5 octobre 1687 – un nouveau dimanche que Dieu fit…

น.106

“เวล้าจะทำ�าอะไร คันเราน8นม้กคั0ด้ว�าตวเป/นนาย์ของตวเอง ทำ8งๆ ทำ.2ก�าล้งถู#กกระทำ�า ซ�8าขณ์ะทำ.2สม้องส2งการให�ม้��งไปส#�จ�ด้หม้าย์หน12ง ใจกล้บัช้กพาเจ�าของไปอ.กทำาง”

ล้า รอช้ฟ#โกล้ด้�, ส�ภาษ�ต, คั.ศ. 1678

(ล้า รอช้ฟ#โกล้ด้� : 2156-2223 นกเข.ย์น นกสอนศ.ล้ธรรม้แล้ะนกจด้บันทำ1กช้าวฝร2งเศส)

วนร� �งข18นเป/นวนอาทำ0ตย์�ทำ.2 5 ต�ล้าคัม้ คัร0สต�ศกราช้ 1687 ทำ.2พระเจ�าประทำานม้าให�...

Acte 1 Chapitre 7 องก�สอง บัทำทำ.2 1 P.122Je ne puis me tenir de faire une remarque fon nécessaire pour bien entendre les relations des pays éloignés, c’est que les mots de « bon », de « beau », de « magnifique », de « grand », de « mauvais », de « laid », de « simple », de « petit », équivoques d’eux-mêmes, ne se doivent entendre que par rapport au goût de l’auteur de la relation.(Simon de la Loubère, Du Royaume de Siam, 1691.)Simon de la Loubère : 1642-1729, poète et diplômât français

น.127

“ข�าพเจ�าอด้เส.ย์ไม้�ได้�ทำ.2จะต8งข�อสงเกตส�าคัญเม้32อเราอ�านทำ�าคัวาม้เข�าใจบันทำ1กเร32องเล้�าว�าด้�วย์อาณ์าจกรจากแด้นไกล้ น2นคั3อคั�าว�า ด้. งาม้“ ” “ ” ม้หศจรรย์� ย์02งใหญ� เล้ว น�าเกล้.ย์ด้ เ“ ” “ ” “ ” “ ” “

ร32องง�าย์ หร3อ เร32องเล้5ก น8น คัวาม้หม้าย์ทำ.2ใช้�” “ ”

ล้�วนแต�บั�งบัอกรสน0ย์ม้ของผู้#�เข.ย์นเร32องน8นๆ”

ซ0ม้ง เด้อ ล้าล้#แบัร�, รุาชอาณิาจ้�กรุสยาม, คั.ศ. 1691(ซ0ม้ง เด้อ ล้าล้#แบัร� : 2185-2272 กว.แล้ะทำ#ตช้าวฝร2งเศส  )

Le neuvième jour de la lune onzième de l’année Pi Tho Sapsoc, année du lièvre de l’ère 2231…

ข18นเก�าคั�2า เด้3อนส0บัเอ5ด้ ป;เถูาะ ป;กระต�าย์ พ�ทำธศกราช้ 2230 ...

Acte 1 Chapitre 8 องก�สอง บัทำทำ.2 2 P.158Tout sens devint douteux, tout mot eut deux visages…(Boileau, Sur l’équivoque, 1703.)Boileau : 1636-1711, écrivain français

Longtemps plus tard,…

น.165

“คัวาม้หม้าย์ล้�วนเคัล้3อบัแคัล้ง ถู�อย์คั�าล้�วนม้.สองแง�ม้�ม้”

บัวโล้, เรุ*�องของน�ย, คั.ศ. 1603

(บัวโล้ : 2179-2254 นกเข.ย์นช้าวฝร2งเศส)

เน02นนานหล้งจากน8น...

Acte 2 Chapitre 1 องก�สอง บัทำทำ.2 3 P.175 Je sais aussi qu’il est impossible d’extirper de l’âme du vulgaire la superstition.(Spinoza, Traité théologico-politique, 1670.)Spinoza : 1632-1677, philosophe néerlandais

Lorsque, bien des années plus tard, dans sa demeure de la rue Saint-Louis-au-Marais,…

น.177

“ข�าพเจ�าร# �ด้.ด้�วย์ว�า เป/นไปไม้�ได้�ทำ.2จะขจด้การถู3อเร32องโช้คัล้างออกจากใจของช้าวบั�าน”

สป)โนซา, ความเรุ�ยงว�าด้�วยรุ�ฐศาสนศาสตรุ�, คั.ศ. 1670

(สป)โนซา : 2175-2220 นกปรช้ญาช้าวฮอล้แล้นด้�)

หล้าย์ป;ให�หล้ง ณ์ ทำ.2พ�านกถูนนแซ5งหล้�ย์ส�โอม้าแรต�...

Acte 2 Chapitre 2 องก�สอง บัทำทำ.2 4 P.194Les fous et les sottes gens ne voient que par leurs humeurs.(La Rochefoucauld, Maximes, 1665.)La Rochefoucauld : 1613-1680, écrivain, moraliste etmémorialiste français

Le lendemain matin, lundi 20 octobre 1687…

น.194

“คันบั�าแล้ะคันโง�เห5นอะไรเป/นอะไร ก5แต�ตาม้ทำ.2ตวเองร# �ส1กน1กคั0ด้เอาเทำ�าน8น”

ล้า ร5อช้ฟ#โกล้ด้�, ส�ภาษ�ต, คั.ศ. 1665

(ล้า ร5อช้ฟ#โกล้ด้� : 2156-2223 นกเข.ย์น นกสอนศ.ล้ธรรม้แล้ะนกจด้บันทำ1กช้าวฝร2งเศส)

เช้�าวนร� �งข18น คั3อวนจนทำร�ทำ.2 20 ต�ล้าคัม้ คัร0สต�ศกราช้ 1687...

Acte 2 Chapitre 3 องก�สอง บัทำทำ.2 5 P.217Qu’est-ce qu’un homme ? Vais –je dire un animal raisonnable ?(Descartes, Méditations

น.214

“ม้น�ษย์�คั3ออะไร จะหม้าย์ถู1งสตว�ทำ.2ม้.เหต�ผู้ล้ได้�ด้อกหร3อ”

métaphysiques, 1647.)Descartes : 1596-1650, mathématicien, physicien et philosophe français

Ce soir-là, monsieur Simon de la Loubère eut de mal à s’endormir….

เด้ซ�การ�ต, ข�อค�ด้ทางอภ�ปรุ�ชญา, คั.ศ. 1647

(เด้ซ�การ�ต : 2139-2193 นกคัณ์0ตศาสตร� นกฟ)ส0กส�แล้ะนกปรช้ญาช้าวฝร2งเศส)

คั�2าคั3นน8น เม้อร�ส0เย์อร�ซ0ม้ง เด้อ ล้าล้#แบัร�นอนไม้�หล้บั...

Acte 2 Chapitre 4 องก�สอง บัทำทำ.2 6 P.237Telle une étoile unique est le nombril de celle que j’adore,Il me suffit de le voir pour en être tout tremblant.Quiconque admire ta taille, mon aimée, a le cœur captivé,Et voudrait être moustique, sans crainte de la mort.(Siprat, poète siamois du XVIIe siècle, traduit par Gilles Delouche.)Siprat : poète siamois du XVIIe siècleGilles Delouche : né en 1948, universitaire français spécialiste de la littérature classique siamoise (thaïe)

Monsieur de la Loubère, qui avait débarqué de l’Oiseau depuis une semain à peine,…

น.232

ด้วงด้3อนาภ0ศน�อง  นางสวรรคั� ก#เออย์กระแหน�วแนวนาภ. พ.2ด้08นใคัรเหนอรเอววรร ใจวาบั วางฤๅปานป;กน�อย์น�อย์ร08น ฤๅร�างกล้วงตาย์ศร.ปราช้ญ�, ก,าสรุวลศรุ�ปรุาชญ�(ศร.ปราช้ญ� : 2196-2226 (หร3อ 2231) กว.)

ย์งไม้�ทำนคัรบัสปด้าห�ทำ.2ข18นจากเร3อล้วโซ...

Acte 2 Chapitre 5 องก�สอง บัทำทำ.2 7 P.253…le loup n’a tort que quand il n’est pas le plus fort.(La Fontaine, Fables, 1668.)La Fontaine : 1621-1695, poète français

Tout la nuit monsieur de la Loubère fut assailli de visions cauchemardesques : …

น.246

“...หม้าปAาจะเป/นฝAาย์ผู้0ด้ ก5เฉพาะเวล้าทำ.2ม้นไม้�ได้�ม้.อ�านาจม้ากทำ.2ส�ด้”

ล้า ฟงแตน, น�ทานอ�สป, คั.ศ. 1669

(ล้า ฟงแตน : 2164-2238 กว.ช้าวฝร2งเศส)

เม้อร�ส0เย์อร� เด้อ ล้าล้#แบัร�นอนฝ7นร�าย์ตล้อด้ทำ8งคั3น...

Acte 2 Chapitre 6 องก�สอง บัทำทำ.2 8

P.275(…) les Français (…) se livrent aux femmes d’une manière inconsidérée et sans sauver les bienséances dues au pays (…). On sait que c’est là l’écueil où les Français, emportés par le plaisir et ne ménageant rien pour y satisfaire, viennent échouer…(Deslandes-Boureau, Histoire de M. Constance.)Deslandes-Boureau : 1690-1757, scientifique et écrivain français

Au terme de discussions fermes et courtoises…

น.267

“(...) พวกฝร2งเศส (...) ปล้�อย์เน38อปล้�อย์ตวกบัหญ0งช้าวสย์าม้อย์�างไร�ระเบั.ย์บัโด้ย์ไม้�ใส�ใจกบัขนบัธรรม้เน.ย์ม้ของบั�านเม้3องน.8 (...) น.2เป/นเร32องอนตราย์ เพราะเม้32อหล้งเพล้0นไปกบักาม้ตณ์หา แต�ไม้�อาจจด้การเร32องราวให�เหม้าะสม้ จ1งทำ�าให�ต0ด้อย์#�ในกบัด้กของตวเอง”

เด้ซ�ล้5องด้�-บั#โร, เรุ*�องของเมอรุ�ส�เยอรุ�ฟอลคอน(เด้ซ�ล้5องด้�-บั#โร : 2233-2300 นกว0ทำย์าศาสตร�แล้ะนกเข.ย์นช้าวฝร2งเศส)

หล้งจากเจรจาตกล้งกนหล้าย์รอบั...

Acte 2 Chapitre 7 องก�สอง บัทำทำ.2 9 P.300L’esprit nous sert quelquefois à faire hardiment des sottises.(La Rochefoucauld, Maximes, 1665.)La Rochefoucauld : 1613-1680, écrivain, moraliste etmémorialiste français

Ce vendredi 31 octobre que Dieu fit, …

น.290

“ใจเราบัางคัร8งน.2ก5ส2งการให�ทำ�าอะไรโง�เขล้าเบัาป7ญญาได้�เอาการ”

ล้า ร5อช้ฟ#โกล้ด้�, ส�ภาษ�ต, คั.ศ. 1665

(ล้า ร5อช้ฟ#โกล้ด้� : 2156-2223 นกเข.ย์น นกสอนศ.ล้ธรรม้แล้ะนกจด้บันทำ1กช้าวฝร2งเศส)

คัร8นถู1งวนศ�กร�ทำ.2 31 ต�ล้าคัม้ ทำ.2พระเจ�าประทำานให�...

Acte 2 Chapitre 8 องก�สอง บัทำทำ.2 10 P.326Les Siamois n’ont nulle idée d’aucun dieu…(Simon de la Loubère, Du royaume de Siam, 1691.)Simon de la Loubère : 1642-1729, poète et diplômât français

Le lendemain de l’audience, …

น.313

“พล้เม้3องช้าวสย์าม้น.2 ด้#จะไม้�ร# �เร 32องพระเจ�าเอาเส.ย์เล้ย์”

ซ0ม้ง เด้อ ล้าล้#แบัร�, รุาชอาณิาจ้�กรุสยาม, คั.ศ. 1691(ซ0ม้ง เด้อ ล้าล้#แบัร� : 2185-2272 กว.แล้ะทำ#ตช้าวฝร2งเศส)

วนร� �งข18นหล้งจากทำ.2คัณ์ะทำ#ตฝร2งเศสเข�าเฝCาแล้�ว...

Acte 2 Chapitre 9 องก�สอง บัทำทำ.2 11 P.332 น.319

Les hommes se doivent ou cajoler ou détruite car ils se vengent des offenses légères, des grandes ils ne peuvent…(Machiavel, Le prince.)Machiavel : 1469-1527, écrivain, philosophe italien, théoricien de la politique, de l'histoire et de la guerre 

Deux passerelles en bamboo avaient été jetées entre le pont du Saont-Louis, frégate de la Compagnie des Indes, et les quais de Bangkok, …

“คันเราน8นย์อม้หกไม้�ย์อม้งอ ถู�าไม้�อ�อนเก0นไปก5แข5งเก0นไป ด้�วย์ม้กตอบัโต�ล้�างแคั�นเพ.ย์งถู#กสบัประม้าทำเล้5กๆ น�อย์ๆ คัร8นพอเป/นเหต�ใหญ�กล้บัไม้�กล้�า...”ม้าคั0อาเวล้ล้.2, เจ้�า(ม้าคั0อาเวล้ล้.2 : 2012-2070 นกเข.ย์น นกปรช้ญานกรฐศาสตร�ช้าวอ0ตาล้.)สะพานไม้�ไผู้�ถู#กช้กโย์งระหว�างด้าด้ฟCาเร3อแซ5งหล้�ย์ส� เร3อฟร.เกตของบัร0ษทำการคั�าอ0นเด้.ย์ตะวนออกของฝร2งเศส แล้ะทำ�าเม้3องบัางกอก...

Acte 3 Chapitre 1 องก�สาม บัทำทำ.2 1 P.341Qu’est-ce donc qui sera vrai ? Une seule chose peut-être : il n’y a rien de certain.(Descartes, Méditations métaphysiques, 1647.)Descartes : 1596-1650, mathématicien, physicien et philosophe français

Le 11 novembre que Dieu fit, …

น.327

“อะไรเล้�าทำ.2พอนบัได้�ว�าเป/นจร0ง เห5นจะม้.อย์#�อย์�างเด้.ย์วเทำ�าน8นคั3อ (ในโล้กน.8) ไม้�ม้.อะไรเทำ.2ย์งแทำ�แน�นอน”

เด้ซ�การ�ต, อภ�ธรุรุมว�จ้�ก�จ้ฉา, คั.ศ. 1647

(เด้ซ�การ�ต : 2139-2193 นกคัณ์0ตศาสตร� นกฟ)ส0กส�แล้ะนกปรช้ญาช้าวฝร2งเศส)

พอถู1งวนทำ.2 11 พฤศจ0กาย์น ทำ.2พระเจ�าประทำานให�...

Acte 3 Chapitre 2 องก�สาม บัทำทำ.2 2 P.350Les Siamois (…) sont des adorateurs du démon.(Ibn Muhamad Ibrahim, ambassadeur de Perse à Siam, la Nef de Suleiman, 1686.)

Lopburi était une petite ville de quelques milliers d’habitants.

น.336

“ช้าวสย์าม้...เป/นพวกน0ย์ม้ช้นช้อบัภ#ตผู้.ป;ศาจ”

อ0บัน0 ม้�หม้หม้ด้ อ0บัรอฮ0ม้, อาล้กษณ์�คัณ์ะทำ#ตเปอร�เซ.ย์ในราช้ส�านกสย์าม้, ส,าเภากษ�ตรุ�ย�ส�ล�ยมาน, คั.ศ. 1686

ล้พบั�ร.เป/นเม้3องเล้5กๆ ม้.ประช้ากรอย์#�ไม้�ก.2พนคัน...

Acte 3 Chapitre 3 องก�สาม บัทำทำ.2 3 P.370…Tantôt enfoncez un coin entre un souverain et ses ministres ; tantôt détachez de lui ses alliés. Faites naître entre eux des soupçons

น.355

“...ต�องคัอย์ตอกล้02ม้ระหว�างองคั�กษตร0ย์�แล้ะเหล้�าเสนาบัด้. ทำ8งต�องจด้การแย์กพระองคั�ห�างจากพนธม้0ตรทำ8งปวง โด้ย์ทำ�าให�ต�างฝAาย์ต�าง

réciproques…(Sun Tzu, L’Art de la guerre, 500 A.C.)Sun Tzu : 544–496 av. J.-C., général chinois

Tous les jours que Dieu fait, …

ระแวงแคัล้งใจกนแล้ะกน”

ซ�นว#, ต,ารุาพ�ช�ยสงครุาม, 500 ป;ก�อนคัร0สต�ศกราช้(ซ�นว# : แม้�ทำพช้าวจ.น ม้.ช้.ว0ตอย์#�ในช้�วง 554-

496 ป;ก�อนคัร0สตกาล้)

ในแต�ล้ะวนทำ.2พระเจ�าประทำานให�...

Acte 3 Chapitre 4 องก�สาม บัทำทำ.2 4 P.413Ça n’est pas par humilité que les moines bouddhistes nous avouent qu’ils sont dans les ténèbres, mais bien plutôt par ironie, car ils pensent, par-devers eux, que nous y sommes aussi…(Mgr Louis Laneau, Petit Abrégé des livres siamois.)Mgr Louis Laneau : 1637-1696, religieux français et évêque missionnaire

Ce 18 ou 19 novembre que Dieu fit, …

น.394

“การทำ.2พระสงฆ์�ไทำย์บัอกกบัเราว�าพวกเขาตกอย์#�ในห�วงเหวล้1กน8น ไม้�ใช้�เป/นการถู�อม้เน38อถู�อม้ตว แต�เป/นการเอ�ย์วาจาเส.ย์ด้ส. ด้�วย์ว�าพวกเขาคั0ด้ว�าทำ8งเราทำ8งเขาต�างอย์#�ในสภาพเด้.ย์วกน...”

ม้�ขนาย์กม้0สซง ม้งแซนเญอร�ล้าโน, ค1�ม*อหน�งส*อสยามฉบ�บย�อ(ม้งแซนเญอร�ล้าโน : 2180-2239 พระสงฆ์ราช้คัณ์ะม้0สซงช้าวฝร2งเศส)

พอวนทำ.2 18 หร3อ 19 พฤศจ0กาย์น ทำ.2พระเจ�าประทำานให�...

Acte 3 Chapitre 5 องก�สาม บัทำทำ.2 5 P.418Les chrétiens ne seront satisfaits que quand ils auront pris tout le monde dans leurs filets et répandu partout leur poison (…)Si ce mal se répand dans toute la Chine, il en résultera un immense dommage.(1639, Huang Zhen, cité par Jacques Gernet, Chine et Christianisme.)Jacques Gernet : né en 1921, sinologue français

Ce 22 novembre que Dieu fit, …

น.399

“พวกคัร0สตงจะร# �จกพอก5ต�อเม้32อได้�กว�านจบัเอาใคัรต�อใคัรม้าไว�ในบั�วงแหของตว แล้ะเม้32อได้�โปรย์ปราย์ย์าพ0ษไปทำ2ว (...) ถู�าพ0ษร�าย์น.8แพร�กระจาย์ไปทำ2วอาณ์าจกรจ.น จะก�อให�เก0ด้ผู้ล้เส.ย์หาย์ร�าย์แรงในภาย์ภาคัหน�า”หวงเช้น คั.ศ. 1639

อ�างถู1งในฌาคัส� แฌแนร�, อาณิาจ้�กรุจ้�นและครุ�สต�ศาสนา(ฌาคัส� แฌแนร� : เก0ด้เม้32อป; พ.ศ. 2464

นกศ1กษาประวต0ศาสตร�จ.น)

คั3นวนทำ.2 22 พฤศจ0กาย์น ทำ.2พระเจ�าประทำานให�...

Acte 3 Chapitre 6 องก�สาม บัทำทำ.2 6

P.424Chaque vice emprunte le nom d’une vertu…(Boileau, Sur l’équivoque, Satire XII, 1705.)Boileau : 1636- 1711, poète, écrivain et critique français

Le 7 décembre que Dieu fit, …

น.404

“คัวาม้ช้2วร�าย์ม้กอาศย์แอบัแฝงม้าในนาม้ของคัวาม้ด้....”บัวโล้, ความหมายสองน�ย, Satire XII,

คั.ศ. 1705

(บัวโล้ : 2179-2254 กว. นกเข.ย์นแล้ะนกว0จารณ์�ช้าวฝร2งเศส)

วนทำ.2 7 ธนวาคัม้ ทำ.2พระเจ�าประทำานให�...

Acte 3 Chapitre 7 องก�สาม บัทำทำ.2 7 P.432On doit mentionner ici que de toutes les mations chrétiennes les Hollandais apparaissent comme bien supérieurs. Leur intelligence pratique est connue…(Ibn Mhamad Ibrahim, ambassadeur de Perse à Siam, La Nef de Suleiman, 1686.)

Le soldat Tulippe, alias « Gueule pourrie », …

น.412

“เห5นทำ.ต�องระบั�ด้�วย์ในทำ.2น.8ว�า พวกด้ตช้�ด้#จะเป/นคันฉล้าด้เฉล้.ย์วกว�าใคัรเพ32อนในบัรรด้าช้าวย์�โรปทำ.2นบัถู3อคัร0สต� เป/นทำ.2ร# �กนด้.ว�า พวกน.8 ร# �จกใช้�ป7ญญาแก�ป7ญหาเฉพาะหน�า”อ0บัน0 ม้�หม้หม้ด้ อ0บัรอฮ0ม้, อาล้กษณ์�คัณ์ะทำ#ตเปอร�เซ.ย์ในราช้ส�านกสย์าม้, ส,าเภากษ�ตรุ�ย�ส�ล�ยมาน, คั.ศ. 1686

พล้ทำหารต#ล้0ปปHหร3อสม้ญานาม้ว�า ไอ�ปากเน�า“ ” ...

Acte 3 Chapitre 8 องก�สาม บัทำทำ.2 8 P.444Telles sont les illusions de nos songes…(Descartes, Traité des passions de l’âme, 1649.)Descartes : 1596-1650, mathématicien, physicien et philosophe français

Diverses rumeurs finiraient par parvenir aux Oreilles des Envoyés sur les « troubles » qui avaient lieu à Bangkok. …

น.423

“น.2ย์งไงเล้�าคั3อม้าย์าแห�งคัวาม้คั0ด้ฝ7นของเรา...”เด้ซ�การ�ต, ว�าด้�วยเรุ*�องของอารุมณิ�ในใจ้, คั.ศ. 1649(เด้ซ�การ�ต : 2139-2193 นกคัณ์0ตศาสตร� นกฟ)ส0กส�แล้ะนกปรช้ญาช้าวฝร2งเศส)

เส.ย์งโจษขานร�2าล้3อว�าด้�วย์ คัวาม้ไม้�สงบั ทำ.2“ ”

เม้3องบัางกอกม้าถู1งห#ทำ�านทำ#ตในทำ.2ส�ด้...

Acte 4 Chapitre 1 องก�ส�� บัทำทำ.2 1 P.463Le roi ne fait qu’un pas, non plus que dans notre jeu, mais il n’en peut pas faire en tout sens ; il va en avant ou en arrière ou à côté,

น.443

“ตวข�น (le Roi) น8นเด้0นได้�ตาเด้.ย์วเหม้3อนว0ธ.เล้�นของทำางเรา แต�จะเด้0นไปทำ�กทำ0ศไม้�ได้� ได้�แต�เด้0นหน�า ถูอย์หล้ง หร3อไปข�างเหม้3อนอย์�างตว

comme vont nos tours, mais il ne va pas de biais comme nos fols. De plus il ne peut sortir d’une marelle qui est son champ de bataille ou son palais et qui contient quatre carrés qui, dans notre échiquier, sont ceux où nous plaçons le roi et la dame et les pions du roi et de la dame ; et enfin ils ne roquent jamais.(Simon de La Loubère : jeu d’échec chinois, dans Du Royaume de Siam, 1691.)Simon de La Loubère : 1642-1729, poète et diplômât français

Debout au centre de sa galère que les vague, fort violentes à l’embouchure du Mae-Nam Chao Phraya, …

หม้ากหอส#งของเรา แล้ะจะเด้0นตาทำแย์งเหม้3อนอย์�างตล้กหล้วงของเราก5ไม้�ได้� นอกจากน.8ย์งออกนอกเขตพ38นทำ.2ส.2ช้�องตารางเหล้.2ย์ม้ อนเป/นสนาม้ประล้องย์�ทำธ�หร3อพระราช้วง ซ12งในกระด้านหม้ากร�กของเราใช้�เป/นทำ.2วางตวหม้ากพระราช้ากบัพระราช้0น. แล้ะเบั.8ย์ของพระราช้ากบัเบั.8ย์ของพระราช้0น.ก5ไม้�ได้� แล้ะจะไม้�ม้.การเด้0นข�าม้ตวหม้ากกนด้�วย์”

ซ0ม้ง เด้อ ล้าล้#แบัร�, การเล้�นหม้ากร�กของจ.น ใน รุาชอาณิาจ้�กสยาม, คั.ศ. 1691

(ซ0ม้ง เด้อ ล้าล้#แบัร� : 2185-2272 กว.แล้ะทำ#ตช้าวฝร2งเศส  )

ก5องสต5องซ� ฟอล้คัอนย์3นอย์#�กล้างล้�าเร3อทำ.2โย์กข18นล้งตาม้กระแสคัล้32นปากแม้�น�8าเจ�าพระย์า...

Acte 4 Chapitre 2 องก�ส�� บัทำทำ.2 2 P.483Tout l’art de la guerre est fondé sur la duperie…(Sun Tzu, L’Art de la guerre, 500 A.C.)Sun Tzu : 544–496 av. J.-C., général chinois

Opra Pitracha, grande général des éléphants, était originaire de Ban Plu Luang, …

น.462

“ศ0ล้ปะในการสงคัราม้น8น ต�องอาศย์ใช้�ช้ 8นเช้0งหล้อกล้�อ...”

ซ�นว#, ต,ารุาพ�ช�ยสงครุาม, 500 ป;ก�อนคัร0สต�ศกราช้(ซ�นว# : แม้�ทำพช้าวจ.น ม้.ช้.ว0ตอย์#�ในช้�วง 554-

496 ป;ก�อนคัร0สตกาล้)

พระเพทำราช้า เจ�ากรม้คัช้บัาล้ เป/นคันม้าจากบั�านพล้#หล้วง...

Acte 4 Chapitre 3 องก�ส�� บัทำทำ.2 3 P.490Le fait est qu’à Siam, même si le roi est en liberté et son armée intacte, il suffit qu’on ait fait main basse sur son palais et sur son trône pour qu’on considère que le point d’appui et les fondations de son pouvoir sont détruits…(Ibrahim Ibn Muhamad, ambassadeur de Perse à Siam, La Nef de Suleiman, 1686.)

A des milliers de lieues de là

น.469

“อนทำ.2จร0งแล้�วในกร�งสย์าม้น.8 หากแม้�นม้.ผู้#�คั0ด้ก�อการเข�าย์1ด้พระบัรม้ม้หาราช้วงแล้ะพระราช้บัล้ล้งก�ไว�ได้� ถู1งองคั�กษตร0ย์�จะย์งทำรงเป/นอ0สระแล้ะกองทำพทำหารของพระองคั�ย์งไม้�ถู#กย์�2าย์.บั.ฑา ก5เทำ�ากบัว�าฐานคั�8าจ�นพระราช้อ�านาจน8นถู#กโคั�นไปเร.ย์บัร�อย์แล้�ว...”

อ0บัน0 ม้�หม้หม้ด้ อ0บัรอฮ0ม้, อาล้กษณ์�คัณ์ะทำ#ตเปอร�เซ.ย์ในราช้ส�านกสย์าม้, ส,าเภากษ�ตรุ�ย�ส�ล�ยมาน, คั.ศ. 1686

cependant, …ห�างออกไปจากราช้อาณ์าจกรสย์าม้นบัพนๆ ล้0เออ...

Acte 4 Chapitre 4 องก�ส�� บัทำทำ.2 4 P.500…la communication contagieuse des imaginations fortes : je veux dire la force que certains esprits ont sur les autres pour les engager dans leurs erreurs…(Malebranche, La Recherche de la vérité, 1673.)Malebranche : 1638-1715, philosophe, prêtre oratorien et théologien français

Quand, deux mois plus tard, éclaterait la tragédie, …

น.479

“พวกสม้องใส ป7ญญาไว ม้กแพร�เช้38อได้�ง�าย์ ข�าพเจ�าหม้าย์คัวาม้ว�า คันจ�าพวกน.8ม้กม้.อ0ทำธ0พล้ทำ.2จะช้กจ#งคันอ32นๆ ให�ประพฤต0คัล้�อย์ตาม้ตวในทำางม้0ด้.ม้0ช้อบั...”

ม้าล้บัร5องช้�, การุแสวางหาความจ้รุ�งใจ้, คั.ศ. 1673(ม้าล้บัร5องช้� : 2181-2258 นกปรช้ญา นกบัวช้ แล้ะนกทำฤษฎ.ช้าวฝร2งเศส)

สองเด้3อนให�หล้งเม้32อเหต�การณ์�ว0ปโย์คัอ�บัต0ข18น...

Acte 4 Chapitre 5 องก�ส�� บัทำทำ.2 5 P.516On connaît le génie des Français qui sont naturellement peu secrets…(Guy Tachard, journal manuscrit.)Guy Tachard :

Le général Desfarges était d’un génie étroit et serré, incapable de prendre son parti…(Deslandes-Boureau, Histoire de monsieur Constance…)Deslandes-Boureau : 1690-1757, scientifique et écrivain français

Bien des années plus tard, …

น.494

“คันฝร2งเศสน.8ด้#อ�ปน0สย์ใจคัอได้�ง�าย์ เพราะเป/นคันช้อบัแสด้งออก ไม้�ป)ด้บังคัวาม้ร# �ส1กน1กคั0ด้...”

ก.ย์� ตาช้าร�ด้, บ�นท2กฉบ�บลายม*อเข�ยน(ก.ย์� ตาช้าร�ด้ : ……………………)

“นาย์พล้เด้ซ�ฟาร�จเป/นคันใจคัอคับัแคับัไม้�เป)ด้กว�าง แล้ะไม้�ม้.ป7ญญาทำ.2จะใช้�ว0จารณ์ญาณ์ว0น0จฉย์เร32องใด้...”

เด้ซ�ล้5องด้�-บั#โร, เรุ*�องรุาวการุใช�ช�ว�ตของเมอรุ�ส�เบอรุ�ก3องสต3องซ์�(เด้ซ�ล้5องด้�-บั#โร : 2233-2300 นกว0ทำย์าศาสตร�แล้ะนกเข.ย์นช้าวฝร2งเศส)

เน02นนานอ.กหล้าย์ป;ให�หล้ง...

Acte 4 Chapitre 6 องก�ส�� บัทำทำ.2 6 P.540Un général est dans son armée ce que l’âme est dans le corps.(Louis le Gaya, L’Art de la guerre,

น.518

“หน12งนาย์พล้น8นม้.คัวาม้ส�าคัญต�อกองทำพ เปร.ย์บัด้งกบัหน12งด้วงว0ญญาณ์ในม้น�ษย์�”

1689.)Louis le Gaya :

Suivant les conseils de l’évêque, le général envoya à Lopburi un messager, le lieutenant le Roy, …

หล้�ย์ส� เล้อ กาย์า, ศ�ลปะในการุท,าสงครุาม,

คั.ศ. 1689

(หล้�ย์ส� เล้อ กาย์า : )

นาย์พล้เด้ซ�ฟาร�จส�งนาย์ร�อย์โทำเล้อ รวเป/นผู้#�เด้0นสารไปเม้3องล้ะโว�ตาม้คั�าแนะน�าของทำ�านสงฆ์ราช้ล้าโน...

Acte 4 Chapitre 7 องก�ส�� บัทำทำ.2 7 P.562Les jésuites étaient hier espagnols, aujourd’hui ils sont français ; autrefois ils étaient tout entiers au pape contre la France, aujourd’hui ils sont tout pour la France contre le pape, tout prêts à se réconcilier avec le pape et faire à la France le pis qu’ils pourront quand ils en seront requis par leur intérêt.(Louis de Monpersan, La Politique des jésuites, 1688.)Louis de Monpersan :

Le sergent Lapierre matchait dans l’obscurité en brandissant une torche enflammée, …

น.540

“นกบัวช้เย์ซ#อ0ตน8น วนวารเป/นช้าวสเปน ม้าวนน.8เป/นช้าวฝร2งเศส คัร8งเก�าก�อนในอด้.ต พวกเขาเคัย์เข�าฝAาย์องคั�พระสนตะปาปา เป/นปรป7กษ�กบัฝร2งเศส คัร8นม้าป7จจ�บันกล้บัเข�ากบัฝร2งเศส เป/นปรป7กษ�กบัองคั�สนตะปาปา แต�พร�อม้อย์#�ทำ.2จะรอม้ช้อม้กบัพระองคั� แล้ะก�อเหต�เภทำภย์ให�ฝร2งเศสอย์�างถู1งทำ.2ส�ด้ ย์าม้เม้32อตวได้�ผู้ล้ประโย์ช้น�ด้งทำ.2ต�องการแล้�ว”

หล้�ย์ส� เด้อ ม้5องแปร�ช้5อง, การุเม*องเรุ*�องของ(พวก)เยซ์1อ�ต, คั.ศ. 1688

(หล้�ย์ส� เด้อ ม้5องแปร�ช้5อง : )

ในคัวาม้ม้3ด้ นาย์ส0บัล้าป)แย์ร�เด้0นถู3อคับัไฟ...

Acte 4 Chapitre 8 องก�ส�� บัทำทำ.2 8 P.572Un homme qui ne se fie pas à soi-même ne se fie jamais véritablement à personne.(Cardinal de Retz, Mémoires.)Cardinal de Retz : 1613-1679, homme d'État et mémorialiste français

Beaucoup fut de retour à Lopburi le 1er mai que Dieu fit. …

น.550

“บั�คัคัล้ทำ.2ไม้�เช้32อใจตวเอง จกไม้�อาจเช้32อใจใคัรอย์�างแทำ�จร0งได้�เล้ย์ในช้.ว0ต”

การ�ด้0นล้ เด้อเรทำซ�, บ�นท2กความทรุงจ้,า(การ�ด้0นล้ เด้อเรทำซ� : 2156-2219 รฐบั�ร�ษแล้ะนกจด้บันทำ1กช้าวฝร2งเศส)

นาย์พนโบัช้5องปHกล้บัข18นม้าเม้3องล้พบั�ร.ในวนทำ.2 1

พฤษภาคัม้ทำ.2พระเจ�าประทำานให�...

Acte 4 Chapitre 9 องก�ส�� บัทำทำ.2 9 P.583Il y a souvent profit à changer le sens d’un texte…

น.562

“เราได้�ประโย์ช้น�บัางคัร8งบัางคัราวจากการปรบั

(Spinoza, Traité théologie-politique, 1670.)Spinoza : 1632-1677, philosophe néerlandais

A l’aube du 18 mai 1688 que Dieu fit, …

เปล้.2ย์นคัวาม้หม้าย์ของข�อเข.ย์นเร32องใด้เร32องหน12ง...”

สป)โนซา, ความเรุ�ยงว�าด้�วยรุ�ฐศาสนศาสตรุ�, คั.ศ. 1670

(สป)โนซา : 2175-2220 นกปรช้ญาช้าวฮอล้แล้นด้�)

พอร� �งสางของวนทำ.2 18 พฤษภาคัม้ คัร0สต�ศกราช้ 1688 ทำ.2พระเจ�าประทำานให�...

Avant Acte 5P.601Lorsque à la faveur de toutes les vertus morales une âme est montée de degrés en degrés au plus haut point de perfection et que, plus épurée que l’or qui a passé dans le creuset, elle ne se ressent plus en aucune façon du trouble des passions ni des faiblesses de la nature, elle est obligé de renaître pour la dernière fois et de venir dans un corps humain réformer les abus qui se sont glissés dans le monde, enseigner une loi nouvelle (…). Ce nouveau Dieu se fait bientôt connaître par l’éclat que jette sa personne plus brillanté vingt fois que le soleil et les étoiles (…). Après avoir passé quelques années à instruire les hommes et à répandre sur eux une infinité de grâces, il disparaît tout à coup et va prendre sa place dans le Nyreupan (Nirvâna)(Nicolas Gervaise, « De la créance des Siamois », kans Histoire naturelle et politique du royaume de Siam, 1688.)Nicolas Gervaise : 1661-1736, prêtre des Missions Etrangères de Paris

ก�อนองก�ห�าน.583

“ด้�วย์ก�ศล้ผู้ล้บั�ญทำ8งหม้ด้ทำ.2ได้�กระทำ�าไว� ด้วงจ0ตหน12งจะได้�เล้32อนล้�าด้บัช้8นส#งข18นจนถู1งคัวาม้พ0ส�ทำธ0Jหล้�ด้พ�นจากอาสวก0เล้ส บัร0ส�ทำธ0Jผู้�ด้ผู้�องย์02งกว�าทำองคั�าธรรม้ช้าต0อนได้�หล้อม้หล้�อสกด้ส08นม้ล้ทำ0นแล้�ว ไม้�ตกเป/นทำาสแห�งก0เล้สตณ์หาแล้ะอว0ช้ช้าอ.ก แล้�วจ1งกล้บัม้าเก0ด้เป/นม้น�ษย์�เป/นช้าต0ส�ด้ทำ�าย์เพ32อน�าการปฏิ0ร#ปคัวาม้ช้2วร�าย์ทำ8งม้วล้ทำ.2อ�บัต0ในโล้กน.8 พร�อม้ทำ8งประกาศพระธรรม้คั�าสอนใหม้� (...) พระเป/นเจ�าองคั�ใหม้�น.8จะแสด้งซ12งพระพ�ทำธาน�ภาพให�ปรากฏิ เปล้�งฉพพรรณ์รงส.สว�างไสวเป/นย์.2ส0บัเทำ�าของด้วงด้าวทำ8งหล้าย์ (...) เม้32อได้�ประทำบัสอนพ�ทำธธรรม้แสด้งพระเม้ตตาโปรด้ม้วล้ม้น�ษย์�ช้ 2วระย์ะหน12ง ก5จะด้บัส#ญ เสด้5จเข�าส#�พระน0พพานน0โกล้าส� แฌร�แวส ว�าด้�วย์ศรทำธาของช้าว“สย์าม้ ใน ” ปรุะว�ต�ศาสตรุ�ธรุรุมชาต�และการุเม*องแห�งรุาชอาณิาจ้�กรุสยาม, หน�า 142-143(น0โกล้าส� แฌร�แวส : 2204-2279 นกบัวช้คัณ์ะม้0สซงจากปาร.ส)

Acte 5 Chapitre 1 องก�ห�า บัทำทำ.2 1 P.603Venez, venez, haine implacable Sortez du gouffre épouvantable…

น.584

“ม้าเถู0ด้ ม้า คัวาม้เกล้.ย์ด้ช้งอนส�ด้ประม้าณ์ จง

(Quinault/Lully, Armide, 1686.)Quinault : 1635-1688, poète, auteur dramatique et librettiste françaisLully : 1632-1687, compositeur français d'origine italienne

Cependant monsieur Desfarges (…) vivait à Bangkok dans la tranquillité d’un home qui n’avait rien à craindre. …

หล้�ด้พ�นเส.ย์จากห�วงเหวอนสาม้านย์�”ก0โนล้ทำ� ล้�ล้ล้.2, อารุ�ม�ด้, คั.ศ. 1686

(ก0โนล้ทำ� : 2178-2231 กว. นกเข.ย์นบัทำล้ะคัรแล้ะบัทำร�องช้าวฝร2งเศส ล้�ล้ล้.2 : 2175-2230 นกประพนธ�ช้าวฝร2งเศสเช้38อช้าต0อ0ตาล้.)

จะอย์�างไรก5ตาม้ เม้อร�ส0เย์อร�เด้ซ�ฟาร�จใช้�ช้.ว0ตอย์#�ทำ.2ปCอม้บัางกอกอย์�างวางใจ...

Acte 5 Chapitre 2 องก�ห�า บัทำทำ.2 2 P.625Contre le nom chrétien leur rage en vain conspireCe nom saint durera plus que leur vaste empire…(Campistron, Adrien, 1690.)Campistron : 1656-1723, auteur dramatique français

C’est au milieu de cet état de choses, …

น.605

“คัวาม้เคั.ย์ด้แคั�นใด้ใด้ม้0อาจกระทำ�าย์�2าย์.ต�อพระคัร0สตธรรม้ คั�าศกด้0Jส0ทำธ0Jคั�าน.8จะอย์#�ย์ 8งย์3นย์งกว�าอาณ์าจกรทำางโล้กย์�”ก5อม้ป)สตร5อง, อาเด้รุ�ยง, คั.ศ. 1690

(ก5อม้ป)สตร5อง : 2199-2266 นกเข.ย์นบัทำล้ะคัรช้าวฝร2งเศส)

วนทำ.2 2 ม้0ถู�นาย์น คัร0สต�ศกราช้ 1688 ทำ.2พระเจ�าประทำานม้าให�...

Acte 5 Chapitre 3 องก�ห�า บัทำทำ.2 3 P.640L’une des choses à laquelle un général doit le plus s’attacher c’est à se faire aimer de tout le monde et principalement des officiers (…) Un général ne réussit jamais lorsqu’il s’est attiré l’aversion de son armée(Louis de Gaya, L’Art de la guerre, 1689.)Louis de Gaya :

Le ciel était bas et sombre ce 6 juin que Dieu fit, …

น.620

“ม้.อย์#�เร 32องหน12งทำ.2นาย์พล้ผู้#�น�ากองทำพจะต�องใส�ใจให�ม้ากก5คั3อ จะต�องทำ�าตวให�เป/นทำ.2ร กของทำ�กๆ คัน แล้ะโด้ย์เฉพาะอย์�างย์02งกบันาย์ทำหารผู้#�อย์#�ในบังคับับัญช้า (...) ผู้#�น�าทำหารจะไม้�ม้.วนประสบัคัวาม้ส�าเร5จได้�เล้ย์ถู�าตนเป/นทำ.2จงเกล้.ย์ด้จงช้งของกองทำหาร...”

หล้�ย์ส� เด้อ กาย์า, ศ�ลปะการุท,าสงครุาม, คั.ศ. 1681(หล้�ย์ส� เด้อ กาย์า : )

ทำ�องฟCาของวนทำ.2 6 ม้0ถู�นาย์นทำ.2พระเจ�าประทำานม้าให�คัล้�อย์ต�2าแล้ะม้3ด้ม้ว...

Acte 5 Chapitre 4 องก�ห�า บัทำทำ.2 4

P.670Tout l’éclat dont brille la gloireVaut-il un regard de vos yeux ?(Quinault/Lully, Armide, 1686.)Quinault : 1635-1688, poète, auteur dramatique et librettiste françaisLully : 1632-1687, compositeur français d'origine italienneLe 4 octobre que Dieu fit, …

น.659

“ประกาย์เจ0ด้จ�ารสแห�งช้ย์ช้�านะช้32อเส.ย์ง ไหนเล้�าจะบัาด้ตาเทำ�าคัม้...จากเจ�า”ก0โนล้ทำ� ล้�ล้ล้.2, อารุ�ม�ด้, คั.ศ. 1686

(ก0โนล้ทำ� : 2178-2231 กว. นกเข.ย์นบัทำล้ะคัรแล้ะบัทำร�องช้าวฝร2งเศส ล้�ล้ล้.2 : 2175-2230 นกประพนธ�ช้าวฝร2งเศสเช้38อช้าต0อ0ตาล้.)

วนทำ.2 4 ต�ล้าคัม้ทำ.2พระเจ�าประทำานให�...

Acte 5 Chapitre 5 องก�ห�า บัทำทำ.2 5 P.681La sévère raison et le devoir barbareSur les héros n’ont que trop de pouvoir…(Quinault/Lully, Armide, 1686.)Quinault : 1635-1688, poète, auteur dramatique et librettiste françaisLully : 1632-1687, compositeur français d'origine italienne

Le 9 octobre que Dieu fit, …

น.661

“เม้32อเป/นว.รบั�ร�ษ ทำ.2ต�องแบักรบัไว�ไม้�อาจหน.พ�นคั3อ หน�าทำ.2ร บัผู้0ด้ช้อบัแล้ะการย์1ด้ม้2นในเหต�ผู้ล้”

ก0โนล้ทำ� ล้�ล้ล้.2, อารุ�ม�ด้, คั.ศ. 1686

(ก0โนล้ทำ� : 2178-2231 กว. นกเข.ย์นบัทำล้ะคัรแล้ะบัทำร�องช้าวฝร2งเศส ล้�ล้ล้.2 : 2175-2230 นกประพนธ�ช้าวฝร2งเศสเช้38อช้าต0อ0ตาล้.)

วนทำ.2 9 ต�ล้าคัม้ ทำ.2พระเจ�าประทำานให�...

Acte 5 Chapitre 6 องก�ห�า บัทำทำ.2 6 P.692… Les Français (…) perdirent tout en un jour : honneur et réputation en Asie ; dépenses excessives faites en Europe…(Deslandes-Boureau, Histoire de monsieur Constance…)Deslandes-Boureau : 1690-1757, scientifique et écrivain français

On sait peut-être ce qu’est Pondichéry : …

น.672

“...พวกเราฝร2งเศส (...) ส#ญส08นหม้ด้ทำ�กอย์�างในช้2ววนเด้.ย์ว ทำ8งเก.ย์รต0ย์ศช้32อเส.ย์งในทำว.ปเอเช้.ย์ แล้ะทำพย์�ส0นม้หาศาล้ทำ.2ทำ��ม้เทำ (ทำ�าสงคัราม้) ในทำว.ปย์�โรป”

เด้ซ�ล้5องด้�-บั#โร, เรุ*�องของเมอรุ�ส�เบอรุ�ก3องสต3องซ์�(เด้ซ�ล้5องด้�-บั#โร : 2233-2300 นกว0ทำย์าศาสตร�แล้ะนกเข.ย์นช้าวฝร2งเศส)

เม้3องป/อนด้0เช้ร.น 8นคังจะเป/นทำ.2ร# �จกกนด้.อย์#�ด้อก...

Acte 5 Chapitre 7 องก�ห�า บัทำทำ.2 7

P.707La Cour de France est turque : et non chrétienne dans ses maximes.(Anonyme attribué à Michel le Vassor, Soupirs de la France esclave qui aspire après sa liberté, 1689.)Michel le Vassor : 1648–1718, prêtre oratorien, écrivain français

Cependant Louis la Fistule, âgé de cinquante ans, …

น.687

“ขนบัธรรม้เน.ย์ม้แล้ะว0ธ.คั0ด้ในราช้ส�านกฝร2งเศสน8น เป/นแบับัพวกเต0ร�กนอกศาสนา หาใช้�ว0ถู.แบับัช้าวคัร0สต�ไม้�”ผู้#�เข.ย์นน0รนาม้ ใช้�นาม้ปากกาว�า ม้0เช้ล้ เล้อวาสซอร�, ฝรุ��งเศสในรุะบบทาสครุ,�าครุวญหวนหาอ�สรุภาพ, คั.ศ. 1689

(ม้0เช้ล้ เล้อวาสซอร� : 2191-2261 นกบัวช้แล้ะนกเข.ย์นช้าวฝร2งเศส)

เจ�าหล้�ย์ส�แห�งทำวารพ0ษในพระช้นษาห�าส0บัเร02ม้ร�วงโรย์ตาม้สงขาร...