poslovno pravo knjiga

Prof. dr MILIĆ SIMIĆProf. dr MILOŠ TRIFKOVIĆ

POSLOVNO PRAVO^^^^Hosnovi prava i obligacija, privredna/ trgovačka društvaEKONOMSKI FAKULTET UNIVERZITETA U SARAJEVUSARAJEVO, 1999.

1

Poslovno pravo-osnovi prava i obligacija, privredna/trgovačka društva-fia pisali.Simić dr Milić, vanredni profesorCKonomsKog fakulteta Univerziteta u SarajevuTrifković dr Miloš,redovni profesorEkonomskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu

Izdavač: Ekonomski fakultet Univerziteta u SarajevuZu izdavaču: Kreso dr Sead, vanredni profesorEkonomskog fakulteta Univerziteta 11 SarajevuRecenzenti: Kmeta dr Slavica, redovni profesorPravnog fakulteta Univerziteta u SarajevuCović dr Sefkija. redovni profesorPravnog fakulteta Univerziteta u Sarajevu

Lektor: Jokić Olivera

Nuslovnu strunu: Mirković Minja

DTP: Vranić Alnia, dipl. oec.

Štampu: DD štamparija “Svjetlost”, Fojnica

Zu štampariju: Bul jina Sehzija, direktor

Tiraž: 1.000 primjeraka

Copyright© 1999.Ekonomski fakultet, Sarajevo

CIP - Katalogizacija u publikacijiNacionalna i univerzitetska bibliotekaBosne i Hercegovine. Sarajevo347.7 (075.8)SIMIĆ, Milio, 1944-Poslovno pravo: osnovi prava i obligacija. privredna/trgovačka društva /Milić Simić. Miloš Trifković. - U Sarajevu: Ekonomski fakultetUniverziteta. 1999. - XVI. 320 str. ; 25cmBiblikografija: str. [3 I 7] - 320 i uz tekstISBN 9958-605-03-11. Trifković. Miloš. 1939-COB1SS-1D 0030550______________________________Mišljenjem Federalnog ministarstva obrazovanja, nauke, kulture i sportabr.02-15-22477/99 od 3 1.05.1999. godine knjiga je oslobođena poreza na prometproizvoda i usluga.

III

r e d g o v o r

pVeć duže vrijeme osjeća se potreba za cjelovitom obradom materije izoblasti prava privrednih/trgovačkih društava (kompanijskog prava),uključujući osnove obligacija i prava uopšte, koja bi bila zasnovana napozitivnom pravu u Federaciji Bili. To je učinjeno prezentiranomknjigom. Ukupnost promjena i namjena knjige zahtijevali suodgovarajuću obradu osnovne juridičke građe. Knjiga ima namjenuudžbenika, prvenstveno, za studente ekonomskih fakulteta, a nadamose da će korisno poslužiti i pravnicima, ekonomistima i poslovnimljudima.Udžbenik obuhvata materiju predmeta „Poslovno pravo" koji se,prema nastavnom planu i programu, izučava na Ekonomskomfakultetu Univerziteta u Sarajevu, od školske 1997/98. godine. Osimtoga, važi kao udžbenik i za pravne predmete iz ranijih nastavnihplanova, bez obzira na njihov naziv. Saglasno tome udžbenikobuhvata tri oblasti: osnove prava, osnove obligacija iprivredna/trgovačka društva, izložene prema važećim propisima uFederaciji BiH koji su službeno objavljeni do 01.05.1999. godine. Priobradi materije vođeno je računa o usklađenosti sa ekonomskimdisciplinama u kojima se ova materija izučava.Autori su svjesni, da će njihovi stavovi koje su zauzeli, način i obim nakoji su izložili materiju, biti predmet diskusije i kritike. Bićemoizuzetno zahvalni svim dobronamjernim sugestijama studenata,poslovne, stručne i naučne javnosti.A u t o r iŽelimo zahvaliti svima onima koji su nas podržavali ili na bilo kojinačin doprinijeli da ova knjiga ugleda svjetlost javnosti.U Sarajevu, maja 1999. godine

1 Osnovni pojmovi o pravuGlava prvaTeorijski pravni pojmoviI Pojmovi države i prava 11. Uopšte o društvenim organizacijama i društvenim

normama.............................................................................. 12. Pojam države................................................................ 23. Pojam prava................................................................ 3II Pravna norma.................................................................. 51. Uopšte o elementima pravne norme............................ 52. Hipoteza dispozicije i sankcije...................................... 63. Dispozicija................................................................... 64. Sankcija..................................................................... 75. Podjela pravnih normi prema obimu i predmetu

regulisanja............................................................................ 96. Podjela normi prema stepenu određenosti dispozicije 10III Sistem prava....................................................................... 111. Pojam sistema prava i kriteriji za njegovo određivanje 1 12. Elementi sistema prava.............................................. 12IV Pojam i podjela pravnih akata......................................... 141. Sadržina pravnog akta................................................. 142. Oblik pravnog akta....................................................... 153. Kriteriji podjele pravnih akata....................................... 164. Podjela pravnih akata koji sadrže pravnu normu ilinjene normativne elemente......................................... 175. Osobine i odnosi opštih i pojedinačnih pravnih akata 17V Vrste opštih pravnih akata................................................ 181. Ustav......................................................................... 182. Zakon........................................................................... 203. Podzakonski akti.......................................................... 214. Akti društvenih organizacija......................................... 225. Običaj.......................................................................... 236. Sudski akti................................................................... 24

7. Ugovor......................................................................... 25VI Vrste pojedinačnih pravnih akata...................................... 261. Podjela pojedinačnih pravnih akata............................. 262. Vrste pojedinačnih pravnih akata................................ 26VII Pojam i hijerarhija izvora prava........................................ 291. Pojam materijalnih i formalnih izvoraprava........................................................................... 292. Hijerarhija formalnih izvora prava............................... 30VIII Pravni odnos........................... 31

1. Pojam pravnih činjenica i događaja............................ 312. Pojam pravnog odnosa.............................................. 323. Subjektivno pravo....................................................... 334. Obaveza...................................................................... 355. Objekat prava............................................................. 356. Objekti imovinskog prava........................................... 357. Uticaj vremena na pravne odnose.............................. 37IX Subjekti prava.................................................................. 39

1. Pojam subjekata prava................................................ 392. Fizičko lice kao subjekat prava.................................... 393. Pravna, građansko pravna, poslovna i deliktna

sposobnost fizičkog lica........................................................... 404. Pravno lice kao subjekat prava.................................... 405. Pravna, poslovna i deliktna sposobnost pravnih lica. 416. Zastupanje fizičkih i pravnih lica.................................. 422 Osnovi obligacionog pravaGlava prvaObligaciono-pravni odnosi (obligacija)I Pojam, vrste i subjekti obligacionih odnosa...................... 451. Pojam i karakteristike obligacije.................................. 452. Vrste obligacija........................................................... 503. Subjekti obligacije....................................................... 54II nastanak (izvori) i prestanak obligacionih odnosa.. 601. Izvori obligacija........................................................... 602. Prestanak obligacije..................................................... 633 Pojam i izvori poslovnog pravaGlava prvaPojam poslovnog pravaI Terminologija i istorijat..................................................... 71

1. Terminologija.............................................................. 702. Istorijat....................................................................... 72II Predmet i metod poslovnog prava.............................................. 741. Predmet poslovnog prava............................................ 74

2. Metod poslovnog prava............................................... 75

Glava drugaIzvori poslovnog pravaI Propisi................................................................................ 791. Ustav.......................................................................... 792. Zakoni........................................................................ 793. Podzakonski akti i akti samoregulacionihorganizacija................................................................ 8 1II Izvori autonomnog poslovnog prava.................................. 821. Običaj kao izvor poslovnog prava............................... 822. Uzanse....................................................................... 853. Obligacioni ugovor kao izvor poslovnog prava............ 884. Hijerarhija izvora poslovnog prava.............................. 904 Subjekti poslovnog pravaGlava prvaSistem subjekata poslovnog pravaI Određivanje i sistematizacija subjekata............................ 931. Određivanaje subjekata poslovnog prava.................. 932. Osnovni kriteriji za određivanaje subjekata u

domaćem pravu...................................................................... 953. Sistematizacija subjekata poslovnog prava................. 96II Individualni trgovac (samostalni privrednik).................... 981. Terminologija i pojam................................................ 982. Pravni položaj individualnog trgovca.......................... 1003. Radnja i zajednička radnja.......................................... 1024. Uslovi za registraciju individualnog trgovca................ 103III Uopšte o privrednim/trgovačkim društvima...................... 1041. Terminologija............................................................. 1042. Pojam privrednog/trgovačkog društva........................ 1053. Tipovi privrednih/trgovačkih društava........................ 1074. Pravna priroda privrednog/trgovačkog društva.......... 1075. Sistemi osnivanja privrednih/trgovačkih društava....... 109

Glava drugaDruštvo sa neograničenom solidarnomodgovornošću članova/javno trgovačkodruštvo (ortakluk, opšte partnerstvo)I Pojam, karakteristike i osnivanje........................................ 1 111. Pojam javnog trgovačkog društva................................ 1 1 12. Karakteristike javnog trgovačkog društva.................... 1123. Osnivanje javnog trgovačkog društva........................... 113II Pravni odnosi između članova/partnera............................ 1141. Osnovna/temeljna glavnica javnog trgovačkogdruštva........................................................................ 1 142. Ulozi članova u javno trgovačko društvo..................... 1 153. Raspolaganje udjelima kod javnog trgovačkogdruštva...................................................................... 1 174. Učešće u dobiti javnog trgovačkog društva................. 1 185. Učešće u snošenju poslovnih rizika i pokrivanju

gubitaka društva..................................................................... 1 196. Savjesnost i poštenje članova/partnera........................ 1207. Zabrana konkurencije članovima društva.................... 121III Upravljanje u društvu i vođenje poslovadruštva......................................................................... 1211. Upravljanje u javnom trgovačkom društvu................. 1212. Vođenje poslova javnog trgovačkog društva............... 122IV Pravni odnosi društva i članova prema trećimlicima u prometu............................................................. 1231. Zastupanje i predstavljanje javnog trgovačkogdruštva..................................................................... 1232. Imovinskopravna odgovornost za obaveze javnog

trgovačkog društva................................................................ 124V Prestanak članstva, promjena oblika društva i

prestanak društva....................................................................1261. Prestanak članstva u javnom trgovačkom društvu.... 1262. Promjena oblika javnog trgovačkog društva............... 1273. Prestanak javnog trgovačkog društva........................ 127Glava trećaKomanditno društvo (mješoviti ortakluk,specijalno partnerstvo)I Pojam, karakteristike i osnivanje...................................... 1291. Pojam komanditnog društva...................................... 1292. Karakteristike komanditnog društva.......................... 1303. Osnivanje komanditnog društva................................. 131II Pravni odnosi između članova......................................... 133

1. Osnovna/temeljna glavnica komanditnog društva... 1332. Ulozi komplementara i komanditora.......................... 1343. Raspolaganje udjelima kod komanditnog društva... 1354. Učešće u dobiti komanditnog društva....................... 1365. Učešće u snošenju poslovnih rizika i pokrivanju

gubitaka društva...................................................................... 1376. Savjesnost i poštenje komplementara ikomanditora.............................................................. 1377. Zabrana konkurencije komplementarima i

komanditorima........................................................................ 138III Upravljanje u društvu i vođenje poslova društva... 1381. Upravljanje u komanditnom društvu.......................... 1382. Vođenje poslova komanditnog društva...................... 140IV Pravni odnosi društva i članova prema trećimlicima u prometu............................................................ 1411. Zastupanje i predstavljanje komanditnog društva... 1412. Imovinskopravna odgovornost za obaveze

komanditnog društva............................................................... 142V Prestanak članstva, promjena oblika društva iprestanak društva........................................................... 1431. Prestanak članstva u komanditnom društvu.............. 1432. Promjena oblika komanditnog društva....................... 1433. Prestanak komanditnog društva................................ 144Glava četvrtaKomanditno društvo na akcije/dioniceI Pojam, karakteristike, pravna priroda i osnivanje.. 1451. Pojam komanditnog društva na akcije/dionice........... 1452. Karakteristike komanditnog društva na

akcije/dionice............................................................................ 1463. Pravna priroda komanditnog društva na

akcije/dionice............................................................................ 1474. Osnivanje komanditnog društva na akcije/dionice.. 148II Imovinskopravni odnosi u društvu i prematrećim licima.................................................................... 1491. Osnovna/temeljna glavnica komanditnog društvana akcije..................................................................... 1492. Ulozi komplementara i komanditora-

akcionara/dioničara................................................................... 1503. Raspolaganje udjelima kod komanditnog društvana akcije.................................................................... 1513. Imovinskopravna odgovornost društva i članova.... 1514. Ostali imovinskopravni odnosi.................................. 152III Upravljanje u društvu i vođenje poslova društva.... 1521. Upravljanje u komanditnom društvu na

akcije/dionice........................................................... 1522. Vođenje poslova komanditnog društva naakcije/dionice.......................................................... 153IV Prestanak članstva, promjena oblika iprestanak društva................................................................ 154

1. Prestanak članstva u komanditnom društvu naakcije/dionice.....................................................j...................... 154

2. Promjena oblika komanditnog društva naakcije/dionice............................................................................. 154

3. Prestanak komanditnog društva naakcije/dionice......................................................... 154Glava petaDruštvo sa ograničenom odgovornošću (društvo

sa ograničenim jemstvom)I Pojam, karakteristike, pravna priroda i osnivanje 1571. Pojam društva sa ograničenom odgovornosti......... 1572. Karakteristike društva sa ograničenom

odgovornosti.............................................................................. 1583. Pravna priroda društva sa ograničenom

odgovornosti.............................................................................. 1594. Osnivanje društva sa ograničenom odgovornosti. 1615. Statut društva sa ograničenom odgovornosti......... 164II Imovinskopravni odnosi u društvu i prematrećim licima........................................................................ 165

1. Imovina i osnovna/temeljna glavnica društva saograničenom odgovornosti........................................................ 165

2. Ulozi u društvo sa ograničenom odgovornosti........ 1663. Sporedne činidbe članova u korist društva............. 1684. Udjeli i raspolaganje udjelima članova društva sa

ograničenom odgovornosti........................................................ 1695. Povlačenje (amortizacija) udjela člana društva....... 1706. Učešće u dobiti i ostvarivanju drugih imovinskihprava...................................................................... 1707. Učešće u snošenju poslovnih rizika i pokrivanju

gubitaka društva...................................................................... 17 18. Zabrana konkurencije, konfliktnost interesa i

lojalnost društvu........................................................................ 1729. Imovinskopravna odgovornost društva i članova.. 173III Prestanak članstva, promjena oblika društva i

prestanak društva...............................................................1. Prestanak članstva u društvu sa ograničenom

odgovornosti.............................................................................. 1742. Promjena oblika društva sa ograničenom

odgovornosti.............................................................................. 175

3. Prestanak društva sa ograničenom odgovornosti... 175Glava šestaDruštvo jednog lica (jednočlano, inokosno

društvo)I Pojam, osnivanje i specifičnosti................................................. 1771. Pojam društva jednog lica....................................... 1772. Karakteristike društva jednog lica........................... 1783. Osnivanje društva jednog lica................................ 1784. Specifičnosti imovinskih odnosa kod društvajednog lica.............................................................. 179II Imovinskopravna odgovornost društva i jedinog

vlasnika društva....................................................................... I80

1. Imovinskopravna odgovornost društva jednoglica......................................................................... 1802. Imovinskopravna odgovornost jedinog vlasnika

društva ..............................................................................181Glava sedmaAkcionarsko/dioničko društvoI Pojam, značaj, karakteristike i pravna priroda.... 1831. Pojam akcionarskog/dioničkog društva................... 1832. Značaj akcionarskog/dioničkog društva................. 1843. Pravne karakteristike akcionarskog/dioničkogdruštva.................................................................. 1864. Pravna priroda akcionarskog/dioničkog društva.. 187II Osnivanje akcionarskog/dioničarskog društva... 1881. Osnivači akcionarskog društva............................. 1882. Uslovi za osnivanje akcionarskog društva............ 1883. načini osnivanja akcionarskog društva................ 1904. Upis (supskripcija) akcija...................................... 1965. Uplata (otkup) akcija........................................... 1976. Ostala pravila o uplati (otkupu) akcija.................. 1997. Osnivačka skupština............................................. 2008. Statut akcionarskog društva................................. 201III Akcije/dionice........................................................................... 2031. Pojam i pravne karakteristike akcije/dionice......... 2032. Bitni sastojci akcije/dionice.................................. 2063. Obaveze i prava akcionara/dioničara.................... 2074. Emisija akcija/dionica........................................... 2105. Promet dionica..................................................... 2136. Klase i serije dionica............................................. 2157. Vrste akcija/dionica.............................................. 218IV Povećanje i smanjenje osnovne glavnice

(osnovnog kapitala)................................................................. 219

1. Povećanje osnovne glavnice................................ 2192. Smanjenje (redukcija) osnovne glavnice.............. 2213. Sticanje sopstvenih akcija.................................... 223V Prestanak članstva, promjena oblika društva i

prestanak društva.................................................................... 2241. Prestanak članstva u društvu............................... 2242. Promjena organizacionog oblika društva.............. 2253. Prestanak društva................................................. 226VI Organi akcionarskog društva................................................... 2261. Teorijski pristup.................................................... 2262. Sadašnje stanje regulative................................... 2273. Skupština............................................................. 2284. nadzorni odbor..................................................... 2325. Direktor/uprava društva................................... 2376. Odbor za reviziju................................................... 240

Glava osmaStatusni oblici povezivanja, institucionalizovani

oblici i organizovana tržišta kapitalaI Statusni oblici povezivanja društva.......................................... 2431. Uopšte o formama povezivanja društva.............. 2432. Holding............................................................... 2443. Poslovno udruženje............................................ 2454. Pul...................................................................... 245II Institucionalizovani oblici finansijskog 248

kapitala.1. Banke................................................................. 2482. Društva za osiguranje i reosiguranje................... 2493. Društva za upravljanje fondovima...................... 2504. Investicioni fondovi............................................ 251III Organizovana i uređena javna tržišta..................................... 2521. Berza................................................................. 2522. Druga uređena javna tržišta hartija odvrijednosti......................................................... 254

3. Javna tržišta roba.............................................. 254

Glava devetaSpecifični oblici poslovnih subjekata, druga

pravna lica i udruživanjeI Javno preduzeće i zadruga..................................................... 2571. Javno preduzeće (kompanija)........................... 2572. Zadruga............................................................ 2603. Ostala pravna lica............................................ 262II Udruživanje poslovnih subjekata - komore i

savezi .............................................................................262

1. Privrednekomore........................................................... 2622. Strukovne asocijacije...................................... 2633. Zadružni savezi............................................... 264

5 Promjene, prestanak, pravni promet,atributi i registracija

Glava prvaUnutrašnja organizacija, statusne promjene i

prestanak društva

I Unutrašnja organizacija društva........................... 2651. Pojam dijelova društva.................................... 2652. Pravni status dijelova društva......................... 266II Statusne promjene................................................ 2671. Pojam statusnih promjena............................... 2672. Zajedničke pravne karakteristike...................... 2683. Vrste statusnih promjena................................. 269III Prestanak poslovnih subjekata.............................. 2721. Pojam i razlozi prestanka................................. 2722. Stečaj............................................................... 2733. Prinudno poravnanje u stečaju......................... 2794. Likvidacija......................................................... 280Glava drugaPravni promet, zastupanje i odgovornostI Pravni promet i imovina........................................ 2831. Pojam prometa............................................... 2832. Subjekti poslovnog prometa........................... 2843. Pravni instrumenti prometa........................... 2854. Imovina.......................................................... 285II Zastupanje i predstavljanje.................................. 2861. Pojam i pravni osnov nastajanja..................... 2862. Slobodno i vezano osoblje............................... 2873. Zakonski i statutarni zastupnici....................... 2884. Punomoćnici................................................... 2895. Prokura........................................................... 2926. Prekoračenje granica ovlaštenja...................... 294III Odgovornost poslovnih subjekata........................ 2951. Pojam i vrste................................................... 2952. Odgovornost prema društvenoj zajednici........ 2983. Zakonska odgovornost za sopstvene obaveze 299

4. Zakonska odgovornost za druge subjekte(lica) .............................................................. 3005. Zakonska odgovornost drugih lica za društvo 302Glava trećaAtributi i registracija poslovnih subjekataI Atributi................................................................ 3031. Pojam i vrste atributa..................................... 3032. Firma............................................................. 3043. Sjedište.......................................................... 3084. Djelatnost...................................................... 3095. Jedinstveni matični broj (JMB)......................... 31 1II Registracija poslovnih subjekata......................... 3111. Pojam i subjekti registracije........................... 31 12. Predmet i postupak upisa.............................. 3123. Vrste upisa.................................................... 3134. načela upisa u sudski registar....................... 314

S p o n z o r ikoji su pomogli realizaciji ove knjige/udžbenika

Fond otvoreno društvo BiH

DD „Merkur", PC Sarajevo

DD „Dijamant", Sarajevo

„Bitumenka", Sarajevo

„Raming-gradnja", Sarajevo

„Interlingua", Sarajevo

DD ,,FEB", Sarajevo

Osnovni pojmovi o pravuG L A V AP R V A

Teorijski pravni pojmovi

/ POJMOVI DRŽAVE I PRAVA1. Uopšte o društvenim organizacijama i

društvenim normamaDruštvo je pretpostavka egzistencije čovjeka i okvir njegoveaktivnosti, bilo da je ona usmjerena prema prirodnoj okolini, biloprema drugim ljudima - pojedincima, grupama ili zajednici kao cjelini.Radi postizanja svojih ciljeva ljudi u društvu djeluju neorganizovanoili organizovano. njihova djelatnost može biti spontana iimprovizovana, ili podvrgnuta određenom sistemu pravila (normi) kojaunaprijed određuje željeno ponašanje i kazne za njegovo eventualnoneostvarivanje. Što je društvo razvijenije, tim je veći broj organizacijakroz koje i podsredstvom kojih čovjek i društvo ostvaruju svojeciljeve. Isto tako se povećava i broj sistema normi kojima se ljudikoriste.Pošto su pravila o ustrojstvu i funkcionisanju pojedinih organizacija odinteresa za ljude koji žive i rade unutar tih organizacija, to oni ikažnjavaju prekršaje tih pravila (negativna sankcija) ili nagrađuju zanjihovo bolje poštivanje (pozitivna sankcija). Unutar privredneorganizacije kao specifične sankcije za povrede pravila privređivanjaprimjenjuju se, na primjer, kazne koje izriču sudovi časti privrednih

2 Teorijski pravni pojmovi

komora: zabrana učešća u radu komore, zabrana učešća na

Teorijski pravni pojmovi 3

sajmovima i slično, bojkot, stavljanje na crne liste, uskraćivanjekredita itd. Sankcije za povrede političkih i društvenih pravila kojeizriču političke i društvene organizacije jesu isključivanje iz stranaka iudruženja, zabrana učešća u javnom životu, nemogućnost vršenjaodređenih funkcija i mnoge druge. Zbog prekršaja religijskih pravilamože da uslijedi ekskomunikacija ili isključenje iz crkvene zajednice -nekada najteža kazna poslije smrtne i niz ostalih sankcija. Tipičnasankcija za nepoštivanje kulturnih pravila jeste društveni prezir.Svi do sada navedeni tipovi društvenih organizacija i normi postojalisu, makar i u rudimentarnoj formi, u prvobitnoj zajednici. Pojavomimovinskog raslojavanja unutar gentilnog društva, razvojem privatnesvojine i rascjepom tog društva na grupe sa suprotstavljeniminteresima, javlja se jedna nova vrsta društvene organizacije i jedannovi sistem pravila ponašanja: država i pravo, njihovo osnovnounutrašnje obilježje jeste klasnost. najvažnija spoljna karakteristikaim je monopol za fizičku prinudu.2. Pojam državeU širem značenju država je posebnim sistemom pravila (pravom)uređena organizacija vladajuće klase sa monopolom fizičke prinudekoja stanovništvo na određenoj teritoriji podvrgava svojoj suverenojvlasti i time u datom društvu održava način proizvodnje i političkeodnose koji su u interesu vladajuće klase. Elementi ovako definisane


države jesu: teritorija, stanovništvo i postojanje suverene javne vlasti,tj. pravno neograničene mogućnosti zapovijedanja na bazi monopolaza fizičku prinudu.U užem značenju pod pojmom države se podrazumijeva državnaorganizacija ili državni aparat. Državna organizacija, država i u užemznačenju, jeste hijerarhijski ustrojen i pravom organizovan sistemorgana koji raspolaže monopolom za fizičku prinudu i moći stvaranjapravila ponašanja. Država kao organizacija, kao aparat, samo jejedna od društvenih organizacija. Ona ne postoji iznad društva,nego predstavlja njegov sastavni dio. Zbog toga uticaj države,iako baziran na monopolu za fizičku prinudu, ima ipakograničeno dejstvo. Država jeste društvena sila, ali nija silaiznad društva.Ponekad se pojam države upotrebljava kao sinonim za državni organ.Državni organ je dio državne organizacije. Pod njim podrazumijevamojedno fizičko lice ili skup fizičkih lica, ljudi, koji stoje u posebnojpravnoj vezi sa državnim aparatom (državna službena lica) i koji,


povjerenim im sredstvima, na određenoj teritoriji vrše određeni krugposlova. Teritorija i krug poslova nazivaju se stvarnom i mjesnomnadležnošću, njih takođe određuje pravo. Svaki državni organ uvršenju svoje nadležnosti raspolaže određenim dijelom monopola zafizičko nasilje. Ipak, treba imati na umu da to ne znači da svakidržavni organ neposredno primjenjuje fizičku silu.1’3. Pojam pravaSociološki posmatrano, pravo predstavlja jedan od sistema pravilaponašanja ljudi u društvu u kome postoji država. Između prava idrugih sistema društvenih normi ne postoji razlika u strukturi norme;sve društvene norme kao svoje osnovne sastojke imaju dispoziciju -primarno pravilo ponašanja, i sankciju - sekundarno praviloponašanja lica koje je prekršilo dispoziciju, ili lica koja za to treba daprimijene kaznu. Sankcija može kao sekundarno da sadrži i praviloponašanja povodom nagrade koju treba dati zbog poštovanjadispozicije. Bitna razlika ne mora da postoji ni u predmetu regulisanja;jedan te isti društveni odnos istovremeno može biti regulisanobičajnom i moralnom normom, normom neke društvene organizacijei prvanom normom. Ono po čemu se pravo suštinski razlikuje od

1n Opširnija izlaganja autora o pravnoj teoriji države nalaze se u njihovom

udžbeniku:

’’Teorija države i prava, statusnog i obligacionog prava”, V. Masleša,

Sarajevo, 1984.


drugih sistema društvenih normi jeste zahtjev za izvršavanjesankcija od strane državnih organa. Pravo, očigledno, nije manjesložena pojava od države. Otuda brojna značenja njegovog pojma.U najširem značenju pojma „pravo" označava pravni sistem. To jepo načelima hijerarhije sistematizovan skup pravila ponašanjasubjekata u društvu čije neostvarivanje u društvenim odnosimasankcioniše posebna organizacija sa monopolom za fizičku prinudu(država). Elementi pravnog sistema jesu: pravna norma, pravniinstitut ili ustanova, grana prava i pravna oblast. Najvažnija jepravna norma, tj. pravilo ponašanja subjekata (dispozicija) čijieventualni prekršaj treba da sankcioniše država. Svi ostali elementipravnog sistema nastaju grupisanjem pravnih normi prema kriterijusrodnosti u pogledu društvenog odnosa koji je predmet regulisanjai načina (metoda) na koji se taj odnos uređuje.Pravna norma, skup pravnih normi ili čitav sistem prava ponekad senazivaju i „objektivnim pravom" ili „pravom u objektivnom smislu".Izraz „objektivno pravo" obuhvata sve pravne norme koje je stvoriladržava ili neki drugi ovlašteni subjekti. Upotreba ovoga termina


korisna je zbog toga što se pomoću njega može jasnije definisati„subjektivno pravo" ili „pravo u subjektivnom smislu" za koje seveoma često upotrebljava samo riječ „pravo".2

„Subjektivno pravo" je na objektivnom pravu zasnovano i od državeobezbijeđeno ovlaštenje jednog lica da se u sopstvenom interesuponaša na način određen objektivnim pravom ili da od obaveznih licatraže da se ona ponašaju na određeni način. Elementi subjektivnogprava jesu: ovlaštenje na vršenje određenih radnji, mogućnost da seone vrše u sopstvenom interesu i zahtjev, ili tužba u materijalnomsmislu, upućen državnom organu u slučaju kada ovlaštenja nisupoštovana dobrovoljno, kada pravne obaveze nisu izvršene uredno.Postojanje subjektivnog prava kao od države zaštićenog ovlaštenjajednog lica prema drugom ili drugim licima pokazuje da pravna normai pravni sistem - objektivno pravo - nisu sami sebi svrha. Ciljobjektivnog prava jeste usmjeravanje ponašanja subjekata u željenompravcu. Otuda pojam „pravo" ima još jedno značenje, on obuhvata ipravni odnos. Zavisno od konkretnih okolnosti, veza između subjekatakoja predstavlja pravni odnos može biti uređena bilo dispozicijom,bilo sankcijom. Elementi pravnog odnosa su subjektivno pravo iobaveza. Ukoliko nosilac (titular) ovlaštenja ne djeluje u

2 Kod nas jedino slovenačka pravna terminologija ima posebne izraze za

objektivno i

subjektivno pravo: “pravo” i “pravica”.


svom nego utuđem interesu, onda se umjesto subjektivnog prava kao elemenatpravnog odnosa pojavljuje nadležnost. Nadležnost kao elemenatpravnog odnosa ne treba miješati sa pojmom nadležnosti državnihorgana koji označava njihov djelokrug. Pod obavezom sepodrazumijeva dužnost određenog ponašanja, vršenja nekih fizičkihljudskih radnji, koja može u krajnjoj liniji biti ostvarena monopolomza fizičku prinudu ili dužnost nekog ponašanja čje propuštanje zasobom povlači sankciju od državnih organa.Postojanje objektivnog prava i pravnih odnosa još uvijek nužno neznači i izvršenje ljudskih radnji kojima se može zadovoljiti zaštićeniinteres. Da bi to postigla, država neprekidno u većoj ili manjoj mjeriinterveniše svojom fizičkom prinudom. Time se postiže znatnousaglašavanje ljudskih ponašanja sa pravnim normama. Kada je toslučaj, govorimo o "pravnom poretku". Činjenica da postoji izvjestanbroj ljudskih ponašanja koja nisu u skladu sa pravnim normama, iakobi trebalo da budu, ne utiče na postojanje pravnog poretka sve dok jeon u stanju da vrši svoju osnovnu funkciju: očuvanje postojećegnačina proizvodnje i postojećih političkih odnosa. Zato se pravniporedak i može definisati kao "postavljanje, stvaranje pravnih normi i


njihovo ostvarivanje".3’ Pravni poredak se sastoji iz dva osnovnaelementa: normativneg i faktičkog, koji su međusobno dijalektičkipovezani načelom zakonitosti. Normativni elemenat obuhvatahijerarhijski uređene sisteme normi i pravnih akata koji ih izražavaju,a faktički elemenat se sastoji od pravnih odnosa, sistema ljudskihponašanja, koji je uglavnom u skladu sa sistemom normi i usljed togau načelu zakonit i efikasan.3 Riječ "pravo" se upotrebljava i tako daznači pojam pravnog poretka. Ona tada ima najšire značenje.Međusobna uslovljenost države i prava vidljiva je iz njihovih osnovnihdefinicija, iz drugih značenja riječi "država" i "pravo" koja smo navelii iz njihovog međusobnog odnosa. Brojnost i karakter veza izmeđudržave i prava jasno ukazuju da su to dvije samo relativno nezavisnepojave. U stvarnosti, one čine jedinstvo koje se naziva "državno-pravniporedak". Pod državno-pravnim poretkom podrazumijeva se jedinstvodržavne organizacije i pravnog poretka, čiji je zadatak da u datomdruštvu održe onaj način proizvodnje i onu vrstu političkih odnosa

3 O strukturi normativnog i faktičkog dijela pravnog poretka u našoj teoriji

ne postoji

jedinstveno gledište. Tako Gaber dr Stevan: “Teorija na državata i pravoto”,

Kultura, Skopje,

1973, str. 29 kao elemente normativnog dijela navodi: pravne norme, pravne

akte i pravne

odnose; Elementi faktičkog dijela su: subjekti prava i faktičko dejstvo, tj.

ljudske pravno

relevantne radnje.


koji, shodno konkretnim istorijskim uslovima, zadovoljavaju najšireshvaćene interese vladajuće klase.Ii PRAVNA NORMA1. Uopšte o elementima pravne normePravna norma je sastavljena iz dva osnovna elementa: iz dispozicije isankcije. Svaki od tih sastavnih dijelova pravne norme je jednopravilo ponašanja i stoga ima normativan karakter. Međusobna veza tadva pravila ponašanja je takva da se ona moraju zajedno nalaziti upravnoj normi, mada ne i u odredbi istog člana; pravna norma nužnosadrži i naređenje, pravilo o ponašanju i sankciju, pravilo o kazni akose primarno naređenje ne izvrši.4 U primjeni pravne norme, međutim,dispozicija i sankcija se isključuju, alternativni su: može se ponašatipo jednom ili po drugom, ali nikako se ne primjenjuju oba.

4 Gaber dr Stevan, isto djelo, str. 301, smatra da pravna norma ne mora da

sadrži oba ova

elementa.


Svako od ovih pravila ponašanja moći će se primijeniti ako suispunjeni odgovarajući uslovi. Taj dio norme u kome su sadržaniuslovi za primjenu jednog od osnovnih elemenata pravne norme jenjihova pretpostavka (hipoteza). Hipoteza predstavlja opis stvarnogstanja koje treba da nestane da bi se primijenila dispozicija (hipotezadispozicije), odnosno sankcija (hipoteza sankcije).2. Hipoteza dispozicije i sankcijeHipoteza dispozicije određuje faktičku situaciju koja treba da se desi,pa da nastane obaveza da se ponašamo po dispoziciji, odnosno popravnoj normi. Primjer: ko ima imovine, dužan je plaćati porez.Dispozicija je obaveza na plaćanje poreza. Ali ta obaveza postoji samoza onoga ko ima imovine. Hipoteza dispozicije je, dakle, ,,ko imaimovine". Hipoteza je katkad formulisana kao sastavni dio pravnenorme, a katkada se vidi iz smisla, iz logike norme. Ona je tako jasnada nema potrebe da se naročito naglasi. Primjer: pješaci moguprelaziti ulicu kad se upali zeleno svjetlo na semaforu. Pretpostavka zaprimjenu ove norme je da je u toj ulici na nekom mjestu instaliransemafor.Sankcija ima takođe svoju hipotezu.5 To je opis radnje kojapredstavlja prekršaj dispozicije. U toj hipotezi dat je uslov koji trebada se ispuni da bi se primijenila sankcija. I hipoteza

5 Gaber dr Stevan, isto djelo, str. 301-302, pod hipotezom podrazumijeva

samo hipotezu

dispozicije. O hipotezi sankcije, tj. o deliktu, govori u sklopu sankcije (vidjeti

str.310).


sankcije može dase u normi izričito navede, a može i da se pretpostavi. Bez obzira nanačin određivanja hipoteza sankcije, opisano nepostupanje podispoziciji naziva se prekršajem ili deliktom. To je radnja suprotnaonom ponašanju koje se naređuje dispozicijom. Prekršaj se možesastojati kako u pozitivnoj, tako i u negativnoj radnji, u činjenju ili unečinjenju. Prekršaj, dakle, postoji i kad se neko suzdržava da seponaša po dispoziciji, kad ne preduzima radnju koja je naređenadispozicijom. Sama radnja koja predstavlja prekršaj dispozicijietreba daje svjesna i voljna.3. DispozicijaDispozicija je onaj dio pravne norme u kome je sadržano primarnopravilo ponašanja. Njom se naređuje šta treba činiti u datoj situaciji.Sa ciljnog stanovišta ona je bitan dio pravne norme. Dispozicija je


normativni dio pravne norme, ali sama dispozicija još nije pravnanorma. Biće to tek kad joj se doda sankcija.Zapovijest o ponašanju, željno pravilo ponašanja koje sadržidispozicija, može biti različito izražena: kao naređenje, kao zabrana ikao ovlašćenje. Npr.: građani koji imaju imovinu dužni su plaćatiporez (naređujuća dispozicija); zabranjeno je voziti auto bez vozačkedozvole (zabranjujuća dispozicija); građani mogu slobodno raspolagatiimovinom (ovlašćujuća dispozicija).Neki autori dijele dispozicije po kriterijima po kojima se dijele pravnenorme. Takve podjele takođe imaju opravdanje, jer je dispozicijasuštinski dio pravne norme, ona je primarno pravilo ponašanja. Po tojpodjeli dispozicije mogu biti određene i relativno neodređene.Određenim se dispozicijama određuje kakvo ponašanje treba da bude,dok relativno neodređene ostavljaju više ili manje slobode subjektu uponašanju. Po svom kriteriju dispozicije bi bile nadalje kogentne,dispozitivne, alternativne, diskrecione i sa upotrebom standarda.Definicija je svake od ovih dispozicija jednaka definiciji odgovarajućepravne norme, o čemu će biti riječi.4. SankcijaSankcija, kao elemenat pravne norme, je sekundarno praviloponašanja. Može biti pozitivna i negativna, prema tome kako društvoocjenjuje radnju subjekta u odnosu na pravilo ponašanja izdispozicije. Ako društvo smatra da je ta radnja posebno korisna podruštvo, da je pozitivna za stanje društva, sankcija će biti nagrada zaučinioca.6’ Naprotiv, reakcija društva biće negativna prema učiniocuradnje koju je društvo ocijenilo upravljenom protiv interesa društva.Sankcija će se tada sastojati u nanošenju neke rđave, neprijatneposljedice, u oduzimanju nekog dobra. U pravu, iz praktičnih razloga,preovladavaju negativne sankcije.Pri primjeni pravne norme, pa i društvene uopšte, riječ sankcija seupotrebljava u dvojakom značenju.Njom se prvenstveno označava dio norme koji sadrži pravilo oponašanju onoga ko nije postupio po dispoziciji, ko je prekršiodispoziciju, kao i ponašanju onoga koji je pozvan da protiv tog

6 Ovakve slučajeve poznaje naše obligaciono pravo. Na primjer, reklamacija na materijalne

nedostatke koja je poslana na vrijeme i na pouzdan način, održava pravo kupca na naknadu

štete iako je prodavcu stigla sa zakašnjenjem.


prekršioca primijeni predviđenu mjeru, da preduzme onu radnjukojom se prekršiocu oduzima neko dobro. Kao što je već navedeno,protiv prekršioca pravne norme tu mjeru, sankciju, treba daprimjenjuje država, odnosno njen organ. Pošto je jedan od subjekataodnosa stvorenog sankcijom uvijek državni organ, pravilo o kazni jeuvijek formulisano tako da se u krajnjoj liniji može izvršiti primjenommonopola za fizičko nasilje, tj. prinudnim putem. Sankcijom se, dalje,naziva i sama ta mjera koja se preduzima protiv prekršioca dispozicije, tj.počionioca delikta. Ukoliko ni ono ne bude ostvareno, pravna norma jeneefikasna, a pravni poredak kao cjelina ne vrši svoju funkciju.7’Da sankcija ne bi ostala neprimijenjena, predviđa se još jednasankcija protiv državnog organa ako ne bi primijenio prvu sankciju.Druga sankcija je, znači, pravna posljedica prekršaja prve, pa zatotreba stvoriti u državi takav sistem vlasti da tu drugu sankcijuprimijeni i drugi viši organ. U obezbjeđivanju primjene pravnesankcije može se ići i dalje, ali se obično sistem uređuje tako da se neide dalje od treće sankcije, odnosno od trećeg nadređenog državnogorgana.Sankcije su različite i njihovih podjela na vrste ima više. Polazeći od raznihkriterija, daju se utvrditi dvije osnovne grupe.Sankcije se najprije mogu podijeliti prema deliktima za koje seprimjenjuju. Za krivičnopravne delikte (krivična djela) sankcija jekazna koja se sastoji u oduzimanju nekog ljudskog dobra, kao što sučast, sloboda, imovina, život. Učinilac krivičnog djela kažnjava sezatvorom, novčanom kaznom, smrću, zabranom obavljanja nekefunkcije ili nekog posla. Za krivična djela je usvojeno načelozakonitosti (princip legaliteta). To znači da se krivičnim djelom možesmatrati samo ona ljudska radnja koja je zakonom predviđena kaokrivično djelo i da se za tu radnju može izreći samo ona kazna koja jepredviđena zakonom (Nulum crimen, nula poena sine lege).Za građanskopravne delikte sankcija je naknada štete. Ona se odnosina imovinu lica koje je prekršilo dispoziciju, koje je učinilo delikt.Sankcija se ne izvršava na ličnosti prekršioca norme, nego nanjegovoj imovini.Administrativni prekršaji su radnje manje opasne po interese društva.Sankcija je administrativna kazna, odnosno mjera, koja se sastoji uoduzimanju imovine, ili slobode ili časti, ali u blažem obliku, u manjoj

7 Upravo zbog toga Perić dr Berislav: “Struktura prava”, SNL, Zagreb 1978, str.4., smatra

efikasnost, uz vezanost za državu, bitnom osobinom pravne norme. Vidjeti i str. 33 - 39.


mjeri nego za krivično djelo. I za administrativne prekršaje važi principlegaliteta.Disciplinske mjere su sankcije za disciplinski prekršaj za povreduneke radne dužnosti. Izriču se protiv radnika koji ne obavljaju svojposao onako kako je određeno radnim pravilima. Drugo, sankcijemogu biti, kao i dispozicije, određene i relativno neodređene. Potom mjerilu, one se dijele na kogentne, dispozitivne, alternativne,diskrecione i sankcije sa upotrebom pravnih standarda. Značenjesvake od ovih vrsta sankcija odgovara tipu pravne norme sa istimnazivom.

5. Podjela pravnih normi prema obimu ipredmetu regulisanja

Prema tome da li se pravna norma odnosi na neodređen brojslučajeva iste vrste ili je njom regulisan jedan konkretan odnos,norme se dijele na opšte i pojedinačne. Opšte ili generalne norme sutakve koje se tiču svih subjekata koji se nađu ili se mogu naći usituaciji predviđenoj hipotezom dispozicije te norme. Opšte norme,dakle, regulišu tačno određenu vrstu odnosa. Broj konkretnihslučajeva u kojima ona važi teorijski je beskonačan. Zato se može rećida opšte norme svoj predmet regulisanja uređuju unaprijed, naprimjer, lica koja imaju imovinu dužna su plaćati porez. Pojedinačneili individualne norme se odnose na jedan određen slučaj; tiču sejednog lica i zna se koga, npr. J.M. dužan je platiti 1.000 dinaraporeza na ukupan prihod građana. Zbog toga se pojedinačna normamože donijeti i unazad, pošto je odnos koji se reguliše već nastao.8’Mogu se norme dalje dijeliti prema tome koju oblast društvenog životaregulišu, u koju granu prava spadaju. Tako se razlikuju:građanskopravne, krivičnopravne, upravne, ustavne norme itd.Građanskopravne norme uređuju građanskopravne odnose,krivičnopravne norme krivičnopravne odnose itd.Materijalno-pravne prirode su norme koje regulišu sam odnos međuljudima u društvu, dok procesno-pravne određuju kako će postupationaj koji treba da se ponaša po normi, na prvom mjestu državni

8 U teoriji postoje još neke, razuđenije, klasifikacije normi po ovome kriteriju. Tako Pupić

dr Borivoje: “Uvod u pravne nauke”, Savremena administracija, Beograd, 1980, str. 238 -

240., govori o: opštim, posebnim i pojedinačnim te o apstraktnim i konkretnim pravnim

normama. Istu podjelu usvaja i Muhić dr Fuad: “Teorija prava”, Svjetlost, Sarajevo, 1983,

str. 73-74. Vidjeti i Visković Nikola.


organ, kad treba da primijeni pravnu normu. Materijalno-pravnenorme nalaze se u raznim zakonima (na prvom mjestu u građanskomzakoniku i u krivičnom zakoniku). Procesnopravne norme sadržane suu propisima o postupcima (zakon o građanskom postupku, zakon okrivičnom postupku, zakon o administrativnom postupku itd).6. Podjela normi prema stepenu odredenosti

dispozicijeU kogentnim normama su dispozicije određene, zna se tačno kakvoponašanje traži.9 Subjekt se može ponašati samo onako kako glasijasno formulisano pravilo ponašanja, inače će se primijeniti sankcija.Primjer: dužnik je dužan vratiti dug. Ovakve norme (i dispozicije)nazivaju se još apsolutno određenim i kategoričkim.Aternativne norme sadrže dva ili više pravila ponašanja, od kojihsubjekt kome je norma upućena, njen adresat, može odabrati ono kojehoće. Po kome god se pravilu sadržanom u toj normi ponaša, postupapo normi. Ostavlja mu se, dakle, na volju da odabere jedno od tihpravila ponašanja. U tom krugu je slobodan. Dakle, alternativne normespadaju u vrstu relativno neodređenih pravnih normi, koje subjektuponašanja daju slobodu da odabere jedno pravilo iz te norme i da seponaša po njemu, npr.: „Ispiti se mogu polagati usmeno ili pismeno, ili iusmeno i pismeno". „Porez se može platiti ili u novcu ili polaganjemhartija od vrijednosti".Dispozitivne norme sadrže pravilo ponašanja, ali istovremenosubjektima ostavljaju da riješe svoj odnos kako im odgovara, dastvore pravilo ponašanja onako kako žele. Tek ako adresati neće dasami određuju kakva će prava i obaveze proisticati za njih izkonkretnog odnosa, primijeniće se pravilo ponašanja iz pravne norme.Dispozitivne norme, dakle, ostavljaju punu slobodu strankama dasame urede svoje ponašanje, naravno, u okviru pravnog poretka.Pravila ponašanja koja sadrži dispozitivna norma određuju kako će seponašati tek u slučaju ako stranke samo to ne učine. One se zbogtoga nazivaju i zamjenjivim. Npr.: „Prodavač je dužan isporučiti robusrednjeg kvaliteta ako nije drugačije ugovoreno, obaveza osiguravajućegzavoda da naknadi štetu, odnosno isplati ugovorenu osiguranu sumupočinje narednog dana od dana uplate premije". Dispozitivne norme sukarakteristične za obligacione ugovore. U pogledu formulacije, kao što sevidi, one najčešće sadrže rečenicu „ako nije drugačije ugovoreno".

9u)) Vidjeti na primjer Perić dr Berislav, isto djelo, str.23.


Diskrecione norme sadrže ovlašćenja državnom organu da, uzimajućiu obzir izvjesne okolnosti, može postupiti kako smatra da jenajcjelishodnije, tj. daju diskrecionu vlast. Sloboda državnog organa uvršenju diskrecionih ovlaštenja ograničena je ne samo okolnostimanego i ciljem radi koga je ona konstituisana. Ni u kom slučaju nesmije biti korištena isključivo u interesu službenih lica koja taj organsačinjavaju. Ovlaštenja iz diskrecionih normi, dakle, vrše se naosnovu i u okviru propisa.Ima pravnih normi koje u dispoziciji sadrže neki nedovoljno određenpojam (standard). Ti standardi imaju relativno značenje, kakvo će bitipravilo, zavisi od raznih uslova i okolnosti, od shvatanje sredine. Značida ono može biti drugačije u neko vrijeme, pod drugim uslovima, udrugom kraju, u drugoj društvenoj grupi itd. Kao standardnoponašanje uzima se ono koje je tipično, koje se pod istim datimuslovima prosječno ili najčešće dešava u datoj sredini i u to vrijeme.Takvi su standardi npr. pošten čovjek, brižljiv domaćin, dobarprivrednik, pogodne prilike, savjesno postupanje i si. Za jedan krugljudi (profesionalaca ili laika), u jednom vremenu, u konkretimuslovirha ocijeniće se nečije postupanje kao savjesno, a nečije kaonedovoljno savjesno. Norme sa pravnim standardima donose se zaOne situacije u kojima pravilo ponašanja, zbog obilja različitihkonkretnih okolnosti, nije moguće postaviti kategorički.10’ Zato seove norme nazivaju i elastičnim.

/// SISTEM PRAVA1. Pojam sistema prava i kriterij za njegovo

određivanjePravo se sastoji od ogromnog broja pravnih normi. Da bi se ono štopotpunije i što efikasnije primijenile u praksi, tj. ostvarile udruštvenim odnosima, da bi se što lakše utvrdile eventualnesuprotnosti (antinomije) između pojedinih normi i da bi se pravnepraznine što bolje popunjavale, nužno je izvršiti sređivanje svihvažećih pravnih normi u jedinstvenu cjelinu.

10n) Muhić dr Fuad: “Teorija prava”, Svjetlost, Sarajevo 1983, str. 83:”Pravni standardi su,

zapravo, tačke vezivanja normativnog i sociološkog elementa u licu pravne norme, jer se

njihovo važenje vezuje za spoznaju socioloških osobenosti situacije na koju treba da budu

primijenjeni”.


Na osnovu utvrđenih važećih pravnih normi i konstatovanih pojmovapristupa se konstatovanju pravnog sistema. S obzirom na to dastvaranje sistema prava nije samo sebi cilj, nego da služi lakšoj iefikasnoj primjeni pravnih normi u društvenim odnosima, smatramoda sistem prava mora da obuhvati sva važeća pravna pravila, bilo dasu opšta, bilo pojedinačna. Dakle, sistem prava je jedinstvena ineprotivrječna cjelina nastala hijerarhijskim povezivanjem svihvažećih pravnih normi i njihovim udruživanjem u manje ili veće, nižeili više srodne grupe.Na osnovu različitih kriterija mogu se utvrditi tri osnovna elementasvakog pravnog sistema: pravna norma,11’ pravna ustanova iliinstitut12’ i grana prava. Pravne oblasti (kardinalne ili osnovne grupe)koje objedinjavaju više srodnih grana prava mogu ali i ne moraju bitielemenat sistema prava.13’To zavisi od konkretnog pravnog poretka.Prema primijenjenoj pravnoj tehnici, tj. načinu regulisanja društvenihodnosa, prvenstveno u oblasti izvora prava, postojeći svjetski sistemise bez obzira na klasnu pripadnost, mogu svrstati u tri velike grupe:evropsko-kontinentalne, anglo-saksonske i sisteme vjerskih itradicionalnih prava.14’ Ova podjela rezultat je različite političkeistorije pojedinih naroda.2. Elementi sistema pravaElementi sistema prava već su navedeni. Sada ćemo ih posebnorazmotriti.2.1. Pravna normaPravna norma je osnovna ćelija, atom prava. Prema tome, pravnanorma mora biti i osnovni elemenat pravnog sistema. Ona to svojstvoima bez obzira na to koju vrstu pravnih odnosa reguliše, kojommetodom i u kome obimu. Sadržaj pravne norme, njena obaveznostili dispozitivnost i pitanje da li je ona opšta ili pojedinačna ne utiču nanjeno svojstvo elemenata prava.

11 Pupić dr Borivoje, isto djelo, str. 332, ne navodi pravnu normu kao elemenat sistema

prava. Tako i Gaber dr Stevan, isto djelo, str. 433.

12 Golunski S.A. i Strogorović M.S. “Teorija države i prava”, Beograd 1946, str. 243-244 u

definiciji sistema prava ne spominju pravni institut.

13 Slično, Pupić dr Borivoje, isto djelo, str. 333.

14 Opširnije kod Rene David: “Uvod u privatno pravo Engleske”, Institut za uporedno pravo,

Beograd 1960, i Fomsworth E. Allan: “Uvod u pravni sistem Sjedinjenih Američkih

Država”, Savremena administracija, Beograd 1973.


2.2. Pravna ustanovaPravna ustanova ili institut je zajednički naziv za skup svih pravnih normikoje zajedničkim metodom regulišu različite strane istog pravnogodnosa. Iz ove definicije se vidi da je pravna ustanova elastičnakategorija. Ona može da obuhvati užu ili širu grupu bilo ravnopravnih, bilosubordiniranih pojmova. Dobru ilustraciju za ovu tvrdnju pruža institutugovora.2.3. Grana pravaPravnom granom naziva se skup po pravilu viših, složenijih, ustanovakoje istim osnovnim metodom regulišu širu oblast srodnih društvenihodnosa. Kao ni između ustanova, tako ni između grana prava nijemoguće postaviti čvrste i neopozive granice. Ne samo da se preplićudruštveni odnosi nego se - naročito u novije vrijeme - miješaju imetodi regulisanja. Metod naređivanja, subordinacije, npr., već jeduboko usađen u građanskom i poslovnom pravu, nekadašnjimbastionima metoda koordinacije i dispozitivnog prava. Stoga jerazumljivo da i određivanje granica pojedinih grana sve više postajestvar ugovora. Uprkos tome, u svakom pravnom sistemu se moguotkriti i utvrditi neke osnovne grane. Izložićemo ukratko sadržajnajvažnijih među njima.Ustavno pravo predstavlja osnovnu granu svakog pravnog sistema.Njime se postavljaju temelji ekonomskog, političkog i socijalnoguređenja jednog društva. Zbog toga ustavno pravo može detaljnije darazradi samo najvažnija pitanja organizovanja društveno-ekonomskogživota najviših državnih organa i pravnog poretka. Ostala materijareguliše se načelima. Njihova razrada i sankcionisanje prepušteni sudrugim granama prava.Upravno pravo je sistem pravnih normi kojima se uspostavljaustrojstvo državnih upravnih organa, određuju njihovi međusobniodnosi, odnosi upravnih organa prema trećim licima i propisujupravila o načinu njihovog postupanja. Za upravno pravokarakterističan je metod naređivanja, subordinacije, budući da sunjegovi subjekti lica koja neposredno posjeduju monopol za fizičkonasilje u datom društvu.Krivično pravo se može odrediti kao sistem normi kojima se kaodelikt definišu najteže povrede društvenih interesa i predviđajusankcije za njih. Pošto je državnopravni poredak nastao iz potrebesuzbijanja ekonomskih delikata, može se smatrati da je krivičnopravo, zajedno sa ustavnim i upravnim, jedna od najstarijih grana


prava. Delikti krivičnog prava mogu se podijeliti na dvije najvažnijegrupe: krivična djela i prestupe u širem smislu, tj. grupu delikata kojiobuhvataju i prestupe i prekršaje. Krivična djela su najopasniji delikti,najteži prekršaji normi drugih grana prava. Privredni prestupi, kaoposebna vrsta prestupa, su povrede pravila o materijalnom ifinansijskom poslovanju privrednih subjekata koje po svom štetnomintenzitetu nisu takve da bi bile uvrštene u krivična djela. Za metodkrivičnog prava najkarakterističnije je načelo legaliteta.Odnosi pojedinaca i organizacija koji ne djeluju na bazi državnesuverenosti, a u sebi nose elemente inostranosti urađeni sumeđunarodnim poslovnim pravom. Sa razvitkom privrednih odnosaizmeđu pojedinih zemalja, naročito poslije drugog svjetskog rata,imovinski i ekonomski odnosi postaju sve značajniji domen posebnogpravnog regulisanja. Tu klasična pravila međunarodnog privatnogprava prestaju da budu dovoljna i zbog toga se formira nova granaprava u ovoj oblasti: međunarodno poslovno (trgovinsko) pravo. Pravai obaveze država i međunarodnih organizacija javnog karakterapredemet su posebne grane: međunarodnog javnog prava.Imovinski odnosi subjekata, oni koji nastaju povodom objekata koji usebi nose neku ekonomsku vrijednost izrazivu u novcu, regulisani sučitavim nizom pravnih grana. Najznačajniju grupu tih odnosa, one kojinastaju povodom stvari i u robno-novčanoj razmjeni, ili povodom nje,normativno izražavaju građansko i poslovno (trgovinsko) pravo. Timgranama posvetićemo kasnije posebnu pažnju.2.4. Pravne oblastiPrema vrsti odnosa koje regulišu, po metodu kojim to čine i zavisnood domena u kome djeluju, grane prava se mogu svrstati u velikesrodne grupe koje se nazivaju pravnim oblastima. Postoji šest pravnihoblasti i u nauci je uobičajeno da se one svrstavaju u tri velike grupe.Prvu čine materijalno i procesno pravo, drugu - javno i privatno i treću- domaće i međunarodno.IV POJAM I PODJELA PRAVNIH AKATA1. Sad rži na pravnog aktaU suštini, pavna norma je jedno „treba", zapovijest čije je ostvarenje udruštvu prepušteno relativno slobodnoj volji adresata, motivisanoj


između ostalog i vjerovatnošću primjene sankcije. Iz naprijed iznesenogse jasno vidi da su i pravna norma i ogroman dio svjesnih ljudskihradnji kojima se prvilo ponašanja iz pravnih normi pretače u život, udruštveni odnos, prvenstveno psihički akti. Kao i ostali psihički akti,norme i druge pravno relevantne svjesne radnje su u prvom stadijumusvog postojanja individualan unutrašnji i kratkoročni akt. Da bi ovi aktimogli da djeluju na svijest, volju i ponašanje drugih ljudi, nužno jeučiniti ih saznatljivijim, nužno je materijalizovati ih. Ta materijalizacija poodređenom postupku u stvari je pravni akt.Sadržina pravnog akta određena je suštinom psihičkih akata koji gačine. Osnovnu sadržinu svakog pravnog akta predstavlja jednaindividualna ili kolektivna odluka volje, neko htijenje. Odluka volje,kao pravni element sadržine pravnog akta15 , može se odnositi napostavljanje jedne pravne norme, normativnog dijela pravne norme(dispozicije, odnosno sankcije) ili na ispunjavanje uslova za primjenuneke druge pravne norme, predviđenih u hipotezi dispozicije tenorme.Da bi se osnovna sadržina konkretnog pravnog akta mogla što lakše ibrže saznati, da bi se što tačnije utvrdilo njegovo mjesto u pravnomporetku i da bi se on što bolje realizovao u društvenim pravnimodnosima, nužno je pravni akt što detaljnije označiti. Tih oznaka imaviše i one predstavljaju sporedni element sadržine pravnog akta(subjekt koji donosi pravni akt i njegov položaj, ime akta i najopštijenaznačenje njegovog sadržaja, postupak, vrijeme i mjesto stvaranjaakta).2. Oblik pravnog aktaOblik pravnog akta predstavlja dijalektičko jedinstvo procesastvaranja akta i samog akta kao posebne društvene i pravne tvorevine.Iz navedene definicije je vidljivo da je oblik pravnog akta pojamsložen iz nekoliko elemenata.Prvi od tih elemenata je nadležnost. Kada govorimo o obliku pravnogakta, pod nadležnošću podrazumijevamo ovlaštenje za donošenjekonkretnog pravnog akta. Ovakvom formulacijom obuhvaćeno je i

15 Lukić dr Radomir: “Teorija države i prava”, II (“Teorija prava”), Naučna knjiga Beograd,1954, str. 93, tvrdi da potpuno podudaranje pravne i psihološke volje ne postoji ni onda kadaodluku volje donosi pojedinac. Podvlačimo da pored voljnih procesa na “odluku volje”djeluju razum, emocije i drugi faktori. Muhić dr Fuad: “Teorija prava”, Svjetlost, Sarajevo,1983, str. 90, navodi svijest, volju i razum kao faktore stvaranja pravnog akta.


pravo nedržavnih subjekata na stvaranje nekih vrsta pravnih akata.Nadležnost subjekta za donošenje jednog akta po pravilu sekonstatuje u nekoj pravnoj normi, i to obično u onoj koja zauzima viširang u hijerarhiji normativnog poretka. Pored toga, ovlaštenje možepoticati i iz prethodnog akta iste snage, no, od ovog pravila, kao i oddrugih, postoji izuzetak. Radi se o tome da donošenje novog ustavane mora da izvire iz neke prethodne norme; nju može da zamijenifaktička činjenica monopola fizičke prinude u datom društvu.Drugi element oblika pravnog akta je postupak za njegovo donošenje.Svrha postupka za donošenje akta je precizno određivanje sadržaja injegova pravilna materijalizacija. Postupak treba da bude garancijakvaliteta akta koji iz njega proizlazi. Zato je razumljivo da će zavažnije akte biti predviđena složenija procedura. Pravni poredak nereguliše samo postupak donošenja pravnih akata od strane državnihorgana nego i od strane fizičkih i pravnih lica - subjekata građanskog iposlovnog prava. I ovdje važi pravilo: što je akt značajniji, procedurakoja mu prethodi je složenija. Npr. čl. 32 ZOO ne zahtijeva nikakveposebne radnje za nastanak ponude: izjava volje koja sadrži barembitne elemente budućeg ugovora je dovoljna, naprotiv, čl. 1 Zakona omjenici traži da mjenica bude pismeno sastavljena i da sadržiodređene bitne elemente.Treći element oblika je materijalizacija akta, odnosno „tjelesnaradnja kojom se akt spolja izražava, kao i materijalno sredstvopomoću kog se obezbjeđuje eventualno njegovo trajanje".16’Izražavanje akta (odluka volje) može biti: usmeno, nedvosmislenimpokretima ili drugim radnjama (konkludentne radnje) i pisano.Izuzetno se u slučajevima određenim u zakonu i šutnji pridaje istodejstvo. Pisani dokument, kao rezultat pisanog izražavanja odlukevolje, danas je najčešći vid trajne materijalizacije akta.3. Kriteriji podjele pravnih akataU teoriji prava se sadržina i oblik akta zbog svoje opštosti najčešćeprimjenjuju kao kriterij podjele pravnih akata. I mi ćemo se koristitiovim mjerilima.Prema glavnom elementu sadržine, pravni akti se mogu podijeliti naone koji sadrže pravnu normu ili njene normativne elemente i na onekoji ne sadrže pravne norme - kod kojih je odluka volje uperena na

16 Lukić dr Radomir: “Uvod u pravo”, Naučna knjiga, VII izdanje, Beograd, 1970, str. 225


ispunjavanje uslova iz hipoteze dispozicije neke već postojeće pravne


norme. U prvu grupu spadaju svi pravni akti kojima je stvorena biloopšta, bilo pojedinačna pravna norma, bilo dispozicija ili sankcijapojedinačne norme. Primjera ima bezbroj, počevši od krivičnogzakona, preko ugovora koji sadrži klauzulu o ugovornoj kazni doupravnog akta i presude. U drugoj grupi se nalaze izjave volje koje suuslov za primjenu pojedinih pravnih normi. Kao primjere iz ove grupespomenućemo samo prijavu za upis na fakultet i tužbu sudu.Za stvaranje, pa i za primjenu prava, akti koji imaju normativankarakter su od daleko većeg značaja. Zato ćemo se u daljimizlaganjima zadržati samo na njima.

4. Podjela pravnih akata koji sadrže pravnunormu ili njene normativne elemente

Prema glavnom elementu sadržine, pravni akti koji sadrže pravnenorme dijele se na opšte i pojedinačne, zavisno od toga da li sadržeopštu ili pojedinačnu pravnu normu. Sa formalne strane posmatrano,prema obliku donošenja i opšti i pojedinačni pravni akti se mogupodijeliti u nekoliko vrsta. Pri tome kao osnovni kriterij služinadležnost (subjekat), a kao dodatni - ako je subjekat donošenja viševrsta akata isti - postupak po kome je akt stvoren.Služeći se kriterijem pravnog oblika, opšti pravni akti mogu sepodijeliti na sljedeće podgrupe: ustav, zakon, podzakonski akti(uredbe, naredbe, odluke), sudska odluka sa svojstvom precedenta,običajno pravo i opšti akti društvenih organizacija, ovlaštenih odstrane pravnog poretka za stvaranje pravnih normi. Pojedinačni pravniakti se po istim mjerilima dijele na: odluku kao akt zakonodavnihorgana, ukaz i rješenje kao akte upravnih organa, sudske odluke(presuda i rješenje), odluku ovlaštenih društvenih organizacija i pravniposao.

5. Osobine i odnosi opštih i pojedinačnihpravnih akata

Opšti pravni akt unaprijed i na uopšten način reguliše niz i više ilimanje određenih ponovljivih odnosa istih osobina, iste vrste. Načinprimjene opšteg akta zavisi od stepena određenosti hipotezedispozicije i dispozicije opšte pravne norme koju sadrži. Ako su ta dvaelementa potpuno i precizno određeni, opšti pravni akt je mogućeneposredno primijeniti na odgovarajući konkretan društveni odnos.


Ako nisu - potrebno je donijeti pojedinačnu pravnu normu, tj.pojedinačan pravni akt i u njima na osnovu opšte norme, tj. opštegpravnog akta precizno odrediti pravilo ponašanja za dati slučaj.Iz načina primjene opštih pravnih akata izviru osobine pojedinačnih.Pojedinačnim aktom se reguliše jedan konkretan, neponovljiv i većpostojeći odnos. On se donosi „unazad" i zato je po pravilubezuslovan. I još nešto: osim u slučaju pravne praznine - nepostojanjaopšte norme za društveni odnos koji bi morao biti unaprijed regulisan,pojedinačni pravni akt se donosi na osnovu opšteg. On, dakle,predstavlja konkretizaciju opšteg akta, ali takvu iz koje elemenatkreativnosti nije isključen.

V VRSTE OPŠTIH PRAVNIH AKATA1. Ustav1.1. Pojam ustavaPod ustavom se podrazumijevaju najvažnije radnje organizacijedržavnog aparata vlasti i pravnog poretka. Faktičke radnjeorganizovanja države i prava imaju istovremeno i socio-politički ipravni karakter. U skladu sa ovim i ustav se može posmatrati u sodo-političkom („sociološkom") i pravnom smislu.Ustav u pravnom smislu je sistem opštih pravnih akata ili jedan opštipravni akt koji sadrži političke i pravne norme i principe organizovanjamonopola fizičke prinude i pravnog poretka u datom društvu i pravnanačela organizovanja onih oblasti društvenog života na kojima nosiocimonopola fizičke sile posebno insistiraju.181

Ma koliko ustav bio blizak društvenoj stvarnosti, on ne može potpunoda je obuhvati. Štaviše, ustav ne može sam da riješi ni sva pitanjakoja su od bitnog interesa za vladajuću klasu i društvo u cjelini. Onamoraju biti uređena posebnim propisima. Odredbe tih propisa,zajedno sa odredbama ustava, sačinjavaju ustavno uređenje. Pojamustavnog uređenja je, dakle, širi od pojma ustava. Dobru ilustracijuove tvrdnje predstavlja i Dejtonski ustav u koji spadaju opšti okvirnisporazum za mir u BiH i 10 opsežnih aneksa.


1.2. Sadržaj ustavaU dosadašnjim izlaganjima o pojmu ustava nekoliko puta smo sedoticali i pitanja njegovog sadržaja. Iz definicije ustava koju smo dalijasno je da se sadržaj svih ustava ne može odrediti jedinstveno, onzavisi od konkretnih društveno-političkih uslova svake pojedinedržave. Analizom se, pak, mogu utvrditi neki zajednički momenti.Pošto smo ustav odredili kao opšti pravni akt koji sadrži pravneprincipe organizovanja monopola fizičke prinude, to su odredbe o„vlasti i njenom odnosu prema društvu, čovjeku,,19) uvijek minimalansadržaj ustava. Akt koji ih ne sadrži nije ustav. Određivanjeminimalnog sadržaja ustava može biti više ili manje opširno. Umodernim društvima minimalan sadržaj ustava po pravilu obuhvatabar osnovne odredbe o sva četiri oblika države (vladavina, političkirežim, državno uređenje, državna vlast). U minimalan sadržaj ustavauvijek moraju da uđu odredbe o osnovnom društveno-ekonomskomodnosu - odredbe o vladajućem svojinskom odnosu i o njegovompravnom izrazu. Treba naglasiti da se određivanjem oblika države ivladajućeg svojinskog oblika ujedno postavljaju i osnove pravnogporetka.13. Oblik ustavaKao i u pogledu sadržaja, tako i u pogledu oblika ustava, jedinstvenapravila ne postoje. Analizom istorijske i pozitivno-pravne građe nekizajednički momenti ipak se mogu utvrditi.Nadležnost za donošenje ustava pripada najvišim državnim organima.Kojem od njih konkretno, to zavisi od društvenih okolnosti u kojimase ustav donosi. U savremenim republikama, nadležnost za donošenjeustava često pripada više ili manje demokratski izabranom vrhovnompredstavničkom tijelu.Bez obzira na to koji organ u republikanskom obliku vladavine donosiustav, postupak donošenja ustava uvijek je specifičan. U odnosu nazakonodavnu proceduru, on se odlikuje većom dužinom i većomsloženošću. U njemu po pravilu učestvuju svi domovi predstavničkogtijela, predviđena je posebna procedura predlaganja i posebna većinaza izglasavanje ustava. U pravno-tehničkom pogledu Dejtonski ustavBiH je specifičan jer predstavlja međunarodni sporazum.


Prema načinu materijalizacije, ustave možemo podijeliti na nepisane ipisane. Nepisani ustavi su oni u kojima je skup najvažnijih principa inormi organizacije državne vlasti, organizaciji postojećih institucija i upolitičkoj praksi.17 Pod pisanim ustavima podrzumijevaju se oni ukojima su ustavni principi i ustavne norme obuhvaćeni pisanimdokumentima, pisanim aktima. Ako tih dokumenata ima više i akoizmeđu njih ne postoji čvrsta pravno-tehnička veza, pisani ustav senaziva nekodifikovanim. Kodifikovanim ustavom nazivamo onaj pisaniustav u kome su osnovne ustavne norme i najvažniji principiobuhvaćeni jednim jedinstvenim opštim pravnim aktom.Promjena ustava može biti izvršena na nezakonit i na zakonit način.Nezakonite promjene ustava rezultat su uspješnih revolucija ilikontrarevolucija. Prvi nezakonito donesen ustav utemeljivač je novogdržavnopravnog poretka. „Tu, dakle, nema ustavnog kontinuiteta".21’Zakonite promjene ustava po pravilu označavaju evoluciju istogdruštveno-ekonomskog uređenja. One su bazirane na odredbamaustavnog akta koji se mijenja.Promjena ustava može se izvršiti tako da se donese potpuno novitekst, da se stari tekst ustava djelimično izmijeni i amandmanima,lako je prvobitna namjena amandmana dopuna datog teksta beznjegovog mijenjanja dodavanjem posebnih cjelina na kraj postojećegakta, oni u suštini ipak predstavljaju promjenu propisa kome sedodaju. Na ovakav zaključak upućuju i pravila tumačenja po kojimakasniji propis iste snage ukida onaj koji je ranije donesen.Amandmanima mogu ustavne odredbe da se mijenjaju ili ukidaju i naizričit način.2. ZakonUstavni principi su tako formulisani da ih je veoma teško primijenitineposredno. Zato je njihovu konkretizaciju, razradu i sankcionisanjenužno izvršiti u nižim pravnim aktima. Prvi akt u kome se to čini jezakon. Zbog toga ustav pored određivanja sadržaja zakona određuje ioblik u kome se oni donose. Taj oblik je garancija pravilnogizražavanja ustavnih principa u zakonu. Na osnovu izloženog zakon se

17 Ovakvi ustavi nazivaju se i faktičkim. Vidjeti opširnije kod Mratović Veljko: “Problemi

ustava i demokratije u suvremenoj državi”, Naprijed, Zagreb 1971, str. 19211 Jovičević dr Miodrag, isto djelo, str. 48


može definisati kao onaj pravni akt koji je donesen od zakonodavnogorgana po zakonodavnoj proceduri i koji sadrži pravne norme bilopojedinačne,18’ bilo opšte.Važenje zakona može biti u njemu samom vremenski unaprijedograničeno. Inače, pravilo je da se zakon primjenjuje dok ne budeukinut izričito, ili donošenjem novijeg zakona koji reguliše istumateriju (Lex posterior derogat legem priorem).Oblik zakona takođe je određen donosiocem, postupkom imaterijalizacijom. Zadržaćemo se kratko na svakom od tri elementa.Subjekat nadležan za donošenje zakona uvijek je najvišepredstavničko tijelo. Ovo pravilo važi za državne, federalne ikantonalne zakone. Po svojoj složenosti zakonodavna proceduradolazi odmah iza ustavne. Postupak donošenja zakona se, zbognjegovog značaja, po pravilu sastoji iz više faza. Broj ovih faza nije istiu svim porecima. Najčešće se, ipak, susreću sljedeće: inicijativa zadonošenje zakona koja može biti politička i pravna, izrada nacrta iprijedloga, pretres prijedloga u stručnim tijelima i u domovimaskupštine uz mogućnost obavljanja i javne rasprave, usvajanjeprijedloga putem glasanja i eventualno usaglašavanje stavovanadležnih vijeća, proglašavanje zakona od strane poglavara države iobjavljivanje u službenom glasilu.3. Pod zakonski aktiU podzakonske akte u širem smislu mogu se svrstati svi pravni aktiniži od zakona, bez obzira na to ko je njihov donosilac i šta sadrže. Uužem smislu, pod podzakonskim aktima podrazumijevamo jedinoopšte akte državnih organa nižih od skupštine.19’ Ovi podzakonski aktitakođer mogu sadržavati i pojedinačne pravne norme. Zadržaćemo sesamo na podzakonskim aktima koji materijalizuju opšte norme.Ukoliko se podzakonski akt donosi radi regulisanja pitanja koje jeprethodno obuhvaćeno zakonom, tada norme koje sadrži podzakonskiakt moraju da se kreću u granicama zakona. Ovaj princip naziva sezakonitošću podzakonskih akata. Pored toga, podzakonski akti ovevrste su i funkcionalno i egzistencijalno zavisni od zakona. Postoji više

18 Perić dr Berislav: “Struktura prava”, Narodne novine, Zagreb 1964, str. 141. Suprotno

Lukić dr Radomir, isto djelo, str. 234

19 Jovičić dr Miodrag: “Zakon i zakonitost - život pravnih propisa”, Radnička štampa,

Beograd 1977, str. 106. smatra da “zajedničko za sve podzakonske propise je to što njih

donose drugi organi, a ne parlament i što su manje pravne snage od zakona.”


vrsta podzakonskih akata koje radi provođenja zakona donosi vladakao najviši upravni organ, te drugi organi uprave.Uredbe za primjenu zakona su najvažniji akti izvršnih organa,odnosno najvišeg organa uprave - vlade.20 S obzirom na svogadonosioca i hijerarhiju pravnih akata, one su neposredno ispodzakona, njihovo postojanje je nužno zato što je često „nemoguće ilinepraktično da zakonski tekstovi obuhvate svu raznolikost i detaljnostslučajeva koji se mogu pojaviti na onom životnom području kojezakon regulira."21 Materijalizacija se uvijek vrši u pisanoj formi, aobjavljivanje uredbe u službenom listu je uslov za njeno važenje.Drugi akt ove vrste je odluka. Između uredbe i odluke, načelno upraksi, nema bitnije razlike. Diferenciranje je moguće izvršiti samo uširini predmeta regulisanja.22

Pored ovih akata organi uprave mogu donositi i druge, najvažnijimeđu njima su uputstva kojima se utvrđuje postupak organa upravepri provođenju nekog većeg pravnog propisa i instrukcije za radslužbenih lica i službi u organima uprave.4. Akti društvenih organizacijaPostoje tri načina na koja država usvaja opšte akte društvenihorganizacija u pravni poredak. Prvi je „pravno iniciranje", tj.određivanje unaprijed ustavom ili zakonom da su akti koje donosidruštvena organizacija pravni akti. Drugi način se svodi na „pravnosankcioniranje", tj. usvajanje u pravni poredak akata koji prilikomdonošenja nisu imali pravni karakter. Treći način je kombinacijaprethodna dva: „pravno iniciranje i pravno sankcioniranje". Državasvojim propisom određuje da je akt društvene organizacije pravni aktukoliko ga određeni državni organ potvrdi.23 Prvi sistem prihvaćen jeu našem pravu kada su u pitanju opšti akti preduzeća. O njima ćekasnije biti detaljno govoreno.

20 Istorijat vidjeti kod Jovičić dr Miodrag, isto djelo, str. 107-113

21251 Perić dr Berislav, isto djelo, str. 145.

22 Đorđević dr Jovan, isto djelo, str.

23 Ova tri načina izložena su prema: Perić dr Berislav, isto djelo, str. 161.


5. ObičajObičaj je društvena norma koja nastaje tako što se izvjestan načinponašanja ljudi u jednoj situaciji ponavlja sve dok se kod subjekatane formira svijest da je takvo ponašanje obavezno i u budućimidentičnim situacijama. Faktički odnos time dobija normativnu snagu.Ovo je značajno zbog toga što svijest o obaveznosti ponašanja povlačii mogućnost da se primijeni snakcija protiv onoga ko se ne ponaša nataj prihvaćeni način, tj. po običaju.24*Prema teritoriji na kojoj nastaju, običaji se dijele na: opšte, koji važena teritoriji cijele države, regionalne i lokalne. Druga podjela običajapočiva na personalnom kriteriju (personalni partikularizam). U njojopšte običaje sačinjavaju oni koji važe za sve pripadnike jednogdruštva, a posebne običaje oni koji važe za pojedine uže grupe,napokon, u oblasti privređivanja običaji se, prema tome da li važe zasve ili samo za pojedine poslove, odnosno grane poslova, dijele naopšte i posebne. Ova podjela naročito je važna u poslovnom pravu.Pripadnost običaja nekoj od ovih grupa ne utiče na važenje običaja,ali određuje njihovu hijerarhiju u slučaju međusobnog sukoba. Tadavaži pravilo: jači je, pa prema tome i prvi primjenjiv običaj koji potičesa užeg područja.Da bi država sankcionisala jedno običajno pravilo i time ga priznalakao izvor prava, ono mora da ispunjava dva uslova. Prvo „dotičniobičaj" ne smije biti suprotan postojećim pravnim propisima,načelima pravnog poretka i moralnim principima datog društva. Idrugo, on mora biti u skladu sa osnovama društveno-političkoguređenja.25’Kada se utvrdi da običaj postoji, daje podoban da bude izvor prava ida ima potrebe za njihovim funkcionisanjem u tom svojstvu, državnimorganima stoje na raspolaganju dva osnovna načina za njegovosankcionisanje, tj. pretvaranje u pravno pravilo. Prvi je tzv.„zakonodavni put". On se „sastoji u tome što se jednim državnimpravnim izvorom propiše državnim organima koji primjenjuju sankcijeu užem smislu (tj. mjere prinude) da za pojedine običaje primjenjujute sankcije."26’ Drugi način naziva se sudsko-izvršni put. On se sastojiu mogućnosti da „sudovi i drugi izvršni organi i bez dozvole

2428> O nastanku običaja vidjeti i Muhić dr Fuad; “Teorija prava”, Svjetlost, Sarajevo 1983, str.

55-57.

25 Perić dr Berislav, isto djelo, str. 159. postavlja i zahtjev da običaj bude “u skladu sa ...

kretanjem (razvitkom) dotičnog društva”.

26 Lukić dr Radomir, isto djelo, str. 249.


zakonodavca prihvataju običaje kao normative, stvarajući ad hocobičajno pravo".27’ Od sankcionisanja običaja treba razlikovatinjegovo pozakonjenje, tj. unošenje običajnih normi, bilo u zakon kaoformalan pravni akt, bilo u neki drugi formalni podzakonski propis.Uz izlaganje običaja potrebno je objasniti i pojam običajnog prava.Običajno pravo je skup pravila koja su nastala kao običaj, ali supretvorena u pravne norme naknadnim sistematskim sankcionisanjemod strane državnih organa, norma običajnog prava je po porijekluobičajna, a po karakteru, tj. sankciji, pravna.O običaju kao izvoru poslovnog prava i o uzansama kaokodifikovanim običajima detaljno će se govoriti kasnije. Zato se ovdjenećemo zadržavati na tim pitanjima.6. Sudski aktiKontinentalna prava bitno se razlikuju od anglo-saksonskih upravo poteorijskom i političkom shvatanju uloge sudske odluke kao izvoraprava. Pošto i naš poredak spada u grupu kontinentalnih sistema, nanjima ćemo se zadržati nešto duže.Bez obzira na to da li pod izvorima prava podrazumijevaju samo opšteakte, ili i opšte i pojedinačne, danas se svi teoretičari slažu u tome dasu odluke ustavnih sudova izvor prava.28 Pošto ustavni sudoviodlučuju o saglasnosti nižih opštih pravnih akata sa višim, to i njihoveodluke moraju imati opšti karakter. „Odluka suda zamjenjuje zakon idjeluje prema svakome (erga omnes)."33) Pored odluka ustavnog suda,u teoriji se svojstvo izvora prava priznaje i odlukama najvišeg suda uzemlji, budući da se smatra da one imaju precedentni karakter.29’Pridavanje svojstva izvora prava presudama nižih sudova je sporno.Čini nam se da se može usvojiti gledište koje sudskoj odluci uvijekpriznaje svojstvo izvora prava.30’ Za njega govori postojanje i nužnostpopunjavanja pravnih praznina, način rada sudova i formiranje sudskeprakse.

27311 Perić dr Berislav, isto djelo, str. 158.283“) Vidjeti Košutić dr Budimir: “Sudska presuda kao izvor prava”, Savremena administracija,Beograd 1973, str. 140.

29Košutić dr Budimir, isto djelo, str. 139-140.

30Tako i Visković dr Nikola, isto djelo, str. 214. naročito.


Određivanjem presude kao izvora prava još nije potpuno riješenopitanje njenog pravnog dejstva. Nesumnjivo je da presuda uvijekpredstavlja izvor prava za stranke u sporu. Da li će njeni elementiopšteg normativnog karaktera biti priznati kao izvor prava u drugimistim ili bitno sličnim sporovima - to zavisi od stava drugih sudova.Ako budu usvojeni, formira se sudka praksa. Pod sudskom praksompodrazumijeva se donošenje istovjetnih odluka od strane raznihsudova u istim ili bitno sličnim sporovima u dužem vremenskomperiodu. Njome se stvaraju dopunsko pravilo i pravila zajednoobrazno tumačenje zakona, što znatno povećava pravnunesigurnost. Ujedno, sudska praksa pruža potrebnu mjeru sigurnosti uoslanjanju na sudsku presudu kao izvor prava.7. UgovorUgovor je rezultat sporazuma dviju ili više strana kojim se zasniva,mijenja ili ukida pravni odnos između njih. Ugovor je pravni akt kojise svrstava u pravne poslove. Sadrži bilo opštu, bilo pojedinačnupravnu normu u cjelini, ili, češće samo dispoziciju pojedinačne pravnenorme. Prema vrsti pravnih odnosa koje stranke međusobno regulišuugovorom, ugovori mogu imati različit karakter i spadati u razne graneprava: nasljedno, porodično, administrativno, obligaciono,međunarodno itd. U teoriji prava se načelno priznaje daje ugovor kojisadrži opšte pravne norme izvor prava. 36)

Pitanje međunarodnih ugovora koji sadrže opšte norme (legislativniugovori) je sporno. Smatra se da oni nisu izvor prava neposredno,nego da predstavljaju građu za akt ratifikacije kojim se međunarodniugovor usvaja u domaći pravni poredak.31’ Neposredan izvor prava jesam akt o ratifikaciji: zakon ili, rjeđe, uredba. Ukoliko za stupanjemeđunarodnog ugovora na snagu ratifikacija nije potrebna, onneposredno vrši funkciju izvora prava.32’Ugovor koji sadrži pojedinačne norme ili samo pojedinačne dispozicijeu teoriji prava uglavnom se ne smatra izvorom. U skladu sa našimstavom da opšte i pojedinačne norme, odnosno opšti i pojedinačniakti, čine jedinstvo u procesu stvaranja i primjene prava i da donosilacpojedinačnog akta također djeluje kreativno čak i kada postojeodgovarajući opšti akti, mislimo da se i iKjovor koji sadrži pojedinačnunormu, odnosno dispoziciju, može smatrati izvorom prava.

31 Lukić dr Radomir, isto djelo, str. 248, Dimitrijević dr Momčilo: “Uvod u pravo”,

Savremena administracija, Beograd 1974, str. 150. Ratifikacija je pravni akt usvajanja

međunarodnog sporazuma u domaće pravo.

32 Međunarodni ugovor izuzetno stupa na snagu bez ratifikacije. Zato je potrebno da

odgovarajuća klauzula bude izričito unesena u ugovor i da opunomoćeni predstavnici država

imaju ovlaštenje za potpis ugovora.


VIVRSTE POJEDINAČNIH PRAVNIHAKATA

1. Podjela pojedinačnih pravnih akataRekli smo da pojedinačni pravni akti uglavnom predstavljajukonkretizaciju opšteg akta, konkretizaciju koja treba da omogućiostvarivanje opštih pravnih normi putem materijalnih ljudskih radnji.Pošto se pojedinačni akt na neki način oslanja na već postojeći opštiakt i opštu normu, razumljivo je da on može, ali ne mora da sadržioba bitna elementa pojedinačne pravne norme: konkretnu dispozicijui konkretnu sankciju. Ako ih sadrži, govorimo o potpunompojedinačnom pravnom aktu. Oni su relativno rijetka pojava. Akopojedinačni akt sadrži samo dispoziciju ili samo sankciju, radi se onepotpunom pojedinačnom pravnom aktu.Nepotpuni pojedinačni pravni akti dijele se na one koji sadržedispoziciju: upravne akte i pravne poslove i na one koji sadržesankciju - sudske odluke. Razumije se da ni ovu podjelu ne trebasmatrati apsolutnom. Presuđivanje nekog spora i izricanje sankcijemože biti povjereno bilo upravnom organu, bilo posebnom tijelu kojekonstituišu privatni subjekti, tj. izabranim sudovima ili arbitražama. Sdruge strane, stvaranje dispozicije može biti stavljeno u nadležnost isudovima.

2. Vrste pojedinačnih pravnih akata

2.1. Upravni aktUpravni akt moguće je različito definisati. Ako se kao kriterij uzmesadržina akta, onda je on „pojedinačan akt kojim se određujedispozicija koja subjekta čije ponašanje reguliše obavezuje i protivnjegove volje."33’ Pod upravnim aktom u formalnom smislupodrazumijeva se na osnovu javne vlasti obavezujući akt državnog

33 Lukić dr Radomir, isto djelo, str. 263.


organa, ili organizacije koja vrši javna ovlaštenja, donijet poposebnom upravnom postupku. Najvažniji i najtipičniji dio teprocedure je kod nas regulisan Zakonom o opštem upravnompostupku (ZUP). Izričito ga ovdje spominjemo jer se u praksisvakodnevno primjenjuje.2.2. Pravni posaoPravni posao je pojedinačan pravni akt nedržavnog subjekta koji je onna osnovu ovlaštenja pravnog poretka i u njegovim okvirimadobrovoljno stvorio i koji ga na tim osnovama i obavezuje. Izloženipojam obuhvata suštinu i najčešći pojavni oblik pravnog posla.Tipičan sadržaj pravnog posla jeste pojedinačna dispozicija kojaobavezuje na osnovu pristanka stvaraoca posla. No, poredpojedinačne dispozicije, pravni posao može sadržavati i pojedinačnusankciju, pa se tada javlja kao potpun pojedinačan pravni akt.Obligacioni ugovor u koji je sporazumom stranaka unesena i klauzulao ugovornoj kazni dobra je ilustracija ovog slučaja. U nekimsituacijama pravnim poslom može se stvoriti bilo dispozicija opštepravne norme, bilo opšta pravna norma u cjelini. Kao primjer može daposluži kolektivni ugovor o radu.U stvaranju pravnog akta mogu učestvovati dva ili više nedržavnih licazajedno. Pod nedržavnim subjektima treba podrazumijevati sva onalica sa pravnom sposobnošću koja djeluju metodom koordinacije, ane metodom naređivanja zasnovanog na suverenoj vlasti.34 U tomsmislu se u nekim granama prava, u međunarodnom javnom pravu igranama imovinskog prava, kao subjekt stvaralac pravnog posla možepojaviti i državni organ.Pravni posao, po pravilu, obavezuje samo njegove stvaraoce, i to naosnovu njihovog sopstvenog prestanka. On je, dakle, „neimperativan"pravni akt.35 Izuzetno, imperativan karakter može da se sretne kodjednostranih pravnih poslova. Tada se kaže da privatno lice vrši vlast(očinsku, starateljsku i sl.).36

Pravni posao se može pojaviti u raznim granama prava: radnom,međunarodnom, javnom, porodičnom, nasljednom i u svimgranama imovinskog prava. Ako pravni posao nastaje u oblastiekonomskih, imovinskih odnosa, govori se o građanskopravnomposlu. Građanskopravni poslovi se mogu podijeliti nagrađanskopravne poslove u užem smislu i na poslove poslovnog

34 Lukić dr Radomir: “Uvod u pravo”, Naučna knjiga, Beograd, VII izdanje, 1970, str. 264.35 Lukić dr Radomir, isto djelo, str. 133.36 Lukić dr Radomir, isto djelo, str. 133.


(trgovačkog) prava. Prva grupa je regulisana normama građanskogprava, druga - normama poslovnog prava. Između ove dvije vrstegrađanskopravnih poslova u širem smislu postoje uglavnompravno-tehničke, a ne suštinske razlike, na tim razlikamadetaljnije ćemo se zadržati prilikom izlaganja karakteristikaugovora poslovnog prava.Sve osobine pravnih poslova su najrazvijenije u građansko-pravnimposlovima.43’ Zato ih ovdje nije potrebno detaljnije iznositi.2.3. Sudski aktPojam sudskog akta predstavlja jedno od najspornijih pitanja pravneteorije.37 na njega je teško, ako ne i nemoguće, dati sveobuhvatan ido kraja neprotivrječan odgovor. Većina autora ipak se slaže u tomeda je pri definisanju sudskog akta nužno poći od njegovih formalnihobilježja, od donosioca i postupka donošenja akta. Stoga se, najširegovoreći, sudski akt može odrediti kao onaj koji je donesen odspecijalizovanih sudskih organa po posebnom sudskom postupku.Mnogobrojnost sudskih organa, različiti postupci koje oni primjenjuju iraznovrsnost potreba koje se sudskim aktima zadovoljavaju doveli sudo stvaranja više vrsta sudskih akata, najznačajniji među njima su:presuda, rješenje i načelan stav. Svaki od ovih akata ne stoji jednakoblizu suštini sudske funkcije - otklanjanju povreda pravnog poretka,njihov sadržaj se stoga mora donekle da razlikuje. U daljimizlaganjima zadržaćemo se samo na pojmovima najvažnijih sudskihakata državnih sudskih organa.Presuda je sudski akt kojim se „odlučuje o tužbenom zahtevu, što ćereći o predmetu spora.,,45) Ona se može definisati i kao „pravni akt kojidonosi sudski organ po posebnom sudskom postupku, kojim seutvrđuje postojanje ili nepostojanje povreda prava u prošlosti i,shodno tome, izriče ili ne izriče sankcija."46’ Iz navedenih dispozicijavidljivo da se presuda može svrstati u pojedinačne pravne akte čiji jeosnovni sadržaj odluka o konkretnoj sankciji.

37 O tome vidjeti: Košutić dr Budimir: “Sudska presuda kao izvor prava”, Savremena

administracija, Beograd, 1973, str. 79-97 i Poznić dr Borivoje: “Građansko procesno pravo”,

Savremena administracija, II izd., Beograd, 1970, str. 49-50.45) Poznić dr Borivoje, isto djelo, str. 173.46) Košutić dr Budimir, isto djelo, str. 105


Rješenje je sudski akt kojim sud „rešava o svim pitanjima, osim opredmetu spora."38’ Od ovoga principa postoji svega nekolikoizuzetaka. Rješenjem, dakle, sud uglavnom odlučuje o onim pitanjimakoja je prethodno potrebno raščistiti da bi se mogla donijeti pravilaodluka o sankciji.

VII POJAM I HIJERARHIJA IZVORAPRAVA

1. Pojam materijalnih i formalnih izvora pravaSvi društveni činioci koji utiču na stvaranje i primjenu pravnih normi,kao i činjenice preko kojih se te norme saznaju, u teoriji se nazivajujednim figurativnim izrazom „izvori prava". On je gotovo opšteprihvaćen.39’ Koristićemo ga i mi, jer on na dobar način odražavadijalektičko jedinstvo onih materijalnih činjenica koje stvaraju norme ionih preko kojih se norme izražavaju, odnosno saznaju. Prema tomeda li stvaraju ili samo izražavaju normu, svi izvori prava se mogupodijeliti na materijalne i formalne.Materijalne izvore prava možemo definisati kao one društvenečinjenice i one činioce koji dovode do stvaranja pravnih normi i donjihove primjene. Mogu se podijeliti na objektivne i subjektivne. Uobjektivne materijalne izvore spadaju sve one društvene činjenicekoje uslovljavaju nastanak, izgled i primjenu normativnog dijelakonkretnog pravnog poretka. Njihov bitan sastavni elemenat jeste, ukrajnjoj liniji, ali ne isključivo i ne direktno, stepen razvijenosti datogdruštva. U subjektivne izvore treba uvrstiti one pojedince, grupe ičitave klase koji aktivno učestvuju u stvaranju i primjeni pravnihnormi.Formalni izvori prava su, najkraće rečeno, akti kojima se materijalniizvori prava pravno uobličavaju. O tome postoji opšta saglasnost

38471 Poznić dr Borivoje, isto djelo, str. 173. O rješenju vidjeti i str. 285-286.

39481 Postoje i izuzeci. Kelzen dr Hans, isto djelo, str. 135 kaže: “Izvor prava je figurativan i

veoma nejasan izraz.”


teorije.491 No jedinstvo mišljenja prestaje čim se pređe na konkretnoutvrđivanje oblika u kojima se materijalni izvori prava iskazuju. Mismatramo da su izvori prava u formalnom smislu svi pravni akti kojisadrže bilo opštu, bilo pojedinačnu pravnu normu.2. Hijerarhija formalnih izvora pravaHijerarhija uopšte označava formalno određen odnos nadređenosti ipodređenosti dijelova jednog sistema. Hijerarhija izvora prava jeprema pravnoj snazi određen skup opštih i onih pojedinačnih pravnihakata koji sadrže pravne norme. Pravna snaga pravnog akta jestenjegovo dejstvo na ostale pravne akte i na faktička ljudska ponašanja.Vidjeli smo da ona zavisi od donosioca akta i od postupka po kome jetaj akt donesen.Tehnička sredstva za uspostavljanje hijerarhije izvora prava jesunačela ustavnosti i zakonitosti. Oba ova principa imaju svoj politički ipozitivno-pravni vid. najšire govoreći, u političkom smislu ustavnost izakonitost znače pravnu institucionalizaciju vlasti radi sprečavanjanjene zloupotrebe i radi sprečavanja ili sankcionisanja samovolje.501

„Pozitivističko-pravno shvatanje ustavnosti odnosi se na specifičnustrukturu pravnog poretka. Ustavnost postoji kada je pravni poredakzasnovan na hijerarhiji opštih pravnih akata i na njihovoj međusobnojusklaćenosti. Osnovu te hijerarhije čini ustav koji je ne samo najvišiveć i osnovni zakon."511 Načelo zakonitosti u pozitivno-pravnom smislujeste sadržinska i formalna usklađenost svih nižih pravnih akata sazakonima.521 „Nema načela zakonitosti ako i svi individualni akti neizviru iz zakona i nisu podređeni zakonu."531 Radi potpunijeg shvatanjaustavnosti i zakonitosti potrebno je dodati još nešto. Za njihovoostvarenje nije dovoljna samo saglasnost nižih sa višim pravnimaktima nego i saglasnost materijalnih, fizičkih radnji pravnih subjekatasa pojedinačnim i opštim pravnim aktima. Tek tako ovi principi mogubiti ostvareni i u realnim društvenim odnosima.


Značaj postojanja i utvrđivanja hijerarhije izvora prava je ogroman.Hijerarhija od skupa pravnih akata čini sistem i omogućuje njihovuefikasnu primjenu. Posredstvom hijerarhije izvora normativnielemenat pravnog poretka lakše se veže sa njegovim faktičkimdijelom - ponašanjem subjekata. Time hijerarhija izvora omogućavaostvarenje suštine prava - regulisanje društvenih odnosa i ostvarivanjerelevantnih interesa u njima. Pored toga, hijerarhijom izvora prava seobezbjeđuju i dva važna pravno-politička principa: pravna sigurnost ipravna jednakost.Opšti izgled hijerarhije izvora prava zavisi od razvijenosti konkretnogpravnog poretka i od grupe pravnih sistema kojima pripada. Ovdjećemo se zadržati samo na opštoj hijerarhiji naših izvora. Ona imasljedeći izgled: Ustav BiH, pa entitetski i kantonalni ustavi; ratifikovanimeđunarodni ugovori; zakoni; drugi opšti akti zakonodavnih organa;uredbe i drugi opšti podzakonski akti upravnih organa; opšti aktiskupština; opšti akti društvenih organizacija; pojedinačni akti upravnihi sudskih organa, te nedržavnih subjekata i običaj.VIUPRA vni ODNOS1. Pojam pravnih činjenica i događajaSvi društveni odnosi nisu predmet pravnog regulisanja. Oni koji suuređeni pravnom normom nazivaju se pravnim odnosima. Na društveniodnos će biti primijenjena pravna norma, on će biti pravni odnos, akosu njegov nastanak, promjena ili prestanak uslovljeni nekomčinjenicom kojoj pravna norma priznaje to djejstvo. Takve činjenicenazivaju se pravnim činjenicama. Svako pozitivno pravo i svaka granaprava u njemu konkretno određuju kojim će faktičkim činjenicama iokolnostima dati svojstvo i djejstvo pravnih činjenica. Pravne činjenicese najčešće određuju pretpostavkama dispozicije i sankcije. Dakle,pravne činjenice su fakti i okolnosti za koje objektivno pravo veženastanak, promjenu ili prestanak pravnog odnosa.Pravne činjenice su veoma raznovrsne i mogu se klasifikovati premaraznim mjerilima u razne grupe. Tih klasifikacija ima više. Najobičnijai najosnovnija podjela tih činjenica je na događaje i ljudske radnje.Događajima nazivamo sve promjene u prirodi i društvu koje nastajubez učešća ljudske volje i svijesti. Ljudske radnje su izraz čovjekoveaktivnosti. One mogu biti preduzete bez volje ili voljno. Voljne ljudskeradnje su kao pravne činjenice daleko značajnije. One mogu biti


ii pravne činjenice ako su upravljene na zasnivanje, izmjenu iliprestanak pravnog odnosa. Sa stanovišta prava dijele se nadozvoljene i nedozvoljene radnje ili delikte.Ponekad se uzima da je jedna pravna činjenica nastupila, iako to nije,da bi ostale pravne činjenice mogle proizvesti pravno djejstvo. Radipostizanja izvjesnih korisnih ciljeva, objektivno pravo pretpostavlja dapostoje neke činjenice koje stvarno ne postoje. Da bi se, dakle,postiglo da neki pravni odnos nastane ili prestane ili se izmijeni,činjenice se svjesno predstavljaju netačno. Ovo je slučaj fikcija upravu. Pobijanje fikcija, fiktivnih činjenica, nije dozvoljeno.O pretpostavci ili prezumpciji se govori kad se uzme kao dokazananeka pravna činjenica ili neko stanje, a da njihovo postojanje ilinepostojanje nije još utvrđeno. Time se prezumpcija razlikuje odfikcije: kod fikcije se svjesno i namjerno pretpostavlja nešto što seuopšte nije dogodilo, kod pretpostavke se samo ne zna da li se neštodogodilo. Prezumpirati se može činjenica (na primjer, da je neko živkad se desila eksplozija), a može i pravo (pretpostavka prava nazastupanje privrednog subjekta koje postoji u korist lica upisanog usudski registar).U modernim pravima po pravilu se pretpostavljaju (prezumpiraju) onečinjenice koje najčešće u praksi postoje i koje odgovaraju redovnomtoku stvari. Onaj ko tvrdi da pretpostavljena činjenica nije tačna, unačelu to može dokazivati. Takve prezumpcije se nazivaju oborivim.Ukoliko interes pravne sigurnosti to zahtijeva, zakonodavac možezabraniti obaranje pretpostavke dokazom o njenoj netačnosti. Ovavrsta prezumpcije naziva se neoborivim.2. Pojam pravnog odnosaPravo reguliše društvene odnose među ljudima i drugim subjektima.Ono je regulator ponašanja subjekata jednih prema drugima umeđusobnim odnosima kao i u odnosima prema državi. Pravnimodnosima smatraju se samo oni koji su uređeni, regulisani pravnomnormom, bez obzira na to da li su postojali prije donošenja norme iliih je norma stvorila.40’ U načelu, pravni odnosi se mijenjaju i prestajuna isti način na koji i nastaju.Ma kakvom normom bili regulisani, ti se društveni odnosi nazivajupravnim odnosima. Lica koja se nalaze u tom odnosu shodno

40 Lukić dr Radomir: “Metodologija prava”, Naučna knjiga, Beograd , 1979, str. 218.


objektivnom pravu nazivaju se subjektima pravnog odnosa. Pravniodnos sastoji se iz ovlaštenja jednog subjekta i dužnosti drugogsubjekta koji učestvuju u tom pravnom odnosu. Iz pravnih propisa, izobjektivnog prava, pojedinci kao i pravna lica dobijaju ovlaštenja iliim se nameću obaveze. Prema tome, dvije bitne komponente pravnogodnosa su: ovlašćenje i dužnost ili obaveza. Ovlašćenje i dužnost upravnom odnosu su u korelaciji: svakom ovlašćenju jednog subjektaodgovara dužnost drugog, i obratno. Ako se ovlašćenje vrši usopstvenom interesu, naziva se subjektivnim pravom.41’ Ukoliko se točini u tuđem interesu - ime mu je nadležnost. Titular nadležnosti morada izražava racionalnu volju lica u čijem interesu djeluje. Odnosiovlaštenja i obaveza koji postoje između subjekata moraju se vršitipovodom nečega, na nečemu. To su objekti prava.3. Subjektivno pravoSubjektivno pravo je složena pojava. Ono se može definisati kao naobjektivnom pravu zasnovano ovlaštenje titulara na određenoponašanje u njegovom sopstvenom interesu koje je, u krajnjoj liniji,obezbijeđeno zahtjevom prema nadležnom državnom organu zaprinudnim ostvarenjem. Elementi subjektivnog prava su, dakle,ovlaštenje, sopstveni interes titulara i zahtjev ili tužba u materijalnomsmislu. Razmotrićemo ih posebno.Ovlaštenje je na objektivnom pravu zasnovana mogućnost nosiocasubjektivnog prava da se sam ponaša na određeni način ili da oddrugih lica zahtijeva ponašanje sadržano u ovlaštenju. S obzirom nasloženost društvenih odnosa, jedno ovlaštenje može sadržavati višepravno dozvoljenih mogućnosti ponašanja. Na primjer, titular pravaprivatne svojine je ovlašten da stvari iskorištava, stavlja u promet,ubire plodove sa njih i da sva druga lica isključi u korišćenju te stvari.Ove mogućnosti sadržane u jednom ovlaštenju zvat ćemo i

41551 Muhić dr Fuad: “Teorija prava”, Svjetlost, Sarajevo, str. 122. smatra subjektivno pravo

drugim nivoom pravnog odnosa. Po njemu, tek tu pravni odnos postaje “konkretan”. Isti stav

zauzima i Gaber de Stevan, isto djelo, str. 359.


„podovlaštenja".Interes titulara objašnjava smisao ovlaštenja i ukazuje na cilj radikojeg se ono uspostavlja i vrši. Postojanje ovlaštenja u interesutitulara je ono što mu dozvoljava da subjektivno pravo ne vrši ili vrši,kao što mu omogućava i to da sam odredi način vršenja svoga prava.U imovinskom pravu realizacija interesa kroz ovlaštenje nije ništadrugo nego prisvajanje ili iskorištavanje nekog svojstva, neke


upotrebne vrijednosti objekta od strane ovlaštenog subjekta.42’ Interestitulara se kroz ovlaštenje i njegovo vršenje može realizovati ugranicama koje su neposredno ili posredno postavljene pozitivnim,objektivnim pravom. Prekoračenje ovih granica predstavljazloupotrebu prava.Treći elemenat subjektivnog prava jeste zahtjev ili tužba umaterijalnom smislu.43’ Zahtjev je objektivnim pravom obezbijeđenamogućnost nosioca subjektivnog prava da se u slučaju u kojem nepostoji dobrovoljno poštovanje njegovih ovlaštenja, dobrovoljnoizvršavanje obaveza, obrati nadležnom državnom organu radiobezbjeđenja i zaštite ovlaštenja prinudnim putem. Zahtjev ujednooznačava i obavezu državnog organa da tu zaštitu pruži ako suispunjeni svi pravom predviđeni uslovi. Pošto se zaštita najčešće tražiod sudskih organa, zahtjev se naziva i tužbom u materijalnom smislu.Nju treba razlikovati od tužbe u formalnom smislu koja predstavljapodnesak kojim se od suda zahtijeva pokretanje postupka zaštitesubjektivnog prava. Da rezimiramo, zahtjev je funkcionalna sponaizmeđu individualnog ovlaštenja i njegove zaštite od strane državnogorgana. On je dio subjektivnog prava koji sankciju čini ne samomogućom nego i vjerovatnom, pa samim tim i subjektivno pravoefikasnim i to često i bez direktne intervencije države.44’Moguće su različite podjele subjektivnog prava. Osvrnućemo se nadvije, za nas najvažnije, na osnovu mogućnosti stavljanja subjektivnihprava u pravni promet, dijelimo ih na neprenosiva i prenosiva. „Javnaprava - ona koja nastaju naredbom državne vlasti, spadaju po pravilu uprvu, a imovinska u drugu grupu. Prema kriterij umu dejstva subjektivnaprava se dijele na apsolutna i relativna. Ispitaćemo ih odvojeno.Apsolutno subjektivno pravo je ono čije ovlaštenje djeluje prema svimsubjektima (erga omnes). Obaveza koja odgovara ovome pravu uvijekje negativna, tj. sastoji se u propuštanju i trpljenju. Iz ovog daljelogično proizilazi da svako može ma kakvom radnjom izvršiti povreduapsolutno subjektivnog prava, najvažnija apsolutna prava su onasvojinskog karaktera, zatim prava industrijske svojine, pronalazačko iautorsko pravo, te lična prava.

42 Vedriš dr Martin: “Osnove imovinskog prava”, Informator, Zagreb, 1971, str. 43.

43 Vedriš dr Martin, isto djelo, str. 43. smatra d a j e zahtjev samostalan pratilac subjektivnog

prava zasnovan na normi objektivnog prava, a ne njegov elemenat.

44 Ovo dejstvo zahtijeva, u stvari, omogućava kontrolisanje društvenih odnosa od strane

državnopravnog poretka. Tu “kontrolabilnost” Muhić dr Fuad smatra trećim bitnim

elementom pravnog odnosa, “Teorija prava”, Svjetlost, Sarajevo, str. 123.


Relativna subjektivna prava su ona čije ovlaštenje djeluje samo prematačno određenom nosiocu obaveze (inter partes). Kao titulari jedneobaveze mogu se pojaviti u više individualiziranih subjekata zajedno.Obaveza koja odgovara relativnom pravu može biti pozitivna (davanje,činjenje) ili negativna (propuštanje ili trpljenje onoga što se poobjektivnom pravu ne bi moralo tolerisati). rio, bez obzira na vrstuobaveze jasno je da relativno subjektivno pravo može da povrijedisamo titular obaveze. Radnje kojima se vrši prekršaj obaveze kojaodgovara relativnom pravu tačno su određene. Najznačajnija gruparelativnih prava jesu obligaciona.4. ObavezaZa naše potrebe obaveza se može definisati kao zapovijest u određenomponašanju, određena u pravnoj normi i obezbijeđena mogućnošćuneposrednog ostvarenja od strane države ili mogućnošću primjenesankcije za neizvršavanje dužnog ponašanja od strane države. Najkraćerečeno, obaveza je pravna dužnost na izvršenje određenih radnji.5. Objekat pravaPod objektom prava podrazumijevamo sve ono na šta su upereni i načemu se ostvaruju ovlaštenja i obaveze. Funkcionalno posmatrano,objekat prava se može definisati i kao „izvjesna spona, sredstvo,razlog koji povezuje pravne subjekte i pravni odnos."45 Dakle, „ratio"pravnog odnosa jest njegov objekat. On je rzalog zbog kojeg sesastaju ljudske volje.46 Objekat kao razlog pravnog odnosa ipak netreba shvatiti čisto subjektivistički, tj. u smislu cilja i motiva. Objekatprava uvijek je objektivizirani elemenat prirode ili društvene realnosti.Svaka grana prava posebno utvrđuje svoje objekte i njihove osobine.Mi ćemo se zadržati jedino na objektima imovinskog prava.6. Objekti imovinskog prava6.1. Karakteristike objekata imovinskog pravaPrva posebna karakteristika objekata imovinskog prava jeste da se onimoraju nalaziti u pravnom prometu (in commercio). Ekonomski

45 Perić dr Berislav, isto djelo, str. 74.46 Perić dr Berislav, isto djelo, str. 74.


posmatrano, ova osobina označava zahtjev da objekat imovinskogprava bude podoban predmet privredne razmjene. Pravnički gledano,sposobnost objekta da bude u prometu označava njegovu sposobnostda neposredno ili u novčanom izrazu može prelaziti iz jedneimovinske mase u drugu. Ova karakteristika se potpuno ispoljava kodstvari, radnji i intelektualnih produkata. Kod ličnih dobara, kao kodposebne, granične - rekli bismo - vrste objekata prometno svojstvonije kod svih podjednako istaknuto.Druga karakteristika objekata imovinskog prava jeste njihov imovinskikarakter. On se ogleda u tome što se ovi objekti mogu neposredno izrazitiu novcu, ili u tome što su tijesno vezani za prava i interese izrazive unovcu. Usljed toga ovi objekti i sami poprimaju imovinski karakter (firma,robni žig npr).S obzirom na navedene karakteristike u imovinskom pravu ječetvorna podjela objekata gotovo opšte prihvaćena. Zato ćemo se i miposebno zadržati na stvarima, ljudskim radnjama, ličnim dobrima iintelektualnim produktima kao objektima subjektivnih prava koja semogu nalaziti u prometu i izraziti u novcu.6.2. StvariStvari ima vrlo različitih i mogu se veoma različito tretirati. Uimovinskom pravu one su najvažniji objekat. Stvari su materijalnidijelovi prirode, a da bi bile i stvari u pravno-tehničkom smisluimovinskog prava, potrebno je još da budu faktički ili virtuelno učovjekovoj fizičkoj vlasti. To znači da pored toga što stvar imaograničeno mjesto u prostoru, potrebno je i da je čovjek možeprisvajati. Nije potrebno da stvari neposredno možemo i čulimaopažati.Postoji više podjela stvari. One su važne budući da je pravni režim zapojedine vrste drugačiji. Navest ćemo podjele koje sunajinteresantnije za imovinsko pravo. To su: a) stvari određene porodu i individualizirane; b) pokretne i nepokretne stvari; c) glavnastvar i pri pad ak; d) proste i zbirne stvari; e) potrošne i ne potrošnestvari; f) zamjenjive i nezamjenjive stvari.6.3. Ljudske radnjeLjudsku radnju kao samostalan objekat imovinskog prava ovdje ćemorazmotriti samo ukratko. Ona se detaljno izučava kao predmet


obligacionog odnosa, budući da povodom nje nastaju obligacioniodnosi.


Ljudska radnja kao objekat imovinskog prava se može manifestovatikao činjenje i davanje ili kao propuštanje i trpljenje onoga što se poobjektivnom pravu ne bi moralo propustiti ili trpjeti. Prva grupa senaziva pozitivnim, a druga negativnim radnjama. Bez obzira na to ukoje prethodne dvije klasifikacije spada ljudska radnja u ovomsvojstvu mora imati sljedeće osobine: određenost, da je moguća,dopuštenost i imovinsku prirodu.6.4. Lična dobraPored stvari i ljudskih radnji, predmet prava mogu biti i lična dobra.Lična dobra su nematerijalne vrijednosti, dobra koja su nedjeljiva odličnosti kao pravnog subjekta. Takva su dobra život, zdravlje, ime,čast, znanje, društveno priznanje i si. To su najveće vrijednosti uživotu, ali nisu ekonomske vrijednosti. Ekonomska vrijednost im se uizvjesnim slučajevima može pridružiti. Za imovinsko pravo onapredstavljaju objekat i dobijaju građansko-pravnu zaštitu samo ondakad ih možemo na neki način izraziti i novčanim ekvivalentom.6.5. Proizvodi ljudskog duhaOd navedenih ličnih dobara treba razlikovati druge nematerijalnevrijednosti, koje su proizvodi ljudskog duha i uglavnom seopredmećuju kao naučna, tehnička i umjetnička djela. Ponekad senazivaju i „bestjelesne stvari" ili „intelektualne tvorevine".Tvorac intelektualnih tvorevina može s njima da raspolaže i da izvlačiiz njih materijalnu korist. U ovom slučaju povodom nematerijalnihvrijednosti nastaje imovinskopravni odnos. Prava iz tog odnosa suspecifična i zavisno od objekta nazivaju se naročito autorskim, tepronalazačkim pravima i pravima industrijske svojine. Ona sadržepored imovinskopravnih i tzv. lično-pravne elemente. Najvažnijiobjekti ove grupe su autorsko djelo, izum ili pronalazak, tehničkounapređenje i „know-how" („znati kako", „znanje i umijeće").7. Uticaj vremena na pravne odnoseProtekom vremena može doći do sticanja ili gubljenja prava, odnosnodo njihove modifikacije. To znači da vrijeme djeluje na nastajanje,izmjenu i prestanak pravnog odnosa. U pravnoj terminologiji tovrijeme koje ima uticaja na pravne situacije naziva se rokom. Uticajrokova na pravo manifestuje se, pored njegovog vezivanja za početaki kraj pravnog odnosa, i u vidu zastarjelosti, održaja i prekluzije.


Zastarjelost je pravni institut po kome prestaje mogućnost prinudnogostvarenja prava usljed nevršenja tokom zakonom određenog dužegvremena. Zastarjelost je, dakle, gubljenje tužbe u materijalnom smisluili zahtjeva, kao elemenata subjektivnog prava, usljed nevršenjadospjelih ovlaštenja u zakonom predviđenim rokovima. Sudovi i drugidržavni organi ne paze po službenoj dužnosti na istek zastarnihrokova. Zastarjelost ima veliki značaj u pravu. Ona olakšava pravnipromet, otklanjajući mnoge teškoće i zloupotrebu naročito u pogledudokazivanja nekog prava, pojačava pravnu sigurnost, koja traži dauspostavljeni faktički odnosi budu legalizovani i da im uvijek ne prijetiopasnost da mogu biti poništeni. Zastarjelost, dalje, stvara pravnubezbjednost i stabilizuje odnose. Ne zastarijevaju sva prava negosamo obligacionopravna potraživanja. Apsolutna prava, na primjersvojina (služio se neko svojom stvari ili se njome nikako ne služio,ona ostaje njegova) i porodična prava ne zastarijevaju. Zbog togaćemo zastarjelost obraditi u obligacionom pravu.Često je propisom određeno da se neko pravo može i zvršiti samo doodređenog roka. To vrijeme u kojem treba iskoristiti neko svoje pravonaziva se prekluzivnim rokom; pravo traje onoliko koliko je propisomodređeno. Kad se u prekluzivnom roku ne izvrši radnja i na taj načinne iskoristi pravo, pravo se gubi u cjelini. Nestaju, dakle, i ovlaštenje imogućnost da se ono vrši u sopstvenom interesu i zahtjev. Zato sud idrugi državni organi po službenoj dužnosti paze na postojanjeprekluzije. Kad državni organ utvrdi da je prekluzivni rok istekao,mora odbaciti zahtjev.Održaj je pribavljanje nekog prava proteka vremena pod određenimuslovima. Da bi se održajem, tj. protekom vremena steklo pravo, trebada je državina, držanje tuđe stvari, savjesno. To znači, kad neko krozduže vrijeme savjesno drži neku stvar, postaje njen vlasnik. Savjesnodržanje znači da držalac misli o sebi da je vlasnik te stvari, budući da jedo stvari došao na dopušten, zakonit način. Prema tome, razlika izmeđuprekluzije i održaja je u tome što se prekluzijom pravo gubi usljedproteka vremena, a održajem sa pravo stiče usljed proteka vremena.Zajedničko im je to što se u oba slučaja faktičko stanje pretvara upravno.I održaj ima za cilj da konsoliduje dužu zakonitu i savjesnu državinustvari. Održajem se stiču samo stvarna prava, prava na stvarima kaošto su svojina i službenost. Zato je primjena prava održaja u pravnomprometu od manjeg značaja od zastarjelosti i prekluzije.


IXSUBJEKTI PRAVA1. Pojam subjekta pravaU pravnom odnosu nalaze se neposredno ili preko svojih organizacijaljudi. Oni su nosioci ovlaštenja i obaveza iz tog pravnog odnosa. Ovinosioci prava, nadležnosti i obaveza nazivaju se subjektima prava,subjektima u pravnom odnosu, pravnim subjektima. Ta njihovaosobina da mogu biti nosioci prava i obaveza, ta mogućnost da moguimati prava i obaveze naziva se pravnom sposobnošću. Pod uslovimakoje određuje pravni poredak, i grupi ljudi, kolektivitetu, može bitipriznata posebna i samostalna pravna sposobnost. Takav subjekatprava naziva se pravnim licem. Svojstvo subjekta prava određujepravni poredak. Ono ne zavisi od svijesti i volje subjekta.Svijest o postojanju i sadržini prava, pravna svijest, veoma jeznačajna, međutim, za stav subjekta prema pravu, a time i zaostvarivanje prava u društvenim odnosima. Pravna svijest se sastoji izdvije bazične komponente: saznanja prava i stava prema pravu.Saznanje prava je jedan od osnovnih uslova za njegovu primjenu, rio,ukoliko čovjek ispunjava određene psihičke i intelektualne uslove,smatra se da je obavezan na saznanje prava i njegovu primjenu.Nepostojanje ovog elementa pravne svijesti škodi onome ko ga nijestekao. Ignoratia legis nocet.47

2. Fizičko lice kao subjekat pravaModerno pravo priznaje svakom čovjeku, svakom fizičkom licusvojstvo pravnog subjekta. Za to priznanje je dovoljno da dijete budeživo rođeno i da ima čovječiji oblik, da nije monstrum. Fizičko licesmrću prestaje da bude subjekat prava. Pod preciznim zakonskimuslovima sud može nestalo fizičko lice proglasiti umrlim. Tada sesudskim aktom stvara oboriva pravna pretpostavka o prestankupravnog subjekti vi teta fizičkog lica.Pravni subjekti imaju izvjesne oznake, izvjesna obilježja po kojima serazlikuju jedan od drugoga. Te oznake nazivaju se i atributima

47 Muhić dr Fuad: “Teorija prava”, Svjetlost, Sarajevo, 1983, str. 113 definiše pravnu svijest

kao “skup psihičkih procesa čijim posredstvom omogućuje subjektima prava da spoznaju

smisao pravnih zapovijesti i da prema njima zauzmu stav prihvatanja ili odbijanja”.

Interesantno je da pravnu svijest smatra elementom normativne sfere pravnog poretka.


pravnog subjekta, služe za identifikaciju svakog subjekta ponaosob,bliže ga označavaju, njima se karakteriše spoljni odnos pravnogsubjekta prema njegovoj sredini. U pravnoj teoriji se kaže da atributisluže za pravno određivanje subjekata u pravu. Atributi fizičkog licakao pravnog subjekta su: ime, prebivalište i boravište i državljanstvo.

3. Pravna, građansko pravna, poslovna iđeliktna sposobnost fizičkog lica

Svaki je čovjek subjekat prava. Takav njegov položaj u društvu,mogućnost da bude nosilac prava i obaveza naziva se pravnomsposobnošću. Pravna je sposobnost, prema tome, najopštije pravnostanje koje objektivno pravo priznaje svim ljudima. Kad se radi ograđanskom pravu, onda se pravna sposobnost manifestuje prekoimovine.48’ Sposobnost da čovjek bude nosilac prava i obaveza, dabude pravni subjekat u stvari znači mogućnost da ima prava, te da muobjektivno pravo priznaje i štiti prava i ovlašćenja.Poslovna sposobnost je takvo pravno stanje subjekta prava da možepreduzimati voljne radnje relevantne za pravo. To je mogućnostostvarivanja pravne sposobnosti, mogućnost sticanja prava i obavezasvojim svjesnim radnjama, svojim svjesnim izjavama volje.Pravni odnos može nastati iz skrivljene nedozvoljene radnje, izdelikta. Za delikt se odgovara, pošto je to ponašanje protivno pravnojnormi i pošto je po pravilu skrivljeno. Ta sposobnost, to stanjepravnog subjekta da snosi sankciju za delikt naziva se deliktnomsposobnošću.4. Pravno lice kao subjekat pravaPravno lice je konstrukcija prava, ali ipak predstavlja stvarnost,realnost. To je društvena tvorevina, kolektiv, grupa ljudi, organizacija,koja ima svoje posebne društveno prihvatljive ciljeve i interese i kojojstoga pravni poredak priznaje pravni subjektivitet. Kao posebansubjekt, pravno lice se i faktički i juridički jasno razlikuje od fizičkihlica koja se nalaze u njegovom sastavu ili su u vezi s njim. Pravno licenastaje osnivanjem, a prestaje brisanjem iz odgovarajućeg registra ukojem se vode njegovi statusni podaci. Uslovi i postupak osnivanja i

48 Muhić dr Fuad: “Teorija prava”, Svjetlost, Sarajevo, 1983, str. 135. govori i o “političkoj

sposobnosti” kao posebnoj sposobnosti fizičkih lica.


prestanka precizno se uređuju zakonom. Razlikuju se za pojedine vrstepravnih lica.Da bi se jednoj socijalnoj tvorevini priznalo svojstvo pravnog lica,potrebni su sljedeći elementi:a) da postoji čvrsta legalna organizacija

(organizaciono jedinstvo) iorgani te organizacije preko kojih ona formuliše svoje interese,ciljeve i odluke, stupa u odnose sa trećim licima i ostvaruje svojezadatke;

b) da ta organizacija ima cilj radi kojeg je osnovana i da ima zadatkekoje treba da ostvaruje radi postizanja toga cilja. Zadaci treba dasu u skladu sa društvenim interesima, ili da ne vrijeđaju interesedruštva. U ovom elementu pravnog lica dolazi do izražaja politički ipravni režim. Država ne dozvoljava osnivanje ni rad, ne priznaje,dakle, pravni subjektivitet organizacijama čiji cilj i zadaci nisu uskladu sa njenim interesima;

c) da istupa u svoje ime radi vršenja prava i obaveza, da ima, znači,svoju samostalnost i svoju egzistenciju, odvojenu od egzistencijepojedinaca koji su okupljeni u toj organizaciji;

d) da ima svoju posebnu imovinu, tj. samostalnu imovinu, odvojenuod imovine svakog člana toga pravnog lica i da samostalnoodgovara. Značaj imovine kao elementa pravnog lica zavisi odvrste pravnog lica i od oblasti društvenog života u kojoj onodjeluje. Otuda i teoretski stavovi koji idu od apsolutizacije donegiranja ovog elementa.

Slično fizičkom licu i pravno lice mora posjedovati atribute kojiodređuju njegov pravni subjekti vitet. Atributi su po vrstama iosobinama prilagođeni specifičnostima pravnog lica kao subjekta


prava. U njih spadaju: ime ili firma, prebivalište ili sjedište idržavljanstvo ili pripadnost. Pravni režim ovih obilježja različit je odrežima istovrsnih atributa fizičkih lica.

5. Pravna, poslovna i ćeliktna sposobnostpravnih lica

Pravna lica imaju specijalnu pravnu sposobnost. Ona ne mogu imati,niti vršiti ona prava i obaveze koje su vezane samo za fizičku ličnost.Većina autora smatra da pravna lica ne mogu imati ni sva preostalaprava.


Pravna lica su ustanovljena radi postizanja izvjesnog cilja, pa i njihovapravna sposobnost treba da odgovara tome cilju. Naše zakonodavstvoi sudska praksa su u pogledu ovog pitanja kolebljivi. Smatramo datreba prihvatiti shvatanje da pravna lica mogu imati samo ona pravakoja su potrebna radi postizanja ciljeva radi kojih su osnovana. Prematome, imaju specijalnu pravnu sposobnost u odnosu na fizička lica.Poslovna sposobnost znači sticanje i vršenje prava i obaveza svojimsvjesnim radnjama - izjavom volje. Ta sposobnost određuje se na istinačin kao i pravna sposobnost. Pravno lice nema svijesti, jer nju možeimati samo čovjek. Budući da prema ovome pravno lice ne bi mogloimati poslovnu sposobnost, a nužno je da je radi ostvarivanja svojihciljeva ima, morala su se ovdje napustiti neka obilježja poslovnesposobnosti fizičkih lica. Poslovna sposobnost pravnim licima mora sepriznati na osnovu drugih kriterija. Pravno lice se pojavljuje kaosubjekt u pravnim odnosima, a svoju poslovnu sposobnost ostvarujeizjavama volje fizičkih lica koja ulaze u sastav njegovih organa.Pošto organi pravnog lica mogu da učine i protivpravnu radnju vršećiposlove pravnog lica, valjalo je pravnom licu priznati i delikatnusposobnost i učiniti ga odgovornim za delikte.Odgovornost se danas proširila i na rad lica zaposlenih u pravnomlicu, a ne samo organa. Ovakva delikatna odgovornost pravnog licapravda se teorijom rizika, po kojoj onaj koji vuče korist od nekedjelatnosti treba da snosi i štetu koja bi proistekla iz te djelatnosti.

6. Zastupanje fizičkih i pravnih lica6.1. Pojam zastupništvaZastupništvo je odnos na osnovu koga jedno lice sklapa posao iliobavlja neku pravnu radnju, daje izjavu volje, za drugo lice, ali takoda sva pravna dejstva iz toga pravnog posla, odnosno radnje, prelazena to drugo lice. To je vršenje neke pravne radnje za tuđi račun i uime drugog, za tuđe ime. Ovo znači da se posljedice navedene radnjetiču ne onoga ko ih je preuzeo, nego onoga za koga su preduzete. Svaovlašćenja i obaveze iz toga pravnog posla ne nastaju za onoga kojetaj posao zaključio, koji je radnju preduzeo, nego za onoga u čije jeime radio i za koga je posao zaključio. I dalje, ekonomski efekat kojiproističe iz posla tiče se imovine zastupanog, a ne onoga koji je posaozaključio ili dao izjavu volje - zastupnika. Kako pravni, tako iekonomski rezultati posla pripadaju zastupanom.


6.2. Vrste zastupništva„Zastupništvo je jedinstvena ustanova i zahtijeva jedinstveno pravnoobjašnjenje svojih djelovanja".63) rio, uprkos tome, brojnost tipovaodnosa u zastupništvu zahtijeva njihovu sistematizaciju. Kriterija zaklasifikaciju zastupništva ima više. Najvažniji su osnov i obimovlaštenja.Pod osnovom podrazumijevamo pravnu činjenicu na kojoj odnoszastupanja počiva. Prema njemu zastupništvo se može podijeliti na:zakonsko, statutarno, zasnovano na aktu nadležnog organa izastupanje po punomoćju, ili ugovorno zastupništvo. Razmotrit ćemoukratko svaku od ovih vrsta.Za lica koja su poslovno nesposobna postoji zakonsko zastupništvo.Zakonom je određeno da ta lica moraju biti zastupana i ko ih zastupa.„Statutarno zastupništvo" je pravno-tehnički termin.Ono obuhvata ne samo zastupanje na osnovu statuta nego i na baziodredbi i drugih samoupravnih opštih akata ili pravila. U ovom smislustatutarno zastupništvo određuje i Zakon o obligacionim odnosima (čl.84). O statutarnom zastupništvu bit će više riječi kod zastupanjapreduzeća.Akt nadležnog organa kao osnov zastupstva i kao posebnu vrstuzastupanja također spominje Zakon o obligacionim odnosima usvome članu 84. Najčešći pojavni vid ovog zastupanja jeste tzv.sudsko zastupstvo, ono koje se zasniva rješenjem nadležnog suda. Uovu vrstu zastupnika spadaju naročito zastupnik siromašne stranke iupravitelji stečajne mase i prinudnog poravnanja.49’Za lica koja su poslovno sposobna, ali neće ili ne mogu da vršepravne radnje postoji ugovorno zastupništvo. Kod ugovornogzastupništva obim pravnih radnji koje obavlja zastupnik određuje seovlašćenjem zastupljenog. To ovlašćenje daje zastupljeni u vidupunomoći (punomoćje, opunomoćje, ovlašćenje), kojom zastupljeniprenosi na zastupnika pravo da u njegovo ime i za njegov računobavlja pravne radnje. Zato se ugovorni zastupnik i zove punomoćnik,a zastupljeni-vlastodavac ili nalogodavac. Punomoć je samostalan,apstraktan i jednostran posao, jednostrana izjava volje, kojomvlastodavac izjavljuje da će u okviru punomoći smatratipunomoćnikove pravne radnje za svoje. Ha ovakav karakter punomoćine utiče činjenica što je ono, eventualno, izdato na bazi dvostranogpravnog ugovora.

49 Vizner dr Boris: isto djelo, str. 381, sudsko zastupstvo svrstava u zakonsko zastupništvo u

širem smislu.


Obim ovlašćenja, kao kriterij za klasifikaciju zastupništva, jestemogućnost zastupnika da sklapa neodređen ili određen, limitiran brojpravnih poslova u ime i za račun zastupanog, odnosno da za njegadaje teorijski beskonačan ili tačno preciziran broj drugih pravnorelevantnih izjava volja. Polazeći od ovoga kriterija zastupništvo možebiti opšte (generalno) ili posebno (specijalno).Po opštem zastupništvu, zastupnik može da obavlja sve poslove ili širikrug poslova za svoga vlastodavca. Za generalno zastupništvo je bitnoda je ovlaštenje na davanje izjava volja u tuđe ime i za tuđi računodređeno na najuopšteniji način ili po rodu, po vrsti. Posebnimzastupništvom zastupnik se ovlašćuje na jedan ili na nekolikokonkretno određenih poslova.Ovlašćenje može, nadalje, biti neograničeno i ograničeno,neograničenim ovlašćenjem se prepušta zastupniku da radi kakonalazi za potrebno, bez posebnog naloga i uputstva. Ograničenim seovlašćenjem zastupnik ograničava i treba da radi prema uputstvima,odnosno tačno mu se nalaže kako će i koje će pravne radnjepreduzimati. Ograničenje se može ticati i teritorije i/ili vremena ukojima zastupnik djeluje.

2Osnovi obligacionog pravaG l a v a Obligaciono pravnip r v a odnosi (obiigacija)/ POJAM, VRSTE I SUBJEKTIOBLI GA ClOniH ODNOSA

1. Pojam i karakteristike obligacije1.1. Pojam obligacijeObligaciono pravo je skup pravnih normi koje regulišu obligacioneodnose.1’ Obligacioni odnos je takav pravni odnos među određenimlicima u kome je jedno lice obavezno da drugom licu izvrši određenučinidbu, a to drugo lice ima pravo, ovlašćenje, da traži od prvog damu to učini. Postoji, dakle, dužnost, obaveza na jednoj strani i pravo,ovlašćenje na drugoj. Obaveza i ovlašćenje su u korelaciji: ono što jeza jednog u tom odnosu dužnost, obaveza, za drugog je pravo,ovlašćenje. Dug je jednak potraživanju. Ove termine susrećemo i uknjigovodstvu: ono što neko potražuje je njegova aktiva, on je za topovjerilac. Ono što neko duguje je njegova pasiva, za to je dužnik,pasivna strana. U imovini se, dakle, na strani dužnika pojavljuje11 Isto, Jakšić dr Stevan: “Obligaciono pravo”, Veselin Masleša, Sarajevo, 1960, str. 9.;

Đordević dr Živomir, “Obligaciono pravo”, Enciklopedija imovinskog prava i prava

organizacija udruženog rada, tom II, Službeni list, Beograd 1978, str. 558; Vedriš dr Martin:

“Osnove imovinskog prava”, Informator, Zagreb, 1976, str. 211.

50 Obligaciono - pravni odnosi [obligacija]

pasiva, dug, a na strani povjerioca pojavljuje se aktiva, potraživanje.Obligacioni odnosi se zasnivaju povodom prometa robe i usluga.U obligacionom odnosu nalaze se dvije strane, s tim što na svakojstrani može biti jedno ili više lica. Na jednoj strani lice koje jeovlašćeno, ima pravo da traži, zahtijeva i naziva se povjerilac ilivjerovnik (aktivna strana obligacije). To njegovo ovlašćenje da tražinešto od druge strane naziva se „tražbinom", „potraživanjem". Otudase obligaciono pravo naziva i tražbenim pravom.2) Na drugoj je stranilice koje je povjeriocu dužno da nešto učini, pa se i naziva dužnikom(pasivna strana obligacije). Subjekti u obligacionom odnosu mogu bitipravna i fizička lica: (ZOO, član 2).50’Na dužniku je da podmiri obavezu povjericou, da učini ono na što jepovjerilac ovlašćen da od njega traži. Otuda se obligaciono pravonaziva i obaveznim (lat: obligatio-obaveza) Obligacijom se naziva ičitav konkretni obligacioni pravni odnos između povjerioca i dužnika.Pošto je obligacioni odnos pravni odnos, povjerilac može dužnika daprinudi i putem intervencije državne vlasti da učini ono što je dužan utom odnosu. Kao i drugi pravni odnosi, dakle, i obligacija je zaštićenai može se ostvarivati tužbom sudu.Pojam i značaj obligacionog odnosa može se vidjeti i iz zakonskogcilja „Radi stvaranja uslova za slobodan promet robe i obavljanjausluga na tržištu i za zadovoljavanje materijalnih i drugih potrebagrađana, te radi osiguravanja odgovornosti pred uzeća i drugihučesnika u pravnom prometu za izvršavanje njihovih obaveza, ovimse zakonom uređuju osnove obligacionih odnosa (opšti dio), ugovornii obligacioni odnosi u prometu robe i usluga."51’/ .2. Karakteristike obligacionog odnosaObligacioni odnos je građansko - pravni odnos, a njegova jakarakteristika u tome što je on pravni odnos između tačno određenihlica52’ i povodom tačno određene radnje.53’ Obligaciono pravo spada urelativna prava, što znači da ono ne djeluje prema svima i da njegovnosilac nije zaštićen protiv bilo čijih radnji, što je slučaj kodapsolutnih prava. Povjerilac može svoje pravo iz obligacije ostvaritisamo prema svom dužniku. Prema trećim licima, koja nisu u tomobligacionom odnosu, povjerilac nema nikakvog prava.

50 Zakon o obligacionim odnosima, SI. list RBiH, br. 2/92, (u daljem tekstu: ZOO).

51 Zakon o obligacionim odnosima (SI.list RBiH 2/92), čl. 1 (dalje će se citirati kao: ZOO)

52 Isto, Perović dr Slobodan: “Obligaciono pravo”, Privredna štampa, Beograd, 1980, str. 18.

53Isto, Jakšić dr Stevan, navedeno djelo, str. 31.

Obligaciono - pravni odnosi (obligacija] 51

Kad se radi o stvari povodom koje je nastao pravni odnos, razlikaizmeđu stvarnog i obligacionog prava je u sljedećem, nosilac stvarnogprava može svoje pravo na stvar ostvarivati neposredno i tražiti odsvih drugih lica da ga u tome ne ometaju, može je ustupiti drugompod kakvim hoće uslovima, može stvar uništiti, oduzeti je od drugoga,pa i intervencijom državnog organa. Povjerilac u obligacionomodnosu, naprotiv, može svoje pravo na stvar ostvariti samoposredstvom dužnika. Dužnik, kao druga strana u obligacionomodnosu, valja da preduzme određenu radnju kojom će dovestipovjerioca u vezu sa stvari i omogućiti mu da se njom koristi. Da bipostao vlasnik, kupac ne može sam uzeti kupljenu stvar, nego mu jemora predati prodavač, nadalje, stvarno pravo postoji na tačnoodređenim stvarima (specijalno, individualno određene), dok seradnja iz obligacionog odnosa može ticati kako individualiziranih,specijalno odredjenih stvari, tako i stvari određenih samo po rodu.Obaveza iz obligacije je, po pravilu, pozitivna (aktivna). Dužnik jedužan da nešto učini ili da nešto da. Rjeđe je obaveza negativna isastoji se u uzdržavanju da se nešto učini, tj. u nečinjenju. Tonečinjenje, odnosno uzdržavanje je konkretno, zna se šta ne trebaučiniti, odnosno od koje se radnje, koja bi se inače pravovaljanomogla preduzeti, treba suzdržati.U našem pravu, kao uostalom uopšte u modernom pravu, tipičnatužba za zaštitu obligacije je građansko - pravna tužba: na prvommjestu tužba da se utvrdi da postoji potraživanje, odnosno obligacija,a potom tužba za ispunjenje obligacije. Sredstva prinude protivdužnika koji neće da podmiri tražbinu svoga povjerioca nisuupravljena protiv njegove ličnosti, nego protiv njegove imovine.Karakteristična sankcija protiv prekršioca obligacije je popravljanještete. Ona se vrši na razne načine. Izvršavanje radnje koja je predmetobligacije može se povjeriti nekom drugom ukoliko je to premakarakteru radnje moguće - na trošak dužnika. Pored toga, sud možeprocijeniti vrijednost neizvršene radnje i narediti da se ona isplati izimovine dužnika, neće li dužnik dobrovoljno da podmiri te izdatke,sud će narediti njegovu prisilnu naplatu putem javne prodajedužnikove stvari, ne može se, dakle, dužnik prisiliti da izvrši određenuradnju. Kao što se vidi, obaveza iz obligacije je uvijek imovinska iostvaruje se na imovini dužnika. To je njegova pasiva, dug. Pojavljujese i u imovini povjeriočevoj kao aktiva, potraživanje.13. Obligaciona radnjaObligacioni odnos određen je pravnom normom. Dispozicijom pravnenorme određeno je ponašanje lica (subjekta) u toj obligaciji. To


njihovo ponašanje, ono što treba da rade u tom obligacionomodnosu, naziva se obligacionom radnjom, radnjom obligacije, ili samoradnjom, a ponajčešće činidbom, prestacijom. Sama ta radnja jepredmet obligacije, za razliku od sadržine obligacije. Sadržina suprava i obaveze subjekata u obligacionom odnosu: ovlašćenjepovjerioca da traži od dužnika određeno ponašanje i dužnost dužnikada udovolji tome zahtjevu povjerioca, da postupi onako kako jeobavezan.54’Obligaciona radnja može se sastojati u davanju (dara) neke stvari, unekom činjenju (facere), u nečinjenju (non facere), tj. u uzdržavanjuda se nešto učini, u propuštanju da se nešto uradi, ili u trpljenju (pati),podnošenju, dopuštanju da povjerilac nešto čini, što inače ne bi smio.Dužnik može biti obavezan da svom povjeriocu preda neku stvar (npr.preda kupcu prodatu stvar). Radnja se može sastojati u tome dadužnik nešto uradi povjeriocu, da mu obavi neki posao (npr. uzorenjivu, preveze namještaj, posreduje u zaključenju ugovora). Radnjaobligacije može biti i nečinjenje, uzdržavanje dužnika od nečega, štobi dužnik inače imao pravo da uradi (npr. neće raditi u radionici uodređeno vrijeme da bi komšije imale mira). Slično je sa trpljenjem:dužnik se obavezuje da će dozvoliti, da se neće protiviti da povjerilacradi nešto što bi mu taj dužnik da nema obligacije, mogao zabraniti(npr. da postavi stub na njegovom zemljištu, da zastupa i konkurentekomitenta).Kao što se vidi, obligaciona radnja može biti pozitivna ili aktivna inegativna ili prasivna. Obaveza dužnika na davanje i činjenje jepozitivna činidba, dok su propuštanje i trpljenje negativne činidbe.Obligaciono pravo kao dio građanskog, odnosno imovinskog prava,reguliše imovinske odnose među ljudima. Stoga i obligaciona radnjamora biti na prvom mjestu imovinskog karaktera, mora se ticatineposredno ili posredno imovine lica koja zasnivaju obligacioniodnos.55’ A to znači da mora biti izraziva u novcu.Radnja, nadalje, treba da je moguća (ZOO, član 46) jer „što nijemoguće, nijesi mi dužan".56’ Besmislica bi bila obavezivati se na nešto

54Isti stav zauzima i većina drugih autora. Vidjeti Jakšić dr Stevan, navedeno djelo, str. 32;

Perović dr Slobodan, isto djelo, str. 71; Vedriš dr Martin, navedeno djelo, str. 214. Suprotan

stav zauzima Gams dr Andrija: “Uvod u građansko pravo”, Opšti deo, Naučna knjiga,

Beograd 1963, str. 143. Prema ovome autoru, radnja nije predmet nego sadržaj obligacije.

Predmet obligacije je ona ekonomska vrijednost koja se putem odredjene činidbe prenosi iz

imovine dužnika u imovinu povjerioca.

55Jakšić dr Stevan, navedeno djelo, str. 36; Barović dr Slobodan, navedeno djelo, str. 13.

56Opšti imovinski zakonik za Crnu Goru, član 914.


što je nemoguće učiniti, tj. što niko ne može uraditi jer se radi oobjektivnoj nemogućnosti. Ali ako radnju ne može uraditi dužnik, aneko drugo lice bi to moglo učiniti, onda takva radnja može bitipredmet obligacije. Ovdje je u pitanju subjektivna nemogućnost, nijeu stanju to uraditi onaj subjekt koji se obavezao, ali je inačeobjektivno ta radnja moguća. U slučaju subjektivne nemogućnosti,obaveza je valjana. Dužnik može platiti nekom drugom ko tu radnjumože izvršiti, ili može povjeriocu naknaditi štetu zbog neizvršenja.Radnja koja je predmet obligacije treba da je dopuštena (ZOO, član46). Jasno je da se na pravno nedopuštene radnje niko ne možeobavezati. Pravo naređuje ili zabranjuje ili ovlašćuje na nekoponašanje, pa se razumije da ne može regulisati istovremeno istoponašanje kao zabranjeno i kao dopušteno. Pravno nedopušteneradnje mogu biti ili na osnovu nekog propisa, ili su to po moralnomshvatanju društva nedopustiva ponašanja. Predmet obaveze jenedopušten ako je protivan ustavu, prinudnim propisima i moraludruštva (ZOO, član 49).najposlije, radnja treba da je određena (ZOO, član 46), da se ponekim osobinama, znacima i pojedinostima zna o kojoj se činidbiradi. Treba da se zna koju stvar dužnik treba da preda povjeriocu,odnosno šta treba da uradi, kako da to uradi, na kom mjestu i kada.Kao određene obligacione radnje smatraju se i tzv. odredive radnje.To su radnje za koje su subjekti obligacije odredili samo nekepodatke, elemente, na osnovu kojih se činidba može identifikovati(npr. obaveza dužnika može biti da preda određenu stvar kadpovjerilac zatraži i na mjestu gdje on zatraži). Ovdje spadaju naročitoalternativne i generično određene činidbe. Dužnik može biti obavezanda preda ovu ili onu stvar, ili da izvrši ovu ili onu radnju (alternativno,jednu ili drugu). Izbor može biti ostavljen dužniku ili povjeriocu.Predmet obligacije mogu biti i radnje povodom stvari određenih poredu i po vrsti, stvari koje nisu individualizirane (žito, bicikli, cipeleitd). Predmet obaveze je takođe odrediv kad su strane ostavile trećemlicu da ga odredi. Ako ga neće ili ne može odrediti, obligacioni odnosje ništav. Ima mišljenja da bi trebalo dopustiti da treće lice zamijenisud na zahtjev bilo koje stranke u obligacionom odnosu.57

Ako je predmet obaveze nemoguć, nedopušten, neodređen ilineodrediv, obligacioni odnos je ništav. On je ništav zbog predmeta(ZOO, član 47).

57 Cigoj dr Stojan: “Komentar zakona o obligacionim odnosima” (redakcija: Blagojević dr

Borislav i Krulj dr Vrleta), Savremena administracija, Beograd, 1980, str. 160.


2. Vrste obligacija2.1. Prema vrsti radnjeRadnja obligacija može se sastojati, kao stoje već rečeno, u davanju,činjenju i nečinjenju, odnosno trpljenju. To znači da dužnikova ulogau jednom obligacionom odnosu može biti aktivna, kad nešto daje iličini, ili pasivna, kad je obavezan da nešto ne čini, da propusti, što bi,da nije obligacije, imao pravo da učini, ili da trpi nešto što inače ne bibio dužan. Prema ovom kriteriju, tj. da li se radnja sastoji u davanju ičinjenju, ili u nečinjenju i trpljenju, obligacije se dijele na aktivne ilipozitivne i pasivne ili negativne.Obligacije su čisto (strogo) lične ako je činidbu dužan da izvrši samodužnik i niko drugi (lat: intuitu personae). Nema uticaja iz kojih jerazloga došlo do nametanja, odnosno do prihvatanja takve obavezeda će se obligacija smatrati ispunjenom samo ako radnju izvrši ličnodužnik. Me mora se raditi o nekoj posebnoj sposobnosti dužnika, ili opovjerenju povjerioca, iako to jest najčešće slučaj. Ostale suobligacije nelične, mada ih neki autori nazivaju ličnim obligacijama.58

Činidbu može za dužnika izvršiti i neko drugi.59 Nelične su obligacijeobično pozitivne. Povjeriocu je svejedno ko će mu dati stvar, ili ko ćemu izvršiti radnju.Prema tome da li se radnja obligacije može izvršiti u određenom,odnosno u kratkom vremenu, ili izvršenje traje duže vremena,obligacije su trenutne ili trajne. Trenutna bi obligacija bila predajaprodate stvari ili prevoz u jednoj ili u nekoliko tura, jednom zadrugom. Trajna je obligacija npr. zakup, obaveza transportneorganizacije da svu robu nekom prevozi od željezničke stanice doskladišta. Trajanje obaveze može biti za određeno vrijeme (6 mjeseci,godinu dana) ili za neodređeno vrijeme, npr. do otkaza.S obzirom na to da li je radnja obligacije djeljiva, može se izvršiti udijelovima (na obroke) koji imaju ista svojstva ili je nedjeljiva, nemože se rastavljati, ne može se izvršiti dio po dio a da to ne pokvarinjenu suštinu i smanji vrijednost, obligacije su djeljive ili nedjeljive(ZOO, član 412). Djeljiva je obligacija npr. dug u novcu. Dug od 1000din. može se vratiti odjednom, a može u obrocima, jednakim (5 putapo 200 din.) ili nejednakim. Obligacija može biti nedjeljiva usljedprirodnih ili ekonomskih svojstava radnje, odnosno po zakonu iliugovoru kada su se subjekti obligacionog odnosa sporazumjeli da

58111 Loza dr Bogdan: “Obligaciono pravo”, Opšti dio, Pravni fakultet, Sarajevo 1974, str. 24.

59 Isto, Milošević dr Ljubiša: “Obligaciono pravo”, Naučna knjiga, Beograd 1977, str. 48.

Obi i gaci ono - pravni odnosi (obligacija] 55

dužnik izvrši činidbu odjednom, u cjelini (tzv. pravna nedjeljivost),npr. sporazum da dužnik vrati dug odjednom, a ne u ratama.Obaveza iz obligacionog odnosa može se izvršiti jednom radnjom, bezobzira na to da li ta radnja traje kratko ili duže vremena, a može biti itakva da je dužnik obavezan preduzeti više radnji, koje sve zajednosačinjavaju predmet obligacije. Po tom kriteriju, obligacije se dijele najednostavne ili proste i sastavljene ili složene. Pojedine radnjesastavljene obligacije mogu, ali ne moraju biti poznate prilikomzasnivanja obligacionog odnosa. I jednostavna i sastavljena obligacijamogu biti djeljive ili nedjeljive, trajne ili trenutne. Kriteriji za podjelusu različiti. Jednostavna obligacija bi bila prodaja predatih stvarikupcu. Obaveza se može sastojati od jedne ili više radnji, mogu sestvari predati odjednom ili od više puta, ili kroz duže vremena. Radnjaje uvijek ista - davanje stvari. Složena, sastavljena obligacija bi bilageneralno zastupanje: zastupnikova obaveza može se sastojati usklapanju ugovora, u podizanju tužbe, u zastupanju pred državnimorganom, u naplati potraživanja, u prijemu neke stvari, u isplati duga,u nadgledanju nekih radova itd.Sastavljena obligacija može se sastojati i iz jedne glavne i sporednihobligacija. Razumije se da su one vezane i da je značaj sporednihobligacija manji. Sporedne služe uvećanju ili dopuni glavne obligacije,zavisne su o glavnoj obligaciji, što znači da nisu samostalne. Zbogtoga one dijele pravnu sudbinu glavne obligacije. Nastaju uvijek sglavnom, a najčašće i prestaju kad prestane glavna obligacija.Sporedna bi obligacija bila predaja kamata uz glavnicu, plodova uzglavnu stvar, npr. uz stoku, voćke i si.Obligacije mogu biti novčane i nenovčane. Podjela je jasna: da li jeobaveza dužnikova da povjeriocu da novac, ili neku stvar, odnosno danešto učini ili ne učini. Pošto je novac opšte mjerilo vrijednosti,ekvivalent za druge imovinske vrijednosti i opšte sredstvo plaćanja,nenovčane se obligacije veoma lako i jednostavno mogu pretvoriti unovčane. To je naročito slučaj kod povrede obligacije, kad dužnik neizvrši obligacionu radnju. Tada nastaje obaveza na naknadu štete kojase, po pravilu, plaća novcem.2.2. Prema načinu određivanja obligacione

radnjeObligaciona radnja, kao što je rečeno, treba da bude poznata, dabude na neki način određena. Može se znati u momentu nastajanjaobligacije tačno u čemu se radnja sastoji, šta treba da subjekti uradeda bi ispunili obligaciju (npr. kupac da plati odmah i odjednom 1000


dinara, a prodavač da mu preda 300 kg jabuka i 200 kg krušaka od triputa u jednakim dijelovima i u roku od mjesec dana). Radnjaobligacije može biti i odrediva (npr. neke osobine, vrijeme, mjesto inačin izvršenja i si., poznate su ili iz propisa, ili iz običaja, ili će ihneko naknadno odrediti). Radnja obligacije može biti, dakle, različitoodređena. Po kriteriju kako je određena obligaciona radnja, obligacijese dijele na: individualne ili specijalne, generične (određene po vrsti),alternativne i fakultativne.Specijalna ili individualna obligacija je ona kod koje se zna na koju ječinidbu dužnik obavezan. Radnja je specijalno određena i obligacijase može ispuniti samo izvršenjem te radnje, npr. mora se vratiti istastvar data u zakup. Za specijalne obligacije je karakteristično dadužnik ne odgovara ako se činidba ne može izvršiti usljed naknadeobjektivne nemogućnosti.Predmet obligacije može biti određen samo po redu, po vrsti. To sugenerične obligacije. Za razliku od individualnih, kod kojih je predmetobligacije tačno određen, kod generičnih nije dovoljno određen.Određena je samo vrsta, rod stvari (genus, rod) ili radnje obligacije, akoja će to stvar, odnosno radnja baš biti pri izvršenju obligacije, zastranke u obligacionom odnosu je manje važno. Obično se radi ozamjenljivim stvarima čija vrsta može biti određena šire ili uže.Za generične obligacije je karakteristično da se dužnik ne oslobađaobaveze ako stvar propadne, čak i kad sve što dužnik ima od takvihstvari propadne, pa i bez njegove krivice. Predmet obligacije je veomaširok i ne propada cijela vrsta, pa da se ne može obaveza izvršiti.Ipak, ako su predmet obligacije stvari određene po rodu koje se imajuuzeti iz određene mase, obaveza prestaje kad propadne cijena masatih stvari (ZOO, član 355).Predmet obligacije mogu biti dvije ili više radnji, a dužnik je dužanizvršiti samo jednu od njih. To je alternativna obligacija (ZOO, član403). Obaveza je u alternativi: ima više mogućnosti za ispunjenje, aobaveza se izvršava jednom ili drugom radnjom (alter=drugi). Dužniknije obavezan izvršiti više radnji predviđenih obligacijom kumulativno,nego samo jednu od njih. Koja će to biti, zavisi od dogovora stranaka.Izbor se može ostaviti povjeriocu ili dužniku ili nekom trećem, štozavisi od sporazuma stranaka. Ako strane nisu ništa odredile, pravoizbora pripada po zakonu dužniku (ZOO, član 403). Alternativnuobligaciju, dakle, karakteriše mogućnost izbora jedne između višepredviđenih radnji. Obligacija je ispunjena kad je izvršena jednaradnja, iako ih ima više koje su dolazile u obzir. Na primjer, lice Apozajmi licu B 10.000 din. i sporazumiju se da B može po svom


izboru vratiti 10.000 din, ili dati svoj sat, ili skrojiti i sašiti odijelo, ilidonijeti u kuću licu A 300 kg jabuka. Šta god od ovih radnji učini, Bjeispunio obligaciju. U pogledu naknadne nemogućnosti ispunjenjaobaveze nastale bez krivice stranaka, za alternativnu obligaciju jekarakteristično da se obaveza ne gasi nego se ograničava na preostalipredmet (ZOO, član 407), i to bez obzira na to ko je imao pravoizbora. Ako je neka od predviđenih radnji postala nemoguća krivicomonoga ko je imao pravo izbora, on u principu može birati odpreostalih radnji onu koju hoće. Zakon predviđa i druga pravila kodnaknadne subjektivne nemogućnosti (ZOO, član 408).Obligacija može biti i takva da se tiče jedne radnje, predmet joj jejedna određena radnja, ali dužnik je ovlašćen da obligaciju ispuni iizvršenjem druge, ali opet određene radnje. To je fakultativnaobligacija (ZOO, član 409). Stolar je pogodio da napravi kombinovaniormar po nacrtu. Dogovoreno je da on ipak može umjesto izradeormara raditi kod istog saugovarača tri dana druge stolarske radove.Obaveza je dužnika samo jedna radnja (izrada ormara), ali on ipakmože ispuniti obligaciju i drugom predviđenom radnjom (tri danarada). To znači da se fakultativna obligacija može ispuniti dvjemaradnjama. U prvi mah fakultativna obligacija podsjeća na alternativnu.Razlika ipak postoji. Kod alternativne obligacije je predmet višečinidbi, kod fakultativne samo jedna. Kod ispunjenja alternativneobligacije neko ima pravo izbora jedne od predviđenih činidbi; kodfakultativne dužnik je obavezan da izvrši onu radnju koja je predmetobligacije, ali je ovlašćen da se može osloboditi obaveze i izvršenjemone druge činidbe koja je predviđena obligacijom. Dužnik je ovlašćenda bira kako će ispuniti obligaciju: izvršenjem jedne ili druge radnje,ali povjerilac može zahtijevati samo onu radnju koja je predmetobligacije (ZOO, član 410). To znači daje dužnik obavezan premapovjeriocu samo na jednu radnju - onu koja je predviđenaobligacijom, ali je pri ispunjenju ovlašćen na izbor između dvijeradnje, koje su opet predviđene obligacijom. Ukoliko dođe donaknadne objektivne nemogućnosti izvršenja radnje koja je predmetobligacije, obligacija prestaje, no, dužnik može, ako hoće, izvršiti onudrugu radnju predviđenu obligacijom. Obligacija prestaje i kadanaknadno postane nemoguće izvršiti radnju koja je predmetobligacije, onu prvu radnju, usljed krivice povjerioca. Ako bi zanaknadnu nemogućnost bio kriv dužnik, on može birati: da izvrši onudrugu radnju, ili da obligaciju ne ispuni uopšte, u kom bi slučajunastala njegova obaveza za naknadu štete, što povjerilac jedino možei da traži (ZOO, član 410).Posebna vrsta obligacija su prirodne ili naturalne obligacije. Za razlikuod ostalih, prirodne obligacije nisu pravno zaštićene, ne mogu se


ostvarivati putem suda, ali su ipak pravno priznate. Njihovo izvršenjeje stvar samih subjekata. Dužnik, ako hoće, može izvršiti obavezu, aliga povjerilac ne može natjerati na izvršenje. Kada dužnik izvršiobavezu, smatra se daje ispunio obligaciju, a ne daje to poklonio, iliuradio bez ikakve naknade. Ono što je učinjeno, učinjeno je uizvršenju obaveze iz te naturalne obligacije i dužnik ne bi mogaotražiti da mu se vrati ono što je učinio (ZOO, član 213). Takođe, akobi dužnik ispunio naturalnu obligaciju u zabludi, smatrajući daje bilaprava obligacija, ne bi mogao tražiti povraćaj, jer bi ta njegova radnjapredstavljala ispunjenje obligacije. Utoliko je i naturalna obligacijapravno priznata, izvršenje obaveze ne smatra se da je učinjenoneosnovano.3. Subjekti obligacije3.1. Ko su subjekti obligacijeObligacija kao dvostrani pravni odnos se, po pravilu, obrazuje izmeđudva lica koji su subjekti toga odnosa. Jedan subjekt je nosilac prava -povjerilac, drugi je nosilac obaveze - dužnik. Jedan potražuje, drugiduguje. Ti subjekti obligacije mogu biti kako fizička lica, tako i pravnalica, i to na svakoj strani. Oba subjekta mogu biti fizičko ili pravnolice, kao što može biti na jednoj strani - povjerilačkoj ili dužničkoj -fizičko, a na drugoj strani pravno lice (član 2. ZOO).Obligacioni odnos može biti i takav da svaki od subjekata obligacije inešto potražuje i istovremeno nešto duguje, da je svaki od njih inosilac ovlašćenja i nosilac obaveze. Ove su obligacije vrlo česte.Takav je ugovorni odnos kupoprodaje. Prodavač je obavezan da predakupcu prodatu stvar, a od kupca potražuje cijenu, dok kupacpotražuje od prodavca kupljenu stvar, a duguje mu cijenu. Činidbasvakog od njih sastoji se istovremeno u davanju i primanju. Takveobligacije nazivaju se dvostranim ili dvostrano obaveznim, za razlikuod onih prvih, u kojima je jedan subjekt povjerilac, a drugi dužnik ikoje se stoga nazivaju jednostranim ili jednostrano obaveznimobligacijama.Obligacija može biti i takva da na jednoj ili na drugoj strani ili na objestrane istovremeno bude više subjekata. Razumljivo je da obligacijane može biti sa jednim subjektom, jer se ne može biti u pravnomodnosu sa samim sobom. Naime, ne može niko sebi dugovati, nitinešto od samog sebe potraživati.


3.2. Množina subjekata obligacijeU obligacionom odnosu može se nad u isto vrijeme po više lica nasvakoj strani ponaosob, tj. više lica kao povjerioci, ili više lica kaodužnici, ili da bude po više lica na obje strane, tj. u istoj obligaciji imai po više povjerilaca i po više dužnika. Do takvih slučajeva može doćiiz različitih razloga. Takođe, međusobni odnos više lica kojapredstavljaju istu stranu obligacije može biti različit. Radnja obligacijemože biti djeljiva, pa da više lica budu obavezni, ili da se pojave kaopovjerioci, ili svi zajedno ili svaki ponaosob. Radnja obligacije možebiti i takva da se može izvršiti samo odjednom, da se ne može dijeliti ida stoga svako lice koje se nalazi na povjerilačkoj strani može tražitiispunjenje cijele radnje, odnosno svako lice na dužničkoj strani možeispuniti samo cijelu obligaciju.Kad je radnja obligacije djeljiva, a odnos između množine subjekataobligacije je takav da je svaki povjerilac ovlašćen da traži samo svojdio tražbine, odnosno da svaki dužnik duguje samo svoj dio duga,takva obligacija je razdijeljena ili podijeljena ili prosta zajedničkaobligacija.60 Na primjer, lica A i B obećaju da će platiti 5000 din.nagrade onome ko im donese izgubljenu stvar. Nagrada, dug, dijeli senapola, te je svaki dužan isplatiti nalazaču po 2.500 dinara. Ovo bibila aktivna razdijeljena obligacija, jer je na povjerilačkoj strani višelica. Ako je množina subjekata na dužničkoj strani, govori se opasivnoj razdijeljenoj obligaciji. Lice A odredi testamentom danjegova djeca B i C vrate njegov dug od 5.000 din. njegovompovjeriocu licu D. Lice D ima pravo potraživanja od svakog odnasljednika B i C, odnosno svaki nasljednik duguje po 2.500 din.Što se tiče međusobnih odnosa više obaveznika (sadužnika) ili višepovjerilaca (sapovjerilaca), ti odnosi mogu biti uređeni njihovimsporazumom tako da u obligaciji učestvuju sa jednakim ili nejednakimdijelovima. Može, dakle, da svaki duguje po jednak dio (po 1/3, po1/2 itd), prema tome koliko je dužnika, odnosno da svaki potražujepo jednak dio. A može biti uređeno i tako da su ti dijelovi nejednaki.Ako među sadužnicima, odnosno među sapovjeriocima nema o tomeposebnog sporazuma, smatra se da u obligaciji učestvuju sa ravnimdijelovima (ZOO, član 412). Taj njihov odnos naziva se unutrašnjimodnosom ili međusobnim unutrašnjim odnosom dužnika, odnosnopovjerilaca.Čim je na jednoj strani obligacije više subjekata, a radnja je djeljiva,obligacija je razdijeljena, ako zakonom ili ugovorom nije odredjeno da

60 Isto, Milošević dr Ljubiša, navedeno djelo, str. 280.


je ta obligacija solidarna. Ukoliko se radi o ugovoru u privredi, postojizakonska pretpostavka o solidarnoj obligaciji koja se ugovorom možeisključiti (ZOO, član 413).Razdijeljena obligacija je, u stvari, skup više samostalnih pojedinačnihobligacija. One su samo prividno jedna obligacija. Svaki dio tražbine,odnosno prava postoji sam za se, ima svoju pravnu egzistenciju, svojupravnu sudbinu. Tako svaki sapovjerilac ima pravo da traži samo svojdio tražbine, a svaki sadužnik je obavezan da ispuni samo svoj dioduga. Ako jedan sadužnik nije u mogućnosti da izvrši svoju obavezu,povjerilac ne može taj njegov dio duga tražiti od drugih sadužnika.141

Isto tako, za povredu dužničke obaveze jednog sadužnika neodgovaraju ostali. Zastarjelost teče posebno prema svakomsadužniku. Najposlije svaki odgovara za svoj dio duga, ali se mogutužiti jednom tužbom svi sadužnici, a može i svaki ponaosob,odvojeno za njegov dio duga.Kod množine subjekata u jednoj obligaciji njihov međusobni odnosmože biti i tako uređen da su svi sadužnici obavezni da izvrše cijelučinidbu, i da su svi sapovjerioci ovlašćeni da traže izvršenje cijelečinidbe. I to bez obzira na to što je radnja obligacije djeljiva. To susolidarne obligacije (solidum=čvrsto, cijelo). Princip je: jedan za sve,svi za jednoga. Odnos solidarnosti može postojati na strani povjerilaca(aktivna solidarnost), kao i na strani dužnika (pasivna solidarnost), amože istovremeno i na obje strane.Svi povjerioci zajedno, kao i svaki sapovjerilac odvojeno mogu tražitiispunjenje obligacije, cijele ili njenog dijela. Solidarna obligacija jejedinstvena: postoji jedna obaveza i jedno potraživanje.61* no, svakiod solidarnih povjerilaca ovlašćen je da traži izvršenje činidbe, i tocijele, kako od svih sadužnika, tako i od svakog pojedinačno. Možetražiti i ispunjenje samo jednog dijela duga. Mogu i svi sapovjeriocizajedno tražiti izvršenje činidbe i opet cijele ili nekog njenog dijela.Mogu tražiti od svih sadužnika zajedno ili od svakog pojedinačno.Dakle, kod aktivne solidarnosti postoji jedno potraživanje, a višeovlašćenih lica - povjerilaca.Isto tako kao što su svi povjerioci sapovjerioci, tako je i svaki dužniksadužnik za cijeli dug. Izvršenje činidbe u cijelosti ili samo nekognjenog dijela može se tražiti od svih zajedno, ili od svakog sadužnikaponaosob. Svaki dužnik može izvršiti činidbu bilo kom povjeriocu itime se odnos razrješava. Kad ma koji od sadužnika ispuni obligaciju

61 O drugačijim mišljenjima vidjeti: Perović dr Slobodan, navedeno djelo, str. 123-125.


u cijelosti, obligacija prestaje potpuno bez obzira na to kome je odsapovjerilaca izvršena činidba (ZOO, član 414). Ako potraživanje izsolidarne obligacije ne izmiri jedan sadužnik, izmirenje se može tražitiod drugog ili od svih zajedno.Sve dok se činidba ne izvrši potpuno, bez obzira na to koji je dužnikizvršio, svaki sapovjerilac može tražiti izvršenje preostalog dijela odsvih sadužnika zajedno, ili od svakog ponaosob, pa i od onoga koji jeveć izvršio dio činidbe, nijedan sadužnik ne skida sa sebe obavezutime što izvrši dio činidbe. Kod solidarne obligacije nema svog dijela,kao kod podijeljene. U tom je smisao pasivne solidarnosti: svisadužnici duguju cio dug. Dok god postoji ma koji dio duga, za njegaodgovaraju svi solidarni dužnici. Ipak, „od više solidarnih dužnikasvaki može dugovati s drugim rokom ispunjenja, pod drugim uvjetimai uopće s različitim odstupanjima" (ZOO, član 414).I u solidarnoj obligaciji postoji unutrašnji odnos, odnos izmeđusolidarnih povjerilaca između sebe, kao i odnos između solidarnihdužnika. Kakav je taj njihov međusobni odnos, zavisi od njihovogsporazuma. Onaj koji ispuni cijelu obligaciju ima pravo da traži odostalih sadužnika da mu naknadi svaki od njih onaj dio koji otpada natoga sadužnika (ZOO, član 423). To je pravo regresa. Isto tako svakisolidarni povjerilac ima pravo da traži svoj dio tražbine od povjeriocakome je izvršena cijela obligaciona radnja (ZOO, član 434).To znači daje u solidarnoj obligaciji obaveza svakog sadužnika da izvršicijelu činidbu, ali ne i da snosi cio teret. Teret, dug je raspodijeljen nasve dužnike prema dijelu koji na svakog od njih otpada po sporazumu,ili, po zakonu, ili po posljednoj volji ostavioca. Takođe, ovlašćenje izsolidarne obligacije da traži izvršenje cijele činidbe pripada svakomsolidarnom sapovjeriocu, ali mu ne pripada cijela korist. I korist,odnosno vrijednost činidbe se dijeli na sve sapovjerioce.Vanjski ili spoljni odnos je ono što je karakteristično za solidarneobligacije. Postoji jedinstvena tražbina i solidarni povjerioci su premadužniku jedinstveni, jedna cjelina, kao što su takođe i solidarnidužnici jedinstveni. Ako se izvrši obligaciona radnja ma komesolidarnom povjeriocu, obligacija prestaje. Smatra se da je izvršenasvima zajedno i svakom posebno.Solidarna obligacija se ne pretpostavlja u građanskom pravu.Solidarnost mora proisticati ili iz volje stranaka (ugovor, testament) iliiz zakona.16) Po zakonu su npr. nasljednici solidarni dužnici161 Perović dr Slobodan smatra da solidarnost može nastati, pod određenim uslovima, i

prećutno odnosno posredno (navedeno djelo, str. 128).


povjeriocima umrlog; mjenični potpisnici su solidarni dužnicizakonitom imaocu mjenice. U privrednom pravu se solidarnostobligacije pretpostavlja (ZOO, član 113).3.3. Promjena subjekata obligacijeU pravnom odnosu uopšte, izuzev ako se radi o strogo ličnom odnosu,strane koje u njemu učestvuju mogu se mijenjati. To važi i zaobligacioni odnos, u kome predmet obligacije ima imovinskuvrijednost, jer se u načelu može imovinom raspolagati. Mogu se,dakle, prava i obaveze iz obligacionog odnosa prenositi na druga lica.Razumije se, samo predmet obligacije ostaje isti. ne mijenja sesadržaj obligacije, nego se samo mijenjaju ličnosti koje u njojučestvuju. Umjesto ranijeg povjerioca može u istoj obligaciji doćidrugi i imati ista ovlašćenja, kao što može umjesto ranijeg dužnikadoći novi i preuzeti istu obavezu koju je dugovao raniji dužnik.Ako se u istoj obligaciji mijenja povjerilac, to se naziva ustupanjemtražbine ili cesijom. Ako se subjekt mijenja na pasivnoj strani, ako se,dakle, mijenja dužnik u istoj obligaciji, radi se o preuzimanju duga ilio prijemu, primanju duga (intercesija).Ustupanje tražbine najčešće biva na osnovu pravnog posla. Po pravilu,do ustupanja tražbine dolazi ugovorom. Izuzetno može doći ijednostranim pravnim poslom, kad npr. ostavilac za slučaj smrtiostavlja nekom svoje potraživanje. Ugovorom stari povjerilac (cedent)prenosi svoju tražbinu na svoga saugovarača - novog povjerioca(cesionara). Dužnik (cesua) ostaje isti, kao što i dug, činidba, ostajeisti. Ustupanje može biti izvršeno više puta: svaki povjerilac možetražbinu cedirati na novog cesionara.Ustupanje tražbine ima svoj ekonomski razlog i svoj pravni osnov.Pravni osnov je neki pravni posao u čijem ispunjenju dolazi doustupanja. Taj osnovni pravni posao može biti različit. Može se nekompokloniti svoje potraživanje, ili dug vratiti ustupanjem svogapotraživanja, može se platiti kupljena stvar cediranjem neke tražbine.Može se i sama tražbina prodati i time povjerilac prenosi svojepotraživanje na novog povjerioca.Do cesije može doći i na osnovu sudske odluke, a može i na osnovuzakona.171 To su rjeđi slučajevi.


Predmet ustupanja mogu biti sve tražbine, osim onih čiji je prenoszakonom zabranjen, zatim koje su vezane za ličnost povjerioca tetražbine čija se priroda protivi prenošenju (ZOO, član 436). Može seustupiti cijela tražbina ili njen dio. Ako je tražbina ustupljena beznaknade, ako je poklonjena, cedent za nju ne odgovara novompovjeriocu. Ako je tražbina ustupljena uz naknadu, cedent odgovara iza njenu istinitost (veritet). Za naplativost (bonitet) on odgovara samoako je ugovorom o ustupanju predviđeno. I tada odgovara samo dovisine onoga što je primio od cesionara, zatim za kamate, troškoveoko ustupanja i troškove postupka protiv dužnika (ZOO, član 443).Za punovažnost cesije ne traži se pristanak dužnika (ZOO, član 438).Dužniku je svejedno kome će dugovanu činidbu izvršiti. Zakon traži dadužnik o ustupanju duga bude obaviješten. Ali dotle dok ne budeobaviješten, odnosno dok na ma koji način ne sazna o promjeni,dužnik može smatrati cedenta, svog ranijeg povjerioca, za povjerioca injemu izvršiti činidbu. Znači da njegova obaveza prema ranijempovjeriocu prestaje tek kad sazna za promjenu. Pri ustupanjupotraživanja položaj dužnika se ne može pogoršati. On duguje onolikoi onako, sa svim pravima i, razumije se i obavezama, kako je i kolikoje dugovao i ranije do ustupanja tražbine.Neko ko nije bio subjekt u jednoj obligaciji može preuzeti dug iz teobligacije i na taj način postati subjekt u toj obligaciji umjestodotadašnjeg dužnika ili zajedno s njim. Glavno je da obligacija ostajekakva je i bila, da joj se sadržaj ne mijenja.Dug se može preuzeti potpuno, tako da se dužnik potpuno oslobodiobaveze, a da u obavezu ulazi novi subjekt, preuzimalac duga(intercedent). To je preuzimanje duga u pravom smislu budući da semijenja subjekt obligacije na dužničkoj strani (privativna infercesija).Može se, međutim, preuzeti dužnička obaveza i tako da ostane i staridužnik i da pored njega dolazi još novi. Na dužničkoj strani imamo utom slučaju dva subjekta, te nema potpune promjene subjekata uobligaciji. Subjekti ostaju isti, ali se na dužničkoj strani pojavljuje jošjedan pored onog ranijeg (kumulativna intercesija).Do preuzimanja duga može doći takođe po sporazumu, a može i naosnovu zakona, što se rjeđe dešava. Dug preuzima novi dužnikugovorom sa dotadašnjim dužnikom. Potreban je i pristanakpovjerioca, jer se radi o raspolaganju njegovim pravom (ZOO, član446). Nadalje, povjeriocu nije svejedno ko mu je dužnik i valja gapitati pristaje li na promjenu. Jer novi dužnik može biti i nesiguran, pada se tim dovede u pitanje potraživanje povjerioca.

64 Obligaciono - pravni odnosi (obi i gaci ja]

Dug se može preuzeti i na osnovu ugovora između povjerioca i novogdužnika. U tom slučaju, smatra se, ne bi trebalo tražiti pristanak ranijegdužnika, jer se ne radi o raspolaganju njegovim pravom, nego onjegovom rasterećenju. Tada se radi o pristupanju duga (ZOO, član 451).Dugu može pristupiti, kao što je rečeno, novi dužnik, a da se obavezaranijeg dužnika ne ugasi. Na dužničkoj su strani tada u obligaciji dvasubjekta. Potraživanje je jedno, a obaveze se kumuliraju. Mijenja se,znači, broj subjekata u obligaciji i sad ih ima tri: povjerilac i dvadužnika. Primjer zajedničkog preuzimanja duga je jemstvo. Jemacpristupa obavezi dužnika i pored ranijeg dužnika, koji se u ovomslučaju naziva glavnim dužnikom, dolazi i jemac kao dužnik.Odgovornost novog dužnika može biti supsidijarna, i to je pravilo. Toznači da jemac odgovara tek ako obavezu ne ispuni glavni dužnik. Upogledu odgovornosti jemac, dakle, dolazi ispod (sub) glavnogdužnika. Odgovornost može biti i solidarna, u kom slučaju i glavnidužnik i jemac odgovaraju solidarno.Može se vršiti i preuzimanje ispunjenja ugovorom između dužnika itrećeg lica. U tom slučaju treće lice ne preuzima dug, niti pak pristupadugu, pa povjerilac nema nikakvo pravo prema njemu (ZOO, član 453).

II NASTANAK (IZVORI) I PRESTANAKOBLIGACIONIH ODNOSA

1. Izvori obligacija1.1. Pojam izvora obligacijaKao i ostali građansko - pravni odnosi, i obligacije nastaju usljed nekihdogađaja i okolnosti za koje pravna norma veže njihov nastanak. Tidogađaji, okolnosti i stanja nazvani su pravnim činjenicama i pravnimstanjima. Pravne činjenice i stanja na osnovu kojih nastaju obligacijesu izvori obligacija, osnovi nastajanja obligacija. To su razlozi usljedkojih nastaju obligacije.Šta će se smatrati izvorom obligacije, zavisi na prvom mjestu odpozitivnog prava, zavisi od toga šta građanski zakonici pojedinihzemalja uzimaju za izvor obligacija, odnosno kako dijele obligacije.Uzimajući građanski zakonik kao najmjerodavniji osnov za određivanje


izvora obligacija, ti su izvori različiti. To je i glavni razlog što su upravnoj nauci mišljenja o tome koji su izvori obligacija podijeljena.I zakonici i pravni pisci navode kao izvor obligacija: zakone, ugovore,jednostrane izjave volje i protivpravne štetne radnje (delikte).Neslaganje nastaje u pogledu ostalih izvora. Te ostale izvore navodekao „različite činjenice", izvore „slične ugovorima i slične deliktima(kvazi - ugovori i kvazi - delikti)", „neopravdano obogaćenje",„prouzrokovanje štete", „pravne poslove uopšte", „razne drugepostupke", „razna pravna stanja i razne pravne akte", „poslovodstvobez ovlašćenja", „upotreba stvari bez poslovodstva", „raspis nagrade",„jednostrane izjave volje", „nezvano vršenje tudjih poslova". U našemizučavanju izvora obligacija služićemo se klasifikacijom koju prihvata iZakon o obligacionim odnosima.1.2. Pojedine vrste izvora obligacijePrvi, najbogatiji i najčešći izvor obligacija su pravni poslovi uopšte, aposebno ugovori. Ugovori su izjave volje dvaju ili više lica kojima se talica sporazumijevaju upravo zato da među njima nastane određeniobligacioni odnos, da jedno drugom izvrši dogovorenu činidbu. Ougovorima, kao i o pravnim poslovima uopšte, biće više riječi docnije.Drugi izvor obligacija su jednostrani građansko - pravni poslovi. Njihovaje specifičnost u tome da obligacija kao dvostrani pravni odnos nastajeizjavom volje samo jednog lica. I o njima će kasnije biti više riječi.Treći izvor je prouzrokovanje štete.62 Građanski delikt je izvorobligacije u tom smislu što za onoga ko protivpravnom radnjomnanese štetu drugom nastaje obaveza da tu štetu nadoknadi ukolikone dokaže daje šteta nastala bez njegove krivice. Po pravilu, dakle, dabi nastala obligacija, trebalo bi da je do štete došlo krivicom onogausljed čije je radnje šteta nastala. Međutim, danas, kad su seprivredne snage jako razvile, kad su tehnološki procesi sve složeniji, aproizvodi sve kompliciraniji i kad je robni promet ogroman, dolazi došteta i bez krivice neposrednog učesnika u tom prometu i u timodnosima. Pored toga, u mnogim odnosima je gotovo nemoguće,odnosno veoma teško, utvrditi krivicu učesnika za nastanak štete. Tosu razlozi koji navode da moderno pravo u nekim slučajevimanameće obavezu na naknadu štete i kad krivica štetnika ne postoji,odnosno nije utvrđena. Znači da neke radnje, koje se ne bi moglepripisati učiniocu u krivicu, ipak dovode do nastajanja obligacije.Šteta može biti prouzrokovana štetnom radnjom licu sa kojim štetnik

62181 Vidjeti članove 154 - 209 ZOO.

66 Obligación o - pravni odnosi (obi i ga cija]

ne stoji u pravnom odnosu. Tada se govori o gradansko-pravnojdeliktnoj odgovornosti. Šteta se može nanijeti i ugovornom partneruneizvršenjem ili neurednim izvršenjem ugovornih obaveza. To jeugovorna odgovornost. Ona i naknada štete će se posebno izučavati upartiji o ugovorima.Četvrti izvor obligacija je sticanje bez osnova.63 Naziva se ineopravdanim ili neosnovanim obogaćenjem. Sticanje bez osnovastvara obavezu da se vrati ono što je neosnovano primljeno. Kad nekonešto dobije ili uopšte primi i time poveća svoju imovinu, a nema zato pravnog osnova, dakle, neosnovano, kaže se da se obogatio bezosnova, neosnovano, bez razloga, neopravdano, nepravedno. Naime,jedan dio nečije imovine prešao je u imovinu drugog lica bezpunovažnog pravnog osnova, premda na zakonit način. Imovina seprenosi s jednog lica na drugo pravnim poslovima, npr.kupoprodajom, poklonom, zajmom, zakupom itd. Ako takvog pravnogposla nije bilo, a ipak je došlo do povećanja imovine jednog lica i dosmanjenja imovine drugog lica, onda je jasno da se to pravno liceobogatilo na račun dugog, a da za to nije postojao pravni osnov. Akoje do toga došlo na dozvoljen način, nije krađom, ni prevarom, nitikakvom drugom nedopuštenom radnjom i u tome nema delikta,govori se o sticanju bez osnova. Time nastaje obligacija iz osnovaneopravdanog ili neosnovanog obogaćenja.Obligacija se sastoji u tome da je onaj čija se imovina uvećala,obogaćeni, dužan vratiti, odnosno naknaditi drugoj strani, onoj čija seimovina umanjila, osiromašenom, ono što je iz imovine drugogneosnovano prešlo u njegovu imovinu. Vrijednost toga što se vraća,odnosno vrijednost naknade može biti veća ili manja, ali nikako većaod one za koliko se obogaćeni obogatio. Koliko će vratiti, odnosnonadoknaditi obogaćeni, zavisi o kakvom se slučaju radi i koliko je pritom obogaćenju savjesno postupao.Obligacija iz neosnovanog obogaćenja slična je obligaciji na naknaduštete, ali razlika postoji. Kod obaveze na naknadu štete traži se, popravilu, krivica štetnika, kao i da je šteta prouzrokovana njegovomprotivpravnom radnjom. Kod obligacije iz neosnovanog obogaćenja jeobratno: ne može biti protivpravne radnje, a nepažnja utiče jedino navisinu naknade, odnosno povraćaja. Za postojanje ove obligacije jedovoljno samo to da se jedno lice obogatilo na račun drugog i da za tonije bilo pravnog osnova.

63 Vidjeti član 210 ZOO.

64 Obligaciono - pravni odnosi (obligacija]

izvršiti, riiti povjerilac može tražiti da mu dužnik uradi nešto drugo,niti dužnik može nametnuti povjeriocu da mu izvrši drugu činidbu,osim one na koju se bio obavezao. No, strane se o tome mogu uvijeksporazumjeti i izmijeniti i predmet obligacije i način njenog izvršenja.Pravilo je da obligaciju ispunjavaju subjekti te obligacije: dužnikizvršava činidbu, povjerilac prima ispunjenje. Može, međutim,umjesto dužnika činidbu izvršiti i neko drugi. Ako obligaciju ispunjavadrugi sa znanjem dužnika, povjerilac je dužan primiti ispunjenje.Povjerilac je dužan primiti ispunjenje i od svakog lica koje ima nekipravni interes da obaveza bude ispunjena. Dužan je primiti od takvoglica čak i kad se dužnik protivi tom ispunjenju, kao i kad dužnik i nezna da neko treće lice ispunjava njegovu obavezu (ZOO, član 296). Iposlovno nesposoban dužnik može pravovaljano ispuniti obavezu,ako je obaveza nesumnjiva i ako je dospjela, ako je došlo vrijemenjenog ispunjenja (ZOO, član 297). Razumije se, ako se radi o strogoličnoj obavezi, može je ispuniti samo dužnik, zamjene nema (ZOO,član 296).Ispunjenje obligacije se može izvršiti ne samo povjeriocu nego i licuodređenom zakonom, sudskom odlukom, ugovorom ili trećem licukoje je za to ovlastio povjerilac. Povjerilac može i naknadno odobritiispunjenje trećem licu (ZOO, član 305).Dužnik treba da ispuni obligaciju pravilno, uredno, tačno premanjenom sadržaju, onako kako je predviđeno obligacijom. Obligacija jeuredno ispunjena kad su subjekti svoje radnje izvršili na način, namjestu i u vrijeme koji odgovaraju njenom sadržaju. O tome ćekasnije biti više govora. Ko ispuni obavezu potpuno ili djelimično imapravo zahtijevati da mu povjerilac izda o tome potvrdu, priznanicu(ZOO, član 321).2.3. nemogućnost ispunjenjaMože se desiti da nastanu takve okolnosti usljed kojih se obligacija nemože ispuniti. Kakve će biti posljedice, zavisi prvenstveno od toga imali dužnikove krivice u tome što je došlo do nemogućnosti ispunjenjaobligacije. Ako ima, onda se obligacioni odnos ne gasi, nego se ustvari mijenja predmet te obligacije. Umjesto one radnje na koju jedužnik bio obavezan, a čije je izvršenje postalo nemoguće njegovomkrivicom, dužnik postaje obavezan da povjeriocu naknadi štetu kojamu je time nastala.

Obligaciono - pravni odnosi [obligacija] 65

Ako je zbog okolnosti za koje dužnik ne odgovara postalo nemogućeispuniti obligaciju, onda obligacija prestaje. Tada nema ni obaveze nanaknadu štete, jer nema dužnikove odgovornosti, pošto nemogućnostispunjenja obligacije nije posljedica radnje dužnikove (ZOO, član354). Do nemogućnosti ispunjenja došlo je ili slučajno, ili usljed višesile, ili čak usljed krivice povjerioca, ili možda nekog trećeg lica zakoje dužnik ne odgovara. Glavno je da nije krivicom dužnika. Dužnikmora da dokaže okolnosti koje isključuju njegovu odgovornost.Kod prestanka obligacije usljed nemogućnosti ispunjenja trebarazlikovati i to da lije predmet obligacije individualno određena stvarili je određena generično. Ako je stvar određena po rodu, generično,onda obligacija ne prestaje ni kad stvar propadne slučajno, jer jemoguće dati drugu takvu stvar. Čak i kad propadnu sve takve stvarikoje dužnik ima, pa i usljed okolnosti za koje on ne odgovara,obaveza ne prestaje. Ako je predmet obligacije individualno određenastvar, pa ta stvar propadne bez krivice dužnikove, obligacija ćeprestati. Ako je bilo krivice dužnikove, kao što je već rečeno,obligacija se pretvara u obavezu dužnikovu da naknadi štetu.Ukoliko dođe do toga da obavezu ne uzmogne ispuniti jedna stranabez svoje krivice, prestaje obaveza i druge strane. No, pošto je kodovih obligacija naročito mjerodavna volja stranaka, može se ugovaratii drukčije, da npr. ostaje odgovornost dužnikova u svakom slučaju, teda njegova obaveza za ispunjenje činidbe ne prestaje ni ako stvarpropadne slučajno ili usljed više sile. Ako postane nemoguće ispunitiobavezu usljed krivice dužnika, umjesto ugovorene činidbe dužnik jeobavezan na naknadu štete.2.4. Prestanak subjekta obligacijeSmrt subjekta obligacije u načelu ne povlači gašenje obligacije, negoprava i obaveze prelaze na nasljednike. Usljed smrti subjekta prestaje,međutim, obligacija kad je obaveza ili pravo vezano strogo za ličnostsubjekta obligacije (ZOO, član 359). Takve obligacije vezane za ličnostsubjekta mogu nastati sporazumom stranaka, ili radnja dužnikova možebiti strogo lične prirode, što znači daje može samo on ispuniti (izradaslike, plaćanje alimentacije). Vrlo rijetko to biva i na osnovu zakona.2.5. Kompenzacija (prebijanje)Kompenzacija je prebijanje duga za dug, usljed čega prestaju objeobligacije čiji su se dugovi prebili. Ako se dva lica nalaze umeđusobnom odnosu tako da je jedno lice dužnik po jednojobligaciji, a povjerilac po drugoj, i obratno, drugo lice je povjerilac po


prvoj, a dužnik po drugoj obligaciji, kompenzacijom prestaju objeobligacije ako su ispunjeni potrebni uslovi.Obligacije će potpuno prestati, dugovi se izravnavaju ako su jednaki,ako se, dakle, potražuju jednake vrijednosti, ako su im isti iznosi.Ukoliko dugovi nisu jednaki, kompenzacijom prestaje manji dug,povjerilac sa manjim potraživanjem je izmiren, a veći dug prestaje zaonoliko kolika je bila vrijednost manje obaveze. Znači da obligacija savećim dugom ne prestaje potpuno, nego se iznos potraživanja smanjujei dužnik duguje razliku između ranijeg iznosa i iznosa koji je prebijen.Kompenzacija je značajan instrumenat u privredi i vrlo podesnosredstvo za likvidiranje obaveza, jer se izbjegava plaćanje u gotovu.Do kompenzacije može doći voljom oba subjekta obligacije, a može ijednostranim zahtjevom jadnog subjekta (ZOO, član 337). Subjektiobligacije mogu se sporazumjeti da svoja međusobna potraživanja idugove prebiju i ugovoriti uslove kako će to učiniti i šta će biti saeventualnom razlikom. Osnov kompenzacije može biti i prinudni propis.Kompenzacija se može ostvariti i zahtjevom jednog subjektaobligacije i najčešće i dolazi do kompenzacije jednostranom izjavomsubjekta. Za ovu jednostranu kompenzaciju zakon (ZOO, član 336)postavlja sljedeće uslove:a) da postoje dvije obligacije između dva ista lica.

Tražbine treba dasu uzajamne, da lica stoje u dvostrukom obligacionom odnosu, ito tako da je svako od njih povjerilac po jednoj, a dužnik podrugoj obligaciji;

b) tražbine obiju obligacija treba da su jednorodne: da stvari koje supredmet obligacije budu iste vrste, istog roda. Po pravilu seprebijaju novčane tražbine, ali se mogu prebijati i sve tražbine čijisu predmet generične, zamjenljive stvari, stvari istog roda (cigla zaciglu, pšenica za pšenicu). U ovom drugom slučaju dolazi teže dokompenzacije, jer se uzima u obzir ne samo vrsta stvari nego injihov kvalitet;

c) obje tražbine treba da su dospjele, da je došlo vrijeme kad treba i■ jednu i drugu izvršiti. Mogle su tražbine da

Obi i ga cio no - pravni odnosi [obligacija] 67

dospiju i u raznovrijeme, ali je važno da obje budu dospjele u času kad se tražikom penzacija;d) tražbine treba da su likvidne. To znači da su

čiste, da se u slučajuspora mogu lako i brzo dokazati. Razumije se da tražbine treba dabudu takve da se u slučaju spora može dužnik tužiti (da su utužive,da nijedna nije npr. prirodna obligacija) i da se pred sudom moguobje jednako lako dokazati.


Kontokorent neki pisci smatraju vrstom kompenzacije, drugi gasmatraju vrstom novacije, treći ugovorom posebne vrste itd.Očigledno je da je njegova pravna priroda sporna. Posao se sastoji utome da stranke ugovore da će svaka od njih međusobna potraživanjaunositi u jedan jedinstven račun (kontokorent, tekući račun) i da će svremena na vrijeme, za ugovoreni period, taj račun, svaka svoj,zaključiti i potraživanje prebiti, a saldo će isplatiti ona strana čiji dugbude veći. Može se ugovarati i tako da se razlika (saldo) ne isplaćuje,nego da se prenosi na novi kontokorent. Za kontokorent je važno spravnog stanovišta da je to jedinstven račun, da pojedine stavke nepostoje samostalno, nego su dio kontokorenta. Stoga nijedna strankane može raspolagati sa tražbinom koja je unesena u kontokorent; nemože je npr. ustupiti drugom, upotrijebiti za kompenzaciju po drugojobligaciji, ne može je utužiti itd.2.6. Novaci ja (prenov)Novacija je pretvaranje jedne obligacije u drugu, novu. Otuda joj inaziv prenov. Sporazumom subjekata se gasi postojeća obligacija, aumjesto nje nastaje nova (ZOO, član 348). Novacija se ubraja unačine prestanka obligacije, jer stvarno postojeća obligacija prestaje idužnik se oslobađa stare obaveze, a povjerilac više ne možezahtijevati ispunjenje te obligacije. Ali upravo tim prestankom stareobligacije simultano se zasniva nova u kojoj su subjekti isti, a mijenjase predmet, ili pravni osnov. Stoga je bilo pravnih teoretičara kojinovaciju nisu smatrali načinom prestanka obligacije, nego da se njomsamo preinačuje stara, mijenja se sadržaj obligacije.Da bi došlo do prenova obligacije, treba da su ispunjeni sljedećiuslovi:a) da su stranke htjele da umjesto postojeće nastane

nova obligacija.Stranke treba da jasno izraze namjeru da prestaje stara obligacija ida istovremeno umjesto nje nastane nova. Prenov se nepretpostavlja (ZOO, član 349). namjera se ne mora izraziti izrično,može i prećutno, ali valja da se jasno zna da se želi prenov, da seumjesto jedne obaveze preuzima druga;

b) stara obligacija morala je biti punovažna, što je sasvim razumljivo,stara obligacija nije bila pravno valjana, onda ne može umjesto njenastati nova punovažna;

c) stara i nova obligacija moraju se razlikovati u

Obi i ga cio no - pravni odnosi [obligacija] 69

nečem bitnom, upredmetu ili u pravnom osnovu (ZOO, član 348). Ako se subjektisporazumiju da se u njihovom obligacionom odnosu izmijeni samoneka manje važna okolnost, neki sporedan elemenat, onda to nijenovacija. novacija postoji kad se izmijeni pravni osnov postojeće

70 Obi i gaci ono - pravni odnosi [obii gaci ja]

obligacije u kojoj ostaju isti subjekti i isti predmet. Npr. prodavačse sporazumije sa kupeom da mu prodatu stvar ne predaje, negoda je on, prodavač, zadrži u zakupu. Prodavač će biti dužan daistom kupcu da istu stvar kad za to dođe vrijeme, ali ne više poosnovu prodaje, nego po osnovu zakupa. Piovacija postoji i kad sepromijeni predmet obligacije, kad strane ugovore da po istompravnom osnovu dužnik bude dužan da preda povjeriocu drugustvar, odnosno da izvrši neku radnju, ili da umjesto ugovoreneradnje izvrši drugu, ili da umjesto toga preda neku stvar. Maprimjer, kupac i prodavač se pogode da za istu cijenu prodavačpreda kupcu umjesto prodatog ormara pisaći sto; ili da majstorumjesto postavljanja pločica, što je bilo ugovoreno ranije, uvedeelektričnu struju u kuću.

Promjena subjekata obligacije nije novacija. Promjenom subjekata nitise ugasila postojeća obligacija, niti je nastala nova.2.7. Ostali načini prestanka obligacijaPored ovih navedenih načina prestanka, obligacija može prestati ioproštajem duga, sjedinjavanjem potraživanja i duga, protekomvremena, poravnanjem i silom zakona.a) Prvi od ovih načina je otpuštanje duga, oprost

duga. Obligacija jepravni odnos između zainteresovanih lica koji je nastao, popravilu, njihovom voljom, a u kome je jedna strana ovlašćena danešto traži, a druga dužna da to izvrši. Jasno je da onaj ko imaovlašćenja može da ga se odrekne, jer u tome i jest smisaoopraštanja. To je odricanje od prava


potraživanja, to je u stvaripoklon onoga što je dužnik dugovao. Stoga se na opraštaj duga iprimjenjuju pravila o poklonu. Ovo znači na prvom mjestu dadužnik nije dužan prihvatiti poklon, pa ni oprost duga. Prema tomeza praštanje duga potreban je pristanak dužnika (ZOO, član 344).Otpuštanje duga je u stvari ugovor o poklonu. Ako ipak hoće da seodrekne svog potraživanja, a dužnik ne prihvata oprost, po vjerilacmože dugovani predmet položiti kod suda. Tim polaganjem(deponovanjem kod suda) dužnik se rješava obaveze iz teobligacije, oslobadja se duga i obligacija prestaje.

Povjerilac se može odreći potraživanja i zbog toga što mu jedužni izvršio neku drugu činidbu, a ne onu koja je bila predmetobligacije. To bi bio oprost duga za naknadu, naknada ne morabiti onolika kolika je bila vrijednost činidbe iz obligacije.


Dug se može oprostiti i djelimično, a ne samo u cijelosti. Prematome i obligacija se gasi samo u dijelu, koliko je dug oprošten.Za oprost duga zakon ne predviđa naročitu formu.b) Obligacija se gasi i u slučaju kad se kod istog

lica sjedine tražbina idug, kad se u istoj ličnosti nađu svojstva povjerioca i dužnika. Tosjedinjavanje tražbine i duga naziva se konfuzijom (ZOO, član353). Pojednostavljeno, konfuzija predstavlja situaciju u kojoj sene zna ko je povjerilac, a ko dužnik. Isto lice se pojavljuje u istojobligaciji i u svojstvu povjerioca i u svojstvu dužnika. Neko samsebi duguje. Pošto niko ne može sam sebi dugovati i jer uobligaciji moraju biti najmanje dvije strane i dva lica, konfuzijomobligacija prestaje jer nema osnovnih elemenata za njenopostojanje.

Objedinjenjem tražbine i duga u istoj ličnosti ne mogu bitipovrijeđena prava trećih lica iz te obligacije. Stoga solidarnaobligacija u slučaju konfuzije prestaje samo za onog dužnikana koga je prešla tražbina, u kome su se sjedinili dužnik ipovjerilac, a prema ostalim solidarnim povjeriočima idužnicima ne prestaje.c) Ima nekih obligacionih odnosa koji su određeni da

duže traju i ukojima se obaveza dužnika sastoji u nizu radnji, koje se ponavljajupo pravilu u jednakim vremenskim razmacima. Takvo je npr.


mjesečno plaćanje zakupnine, naročito stanarine i si.

Za takve obligacije može biti unaprijed ugovoreno vrijemedokle će trajati, a nekad to vrijeme može biti određeno izakonom, npr. plaćanje alimentacije do punoljetstva. Akovrijeme trajanja takvih obligacija nije određeno, one prestajuotkazom. Otkaz je izjava volje jedne strane kojom uodređenom času prestaje obligacioni odnos. Pravo otkazamože biti ugovoreno za obje strane, a može i samo za jednu.Takođe može biti predviđeno i u kom vremenu će prestatiobligacija poslije davanja otkaza. I to je pravilo. Izuzetno zaneke obligacije je taj rok određen zakonom ili običajem.d) Dalji način prestanka obligacije jeste poravnanje

ili nagodba. Jedniga smatraju posebnom vrstom pravnog posla, pa prema tome iposebnim načinom prestanka obligacije. Drugi ga smatraju vrstomnovacije.

Poravnanjem se raščišćavaju pravni odnosi među strankama,utvrđuje se u čemu se sastoje obaveze dužnika, a u čemu


prava povjeriočeva. Pošto su ta prava i obaveze bili sporni ilisumnjivi, stranke nisu bile sigurne, pa ni saglasne u pogledusad rži ne obligacije, osporavale su jedna drugoj u nekompogledu ovlašćenja, odnosno obaveze. Prema tome,poravnanje je ugovor između subjekata jedne postojećeobligacije, kojim oni svoja nejasna i osporavana potraživanja idugovanja iz te obligacije likvidiraju i utvrdjuju šta ostaje dajedna drugoj učine, šta ko duguje, šta potražuje. Do poravnanjadolazi uzajamnim popuštanjem obiju strana jedne obligacije(ZOO, član 1089).Pošto je to ugovor, na poravnanje se odnose svi propisi ipravila koji se odnose na pravne poslove uopšte.Pravno dejstvo poravnanja je, dakle, u tome što se prvobitnaobligacija ne gasi, nego joj se mijenja sadržina. U stvari,nejasna sadržina poravnanjem postaje jasna, zna se u čemu suovlašćenja i u čemu obaveze subjekata obligacije. Oni kojiporavnanje uzimaju kao vrstu novacije smatraju da seporavnanjem mijenja pravni osnov obligacije, jer nastaje novaobligacija, koja se zasniva na sporazumu (poravnanju) istihsubjekata. Naš Zakon o obligacionim odnosima poravnanjesmatra ugovornim odnosom (ZOO, član 1089).Do poravnanja može doći i u parnici pred sudom. Kada dvijestrane iz istog ili iz više obligacionih odnosa imaju međusobna


potraživanja i dugovanja i kad zbog nejasnih, nesigurnih,sumnjivih i uopšte spornih potraživanja i dugovanja dođe doparnice pred sudom, strane se mogu poravnati, odrediti šta su ikolike su obaveze i prava svake od njih. Sud prihvata toporavnanje i potvrđuje ga. Poravnanje sklopljeno pred sudomnaziva se sudskim poravnanjem i ima pravnu snagu sudskeodluke.e) Iz različitih razloga može se donijeti zakon

kojim se poništavaju iliukidaju i uopšte gase neki obligacioni odnosi. To je nerijetkoslučaj u revolucijama i političkim, socijalnim, pa i ekonomskimreformama.

f) O zastarjelosti kao načinu prestanka obligacionih odnosa govori seu partiji o uticaju vremena na pravne odnose.

3G L A V AP R V A

Pojam i izvori poslovnog pravaPojam poslovnog prava

/ TERMINOLOGIJA IISTORIJAT1. TerminologijaUporedno posmatrano, „poslovno pravo" („Business Law") je sinonimza „trgovačko" ili „trgovinsko" pravo („Handelsrecht", „droit decommerce", „diritto commerciale"), kao posebnu granu juridičkogsistema koja se bavi prvenstveno privatnopravnim odnosima uprofesionalnom privrednom poslovanju. Upravo zbog toga termin„poslovno pravo" odgovara pojmu „privredno pravo", koji se do sadakod nas najviše koristio. Izaz Business Law potiče iz anglosaksonskepravne tradicije. Raširen je naročito u USA. Od početka tranzicijebosansko-hercegovačkog društva sve se više upotrebljava i kod nas.Prihvatamo termin „poslovno pravo" smatrajući da za to trenutnopostoje i dobri teorijski razlozi. Najprije, od upotrebe naziva„privredno pravo" treba odustati jer on nije uobičajen u porecimazasnovanim na tržišnoj ekonomiji. Dalje, društvena svojina, kaoosnova na kojoj je privredno pravo izgrađivano oko pet decenija, višene postoji.Napokon, stvorena su brojna nova rješenja koja je teško uklopiti upostojeći koncept ove grane. S druge strane, nisu stvorene svepretpostavke za usvajanje inače prihvatljivog i poželjnog termina

Pojam poslovnog prava 77

„trgovačko pravo". Među najvažnijim smatramo: nastanak obuhvatnedržavne svojine, zadržavanje kategorije „preduzeće" umjesto„trgovac", veoma usko definisanje pojma „trgovac" i u onim propisimau kojim se on pojavljuje i još uvijek veliko prisustvo imperativnihpropisa u ovoj oblasti.2. Istorijski razvojIstorijat poslovnog (trgovačkog) prava nije dovoljno izučen. Osnovnirazlog za to leži u postepenom razvijanju instituta poslovnog prava ukrilu građanskopravnih disciplina. Sve do pojave razvijenog LexMercatoria u srednjem vijeku, oni predstavljaju izmjene i dopunepostojećih rješenja, a ne poseban i cjelovit sistem. Bez obzira na to,ekonomska analiza regulative iz ove oblasti dozvoljava da se postupanrazvoj poslovnog prava posmatra kroz sve tri velike etape istoriječovječanstva.U staroj eri jedan od prvih, ali i najznačajnijih spomenika potiče izasirskog prava. To je Hamurabijev zakonik (1958 - 1916 p.n.e.). Usvoja 282 člana on reguliše niz poslova tipičnih za trgovinu iposlovanje u privredi uopšte: kupoprodaja, zajam sa kamatom,komision, prevoz vodenim putevima, uskladištenje i građenje. Od VIvijeka p.n.e. privrednu i kulturnu supremaciju u bazenu Sredozemljapreuzimaju Grci. Neposredni izvori ukazuju na njihov doprinos uoblasti pomorskog prava (phoenus nauticum - pomorski zajam saelementima podjele rizika i dobiti kroz pravila o plaćanju i o visinikamatne stope; Lex Rhodia de iactu - pravila o podjeli štete prilikomhavarija) i bankarskih poslova, uključujući i preteče današnjih mjenica(singraphe i hirographe - svojom ili tuđom rukom napisane apstraktneisprave o dugu).Rimsko pravo i u ovom domenu zauzima posebno mjesto. Uz iuscivile - pravo građana Rima, ono od 242. p.n.e. djelatnošću posebnog,pereginskog pretora razvija još jedan sistem normi - ius gentium,njime se uređuju odnosi između građana Rima i stranaca, te izmeđusamih stranaca. Za nas su značajne tri karakteristike „ius gentium":ono je pravo slobodnih ljudi koji djeluju u prometu na tržištu;ekonomska i socijalna logika ukazuju na to da su ti slobodni ljuditrgovci različitih nacionalnosti; ovaj sistem normi ima internacionalnikarakter. Sintezu ukupnog razvoja Rimskog prava u periodu dužem odjednog milenija predstavlja Corpus Iuris Civilis, Justinijanovakodifikacija iz 529. godine nove ere. Zahvaljujući dobrom dijelu iovom zakoniku, Rimsko pravo je bitno uticalo na razvoj pravne misli usrednjem vijeku.

78 Pojam poslovnog prava

U feudalizumu razvoj poslovnog (trgovačkog) prava kao samostalnogsistema počinje u X vijeku, onda kada prestaje faza stagnacije.Nosioci novih tendencija su gradovi-države i slobodni gradovi najprijeu Italiji, a potom i u zapadnim dijelovima Evrope. Pravna renesansapočinje otkrivanjem Digesta, jednog dijela Justinijanove kodifikacije,u XI vijeku, nastavlja se razvojem trgovinskih običaja, a krunišeusvajanjem racionalne rimske pravne tehnike i novih običajnih pravilau statute gradova i trgovačkih cehova. Značajno je da je ovo pravo uvelikoj mjeri bilo sadržinski izjednačeno, dakle internacionalizovano.Paralelno sa razvojem materijalnog prava stvaraju se i nove institucije.Za nas su najinteresantnije one koje unutar cehova trgovaca vodespiskove članova, te pojava gradskih javnih bilježnika (notara). LexMercatoria je bilo formirano. Njegov uticaj se osjetio i na nivoudržavne regulative, onda kada je centralna vlast počela da se baviovim pitanjima. Među najvažnije akte ove vrste spadaju Ordonansa(uredba) francuskog kralja Luja XIV o suvozemnoj trgovini iz 1673.godine i njegova Ordonansa o pomorskoj trgovini iz 1681. godine.Buržoaske revolucije označavaju kraj feudalne pravne rascjepkanosti ipočetak nove civilizacijske ere. Sa legislativnog stanovišta, ona sekarakteriše pojavom velikih kodifikacija najprije građanskog, a potomi trgovačkog, odnosno poslovnog prava. Francuska 1804. godinedonosi Građanski zakonik (Code civil), a 1807. godine i Trgovinskizakonik (Code de commerce). Od tada se val kodifikacija širi najprijeEvropom, a pod njenim uticajem i svijetom. Makar i u ograničenojmjeri, ovaj talas je zahvatio i anglosaksonske zemlje. Navedeni aktivelikim dijelom koriste građu gradskih i cehovskih statuta. Novepotrebe faze finansijskog kapitalizma zahtijevaju i nova rješenja.Prelomni trenutak u njihovom stvaranju predstavlja njemačkiTrgovinski zakonik (Handelsgesetzbuch) onako kako je revidiran1897. godine.Za kodifikacije XIX vijeka karakterističan je dualistički pristup -građanski i trgovinski odnosi se regulišu odvojeno. Pri tome trgovačko(poslovno) pravo predstavlja sistem izuzetaka od rješenja građanskihzakonika koja nisu mogla da zadovolje potrebe savremenogposlovanja. U XX vijeku trend se donekle mijenja. Veliki autohtonizakonici ili zakoni se vraćaju na monističku koncepciju. Bez obzira nakarakter stranaka i na obilježja imovinskog odnosa, rješenje je uprincipu isto. Izuzeci koje nameće profesionalni promet daju se odmahuz osnovno pravilo. Razumljivo je da jedinstvena regulativaprofesionalnih i neprofesionalnih odnosa zahtijeva veliko ujednačavanjepravnih pravila. Ono se vrši pod uticajem savremenijih pojava, dakleprema zahtjevima poslovnog, a ne građanskog prometa. Navedeniproces poznat je pod izrazom komercijalizacija građanskog prava. U


grupu zakona koje karakteriše monistički pristup spadaju Italijanskigrađanski zakonik (Codice civile) iz 1942. godine (revidiran tekst),švajcarski Zakonik o obligacijama iz 1911. godine i naš Zakon oobligacionim odnosima iz 1978. godine, usvojen u pravni sistem Bosnei Hercegovine 1992. godine.Razvoj poslovnog prava u Bosni i Hercegovini bitno je obilježenraspadom SFRJ, djelimičnim preuzimanjem propisa koji su važiliunutar bivše Jugoslavije, ratnim zakonodavstvom i postepenimformiranjem ustavnog uredjenja. Budući da se najvećim dijelom oviakti još zadržavaju u sferi pozitivnog prava, njihovo istorijskoizlaganje bi bilo preuranjeno.

II PREDMET IMETOD POSLOVNOG

PRAVA1. Predmet poslovnog pravaPoslovno pravo prvenstveno reguliše odnose ekonomskog prometa ukoje subjekti stupaju ne radi neposrednog zadovoljavanja svojihpotreba, nego sa ciljem trajnog sticanja dobiti. Stoga se kao nosiociprava i obaveza pojavljuju lica koja u te odnose stupaju stalno iprofesionalno, a ne povremeno i nestručno. Zbog izloženog karakteraodnosa i načina djelovanja subjekata u njima, kao subjekti poslovnogprava pojavljuju se sve vrste subjekata. Ovakav stav nesumnjivopotvrđuje član 25. Zakona o obligacionim odnosima,1’ koji ugovore uprivredi definiše kao ugovore „što ih preduzeća i druga pravna licakoja obavljaju privrednu djelatnost te imaoci radnji i drugi pojedincikoji u obliku registriranog zanimanja obavljaju neku privrednudjelatnost sklapaju među sobom u obavljanju djelatnosti koje činepredmete njihova poslovanja ili su u vezi s tim djelatnostima".Predmet trgovinskog prava u buržoaskim zemljama i poslovnog pravakod nas u najširem smislu jesu svi odnosi koji se tiču trgovine upravnom smislu te riječi, tj. svi oni odnosi koji nastaju u tokuprivređivanja ili su sa njim u neposrednoj funkcionalnoj vezi. Na tojosnovi trgovinsko pravo se može definisati kao „skup propisa koji setiču trgovine",64 a poslovno pravo kao skup normi koje uređuju odnoseu privrednom poslovanju. Sužavanje predmeta i pojma poslovnogprava izvršeno je najprije zahtjevom da ono obuhvati samo norme ukojima dominira metod koordinacije. Prema drugom kriterijusužavanja značenja pojma poslovno pravo, u njega spadaju samo oniprivatno-pravni odnosi koji potiču iz dinamike robno-novčanih odnosa.Potrebe privredne i pravne prakse ipak ne dozvoljavaju ograničavanjeprivrednog prava samo na odnose razmjene. Taj stav je došao doizražaja i u teoriji.3’

64 Sultanović Aziz: “Osnovi privrednog prava i pravni poslovi u privredi”, Svjetlost, Sarajevo

1969, str. 9.


Predmet poslovnog prava je, dakle, složena kategorija. On obuhvatastatus odnosa privrednih subjekata, odnose industrijske svojine, diopravila koja regulišu odnos privrednih subjekata i države, obligacioneodnose - naročito u dijelu koji reguliše ugovore robnog i novčanogprometa, mjenično i čekovno pravo i pravila konkurentskogdjelovanja na tržištu.2. Metod poslovnog prava2.1. Pojam i osobine metoda poslovnog pravaProfesionalno obavljanje djelatnosti radi sticanja dobiti odredilo jeosnovne karakteristike predmeta poslovnog prava. Čitava oblastposlovnog prava se, za razliku od domena građanskog prava, odlikujevelikim dinamizmom. Isti privredni, odnosno pravni posao sezaključuje u velikom broju slučajeva i velikom brzinom. Usljed togačesto dolazi do tipiziranja elemenata ugovora i šabloniziranja tehnikenjegovog sklapanja. Pored toga, razvijanje privrede zahtijeva da seveoma brzo iznalaze nove i pogodne pravne forme.Zbog ovog dinamizma i zbog toga što se privredni poslovi obavljaju uvidu zanimanja, tj. stalno i radi sticanja dobiti, stručnost je osobinakoja se pretpostavlja kod svakog učesnika u trgovinskom prometu ilidrugim privrednim djelatnostima. Lice koje ne udovolji zahtjevustručnosti čini to na svoju štetu. Javno povjerenje u promet zahtijevada se odbace svi obziri kojima je podložno građansko pravo.Brzina prometa, trajno bavljenje privrednim poslovima i velikavrijednost angažovanih sredstava učinili su od kredita bitan elemenatposlovanja. Kao dokaze dovoljno je navesti rasprostranjenost prodajena kredit i čestu upotrebu mjenice. Naprotiv, u sporadičnoj razmjeniizmeđu pojedinaca krediti se pojavljuju izuzetno, a i tada nose3) Bartoš dr Milan: “Razvoj privrednog prava FRNJ”, Medjunarodna politika, 131/1955, str.

13.


obilježje ličnog odnosa između stranaka: povjerenje, prijateljstvo,moralne obaveze itd.Napokon, zbog važnosti privrednog poslovanja svako društvo jeposebno zainteresirano za nesmetano odvijanje prometa. Otuda je idržavna intervencija mnogo češća u domenu privrednog nego uoblasti građanskog prava.Ishodišna tačka metoda poslovnog prava je građansko-pravni metod.Specifičnosti metoda privrednog prava potiču iz dejstva izloženihelemenata i ogledaju se uglavnom na četiri polja. To su: izgledzajedničkih osnovnih principa metoda građanskog i privrednog prava,izvori prava, pojedina materijalno-pravna tehnička rješenja i postupakza ostvarenje prava. Zadržaćemo se na svakom od njih.2.2. Transformacija osnovnih osobina metoda

građanskog pravaSvaki od pet osnovnih zajedničkih principa metoda građanskog iposlovnog prava u domenu trgovinskog, odnosno privrednog prometa,ima specifičan izgled.Jednakost stranaka u odnosu i ravnopravnost njihovih volja ne smijuse nipošto shvatiti doslovno, njih je potrebno razumjeti kao uslovne iveoma elastične standarde. Tako je postojanje subjekata umonopolnom ili oligopolnom položaju činjenica koju pravo priznaje.Poredak jedino ne dozvoljava zloupotrebu tog položaja i zbog toga jerazvio čitavu jednu granu: pravo konkurencije koje obuhvata iantimonopolističke norme. S druge strane, subjekti koji vrše jednuslužbu u privredi mogu silom zakona biti stavljeni u neravnopravanpoložaj. Klasičan primjer za to je u željeznica.Princip slobodne inicijative stranaka i autonomije njihovih volja iovdje, kao i u građanskom pravu, važi samo u okviru objektivnogprava i morala, no, njegova ograničenja u privrednom pravu suspecifična, npr., preduzeća javnih službi su obavezna da zaključeugovor sa svakim tražiocem usluga pod istim uslovima; trgovinskeorganizacije za promet na malo moraju prodavati robu svakompotrošaču po istaknutim cijenama, a akt o osnivanju ili statutpreduzeća mogu ograničiti pravnu ili poslovnu sposobnost subjekta upogledu vrste i obima budućih ugovora.Dalje, sankcija imovinske prirode jeste bitno obilježje privrednogprava, ali se pored nje pojavljuju neimovinske sankcije vanugovornogkaraktera. One se vrše bilo stihijski, usljed formiranja loše poslovne


reputacije, bilo preko privrednih udruženja - objavljivanjem odlukasudova časti privrednih komora ili zabranom učešća na sajmovima,bilo preko državnih organa npr. objavljivanje sudskih presuda.Prometljivost prava već zbog samog značenja pojma trgovine i pojmaprivrede mora ostati bitna osobina metoda poslovnog prava. No, i onatrpi specifična ograničenja.Napokon, i pretežnost dispozitivnih normi u poslovnom pravu sve jespornija. Status subjekata i niz veoma važnih ugovora (o prevozuželjeznicom, osiguranju, o investicionoj izgradnji, o pojedinimkupoprodajama itd) regulisani su imperativnim normama. Ako bi se uobzir uzele i de facto obavezne norme - opšti uslovi poslovanja nizaprivrednih subjekata koji ih nameću snagom svog položaja na tržištu -vrijednost i stvarni izgled ovog principa možda bi zahtijevali da onbude postavljen kao izuzetak, a ne pravilo.Iz dosadašnjih razmatranja pojedinih osnovnih principa metodaposlovnog prava jasno se vidi da je javnopravni metod, metodsubordinacije ili naređivanja, duboko prodro u poslovno pravo. Onnije više pomoćnik koji se izuzetno sreće, nego ravnopravan partner upravnom uređivanju privrednog života.2.3. Izvori pravaDruga značajna oblast u kojoj se ogleda specifičnost metodaposlovnog prava su njeni izvori. Budući da se poslovno pravo razvijaiz građanskog prava, propisi koji regulišu oblast privrede ne moraju dabudu sveobuhvatni, njihova je svrha da pravno urede pitanja čijarješenja u građanskom pravu ne odgovaraju potrebama privrede, ilipitanja koja u građanskom pravu uopšte nisu riješena. Uprkos tome,treba stalno imati na umu da ovi propisi stvaraju posebno pravo.Posljedica pojave specifičnih propisa je i velika primjena trgovačkihtermina i drugih stručnih izraza.Od ostalih izvora prava pri razmatranju o metodu posebno trebaspomenuti običaje. Zbog njegovog progresivnog karaktera i velikogznačaja u praksi, koji su rezultirali objektivnom teorijom o važenjuovih normi, običaj ima daleko veću ulogu nego u građanskom pravu.2.4. Posebna materijalno-pravna rješenjaKarakteristike privrednih odnosa prouzrokovale su veliki brojodstupanja u rješenjima poslovnog ugovornog prava u odnosu nagrađansko - pravne ugovore. U domenu zaključivanja ugovora


najvažniji su: pojava formularnih ugovora i opštih uslova poslovanja,afirmacija načela formalnosti, po kome se ugovor smatra zaključenimtek kada je sporazum stranaka postignut u odredjenom, najčešćepisanom obliku, i mogućnost zaključivanja ugovora o uslugama uprivredi ćutanjem (zastupništvo, komision, špedicija i posredovanjenaročito). Pri izvršavanju ugovora zahtijeva se više pažnje nego ugrađanskom pravu, a u skladu s tim i odgovornost za neizvršenje jestrožije postavljena. Postoje slučajevi objektivne odgovornosti - onekoja se ne zasniva na krivici. Izgubljena dobit uvijek se nadoknađuje,a položaj povjerioca je olakšan u oblasti dokazivanja. Potraživanja izugovora takođe su jače obezbijeđena, a isti instituti ponekad (zaloga,pridržaj) daju veća prava povjeriocu nego u građanskom pravu.Poslovanje uz naknadu se uvijek pretpostavlja.2.5. Postupak ostvarivanja pravaMetod poslovnog prava ispoljava znatne osobenosti u domenupostupka za realizaciju subjektivnih prava. Sporove ove grane čestosude posebni trgovački ili privredni sudovi. Postupak pred njimaodlikuje se sumarnošću, kratkoćom i sažetošću. Tome nužnodoprinose pojednostavljena pravila dokazivanja. Pa ni ovo se uvijeknije smatralo dovoljnim. Razvili su se posebni sudovi privrednika -arbitraže. Naše pravo dozvoljava da se one odrede kao instance zarješavanje poslovnih sporova sa elementom inostranosti.

G L A V Ad r u g a Izvori poslovnog prava

/ PROPISI1. Ustav 'Kao izvor poslovnog prava ustav funkcioniše u onoj mjeri u kojojdruštveno i ekonomsko uređenje jesu predmet ustavnog regulisanja.Istorijat ustavnosti to potvrđuje. Današnje stanje u Bosni i Hercegovinitakođe.Ustav Bosne i Hercegovine, sadržan u Aneksu 4 Opšteg okvirnogsporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i Ustav Federacije Bosne iHercegovine (SI. novine BiH, 1/94) polaze od svojine kao prirodnogljudskog prava. Zbog toga od svih odredaba relevantnih za uređivanjeimovinskih odnosa oni sadrže samo one od pojedine zakonodavnenadležnosti. A to znači da se ustavi neće pojavljivati kao neposredniizvori poslovnog prava. Ustavna načela funkcionisaće u ovom svojstvuposredstvom zakona.2. ZakoniZakoni su najvažniji izvor poslovnog prava. Zbog opštosti ijedoobraznosti regulisanja imovinskih odnosa oni najbolje odgovarajuzahtjevu pravne sigurnosti u ekonomskom prometu i u poslovnim

Izvori poslovnog prava 85

odnosima. Zakoni kojima se uređuju: spoljnotrgovinska politika,carinska politika, monetana politika, uspostavljanje i funkcionisanjezajedničkih i međunarodnih komunikacija, međuentitetski transport,te zračni promet su u nadležnosti države Bosne i Hercegovine. Udrugim oblastima zakone donose entiteti (čl. III Ustava BiH). UstavFederacije BiH koncentriše zakonodavnu nadležnost za uređivanjeprivrede u Federaciji (čl. III, 1).Među najvažnijim zakonima u oblasti poslovnog prava su oni kojiuređuju status subjekata poslovnih odnosa: trgovaca, trgovačkihdruštava ili preduzeća. U najvažnije spadaju ovi zakoni objavljeni u„Službenim novinama Federacije BiH": Zakon o preduzećima - kraće:ZOP (broj 2/95, 2/96, 8/96), Zakon o stranim ulaganjima - kraće: ZSU(broj 2/92), Zakon o zadrugama - kraće: ZOZ (broj 28/97), Zakon oreviziji - kraće: ZOR (broj 2/95, 12/98), Zakon o osiguranju imovine ilica (broj 2/95, 7/95), Zakon o bankama - kraće: ZOB (broj 39/98),Zakon o društvima za upravljanje fondovima i o investicionimfondovima - kraće: ZDUFI (broj 39/98), Zakon o registru vrijednosnihpapira - kraće: ZRVP (broj 39/98), Zakon o komisiji za vrijednosnepapire - kraće: ZKVP (broj 39/98).Od zakona se ovdje mora spomenuti i Zakon oobligacionim/obveznim odnosima (dalje i ZOO). On polazi odmonističke koncepcije uređivanja imovinskih obligacionih odnosa inačelno ne pravi razliku između rješenja za građansko i poslovnopravo. No, u pojedinim oblastima sadrži pravila mjerodavna samo zaprofesionalne poslovne odnose (trgovinsko zastupanje npr), dok udrugim daje čitav sistem izuzetaka za ugovore u privredi (prodaja npr).Pored toga, ovo je prvi zakonodavni akt od 1945. godine koji jedefinisao ugovor u privredi, tj. posao poslovnog prava. Sve to ga činiizvorom od prvorazrednog značaja.Ostali najvažniji zakoni su: Zakon o trgovini (Sl.n. FBiH 2/95, 19/96),Zakon o kontroli cijena ( Sl.n. FBiH 2/95), Zakon o unutrašnjemplatnom prometu i Zakon o finansijskom poslovanju (Sl.n. FBiH 2/95,39/98).Za naše zakone koji su izvori poslovnog prava karakteristično je da seoslanjaju na postojeću građansko - pravnu regulativu, a u materijiortakluka na pravna pravila bivšeg Austrijskog građanskog zakonika(1811, uključujući Novele). Metod koji oni primjenjuju je kombinacijaprinudnog i dispozitivnog načina uređivanja odnosa. Gdje god je bilomoguće i svrsishodno, izvršeno je ujednačavanje sistema i pojedinihrješenja sa uporednim zakonodavstvom i međunarodnimsporazumima čija je BiH članica. U pravno - tehničkom smislu, za svese može reći da su veoma kratki, budući da je njihov prvenstveni cilj

86 Izvori poslovnog prava

bilo uspostavljanje sistema, uz primjenu metoda „deregulacije". Zbogtoga su u velikoj mjeri zavisni od podzakonskih akata.

3. Podzakonski akti i akti samoregulacionihorganizacija

Od svih podzakonskih akata kao izvor poslovnog prava najvažniji suoni koje donosi vlada. Oni se nalaze neposredno ispod zakona i služeodređivanju načina provođenja zakonskih akata. U tom domenu mogustvarati obaveze i prava subjekata. Vlada nije ovlaštena da uredbamastvara potpuno nove dužnosti i ovlaštenja. Jedna od najvažnijihuredbi u ovoj oblasti je Uredba o upisu u sudski registar preduzeća idrugih pravnih lica koja obavljaju privrednu djelatnost.Od ostalih akata treba spomenuti one koje donose niži upravni organi,ministarstva naročito. Tu spadaju: pravilnici, uputstva i naredbe.Donose se na osnovu izričitog zakonskog ovlaštenja ili ovlaštenjasadržanog u uredbi Vlade. Imaju provedbeni karakter. Posebno suznačajni za operativno poslovanje jer se preko njih konkretizuje ulogadržave kao „trećeg partnera" u ekonomskim odnosima.najvažniju ulogu u emisiji i prometu dugoročnih vrijednosnih papira(dionica, obveznica, certifikata) ima Komisija za vrijednosne papire uFederaciji BiH, kao samostalan organ imenovan od Parlamenta FBiH.Komisija je regulacioni organ nadzora pošto, između ostalog: regulišeuslove i način izdavanja i prometa dugoročnih vrijednosnih papira;odobrava emisiju dionica i obveznica; propisuje i vrši nadzor uprimjeni standarda izvještavanja investitora i javnosti o poslovanjuučesnika u prometu papirima; vrši zaštitu investitora; propisuje inadzire primjenu standarda upravljanja akcionarskim društvima,propisuje uslove, daje odobrenja za rad i nadzire rad profesionalnihposrednika i drugih učesnika u prometu vrijednosnim papirima (ZKVP,čl. 11 i 12).U oblasti tržišta kapitala, značajnu ulogu imaju samoregulacioneorganizacije - berza i organizacija profesionalnih posrednika. Oneutvrđuju pravila i standarde berzanskog poslovanja vrijednosnimpapirima te pravila za članove organizacije profesionalnih posrednika,brokere i dilere (ZVP, čl. 53-108).


II-IZVORI AUTONOMNOG POSLOVNOG PRAVA1. Običaj kao izvor poslovnog prava1.1. Uloga običaja kao izvora poslovnog pravaObičaj kao izvor prava ima daleko veću ulogu u poslovnom, nego ugrađanskom pravu. Donošenjem Zakona o obligacionim odnosimaosnov i način primjene običaja građanskog prava određeni su na istinačin kao i za običaje koji važe u privrednom pravu. Običaj kao izvorposlovnog prava takođe je podvrgnut opštim teorijskim rješenjima.Zato ćemo se ovdje zadržati samo na nekim njegovimkarakteristikama, svojstvenim za domen privređivanja.Istorijska uloga trgovačkih običaja u formiranju trgovinskog, odnosnoposlovnog prava je ogromna. Racionalnost i praktičnost trgovinskih iliprivrednih običaja su i u drugim zemljama učinili od njih značajnijiizvor prava. Razloge za ovo treba tražiti u dinamici robnog prometakoja ne trpi odgađanja u iznalaženju pogodnih pravnih rješenja zanove situacije i u tome što se danas poslovni običaji formiraju veomabrzo i na osnovu akata autonomnog poslovnog prava (formulari, opštiuslovi), tako da su svima brzo i lako dostupni. Sporova o njihovompostojanju zato je daleko manje.1.2. Dobar poslovni običaj" i „trgovinski poslovni običaj"Donošenjem Zakona o obligacionim odnosima kod nas su ponovoodređeni i pojam običaja i osnovi njegove primjene u oblastigrađanskog i poslovnog prava. Razmotrićemo ta pitanja imajući u viduprvenstveno običaje iz oblasti privređivanja.Prema izričitoj odredbi člana 21. Zakona o obligacionim odnosima „,sudionici u obaveznim odnosima dužni su u pravnom prometupostupati u skladu sa dobrim poslovnim običajima". U članu 1107.ZOO upotrijebljen je izraz „trgovinski poslovni običaj". Ako su onisuprotni dispozitivnim odredbama Zakona o obligacionim odnosima,njihova primjena je moguća samo kada su to stranke „izričitougovorile". Rješenja citiranih članova ZOO bitno se razlikuju u tritačke. Prvo, diferenciranje ima sistemski karakter: član 21. spada u„osnovna načela", član 1107. u „prelazne i završne odredbe". Drugo,član 21. je imperativan, relevantna odredba člana 1107. jedispozitivna. I treće, upotrijebljena terminologija je različita. Ha


osnovu toga je opravdan stav o razlikovanju „dobrih poslovnihobičaja" i „trgovinskih poslovnih običaja".41

„Dobri poslovni običaji" su pravila poslovne etike i obavezujući se nanjihovo poštovanje zakonodavac je postavio jedan od korektivastrogosti i zloupotrebi propisa.51 Ha ovaj način je pojačan zahtjev zamoralno ponašanje u oblasti prometa robe i usluga i postavljen je jošjedan kriterij za vrijednosnu ocjenu ponašanja subjekata na tržištu.61

Privredne komore rade na razvijanju dobrih poslovnih običaja i izdajupotvrde o njihovom postojanju. Osnov primjene „dobrog poslovnogobičaja" jeste izričita naredba zakonodavca.„Trgovinski poslovni običaji" predstavljaju poslovne običaje u užem,pravno-tehničkom smislu (usances, les usages, der Gebrauch). „Podposlovnim (trgovačkim) običajem se razumijeva komercijalna praksakoja je u tako širokoj primjeni da privrednici očekuju da će ugovornestrane postupiti u skladu sa takvom praksom."71 Poslovni običaji su,dakle, norme koje nastaju kao rezultat pravne svijesti privrednika biloneposredno, bilo udruženih u pojedina privredna tijela. Da bi jedno udruštvenoj praksi stvoreno pravilo moglo da bude izvor prava uoblasti privrede, potrebno je da ispuni izvjesne uslove. Ono mora dabude razumno, izvjesno, notorno i prihvaćeno od većine privrednika.81

Time je običaj određen u pravno-tehničkom smislu. Smatramo, ipakda on još ne može da bude izvor prava. U toj funkciji može da sepojavi ako je ujedno i „dobar", tj. ako je u skladu sa pravilimaposlovne etike. Ovaj posljednji zahtjev u raznim oblicima postavljajusva prava. Ma osnovu svega izloženog (dobar) trgovinski poslovniobičaj se može odrediti kao u privrednoj praksi stvoreno pravilopostupanja u određenoj struci, ili u privredi uopšte, koje je u skladusa moralom društva i pravnim poretkom, čija se primjena očekujebudući da je ono izvjesno, opšte poznato i prihvaćeno od većineprivrednika.„Trgovinske poslovne običaje" moguće je podijeliti prema više mjerila.Na osnovu teritorijalne obuhvatnosti, oni se mogu svrstati u opšte -one koji važe na cijeloj državnoj teritoriji, regionalne i lokalne. Premastrukama u kojima važe, običaji se dijele na opšte (horizontalne) - onekoji važe u svim privrednim djelatnostima i posebne (vertikalne) - onekoji se primjenjuju samo u pojedinim strukama. Ove podjele ne utičuna mjesto običaja u hijerarhiji izvora prava, ali su važne ako dođe dosukoba raznih vrsta običajnih pravila. Tada su jači oni običaji kojidolaze sa užeg teritorijalnog ili strukovnog područja.


Osnovi primjene „trgovinskih poslovnih običaja" su različiti. Ukolikoon sadrži rješenje suprotno od dispozitivnih odredbi ZOO,primjenjivaće se samo ukoliko je to izričito ugovoreno.65 Dakle, urelaciji prema'Zakonu o^CTbligacionim odnosima, „trgovinski poslovniobičaj" se nalazi na nižoj hijerarhijskoj osnovi.66 Zakon oobligacionim odnosima ne sadrži pravila o osnovu primjene ovihobičaja kada oni nisu suprotni dispozitivnim odredbama ZOO.n) A toznači da će oni ulaziti u hijerarhiju izvora privrednog prava na baziopštih pravila.1.3. Osnov i način primjene običaja kao izvora pravaTeorija navodi dva osnova primjene običaja kao izvora prava. To susvijest o njihovoj cjelishodnosti i zakonsko priznanje poslovnogobičaja kao izvora prava. Uz svijest o cjelishodnosti treba dodati iprihvaćenost običaja, budući da tek tako normativna snaga faktičkogdolazi do punog izražaja, da tek tako ono što je redovno, normalno uprometu dobija svoju pravnu zaštitu. Zakonsko priznanje običaja kaoizvora prava kod nas je sadržano u materijalno-pravnim propisima. Utom pogledu naročito mnogo odredbi su sadržavale Opšte uzanse,ZOO i Zakon o trgovini nastavili su ovu praksu.U pogledu načina primjene običaja usvojeno je objektivno shvatanje onjegovom važenju. Običaj se, dakle, primjenjuje i bez obzira na to dali su stranke znale za njega ili nisu, kada propis ne postoji ili nijedovoljan, a stranke nisu u ugovoru ni izričito ni prećutno isključileprimjenu običaja. Eventualno nepoznavanje običaja je pravnoirelevantno, zato što svako mora da snosi rizik za nepoznavanjeobičaja na teritoriji „na kojoj živi", u grupama u kojima se kreće i uposlovima kojima se bavi.67 Običaj stoga ne dopunjuje samo propisnego i ugovor.

65 Član 1107. (3) Zakona o obligacionim odnosima.

66 Suprotno Goldštajn dr Aleksandar: “Prolegomena Zakonu o obaveznim odnosima” u

“Obvezno pravo-knjiga prva”, redaktor Goldštajn dr Aleksandar, Informator, Zagreb, 1978,

str. 36. i 37.

67 Prema Bartoš dr Milan: “Privatno pravo”, Beograd 1934, str. 18.


Kao izvor poslovnog prava, običaj se može pojaviti u dva svojstva. Onmože djelovati primarno, samostalno ako propis ne postoji. Ukolikopropis postoji ili je zastario, običaj ima interpretativno svojstvo; ontada dopunjuje zakon ili olakšava njegovo tumačenje u skladu sapotrebama vremena.2. Uzanse2.1. Pojam uzanseUzanse su dobri poslovni običaji, sistematizovani u zbornike.Stvaranje uzansi teorijski znači samo konstatovanje postojećihobičajnih normi i njihovo objavljivanje radi lakše primjene. U praksi,donošenje uzansi uvijek je i kreativan proces kojim se stvara neštonovo. najprije, sistematizacija običaja znači njihovu selekciju premakriterijumu cjelishodnosti. Dalje, svrstavanje jednog običajnog pravilau sistem daje mu i ona značenja koja to pravilo ne bi imalo kada seprimjenjuje izolovano. I napokon, stvaralac uzansi veoma često vršiizvjesne modifikacije postojećih običaja radi usmjeravanja poslovneprakse u željenom pravcu. Ovakav karakter redakcije uzansi ipak nemijenja njihov karakter - uzanse ostaju običaji.Zavisno od toga koji su običaji predmet sistematizacije, uzanse semogu podijeliti na opšte - one koje važe za sve poslove u privredi, iposebne - one koje se primjenjuju samo u pojedinim strukama iliodređenim vrstama poslova jedne struke. U slučaju međusobnogsukoba uzansi jače su one koje dolaze sa užeg područja, rio,vidjećemo, ovo pravilo može da trpi izvjesne izuzetke.Donosilac uzansi po pravilu je nedržavni organ. Ukoliko se državniorgan, najčešće sud, pojavljuje kao redaktor uzansi, on uvijek imatijesnu vezu sa privrednim životom. Zbog toga se može tvrditi dauzanse spadaju u autonomno privredno pravo bez obzira na to ko ihdonosi.68

2.2. Osnov važenja uzansiDonosioci uzansi su ovlaštene javne ili polujavne privredneorganizacije (berze, na primjer) i profesionalna udruženja (komore,udruženja industrijalaca). Oni sistematizuju dobre poslovne običaje izdomena svog djelovanja. Važenje uzansi uslovljeno je upravo ovomčinjenicom.

68,3) Goldšajn dr Aleksandar, “Privredno ugovorno pravo”, Informator, Zagreb, 1967, str. 34.


Pošto uzanse predstavljaju izbor određenih dobrih poslovnih običajaiz ukupne mase postojećih, na njihovo važenje se ne može primijenitiobjektivna teorija koju srećemo kao osnov primjene običaja. Uzansestoga važe samo na osnovu volje stranaka. One su lex contractus(ugovoreni zakon). Pristanak na primjenu uzansi članovi i nečlanovitijela koje je donijelo uzanse vrše se na različite načine. Članstvo uorganizaciji koja je stvorila uzanse podrazumijeva i pristanak naposlovanje po njenim uzansama uvijek kada u međusobni odnosstupaju članovi te organizacije. To je i razumljivo. Članovi suučestvovali u stvaranju uzansi, one odgovaraju upravo potrebamačlanova i oni se njima najčešće koriste. Smatra se da stranke prilikomsklapanja jednog posla žele da i dalje tako postupaju kao što su i dotada. Kad tako ne bi htjele, one bi to izričito naglasile. Osnov primjeneuzansi u ovom slučaju je, dakle, šutnja stranaka. Poznavanje uzansi ipristanak na njihovu primjenu se ne pretpostavljaju kada su u pitanjunečlanovi. Stoga uzanse njih obavezuju samo onda kada su pristalena uzanse. Pristanak se može izraziti izričito i konkludentnim(prećutnim) radnjama: poslovanjem u okviru institucije koja jedonijela uzanse, ugovaranjem nadležnosti arbitraže donosioca uzansiza međusobne sporove, pa čak i samo zaključivanjem ugovora sačlanom korporacije koja je donijela uzanse. Upravo proširivanjembroja ovih konkludentnih radnji i stvaranjem pretpostavki da oneznače pristanak na primjenu uzansi, donosioci uzansi ih faktičkimputem nameću kao obavezne.Državni organi vrše ograničenu kontrolu nad donošenjem uzansi. Onase obavlja bilo prilikom davanja ovlaštenja za stvaranje uzansi, biloprilikom njihovog formulisanja. Cilj te kontrole je prvenstveno zaštitajavnog interesa. U okviru zakona, pravila javnog poretka i moraladržavni organi poštuju autonomiju donosioca uzansi. One su zbogtoga pogodno sredstvo za zaštitu interesa svojih tvoraca. O tome trebavoditi računa i prilikom primjene samih uzansi.2.3. Uzanse u Bosni i HercegoviniZa uzanse u našoj zemlji načelno važi sve ono što smo rekli ouzansama uopšte. Specifičnosti našeg privredno-pravnog razvitka ipaksu stvorile neka posebna rješenja. Ona se tiču, prije svega, opštihuzansi. Zato ćemo ih razmotriti odvojeno od posebnih uzansi. Drugaosobenost nalazi se u području odnosa Zakona o obligacionimodnosima i uzansi.Opšte uzanse za promet robom donijela je na osnovu zakonskogovlaštenja Glavna državna arbitraža 1954. godine (SI. list FNRJ,


15/1954).69 Pošto nisu ukinute ni mijenjane, Opšte uzanse iz 1954.godine su na snazi u mjeri u kojoj je to određeno Zakonom oobligacionim odnosima.S -obzirom na karakter Opštih uzansi za promet robom i na identičnostnjihovog predmeta sa odnosima koje reguliše ZOO, zakonodavac jemorao da uspostavi jasnu i neprotivrječnu hijerarhiju između ova dvaakta. To je učinjeno rješenjem stava 2, člana 1107. ZOO prema kome„Opće uzanse za promet robom („Službeni list FriRJ", br. 15/54) nećese primjenjivati poslije stupanja na snagu ovog zakona u pitanjimakoja su njime regulirana". Pošto je ova odredba prinudna, onaisključuje primjenu opštih rješenja o važenju opštih uzansi iautonomiju volje stranaka. Tamo gdje različitost regulisanja postoji,Opšte uzanse za promet robom moći će da funkcionišu kao izvorprava po pravilima koje je ZOO i inače postavio za primjenu opštih iposebnih uzansi. Koja su to pravila?najprije, izričito je ukinuta pretpostavka, sadržana u svimdosadašnjim opštim i posebnim uzansama, da će se uzanseprimjenjivati, ako ih stranke nisu ugovorom izričito ili prećutnoisključile.151 Ukoliko se radi o uzansama koje su suprotnedispozitivnim normama Zakona, moći će se primijeniti samo „ako sustranke izričito ugovorile primjenu uzansi".161 napokon, kada uzansenisu suprotne dispozitivnim odredbama Zakona o obligacionimodnosima, kad, dakle, idu „pored zakona" (praeter legem), važiće „akosu sudionici u obveznim odnosima ugovorili njihovu primjenu ili akoiz okolnosti proizilazi da su njihovu primjenu htjeli".171 ne može sestoga u cjelini prihvatiti stav da je danas za primjenu uzansi „nužnaafirmativno izražena volja subjekata obveznih odnosa."181

Posebne uzanse kao trgovačko pravilo danas donosi nadležna komoraili drugi oblik udruživanja trgovaca.191 Postojeće posebne uzanse moguse podijeliti u tri grupe. Prva reguliše poslovanje na određenommjestu, nju sačinjavaju Lučke uzanse donesene 1951. i uzanse kojedonosi Produktna berza u novom Sađu. Lučke uzanse su dijelompreuzete u Zakon o ugovorima o iskorištavanju pomorskih brodova. Udijelu koji nije pozakonjen važe i danas. Drugu grupu tvore uzanse zapromet pojedinih vrsta poljoprivrednih proizvoda: pirinčem,krompirom, pasuljem žitaricama, donesene 1960. i posebne uzanseza promet blokova i ploča od kamena, mermera i granita iz 1967.Treću grupu čine Posebne uzanse u ugostiteljstvu donesene 1963,Posebne uzanse o građenju iz 1977. i Posebne uzanse o prometu robena malo takodje iz 1977. godine.70

69 Zbog ove činjenice i zbog toga što svoj sadržaj nisu crpile isključivo iz dobrih poslovnih

običaja, pravna priroda Opštih uzansi je kod nas sporna. Vidjeti npr. Vuković dr Mihailo:

“Opći dio gradjanskog prava I”, Zagreb 1959, str. 183 i Goldštajn dr Aleksandar:

“Predgovor drugom izdanju Opštih uzansi”, Savremena administracija, Beograd, str. 4-5 i 9.70Objavljene su u SI. listu SFRJ 12/78.


Posebne uzanse su dispozitivnog karaktera. One se primjenjuju na većizloženi način. Za jednu granu ili za jednu vrstu posla mogu postojatisamo jedne posebne uzanse na području čitave države, odnosnoentiteta.3. Obli gad oni ugovor kao izvor poslovnog pravaObligacioni ugovor je dvostrani pravni posao - sporazum dva (ili više)lica po kome se u smislu njihovih međusobnih saglasnih izjava volja izakonskih propisa jedna strana obavezuje da će drugoj strani neštoodređeno dati, učiniti, dopustiti ili nešto propustiti, odnosno ne učiniti,a ova to prihvata, odnosno po kome se obje strane na ovaj načinuzajamno obavezuju i uzajamno prihvataju obavezu druge strane. Akoovakav ugovor zaključuju lica koja djeluju neprofesionalno, ondaobligacioni ugovor spada u građansko pravo. Da bi obligacioni ugovorbio posao poslovnog prava, potrebno je da njegove strane djeluju kaopreduzeća ili individualni trgovci i da radnja na koju se strankeobavezuju spada u registrovanu privrednu djelatnost barem jedne odnjih. U daljem izlaganju zadržaćemo se samo na ugovorima poslovnogprava kao izvorima prava.Zbog toga što obligacioni ugovor služi regulisanju konkretnog odnosaodređenih stranaka, dakle, zato što sadrži pojedinačnu normu ilipojedinačnu dispoziciju, te ima individualan karakter, i po pravilukratkotrajno dejstvo, njemu je u teoriji bilo poricano svojstvo izvoraprava. Ovo shvatanje prevaziđeno je novim razvojem pravne misli,posebno priznavanjem svojstva izvora prava sudskoj odluci. Poredovoga, razvoj ugovorne tehnike u privrednom pravu mijenja čistoindividualni i kratkotrajni karakter ugovora, pa i individualni karakterpojedinačne norme koju on sadrži. Pomenuti razvoj ogleda se uformiranju tipskih ugovora i opštih uslova poslovanja.


Masovnost i često ponavljanje istih privrednih poslova doveli su dotipizacije karakterističnih elemenata obligacionih ugovora koji teposlove pravno formulišu. Radi brzine i ekonomičnosti zaključivanjaugovora privrednici su veoma rano, još u XII vijeku, počeli tipičneelemente da formulišu unaprijed i da ugovore sklapaju na osnovutako stvorenih obrazaca. Moderni promet samo je dalje razviotehničku stranu ovakvog postupka ugovaranja. Tipski ugovori su,dakle, rezultat sporazuma stranaka, postignut na osnovu obrasca ukome su unaprijed formulisani najkarakterističniji i najčešći elementipravnog posla.211

Razvoj ekonomskog i pravnog prometa povećava broj pravnorelevantnih činjenica o kojima treba voditi računa prilikomugovaranja. Te činjenice više ne zadiru u samu suštinu poslaobuhvaćenog obrascem tipskog ugovora, pa ih privrednici formulišuza svaku okolnost posebno i dopisuju ili na poleđinu ugovornogformulara, ili na poseban dodatak. Tako formulisane klauzule nazivajuse opštim uslovima poslovanja. Pošto ovi uglavci ne zadiru u suštinuugovora, oni ne moraju biti unijeti u svaki konkretan posao, njihovaprimjena bazira se na posebnom sporazumu. Ovakav razvoj doveo jedo definicije opštih uslova kao „propisa ugovornih klauzula kojeugovorne stranke koriste kao dio svog ugovora".221 navedene klauzulemogu biti iskorištene u cjelini ili djelomično.Ubrzan rast i povećana tipizacija prometa doveli su do toga da se uopšte uslove unosi sve više elemenata koji se tiču određenog posla.Kvantitativno povećanje sadržaja dovodi do kvalitativnih promjena ustrukturi i karakteru opštih uslova.71 Opšti uslovi sada pokrivaju čitavposlovni odnos stranaka, a ne samo sadržaj ugovora; pored odredabao bitnim elementima oni sadrže i pravila o načinu zaključivanjaugovora, načinu izvršavanja i o putevima rješavanja sporova kojipoteknu iz ugovora. Da bi mogli da odgovore novim potrebama, opštiuslovi moraju biti sistematizovani. Individualnost pojedinih klauzulase gubi; one postaju dio sistema i tumače se u skladu sa njim. Oddijelova individualnog ugovora opšti uslovi postaju više ili manjepotpun pravni režim, po kome se ravnaju svi poslovi iste vrste.72

71 Član 100 ZOO “U slučaju kad je ugovor sklopljen prema unaprijed odštampanom

sadržaju, ili kad je ugovor na drugi način pripremila i predložila jedna ugovorna strana,

nejasne odredbe tumačit će se u korist druge strane”. Opširno o problemima tumačenja kod

Vilus dr Jelena, isto djelo, str. 146-157.

72 O karakteristikama opštih uslova, bez obzira na varijantu, vidjeti Vilus dr Jelena, isto

djelo, str. 26-33.


Evolucija sadržaja i značaja tipskih ugovora i opštih uslova poslovanjapokazuje da je pojedinačna norma koju su oni nekada sadržavalipočela da prerasta u svoju suprotnost - u opštu normu. ,,U suvremenojprivredi napušta se individualiziranje i ne uzimaju u obzir posebnostikonkretnog slučaja".73

Osnov primjene tipskih formulara i opštih uslova poslovanja jeautonomija volje stranaka. No, opšti karakter ovih ugovornihinstrumenata i ovdje dovodi do značajne novine. Zakonodavac učitavom nizu slučajeva naređuje obaveznu i jednaku primjenu tipskihugovora i opštih uslova poslovanja. Po svom značaju oni seizjadnačuju sa propisom kao opštim aktom.74 Zato su u Zakonu oobligacionim odnosima pažljivo regulisani.75

4. Hijerarhija izvora poslovnog pravaZa razliku od opšte hijerarhije pravnih izvora, hijerarhija izvoraposlovnog prava nije nigdje ni djelimično određena u propisima. Onase zato mora utvrditi na osnovu opštih pravila konstituisanjahijerarhije izvora. Pri tome posebnu pažnju treba poklonitispecifičnostima poslovnog prava koje proizilaze iz karaktera odnosakoji se regulišu i iz istorijskog razvitka ove dvije grane prava.Hijerarhija izvora poslovnog prava veoma je slična hijerarhiji izvoragrađanskog. Od nje se razlikuje po specifičnom položaju običaja,uzansi i cjelokupnog građanskog prava kao jednog od formalnih izvoraprivrednog prava. Ta hijerarhija izgleda ovako: ustavi; ratifikovanimeđunarodni ugovori; zakoni; drugi obavezni opšti akti zakonodavnihorgana; podzakonski akti upravnih organa opšteg karaktera; opšti aktiprivrednih subjekata; ugovori; običaji; uzanse; građansko pravo, teodluke upravnih i sudskih organa.

73 Goldštajn dr Aleksandar: “Opći uvijeti poslovanja” u “Opći uvjeti poslovanja u

medjunarodnoj trgovini”, Informator, Zagreb, 1970. str. 11.

74 U ovom smislu dobre primjere pružaju opšti uslovi poslovanja željeznice (tarife) i opšta

pravila osiguravajućih društava.

75 Član 142-144.


navedena hijerarhija privrednog prava značajna je zbog toga štopokazuje redoslijed po kome izvore prava treba tražiti. Izgledhijerarhije izvora prava za pojedini odnos uvijek treba posebnoispitati. On će zavisiti od obima regulative datog slučaja.

4

G L A V AP R V A

Subjekti poslovnog pravaSistem subjektaposlovnog prava

/ ODREĐIVANJE I SISTEMATIZACIJA

SUBJEKATA1. Određivanje subjekata poslovnog pravaSubjekt prava je svako lice koje ima sposobnost (moć) da budenosilac prava i obaveza. Kao subjekti prava uopšte pojavljuju sefizička lica „čovječiji stvor, bio on rođen ili tek začet";n kao i pravnalica koja su društvene tvorevine i konstrukcije pravnog poretka(zakona). Stoga subjekte poslovnog prava treba tražiti u okvirupravnih i fizičkih lica, za koja vrijede određene specifičnosti u odnosuna ostala lica - netrgovce.Određivanje subjekata poslovnog (trgovinskog) prava nijejednostavno. O tome postoje različita shvatanja u teoriji.76’ Klasičnateorija subjekte poslovnog prava najčešće određuje preko pojmatrgovinskog posla i svojstava (karakteristika) lica koja preduzimajuposlovne aktivnosti. Takav pristup ukazuje da postoje tri osnovnakriterija kojima se određuju subjekti poslovnog prava: objektivni,subjektivni i mješoviti.

76 Vidjeti literaturu: Harrz G. Henn: “Handbook of the Law of Corporations and other

business Enterpirses”, West Publiching Co., 1970, str. 111-130; Len Zoung Smith and G.

Gale Roberson: “Business law”, West Publishing Co. 1971, str. 788-791; Giuseppe Ferri:

“Manuale di diritto commerciale”, UTET, Torinese, 1968, str. 178-196; Bartoš dr Milan:

“Privatno pravo”, 1934, str. 281; Jovanović dr Vladimir: “Privredno pravo - privredne

organizacije”, Zavod za izdavanje udžbenika, Beograd, 1961. str. 91-94

98 Sistem subjekata poslovnog prava

Prema objektivnom kriteriju, za koji je model francusko pravo (Codede commerce, 1807), svojstvo trgovca se izvodi iz pojma trgovinskogposla koji je objektivno definisan, tj. zakonom su izričito određeni tiposlovi. Iz toga slijedi da je trgovac (subjekt poslovnog prava) licekoje obavlja trgovačke poslove u vidu svog redovnog zanimanja(profesije). U objektivne (apsolutne) trgovačke poslove spadajubankarski poslovi, izdavanje mjenice, kupovina robe radi preprodaje,posrednički (senzalski) poslovi i dr.77 Lice koje uđe u takve poslove,ma i prvi put, ima svojstvo trgovca. Starije njemačko pravo prihvatiloje ovu koncepciju kao i bosansko.78’ Ona je imala za cilj napuštanjedotadašnjeg staleškog (kastinskog) koncepta poslovnog (trgovačkog)prava, kao prava trgovaca. Međutim, objektivni kriterij nije do krajaproveden.Subjektivni kriterij, za koji je uzor njemačko pravo(Handelsgesetzbuh, 1897), uzima u obzir svojstvo lica, a ne priroduposla. Trgovcem se, zapravo, definiše lice „koje obavlja trgovačkuprofesiju", a za to je uslove odredio zakon. Trgovac je onaj ko posloveobavlja: u vidu svoga zanimanja (trgovci po zanimanju) ili da je ponačinu postanka i formi trgovac (trgovci po formi) ili da posloveobavlja na način ili po obimu koji zahtijevaju njegovo regulisanje kaotrgovca (trgovci po upisu ili obimu poslovanja). I svi poslovi kojepreduzmu trgovci jesu trgovački poslovi i potpadaju pod režimtrgovačkog prava. Zakonodavna praksa je pokazala da i ovaj kriterijnije primjenjivan u svom čistom obliku.Prema mješovitom sistemu, niz obilježja određuje pojam trgovca,čime ta kategorija dobija široko značenje. Tipičan primjer jesteameričko pravo. Pojam „trgovac" i „trgovački posao", uevropskokontinentalnom smislu, gotovo da je nepoznat američkompravu.79 Koristeći mješovite kriterije u definisanju pojma trgovca,američko pravo6> alternativno uzima u obzir ova obilježa: a)poslovanje određenom robom (predmet transakcije), b) zanimanjelica koje pokazuje znaje ili vještinu svojstveno djelovanjima ili robamaobuhvaćenim transakcijom (odnos prema ukupnoj transakciji) i c)profesiju ili zaposlenje lica (agent, broker, drugi posrednici) kojesvojim angažmanom pokazuje da posjeduje znanje ili vještinu za teposlove. Jedan od ovih kriterija može ispunjavati fizičko ili pravno licei tada je subjekt poslovnog prava, tj. ima status poslovnog subjekta(trgovca). Opšta je tendencija u savremenim pravnim sistemima da seizađe iz „zatvorenog kruga trgovaca" i klasičnih koncepcija o tome.Time se redefinišu tradicionalna shvatanja o pojmu poslovnog

77 Trgovački poslovi su oni “koji su vazda sami po sebi poslovi trgovački (bezuvjetni,

objektivni apsolutni trgovački poslovi” — Vrbanić dr Juraj: “Trgovačko zakonoslovlje”,

1909, Zagreb, str. 5.’

78Trgovački zakonik za Bosnu i Hercegovinu - kraće: TZBiH (1883), čl. 282-284

79 E. Allan Famsworth: “Uvod u pravni sistem Sjedinjenih Američkih Država”, Savremena

Administracija, Beograd, 1973. str. 135.

Sistem subjekata poslovnog prava 99

(trgovačkog) prava.


2. Osnovni kriteriji za određivanje subjekata udomaćem pravu

Kao i u savremenim uporednim pravima, tako i u našem, postojerazličiti kriteriji prema kojima se mogu odrediti subjekti poslovnogprava. Primijenjen je mješoviti sistem, što se može učiniti analizomvažeće regulative (zakona) i njenim sistemskim, teleološkim (ciljnim) iuporednopravnim tumačenjem. Lica koja ulaze u krug subjekataposlovnog prava redovno ispunjavaju više kriterija. Osnovni kriteriji suovi:1. cilj radi koga se osniva i postoji određeno lice;2. obavezna registracija kod nadležnog državnog

organa (sudaili organa uprave);

3. obavljanje registrovane djelatnosti u vidu zanimanja(profesije) i način obavljanja djelatnosti;

4. priroda poslova kojima se određeni subjekt bavi.Subjekti poslovnog prava se osnivaju i posluju radi postizanjalukrativnih ciljeva (ZOP, čl. 1.). Za lica koja se osnivaju i rade na baziregula poslovnog prava uvijek se pretpostavlja da imaju te ciljeve.Uopšte nije relevantna dosadašnja podjela na oblasti u kojoj seodređeni subjekt osniva, privreda ili društvene djelatnosti. Ako su upitanju poslovnopravna lica, ona se u uporednim pravima nazivajuprofitnim organizacijama.80 Takav je slučaj sa privrednim društvima injihovim statusnim oblicima povezivanja na bazi kapitala (holding,koncern), nasuprot njima, pravna lica kaja za cilj imaju zadovoljenjekulturnih, prosvjetnih, naučnih, humanitarnih, socijalnih,zdravstvenih, sportskih, ekoloških i drugih potreba i interesa nisusubjekti poslovnog prava. Radi se, zapravo, o neprofitnimorganizacijama.

80A. James Bames, Terry Morehead Dworkin, Eric L. Richards: “Law for Business”,IRWIN, Homewood, 1987, str. 481.


Ciljevi određenih subjekata ne moraju se ogledati u postizanjuneposrednih ekonomskih ciljeva (dobit/proflt), nego radi: odvijanjaodređenih poslovnih funkcija i prometa uopšte (berze, profesionalniposrednici), zadovoljenja tržišnih i drugih interesa osnovnih poslovnihsubjekata, neophodnosti obavljanja djelatnosti u funkciji zadovoljavanjapotreba građana i poslovnih subjekata (javne kompanije), te radizadovoljavanja interesa određenog kruga lica (zadruge).Registracija je zajedno sa ciljevima bitan kriterij za određivanjesubjekta poslovnog prava. Neki se registruju kod suda, drugi kodopštinskog organa. Bez upisa u javni registar (knjigu) ne može se stećisvojstvo subjekta poslovnog prava.81 U našem pravu, subjektposlovnog prava može postojati samo kao de iure osoba, a ne i kaode facto lice, što je moguće u nekim uporednim pravima. Prilikomregistracije subjekta vrši se registracija njegove poslovne djelatnosti,kao relativno trajnog zanimanja (profesije). Za obavljanje registrovanedjelatnosti, u vidu zanimanja, poslovni subjekt mora ispuniti određeneuslove kao i način obavljanja poslovnih aktivnosti (visina kapitala,poslovne knjige, poslovanje po finansijskim i računovodstvenimpravilima i procedurama, posjedovanje stručne spreme, licenci).Registracija i obavljanje registrovane djelatnosti subjekta jesu kriterijikoji određenom poslu daju svojstvo ugovora u privredi (ZOO, čl. 25).Priroda posla, kao objektivan kriterij, i registracija daju određenimlicima status subjekta poslovnog prava (profesionalni posrednici).Osim toga, priroda posla isključuje određene subjekte poslovnogprava u njihovom vršenju. Trgovinskim uslugama ne mogu se bavitiindividualni trgovci jer nisu pravna lica, bez obzira na njihovuregistraciju. Tako i naše pravo poznaje kategoriju nepotpunog trgovcakoji ne može obavljati trgovinske usluge: posredovanje, zastupanje,komision, uskladištenje, špediciju, kontrolu kvaliteta i kvantiteta robe,osiguranje robe, zatim poslove robne berze, tržnice na veliko, tržnicena malo (pijace), trgovinskog centra, organizovanje vašara, sajmova,stočnih pijaca te obavljanje drugih usluga uobičajenih u trgovini.9*3. Sistematizacija subjekata poslovnog pravaPolazeći od kriterija za određivanje subjekata poslovnog prava,moguće je izvršiti njihovo razvrstavanje i osnovnu sistematizaciju.Detaljnija klasifikacija vršiće se na odgovarajućim mjestima.

81 Zakon o preduzećima, čl. 138, kraće: ZOP (SI. novine FBiH, br. 2/95), Zakon o

samostalnom poslovanju, čl. 4 — kraće: ZOSP (SI. list RBiH, br. 26/89, 29/90)

102 Sistem subjekata poslovnog pravaOsnovna sistematizacija subjekata poslovnog prava izgleda ovako:1. Individualni trgovac (samostalni privrednik, poduzetnik)2. Privredna / trgovačka društva (profitne organizacije)2.1. Društva lica (personalnog tipa)2.2. Društva lica i kapitala2.3. Društva kapitala3. Statusni oblici povezivanja društva3.1. Na bazi učešća u kapitalu3.2. Ha bazi strukovnog povezivanja3.3. na bazi tržišnog povezivanja4. Institucije tržišta kapitala4.1. Banke i druge finansijske organizacije4.2. Osiguravajuća i reosiguravajuća društva4.3. Društva za upravljanje fondovima4.4. Fondovi, kao institucionalizovani oblici kapitala5. Organizovana i uređena javna tržišta kapitala6. Javna pred uzeća / kompanije7. Zadruge, zadružne organizacije i savezi8. Privredne komore, komorske asocijacije, udruženja i drugi

oblici9. Ostala pravna lica (neprofitne organizacije)9.1. Udruženja građana i druge asocijacije9.2. Fondacije i zadužbineneki od ovih subjekata su bazični nosioci privrednog života (društva,banke), dok se drugi pojavljuju kao oblici povezivanja (holding) ili susvojevrsna tržišta kapitala (berza, tržnice, sajmovi). S obzirom naciljeve osnivanja, neprofitne organizacije se sporadično pojavljuju kaosubjekti poslovnog prava. Javna preduzeća i zadruge imaju mješoviteciljeve, javni interes, odnosno zadovoljavanje interesa zadruga, aliimaju i lukrativne ciljeve. Komore, savezi, udruženja predstavljajuasocijacije i čine posebne ustanove poslovnog prava.Dalja sistematizacija subjekata poslovnog prava može se vršiti prema:1. Pravnom statusu: pravna lica i individualni trgovac;2. Unutrašnjoj pravnoj organizaciji: složeni (razvijeni) i

unitarni;3. Sjedištu: domaći i strani, odnosno međunarodni;4. Državljanstvu i nacionalnoj pripadnosti osnivača (ulagača):

domaći i subjekti stranih ulaganja;5. Teritoriju obavljanja poslovne djelatnosti: subjekti domaćeg

prometa i subjekti spoljnotrgo vinskog prometa;6. Kontroli kapitala i upravljanja: supisidijarni (kontrolisani) i

kontrolni (dominantni);


7. Vlasništvu: privatni, zadružni, državni i subjekti umješovitom vlasništvu;

8. Vrsti djelatnosti koju obavljaju: subjekti iz oblastiproizvodnje, rudarstva, industrije, trgovine, poslovnih usluga

i dr;9. Imovinskoj odgovornosti: subjekti koji odgovaraju isključivo

svojom imovinom i subjekti sa zakonskom ili ugovornomodgovornosti drugih lica (sa odgovornosti drugog);

9a) Sa posebnim tretmanom: oporezovani,neoporezovani i grupno oporezovani i dr.10.Ekonomskim kriterijima: subjekti malog, srednjeg i velikog

biznisa;1 1. Participaciji zaposlenih: subjekti sa i bez radničke

participacije;12. Broju zaposlenih: zavisno kako je u pojedinim specijalnoodređen broj zaposlenih, kao kriterij klasifikacije.U pravu Evropske unije, kod određivanja malih i srednjih (preduzeća)kombinuje se više kriterija: broj zaposlenih i nezavisnost u pogleduuloženog kapitala sa obimom prometa ili bilansnim stanjem subjekta,ria taj način izvršena je podjela na: micro-enterprise, small enterprise imedium sized enterprise (SME).m>

II INDIVIDUALNI TRGOVAC (SAMOSTALNI

PRIVREDNIK)/. Terminologija i pojamU literaturi se koriste različiti termini kojima se označava fizičko licekao subjekt poslovnog prava. Upotrebljavaju se izrazi: „trgovacpojedinac", „inokosni trgovac", „inokosna firma", „solo trader",„preduzetnik", a u užem smislu i „obrtnik", „zanatlija". Pozitivno pravokoristi pojam „samostalni privrednik", bez obzira na njegovudjelatnost.1 ”1,1 Definition of Small and Međim-sized Enterprises Adapted by Commision, Official

Journal of European Communities. No L 107/8 (30.4.96)111 Zakon o samostalnom privređivanju — krate: ZOSP (SI. list RBiH, br. 26/89, 29/90)


Individualni trgovac (samostalni privrednik) može se definisati kaofizičko lice koje, pod svojim imenom, u vidu zanimanja (profesije)obavlja registrovanu poslovnu djelatnost radi ostvarenja ekonomskihciljeva, koji upravlja poslovima i za obaveze u prometu odgovaracjelokupnom imovinom. Samostalni privrednik je i fizičko lice kojeobavlja poslovnu djelatnosti kao svoje dopunsko zanimanje, ako todozvoljavaju pozitivni propisi. Dakle, prema kriteriju djelatnosti,postoje dvije vrste individualnih trgovaca:1. samostalni privrednik kome je registrovana poslovna

djelatnost osnovno (glavno, redovno) zanimanje, tj.profesija i

2. samostalni privrednik koji registrovanu poslovnu djelatnostvrši kao dopunsko (dodatno) zanimanje (povremenisamostalni privrednici).

Ova druga vrsta podsjeća na kategoriju prividnih trgovaca njemačkogprava (Scheinkaufleuter).82 Bez obzira na to, smatra se da je onsubjekt poslovnog prava u okviru dopunske registrovane djelatnosti,stoje u interesu pravne sigurnosti prometa.Sa stanovišta poreza, individualni trgovci se razvrstavaju prema vrstidjelatnosti koju obavljaju: ugostiteljstvo, turizam, prevoz, proizvodnizanati, umjetnički zanati, intelektualne usluge, domaća ili kućnaradinost i dr. Ova klasifikacija je značajna i sa stanovišta uslova kojisu potrebni za vršenje poslovne djelatnosti.Istorija poslovnog prava pokazuje da je individualni trgovac bioosnovni nosilac poslovnih aktivnosti, što posebno važi za rani srednjivijek. I u kasnijem periodu individualni trgovac je, pored trgovačkihdruštava, ostao značajna faktor privrednog razvoja, posebno u nekimzemljama.13'Praksa razvijenih zemalja pokazuje da i u savremenim uslovima, privisokom stepenu razvijenosti informatike, tehnike i tehnologije(automatizacija, specijalizacija, proizvodnja u visokim serijama),postoji potreba da neke poslovne aktivnosti obavlja pojedinac,odnosno u njegovoj organizaciji i pod njegovom kontrolom. Posebnose to odnosi na širok spektar aktivnosti i poslova u sektoru usluga.Zato se individualni trgovac uspješno inkorporiše u privredneaktivnosti privrednih društava i ekonomski život zemlje uopšte.

82Njemački trgovački zakonik, čl. 6; TZKJ, čl.4; Jovanović dr Vladimir, op. cit. str. 94.


2. Pravni položaj individualnog trgovcaPravni tretman individualnog trgovca (solo tradera) bitno je drugačijiod položaja ostalih lica - netrgovaca, nepreduzetnika. Pravni okvirtakvog položaja utvrđen je zakonima i nizom predzakonskih akata. Uovoj materiji, više nego u bilo kojoj drugoj, dolazi do izražaja pravnaregulativa kantona i opština.Izložićemo osnovna pitanja koja determinišu pravni položajindividualnog trgovca (samostalnog privrednik) u našem pravu:a) Firma. Individualni trgovac obavlja djelatnost, kao svoje

redovno ilidopunsko zanimanje, i posluje pod firmom. Firma sadrži: lično imeindividualnog trgovca, predmet poslovanja i sjedište (ZOSP, čl. 23).U firmi se obično, pored oznake djelatnosti (agencija za pravnikonsalting, caffe bar, slastičarnica, zanatska radnja), unosi nekoime („SM", „Agrum", „Sunce", „Happy"), što je prihvaćeno u praksi,ali se u firmi navodi obavezno ime vlasnika. Ako se djelatnostobavlja u određenim poslovnim prostorijama, firma se ističe naposlovnom prostoru (lokalu, dućanu).

b) Sjedište. Samostalni privrednik ima poslovno sjedište (.ZOSP, čl.24) u kome obavlja registrovanu djelatnost. Ako djelatnost obavljau više mjesta ili za obavljanje djelatnosti nije potreban poslovniprostor (dopunska djelatnost, kućna radinost, uslugedomaćinstvima), tada je sjedište individualnog trgovca mjestonjegovog prebivališta. Poslovno sjedište se može premjestiti.

c) Odobrenje i registracija. Za obavljanje djelatnosti i sricanje statusaindividualnog trgovca lice mora prethodno pribaviti odobrenje odnadležnog organa opštine gdje želi voditi poslovne aktivnosti.Odobrenje, u formi rješenja, upisuje se u registar koji vodi organuprave. Relevantne činjenice koje se upisuju su: ime samostalnogprivrednika, firma, sjedište i poslovna djelatnost. Upis imadeklaratorni karakter jer se status individualnog trgovca stičedanom izdavanja rješenja, odobrenja za rad („dozvole za rad").Obavljanje djelatnosti može otpočeti ako u roku od sedam danaod dana podnošenja zahtjeva za rad sa potrebnim dokazima oispunjavanju uslova organ opštine ne izda odobrenje (slučajćutanja administracije) - ZOSP, čl. 18. Zavisno od vrste djelatnosti(profesije), specijalni propisi traže da se individualni trgovci kojiobavljaju određene poslovne aktivnosti upisuju u posebne registre(profesionalni posrednici, javni prevoznici i dr).l4>


d) Obavljanje djelatnosti. Specijalni zakoni i njihovi provedbeni akti(naglašenost upravne regulative) veoma precizno utvrđuju uslove inačin obavljanja djelatnosti (oblast zdravstva, trgovine, transporta,ugostiteljstva) ,15> Propisi o klasifikaciji djelatnosti koji se odnose naprivredna društva ne primjenjuju se na individualne trgovce.,6)

Obavljanje djelatnosti samostalni privrednik može privremenoobustaviti, što nije slučaj sa trgovačkim društvima. Razlog leži učinjenici što se djelatnost obavlja ličnim angažovanjem iliangažovanjem članova porodice ili malog broja zaposlenih lica.Razlozi obustave rada su: spriječenost, bolest, vršenje vojne ilidruge javne obaveze te drugi opravdani razlozi. Ta činjenica, da biimala pravna dejstva, mora biti utvrđena rješenjem opštine idostavljena poreskoj upravi radi umanjenja poreskih obaveza(ZOSP, čl. 28-30).

e) Posjedovanje poslovnog prostora (lokala, dućana). Kada jespecijanim zakonima određeno, za pojedine oblasti, posjedovanjeposlovnog prostora je uslov za sticanje svojstva individualnogtrgovca (npr. trgovina na malo ili veliko se obavlja u prodajnomobjektu).83 Za obavljanje nekih djelatnosti nije potreban poslovniprostor (domaća ili kućna radinost, izrada predmeta gdjepreovlađuje ručni rad, usluge domaćinstvima, neke zdravstveneusluge i si). Radi se o poslovima „malih samostalnih privrednika satašnom".

f) Imovina i odgovornost. Prava na dobrima sa kojima individualnitrgovac obavlja registrovanu djelatnost (oprema, alat) čine sastavnidio njegove jedinstvene imovine. Sredstva rada (oprema, poslovniprostor) ulaze u jedinstvenu imovinsku masu. Dakle,registrovanjem individualnog trgovca za obavljanje djelatnosti neformira se posebna imovina povodom dobara sa kojima onobavlja rad. Ta dobra, jednako kao i ona sa kojim ne obavljadjelatnost, mogu biti predmet individualne egzekucije (prinudnogizvršenja) za obaveze koje: individualni trgovac stvori obavljanjemdjelatnosti (vođenjem radnje) ili zasnuje u građanskom prometukao netrgovac.

83 ZOT, čl. 6.


Kod individualnog trgovca ne dolazi do odvajanja prava vlasništva nazaloženim dobrima, pa je upravljanje i vođenje poslovne djelatnostivezano za ličnost samostalnog privrednika. Stoga i razvojmenadžmenta treba posmatrati u tome smislu.


Imovina, upravljanje i vođenje daju jasan odgovor u pogleduimovinskopravne odgovornosti. Za obaveze koje proisteknu izobavljanja djelatnosti individualni trgovac odgovara svojomcjelokupnom imovinom (ZOSP, čl. 12).a) Vođenje poslovnih knjiga. Individualni trgovac obavezno radi

poslovne knjige i propisane evidencije, koje podliježu finansijskoj iporeskoj kontroli (ZOSP, čl. 27, ZOT, čl. 10).

b) Poreski tretman. Subjekt poreza i javnih davanja, bez obzira nanjihovu vrstu, je individualni trgovac. On je poreski obveznik zaplaćanje poreza na promet proizvoda i usluga koji je ostvario uobavljanju djelatnosti.84 Dobit koju samostalni privrednik ostvarije predmet samostalnog oporezivanja i porez se plaća kvartalno.

c) Trajni prestanak vršenja registrovane djelatnosti. Trajni prestanakrada individualnog trgovca utrvđuje se rješenjem, a moženastupiti: odjavom, po sili zakona i u drugim slučajevimaodređenim zakonom (ZOSP, čl. 31). Prestanak po sili zakona dolaziu sljedećim slučajevima: ako je samostalnom privrednikupravosnažnim rješenjem izrečena mjera zabrane obavljanjadjelatnosti; ako je utvrđena ništavnost upisa u registar,* smrću ilitrajnim gubitkom poslovne sposobnosti; danom stupanja naizdržavanje kazne preko šest mjeseci (ZOSP, čl. 34).

d) Udruživanje. Individualni trgovci se mogu udruživati u svojaudruženja, zadruge, savez i privrednu komoru (ZOSP, čl. 7).

3. Radnja i zajednička radnjaPojmovi „radnja" i „zajednička radnja" redovno se pojavljuju umateriji o individualnom trgovcu, kako u regulativi, tako i u teoriji. Oninisu dovoljno jasni u postojećoj zakonodavnoj praksi.Teorijski posmatrano, pojam radnja ima šire i uže značenje. U širemznačenju, taj pojam podrazumijeva „spoljno uređenje trgovceveradinosti u čijem okviru on preduzima svoje poslove.85 Sadržaj takvogznačenja jeste dvojak: pravni, koji obuhvata prava i obaveze koje sujednom fizičkom licu sa statusom individualnog trgovca priznatipozitivnim pravom u vršenju i upravljanju poslovnom djelatnosti, afaktički sadržaj može da obuhvata materijalne radnje koje onpreduzima i dobra koja koristi. U ovom značenju „radnja" možepostojati i bez posjedovanja poslovnog prostora. U užem značenju,pojam „radnja" obuhvata sam poslovni prostor (lokal, dućan,

84 Zakon o porezu na promet proizvoda i usluga, čl. 13 (SI. novine RBiH, br. 6/95)85 Bartoš dr Milan, op. cit. str. 302


prostorije) gdje individualni trgovac vrši npr. zanatske i druge usluge.Ovo značenje je dominantno u poslovnoj praksi.Kao što pojam „radnja" ima dvojako značenje, isto vrijedi i za pojam„zajednička radnja". Samo što je kod nje više fizičkih lica (samostalnihprivrednika) povezano ugovorom (ZOSF, čl. 37).Kakva su značenja tih pojmova prema pozitivinom pravu? Poslovniprostor je bitno obilježje „radnje" jer se radnja „osniva" za obavljanjeposlovne aktivnosti u određenom prostoru (lokalu, dućanu). Ako seposlovna djelatnost obavlja bez posjedovanja radnje, tada se„registruje obavljanje djelatnosti" (ZOSP, čl. 3, 6). Dakle, premapozitivnom zakonodavstvu ne može se osnovati radnja bezposjedovanja poslovnog prostora, vlastitog ili uzetog u zakup.4. Uslovi za registraciju individualnog trgovcaOdobrenje za obavljanje djelatnosti i sticanje statusa individualnogtrgovca moguće je uz ispunjenje određenih uslova, a to su:

1. Formalni uslovia) pismeni zahtjevb) dokazi o ispunjenju materijalnih uslova2. Opšti materijalni uslovia) puna poslovna sposobnostb) nepostojanje zabrane za obavljanje te djelatnosti3. Dopunski materijalni uslovi, određeni posebnim propisima

za pojedine vrste djelatnostia) posjedovanje poslovnog prostora (lokala),

vlastitog ili iznajmljenog i drugih sredstava rada(opreme)

b) stručna sprema i/ili radno iskustvo individualnogtrgovca ili lica koje on zaposli

c) opšta zdravstvena sposobnostUtvrđivanje posebnih materijalnih uslova vrši nadležni organ opštine,u svakom pojedinom slučaju. Ako se radi o vođenju zajedničkeradnje, dodatni uslov jeste prezentacija ugovora između lica kojanamjeravaju u njoj obavljati registrovanu djelatnost (ZOSP, čl. 37).


III UOPŠTE O PRIVREDNIM/TRQOVAČKIMDRUŠTVIMA

1. TerminologijaU našoj, kao i u teoriji uporednih prava, koriste se različiti izrazi kojimse označavaju (određuju) pravna lica poslovnog karaktera, a koja susubjekti i predmet izučavanja poslovnog/trgovačkog prava, odnosnouže, kompanijskog prava. Neki od tih izraza su tradicionalni, dok sudrugi novijeg datuma ili su specifični za neke pravne sisteme(evropskokontinentalni, anglosaksonski).Za pravna lica koja imaju lukrativne ciljeve redovno se koristegenerički pojmovi kao što su „poslovne organizacije" ili „profitneorganizacije", naročito u ekonomskoj literaturi. Ne rijetko,upotrebljava se i riječ „firma" sa širim značenjem, jer uključuje iindividualnog trgovca kao subjekta poslovnog prava.Tradiciji evropskokontinentalnih pravnih sistema odgovara termin„društvo" (société, Gesselschaft) u kome pravcu se i razvila posebnateorija (teorija društava). Taj termin ima šire značenje pošto obuhvatakako društva poslovnog, tako i društva građanskog prava, tipaortakluka (societas). Međutim, kada se isključivo misli (obrađuju)društva poslovnog prava (poslovne prirode), teorija i zakonodavstvo,najčešće koriste tradicionalni pojam „trgovačka društva"(Handelsgesellschaft, societa commerciale). U novije vrijeme uupotrebi je pojam „privredna društva" (mađarski zakon, 1988).Istorijski posmatrano, termin „trgovačka društva" ima tradiciju napodručju Bosne i Hercegovine i susjednih zemalja, jer se njime služi iteorija i pravna reglementacija od sredine XIX vijeka.86

Pod uticajem ranijeg društveno-ekonomskog sistema (socijalističkog)naše novije zakonodavstvo, pa i pravna teorija, još koriste termin„preduzeće". Pored toga što nije kompatibilan sa uporednim pravnimsistemima, taj izraz ima veoma široko pravno značenje, pa nijeadekvatan. U klasičnom značenju, pojam „preduzeće" ne označavapravno lice, nego jedan poslovni poduhvat koji je planiran,organizovan i finansiran, a čiji su nosioci trgovačka društva. Ipak, unovije vrijeme tim pojmom (enterprise) označavaju se svi

86 Trgovački zakonik za Bosnu i Hercegovinu (1883) - kraće: TZBiH; Hrvatsko-ugarski

trgovački zakonik (1875) - kraće: HUTZ; Trgovački zakonik Kraljevine Srbije (1860, 1896,

1898) - kraće zakon Kraljevine Jugoslavije (1937) - kraće: TZKJ;


organizovani oblici vršenja poslovnih aktivnosti koji se ne mogusvrstati u kategoriju trgovačkih društava (nisu tipični). Prema Zakonu opreduzečima (1994/1995), pojam „preduzeće" označava: sve tipovetrgovačkih društava, sve oblike njihovog statusnog povezivanja tesubjekte koji imaju ili obavljaju djelatnosti javnog karaktera (javnapreduzeća) - ZOP, čl. 1,6).U anglosaksonskoj pravnoj teoriji generički pojam „BusinessOrganization" obuhvata dvije kategorije poslovnih subjekata i to:„Partnership" i „Corporation", odnosno „Company".87’ Oni bi trebali daodgovaraju „trgovačko društvo" evropskog prava (partnership =ortačka trgovačka društva, a company i corporation = trgovačkadruštva kapitala).U ovom udžbeniku koristimo alternativno (naizmjenično) i sa istimznačajem termine „trgovačko društvo" i „privredno društvo". Riječ„preduzeće" koristi se samo kod kategorije „javnog preduzeća", kaogenerički pojam.2. Pojam privrednog/trgovačkog društvaIndividualni trgovci su veoma rano počeli da se udružuju radizajedničkog obavljanja trgovačkih poslova. Te forme povezivanja bilesu jednostavne, a svoje mjesto nalazile su u statutima pojedinihgradova, primorskih naročito. Jedan od prvih oblika udruživanjatrgovaca pojedinaca jeste institut „commenda", prvobitno razvijen upomorskom pravu gdje su se trgovci povezivali radi zajedničkogprevoza i prodaje robe, uz zajednički rizik i podjelu dobiti. Kasnijirazvoj poslovnog prava išao je u pravcu stvaranja trgovačkih društava.U anglosaksonskom pravu, osnovu za stvaranje trgovačkih društavatreba tražiti u ideji trusta zasnovanoj na ugovornom odnosu principalai agenata.88’Trgovačka društva su nastala onda kada su razvoj proizvodnih snaga ipotrebe društva došli do toga stepena da pojedinačni kapital i

87 John Ellison, Jim Bedingfield, Tom Harrison: “Bussiness Law”, Business Education

Publishers Ltd., 1994, str. 161-173; A. James Barnes & Co., op. cit. str. 411 i 481,

respektabilno

88 Harry G. Henn, op. cit. str. 87, 315, 359, 394. U američkom pravu, trust je

imovinskopravni odnos stvoren ugovorom u kome, po pravilu, više lica povjerava svoju

imovinu (sredstva, dionice, a kod glasanja i glasačka prava) drugom licu - trusteu.

Povjerenik čuva povjerenu imovinu za račun vlasnika i nastoji je uvećati, pa otuda ima

posebne fiducijame dužnosti (dužnosti iz osnova povjerenja). Između vlasnika kapitala i

povjerenika stvara se poslovni krug.


individualni trgovac (pojedinac) više nisu mogli da ih zadovolje.Poslovne aktivnosti i privredni život često su takvi da je teško, gotovonemoguće, obavljati ih pojedinačnim snagama. Stoga je vrlo ranodošlo do udruživanja bilo kapitala, bilo ličnosti na bazi zajedničkesaradnje. 89 Tako se stvaraju organizacione forme koje omogućavaju„zajednicu" kapitala i/ili rada, tih dviju ideja.Generalno, privredno/trgovačko društvo (kompanija) je poslovnaorganizacija koja predstavlja: zajednicu stvorenu ugovorom, popravilu dva ili više lica (pravnih i/ili fizičkih), sa statusom pravnog lica,u koju ona ulažu kapital i rad da pod zajedničkim imenom (firmom)obavljaju registrovanu poslovnu aktivnost i iz nje izvuku zaradu, adobit/profit podijele. Postoji mogućnost da i jedno lice formira i voditrgovačko društvo (jednočlana društva - Einmann Gesellschaft, OneMan Company).Elementi opšte definicije trgovačkog društva su sljedeći:1. Cilj privrednog društva: ostvarivanje zarade (ekonomski) iz

koje formira dobit, saglasno finansijskim zakonima, koja sedijeli između članova društva.

2. Pravni status: pozitivno pravo priznaje društvu, kaodruštvenoj tvorevini svojstvo pravnog lica, može tužiti i bitituženo. U nekim pravima, za pojedina društva, postojeizuzeci.

3. Pravni osnov nastajanja: u principu, to je ugovor izmeđuosnivača (društveni ugovor), a kod jednočlanog društvaosnivački akt je odluka.

4. Osnivači: u principu, dva ili više lica, bilo da su pravna ilifizička, domaća ili strana. Kod društva jednog lica osnivač jeuvijek samo jedno lice (pravno ili fizičko) koje predstavljajedinog vlasnika društva.

5. Registracija: društvo se obavezno registruje, u našem pravukod suda, kao i njegova djelatnost (poslovne aktivnosti),uključujući i druge pravno relevantne činjenice određenezakonom.

6. Imovinsko pravna odgovornost: za svoje obaveze stvoreneu prometu društvo odgovara cjelokupnom imovinom, kaopravno lice. U tome smislu postoje određene specifičnostikod društava personalnog tipa.

Upravljanje i vođenje nisu uključeni u opštu definiciju trgovačkogdruštva. Zavisno od tipa, kao i organizacije tih funkcija, postoje bitnerazlike kod društava lica i kapitala.

89 Bartoš dr Milan, op. cit. str. 329.


3. Tipovi privrednih/trgovačkih društavaOsnovni (temeljni) tipovi trgovačkih društava u domaćem pravu,prema opštim i specijalnim zakonima, su ovi:1. Društva lica (personalnog tipa, personalna društva)1.1. Društvo sa neograničenom solidarnom

odgovornosti članova (dno) ili javno društvo, javniortakluk ili opšte partnerstvo

1.2. Komanditno društvo (kd) ili mještoviti ortakluk ilispecijalno (limitirano) partnerstvo

2. Društva lica i kapitala (društva mještovite pravne prirode)2.1. Komanditno društvo na dionice/akcije (kdd/kad)2.2. Društvo sa ograničenom odgovornosti (doo)2.2.1. Društvo jednog lica/osobe (djl/djo) ilijednočlano društvo .3. Društva kapitala (društva kapitalnog tipa)3.1. Dioničko/akcionarsko društvo (dd/ad)U osnovne tipove trgovačkih društava nisu uključeni holding i koncernjer predstavljaju složene oblike povezivanja temeljnih oblikatrgovačkih društava, tipa akcionarskog i društva sa ograničenomodgovornosti. Pravna struktura holding društva ili koncerna jestestruktura dioničkog ili društva sa ograničenom odgovornosti, ali sabitnim specifičnostima. Javna preduzeća, takođe, mogu imati pravnuanatomiju dioničkog ili društva sa ograničenom odgovornosti, ali samješovitim ciljevima i naročitim pravnim vezama sa državom(određenim nivoom državne stretifikacije - opštinom, gradom,kantonom, Federacijom).Za razliku od uporednih prava, naše pravo ne poznaje međutipovetrgovačkih društava. To su specifične forme nastale kombinovanjemviše osnovnih tipova društava (npr. komanditnog i društva saograničenom odgovornosti).4. Pravna priroda privrednog/trgovačkog društvaPravna terorija nije jedinstvena kada je u pitanju pravna prirodatrgovačkih društava. U američkoj teoriji, pravna priroda trgovačkogdruštva, posebno korporacije, upoređuje se sa prirodom ličnosti, bića(entiteta), države i državljanstvom.90’ U evropskom pravu prisutne su

90 Opširnije: Harry G. Henn, op. cit. str. 107-130; A. James Barnes & Co., op. cit. str. 418.


tri osnovne teorije: teorija ugovora, teorija institucije i mjesto vi ta.91

Iznijećemo osnovne ideje tih teorija.Prema teoriji ugovora, trgovačko društvo predstavlja društvo-ugovor.Osnovna postavka ove teorije jeste u činjenici daje društvo ugovornatvorevina. Tim pravnim aktom određuje se njegova pravna struktura,pravna organizacija i sve ostale funcije. Društvo se na osnovu ugovorai kako ugovor određuje registruje. Rješenja ostalih akata (statuta,pravila) izvedena su iz osnovnog ugovora. Odnosi između osnivača(članova) društva utvrđeni su, prima vista, ugovorom. Ukolikoodređena rješenja ugovor ne sadrži, prema zastupnicima ove teorije,treba primjeniti opšta pravila teorije ugovora (obligacionog prava).Tako npr. neunošenje uloga u društvo ili unošenje uloga (stvari, prava)sa nedostacima valja procjenjivati po pravilima o materijalnim ipravnim nedostacima ili pravilima o neispunjenju ugovora, kojavrijede u ugovornom pravu.Teorija institucije vidi u trgovačkom društvu posebnu i samostalnupravnu instituciju (biće, entitet). Tačno je, kažu zastupnici ovogshvatanja, da se trgovačka društva formiraju na osnovu ugovora, te dase na pojedine odnose, u određenim situacijama, primjenjuju pravilaugovornog prava. Međutim, objektivno pravo (zakon) određuje svojimnormama (regulama), za svaki tip društva, ključna pravila u pogleduuslova i načina osnivanja kao i uslove i način njihovog poslovanja.Norme zakona, koje su često imperativne, imaju dominaciju nadugovornim pravilima (obim i način unošenja kapitala, očuvanjeintegriteta osnovne glavnice, osnovna pravila u raspolaganju udjelima,uređenje funkcije upravljanja i vođenja, te regulisanje kontrole,revizije rada i poslovanja). Svojstvo pravnog lica pokazuje ekonomskui pravnu samostalnost društva. Donošenje statuta, njegove izmjene idopune od strane organa društva upućuju na to da se veoma često,odstupa od ugovornih rješenja, prvobitnih ciljeva i namjera osnivača.Posebno kada se radi o društvima kapitala (dd). Uostalom, trgovačkadruštva, kao osnovni nosioci privrednog života zemlje, nemaju samocilj zadovoljenje interesa članova, nego i društva u cjelini. Obaveznoorganizovanje kontrole od strane društva i kontrola državnih organaidu u prilog tome.Teorija o mješovitoj pravnoj prirodi trgovačkih društava stoji nastanovištu da ona nisu, u potpunosti, ni ugovori niti institucije. U timbićima (entitetima) uporedo koegzistiraju pravila ugovornog prava izakonska pravila, kao i autonomna pravila izražena u statutima,odluka organa upravljanja (pravila društva-institucije). Kod pojedinih

9125> Vidi: Priča dr Radoje: “Organizacioni oblici direktnih inostranih investicija”, Institut

društvenih nauka, Beograd, 1976, str. 45-47; Strezoski dr Strezo, op. cit. str. 24-31


tipova društava prevladavaju ugovorna (društva personalnog tipa), akod društava kapitala pravila zakona i autonomna pravila društva-institucije, smatraju zastupnici ove teorije.5. Sistemi osnivanja privrednih/trgovačkih društavaTeorijski posmatrano, osnivanje trgovačkog društva obuhvata skuppravnih i faktičkih radnji osnivača (jednog ili više) i državnog organa,preduzetih po zakonom predviđenom postupku i uz ispunjenjezakonskih uslova, da bi jedinstvo kapitala rada bilo priznato odpravnog poretka i postalo pravno lice. Sistem osnivanja predstavljaskup pravnih pravila koja određuju način i uslove osnivanja. Postojetri osnovna sistema po kojima se formiraju privredna/trgovačkadruštva: sistem koncesije (koncesioni sistem), normativni sistem(sistem prijave) i sistem zakona ili upravnog akta. Koji će sistem bitiprimijenjen u jednoj državi, zavisi od stava društva prema privredi iliingerencijama države u privrednoj aktivnosti. Pozitivnazakonodavstva, po pravilu, kombinuju ove sisteme, ali je jedan uvijekdominantan. Razlike postoje, najčešće, zavisno od oblasti u kojoj setrgovačko društvo osniva (oblast finansija) ili od samih osnivača(strana ulaganja).Sistem koncesije (dozvole) javio se u doba apsolutističkih monarhija,a polazio je od pretpostavke da je obavljanje privrednih djelatnostirelativno zabranjeno, odnosno da je dozvoljeno pod izvjesnimuslovima. Da li su ti uslovi ispunjeni za osnivanje društva, odlučujenadležni državni organ. Državni organ ima široka ovlaštenja jer cijeni:cjelishodnost (oportunost) osnivanja društva, kao i druge uslove zakoje nađe za potrebno (npr. ekonomske). Ako utvrdi daje osnivanjesvrsishodno (cjelishodno), izdaje dozvolu za osnivanje društva(koncesiju), pa otuda i sam naziv sistema. Koncesija je aktkonstitutivnog karaktera, po pravilu. Ovaj sistem prisutan je, u nekimpravima, i danas kod osnivanja akcionarskih društava, a izražava sekroz porceduru prethodne administrativne ili sudske kontrole. Unašem pravu, koncesioni sistem je prisutan u ograničenom obimu,kod osnivanja dioničkih društava koja predstavljaju institucionalneoblike kapitala (banke, osiguravajuća dionička društva, društva zaupravljanje fondovima, investicioni fondovi), te organizacija iz oblastivojne industrije. Sa koncesionim sistemom osnivanja ne treba miješatidobijanje dozvole (koncesije) za korištenje obnovljenog ili neobnovljenogprirodnog dobra (izvora pitke ili mineralne vode, šuma, ruda).Normativni sistem (sistem prijave) ima za osnovu činjenicu da jeobavljanje poslovnih aktivnosti i osnivanje organizacionih formi za to

1 10 Sistem subjekata poslovnog prava

dostupno svakom licu i pod jednakim uslovima. njegova pravnasuština jeste u tome što se zakonom (ne i podzakonskim aktom)utvrđuje naročito: ko se može prijaviti kao osnivač trgovačkog društva,koje uslove treba ispuniti (formalne i materijalne) te kakav postupakosnivanja treba provesti (procedura). Funkcija državnog organa svodise na osiguranje primjene zakonskih pravila (ispunjenje uslova inačina osnivanja). On nije ovlašten da ispituje cjelishodnostosnivanja, kao u koncesionom sistemu. Ako utvrdi da su ispunjenizakonski uslovi, izvršiće registraciju trgovačkog društva, u protivnom,daje rok osnivačima da upotpune prijavu i ispune uslove. Bezuspješnimprotekom roka odbija se upis društva u registar. Ovaj sistem osnivanja jedanas dominantan u uporednim, kao i u našem pravu.Sistem zakona ili upravnog akta javlja se kao posljedica stvaranjadržavnog kapitala u sferi privrede. U svojoj pravnoj izvedbi ogleda sekroz osnivanje javnih preduzeća (kompanija) od strane opštine, gradaili države. Prisutan je naročito u oblasti društvenih djelatnosti, tj. kodosnivanja ustanova. Osnivački akt je zakon2<>) ili upravni akt vlade,odnosno odluka skupštine (opštine, grada). Akt organa državne vlastije osnivački akt kojim se utvrđuju sva relevantna pitanja vezana zaosnivanje i poslovanje subjekta (kapital, upravljanje, vođenje, odnosisa osnivačem, distribucija nadležnosti i kontrola).-f)l Npr. Registar vrijednosnih papira u Federaciji BiH je osnovan zakonom — Zakon o

registru vrijednosnih papira (SI. novine FBiH. br. 39/98)

G L A V AD R U G A

Društvo sa neograničenomsolidarnom odgovornošćučlanova/javno trgovačkodruštvo (ortakluk, opštepartnerstvo)/ POJAM, KARAKTERISTIKE I OSNIVANJE1. Pojam javnog trgovačkog društvaDruštvu sa neograničenom solidarnom odgovornošću članova (dno)odgovaraju u uporednom pravu društva koja se susreću pod nazivom:Offene Handelsgesellschaft, Kollektivgesellschaft, Societe en nomcollectif, Societa collectiva, Societa in nome collettivo, Generalpartnership.92’ U domaćem pravu, ranijeg doba, ovaj tip društva bio jepoznat pod imenom „javno trgovačko društvo" ili „javni ortakluk".28)

Društvo sa neograničenom solidarnom odgovornošću članova postojionda kada se na osnovu ugovora dva ili više lica udruže, da podzajedničkim imenom (personalnom firmom) obavljaju određenuposlovnu djelatnost („tjeraju trgovački obrt"), i svaki član društva

92Vidjeti literaturu: Hairy G.Heen: "Handbook of the law of corporations and other

business enterprises", St. Paul, West Publishing CO., 1970, str. 506-509; John Ellison and

comp: "Business law", Business Education Publishers Limited, 1994, str. 161; Stražnicky dr

Milorad: "Predavanja iz trgovačkog prava", Bibliografski zavod, d.d., Zagreb, 1926, str. 75.

Bosansko-hercegovački trgovački zakonik (1883) - kraće BHTZ, čl. 68; Hrvatsko-ugarski

trgovački zakonik (1875) - kraće HUTZ, čl. 64; Srpski trgovinski zakonik (1860) - kraće

STZ, čl. 104

1 112 Društvo sa neograničenom

može da učestvuje u upravljanju, a za obaveze društva svaki članodgovara, po zakonu, solidarno neograničeno cjelokupnom svojomimovinom. Svaki član društva učestvuje u upravljanju, ali i preuzimaneograničeni poslovni rizik. Ovaj tip društva pogodan je za vođenjemalog biznisa u okviru užeg kruga ljudi između kojih postoji velikistepen ličnog povjerenja.2'J> U praksi se javljaju najčešće kaoporodične ili familijarne, odnosno „zatvorene" firme. Zato se u nekimuporednim sistemima na ovo društvo primjenjuju, pored pravilatrgovačkog prava i pravila o ortakluku građanskog prava, kaosupsidijaran izvor. Tako je i u našem pravu ukoliko ne postojeodgovarajuća rješenja u ZOP (čl. 74-86). U tom slučaju primjenjuju sepravna pravila Austrijskog građanskog zakonika (AGZ, par. 1175-1216), ako nisu protivna ustavnom poretku.3,l)

2. Karakteristike javnog trgovačkog društvaDruštvo sa neograničenom solidarnom odgovornosti članova je tipičanpredstavnik društva personalnog tipa, društava lica. Lična svojstvačlanova društva (javnih ortaka, drugara, partnera), međusobne veze ipovjerenje te njihov položaj i odnosi prema trećim licima u pravnomprometu daju osnovne karakteristike ovom tipu društva.Premanašem pravu, one se ogledaju u sljedećem:a) Društvo posluje i vodi se pod personalnom firmom. Firma sadrži

imena svih članova iii više njih ili samo jednog, uz obaveznuoznaku J ostali" (ZFO, čl. 75). Nema razloga da u firmi ne bude idrugačija slična oznaka kao J drugovi", J ortaci", J braća" jer setime stavlja do znanja trećim licima o kakvom se tipu društva radi,što je relevantno za sigurnost pravnog prometa. Firma obaveznosadrži oznaku društva u vidu skraćenice - dno.

b) Svi članovi (partneri) ravnopravno upravljaju društvom. Osnovnizakonski princip jeste isti tretman članova kod upravljanja (ZFO, čl.84). Stoga se u uporednim pravima članovi ovog društva smatrajutrgovcima i moraju ispunjavati sve uslove koji se, inače, traže zatrgovce. Ugovorom o osnivanju društva može se upravljanjepovjeriti jednom ili nekolicini članova. No, to se rijetko dešava s

2 U Federaciji BiH u 1997. godini postojala su 22 društva sa neograničenom solidarnom

odgovornosti članova (10 u trgovini, 4 u građevinarstvu, 4 za promet nekretnina, 3

prerađivačka industrija) - Bilten Statističkog zavoda, juli 1998.

M ) ' Zakon o preuzimanju Zakona o obligacionim odnosima (SI. list RBiH broj 2/92, 13/93 i

13/94) '1 Opširnije: Dr Milić Simić: "Društvo sa neograničenom solidarnom odgovornošću

članova/javno trgovačko društvo (ortakluk, opšte partnerstvo)”, Računovodstvo i poslovne

finansije, FEB, Sarajevo, 7-8/98, str. 3-21

Društvo sa neograničenom. 1 113

obzirom na neograničeni poslovni rizik svakog člana (imovinskuodgo vorn ost).c) Ulozi i udjeli članova društva su jednaki (ZOF, čl.77, 80). Za

razlikuod drugih sistema, zakon predviđa formulu prema kojoj: osnovnaglavnica društva predstavlja zbir jednakih uloga svih članova.Udjeli, kao skup prava i obaveza koje član društva ima, takođe sujednaki.

d) Svi članovi društva učestvuju podjednako u podjeli d obit i,snošenju poslovnih rizika i pokrivanju gubitaka (ZOF, čl. 82). Iovdje je usvojen veoma pojednostavljen pristup. Smatramo da jeugovorom o osnivanju društva moguće ovdje kao i kod uloga iudjela predvidjeti i drugačija rješenja, ako prihvatimo da su regulezakona dispozitivnog karaktera.

e) Za obaveze društva prema povjeri oci ma odgovara društvocjelokupnom svojom imovinom, ali i svaki njegov član odgovara,po zakonu, neograničeno solidarno svojom cjelokupnomneunesenom imovinom (ZOF, čl. 74, 126). Radi se o odgovornostikoja obuhvata više imovina, imovinu društva plus imovine svihčlanova društva. Fo ovoj karakteristici društvo je / dobilo ime, svisu članovi, partneri, sa istom vrstom i obimom odgovornosti.

3. Osnivanje javnog trgovačkog društvaZa osnivanje društva važi normativni sistem osnivanja koji se, inače,primjenjuje kao osnovni sistem u našem pravu. Koncesioni sistem nedolazi u obzir jer se ovaj tip društva ne može formirati u oblastibankarstva, osiguranja i institucionalnih oblika kapitala, gdje jepotrebna dozvola.najmanji broj osnivača društva su dva koji se obično nazivaju „javnidrugari", „javni ortaci" ili „partneri". Maksimalan broj članova nijeodređen. Osnivači mogu biti pravna lica (drugo društvo, udruženjegrađana, ustanova) ili fizička lica koja imaju poslovnu sposobnost jeručestvuju u upravljanju društvom i odgovaraju svojom imovinom.Akt o osnivanju društva jeste ugovor o osnivanju koji zaključujuosnivači, u pisanoj formi (ZOP, čl.76). Za ugovor o osnivanju ne tražise ovjera od državnog organa, niti bilo kakve druge formalnosti javno-pravnog karaktera. Društvo se, dakle, osniva aktom privatno-pravnogkaraktera, što umanjuje stepen pravne sigurnosti. Kao i za ostaladruštva, tako je i za ovo zakon odredio obavezan sadržaj ugovora oosnivanju. Obligatni sastojci ugovora o osnivanju su: imena osnivača;firma i sjedište društva koje se osniva; predmet poslovanja ilidjelatnost; osnovna glavnica i pojedinačni ulozi osnivača (u čemu se

Društvo sa neograničenom

sastoje, procjena, način uplate, odnosno unošenja); udjeli članovadruštva i raspolaganje udjelima, naročito limitacije u raspolaganju;troškovi osnivanja društva; pravne posljedice neuspjelog osnivanja;podjela dobiti, snošenje poslovnih rizika i pokrivanje gubitaka uposlovanju; upravljanje društvom i vođenje poslovanja; kontrola iobavještavanje; zastupanje i predstavljanje društva; statusnepromjene, promjene oblika i prestanak društva (ZOP, čl. 78). Poredovih obaveznih, ugovor može sadržavati i fakultativne elemente zakoje se osnivači saglase.Drugi uslov za osnivanje jeste uplata odnosno unošenje osnivačkoguloga svakog člana (osnivača) i to u cjelini. Društvo se ne možeosnovati na bazi djelimičnih uloga, niti uplatom cijelih osnivačkihuloga samo nekih osnivača. Meispunjavanjem ovog uslova nastajupravne posljedice neuspjelog osnivanja koje se procjenjuju premapravilima ugovora o osnivanju društva, odnosno opštim pravilimaugovornog prava. Treći uslov jeste upis društva u sudski registar kadaono stiče pravnu i poslovnu sposobnost, odnosno stiče svojstvosubjekta prava (ZOP, čl. 140).Za društva personalnog tipa veoma je važan ugovor o osnivanju,najmanje iz dva razloga: prvi, ugovor o osnivanju društva je jedinipravni akt kojim se regulišu odnosi između javnih drugara (partnera).Zakon ne traži polaganje statuta društva kod registracionog suda kaošto je to slučaj sa dioničkim i društvom sa ograničenom odgovornosti.Drugi razlog, odredbe ugovora koje se zasnivaju na imperativnimnormama zakona, a tiču se odnosa između društva i trećih lica kao iodnosa članova prema povjeriocima društva, ne mogu se mijenjativoljom ugovornih partnera (npr. isključenje ili ograničenjeodgovornosti članova). Veoma je značajno da se prilikom osnivanjadruštva ugovorom jasno i precizno regulišu sva relevantna pitanja jertaj akt zamjenjuje statut. Izmjene i dopune ugovora moraju biti upisanoj formi i dostavljaju se registarskom sudu.

IIPRAVNI ODNOSIIZMEDUČLANOVA/PARTNERA1. Osnovna/temeljna glavnica javnog trgovačkog

društvaOsnovna/temeljna glavnica (osnovni kapital, stated Capital) predstavljaimovinu utvrđenu ugovorom o osnivanju društva izraženu u novčanojvrijednosti koja se formira od jednakih uloga i podijeljena je na

Društvo sa neograničenom. 1 115jednake udjele. Zbir tih jednakih uloga čini osnovnu glavnicu (ZOP, čl.77). Učešće (participacija) svakog člana društva mjeri se njegovimučešćem u osnovnoj glavnici (osnovnom kapitalu), a ne u ukupnojimovini društva (npr. kod podjele dobiti, učešća u pokrivanjugubitaka).Kod ovog tipa društva zakon nije odredio najniži (minimalni) iznososnovne glavnice, niti najmanji iznos pojedinačnih uloga javnihdrugara, što je, takođe, uobičajeno u uporednim sistemima.93' Dvasu osnovna razloga za to - jedan ekonomski, a drugi pravni. Uekonomskom smislu, društva sa neograničenom solidarnomodgovornosti članova predstavljaju subjekte za obavljanje malogbiznisa (small business) sa ograničenim kapitalom i izvorima,ograničenim organizacionim, poslovnim i drugim mogućnostima.Osnivaju se za relativno male poslovne poduhvate, pa se ne moguosnovati u finansijskoj sferi (bankarstvo, osiguranje). Pravni razlogleži u vrsti odgovornosti svakog člana za obaveze društva.Zakonska solidarna neograničena odgovornost javnih drugara dajepravnu mogućnost povjeriocu društva da namirenje potraživanjatraži od članova, iz njihove imovine. Povjeriocu jednako stoji naraspolaganju imovina društva kao i imovina svakog partnera, članadruštva.Pošto nema zakonskog minimuma, osnivači ugovorom o osnivanjuslobodno određuju ukupan iznos osnovne glavnice, kao i visinupojedinačnih uloga (npr. ukupna osnovna glavnica 3.000 DM,pojedinačni ulozi tri osnivača po 1.000 DEM). Osnovni kapital seizražava u novčanoj vrijednosti, njemačkim markama ili domaćojvaluti. Osnovni kapital je dinamička kategorija, kao i kod ostalihtrgovačkih društava, pa se može povećati ili smanjivati. Promjene utom kapitalu upisuju se u sudski registar uz prethodnu izmjenuugovora o osnivanju društva.2. Ulozi članova u javno trgovačko društvoUlozi predstavljaju jednake i trajne prinose, doprinose(kontribucije) koje osnivači unose u društvo radi formiranjaosnovne glavnice. Prinosi su imovinske koristi i mogu biti unovcu, stvarima i pravima, dakle, u novcu ili naturi (ZOP, čl.79). Zakon ne dozvoljava ulog u radu, izvršenim poslovima ili

933-1 Vidjeli, Sultanović A/i/, Trifković dr Miloš, Simić dr Milić: “Privredno pravo” 1 dio, Ekonomski

lakultet, Sarajevo, 1991, str. 268

1 116 Društvo sa neograničenomobavljenim uslugama, a što je uobičajeno u uporednimsistemima.94'Ulozi u stvarima mogu biti u vidu pokretnih ili nepokretnih stvari,zamjenjivih ili nezamjenjivih, potrošnih ili nepotrošnih. Naturalni ulozi(stvari i prava) se unose. Pravno se smatra da su oni uneseni u društvoako se predaju ili se valjanim pravnim aktom transferišu prava nanjima tako da društvo momentom registracije može te stvari i pravakoristiti i sa njima slobodno i trajno raspolagati. Uplata uloga u novcuvrši se gotovinom (fiducijarni novac) ili zakonom priznatiminstrumentima efektivnog plaćanja (virmanski ček). Iako zakon o tomeništa ne kaže, ulog može biti u negocijabilnim hartijama od vrijednosti(mjenica, dionica, obveznica). Ugovorom o osnivanju može seisključiti ulog u vrijednosnim papirima.Ako se ulog sastoji u stvarima, posebno nepokretnim (zemljište,zgrada, poslovni prostor), opšte je pravilo poslovnog prava da se natim stvarima ne može zadržati pravo svojine od strane ulagača, osimako ugovorom izričito nije dozvoljeno. Nije primjereno da se uosnivački akt unosi klauzula pactum reservati dominii, a ukoliko bi seunijela, član društva bi na takvim stvarima imao izlučno pravo uslučaju stečaja. Ulog može biti sama stvar ili neko pravo na toj stvari(npr. pravo zakupa), odnosno „društvena poraba" stvari.Ulozi u stvarima i pravima se izražavaju u novčanoj vrijednosti imoraju biti procijenjeni od osnivača ili ovlaštenih procjenitelja. Ako seosnivači ne slože o vrijednosti uloga, procjenu mora izvršitiprocjenitelj. Na izvještaj o procjeni vrijednosti uloga saglasnost dajesvaki osnivač (ZOP, čl. 79).Svaki osnivač dužan je uložiti svoj ulog u cijelosti do momentaregistracije društva. Ne može biti djelimičnog i sukcesivnog ulaganjajer se ne može konstituisati osnovna glavnica u obimu kako jepredviđeno ugovorom o osnivanju. Ako su dva osnivača, pa jedan neuloži u cijelosti svoj ulog ili samo djelimično uloži - društvo ne moženastati.Članovi društva (partneri) mogu u toku poslovanja društva povećatiosnovnu glavnicu dodatnim ulaganjima (reinvestiranje). Tada senjihovi ulozi u društvu povećavaju. Osim toga, osnovna glavnica semože povećati i ulaskom novih članova u društvo i unošenjemnjihovih uloga (novi ulozi). U pogledu povećanja osnovne glavnice i

94v.) hnglesko, njemačko, austrijski) pravi) kao i ranije pravo koje je važilo na ovim prostorima. Ulog jc

mogao bili “radnja i svako poslovanje koje je kadro unaprijedili društvenu svrhu”, odnosno javni

drugar je mogao unijeti i svoj ‘‘lični trgovački kredit”.

Društvo sa neograničenom. 1 117uloga važi potpuna ugovorna autonomija članova. Član društva nemože svoj ulog jednostrano povećati, niti ima obavezu da ulogpovećava.Pošto su, po zakonu, ulozi javnih drugara jednaki, slijedi da onimoraju zadržati taj odnos kako prilikom osnivanja društva, tako ikasnije kod naknadnih ili novih ulaganja (povećanja osnovneglavnice). Sigurno je da će takvo rješenje stvarati određene poteškoćeu praksi. Zakon ne predviđa mogućnost povlačenja uloga iz društva,dok uporedna prava daju tu soluciju u zakonom predviđenimslučajevima.3. Raspolaganje udjelima kod javnog trgovačkog

društvaUdio predstavlja skup prava i obaveze koje jedan član (partner) ima udruštvu. Generalno posmatrano, udio člana društva ima relativnotrajan karakter jer ga nakon određenog vremena član društva možeustupiti, prodati, pokloniti. Ovo će biti slučaj kada javni drugar izodređenih razloga (poslovnih ili ličnih) nema interesa da više ostanečlan toga društva. Raspolaganje udjelima kod ovog tipa društva jakonaglašava lične osobine, svojstva i položaj njegovih članova -personalni karakter društva. U toj materiji postoji dosta restriktivnihrješenja zakonodavaca.Svaki član ima istu vrstu i obim prava u društvu, bilo da se radi oimovinskim ili pravima na upravljanje (kontrola, obavještavanje,zastupanje i predstavljanje). Prava ličnog karaktera su, po zakonu,neprenosiva. Član društva ne može prenijeti na drugo lice, drugogčlana društva ili lice izvan društva prava koja su vezana za njegovuličnost (ZOP, čl.81).Imovinska prava, koja čine udio člana drušva, mogu se prenositi(pravo učešća u imovini društva, pravo na dobit). Kod prenosa ovogdijela (imovinskog) udjela treba razlikovati dvije situacije: prvu, prenosna drugog ili druge postojeće članove društva (interni prenos) i drugu,prenos na treće ili treća lica izvan društva (eksterni prenos). U prvomslučaju, kod transfera udjela ili dijela udjela između članova društvavrijedi ugovorna autonomija članova jer prenos ima interna dejstva. Udruštvo ne ulazi novi član. Ako se pođe od zakonskog rješenja daudjeli članova u društvu moraju biti jednaki, znači sljedeće: udio sejedino može prenijeti u cjelini i prenos mora biti izvršen istovremenona sve postojeće članove društva i u jednakom obimu. Na taj način

1 118 Društvo sa neograničenomzadržava se princip jednakosti udjela članova društva i nakontransfera udjela nekog od partnera.Slobodan promet udjela ne postoji u takvom stepenu kada u njemuučestvuju treća lica, koja do tada nisu bila članovi društva. Radi se oulasku novih subjekta u društvo putem „ustupanja svoga mjesta".Ostalim partnerima nije svejedno ko ulazi u društvo, odnosno ko jenjihov novi partner. Zakon ne isključuje prenos udjela, dijela ili cjelinena treće lice, ali predviđa stanovito ograničenje. Ograničenje se ogledau ovome: član društva koji želi prenijeti svoj udio dužan je uputitipisanu ponudu postojećim članovima društva; ostali članovi društvaimaju, po zakonu, pravo preče kupovine (prvokupa) udjela (ZOP,čl.81). Ukoliko članovi društva ne prihvate ponudu, član društva svojudio može prenijeti na treće lice, izvan društva, pod uslovima izponude. 1 ovdje vrijedi princip održanja jednakosti udjela izmeđučlanova društva.Pitanje zalaganja udjela (dijela ili cijelog) zakon nije riješio. Pošto jeudio, odnosno njegov imovinski dio, posebna vrsta imovinskog pravakoje član ima prema društvu, slijedi daje moguće zalaganje udjela. Utom slučaju primjenjuju se opšta pravila obligacionog prava ozalaganju „drugih prava" (ZOO, čl. 995), ali ne i pravila o zalaganjustvari.Vl) Kako je zalaganje udjela od strane jednog člana teret zadruštvo, ali i ostale članove (njihova je solidarna odgovornost),smatramo da je potrebno pribaviti prethodnu saglasnost svih ostalihčlanova društva.Prenos udjela u cijelosti, na drugog člana društva ili lice izvan društva,predstavlja jedan od načina istupanja iz društva. Za obaveze društvanastale prije prenosa cijelog udjela odgovara, po zakonu, solidarnoneograničeno i prenosilac udjela, jer je bio član društva u vrijemenastanka obaveze. Pravno nije uopšte relevantno da li je udioustupljen jednom ili više puta, jednom ili više lica, u ili izvan društva.4. Učešće u dobiti javnog trgovačkog društvaCilj osnivanja i poslovanja društva jeste obavljanje poslovne aktivnostii sticanje dobiti (ZOP, čl. 1). Svaki partner očekuje određenuimovinsku korist pa ima pravo da participira u podjeli dobiti kojudruštvo ostvari.3 t) Dr Milić Simić, op. cit. str. 10

Društvo sa neograničenom. 119Svaki član društva ima svoj lični (separatni) račun ili konto koji se vodiu društvu. Ma njemu se, između ostalog, evidentira: ulog, isplaćenadobit, podignuti avansi, učešće u podmirenju gubitaka (ZOP, čl.83).Često se taj konto naziva i „račun glavnice" na kome se vrše novčanapripisivanja ili otpisivanja za člana društva.33’Članovi društva podjednako učestvuju u podjeli dobiti, na ravne časti(ZOP, čl.82). Dakle, za podjelu dobiti vrijedi princip „po glavama', takoda na svakog dolazi jednak dio.36) Zakon polazi od jednakogdoprinosa, zalaganja i interesa svih partnera. U uporednim pravimapostoje i drugačija rješenja. Isplata dobiti vrši se u vrijeme i na načinkako je određeno ugovorom o osnivanju ili odlukom organaupravljanja (polugodišnje, godišnje, u gotovini, na bankovni računčlana društva).Svaki partner može raspolagati sa svojom dobiti, da je ustupa ilizalaže. Pošto dobit ima karakter potraživanja člana prema društvu,tada valja primijeniti pravila obligacionog prava o cesiji (ZOO, čl. 436-443), a kod zaloge pravila o zalaganju potraživanja (ZOO, čl. 989-994). Ovdje nije potrebna saglasnost ostalih članova društva, osimako ugovorom o osnivanju ona nije predviđena.U pravnoj teoriji ima mišljenja da članovima društva ne pripadakamata na trajne uloge, jer ulog nema karakter potraživanjaobligacione prirode,37) mada ima i drugačijih rješenja u zakonimanekih zemalja. Osnivačkim ugovorom ili odlukom svih članova možese predvidjeti pravo člana društva na podizanje predujma (avansa).Obično je to iznos u novcu koji član uzima iz „društvene kase". Poistom principu po kome se vrši podjela dobiti određuje se podjelačiste imovine društva, na članove nakon provedene likvidacije ilistečaja (ostatak stečajne ili likvidacione mase).5. Učešće u snošenju poslovnih rizika i pokrivanju

gubitaka društvaKao što ima pravo učešća u podjeli dobiti, svaki član društva ima iobavezu da učestvuje u snošenju poslovnih rizika i pokrivanjugubitaka društva. Svaki član društva podjednako učestvuje u tojobavezi (ZOP, čl.82). Protivno je prirodi ovog društva da samo nekičlanovi učestvuju u snošenju gubitaka, a drugi isključivo u podjeliStražnicky dr Milorad, op.cit. str. 1193 ,1 Isti princip je važio i u ranijim zakonima (HUTZ, čl. 120; TZKJ, čl. 124)31 Bartoš dr Milan: “Privatno pravo”, Beograd, 1933, str. 289

120 Društvo sa neograničenomdobiti. Stoga je nedopušteno ugovaranje tzv. lavovske klauzule(clausula leonina), a ako je ugovorena, ona ne bi proizvodila pravnadejstva.Postojanje gubitaka, načini i vrijeme saniranja procjenjuju se premapravilima finansijskih zakona o poslovanju trgovačkih društava. Kadase radi o njihovom snošenju od strane partnera u društvu, oni semogu pravno-tehnički izmiriti na dva načina: prvi, iz dijela dobiti kojapripada svakom članu društva i drugi, umanjenjem uloga svakogjavnog drugara kada dolazi i do smanjenja osnovne glavnice društva.U drugom slučaju, dobit se neće dijeliti članovima društva sve dok seu cjelini ne namiri iznos osnovne glavnice.6. Savjesnost i poštenje članova/partneraPersonalne veze članova, njihove lične osobine i položaj u društvudaju ovom tipu poslovne organizacije bitne karakteristike. Ulog jednogčlana može biti materijalno neznatan, ali njegova lična dobra (ime,ugled, dostojanstvo, poslovna vještina, iskustvo i znanje) kao iimovina izvan društva stoje povjeriocima društva uvijek naraspolaganju, kao lična i realna garancija. Stoga su savjesnost,poštenje i fer ponašanje iz kojih proizilazi međusobno povjerenjepartnera conditio sine qua non za postojanje i uspješno poslovanjedruštva. Primarno, na tim vrijednostima počiva ovaj tip društva kaointuitu personae.Svaki član društva dužan je da postupa sa imovinom društva, kao i upreduzimanju poslova, pravnih radnji i akata, sa onom pažnjom kojuinače posvećuje svojim ličnim poslovima i imovini (diligentia quam insuis rebus). Dakle, sa „istom pomnjom i brižljivošću kojom običajenastojati" u obavljanju sopstvenih pos lova .Povreda dužnostisavjesnog i poštenog postupanja može biti razlog za isključenje člana,pa i prestanak društva, a u svakom slučaju može dovesti doodgovornosti iz osnova prouzrokovanja štete. Za ocjenu savjesnosti ipoštenja primjenjuju se pravila objektivnog prava, odredbeosnivačkog ugovora, poslovni običaji kao i uobičajeno povjerenje kojepostoji između članova određenog društva.-*1 TZBiH, čl. 76

Društvo sa neograničenom. 1217. Zabrana konkurencije članovima društvaU uporednim pravima redovno je predviđena zabrana konkurenciječlanova ovog tipa društva, vodili oni poslove ili ne. Tako se predviđa:da član društva ne može istovremeno preduzimati poslove u istojdjelatnosti u kojoj posluje društvo čiji je on član; ne može biti člandrugog javnog trgovačkog društva niti komplementär (lično odgovornidrugar) komanditnog društva; ne može voditi drugo društvo ili nemože biti član organa upravljanja drugog društva, pa čak ne može bitini namještenik u drugom društvu koje pravi ili može pravitikonkurenciju. Klauzula o konkurenciji može biti, kao što se vidi,veoma široko određena, ali zakoni daju mogućnost njenog ugovornogublažavanja aktom o osnivanju društva.Naš zakon ne sadrži konkretno rješenje o zabrani konkurencije zadruštva personalnog tipa. Postoji samo opšta klauzula koja vrijedi zasve vrste društva: lice koje obavlja poslovodnu funkciju u društvu nemože biti osnivač drugog društva koje obavlja istu djelatnost, niti udrugom društvu iste djelatnosti obavljati tu funkciju (ZOP, čl. 137).Zabrana konkurencije može se proširiti aktom o osnivanju društvatako da se odnosi i na druge situacije poznate u uporednim pravnimsistemima. Zabrana konkurencije postoji za vrijeme postojanjadruštva, a u zakonskom obimu konkurencije i jednu godinu dana poprestanku vršenja funkcije direktora (ZOP, čl. 137). U nekimsituacijama pitanje konkurencije će se procjenjivati po pravilima kojauređuju odnose na tržištu.V))

III UPRAVLJANJE U DRUŠTVU I VOĐENJE POSLOVA

DRUŠTVA1. Upravljanje u javnom trgovačkom društvuU svim organizacijama korporativnog tipa upravljanje vrše ulagači,odnosno članovi. Opšti je princip usvojen u našem i komparativnimpravnim sistemima da funkciju upravljanja u ovom tipu društva vršesvi članovi (ZOP, čl.84). Prirodi društva, posebno sa stanovištaimovinsko-pravne odgovornosti članova, imanentno je da uupravljanju učestvuju svi javni drugari. Time se uspostavlja simetrijay h Vidjeti: Trifković dr Miloš “Pravo konkurencije”, Svjetlost, Sarajevo, 1981, str. 81 i

dalje

122 Društvo sa neograničenomizmeđu vršenja funkcije upravljanja člana društva i njegove imovinskeodgovornosti.Svi članovi društva, u principu, učestvuju zajedno i ravnopravno udonošenju odluka. Upravljanje je koncentrisano u užem krugu lica(najčešće do pet) koji je relativno stalan i zatvoren. Otuda i naziv zaovo društvo „zatvorena firma". Ugovorom o osnivanju može bitipredviđeno da se odluke donose jednoglasno, uz privolu svih članova,a za određena pitanja manje važnosti prostom većinom ilikvalifikovanom većinom. Najčešće se kombinuju principijednoglasnosti i većine. U slučaju sumnje ili nedovoljne regulacijetreba da se primjenjuje princip jednoglasnosti.S obzirom na važnost pitanja i položaj ulagača princip jednoglasnostiu donošenju odluka bi trebao da važi, najmanje, kod odlučivanja o:imenovanju direktora društva; usvajanju strategije i programa razvojadruštva; raspodjeli dobiti i pokriću gubitaka; usvajanju godišnjegobračuna, računa dobitka i gubitka; preobražaju društva, statusnimpromjenama, isključenju člana iz društva, prestanku društva;povećanju uloga i osnovne glavnice i njihovom smanjenju. Svojusaglasnost član može dati prije donošenja odluke ili ex post, pismenoili usmeno, odnosno na način kako je regulisano pitanje donošenjaodluka u društvu.2. Vođenje poslova javnog trgovačkog društvaVođenje poslova društva, odnosno vršenje funkcije poslovodstvaobuhvata: organizovanje procesa rada, rukovođenje radom iposlovanjem u društvu, zastupanje i predstavljanje i odgovornost zazakonitost rada društva. Po nekim autorima, poslovodstvo jepodfunkcija upravljanja.Prema pozitivnom pravu (ZOP, čl. 73, 84), za društva personalnog tipavrijede ovi osnovni principi:a) Vođenje poslova društva, odnosno vršenje funkcije

poslovodstva,mora biti organizovano, mora postojati, jer to zahtijeva samapriroda trgovačkog društva kao pravnog lica,

b) Pravno, funkcija poslovodstva može biti spojena sa vršenjemfunkcije upravljanja, ali i ne mora. One su spojene ako svi članovidruštva istovremeno vode društvo. Razlog više da se takva društvanazivaju „zatvorenim firmama",

c) Poslovodni organ može činiti lice ili lica koja nisu članovi društva.

Društvo sa neograničenom. 123Poslovodni organ može biti inokosni i kolegijalni. Poslovodni organ jeinokosan kada funkciju poslovodstva obavlja i za nju odgovara samojedno lice, bez obzira na naziv (glavni direktor, direktor, glavnimenadžer, poslovođa, djelovođa). To lice može biti, kao što smonaprijed rekli, jedan od članova društva, čime se stvara oblik„personalne unije" ili profesionalno angažovana osoba, koja nije člandruštva (ulagač). U drugom slučaju, treba smatrati da su ostali članoviisključeni iz vođenja poslova društva. Poslovodstvo je u principuindividualno, podrazumijevajući samostalnost i stručnost, i redovno sepojavljuje u praksi rada malih poslovnih subjekata.Kolegijalni poslovodni organ postoji onda kada funkciju vođenjadruštva vrši istovremeno i ravnopravno više lica. Bilo da imaju statusjavnih drugara ili su profesionalno angažovana lica, stručnjaci. Kodovog tipa društva, kolegijalni poslovodni organ je rijetkost.Prirodi društva personalnog tipa ne odgovara kategorija vršilacdužnosti direktora ili slično, niti bilo kakav privremeni poslovodniorgan. Zakon i ne predviđa takve mogućnosti. Osim toga, pravilo jetrgovačkog prava da se poslovodna funkcija obavlja do opoziva, pa sene određuje unaprijed dužina mandata.Pošto se radi o malim poslovnim subjektima, rijetko dolazi doinstaliranja pomoćnih elemenata poslovodstva kao što su zamjenikdirektora, pomoćnici direktora, izvršni menadžeri, prokuristi. No, zanjihovo postojanje nema zakonskih smetnji. Naprotiv, uspostavljanjezastupništva na bazi punomoći (ugovorno zastupništvo) uobičajeno jeza društva personalnog tipa. Ukoliko ima potrebe, mogu postojatirukovodna lica koja postavlja i smjenjuje poslovodni organ.

IV PRAV HI ODNOSI DRUŠTVA I ČLANOVAPREMA TREĆIM LICIMA U PROMETU

1. Zastupanje i predstavljanje javnog trgovačkogdruštva

Zastupanje i predstavljanje obuhvata aktivnosti usmjerene prematrećim licima u pravnom prometu. Radi se o spoljnim odnosima,istupanju u ime i za račun društva. Kategorija zastupanja se, uprincipu, uređuje zajedno i istovjetno kao i poslovodstvo. No, i nemoraju se podudarati kod društava personalnog tipa.

124 Društvo sa neograničenomAko poslovodnu funkciju obavlja jedan ili više javnih drugara,ugovorom o osnivanju društva može biti predviđeno da zastupanjedruštva „vrše svi članovi društva" (ZO?, čl. 86). Treba pretpostaviti daje zastupanje „pridržano" za ostale članove društva, ako oni nisuugovorom o osnivanju društva izričito isključeni. Dakle, javni drugarmože biti isključen iz vođenja firme, ali da ima ovlaštenja nazastupanje. U tom slučaju svaki član društva može samostalno, bezsaglasnosti ostalih, zaključivati ugovore i preduzimati druge pravneposlove i radnje u ime i za račun društva, njegovi akti pravnoobavezuju društvo. Moguće je i drugačije rješenje. Da se ugovorom oosnivanju društva predvidi davanje saglasnosti, bilo svih javnihdrugara ili samo onih koji vrše funkciju poslovodstva (kolektivnozastupanje). U tom slučaju saglasnost se može dati istovremeno,prethodno ili ex post (ZOO, čl. 55). Ako je saglasnost data, ugovorvaži, u protivnom, smatra se da nije ni zaključen, ali savjesno trećelice ima pravo na pravičnu naknadu. Davanje saglasnosti, u bilo komvidu, treba da bude izričito predviđeno ugovorom o osnivanju iupisano u sudski registar.Prema pozitivnom pravu, članovi društva su isključeni iz zastupanjaako je formiran profesionalni poslovodni organ (ZOP, čl.86). Nekaprava ne dozvoljavaju isključenje svih javnih drugara iz zastupanja.Ugovorom o osnivanju društva mogu se predvidjeti ograničenja uzastupanju poslovodnog organa ili javnih drugara. Ona mogu biti upogledu vrste ili vrsta poslova, odnosno po obimu. U slučajuprekoračenja granica ovlaštenja primjenjuju se pravila obligacionogprava (ZOO, čl.87). Prema nekim pravima, ugovorno ili statutarnoograničenje u zastupanju nema pravna dejstva prema trećim licima,ako je zastupnik djelovao u okviru redovnog predmeta poslovanjadruštva.'101 S ciljem očuvanja pravne sigurnosti smatramo da bi takvorješenje trebalo prihvatiti i u našem pravu.2. Imovinsko pravna odgovornost za obaveze javnog

trgovačkog društvaOpšte je pravilo trgovačkog prava da svaki tip društva, kao pravno lice,„odgovara za svoje obaveze u prometu svojom imovinom" (ZOP, čl.126). Međutim, ovdje postoji jedna specifičnost. Povjeriocu društvastoji na raspolaganju, pored imovine društva, i imovina svih članova(javnih drugara). Iz zakonske definicije slijedi da se radi o društvu ,,ukojem svaki član odgovara za obaveze društva cjelokupnom svojom1111 FTZ, čl. 5; ŠZO, čl. 500

Društvo sa neograničenom. 125imovinom" (ZOP, čl. 74). Osnovne karakteristike odgovornostičlanova, partnera, jesu:a) Odgovornost svih članova društva je zakonska pa se ugovorom

ilidrugim aktom društva ona ne može isključiti,

b) Članovi odgovaraju neograničeno, cjelokupnom svojom imovinom,onom koja nije unesena u društvo. Odgovornost ne moguograničiti (npr. da odgovaraju do 10.000 DM),

c) Član društva odgovara samo svojom ličnom imovinom, a ne iimovinom drugih lica sa kojima zajedno živi (npr. supružnika,djece, roditelja), osim ukoliko ta lica nisu izričito pristala dajućivjerodostojnu izjavu,

d) Član odgovara za sve obaveze društva - zakonske, ugovorne ivan ugovorne koje su nastale u vrijeme članstva u društvu.

Kakva je priroda odgovornosti? Ukratko, ovdje se radi o sljedećem:član društva odgovara za obaveze drugog (tuđe obaveze), odnosnoobaveze društva; odgovara za svaku njegovu punovažnu obavezu,sadašnju i buduću; član društva odgovara, u svemu, onako i onoliko,što i kako odgovara društvo pa je njegova obaveza akcesoma, zavisiod obaveze društva. A to su glavne odlike jemstva, pa je odgovornostčlana društva po svojoj prirodi jemstvo obligacionog prava. Činjenicada zakon govori o „solidarnoj odgovornosti" znači da se ne radi oobičnom jemstvu, nego je solidarno jemstvo (ZOO, čl. 1004, stav 5),odnosno „stegnutom jemstvu" .Pov je r i l ac društva može tražitiispunjenje obaveze bilo od glavnog dužnika (društva), bilo od jemca(člana društva) ili od obojice u isto vrijeme. Svi oni stoje u istom redunamirenja. Prema ranije zauzetoj sudskoj praksi, povjerilac jedinomora izdejstvovati izvršni naslov (presudu) protiv svakog lica. Dakle,na odgovornost javnih drugara imaju se primijeniti pravila osolidarnom jemstvu obligacionog prava koja odgovaraju prirodi ovogodnosa (ZOO, čl. 997-1019). Član društva može povjeriocu isticati sveobjektivne prigovore (nepunovažnost tražbine, dug nije nastao, dug jeprestao, zastario) kao i subjektivne prigovore (prigovor prebijanjauzajamnih potraživanja i si).U slučaju prestanka članstva u društvu (istupanje, isključenje), javnidrugar odgovara za obaveze koje su nastale dok je on bio član društva(ZOP, čl. 82). novi članovi odgovaraju za obaveze nastale poslijenjihovog stupanja u društvo.11' TZBH, čl. 124

126 Društvo sa neograničenom

VPRESTANAK ČLANSTVA, PROMJENA OBLIKA

DRUŠTVA I PRESTANAK DRUŠTVA1. Prestanak članstva u javnom trgovačkom društvuPrestanak članstva u društvu obuhvata slučajeve kada dolazi dopromjene personalnog sastava članova društva, pri čemu se smanjujenjihov broj, ali ne ispod zakonskog minimuma ili jednostavno umjestodotadašnjeg/ih ulaze novi članovi. Broj i sastav članova društva jepromjenjiva kategorija. Bitno je da se ne mijenja identitet društva.Zakon nije razradio materiju prestanka članstva, tako da je ona ostalau sferi autonomne regulative članova, ugovora o osnivanju društva. Naovu materiju biće potrebno primijeniti opšta pravila ugovornog prava.Tri su osnovna načina prestanka članstva („razlaz sa društvom"), a tosu: voljni, nevoljni i prirodni, odnosno ekonomski. U okviru svakog odnjih može biti više varijanti.Voljni način prestanka članstva zasniva se, redovno, na odredbamaugovora o osnivanju društva, a nekada na naknadno zaključenomugovoru. Može se manifestovati:a) Prenosom udjela na jedno ili više lica, postojećih ili novih

članova,b) Nastankom razloga predviđenog u ugovoru o osnivanju kao npr.

nastupanjem određenog događaja, ispunjenjem uslova,završetkom poslovnog poduhvata, nakon isteka određenogvremena predviđenog u ugovoru. Razlozi su unaprijed predviđeni uugovoru i njihovim nastankom članstvo automatski prestaje,

c) Sporazumom o istupanju između člana koji istupa i onih kojiostaju u društvu. To će biti slučaj kada u toku poslovanja društvaneki od članova nema ekonomskog ili drugog interesa da ostane udruštvu i svoj prestanak rješava sporazumno sa ostalim članovima,

d) Raskidom ugovora o osnivanju društva (jednostrani raskid). Izrazloga predviđenih ugovorom o osnivanju ili razloga poznatih uugovornom pravu uopšte može doći do raskida ugovora (povredaugovora koja remeti ortačke odnose, narušavanje savjesnosti ipoštenja, prekršaj pravila o zabrani konkurencije, tako da se jedančlan ne može pravno uspješno zaštititi od radnji ostalih drugara).Ugovorom o osnivanju bi trebalo jasno razraditi sva relevantnapitanja (razloge, proceduru, otkazni rok, način rješavanja odnosa).U nedostatku pravila ugovora o osnivanju primjenjuju se pravilaobligacionog prava (ZOO, čl. 124, 133).

Društvo sa neograničenom. 127Nevoljni način prestanka članstva jeste isključenje iz društva. Naisključenje se ne mogu primijeniti pravila ugovornog prava, kao udrugim slučajevima prestanka članstva, a zakon ovo pitanje nijeregulisao. Zato je velika uloga ugovora o osnivanju društva i sudskeprakse, koja je u uporednim sistemima bogata. Ključna pitanja kojaugovorom treba riješiti su ova: razlozi za isključenje, način donošenjaodluke (najčešće uz saglasnost svih ostalih članova), preuzimanjeudjela isključenog člana, sudbina poslovnog imena (naziva) društva.Prestanak članstva može nastupiti usljed prirodnih razloga kada seradi o fizičkim licima i ekonomskih u slučaju pravnih lica. Smrt,gubitak poslovne sposobnosti, trajni invaliditet ili trajna bolestnajčešći su razlozi za prestanak članstva fizičkog lica. Usljed stečaja ililikvidacije pravno lice može prestati, a time i njegovo članstvo u ovomtipu društva.2. Promjena oblika javnog trgovačkog društvaDruštvo može izvršiti preobražaj tako što će promijeniti dotadašnjioblik u neki drugi koji je zakonom predviđen. To je jedan od načinaprestanka društva, ali bez njegove likvidacije. Mijenja se identitetpravne ličnosti, dok imovina i sve poslovne funkcije ostaju. Dopromjene oblika dolazi voljom članova i po sili zakona.Javni drugari mogu, u svako vrijeme, izvršiti promjenu oblika društva,nema pravnih smetnji da se ono preobrazi u bilo koji zakonski obliktrgovačkog društva (komanditno, društvo sa ograničenomodgovornosti, akcionarsko). Odluka se, u pravilu, donosi jednoglasno,a moraju se ispuniti zakonski uslovi za taj novi oblik (prvenstveno semisli na zakonski minimum osnovne glavnice 50.000 DM zakomanditno, 10.000 DM za društvo sa ograničenom odgovornosti,20.000 DM za akcionarsko).Društvo sa neograničenom solidarnom odgovornosti članova mora, pos i l i zakona, promijeniti svoj oblik ako broj članova padne na jednolice - ispod zakonskog minimuma članova (ZOP, čl. 151). Društvomože nastaviti poslovanje, ali kao društvo jednog lica (d. j. 1.), sapreostalim članom.3. Prestanak javnog trgovačkog društvaZakon ne sadrži posebne odredbe o prestanku ovog tipa društva, takoda se na njega primjenjuju opšta pravila koja vrijede i za ostale oblike

128 Društvo sa neograničenomtrgovačkih društava. Takva praksa nije u uporednim pravima./|2) l upogledu ovog pitanja ukazuje se važnost ugovora o osnivanju društvakojim bi trebalo razraditi razloge i načine prestanka društva.Polazeći od prirode društva i pozitivnih zakonskih rješenja, društvo saneograničenom solidarnom odgovornosti članova može prestati:a) Na jedan od zakonom predviđenih načina koji, inače, vaze za sva

društva. Opšti načini prestanka trgovačkih društava su stečaj iredovna likvidacija za koje vaze specijalni propisi (ZOP, čl. 152),

b) Promjenom oblika društva njegovim preobražajem u drugi tip trgovačkogdruštva, s tim da se ne provodi postupak likvidacije,

c) Statusnom izmjenom (spajanje, pripajanje, cijepanje) kada se,takode, ne provodi likvidacija društva (ZOP, čl. 152), Odlukomčlanova društva kada se donese odluka o „razvrgnuću društva",odnosno da se „društvo raziđe",

d) Protekom vremena za koje je društvo osnovano, ako je osnovano naodređeno vrijeme,

e) U drugim slučajevima predviđenim ugovorom o osnivanju kao štoje stečaj nad članom društva, mada je to zakonski razlog zaprestanak po nekim uporednim pravima. Ili, ako dođe do smrtisvih članova društva (nesreće, katastrofe), iako se ugovorom možepredvidjeti da nasljednici nastave rad društva.

121 Posebni slučajevi prestanka detaljno se zakonom regulisu: FTZ, čl. 21, HGB, čl. 131,

ŠZO, čl. 569, TZKJ, čl. 136.

Komanditno društvoG l a v a (mješoviti ortakluk,t r e ć a specijalno partnerstvo)/ POJAM, KARAKTERISTIKE I OSNIVANJE1. Pojam komanditnog društvaKomanditnom društvu (kd) iz Zakona o preduzećima odgovarajuposlovni subjekti u uporednom pravu kao što su:Kommanditgesellschaft, Societe en commandite simple, Societa inaccomandite simplice, Limited partnership ili Special partnership.95 Ustarijoj literaturi komanditno društvo se naziva i „tajni ortakluk" ili„mješovito društvo", odnosno „mješoviti ortakluk".445 Počeci nastankaovog društva sežu u srednji vijek, a razvilo se iz ugovora o„commendi" (lat. commandare znači povezivati) u pravima zemaljaSredozemlja.Komanditno društvo je pravno lice koje se formira na bazi ugovoradva ili više lica u koje oni ulažu svoje uloge radi obavljanja poslovneaktivnosti i sticanja dobiti, s tim da se društvo vodi pod personalnimimenom (firmom) u kojem komplementari upravljaju i odgovaraju zaobaveze društva, po zakonu, solidarno neograničeno cjelokupnomsvojom imovinom. Druga kategorija članova - komanditori ne

95131 Vidjeti literaturu koja je izložena kod društva sa neograničenom solidarnom

odgovornošću članova111 Bartoš dr Milan, op.cit.str. 289, Stražnicky dr Milorad, op.cit.str. 157, Sultanović Aziz,

op.cit.str. 196, Antonijević dr Zoran, op.cit.str 35.

130 Komanditno društvo (mješoviti ortakluk, specijalno partnerstvo]upravljaju niti odgovaraju za obaveze društva. Iz pojma komanditnog

društva slijedi da ono spada u kategoriju društava lica, personalnihdruštava, i u tome smislu pravna teorija je jedinstvena.43) Personalnielementi društva ogledaju se kroz položaj komplementara (ličnasvojstva, položaj, međusobni odnosi), ali se vide i određeni elementidruštva kapitala kroz položaj komanditora. Ipak, prevladavajupersonalni elementi, tako da se u uporednim pravima na ovaj tipdruštva supsidijamo primjenjuju pravila o društvu sa neograničenomsolidarnom odgovornošću članova, osim specifičnosti koje proističu izzakona ili ugovora o osnivanju. Zakon o preduzećima ništa o tome negovori, ali bi stav uporednog prava trebalo prihvatiti.U poslovnom smislu, komanditno društvo je subjekat malog biznisa.Praksa uporednih sistema pokazuje da se broj ovih društava smanjujejer savremenim načinima vođenja biznisa više odgovaraju oblicidruštava sa ograničenim poslovnim rizikom.2. Karakteristike komanditnog društvaU pravnoj strukturi komanditnog društva prevladavaju personalnielementi, mada su zastupljeni i drugi koji se ispoljavaju u odnosimaizmeđu članova, kao i u odnosima prema trećim licima. Zatokomanditno društvo, iako spada u ketagoriju društava lica, ima svojespecifičnosti koje se manifestuju u ovim karakteristikama:a) najuočljivija specifičnost komanditnog društva jeste u tome što

unjemu postoje dvije vrste (kategorije) članova. To su:komplementari (javni drugari, javni ortaci, lično odgovorničlanovifG) i komanditori (tajni drugari, tajni ortaci, tajni ili specijalnipertneri). Ova druga vrsta članova ne postoji, kao što se vidi, koddruštva sa neograničenom solidarnom odgovornošću članova(opšteg partnerstva), pa se zato ovaj tip društva naziva specijalnopartnerstvo".4 7)

b) Komanditno društvo mora imati: najmanje dva člana i to jednogkomplementara i jednog komanditora (ZOP, čl. 63). Maksimalanbroj članova nije ograničen. U našem pravu, komanditori „mogubiti samo fizička lica", a pravna ne.

c) Ulozi komanditora ne mogu biti u naturalnom obliku (stvari, prava)nego isključivo u novcu (ZOP, čl. 65). Ulozi komplementara mogu

11 Hemal - Lagarde: “Droit commercial”, Paris, 1980, str. 100-102, Radojičić Spasoje,

op.cit.str. 43, Hammerle Hermann, op.cit.str. 362.

16)YZBiH jh naziva “osobno jamčeći drugari” (čl. 145 i dalje).1/1 Harry G.Henn, op.cit.str. 65 i dalje.

Komanditno društvo [mješoviti ortakluk, specijalno partnerstvo] \ 33

biti u stvarima, pravima i novcu, dakle, vazz opšf/ režim kao i kodostalih oblika trgovačkih društava.d) Zakon je odredio minimalan iznos osnovne glavnice od 50.000

DMili protuvrijednost u domaćoj valuti, što je specifičnost i u odnosuna u pored ne pravne sisteme. Zbog zakonske neograničeneodgovornosti cjelokupnom imovinom javnih članova(komplementara), u uporednim pravima se ne određuje minimalaniznos osnovne glavnice.

e) Komplementari i komanditori imaju različit status u društvu. On senajizrazitije ogleda u ovome: komplementari učestvuju uupravljanju, zastupanju i predstavljaju društva saglasno ugovoru oosnivanju, a imaju zakonsku solidarnu neograničenu odgovornostza obaveze društva svojom neunesenom imovinom; komanditorine učestvuju u upravljanju, zastupanju i predstavljanju društva, nitiodgovaraju za obaveze društva (ZOP, čl. 63,72).

f) Društvo posluje i vodi se pod personalnom firmom, imenomjednog, više ili svih komplementara (ZOP, čl. 71). Imenakomanditora (tajnih drugara) ne mogu se unositi u firmu, a ako seto učini, odgovaraju kao komplementari jer su se javno oglasili upravnom prometu. Firma mora sadržavati i oznaku oblika ovogdruštva u vidu skraćenice - kd.

Specifičan položaj komanditora jasno pokazuje da se radi o tajnomortakluku, odnosno ograničenom partnerstvu (limited partnership).Ograničenja su u pogledu odgovornosti, a isključenja su u upravljanju,zastupanju i predstavljanju.3. Osnivanje komanditnog društvaZa osnivanje komanditnog društva važi sve što je rečeno za osnivanjedruštva sa neograničenom solidarnom odgovornošću članova. Osnivase simultanim načinom uz ispunjenje određenih uslova od straneosnivača.Društvo mogu osnovati najmanje dva osnivača (zakonski minimumčlanova), pri čemu jedan mora biti komplementär (javni partner), adrugi komanditor (tajni partner). Već je rečeno da se u ulozikomanditora ne može pojaviti pravno lice (poslovna organizacija iliasocijacija). Zakon nije postavio nikakva ograničenja u pogledumaksimalnog broja osnivača.

132 Komanditno društvo (mješoviti ortakluk, specijalno partnerstvo]Prvi uslov za osnivanje društva jeste zaključenje ugovora o osnivanju

društva, osnivačkog akta. Ugovor se obavezno zaključuje u pisanojformi koja ima karakter privatno-pravnog akta, ne traži se ovjera ilibilo kakva prethodna protokolacija. Svi komplementari i komanditoripotpisuju ugovor. Sud neće prihvatiti ugovor koji nije potpisan odstrane svakog osnivača. Obavezni elementi ugovora o osnivanjudruštva su: firma i sjedište društva; imena osnivača (komplementara ikomanditora), njihova sjedišta, odnosno adrese; djelatnost društva;ukupan iznos osnovne glavnice društva, iznos pojedinačnih uloga,vrsta uloga, način njihove procjene i uplate; način povećanja ismanjenja osnovne glavnice; prava članova društva (udjeli) i načinnjihovog raspolaganja; podjela dobiti, snošenje poslovnih rizika igubitaka u poslovanju; upravljanje društvom i vođenje poslovanja,zastupanje i predstavljanje; prava komanditora na obavještavanje;statusne promjene i prestanak društva; troškovi osnivanja i posljediceneuspjelog osnivanja (ZOP, čl. 69). Ugovor može sadržavatifakultativne elemente jer postoji princip ugovorne autonomije (npr.vršenje sporednih činidbi, ulazak nasljednika, učešće komanditora uinternim poslovima društva, unutrašnja organizacija društva i dr).Drugi uslov za osnivanje društva jeste unošenje, odnosno uplatazakonskog minimuma osnovne glavnice prije registracije. Tajminimum je 50.000 DM ili njegova protuvrijednost u domaćoj valutiobračunata po deviznom tržišnom kursu na dan zaključenja ugovora oosnivanju društva (ZOP, čl. 67). Za razliku od uporednih sistema,osnivanje ovih društava je skupo, što može predstavljati limitirajućifaktor u njihovom razvoju. Svaki osnivač uplaćuje svoj ulog jer seprilikom registracije društva sudu prezentira „potvrda o uplati ulogasvakog pojedinog člana" (Uredba o upisima, čl. 14). Nema mogućnostidjelimičnog unošenja uloga, mada bi trebalo dozvoliti, pod određenimuslovima za onaj dio osnovne glavnice koji je iznad zakonskogminimuma.Ako je jedan od osnivača strano lice (pravno ili fizičko), ono moraispuniti uslove koji se zahtijevaju posebnim zakonima o stranimulaganjima (izvod iz registra suda zemlje domaćina, dokaz oidentifikaciji fizičkog lica i dr). Da bi društvo moglo otpočeti da radi,obavlja registrovanu djelatnost, potrebno je pribaviti određenadokumenta o zadovoljavanju sanitarnih, higijenskih i tehničkih uslova,te o ispunjenju ekoloških zahtjeva. Međutim, njihovo ispunjenje nijeuslov za osnivanje društva u pravnom smislu.Kao i kod ostalih društava, komanditno društvo je pravno osnovanokada se upiše u sudski registar i tada stiče pravnu i poslovnusposobnost (ZOP, čl. 68). Značaj ugovora o osnivanju komanditnog


društva je isti kao i kod društva sa neograničenom solidarnomodgovornošću članova. Ugovor o osnivanju društva je jedini pravni aktkoji se obavezno deponuje kod registarskog suda i ne postoji obavezadonošenja statuta.

II PRAVNI ODNOSI IZMEĐU ČLANOVA1. Osnovna/temeljna glavnica komanditnog društvaOsnovnu/temeljnu glavnicu komanditnog društva čini imovinautvrđena ugovorom o osnivanju društva izražena u novčanojvrijednosti, formirana od uloga komplementara i komanditora. Uteoriji se ona naziva „početna osnovna glavnica" jer se tokomfunkcionisanja društva ona može povećavati.Za razliku od uporednih pravnih sistema, naš zakon je odredio najnižuzakonsku granicu osnovne glavnice (zakonski minimum). Osnovnaglavnica komanditnog društva ne može biti manja od 50.000 DM ili uprotuvrijednosti izraženoj u domaćoj valuti koja se obračunava potržišnom deviznom kursu na dan zaključenja ugovora o osnivanjudruštva (ZOP, čl. 67). Ulozi uplaćeni u domaćoj valuti obavezno serevaloriziraju najmanje jedanput godišnje saglasno propisima orevalorizacij. Dakle, ugovorom o osnivanju komanditnog društva možebiti određen isnos osnovne glavnice od 50.000 DM ili veći, a nikakomanji. Imperativnim normama zakonodavac određuje, redovno,aktivnosti i načine za očuvanje integriteta osnovne glavnice s ciljemočuvanja određenog stepena pravne sigurnosti. Radi upozorenjapovjerilaca i drugih lica koja imaju ili bi mogla imati određeni pravniinteres obavezno se primjenjuje princip publiciteta, javno oglašavanjesmanjenja osnovne glavnice i upis u sudski registar.Bez obzira na to u čemu se ulog sastojao (stvari, prava) osnovnaglavnica se izražava u novcu - njemačkim markama ili domaćoj valuti.Izražavanje u nekoj drugoj valuti ne dolazi u obzir (primijenjendvovalutni sistem). Obično se u ugovoru o osnivanju društva iznososnovne glavnice piše brojkama i slovima, radi sigurnosti i smanjenjapogrešaka. Promjene vrijednosti osnovne glavnice, povećanje ilismanjenje, ali ne ispod zakonskog minimuma, je pravo članova

134 Komanditno društvo (mješoviti ortakluk, specijalno partnerstvo]društva koje povlači izmjene osnivačkog ugovora i upis u sudski

registar.2. Ulozi komplementara i komanditoraSvaki osnivač, u svojstvu komplementara ili komanditora, unosi nekiprinos kao svoj trajni ulog. Ulozi članova, niti ulozi iste kategoriječlanova (komplementara odnosno komanditora) ne moraju bitijednaki, što u praksi i jeste najčešći slučaj. Vrijednost uloga svakogosnivača (pojedinačnog uloga) se izražava u novcu i to u njemačkimmarkama ili domaćoj valuti, kada se obavezno jednom godišnje vršinjihova revalorizacija. Fo svojoj prirodi, ulog je imovinsko dobro imože se sastojati u novcu, plaćanje u gotovom novcu ili efektivnimsredstvima plaćanja ili u naturalnom obliku - unošenjem stvari iliimovinskih prava. Članovi komanditnog društva su „prosti uložiteljikapitala".96 Razlika je samo u tome što, po našem pravu, komanditorimogu biti ulagači isključivo finansijskog kapitala i to u novcu (ZOF, čl.65). Ulog ni jedne kategorije članova društva, ni prilikom osnivanjadruštva, niti kasnije, ne može biti u radu (izvršnim poslovima iliobavljenim uslugama). U uporednim pravnim sistemima takvamogućnost redovno postoji pošto se radi o malim firmama odnosnodruštvu personalnog tipa.Zakon ne određuje najniži iznos uloga tako da osnivači autonomno uugovoru o osnivanju utvrđuju vrijednost pojedinačnih uloga, s tim danjihova ukupna vrijednost ne može biti ispod zakonskog minimumaosnovne glavnice. Fošto nema sikcesivnog načina osnivanja, svakiosnivač svoj ulog treba da uplati odnosno unese do momentaregistracije. Vrijednost uloga iz ugovora o osnivanju se uplaćuje ucjelini, ne može se unositi u dijelovima odnosno djelimično. Tako sene može postaviti pitanje neispunjenja ili neurednog ispunjenjaugovora od strane nekog od članova.Autonomija članova važi za povećanje uloga, koliko će koji od ulagačapovećeti svoj ulog, prirodu uloga komplementara kao i za smanjenjepojedinačnih uloga do nivoa zakonskog minimuma osnovne glavnice(ukupnog smanjenja uloga). Isključena je ugovorna autonomijačlanova u pogledu vrste uloga komanditora (povećanje isključivo unovcu), smanjenje uloga ispod zakonskog minimuma (50.000 DM),djelimičnog unošenja uloga kao i krajnjeg roka ulaganja. Za sva ostala

96Tauber L.: “Udžbenik trgovačkog prava”, Geca Kon a.d., Beograd, 1935, str. 65;

Antonijević dr Zoran, op.cit.str. 36.


pitanja u pogledu uloga vrijede pravila koja se odnose na društvo saneograničenom solidarnom odgovornošću članova.3. Raspolaganje udjelima kod komanditnog društvaI članovi komanditnog društva mogu vršiti transfer svojih udjela nadruge članove (interni prenos) ili na lica izvan društva (eksterniprenos). Zakon o preduzećima uopšte ne reguliše ovu materiju, osimšto propisuje da je ona obavezan elemenat ugovora o osnivanjudruštva (ZOP, čl. 69, alineja 4).U uporednim pravnim sistemima raspolaganje udjelima nijeprepušteno isključivoj ugovornoj autonomiji članova. Naprotiv,autonomija je ograničena jer se radi o društvu personalnog tipa. Unedostatku izričitih zakonskih rješenja treba koristiti zakonskuanalogiju (analogia legis), pa na komplementäre (javne partnere)primijeniti zakonska pravila koja važe za prenos udjela članovadruštva sa neograničenom solidarnom odgovornošću članova (ZOP, čl.81). To znači sljedeće: kada se prenos udjela vrši između samihkomplementara, vrijedi neograničena ugovorna autonomija; kodprenosa udjela na lica izvan društva ili komanditore (tajne partnere)ugovorna sloboda je ograničena - komplementari imaju pravo prečekupovine. Komanditori, iako su članovi društva, imaju niz zakonskihograničenja kojima je određen njihov položaj (isključeni su izupravljanja, zastupanja, imaju ograničenu odgovornost). Prenos udjelaod strane komplementara na treće lice izvan društva ili komanditora,u suštini, znači „ustupanje mjesta javnog partnera" novom licu. Zatose redovno traži prethodna saglasnost svih komplementara.Sasvim je drugačija situacija sa komanditorima. Prenosom svojihudjela oni prenose samo imovinska prava, te njihov promet može bitistvar ugovorne autonomije. Ostali članovi društva, komplementari ikomanditori, ne moraju imati prioritetna prava u sticanju udjela, madase ugovorom može predvidjeti. Isto tako, ugovorom se može, ali i nemora, predvidjeti saglasnost svih članova društva ili svihkomplementara. Razlog za ovako liberalniji prenos udjelakomanditora leži u činjenici što njihov uticaj u društvu nije pravnoizražen kao uticaj komplementara.

136 Komanditno društvo (mješoviti ortakluk, specijalno partnerstvo]U pogledu zalaganja udjela (cijelog ili dijela) važi (mutatis mutandis)

sve što je rečeno kod javnog trgovačkog društva, kada se primjenjujuopšta pravila obligacionog prava o zalaganju prava (ZOO, čl. 995). Akoje predmet zalaganja pravo na dobit (imovinski dio udjela), tada seprimjenjuju pravila o zalaganju potraživanja (ZOO, čl. 989-994).Za komanditno društvo je bitno utvrditi između kojih članova se vrširaspolaganje udjelima jer postoje dvije vrste članova, kao i treća lica.Ako se prenos udjela vrši između iste kategorije članova, sticalacudjela slijedi položaj prenosioca u obimu prenesenog udjela. Ako,pak, komplementär prenosi cijeli udio na komanditora ili treće lice,sticalac postaje komplementär, osim ako ugovorom nije ništa drugopredviđeno. Opšte je pravilo uporednog prava, kada komanditorprenosi cijeli udio na komplementara, tada komplementär zadržavasvoj raniji položaj. Dakle, u određenim situacijama može doći doprestanka članstva, promjene dotadašnje vrste članstva, kao i dopromjene oblika komanditnog društva. Raspolaganje dijelom udjelane dovodi do promjene kategorije članstva sticaoca, bez obzira na tošto se prenos vrši između komplementara i komanditora. S ciljemočuvanja pravne sigurnosti prometa, za obaveze komanditnog društvanastale prije rapolaganja cijelim udjelom prenosilac odgovara pozakonskim pravilima koja važe za kategoriju članova kojoj je pripadaoprije prenosa udjela.4. Učešće u dobiti komanditnog društvaObje kategorije članova, komplementari i komanditori, učestvuju upodjeli dobitka. To je posebno izraženo kod komanditora jer se njihovcilj i interes isključivo ogledaju u učešću kod podjele dobiti jer neučestvuju u upravljanju i zastupanju društvom. U pogledu načina,vremena i distribucije dobiti članovima mjerodavan je ugovor oosnivanju društva pošto zakon u cijelosti tu materiju prepuštaugovornoj autonomiji osnivača, odnosno članova društva (ZOP, čl. 69,alineja 5).Uporedna prava predviđaju različita rješenja u pogledu podjele dobiti.Najčešće se primjenjuju pravila određena za članove javnogtrgovačkog društva, svima jednako („po glavama"), ako ugovorom nijedrugačije regulisano. Ako se i ovdje primijeni analogia legis slijedi dataj princip vrijedi i za naše pravo. Nema pravne smetnje da seugovorom o osnivanju društva ne predvidi i princip poznat uuporednim pravima po kome: dobit se dijeli prema „okolnostima"odnosno „prilikama", primjereno ulozima i doprinosu članova.97 Može

971 J ) HGB, čl. 168; ŠZO, čl. 601 uključuju ova, kao i druga rješenja.


se izvršiti i kombinacija prednjih rješenja, a ako se ne mogu dogovoritičlanovi društva, onda sud određuje podjelu dobiti.98

Pošto se radi o društvu lica, odnosno manjoj firmi, obično seugovorom o osnivanju predviđa mogućnost ostvaranja personalnihračuna za sve članove društva, isto kao kod društva sa neograničenomsolidarnom odgovornošću članova. Opšte je pravilo da se članovimadruštva ne isplaćuje dobit dok „račun glavnice" ne dostigne iznosugovorom određen. Neisplaćivanje dolazi u obzir kada je društvo uprethodnom periodu poslovalo sa gubitkom pa je umanjen iznosuloga na ličnim računima članova.5. Učešće u snošenju poslovnih rizika i pokrivanju

gubitaka društvaObaveza je svih članova društva da učestvuju u pokrivanju gubitaka isnošenju poslovnih rizika društva. I u pogledu ovog pitanja važiugovorna autonomija, s tim da postoji zakonska obaveza njegovogregulisanja ugovorom o osnivanju društva (ZOP, čl. 69, alineja 5).Pravilo je da gubitak tereti komanditore do visine njihovih uloga. Iznadtoga iznosa gubitak se „ne može svaljivati" na komanditore. Razlogleži u činjenici što su oni isključeni iz upravljanja i vođenja društva panije razumno da snose štetne posljedice za propuste komplementaraili lica koja su oni angažovali.Pitanje postojanja gubitaka i poslovnih rizika cijeni se premafinansijskim propisima. Gubici se pokrivaju ili iz dobiti tako što se onaneće isplatiti ili smanjenjem uloga, odnosno osnovne glavnice.6. Savjesnost i poštenje komplementara i komanditoraSve što je rečeno za članove društva sa neograničenom solidarnomodgovornošću članova vrijedi i za članove komanditnog društva,posebno komplementäre. Komanditori koji učestvuju u aktivnostima iizvršavanju poslova unutar društva također treba da postupajusavjesno. Povreda principa savjesnosti i poštenja može da ima zaposljedicu isključenje člana iz društva ili odgovornost iz osnova

98'(”TZ BiH, čl. 147.

154 Komanditno društvo (mješoviti ortakluk, specijalno partnerstvo]

prouzrokovanja štete. Zbog naglašenog ličnog položajakomplementara i povjerenja komanditora u njih, ovaj princip umnogim svojim vidovima ima strožije kriterije nego što se, inače, tražiu pravnom prometu.7. Zabrana konkurencije komplementarima i

komanditorimaZabrana konkurencije važi za komplementäre isto tako kao i začlanove javnog trgovačkog društva.99 U tom smislu na njih seprimjenjuju ista zakonska pravila koja su zabranu konkurencije, inače,veoma usko regulisala (ZOP, čl. 137). Međutim, ugovorom o osnivanjudruštva ona se može proširiti. Postavlja se pitanje: da li se zabranakonkurencije odnosi na komanditore? U uporednim pravima postojerazličita rješenja, ali se može zaključiti da zabrana, u načelu, postoji iza ovu kategoriju članova i ona se uređuju autonomnim pravilima.U našem pravu, zakonska odredba o zabrani konkurencije odnosi sesamo na poslovodni organ društva. Komanditori ne mogu upravljatiniti voditi komanditno društvo, odnosno preduzimati u ime i za račundruštva pravne akte i radnje prema trećim licima. Dakle, zakonskaklauzula o zabrani konkurencije se ne odnosi na komanditore. Ipak, iovdje treba prihvatiti stav da se ugovorom o osnivanju društvazabrana konkurencije može proširiti i na komanditore ako oni „imajuuticaja" na društvo, što je faktičko pitanje i procjenjuje se za svakislučaj posebno.

III UPRAVLJANJE U DRUŠTVU I VOĐENJEPOSLOVA DRUŠTVA

1. Upravljanje u komanditnom društvuUpravljanje komanditnim društvom treba posmatrati sa stanovištapravnog položaja dviju kategorija članova - komplementara ikomanditora, jer to je specifičnost ovog tipa društva. Najprije ćemoizložiti položaj komplementara, a potom komanditora.

99n Isto: Straznicky dr Milorad, op.cit.str. 160 i 161.


U pogledu učešća komplementara u upravljanju zakon je jasan:„Komanditnim društvom upravljaju komplementari neposredno iliputem organa određenog ugovorom o osnivanju društva" (ZOP, čl. 72).Imaju, dakle, isti položaj u upravljanju kao i članovi društva saneograničenom solidarnom odgovornošću članova. Zakonskasolidarna i neograničena odgovornost ličnom imovinom je razlog zanjihovo učešće u upravljanju. Upravljanje komplementara može bitiorganizovano na dva načina:a) Da svi komplementari neposredno i zajedno donose odluke u

vršenju funkcije upravljanja, razumije se, ako je moguće donositiodluke racionalno i efikasno. Uobičajeno je da se u takvimslučajevima odluke donose uz saglasnost svih komplementara, ane većinom glasova.

b) Da se ugovorom o osnivanju društva formira poseban organupravljanja (skupština, skup, zbor, upravni odbor i si) koji činiodređen broj komplementara (npr. tri, pet). Prirodi imovinskeodgovornosti komplementara ne odgovara da se u organupravljanja angažuju isključivo lica izvan društva, kao što je slučajsa akcionarskim društvom. Formiranjem posebnog organaupravljanja ne bi se smjelo dirati u prava onih komplementara kojinisu članovi organa upravljanja da: daju prijedloge, zahtijevajuobavještavanja, traže polaganje računa, vrše kontrolu, tezahtijevaju izmjene osnivačkog ugovora i drugih akata društva.

Komanditori (specijalni partneri) ne mogu učestvovati u upravljanjudruštvom, ne mogu „miješati se u društvene poslove", što je i odranijezastupala većina pravnih teoretičara, njima je onemogućeno„preuzimanje preimućstava" u upravljanju pošto za to ne postojipokriće u odgovornosti za obaveze društva. Ipak, komanditori bi imalipravo zahtijevati sazivanje i donošenje odluke organa upravljanja,prema uslovima iz ugovora o osnivanju društva (npr. ako predstavljaju20% kapitala osnovne glavnice). Takvo pravo postoji za članovedruštva gdje postoji ograničena odgovornost članova (dd, doo).Zakon sadrži instruktivnu odredbu koja se odnosi na upravljanjeradnika (zaposlenih) u društvu. Radi se o njihovoj participaciji uupravljanju. Stepen te participacije određuje se posebnim zakonom ikolektivnim ugovorom, a razrađuje ugovorom o osnivanju društva(ZOP, čl. 10). Kod određivanja radničke participacije u upravljanjudominantna je ugovorna autonomija članova društva.

156 Komanditno društvo (mješoviti ortakluk, specijalno partnerstvo]

2. Vođenje poslova komanditnog društvaSve što je naprijed rečeno za poslovodstvo društva sa neograničenomsolidarnom odgovornošću članova važi i za komanditno društvo: morabiti organizovano vršenje poslovodne funkcije; ona može biti spojenasa funkcijom upravljanja; formiranje posebnog poslovodnog organa jefakultativno (ZOV, čl. 73).Vođenje društva može biti povjereno jednom ili više komplementara,odnosno jednoj ili više profesionalnih osoba, saglasno ugovoru oosnivanju komanditnog društva. Dakle, vršenje ove funkcije može bitina kolektivnoj ili individualnoj osnovi, što je češće, jer se radi o malimfirmama. Isto lice ili lica mogu obavljati jednovremeno funkcijuupravljanja i vođenja društva, ako se radi o komplementarima. Ako jevođenje društva povjereno jednom komplementaru, smatra se da suostali komplementari isključeni. Saglasno rješenjima uporednogprava, oni se ne bi mogli protiviti preduzetim aktima i radnjama, ako tiakti i radnje ne prelaze okvire redovnog predmeta poslovanjadruštva.100

Da li komanditori mogu voditi društvo ili biti članovi kolegijalnogposlovodnog organa? Ovo pitanje je različito riješeno u uporednimpravima. Za naše pravo ne može se dati jedinstven odgovor. Zakon jedecidiran samo u pogledu zabrane zastupanja: „komanditori ne moguzastupati komanditno društvo,, ( ZOP, čl. 73). Ne mogu preduzimatiakte eksternog karaktera, prema trećim licima, uključujući ipunomoćstvo i predstavljanje. Ako bi komanditor prekršio tu zabranu,odgovarao bi za obaveze društva jednako kao i komplementär.Drugačija je situacija ako se radi o aktima i radnjama usmjerenimunutar društva. Poslovodna funkcija obuhvata organizovanje procesarada te rukovođenje radom i poslovanjem, dakle, aktivnosti unutardruštva. Stoga bi komanditor mogao participirati u vođenju društvapod ovim uslovima: da je organizovan kolegijalni poslovodni organ i dasu njegovi akti i radnje u tom organu isključivo usmjereni na odnoseunutar društva. U protivnom, on bi se „otkrio,, i postao javni partner(komplementär). Ako je vođenje poslovodstva organizovano naindividualnoj osnovi, tada komanditor ne može voditi komanditnodruštvo.U pogledu privremenog poslovodnog organa, vršioca dužnosti,pomoćnih elemenata poslovodstva važi sve što je rečeno za javno

100’ ŠZO, čl. 500.


trgovačko društvo. Rješavanje ovih pitanja nalazi se u isključivojautonomiji osnivača, odnosno članova društva.

IV PRAVNI ODNOSI DRUŠTVA I ČLANOVAPREMA TREĆIM LICIMA U PROMETU

1. Zastupanje i predstavljanje komanditnog društvaZastupanje i predstavljanje redovno se uređuju zajedno saorganizacijom poslovodne funkcije u komanditnom društvu. Sobzirom na personalni karakter društva, zakon daje mogućnost da seugovorom o osnivanju društva zastupanje i predstavljanje povjeri:jednom, više ili svim komplementarima, odnosno profesionalnomposlovodnom organu, ako se formira. Ukoliko ugovorom o osnivanjudruštva nisu isključeni oni komplementari koji ne obavljajuposlovodnu funkciju, treba pretpostaviti da je zastupanje „pridržano,, iza njih. Tada i oni mogu zastupati firmu samostalno. Razlog leži uprirodi njihove odgovornosti.Pošto je zastupanje spoljni akt koji se preduzima u prometu prematrećim licima, opšte je pravilo trgovačkog prava da komanditori nemogu zastupati društvo, čak i u onim sistemima u kojima moguobavljati određene poslovodne funkcije.53’ I naš zakon ne dozvoljavakomanditorima zastupanje društva (ZOP, čl. 73), razumije se,uključujući i predstavljanje jer i ono je spoljni akt,54) bez preuzimanjamaterijalno-pravnih obaveza. Jer i kod predstavljanja se radi o„javnom pokazivanju u prometu,,.531 FTZ, čl. 28; HGB, čl. 170; ŠZO, čl. 603.>h Tumačenje čl. 133 ZOP daje mogućnost drugačijeg zaključka, ako je predstavljanje od

strane komanditora utvrđeno društvenim ugovorom.

142 Komanditno društvo (mješoviti ortakluk, specijalno partnerstvo]2. Imovinskopravna odgovornost za obaveze

komanditnog društvaKomanditno društvo je pravno lice pa za svoje obaveze stvorene uprometu odgovara cjelokupnom imovinom. Odgovara osnovnomglavnicom i ostalom imovinom za ugovorne, vanugovome i zakonskeobaveze. U tom smislu nema nikakve razlike u odnosu na drugetipove društva.Već je rečeno da je komanditno društvo specijalno partnerstvo (tajniortakluk), što je posebno naglašeno kod imovinskopravneodgovornosti. Razlika je u odgovornosti komplementara ikomanditora. U našem, kao i u uporednim pravima, komplementariuvijek odgovaraju na isti način, istom vrstom i obimom odgovornosti,kao i javni drugari kod društva sa neograničenom solidarnomodgovornosti članova. Dakle, oni za obaveze komanditnog društvaodgovaraju po zakonu solidarno neograničeno cjelokupnom svojomimovinom (ZOF, čl. 63). Priroda njihove odgovornosti jeste solidarnojemstvo obligacionog prava (ZOO, čl. 1004, stav 3) kako je izloženo zaodgovornost javnih drugara.U čemu se ogleda specijalno partnerstvo sa stanovištaimovinskopravne odgovornosti? Juridički posmatrano, komanditori neodgovaraju za obaveze komanditnog društva, što je izričito zakonomodređeno (ZOP, čl. 63). Naime, za obaveze komanditnog društvapovjerilac ne može tužiti i zahtijevati ispunjenje tražbine odkomanditora, može samo od društva ili komplementara. Njegovatužba bila bi odbijena u odnosu na komanditore zbog nedostatkapasivne legitimacije. Međutim, ekonomski posmatrano, komanditorodgovara za obaveze društva ograničeno i to svojim ulogom. Njegovulog može biti predmet izvršenja kod namirenja tražbine povjerioca,ali samo prema komanditnom društvu. To će biti slučaj kada sepotraživanje prema društvu namiruje iz osnovne glavnice čiji je dio iulog komanditora. Pravno osnovna glavnica u koju je uključen ulogkomanditora ulazi u imovinu komanditnog društva. Zato ekonomskiefekti povjerioca učinjeni nad osnovnom glavnicom komanditnogdruštva kada se ona smanjuje, pogađaju komanditora jer se smanjujei njegov ulog. Radi se, dakle, o poslovnom riziku komanditora već kodsamog čina ulaganja u komanditno društvo.Postoje slučajevi kada se odgovornost komanditora izjednačava saodgovornosti komplementara. Takva odgovornost postoji: ako je ufirmu društva upisano ime komanditora; ako je preduzeo aktzastupanja; za obaveze koje su za društvo nastale prije njegovogupisa u sudski registar, a komanditor je pristao na te obaveze i uz


rezervu savjesnosti trećeg lica; ako participira u upravljanju. Ovakvuodgovornost komanditora pozitivno pravo predviđa samo za slučajprekršaja zabrane zastupanja (ZOP, čl. 73).Prednja pravila važe samo u odnosu na povjerioce komanditnogdruštva. Ugovorom o osnivanju društva uređuju se međusobni odnosiizmeđu članova - komplementara i komanditora. Interni odnosi ipravila primjenjuju se u regresnom postupku radi ravnomjernograsporeda snošenja ekonomskih tereta. Na pravo regresakomplementara primjenjuju se pravila obligacionog prava o regresuizmeđu solidarnih dužnika (ZOO, čl. 1014).

VPRESTANAK ČLANSTVA, PROMJENA OBLIKA

DRUŠTVA I PRESTANAK DRUŠTVA1. Prestanak članstva u komanditnom društvuPrestanak članstva u društvu jednog ili više članova podrazumijevapromjenu personalnog stava članova društva, bez izmjene pravnogidentiteta komanditnog društva. Zakon nije razradio ovu materiju pa jeona ostala u sferi ugovorne autonomije, tj. ugovora o osnivanju. Uodsutnosti specijalnih zakonskih rješenja o prestanku članstvaprimjenjuju se opšta pravila ugovornog (obligacionog) prava.Ista pravila, u principu, važe za komplementäre i komanditore, madase ugovorom o osnivanju mogu predvidjeti određene razlike.Prestanak članstva komplementara može doći iz voljnih, nevoljnih teprirodnih i ekonomskih razloga. Iz istih razloga može prestati članstvokomanditora, osim ekonomskih jer pravno lice ne može bitikomanditor (ZOP, čl. 64). U pogledu ovih razloga vrijedi svešto je izloženo kod javnog trgovačkog društva.2. Promjena oblika komanditnog društvaJuridički posmatrano, promjena oblika društva znači prestanak togdruštva, ali bez provođenja likvidacije. Umjesto dotadašnjeg tipakomanditnog društva nastaje neki drugi tip društva, bez provođenja

144 Komanditno društvo (mješoviti ortakluk, specijalno partnerstvo]postupka likvidacije imovine. Vrši se samo

„preimenovanje,, društva i saobražavanje imovinske strukturesaglasno zakonskim zahtjevima za taj novi tip društva. I ovdjepromjena oblika komanditnog društva može nastati voljom članova ilipo sili zakona.Komplementari, lica koja upravljaju, mogu u svako vrijeme izvršitipromjenu oblika komanditnog društva. Pri tome se moraju ispunjavatisljedeći opšti uslovi: društvo se mora preobraziti u neki od zakonompredviđenih oblika (zakonsku formu vođenja biznisa); zakonskiminimum osnovnog kapitala i njegova struktura da odgovaraju novomtipu društva (npr. minimalni kapital za dd i podjela na dionice), odlukudonose komplementari opštom saglasnošću.Tri su slučaja kada komanditno društvo, kao specijalno partnerstvo,mijenja svoj oblik po sili zakona (ex lege): prestankom članstva svihkomanditora; prestankom članstva svih komplementara; izdavanjemdionica od strane komanditnog društva, komanditori postaju dioničari{ZO?, čl. 66, 71, 151). U prvom slučaju, transformiše se u društvo saneograničenom solidarnom odgovornosti članova ili društvo jednoglica, u drugom, može preći u društvo jednog lica, društvo saograničenom odgovornosti ili dioničko društvo, a u trećem slučaju,nastavlja poslovanje kao komanditno društvo na akcije {ZO?, čl. 66).3. Prestanak komanditnog društvaOpšta pravila koja se primjenjuju na prestanak trgovačkih društava, uzili bez likvidacije imovine, važe i za prestanak komanditnog društva(stečaj, redovna likvidacija, statusne promjene, protek vremena,odluka članova - komplementara). Kakvo pravno dejstvo na opstanakili prestanak društva ima činjenica prestanka članstva svihkomplementara, odnosno komanditora? Prema zakonu (ZO?, čl. 71,151), posljedice su iste - obavezna promjena oblika komanditnogdruštva. Smatramo da je moguće ugovorom o osnivanju predvidjetisuprotno rješenje, ako su u pitanju komplementari, tj. da društvoprestaje jer se radi o lično odgovornim članovima. Međutim, prestanakčlanstva svih komanditora ne bi trebalo da utiče na opstanakkomanditnog društva, pa tako ugovaranje ne bi trebalo dozvoliti. Ciljje održanje poslovnog subjekta, ako su ispunjeni ekonomski uslovi zanjegovo postojanje.

G l a v a Komanditno društvočetvrta na akcije/dionice/ POJAM, KARAKTERISTIKE, PRAVNA

PRIRODA I OSNIVANJE1. Pojam komanditnog društva na akcije/dioniceKomanditno društvo na akcije/dionice (kdd) poznaju uporedna pravau kojima se ono susreće pod nazivom: Komanditgesellschaft aufAktien, Societe en commandite par acyions, Societa in accomanditaper azione, Partnership limited by shares. Ovaj tip društva prvo sepojavio u Francuskoj (XVIII vijek); a potom se raširio u druge zemlje.55)

U teritoriji i zakonodavstvu komanditno društvo na akcije posebno seizdvaja i obrađuje, najčešće uz akcionarsko društvo.56) Nasuprot tome,Zakon o preduzećima obrađuje ga u okviru komanditnog društvadajući mu samo jedan član (ZOP, čl. 66). Nema ga u sistematicisubjekata koji ulaze u opšti pojam preduzeća (ZOP, čl. 1). Zbognjegove pravne prirode mi ga obrađujemo kod društva lica i kapitala.Iz pedagoških razloga, komanditno društvo koje je ranije izloženosada ćemo nazivati obično ili prosto komanditno društvo.^ Bartos dr Milan, op.cit. str. 301; Straznicky dr Milorad, op. cit. str. 169.6) Julius von Gierke: “Handelsrecht und Schiffahrtsrecht”, Walter de Gruyter CO., Berlin,

1949, str.346 -355; Hermann Hammerle, op. cit. str. 681; AktG,cl. 278-290

146 Komanditno društvo na akcije/dioniceSam naziv ovog društva jasno govori da se radi o kombinacijikomanditnog i akcionarskog društva. To je oblik trgovačkog društvakoje ugovorom formiraju dva ili više lica u kojem: komplementariupravljaju, vode i zastupaju društvo uz neograničenu solidarnuodgovornost ličnom imovinom, dok komanditori imaju, u načelu,status kao akcionari čiji je uloženi kapital u društvu podijeljen naakcije/dionice. Personalni elementi ogledaju se u položajukomplementara. Elementi kapitala izraženi su u statusu komanditora-akcionara daleko više nego je to slučaj u običnom komanditnomdruštvu. Zato se na ovu kategoriju članova redovno primjenjuju pravilakoja važe za akcionarsko/dioničko društvo.Komanditna društva na akcije danas se sve rjeđe javljaju u zemljamatražišne ekonomije, dok su koncem prošlog vijeka bila dostazastupljena. Ono se javlja najčešće onda kada se prosto komanditnodruštvo, koje već posluje, želi „otvoriti" pribavljanjem dodatnogtrajnog kapitala, bez kreditnog ili drugog opterećivanja.2. Karakteristike komanditnog društva na

akcije/dioniceOsnovne pravne karakteristike komanditnog društva na akcije su ove:a) Društvo ima dvije vrste, kategorije, članova: prva vrsta su

komplementari čiji je položaj u svemu isti kao i kod običnogkomanditnog društva, a druga kategorija su komanditori koji, uprincipu, imaju isti položaj kao i akcionari u akcionarskomdruštvu, jer članstvo u društvu ostvaruju po osnovu posjedovanjaakcija. Otuda i njihov naziv komanditori - akci on ari/dioničari.

b) Osnivačke akcije komanditora-dioničara uplaćuju se isključivo unovcu (fudicijamim ili efektivnim sredstvima plaćanja), a ne moguulozima u stvarima ili pravima (ZOP, čl.66), što je bitna razlika uodnosu na akcionarsko društvo (ZOP, či.12). Međutim, akcijenarednih serija (neosnivačke) mogu se otkupljivati ulozima unaturi, u čemu vidimo razliku u odnosu na obično komanditnodruštvo.371

c) Pošto se ovaj tip društva obrađuje u okviru običnog komanditnogdruštva, korištenjem zakonske analogije po principu najtješnjegkoneksiteta slijedi: najniža zakonska granica osnovne glavnicejeste kao i kod običnog komanditnog društva (50.000 DM iliprotuvrijednost u domaćoj valuti).

v) Uporediti: ZOP, čl. 66, sa čl. 12 i 65.

Komanditno društvo na akcije/dionice 147d) Na odnose u Komanditnom društvu na akcije primjenjuju se

dvijevrste pravila, bez obzira na to da li su zakonska ili autonomna; nakomplementäre se primjenjuju norme koje važe zakomplementäre u prostom komanditnom društvu, a nakomanditore-akcionare pravila koja vrijede za akcionare uakcionarskom društvu. Razumije se, korigovana prirodom ovogtipa trgovačkog društva.

3. Pravna priroda komanditnog društva naakcije/dionice

Pravna priroda komanditnog društva je sporna u teoriji. Jedni smatraju daje to oblik komanditnog društva dajući prevagu personalnim elementima,položaju komplementara. Za komplementäre ovo društvo je udruženjelica (institu personae). Pravni položaj komplementara (lično odgovornihčlanova), njihovo učešće u upravljanju, vođenju društva, zastupanju iimovinskopravnoj odgovornosti idu u prilog tome stavu. U ranijimpravima ovo društvo je normirano kao posebna vrsta (podvrsta)komanditnog društva,58’što sada čini Zakon o preduzećima (čl. 66).Drugi autori smatraju da je komanditno društvo na akcije podvrstaakcionarskog društva. Prevagu daju elementima kapitala ističući da jeovo društvo udruženje kapitala. Veći značaj pridaju imovinsko-pravnom aspektu: pribavljanju kapitala emisijom akcija, režimuakcija, raspolaganju akcijama (udjelima) od strane komanditora-akcionara. Stoga se ovom društvu daje status pravnog lica i usistemima gdje društva personalnog tipa nemaju karakter subjektaprava. U novijim zakonima ona se regulišu u sklopu akcionarskogdruštva ili u sistematici dolaze poslije njega.101

Svi unaprijed istaknuti razlozi koji idu u prilog pravom kao i drugomshvatanju stoje i danas u pogledu ovog tipa društva i kako je ononormirano Zakonom o preduzećima. Komanditno društvo na akcije jeoblik trgovačkog društva sui generis, odnosno spada u kategorijudruštava lica i kapitala. Takva priroda jasno proizilazi kada se ima u viduda se na komplementäre primjenjuju pravila prostog komanditnogdruštva, a na komanditore-akcionare pravila o akcionarskom društvu. Ucjelini gledano. Zakon o preduzećima prevagu daje personalnimelementima u čemu odstupa od uporednih prava.

101 AktG,čl. 278 - 290.

148 Komanditno društvo na akcije/dionice4. Osnivanje komanditnog društva na akcije/dioniceKomanditno društvo na dionice može nastati na dva načina:osnivanjem, kada dio svoga kapitala pribavlja izdavanjem akcija ilipromjenom oblika do tada postojećeg običnog komanditnog društva(ZOF, čl. 66). U ovom drugom slučaju prosto komanditno društvo se„otvara" tako što stiče akcionarski kapital, kao trajni ulog, emisijomdionica. Promjena oblika društva vrši se na osnovu odluke svihkomplementara ili većine, kako je određeno društvenim ugovorom(Uredba o upisima, čl. 32).Inače, komanditno društvo na akcije osniva se ugovorom koji sesastavlja u pisanoj formi, kao i za sva trgovačka društva. Društveniugovor obavezno sadrži sastojke koji su određeni za običnokomanditno društvo (ZOP, čl.69). Zbog postojanja komanditora-akcionara i načina pribavljanja akcionarskog kapitala društveni ugovormora da sadrži odredbe o akcijama (vrsta, serija, prava komanditora-akcionara, raspodjela akcija, njihov prenos i dr). Ukoliko komanditori-akcionari sudjeluju u upravljanju, što je moguće predvidjeti, potrebnoje ugovorom o osnivanju riješiti njihove odnose sa komplementarima(sastav, nadležnost i odlučivanje skupštine komanditora-akcionara,potvrda odluke od strane komplementara i dr).Pored osnivačkog akta (društvenog ugovora) za osnivanje društva jepotrebno izvršiti ulaganje kapitala za formiranje osnovne glavnice.Zakonski minimum jeste 50.000 DM ili protuvrijednost u domaćojvaluti obračunata po tržišnom deviznom kursu na dan zaključivanjaugovora. Isto kao i kod običnog komanditnog društva. Minimalni iznososnovnog kapitala je veći nego kod akcionarskog društva (20.000 DM).Pošto se na ovo društvo primjenjuje procedura osnivanja koja jepredviđena za prosto komanditno društvo, slijedi da se ono možeosnovati isključivo na simultani način. Ulozi (kontribucije)komplementara kao i komanditora-akcionara moraju biti uneseni,odnosno uplaćeni do momenta upisa društva u sudski registar (Uredba oupisima, čl. 15). Dakle, bez obzira na to što se dio kapitala odkomanditora-akcionara pribavlja na način kao u akcionarskom društvu,procedura i rokovi njegovog sticanja, odvijaju se po zakonskim pravilimakoja važe za prosto komanditno društvo. Nema mogućnosti djelimičnogotkupa akcija. Društvo stiče pravnu i poslovnu sposobnost upisom usudski registar. Za obaveze stvorene prije upisa društva u registar osnivačiodgovaraju povjeriocima neograničeno i solidarno.Komanditno društvo na akcije je složena forma organizacije zbogsvoje mješovite pravne prirode i primjene pravila dva tipa trgovačkih

Komanditno društvo na akcije/dionice 149društava (prostog komanditnog i akcionarskog društva). Zato su odizuzetne važnosti autonomni akti društva (društveni ugovor i statut)kojim se vrši harmonizacija zakonskih rješenja, u svakom pojedinomslučaju. Međutim, zakon ne predviđa obavezu donošenja statuta iakoje to važno zbog unutrašnje pravne regulacije, položaja komanditora-akcionara i njihovog odnosa sa komplementarima. Ako se u društvune donosi statut, pošto je to pravo članova društva, sve relevantneodnose treba urediti društvenim ugovorom.

II IMO VINSKO PRA VNI ODNOSI U DRUŠTVU I

PREMA TREĆIM LICIMA1. Osnovna/temeljna glavnica komanditnog društva

naakcije

Pravna priroda komanditnog društva na akcije najbolje je uočljivakada se posmatra struktura osnovne glavnice i način na koji supredstavljali udjeli članova društva. Strukturu osnovne glavnice činedva dijela:a) Dio koje se formira trajnim ulozima komplementara. Iz uloga se

konstituišu udjeli komplementara koji su predstavljeniodgovarajućim ispravama (potvrde o udjelima), koje nemajuobilježja hartija od vrijednosti. U nekim pravima i na ove udjele seizdaju akcije.

b) Dio osnovne glavnice koji se obrazuje trajnim ulozimakomanditora-akcionara. njihovi ulozi uplaćeni u novcu konstituišuudjele koji su, uvijek i isključivo, reprezentovani akcijama(hartijom od vrijednosti). Taj dio osnovne glavnice predstavljaakcionarski/di on i carski kapital.

Kod prostog komanditnog društva cejlokupni iznos osnovne glavniceje podijeljen na udjele i predstavljen običnim ispravama, a ovdje jesamo jedan dio te glavnice. Isto tako, kod akcionarskog društva cijeliiznos osnovne glavnice je akcionarski kapital podijeljen na akcije, dokje kod ovog društva opet samo jedan dio akcionarski kapital. Dakle,osnovna glavnica komanditnog društva na akcije stoji u dva pravnarežima: jedan dio u režimu prostog komanditnog društva, a drugi urežimu akcionarskog društva. Koji dio je veći zavisi od rješenjaugovora o osnivanju u svakom pojedinačnom društvu (npr. 60%:40%u korist akcionarskog dijela ili obratno). Odnos između ta dva dijela

150 Komanditno društvo na akcije/dioniceosnovne glavnice pravno ne utiče na promjenu statusa komanditnogdruštva na akcije. Makar odnos bi 90%: 10% u korist akcionarskogdijela. Sve dok postoji ma i jedan komplementär sa svojim udjelom,postojaće društvo u formi komanditnog društva na akcije. Može sepretpostaviti da komanditno društvo na dionice ima brojčano višeudjela predstavljenih akcijama (više komanditora-akcionara negokomplementara).Zakonski minimum osnovne glavnice jeste 50.000 DM iliprotuvrijednost u domaćoj valuti, ali se u svakom konkretnom slučajuugovorom o osnivanju društva utvrđuje veličina osnovnog kapitala.Tokom poslovanja društva osnovna glavnica se može povećavati ismanjivati, kao i mijenjati odnos između akcionarskog dijela i dijelakoji otpada na komplementäre. Na akcionarski dio primjenjuju sepravila o akcionarskim društvima.Već prilikom osnivanja komanditnog društva na akcije njegovapočetna imovina (inicijalni kapital) može biti veća od osnovne glavnicei to: ako se vrše dodatne uplate predviđene društvenim ugovorom i/iliako je ostvarena razlika između nominalne vrijednosti akcija i njihoveprodajne vrijednosti na primarnom tržištu kapitala (aggio), odnosnokod prodaje „iz prve ruke". Kao i kod akcionarskog društva i ovdje seakcije „iz prve ruke" ne mogu prodavati ispod utvrđene nominalnevrijednosti (nominale).2. Ulozi komplementara i komanditora-

akcionara/dioničaraU pogledu uloga važe opšta pravila predviđena za trgovačka društva.Ulozi komplementara mogu biti u stvarima, pravima i novcu, aizražavaju se u novčanom obliku (u DM ili domaćoj valuti). Za razlikuod njih, ulozi komanditora-akcionara su uvijek u obliku finansijskogkapitala, novcu (ZOF, čl. 66). U akcionarskom društvu, pak, ulozimogu biti i u naturi. Ovdje nema sukcesivnog osnivanja, pa sve akcijemoraju biti otkupljene od svih komanditora-akcionara prije upisadruštva u sudski registar. I komplementari moraju unijeti, odnosnouplatiti svoje uloge do tog momenta jer se sudu prezentira „potvrda ouplati uloga svakog pojedinog člana" (Uredba o upisima, čl. 14).Povećanje uloga vrši se reinvestiranjem od strane postojećih članovaili investiranjem ulaskom novih članova. Obično se to vrši novimemisijama dionica.

Komanditno društvo na akcije/dionice 1513. Raspolaganje udjelima kod komanditnog društva

naakcije

Komplementari svoje udjele mogu prenositi po istom režimu Koji važi zalično odgovorne drugare komanditnog društva, bilo da se radi o internomprenosu (između članova) ili eksternom (na lica izvan društva).Društvenim ugovorom se reguliše taj prenos uz znatna ograničenja jerprenos udjela podrazumijeva „ustupanje mjesta u društvu".Udjeli komanditora predstavljeni su akcijama koje su negocijabilnipapiri. Prenos udjela (akcija) od strane komanditora - akcionara je,načelno, slobodan i vrši se prema pravilima o prenosu akcija, punimindosamentom ako glase na ime, odnosno prostom predajom kadaglase na donosioca.102’ Društvenim ugovorom mogu se ustanovitiodređena ograničenja za prenos akcija (prioritet otkupa postojećihčlanova, procedura prijavljivanja upravi društva i dr).4. Imovinskopravna odgovornost društva i članovaZa komanditno društvo na dionice vrijede opšta pravila o odgovornostitrgovačkih društava i u tom pogledu nema posebnosti. Društvoodgovara za svoje obaveze stvorene u prometu cjelokupnomimovinom. Ugovorom može preuzeti odgovornost za drugo društvo,poslovno udruženje ili pul (individualno preuzeta odgovornost).Specifičnost postoji u pogledu odgovornosti komplementara, ličnoodgovornih članova. Oni, ex lege, odgovaraju za obaveze društva istokao što komplementari odgovaraju kod prostog komanditnog društva,a to je neograničeno solidarno cjelokupnom ličnom imovinom(imovinom koju nisu unijeli u društvo). Pravna priroda te odgovornostijeste solidarno jemstvo obligacionog prava (ZOO, čl. 1004, stav 3).Nasuprot tome, komanditori - akcionari ne odgovaraju za obavezedruštva. Oni snose poslovni rizik za slučaj da dođe do smanjenja ilinestanka osnovne glavnice (stečaja društva). Sa time ne treba miješatiodgovornost komanditora-akcionara prema društvu koja proističe iznekog pojedinačnog obligacionog odnosa (prodaja, leasing,prouzrokovanje štete i dr).

102 Zakon o vrijednosnim papirima, čl. 6. kraće ZOVP (SI. list RBiH br. 10/94)

152 Komanditno društvo na akcije/dionice5. Ostali imovinsko pravni odnosiOd ostalih imovinskopravnih odnosa spomenućemo najvažnije:a) Učešće u podjeli dobiti. Članovi društva učestvuju u podjeli

dobiti(zarade) srazmjemo učešću u osnovnoj glavnici društva, „pokapitalu". Posebno to vrijedi za komanditore-akcionare.Komplementari mogu učestvovati u podjeli dobiti i „premaokolnostima", ako je tako predviđeno društvenim ugovorom.Razlog leži u činjenici što su komplementari, najčešće, neposrednoangažovani na poslovima društva.

b) Učešće u snošenju poslovnih rizika i pokrivanju gubitaka društva.Poslovni rizici postoje i na strani komplementara i na stranikomanditora-akcionara. Oni se ogledaju u neisplaćivanju dobiti iliu smanjenju, odnosno gubitku uloga, ako je društvo u većimfinansijskim teškoćama ili ide u stečaj. U tome smislu trebaposmatrati i pokrivanje gubitaka društva.

c) Zabrana konkurencije. Pitanje zabrane konkurencije društvu,konfliktnosti interesa i lojalnog ponašanja naročito je izraženo kodkomplementara. U toj materiji na njih se, obično, primjenjujupravila koja važe za personalna društva.

III UPRA VLJANJE U DRUŠTVU I VOĐENJE

POSLOVA DRUŠTVA1. Upravljanje u komanditnom društvu na

akcije/dioniceUpravljanje komanditnim društvom na akcije treba posmatrati krozprizmu njegove mješovite pravne prirode sa jedne, i postojanjekomanditora-akcionara sa različitim vrstama akcija/dionica, sa drugestrane. Pošto se ovaj tip društva u zakonu obrađuje zajedno sa prostimkomanditnim društvom, slijedi da se u pogledu upravljanja, prioritetno,primjenjuju pravila koja vrijede za taj oblik trgovačkog društva.Komanditnim društvom na akcije upravljaju komplementari,neposredno ili putem posebno formiranog organa upravljanja (ZOP, čl.72). Znači, društvenim ugovorom može biti predviđeno da svikomplementari zajedno i ravnopravno donose upravljačke odluke ilida određen broj komplementara čini organ upravljanja. I kada uži krugkomplementara donosi odluke, uobičajeno je da ostali komplementari

Komanditno društvo na akcije/dionice 153imaju određena prava (traženje informacija; kontrole, polaganjeračuna i si).I kod prostog komanditnog društva komanditori mogu učestvovati udonošenju odluka, uz određene limitacije, saglasno društvenomugovoru. Pošto se kod ovog tipa društva radi o većem brojukomanditora-akcionara i njihovom većem učešću u osnovnomkapitalu društva, redovno se predviđa da ova ketgorija članova formiraposeban organ (akcionarsku skupštinu). Na nju se primjenjuju pravilao radu skupštine akcionarskog društva uz određene specifičnosti.Naime, da bi odluka skupštine bila punovažna, potrebna je saglasnostkomplementara, kao lično odgovornih članova. Ako je komanditnodruštvo na dionice izdalo više različitih vrsta dionica (obične,preferencijalne) ili rodove (klase) sa različitim obimom prava, tada semogu formirati skupštine po klasama dionica (class meeting).Skupština određene klase dioničara odlučuje samo o pitanjima kojase tiču isključivo te klase (roda) akcija. Izdavanje različitih vrsta i klasadionica je veoma rijetko. Na skupštini komanditori-akcionari učestvuju„po kapitalu", odnosno srazmjemo veličini učešća u osnovnoj glavnicidruštva, što je pravilo za društva kapitalnog tipa.

2. Vođenje poslova komanditnog društva naakcije/dionice

U svakom tipu poslovne organizacije obavezno je vođenje poslova,formiranje poslovodnog organa (ZOP, čl. 9). Ugovorom o osnivanjuorganizuje se poslovodna funkcija komanditnog društva na akcije.Jedan ili više komplementara mogu obavljati funkciju poslovodnogorgana ili se mogu angažovati lica izvan društva, na profesionalnojosnovi. Komanditori-akcionari mogu biti članovi kolegijalnogposlovodnog organa. Međutim, ako se na ovaj tip društva primijenepravila o prostom komanditnom društvu, tada komanditori-akcionari,kao članovi poslovodnog organa, ne mogu preuzeti akte zastupanja,odnosno pravne radnje eksterne prirode (ZOP, čl. 73). Dakle, u ulozičlana poslovodnog organa može preduzimati pravne radnje internogkaraktera, one koje su unutar društva (administratori). U pravnimsistemima, u kojima je ovo društvo svrstano u društva kapitalapostoje drugačija rješenja.

154 Komanditno društvo na akcije/dionice

IV PRESTANAK ČLANSTVA, PROMJENA OBLIKA IPRESTANAK DRUŠTVA

1. Prestanak članstva u komanditnom društvu naakcije/dionice

Prestanak članstva u društvu, u cijelosti, je ostao na terenu ugovorneautonomije. Što se tiče komanditora-akcionara, njihov status članadruštva treba cijeniti prema pravilima o akcionarskom društvu.Prenosom akcija/dionica prestaje članstvo u društvu, a taj prenos jenačelno slobodan. Redovno se više pažnje posvećuje prestankučlanstva komplementara.Društveni ugovor utvrđuje pravila koja se odnose na istupanje iisključenje komplementara (razlozi, otkazni rok, raspodjela ulogaisključenog člana i dr).

2. Promjena oblika komanditnog društva naakcije/dionice

Promjena oblika društva može uslijediti odlukom organa upravljanjakada dolazi do prestanka komanditnog društva na akcije bezprovođenja postupka likvidacije. Mijenja se postojeći u novi oblik ivrši njegovo saobražavanje zakonskim uslovima za taj novi obliktrgovačkog društva.Obavezna promjena oblika uslijedit će onda kada društvo izgubi ucjelini jednu kategoriju činova - komplementäre ili svekomplementare-akcionare. Ovdje se primjenjuju pravila o prostomkomanditnom društvu (ZOP, čl. 151).3. Prestanak komanditnog društva na akcije/dioniceKomanditno društvo na akcije prestaje na isti način kao i ostali tipovitrgovačkih društava (stečaj, likvidacija, statusne promjene, protekvremena za koje je osnovano, odlukom organa upravljanja). Takođe,može prestati ako prestane članstvo svih komplementara, odnosnokomanditora-akcionara, ako je tako predviđeno društvenim ugovorom.Većina pravnih teoretičara smatra da ne bi trebalo dozvoliti

Komanditno društvo na akcije/dionice 155ugovaranje: da u slučaju prestanka komanditora-akcionara društvoprestaje. Komplementari bi tada imali obavezu da promijene oblikdruštva, pod pretpostavkom da postoje ekonomski uslovi za nastavakposlovne aktivnosti.

G l a v a Društvo sa ograničenomp e t a odgovornošću (društvosa ograničenim jemstvom)/ POJAM, KARAKTERISTIKE, PRA VNA

PRIRODA I OSNIVANJE1. Pojam društva sa ograničenom odgovornostiDruštvo sa ograničenom odgovornosti (doo), za razliku od drugihoblika trgovačkih društava, relativno je novijeg datuma pošto je prviput zakonski regulisano u Njemačkoj 1892. godine. Danas je opšteprihvaćen oblik trgovačkih društava, a susreće se u uporednimpravima pod različitim nazivima: Gesellschaft mit beschränkterHaftung (GmbH), Société â responsabilité limitée (SARL), Societâ arasposabilitâ limitata (SARL), Company limited by shares ili Companylimited by guarantee (CO Ltd.), Joint-stock company.G1) U teoriji seističe da sam naziv „društvo sa ograničenom odgovornosti" nijeadekvatan jer se ne radi o odgovornosti članova za obaveze društva uprometu, ali se zadržava zbog opšte prihvaćenosti u regulativi i praksi.I naziv „društvo sa ograničenim jemstvom", po ugledu na engleskopravo, takođe nije prikladan, ali je tradicionalan.G2) Zakoni koji sudoneseni u prošlom vijeku, a važili su na ovim i prostorima susjednihzemalja, nisu sadržavali ovaj tip društva.103’

103' Trgovački zakon za Bosnu i Hercegovinu iz 1883 (TZBiH), Hrvatsko-ugarski trgovački

zakon iz 1875 (HU TZ), Trgovački zakonik Kraljevine Srbije iz 1860 (STZ)611 Grinhut dr K.S.: “Društvo sa ograničenom odgovornošću po austrijskom pravu”, Knjižara

Emesta Ajnšteta ml., Beograd, str.3

Društvo sa ograničenom odgovornošću 157

Društvo sa ograničenom odgovornosti danas je veoma privlačna formaorganizovanja poslovnih subjekata, manjih ili srednje razvijenih.Osnovni razlozi za njegovu prihvatljivost jesu u postojanjuograničenog poslovnog rizika članova (ograničena imovinskaodgovornost) i u mogućnosti obezbjeđivanja visokog stepena kontrolenad radom i postojanjem društva. Društvo sa ograničenomodgovornosti je mnogo „prilagodljivije" od ortačkih i društavakapitala041 pošto članovi mogu, ako žele, zadržati neke elemente tihtipova društva u ugovoru o osnivanju. Kojim će elementima datiprevagu u datim okolnostima, personalnim ili kapitalnim, zavisi odugovora o osnivanju i statuta. Društveni balans veoma je važan zaodnose između članova i odnose u poslovnom svijetu. To se naročitoogleda u našem pravu, kod raspolaganja udjelima i pravnojorganizaciji upravljanja (čl. 54, 55, ZOP).Na osnovu izloženog može se dati ovakva definicija društva saograničenom odgovornosti: to je poseban oblik trgovačkog društva(poslovne organizacije) u koje najmanje dva lica, pravna i/ili fizička,trajno ulažu svoje uloge konstituišući ugovorom utvrđenu osnovnuglavnicu podijeljenu na udjele i u kome članovi ne odgovaraju zaobaveze društva. Poslovni rizik članova društva postoji u slučajugubitka ili stečaja društva. Taj rizik je ograničen na visinu uloga i utome se sastoji ograničeno jemstvo članova. Upravljanje društvommogu organizovati: u svemu kao u akcionarskom ili ortačkom društvuili, pak, kombinovanjem pravila koja važe za te tipove društva.2. Karakteristike društva sa ograničenom odgovornostiOsnovne pravne karakteristike i ujedno specifičnosti društva saograničenom odgovornosti, u odnosu na ostale oblike trgovačkihdruštava, ogledaju se u sljedećem:a) Kao i u uporednim pravima, tako je i naš zakon odredio:

najnižiiznos osnovne glavnice kao i najniži iznos pojedinačnog uloga.

158 Društvo sa ograničenom odgovornošću

Minimalni iznos osnovne glavnice je 10.000 DM, a pojedinačnoguloga 500 DM, s tim da ulog može biti i u domaćoj valutiobračunatoj po tržišnom deviznom kursu na dan zaključenjaugovora o osnivanju društva. U toku poslovanja osnovna glavnicane može pasti ispod najniže zakonske granice (ZOP, čl. 51). Uprotivnom, obavezne su promjene društva.b) Pored ugovora o osnivanju, društvo obavezno ima statut, kao

najviši organi zaci ono-pravni akt, što nije slučaj sa društvimapersonalnog tipa. Statut društva se deponuje kod registracionog suda.

c) Jedna od osnovnih odlika ovog tipa društva, u uporednim pravima,jeste postojanje određenih ¡imitacija u raspolaganju udjelima.Redovno ih određuje zakon, a autonomna akta društvarazrađuju. Postojeći zakon ovu materiju u cijelosti prepuštaugovoru o osnivanju i statutu društva (ZOP, čl. 53J54). Krozraspolaganje udjelima regulišu se odnosi između postojećih članova,postojećih i novih te osigurava kontrola nad društvom.

d) Za razliku od akcionarskog društva, kod društva sa ograničenomodgovornosti organi upravljanja (skupština, upravni odbor inadzorni odbor) uspostavljaju se na fakultativnoj osnovi.Koristeći princip „deregulacije" i ovdje je zakonodavac materijuprepustio autonomnoj regulativi. Međutim, ako se formiraju,tada se uređuju „shodno odredbama ovog zakona oodgovarajućim organima dioničkog društva" (ZOP, čl.55). Dakle,važi analogija legis.

e) Varijanta društva sa ograničenom odgovornosti jeste društvojednog lica (djl), što nije slučaj kod ostalih tipova trgovačkihdruštava (ZOP, čl.58-62). Društvo jednog lica ima određenespecifičnosti, ali je najizrazitija ona koja predviđa mogućnost dajedini osnivač tog društva odgovara za obaveze društva solidarno ineograničeno (ZOP, čl.62).

f) Bez obzira na naziv društva, koji nije adekvatan, društvo saograničenom odgovornosti, kao i svako trgovačko društvo,odgovara za svoje obaveze cjelokupnom svojom imovinom.Članovi društva pravno ne odgovaraju za njegove obaveze (ZOP,čl.49). Kao što je već rečeno, njihov poslovni rizik se ogleda usmanjenju uloga ili njegovom propadanju u cijelosti, ako usljedfinansijskih teškoća dođe do smanjenja osnovne glavnice,odnosno stečaja društva (bankrotstva).


3. Pravna priroda društva sa ograničenom odgovornostiU pravnoj teoriji postoje različita shvatanja o pravnoj prirodi društvasa ograničenom odgovornosti. U osnovi, iskristalisala su se trishvatanja koja ćemo ukratko izložiti.


Prema prvom shvatanju, društvo sa ograničenom odgovornostipredstavlja posebnu vrstu ortačkog društva, pri čemu se naglašavajupersonalni elementi. Ističe se naročito sljedeće: položaj članova udruštvu je veoma izražen; prisutne su neposredne i lične veze izmeđučlanova društva, kao i stalne veze sa samim društvom, što nije slučaju akcionarskom društvu (lični angažman članova u društvu); društvoosniva manji broj članova po pojednostavljenoj proceduri, bez javnogpoziva (prospekta) na upis uloga; upravljanje i vođenje poslovadruštva nalazi se u rukama članova društva, u principu, a to je odlikadruštva personalnog tipa; ograničenja u raspolaganju udjelimaredovno postoje, bilo da su utvrđena zakonom ili ugovorom oosnivanju društva. Kao što se vidi, uloga i angažman članova ovdje suizraženi, mada se ne negira i značaj kapitala, kao realnosti trgovačkihdruštava. U svojoj teorijskoj izvedbi ovo shvatanje nije moglo pokazati daje društvo sa ograničenom odgovornosti ortačko društvo, nego njegovaposebna vrsta.Zastupnici drugog shvatanja polaze od toga da je društvo saograničenom odgovornosti posebna vrsta akcionars kog/ dioničkogdruštva, odnosno da ulazi u kategoriju društva kapitala. Ovo shvatanjeje pod uticajem engleskog prava u kome pojam „share" ima značenjeakcije/dionice. Razlika je u tome što kod ovog društva nema javnogpoziva na supskripciju uloga, niti se izdaju vrijednosni papiri naudjele. No, kod akcionarskog i ovog tipa društva postoji ograničenaodgovornost, odnosno ograničeni poslovni rizik. Pri tome se naglašavada je kod ovog društva odgovornost bazirana na jemstvu, kao ličnojgaranciji članova (companies by guarantees). U prilog stavu da jedruštvo sa ograničenom odgovornosti društvo kapitala navodi se,između ostalog, i ovo: društvo uvijek, po zakonu, ima status pravnoglica; zakonom je određen minimalni iznos osnovne glavnice, a često iminimalni iznos pojedinačnih uloga; društvo redovno ima statut poredugovora o osnivanju; ugovorom o osnivanju moguće je uspostavitiprofesionalni menadžment, pri čemu se odvaja pravo svojine naddruštvom od upravljanja; zakonodavac često predviđa da se određeneodredbe zakona o akcionarskom društvu neposredno primjenjuju i nadruštvo sa ograničenom odgovornosti, razumije se, po principumutatis mutandis. Mnogi od ovih elemenata su zastupljeni u Zakonu opreduzećima.Treće shvatanje ističe da je društvo sa ograničenom odgovornosti posvojoj pravnoj prirodi trgovačko društvo sui generis. Ono ima svojespecifičnosti po kojima se razlikuje od ortačkih i društava kapitala. Tespecifičnosti mogu da se ispoljavaju kroz propisane zakonske normeili kroz autonomna akta samog društva, ugovor o osnivanju i statut,što je češći slučaj. Društvo sa ograničenom odgovornosti ima


elemenata društva kapitala: obavezno ima status pravnoglica,minimalni iznos osnovne glavnice zakonom je određen, propisanisu uslovi za povećanje i smanjenje osnovne glavnice, postojanjeposebnog organa kontrole, supsidijama primjena odredaba zakona oakcionarskom društvu. Elementi personalnog karaktera naročito suizraženi u činjenici: da društvo ne izdaje akcije, kao hartije odvrijednosti; nema javnog upisa uloga; postoje specifičnosti upogledu raspolaganja udjelima.Me ulazeći u analizu argumenata pro et contra iznesenim shvatanjima,istraživanja zakonskih rješenja, kao i rješenja ugovora o osnivanju istatuta ovih društava, pokazala bi da društvo sa ograničenomodgovornosti ima dvojaku pravnu prirodu,G5) odnosno njegova pravnapriroda je mješovita. Pošto se radi o firmama sa manjim brojemčlanova, bar u fazi osnivanja i početnog perioda poslovanja, ovaj tipdruštva se svrstava u „zatvorene" korporacije (close Corporation)104’gdje su po prirodi stvari apostrofirani personalni elementi. Načinosnivanja i način raspolaganja udjelima idu tome u prilog. Premasavremenim tendencijama, zakoni utvrđuju određene uslove kojedruštvo mora da ispuni, a koji idu u prilog društva kapitala. U tomesmislu ide i naš zakon: odredio je minimalni iznos osnovne glavnice,minimalni iznos pojedinačnih uloga, primjenu odredaba oakcionarskom društvu na organe upravljanja ako se formiraju i dr.Veliki stepen autonomije koju je zakon dozvolio članovima društvadaje mogućnost da se u konkretnom oblikovanju društva istaknuelementi intuitu personae (raspolaganje udjelima, zadržavanjeupravljanja od strane vlasnika nad društvom, ulazak i izlazak izdruštva). 1 na kraju, uporedna prava, kao i naše, zakonom izdvajajuovo društvo i posebno ga regulišu, što znači da je nazakonodavnom planu društvo sa ograničenom odgovornostiposeban tip trgovačkog društva.4. Osnivanje društva sa ograničenom odgovornostiNormativni sistem osnivanja važi za osnivanje opšteg tipa društva saograničenom odgovornosti, kada su osnivači domaća fizička i/ilipravna lica. Elementi koncesionog sistema postoje kod osnivanjadruštva sa ograničenom odgovornosti gdje, inače, važi poseban pravnirežim (društva za upravljanje investicionim fondovima, stranaulaganja, rad u slobodnim zonama).105

104 Harry G. Henn, op.cit.str. 13, 506 i dalje1056 1 Vidjeti: Zakon o bankama - kraće ZOB (SI. novine FBiH br. 39/98, Zakon o slobodnim

zonama - kraće ZOSZ (Sl.n. FBiH br. 2/95), Zakon o stranim ulaganjima - kraće ZOSU

(Sl.n. FBiH br. 2/95), Zakon o društvima za upravljanje fondovima i o investicionim

fondovima (SI. novine FBiH br. 41/98)


Društvo mogu osnovati najmanje dva lica, pravna i/ili fizička, domaćaili strana (ZOP, čl. 49). Kada su u pitanju društva za upravljanjefondovima najmanji broj osnivača je dva, s tim da osnivač ne možebiti domaće pravno lice u čijem kapitalu sa 50% i više učestvujedržavni kapital. Kada se broj osnivača svede na manji broj od zakonomdozvoljenog, tada društvo obavezno mora promijeniti oblik, ali neprestaje automatski.Za osnivanje društva sa ograničenom odgovornosti prema opštemrežimu (normativni sistem) potrebna su dva uslova: zaključenjeugovora o osnivanju (društvenog ugovora) i ulaganje osnovne glavniceu iznosu određenom ugovorom. Za društva u posebnom režimu(društva za upravljanje investicionim fondovima, strana ulaganja)specijalnim propisima traži se ispunjenje i drugih, dodatnih, uslova.Osnivači zaključuju ugovor o osnivanju u pisanoj formi koji imakarakter privatno-pravnog akta. Ne traži se ovjera ili bilo kakvaprotokolacija, ali moraju ga potpisati svi osnivači. Obavezni sadržajugovora su: imena osnivača; firma i sjedište društva; djelatnost,odnosno predmet poslovanja; odredbe o kapitalu koje obuhvataju -iznos osnovne glavnice, uloge, njihovu procjenu i način unošenja,povećanje i smanjenje osnovne glavnice, raspolaganje udjelima;prava osnivača (na dobit, pravo glasa, učešće u upravljanju i vođenjudruštva) i obaveze (uplata uloga, davanje sporednih činidbi, lojalnoponašanje i dr); podjela dobiti, snošenje poslovnih rizika i pokrivanjegubitaka društva; upravljanje društvom i vođenje poslova društva;način rješavanja sporova; snošenje troškova i posljedice neuspjelogosnivanja; prestanak članstva u društvu, promjena oblika i prestanakdruštva; trajanje i raskid ugovora, a ako je u pitanju strani osnivač,mjerodavno pravo i jezik ugovora (ZOP, čl. 53). Fakultativni elementiugovora o osnivanju su oni koje članovi unesu u njega koristećiprincip ugovorne autonomije.Drugi pravni uslov za osnivanje društva sa ograničenom odgovornostijeste unošenje, odnosno uplata osnovne glavnice (osnovnog kapitala)u visini koja je određena društvenim ugovorom (najmanje 10.000 DMili protuvrijednost u domaćoj valuti). Iznos osnovne glavnice iz


ugovora mora biti uplaćen u cijelosti, kao i ulozi svih osnivača. Inače,registarski sud neće izvršiti upis društva u registar. Specijalnimzakonom može biti određen veći iznos osnovne glavnice, način uplatei vrste uloga. Tako je za društva za upravljanje fondovima minimalniosnovni kapital 1 mil. KM koji se u cijelosti uplaćuje u novcu. Ovadruštva mogu biti formirana i u obliku akcionarskog društva.Iz analize zakonskih rješenja slijedi da se ovaj tip društva možeosnovati isključivo na simultani način, što mnoga zakonodavstvaizričito predviđaju. Takav stav proizlazi iz činjenice: da zakon nijepredvidio mogućnost da se ugovorom o osnivanju utvrđuju rokovi zauplatu uloga; propisima o registraciji izričito je određeno da se upostupku upisa sudu mora prezentirati „potvrda o uplati osnovneglavnice" (Uredba o upisima). Inače je u teoriji sporno sukcesivnoosnivanje ovog društva. Smatra se da bi to bilo protivno „uskojuzajamnoj povezanosti" članova/>8) jer se naglašava prisustvopersonalnih elemenata kod društva sa ograničenom odgovornosti(lične veze, poznavanje i povjerenje osnivača).Pošto nema sukcesivnog načina osnivanja, pitanje neuspjelogosnivanja i pravnih posljedica povodom toga uopšte se ne možepostaviti. Ako je ugovor o osnivanju društva zaključen (potpisan), alinije došlo do upisa društva u javni registar suda (nije osnovano), izbilo koga razloga, na takav ugovor se primjenjuju opšta pravilaobligacionog prava (o neispunjenju ili neurednom ispunjenju ugovora,odgovornost za pravne i materijalne nedostatke, odgovornost izosnova prouzrokovanja štete). Ako su stvorene obaveze premapovjeriocima, treba primijeniti- pravila o solidarnoj odgovornostipotpisnika društvenog ugovora.Društvo je pravno osnovano onda kada je upisano u sudski registar jertog momenta stiče pravnu i poslovnu sposobnost (ZOP, čl.140). Ako dođedo poništenja registracije društva od strane suda, osnivači solidarnoodgovaraju za nastale zakonske, ugovorne i vanugovome obaveze, kao iza obaveze prema nekom od osnivača društva.Da bi društvo, nakon upisa, moglo početi da obavlja registrovanuposlovnu djelatnost, potrebno je ispuniti dodatne uslove. Tu se mislina dobijanje odgovarajućih dokumenata o ispunjavanju tehničkih,higijenskih, zdravstvenih, ekoloških i drugih uslova, saglasnopropisima za pojedine vrste djelatnosti.i,Xl Vasiljević dr Mirko: “Uporednopravni komentar Zakona o preduzećima”, Savremena

administracija, Beograd, 1989, str. 57; Stražnjicki dr Milorad: “Tumač trgovačkoga zakona”

(1937), Naklada jugoslovenske štampe, Zagreb, 1939, str. 408 i dalje


5. Statut društva sa ograničenom odgovornostiZa razliku od društava personalnog tipa, društvo sa ograničenomodgovornosti obavezno ima svoj statut, kao osnovni unutrašnjiorganizaciono-pravni akt. Statut nije uslov za osnivanje društva,pošto važi sistem jedinstvenog akta, ali se mora deponovati kodregistracionog suda u roku od 60 dana nakon upisa društva uregistar (Uredba o upisima). Izmjene i dopune statuta takođe se deponujukod suda. Autentičan tekst statuta je onaj koji se nalazi kod suda.Statut donose osnivači koji mogu biti predstavljeni punomoćnicima. Uuporednim pravima statut društva ima karakter javnobilježničkog akta,a u našem ne. Pošto statut ne potpisuju svi članovi društva, bilo bipotrebno radi pravne sigurnost da se prilikom prezentacije statutasudu istovremeno predaju dokazi o tome da je on usvojen na načinpredviđen društvenim dogovorom. Uredba o upisima ovaj dokaz ne traži.Statut sadrži obavezne i fakultativne elemente. Obavezni su određenizakonom, dok se fakultativni unose voljom osnivača. Obligatomisadržaj statuta je ovaj: firma, sjedište i djelatnost društva; iznososnovne glavnice, udjeli - vrsta i veličina, raspolaganje, povlačenje,nasljeđivanje, ograničenja u prenosu i dr; podjela dobiti, snošenjeposlovnih rizika i gubitaka u poslovanju društva; upravljanje ivođenje poslova društva; participacija radnika u upravljanju;unutrašnja organizacija društva; istupanje i isključenje člana, promjenaoblika statusne promjene i prestanak društva; izmjene i dopune statuta(ZOP, čl. 54).Fakultativni elementi statuta se unose odlukom osnivača. Oni surazličiti i zavise od prirode djelatnosti, odnosa između članova,zahtjeva samih osnivača. Kao fakultativni elementi statuta mogu senavesti: nasljeđivanje firme; znak društva; ograničenja u zaključivanjuugovora sa društvom; prokura i posebni načini zastupanja;ograničenja u izboru za organe društva; zabrana konkurencije;poslovna tajna; obavještavanje; upravljanje razvojem i poslovanjem;zaštita okoline; odnosi sa sindikatom.Obavezno postojanje statuta ukazuje na to da se društvo saograničenom odgovornosti tretira kao društvo-institucija, poštougovorne elemente dopunjuju, a često i zamjenjuju pravila statutadonesena od strane organa društva. Veliki krug pitanja koja, takođe,predstavljaju obavezan sadržaj ugovora o osnivanju (ZOP, čl. 53)ukazuju i na snažnu prisutnost shvatanja o ovom društvu kao društvu-ugovoru. Ako se prihvati teorija institucije, u slučaju kolizijeodredaba statuta sa odredbama ugovora o osnivanju, valja


prednost dati statutu. Taj problem može iskrsnuti tokomposlovanja, u kasnijoj fazi razvoja društva, kada se razviju sveposlovne funkcije i izvrši unutrašnja institucionalizacija društva.

II IMOVinSKOPRAVM ODNOSI U DRUŠTVU I

PREMA TREĆIM LICIMA1. Imovina i osnovna/temeljna glavnica društva sa

ograničenom odgovornostiSvoju početnu imovinu (inicijalni kapital) društvo sa ograničenomodgovornosti stiče ulozima osnivača i njihovim sporednim činidbama,ako su te činidbe predviđene društvenim ugovorom. U momentuosnivanja imovina društva jednaka je vrijednosti osnovne glavnice ilije veća za vrijednost izvršenih sporednih činidbi. Sporedne činidbe,koje najčešće imaju oblik davanja, redovno su manje od vrijednostiosnovne glavnice i koriste se tokom poslovanja društva. Imovinadruštva, inače, kasnije se uvećava iz osnova redovnog poslovanja idrugih izvora. Normalno je da je imovina društva u njegovoj zrelojfazi razvoja daleko iznad visine osnovne glavnice (rezerve, fonddividende, drugi fondovi društva).Osnovna glavnica ili osnovni kapital (Stammkapital, stated capital)predstavlja imovinu izraženu u novcu (DM ili domaćoj valuti) koja jeutvrđena ugovorom o osnivanju i statutom formirana iz ulogaosnivača i podijeljena na udjele. Kada društvo povećava ili smanjujeosnovnu glavnicu, što se dešava tokom poslovanja, te promjene osnovneglavnice se upisuju u statut. Osnovna glavnica i njena promjena(povećanje ili smanjenje) činjenica je koja se redovno upisuje u sudskiregistar i podliježe načelu publiciteta, što treba očekivati de lege ferenda.U većini pravnih sistema najniži iznos osnovne glavnice je zakonomodređen, ispod koga se društvo ne može osnovati, odnosno ne možeegzistirati. Padne li vrijednost osnovne glavnice ispod zakonskogminimuma, moraju se vršiti odgovarajuće promjene društva. PremaZakonu o preduzećima, najniži iznos osnovne glavnice je 10.000DM/KM. Može biti uložena protuvrijednost u domaćoj valuti koja seobračunava po tržišnom deviznom kursu na dan zaključenja ugovorao osnivanju društva. Ako je, pak, uplata izvršena u domaćoj valuti,obavezna je revalorizacija te vrijednosti, najmanje jednom godišnje (ZOP,čl. 51). Logično je zaključiti da se ugovorom o osnivanju i statutom može


odrediti veći iznos osnovne glavnice (npr. 15.000 DM/KM, 25.000 DM/KMili neka druga vrijednost veća od 10.000 DM/KM).Objektivno pravo (zakon) redovno ima zadatak da čuva integritetosnovne glavnice. U tom smislu predviđa se niz rješenja kao što su:obavezna objava smanjenja i upis u registar suda; ne može seisplaćivati dobit dok se ne namiri statutom utvrđen iznos osnovneglavnice; obavezna transformacija društva, ako se ne naknadiumanjeni iznos osnovne glavnice, revizija precijenjene osnovneglavnice i dr. Sistemskim tumačenjem pozitivnog prava može se rećida su ovi zahtjevi oko očuvanja cjeline osnovne glavnice izraženi u zakonu.Cijeli iznos osnovne glavnice mora biti unesen, odnosno uplaćen domomenta upisa društva u sudski registar. Kao što je već ranijeizloženo, sudu se prezentira dokaz (potvrda) o unošenju ili uplati svihuloga, svih osnivača. Nema mogućnosti djelimičnog konstituisanjaosnovne glavnice jer nema sukcesivnog osnivanja društva.Svaka uplata po osnovu uloga nakon upisa društva u sudski registarznači povećanje uloga i istovremeno povećanje osnovne glavnice.Povećanje osnovne glavnice može nastati povećanjem ulogapostojećih članova (reinvestiranje). I to tako što oni dio ostvarenedobiti usmjeravaju u osnovnu glavnicu ili ulaganjima iz vlastitih izvoračlanova (lična štednja). Do povećanja osnovne glavnice može doćinovim ulozima od strane novih članova (investiranje), što dovodi do„otvaranja" društva. Smanjenje osnovnog kapitala jeste svakonjegovo smanjenje ispod iznosa utvrđenog društvenim ugovorom,odnosno statutom društva. Do smanjenja osnovne glavnice redovnodolazi usljed finansijskih teškoća u koje zapadne društvo, ali može iodlukom članova društva (smanjenjem vrijednosti uloga,oslobađanjem od plaćanja dijela uloga ili povlačenjem uloga, ako suove situacije predviđene društvenim ugovorom). U uporednim pravimaova materija je detaljno regulisana zakonom, za razliku od našegpozitivnog prava.2. Ulozi u društvo sa ograničenom odgovornostiUlozi su doprinosi (kontribucije) na osnovu kojih se formira osnovnaglavnica društva. Kasnije, tokom poslovanja ti ulozi se mogupovećavati ili se unose, odnosno uplaćuju novi ulozi, što ima zaposljedicu uvećanje osnove glavnice društva. Već je rečeno da može doćido smanjenja uloga članova. Ha bazi uloga određuju se udjeli članovadruštva, odnosno njihova prava i obaveze (imovinska i drugaparticipacija).


Zakonom je određen minimalni iznos pojedinačnog uloga koji iznosi500 DM ili protuvrijednost u domaćoj valuti obračunata po tržišnomdeviznom kursu na dan zaključenja ugovora o osnivanju društva. Akosu ulozi uplaćeni u domaćoj valuti, oni se revalorizuju najmanjejednom godišnje, kao i osnovna glavnica (ZOP, čl. 51). Društvenimugovorom i statutom određuje se visina uloga, pojedinačno za svakogulagača (npr. 6.000 DM ulog lica A, 4.000 DM ulog lica B). Zbirpojedinačnih uloga ne može biti ispod zakonskog minimuma osnovneglavnice. Ako bi došlo do povlačenja uloga saglasno ugovoru oosnivanju društva ili isključenja člana iz društva, i tada se mora voditiračuna o zakonskom minimumu osnovne glavnice. U tim situacijamapotrebno je izvršiti korekcije povećanjem uloga preostalih članova.Bez obzira na to da li se radi o osnivačkim ili novim ulozima, oni seupisuju u sudski registar, pojedinačno za svakog člana društva. Ulozimoraju biti uneseni, odnosno uplaćeni u cijelosti i od svakog ulagačado momenta upisa u sudski registar činjenice osnivanja društva ilipovećanja osnovne glavnice. Dakle, nema djelimičnog unošenja uloganiti se može postaviti pitanje njihovog neurednog unošenja.Ulozi članova, kao i kod ostalih trgovačkih društava, su imovinskasubjektivna prava (svojina, obligaciona prava, udjeli u drugomdruštvu). Njihovi objekti su stvari, pokretne ili nepokretne, potrošne ilinepotrošne, zatim prava kao što su prava industrijske svojine i,napokon, novac. Ulozi ne mogu biti u radu, mada uporedna pravapoznaju i takvu vrstu uloga. Novac se uplaćuje, a stvari i prava unose ito tako da društvo može sa njima slobodno raspolagati.Pojedinačni ulozi, kao i osnovna glavnica, izražavaju se u novcu,njemačkim markama ili domaćoj valuti. Naturalne uloge (stvari iprava) procjenjuje ovlaštena organizacija ili stručnjak. U slučaju da senakon upisa društva u sudski registar, stečaja ili likvidacije, ustanovida je ulog ili dio uloga precijenjen ili potcijenjen, može se tražitinjihovo saobražavanje realnoj vrijednosti. Zahtjev može podnijetisvaki član društva putem tužbe actio pro socio,f>9) povjerilac društva,stečajni upravnik, likvidator ili naravno društvo (ZOP, čl. 52). Ovoje jedan od slučajeva zaštite integriteta osnovne glavnice i zaštitepovjerilaca. Tada se vrši procjena uloga i ulagač za čiji se ulogutvrdi da je precijenjen dužan je izvršiti dodatne uplate u novcu, nemože u naturi (ZOP, čl. 52).U nekim pravima predviđeno je izričito da ulog ne može biti unegocijabilnim hartijama od vrijednosti. Zakon o preduzećima nema o( ' 9 ) Stojčević dr Dragomir: “Rimsko obligaciono pravo”, Zavod za izdavanje udžbenika NR

Srbije, Beograd, 1960, str. 94


tome izričite odredbe, rio, pošto se ulog može sastojati u udjelu Kodnekog drugog društva (npr. akcionarskog) koji je predstavljendionicama, kao prenosivim hartijama od vrijednosti, valja zaključiti daje dopušten ulog u tim hartijama. Razumije se, dopušteno je isuprotno ugovaranje.rieka uporedna prava daju mogućnost, i kod ovog društva, da člandruštva zadrži pravo svojine na unesenom ulogu u društvu, zatim,daju mogućnost povlačenja uloga, u skladu sa društvenim ugovorom.Za takve situacije najprije zakon, a potom ugovor o osnivanju, trebada sadrže odgovarajuće odredbe, sve s ciljem očuvanja pravnesigurnosti i zaštite interesa povjerilaca. Zakon o preduzećima nesadrži takva rješenja. Pitanje oslobađanja ulagača od plaćanja dijelauloga (dio je plaćen), ali pod uslovom da je namiren odgovarajućiiznos osnovne glavnice iznad zakonskog minimuma, takođe,predviđaju uporedna prava. Ova situacija ne dolazi u obzir u našempravu pošto svi ulozi u cijelosti moraju biti uplaćeni prije upisa tečinjenice u sudski registar.3. Sporedne činidbe članova u korist društvaUgovorom o osnivanju društva mogu se predvidjeti obaveze osnivača,kao i novih članova, na vršenje sporednih činidbi u korist društva(ZOP, čl. 53). Pošto ugovaranje činidbi vrše članovi (osnivači) ukorist društva, radi se o klauzuli ugovora u korist trećeg (infavorem tertii). Važno je istaći da imovinski efekti tih činidbi neulaze u osnovnu glavnicu društva, niti predstavljaju povećanjeuloga članova.Sporedne činidbe mogu biti veoma široko određene. Obično imajuimovinski karakter i sastoje se u nekom davanju: dodatne uplate unovcu (mjesečno, polugodišnje); preduzimanju određenih pravnih ifaktičkih radnji (kupovina robe od društva, prodaja sirovina društvu,davanje jemstva i garancija za društvo i dr). Sporedne činidbe semogu sastojati i u vidu nečinjenja, odricanja (nekonkurisanjadruštvu). Kako efekti sporednih činidbi ne ulaze u osnovnuglavnicu društva, proizlazi da se one mogu sastojati u vršenju nekihradnji u korist društva (obavljanje određenih poslova u ili zadruštvo, angažman na dobijanju kredita za društvo).


4. Udjeli i raspolaganje udjelima članova društva saograničenom odgovornosti

Kao što je već rečeno, udio predstavlja neki imovinski i drugi intereskoji ima član društva u samom društvu. Relativno je trajnog karakterai zavisi, u principu, od volje imaoca udjela. Kod društva saograničenom odgovornosti na udjele se ne izdaju akcije/dionice negoodgovarajuće pisane isprave (potvrde) koje nemaju obilježja hartijeod vrijednosti. Inače, ovo društvo, kao i društvo personalnog tipa,može emitovati hartije od vrijednosti kojima se ne stiče participacijau upravljanju društvom (mjenica, ček, obveznica, komercijalnizapis, certifikat). Udjeli se upisuju u knjigu udjela i izražavaju uprocentu, a prema pozitivnom pravu jedan član društva može imatisamo jedan udio („sistem stalnog jedinstvenog udjela").Kod ovog društva, dakle, ne dolazi u obzir raspolaganje udjelimaprenosom hartija od vrijednosti. Kao i kod personalnih društava,raspolaganje udjelima vrši se putem cesije (ustupanja), uz pristanaksvih ili određene većine članova društva. Causa cesionog ugovora možebiti causa solvendi, causa donandi i causa credendi.Ustupanje udjela može se vršiti drugom ili drugim članovima društva(unutar društva) ili trećem licu (izvan društva). Zavisno od toga postojerazličita pravila o ustupanju udjela. Zakon o preduzećima ovu materijuprepustio je u cijelosti ugovoru o osnivanju društva i statutu (ZOP, čl.53,54).Transfer udjela između članova društva je, načelno, slobodan.Društvenim ugovorom i statutom mogu se predvidjeti određenaograničenja koja se tiču: sprečavanja majorizacije u društvu,redoslijeda članova na koje se vrši prenos, obavezne diobeprenesenog udjela na članove društva, prvenstvenog otkupa udjela odstrane društva i dr.Kada se radi o prenosu udjela na treće lice (izvan društva), redovnozakoni i ugovori o osnivanju društva predviđaju ograničenja. Ona seodnose na proceduru koja je formalizovana, obaveza da se najpriječlanovi društva ponude, zatim, dobijanje saglasnosti za prenos kojudaju svi članovi ili određena kvalifikovana većina članova kojipredstavljaju određen iznos osnovne glavnice (npr. 2/3 članovadruštva koji zastupaju isto toliko kapitala osnovne glavnice).Raspolaganje udjelima, dakle, postavljeno je liberalnije nego koddruštava lica. Znatno je ograničenije u odnosu naakcionarsko/dioničarsko društvo jer su lični momenti (intuitu


personae) daleko prisutniji. Time se teže mijenja broj i sastav članovaovog društva, što naglašava njegov „zatvoreni" karakter (closecorporation). Zakon o preduzećima je ovu materiju u cijelostiprepustio autonomnoj regulativi, što nije slučaj u uporednimpravima.5. Povlačenje (amortizacija) udjela člana društvaGeneralno polazište poslovnog prava o trgovačkim društvima jeste dačlan društva ne može tražiti povlačenje (amortizaciju) onoga što jeuložio u društvo. Međutim, savremeni trgovački zakoni sadrže odredbe0 tome, zahtijevajući istovremeno da se to pitanje, ako žele članovi,detaljnije reguliše ugovorom o osnivanju društva i statutom.Zakon o preduzećima tu materiju u cijelosti prepušta statutu.Postoje određene situacije kada je potrebno dozvoliti povlačenjeudjela radi zaštite interesa društva, a nekada i radi zaštite interesačlana ili njégovih nasljednika. Uslovi za povlačenje udjela moraju bitiregulisani ugovorom i statutom društva, a odluku donose članovi.Generalno posmatrano, do povlačenja udjela može doći: bezsaglasnosti člana i uz saglasnost člana, zatim, povlačenja bez naplate isa naplatom. Ako je predviđeno društvenim ugovorom, do povlačenjaudjela bez saglasnosti člana društva doći će kada član društva padnepod stečaj ili se steknu uslovi za pljenidbu njegove imovine, a to znači1 udjela u društvu. Smrt člana društva može biti razlog za povlačenjeudjela kako bi se spriječio ulazak novih članova (nasljednika).Povlačenje udjela je potrebno predvidjeti, ako postoji mogućnostisključenja člana iz društva.Ugovorom o osnivanju društva i statutom treba predvidjeti, kada tonije regulisano zakonom, između ostalog: razloge za povlačenjeudjela, uslove pod kojima se vrši povlačenje udjela bez naplate i uznaplatu, vidove i uslove obeštećenja člana društva, novi raspored udjelapreostalih članova, te kako se donosi odluka o povlačenju udjela.

6. Učešće u dobiti i ostvarivanju drugih imovinskihprava

Zajednički cilj osnivača, odnosno članova društva jeste ostvarivanjedobiti, a time i ostvarivanje imovinskih interesa ulagača. Dobit jeosnovno mjerilo stepena ostvarivanja zajedničkog cilja. Podjela dobitije u sferi ugovorne autonomije (društveni ugovor) i autonomneregulative (statut) - ZOP, čl. 53,54.


Učešće u dobitku društva je imovinsko pravo člana društva. Opštepravilo je kod ovog tipa društva da članovi učestvuju u podjeli dobitisrazmjemo visini svoga uloga („po kapitalu"), kako je određenougovorom o osnivanju i statutom društva, nije fer plej ako se nekomčlanu omogući učešće u dobiti bez snošenja gubitaka društva. Inačese takva klauzula u ugovoru smatra nedozvoljenom jer omogućujeulagačko ugnjetavanje (oppressive). U uporednim pravima to sesmatra povredom fundamentalnih principa prava pa sud pruža zaštituugroženim ulagačima sve i ako ta materija nije regulisana aktimakompanije.Članovi društva mogu, saglasno ugovoru o osnivanju i statutu,predvidjeti učešće u dobiti i „prema okolnostima". Lični doprinosi iangažman, koji ne ulaze u kategoriju udjela, tako postaju predmetomvalorizacije. U tom smislu, članovima društva može pripadati posebnanaknada, dodatna dobit. Logika je u prisutnosti personalnihelemenata kod ovog tipa društva.Prema pozitivnom pravu, imalac akcije/dionice ima pravo nasrazmjeran dio učešća u stečajnoj masi prilikom provođenja stečajnogpostupka nad akcionarskim društvom. U pogledu društva saograničenom odgovornosti takvo rješenje ne postoji, ali razumnostnalaže da se koristi zakonska analogija (analogija legis). Treba istaćida član društva, kao i dioničar, ne učestvuje u podjeli stečajne mase,nego u podjeli ostatka stečajne mase (čiste aktive) nakon podmirenjasvih obaveza društva u stečaju (zakonskih, ugovornih i vanugovomih).

7. Učešće u snošenju poslovnih rizika i pokrivanjugubitaka društva

Iz prirode trgovačkog društva slijedi da posljedice poslovnih rizika igubitaka koje zadese društvo imaju odraza na uloge članova. Istina,poslovni rizici i gubici društva pravno pogađaju samo društvo, kaosamostalnu pravnu (inridičku) ličnost, odnosno njegovu imovinu. Kakoje osnovna glavnica formirana od uloga članova, time se ujedno utiče ina uloge članova. Smanjenje osnovne glavnice ima za posljedicu ismanjenje uloga. Snošenje poslovnih rizika i gubitaka u cijelosti sereguliše ugovorom o osnivanju i statutom društva (ZOP, čl. 53,54).naziv ovog tipa društva ne naglašava imovinskopravnu odgovornost uprometu, nego snošenje poslovnih rizika i gubitaka društva. A terizike i gubitke snose članovi društva u visini svojih uloga koji suograničeni, pa otuda i ograničena odgovornost. Pri tome se poštujeprincip jednakog tretmana: svi članovi društva snose posljedice


srazmjemo visini svojih uloga u društvu. Uostalom, srazmjemo visiniuloga oni učestvuju u upravljanju društvom, više ili manje sudoprinijeli svojim uticajem na nastanak gubitaka. Društvenimugovorom i statutom članovi se mogu obavezati na dodatne uplate sciljem namirenja gubitaka.

8. Zabrana konkurencije, konfliktnost interesa ilojalnost društvu

Zabrana članovima da konkurišu društvu veoma je usko regulisanazakonom (ZOP, čl. 137). Odnosi se samo na lica koja obavljajuposlovodnu funkciju (individualno ili kolektivno) i to: da ne moguosnovati drugo društvo ili u drugom društvu obavljati poslovodnufunkciju, ako ta društva obavljaju istu djelatnost kao i društvo u komevrše poslovodnu funkciju; zabrana traje za vrijeme dok se obavljafunkcija i jednu godinu nakon prestanka obavljanja poslovodne funkcije.Kako nema zakonske zabrane, ugovorom i statutom društva može seproširiti klauzula o zabrani konkurencije. Obično se proširuje u ovomsmislu: da se članovima, funkcionerima društva (članovima uprave,nadzornog odbora, odboru direktora ili direktoru i prokuristima)zabranjuje sticanje takvog svojstva u drugom društvu koje obavlja istuili sličnu djelatnost ili „koje bi moglo biti konkurent na tržištu".Zabranom se, takođe, isključuje zaposlenje u konkurentskom društvu.U ugovoru o angažmanu sa funkcionerom društva i ugovoru o radu sazaposlenim obavezno se unosi konkurentska klauzula. Prekršajzabrane konkurencije povlači: isključenje iz društva, prekid radnogodnosa ili ugovornog angažmana, brisanje konkurentske djelatnosti koddrugog društva i, napokon, naknadu štete. Umjesto naknade štete,nekada se predviđa mogućnost da se zahtijeva od prekršioca zabrane daustupi zaključene poslove društva koje je pogođeno konkurencijom i/iliustupanje imovinskih koristi iz tih poslova i si.Ugovorom o osnivanju društva i statutom može biti regulisano pitanjesukoba interesa u vođenju poslova društva (klauzula konfliktnostiinteresa). Radi se, zapravo, o uslovima i procedurama pod kojim semogu zaključivati određene vrste pravnih poslova između društva ičlanova društva i drugih lica koja obavljaju određene dužnosti.Uobičajeno se predviđa da: članovi, funkcioneri i prokuristi moguzaključiti sa društvom ugovor o kreditu, garancijama, jemstvu, zalozi ihipoteci ili se može davati mjenični akcept, aval, intervencija samopod uslovom prethodnog pisanog odobrenja svih drugih članovadruštva, odnosno upravnog i/ili nadzornog odbora. Krug poslova kojise zaključuju pod tim uslovima može se proširiti.


Zakon o preduzećima uopšte ne reguliše to pitanje. No, u zakonu obankama i društvima za upravljanje nalaze se klauzule o sukobuinteresa.Ostvarivanje zajedničkih interesa teško se može postići bez lojalnogponašanja članova u i prema društvu. Zakonom je lojalnost društvupredviđena kao obaveza članova čije se polje djelovanja preciziradruštvenim ugovorom (ZOP, čl. 53). U najširem smislu, lojalnost značivjemost društvu, odnosno postojan, dobar i pošten stav premadruštvu, u svim prilikama. Često se u pravno-tehničkom smisluodređuje kao zabrana nanošenja štete društvu. Stoga lojalnost u širojvarijanti uključuje zabranu konkurencije i isključenje konfliktnostiinteresa. Lojalnost podrazumijeva razuman stav i ponašanje premaodluci većine, korekciju odluka većine, odnos prema manjini(minoritetu), pristanak na izmjenu društvenog ugovora saglasnoizmijenjenim okolnostima, neotuđivanje udjela u slučajufinansijskih teškoća za društvo, neiskorištavanje sopstvenihpreimućstava na štetu društva ili njegovih članova. Lojalnost kaoprincip i kao obaveza članova doprinosi uravnoteženju odnosa udruštvu i smanjenju rizika.9. Imovinskopravna odgovornost društva i članovaDruštvo sa ograničenom odgovornosti je trgovačko društvo i za svojeobaveze odgovara cjelokupnom svojom imovinom, osnovnomglavnicom i ostalom imovinom (ZOP, čl. 50, 126). Dakle, za svojeobaveze stvorene u prometu „jamči samo društveni fond',70) paisključivo društvo može biti za to tuženo. S ciljem naplate svojihpotraživanja od društva, povjerilac može preduzeti mjere prinudnogizvršenja (egzekucije) pljenidbom novčanih sredstava na žiro ideviznom računu, pokretnih i nepokretnih stvari, potraživanja teudjela koje društvo ima u nekom drugom društvu. Odgovornostdruštva je pravno neograničena jer odgovara svojom imovinom. Začlana društva se to pojavljuje kao poslovni rizik.Društvo odgovara za obaveze drugih društava ako je na bazi posebnogugovora preuzelo takvu odgovornost (ZOP, čl. 126). Ona mogu poticatiiz osnova zajedničkih ulaganja, konzorcijalnog nastupanja, davanjajemstva, garancija i drugih pravnih poslova. Uvijek se radi oindividualno preuzetoj odgovornosti, bilo u pogledu subjekta iliodređene vrste/a obaveze.01 Stražnicky dr Milorad, op.cit.str. 174


Za obaveze u prometu koje je društvo steklo kao član društva neodgovara. Ne može biti tužen. Isto tako, on nije legitimisan (aktivno)da podigne tužbu protiv nekog lica za ispunjenje obaveza koje to liceima prema društvu. Sa prednjim ne treba miješati drugu situaciju. Akoje društvo dalo garanciju, aval ili zalogu trećem licu za obavezu članadruštva ili preuzelo jemstvo ili zajedno sa članom palo u odnospasivne solidarne obligacije, u svim tim slučajevima ono će odgovaratiza člana društva kada se steknu uslovi iz konkretnog pravnog odnosa.No, takva odgovornost nije po osnovu članstva u društvu (generalnaodgovornost), nego po osnovu konkretnog ugovora (pojedinačnaodgovornost).Postoje slučajevi kada članovi društva odgovaraju za obaveze uprometu. Ako osnivači društva, prije njegove registracije, zaključeodređene pravne poslove i preduzmu radnje u pravnom prometu sčijem osnivanja društva, tada će solidarno odgovarati za nastaleobaveze. U momentu nastanka obaveze društvo nije postojalo.Nadalje, ako član društva nije uplatio svoj ulog u cijelosti, a došlo jedo stečaja društva iz čije stečajne mase se ne mogu namiritipotraživanja povjerilaca, za iznos neizvršene uplate može odgovaratitaj član ili svi članovi solidarno.

III PRESTANAK ČLANSTVA, PROMJENA

OBLIKA

DRUŠTVA I PRESTANAK DRUŠTVA1. Prestanak članstva u društvu sa ograničenom

odgovornostiČlanstvo u društvu može prestati iz ovih razloga: voljnih, nevoljnih ismrću, odnosno prestankom postojanja samoga člana. Uporednaprava najčešće uređuju prestanak članstva istupanjem i isključenjemčlana iz društva. Zakonom o preduzećima ta materija je u cijelostiprepuštena društvenom ugovoru i statutu (ZOP, čl. 53,54). Tim aktimapotrebno je regulisati uslove, postupak i pravne posljedice istupanja iisključenja člana (npr. kada se može izjaviti istupanje, kako i kome,otkazni rok, ko donosi odluku i kako, kada se član može isključiti teko i kako donosi odluku o isključenju).Isključeni član, odnosno član koji je istupio iz društva, ima pravo nanaknadu procijenjene (tržišne) vrijednosti uloga u momentu istupanja,odnosno isključenja. Kao momenat istupanja ili isključenja člana


smatra se dan kada je odluka o tome postala konačna, odnosnopravosnažna. Pravilo je da član društva prvo ispuni svoje obavezeprema društvu, a potom društvo isplaćuje vrijednost uloga. Ako ječlan napustio društvo prije okončanja postupkaistupanja/isključenja, to ništa ne utiče na stvar. Sve dok postojiulog, kao konstitutivni dio osnovne glavnice, postoji i članstvo u društvu.

2. Promjena oblika društva sa ograničenomodgovornosti

Promjena oblika trgovačkog društva predstavlja jedan od načinaprestanka društva, ali bez likvidacije. Mijenja se forma društva i onaprilagođava zakonskim pravilima. Inače, trgovačka društva sufleksibilne forme organizacije poslovnih organizacija.Transformacija društva može nastati odlukom članova, odnosnoskupštine ili ex lege.Članovi društva ili skupština, ako je formirana kao organ upravljanja,mogu donijeti odluku o promjeni oblika društva sa ograničenomodgovornosti. Da se transformiše u višu formu kao što je akcionarskodruštvo, što je i najčešće slučaj, ili u nižu formu javno trgovačkodruštvo. Odluka se donosi jednoglasno ili većinom na način i popostupku koji su utvrđeni statutom društva. Pri tome se mora izvršitisaobražavanje osnovne glavnice zakonskim zahtjevima za tu novu formudruštva, organizacija upravljanja i dr.Društvo sa ograničenom odgovornosti se nekada mora preobrazitisilom zakonske naredbe. To će biti slučaj kada se broj članovadruštva svede na jednog (ZOP, čl. 151), dakle, članstvo padne ispodzakonskog minimuma članova. Ni za jedno, pa ni za ovo društvo, zakon nijeodredio rok za obavljanje ove promjene.Promjena oblika društva, na osnovu odluke organa ili po osnovuzakona, upisuje se u sudski registar. Promjena oblika trgovačkogdruštva uvijek povlači univerzalnu sukcesiju. Društvo koje je nastalopromjenom oblika ranijeg društva preuzima (sljeduje) njegovu imovinu,ali i obaveze koje su nastale u prometu do momenta upisa promjene usudski registar.3. Prestanak društva sa ograničenom odgovornostiNa prestanak društva sa ograničenom odgovornosti primjenjuju seopšta pravila o prestanku trgovačkih društava, pošto zakon ne sadrži


posebna pravila za ovaj tip društva. Opšti način prestanka trgovačkihdruštava jeste stečaj i redovna likvidacija. Statusne promjeneuslovljavaju prestanak društva bez likvidacije, kao i promjenu oblika.Takođe, društvo može prestati i odlukom članova, odnosno skupštine,ako je formirana. Društvo mora prestati, prema uporednim pravima,kada se osnovna glavnica smanji ispod zakonskog minimuma, a nijenamirena, niti je donesena odluka o promjeni oblika društva. U tomsmislu nema odgovarajućih odredbi u pozitivnom zakonodavstvu.

G l a v a Društvo jednog licaš e s t a (jednočlano, inokosno društvo)/ POJAM, OSNIVANJE I SPECIFIČNOSTI1. Pojam društva jednog licaPrema zakonu, društvo jednog lica (djl) predstavlja oblik društva saograničenom odgovornosti koje je osnovano i, u principu, vođeno odjednog lica za čije obaveze njegov jedini vlasnik ne odgovara, osim uslučaju stvaranja privida pravne ličnosti. Kraće, to je društvo u svojinijednog lica, jedinog vlasnika. Spada u red „zatvorenih" firmi koje sumale ili srednje razvijene.71’U uporednim pravnim sistemima odavno je poznat princip „one mancompany", njegova pravna forma jeste društvo sa ograničenomodgovornosti ili akcionarsko društvo, jedna ruka drži udjele, odnosnoakcije društva. Iskustvo je pokazalo da insistiranje na više članova, upojedinim slučajevima, može se pretvoriti u čisti formalizam, bezekonomske i pravne suštine, naročito kod akcionarskog društva, ukome se isključivo odlučuje na bazi veličine udjela čiji je prenosslobodan. Više članova može imati minorne udjele sa nerelevantnimučešćem u upravljanju društvom (npr. njih osam drži po dvije akcije, ajedan, deveti član, 3.000 akcija). Zakon o preduzećima ne dozvoljava1' Harry G. Hcnn. op.cil. sir. 508

178 Društvo jednog lica

da jedno lice formira akcionarsko društvo ili stekne sve akcije društva,što je u svijetu uobičajena pojava.2. Karakteristike društva jednog licaOsnovne karakteristike društva jednog lica koje predstavlja varijantudruštva sa ograničenom odgovornosti su ove:a) Osnivač i vlasnik društva je samo jedno Hce, pravno ili fizičko,

domaće Hi strano (ZOP, či. 5,59). Ako se proširi krug lica, društvodobije samo jednog člana, ono mijenja svoj oblik (ZOP, ćl. 151);

b) Odluka o osnivanju društva je osnivački i organizaciono- pravni aktpošto statut društva nije obavezan;

c) Zakonski minimun osnovne glavnice iznosi 1.000 DM koja možebiti uplaćena u domaćoj valuti obračunata po tržišnom deviznomkursu na dan donošenja odluke o osnivanju (ZOP, ćl. 60);

d) Društvom upravlja jedini vlasnik, a odlukom o osnivanju vođenje(poslovodstvo) može biti povjereno jednom licu ili kolektivnomorganu;

e) Raspolaganje udjelima je slobodno;f) Za svoje obaveze društvo odgovara cjelokupnom imovinom, ali

ćevlasnik društva odgovarati solidarno neograničeno ako „probije"pravni subjektivitet društva i stvori privid privrednog identiteta(ZOP, ćl. 62).

3. Osnivanje društva jednog licaZa osnivanje društva važi normativni sistem, a kada je osnivačstrano lice, pod uslovima faktičkog reciprociteta. Već je rečenodaje osnivač jedno lice.Osnivački akt je odluka o osnivanju koja ima karakter privatno-pravnog akta jer se ne zahtijeva nikakva ovjera, osim potpisaosnivača. Odluka obavezno sadrži: ime osnivača; firmu i sjedištedruštva; djelatnost društva; iznos osnovne glavnice; poslovodni organ;unutrašnju organizaciju; trajanje i prestanak društva; način izmjena idopuna odluke te druga pitanja značajna za poslovanje društva. Poredobaveznih, odluka sadrži i fakultativne elemente za koje se odlučiosnivač. Odluka se prezentira registracionom sudu prilikomregistracije.

Društvo jednog lica 179

Kao i Kod ostalih društava, osnivačkim aktom se određuje ukupaniznos osnovne glavnice, izražen u DM ili domaćoj valuti. Taj iznosne može biti niži od zakonskog minimuma (1.000 DM iliprotuvrijednost u domaćoj valuti). Pošto je jedan osnivač i ulagač,iznos osnovne glavnice predstavlja i iznos pojedinačnog, jedinoguloga.Prema stanovištu naše sudske prakse, osnivački ulog mora bitiisključivo u novcu, za razliku od drugih tipova trgovačkih društava. Hemože u naturi, stvarima i pravima. Sud je striktno protumačiozakonsko pravilo (ZOP, čl. 61) koje kaže da odluka o osnivanju sadržiodredbu o „osnovnoj glavnici (ukupan iznos, razložen po vrsti i načinuuplate)". Ako bi jedno lice u odluci o osnivanju odredilo osnovnuglavnicu od 60.000 DM želeći da unese svoju opremu, mašine iostalo, to ne bi bilo moguće, novi ulozi, po mišljenju suda, mogu bitiu naturi.Odlukom o osnivanju određen iznos osnovne glavnice mora bitiuplaćen u cijelosti prije registracije društva jer se dokaz prezentirasudu. Da bi društvo moglo početi obavljati poslovnu djelatnost,mora pribaviti odgovarajuće dozvole o zadovoljavanju higijenskih,tehničkih, ekoloških i drugih uslova.Osnivač nije u obavezi da donese statut. Stoga odluka o osnivanjutreba da obuhvati sva pitanja i njihovu razradu, koja se inače uređujustatutom kao osnovnim unutrašnjim organizaciono- pravnim aktom. Ukasnijoj fazi razvoja društva, unutrašnje organizacione strukture iposlovnih funkcija donošenje statuta se ukazuje kao neophodno.

4. Specifičnosti imovinskih odnosa kod društva jednoglica

Izložićemo samo specifičan aspekt pravnih odnosa kod društva jednoglica po kojim se ono razlikuje od opšteg tipa društva sa ograničenomodgovornosti.a) Osnovna/temeljna glavnica i ulog. Osnovna glavnica, kao sto

je većrečeno, konstituiše se isključivo uplatom u novcu. Stoga nemaprocjene uloga niti njihove naknadne revizije. Cjelokupni iznososnovne glavnice čini jedan ulog i jedan udjel, ako se prihvatisistem stalnog jedinstvenog udjela (osnovna glavnica = ulog).Društva jednog lica su pogodna forma za povezivanje višeposlovnih subjekata, na bazi kapitala, putem stvaranja holdinga


b) bez finansijskih opterećenja njihovog vlasnika. Ulog u jednomdruštvu može činiti ulog u drugom i tako nekoliko puta stvarajućilanac društava, onda su sva ona pod kontrolom prvog društva. Sciljem očuvanja pravne sigurnosti i interesa povjerilaca u prometu,zakon bi morao predvidjeti određena ograničenja (da li se jedan udiou društvu može u cijelosti više puta ulagati u druga društva, pitanjedjelimićnih udjela i njihovih ulaganja i dr).

c) Lični angažman jedinog vlasnika društva je veoma prisutan. Zato susporedne činidbe i dodatne uplate, koje ne ulaze u osnovnu glavnicudruštva, izražajnije nego kod drug'h tipova društava.

d) Raspolaganje udjelima. l\ao što postoji jedan ulog, tako postoji isamo jedan udjel, vlasnika društva. Raspolaganje tim udjelom jeslobodno i prepušteno je njegovoj odluci. Udjel se možetransferisati u cijelosti na drugo lice (prodaja, cesija, poklon,leasing). Ho, u suštini to predstavlja pronos cijelog društva nanovog vlasnika, osim u slučaju leasinga. Djelimićan prenos udjelane dolazi u obzir, osim ukoliko se ne želi promijeniti oblikjednoćlanog društva, nasuprot tome, povlačenje cijelog udjelajednostavno ne dolazi u obzir jer to znači prestanak društva.Moguće je djelimićno povlačenje udjela do zakonskog minimumaglavnice, ako su se stekli usiovi predviđeni u odluci o osnivanjudruštva.

e) Dobit, poslovni rizici i gubitak društva. Dobit društva, kao prvo, ucijelosti pripada vlasniku društva. Pošto je lični angažman prisutan,jedan od kriterija mogu biti „okolnosti slučaja,,. Poslovni rizikdruštva posredno utiče na visinu uloga jedinog ulagača u društvo.

U INOVINSKOPRAVNA ODGOVORNOSTDRUŠTVA I JEDINOG VLASNIKA DRUŠTVA

1. Imovinskopravna odgovornost društva jednog licaDruštvo jednog lica za stvorene obaveze u prometu odgovara

Društvo jednog lica 181

cjelokupnom svojom imovinom, kao i ostali oblici trgovačkih društava(ZOP, čl.126). Imovina društva, osnovna glavnica i kapital stečenposlovanjem odvojeni su od lične imovine vlasnika društva. Činjenicašto postoji samo ulagač i jedan vlasnik, za razliku od drugih tipovadruštva, pravno ništa ne mijenja na stvari. Sa stanovišta opštegprincipa odgovornosti, pojačana veza između društva i njegovogjedinog vlasnika ima isključivo poslovni karakter.


2. Imovinsko pravna odgovornost jedinog vlasnikadruštva

Opšti princip odgovornosti, ipak, može u određenim slučajevima bitiproširen i na odgovornost jedinog vlasnika društva, što ne postoji koddruštva sa ograničenom odgovornosti opšteg tipa. Veća je mogućnostda jedini vlasnik društva, jer ne postoje drugi članovi, zloupotrijebisvoj status na štetu društva i povjerilaca. Nema uticaja, reakcija ioponiranja drugih članova. Stoga je pravni subjektivitet društva jednoglica veoma „transparentan", pa ga je lakše „probiti", navodi se uteoriji. Upravo je zato nastala teorija privida privrednog identiteta(privida pravne ličnosti).Prema zakonu, probijanje pravnog subjektiviteta društva vlasnikmože učiniti „svojim radnjama ili miješanjem svoje imovine i imovinedruštva" (ZOP,čl. 62). Nadalje, ako je zloupotrijebio društvo da bioštetio njegove povjerioce; ako je za svoje lične poslove protupravnokoristio jemstvo, garancije, aval, zalogu, hipoteku i druge načineopterećenja imovine društva te ako je smanjio imovinu društva usvoju ličnu korist. Proširenje odgovornosti jedinog vlasnika društvaogleda se u tome što on, pored društva, za obaveze u prometuodgovara, po zakonu, ličnom imovinom neograničeno i solidarno(ZOP, čl.62).

G l a v a Akcionarsko/dioničko društvoS E D M A

/ POJAM, ZNAČAJ, KARAKTERISTIKE I

PRAVNA PRIRODA1. Pojam akcionarskog/dioničkog društvaZačeci akcionarskog/dioničkog društva (ad ili dd) sežu u XIV, a ponekim autorima u XV vijek, čija je kolijevka Italija. Kasnije, a posebnou XIX vijeku, svoju punu ekonomsku i pravnu afirmaciju ovaj tiptrgovačkog društva doživljava u razvijenim zemljama tržišneekonomije. Danas se u uporednim pravnim sistemima susreće podrazličitim nazivima: Aktiengesellschaft, Societe anonyme, Societe parazioni, Company limited by shares, Stock Corporation (private,public).72) Pravo koje je ranije važilo na području naše zemlje isusjednih zemalja poznavala su akcionarska/dioničarska društva kojaU ) Pennington R.Robert: ’’Company Law”, Butterworths, London, Dublin and Edinburgh,

1990, str. 751-772; Harry G. Henn, op.cit.str 107-503; Barnes-Dworkin-Richards: ’’Law for

business”, IRWIN, Homewood, 1987, str. 508-552; Giuseppe Ferri, op.cit.str.237-342;

Stražnickv dr Milorad, op.cit.str. 107-156; Vasiljević dr Mirko, op.cit.str.64/88; Sultanović

Aziz, Trifković dr Miloš, Simić dr Milić: ’’Privredno pravo dio I”, Ekonomski fakultet,

Sarajevo, 199 1, str.345-435

184 Akcionarsko/dioničko društvosu se nazivala "bezimeni ortakluk".75) U pravnoj teoriji su označavanakao "bezimena", "anonimna" ili "kapitalistička društva".7|)

Akcionarsko društvo predstavlja društvo kapitala, što se ogleda i unjegovom pojmovnom određenju. To je tip trgovačkog društva(poslovne organizacije), koji ugovorom formira najmanje pet lica(pravnih i/ili fizičkih), čija je osnovna glavnica unaprijed određena ipodijeljena na dijelove (units) koji su reprezentovaniakcijama/dionicama, kao hartijama od vrijednosti, a za obaveze uprometu društvo odgovara cjelokupnom svojom imovinom. U većinipravnih sistema ovaj tip društva je poslovna organizacija/trgovačkodruštvo po svome postanku i obliku, bez obzira na predmetposlovanja/djelatnost. Veoma je raširena forma poslovne organizaciječijem osnivanju, poslovanju, poslovnim transakcijama sa dionicama,upravljanju i prestanku trgovački i drugi zakoni daju izuzetan značaj.Stoga su u uporednim pravnim sistemima predmet veoma detaljnepravne regulacije.2. Značaj akcionarskog/dioničkog društvaRazvojem i značajem akcionarskih društava detaljnije se baviekonomska teorija, posebno u savremenim uslovima prateći razvoj irast svjetske privrede i multinacionalnih kompanija, čiji su jedan odosnovnih stožera dioničarska društva. Za razvoj ovog tipa društvaveliki značaj ima era liberalnog kapitalizma. Razvoj proizvodnih snagai sloboda preduzimanja poslovnih aktivnosti, uključujući i ugovornuautonomiju volje, zahtijevali su razvoj poslovnih subjekata koji ćeomogućiti koncentraciju kapitala, preduzimanje poslova velikevrijednosti, izgradnju kapitalnih objekata, uz ograničeni polovni rizikulagača. Zbog svoje pravne prirode i ograničenih resursa društvapersonalnog tipa nisu mogla zadovoljiti narasle potrebe i zahtjevepravnog prometa i privrednog života (ograničeni izvori finansiranja,neograničen poslovni rizik ulagača, ograničenja u raspolaganjukapitalom).

Akcionarsko/dioničko društvo 185Pribavljanje/sticanje kapitala izdavanjem (emisijom) negocijabilnih(prenosivih) hartija od vrijednosti u vidu akcija/dionica omogućilo jestvaranje krupnih ekonomsko-pravnih subjektiviteta kakva suakcionarska društva. Akcionarska društva su ubrzala razvojproizvodnih snaga jer su omogućila „pretvaranje aktivnog kapitaliste uprostog dirigenta, upravitelja tuđeg kapitala, a vlasnika u prostevlasnike, proste novčane kapitaliste".75)

U akcionarskom društvu koncentriše se kapital više stotina i hiljadaulagača (kontributora) kojim upravljaju lica sa posebnim znanjem,iskustvom i vještinom (menadžeri). Upravljanje kapitalom odvojeno jeod prava vlasništva nad kapitalom, kapital se koncentriše, aupravljanje centralizuje. Ulagači su poslovni subjekti,institucionalizovani oblici kapitala (banke, osiguravajuća društva,investicione kompanije, holding-kompanije, razni fondovi), ali i širokapublika, pojedinci. Poslovanje društva je izloženo javnosti, posebnokada akcije imaju redovnu kotaciju/tečaj na berzama. Zbog togadruštva imaju otvoren i lakši pristup finansijskim izvorima kapitala, alii stalni pritisak na menadžment da bolje radi. Pitanje uticaja krupnih isitnih dioničara i distribucije moći u akcionarskom društvuaktuelizirano je u uporednoj pravnoj teoriji.7i>)

Akcionarska društva su, sa druge strane, privlačna za same ulagače,pravna i fizička lica. njihova preimućstva ogledaju se u sljedećem: nemoraju imati status trgovaca niti ispunjavati određene specijalneuslove koji se obično traže kod ostalih društava; mogu se bavitisvojom profesijom neovisno od akcionarskog društva u koje su uložilikapital; rizik ulagača je ograničen jer obuhvata samo ulog; postojivelika mogućnost da se poslovni rizik disperzuje (stvaranje portfolia)77)

, lična svojstva ulagača nisu relevantna (zato se i nazivaju anonimnim,bezimenim); ulozi ne moraju biti veliki (nominalna vrijednost akcijemože iznositi nekoliko dolara ili desetina maraka); prihod u vidudividende je varijabilan i neizvjestan, što predstavlja određen izazovza ulagača; udjeli u društvu koji su predstavljeni akcijama slobodno ijednostavno se prenose. Akcionarska društva daju mogućnost daveoma širok krug lica postanu "mali investitori", čime se širi kultura

’ Karl Marks: ’’Kapital”. Prosveta, Beograd, 1972, str. 370

Interesantna je teorija ¡talijanskog profesora Guiseppa Ferri-a, vidjeti u: Krulj dr Vrleta

'’Pravni režim i oblici koncentracije u privredi”, Savremena administracija, Beograd, 1978,

str. 18-20 ' ‘

Markowitz H. ‘‘Portfolio Selection”, Journal of Finance, 7, str. 77-91, 1952 _

186 Akcionarsko/dioničko društvoinvestiranja, trajnog ulaganja. No, rizik ulaganja uvijek postoji, anaročito ako se kupe akcije lošeg akcionarskog društva.

3. Pravne karakteristike akcionarskog/dioničkogdruštva

Osnovne pravne karakteristike po kojima se akcionarsko društvorazlikuje od ostalih tipova društava su ove:

a ) Broj osnivača je redovno veći nego kod ostalih tipova trgovačkihdruštava, mada uporedna prava dozvoljavaju princip one mancompany. Zakon nikada ne određuje maksimalan broj članova,tako da neke američke kompanije imaju i po nekoliko stotinahiljada dioničara. U našem pravu minimalni broj osnivača je pet,bilo da su fizička ili pravna lica (ZOP, čl. 14). Specijalnim zakonimataj broj može biti drugačije određen.

b ) Visina osnovne/temeljne glavnice utvrđuje se osnivačkim aktom(ugovorom), ali zakon uvijek određuje najmanji iznos ispod kogase društvo ne može osnovati, ni ti postojati. Zakon, takođe,određuje uslove i načine povećanja i smanjenja osnovne glavnice.Prema Zakonu o preduzećima, minimalni iznos osnovne glavniceje 20.000 DM ili protivvrijednost u domaćoj valuti, od čeganajmanje 25% mora biti ulog u novcu (ZOP, ćl. 15). Za finansijskeinstitucije taj cenzus je daleko viši: za banke, najmanje 5 milionaKM (ZOB, čl. 20), a za dionička društva u osiguranju: 1 milion DMkada su predmet poslovanja poslovi osiguranja života, a 2 milionaDM ako društvo obavlja više vrsta osiguranja ili obavlja poslovereosiguranja.781 Za osnivanje društva za upravljanje fondovimaosnovni kapital je 1 mil. KM.

c ) Osnovna/temeljna glavnica podijeljena je na dijelove, jedinice(units) koji su predstavljeni akcijama/dionicama, a one suinvesticione hartije od vrijednosti. Jedno lice može imati više tihpapira koje skupa čine njegov udio u akcionarskom društvu. Zbirnominalnih vrijednosti akcija svih klasa i serija, svih dioničara, činiukupan iznos osnovne glavnice društva (OG= ukupan broj

Akcionarsko/dioničko društvo 187akcija (svihklasa, rodova) x njihova nominalna vrijednost).

d ) Prenos (transfer) akcija je, po pravilu, slobodan jer se radi onegocijabilnom i fungibilnom (zamjenjivom) papiru. Prenosomakcija prenosi se dio ili cijeli udio sa jednog na drugo lice, sa

' Trifković dr Miloš, Simić dr Milić, Sultanović Aziz: ‘‘Poslovno pravo”, Šahinpašić,

Sarajevo, 1997, str. 287

188 Akcionarsko/dioničko društvodotadašnjeg na novog člana društva. Promet akcijama je pravilo, avrši se na berzama, drugim organ izo vani m tržištima kapitala ili uslobodnoj i neposrednoj pogodbi. Tako se ostvaruje trgovinaudjelima ili dijelom udjela, a da to uopšte nema uticaja na društvokoje normalno obavlja svoje poslovanje (proizvodnju automobila,aviona, brodova, vrši prevoz putnika i stvari, obavlja industrijskudjelatnost, građevinsku, turističku).e ) Zakon izričito zahtijeva da se u akcionarskom društvu

organizujeupravljanje i vođenje poslova društva, formiraju organi upavljanja,kontrole i poslovodstva. Bilo od članova (akcionara) ili naprofesionalnoj osnovi, što je redovno u praksi. Položaj, djelokrug,način rada i odgovornosti organa zakonom su definisani, posebnou pogledu zabrane konkurencije, isključenja konfliktnosti interesa ilojalnosti društvu. Upravljanje u akcionarskom društvu postavljenoje na principu koji podrazumijeva odnos između: principal a(akcionara) i agenta (uprave društva).

f ) Za svoje obaveze stvorene u pravnom prometu, društvo odgovaracjelokupnom imovinom, jednako kao i društvo sa ograničenomodgovornosti. Ulagači snose ograničen poslovni rizik, do visinesvoga uloga, u slučaju smanjenja osnovne glavnice ili stečajadruštva. Upravo, radi ograničenog poslovnog rizika akcionarskodruštvo je isto kao i društvo sa ograničenom odgovornosti privlačnaforma organizacije poslovnih organizacija.

g ) Pored osnivačkog akta, akcionarsko društvo obavezno mora imatistatut koji se deponuje kod suda, što nije slučaj sa društvimapersonalnog tipa. Prvi statut novoosnovanog društva donosiosnivačka skupština, a kasnije skupština dioničara (ZOP, čl. 37).

4. Pravna priroda akcionarskog/dioničarskog društvaPravna teorija je jedinstvena u stavu daje akcionarsko društvo, u svimpravnim sistemima, po svojoj pravnoj prirodi društvo institucija,legalno pravno lice ili entitet (entity). Jedinstveno mišljenje je i u tomeda je akcionarsko društvo društvo kapitala ili kapitalni tip društva.Razlozi koji se ističu u prilog društva kapitala su, između ostalih,

Akcionarsko/dioničko društvo 189sljedeći: akcionari nisu ili ne moraju biti vezani za društvo kao što jeslučaj kod ostalih tipova; zakonski minimum osnovnog kapitala jerelativno visok; uslovi i način povećanja ili smanjenja kapitala suzakonom regulisani; način sticanja kapitala emisijom i prodajomvlastitih akcija karakteristika je samo ovog društva; emisija akcija stojistrogo pod kontrolom nadležnog državnog organa; promjena imaocaakcija (akcionara) nema uopšte nikakav uticaj na poslovanje društva,pa je stoga promet udjela slobodan; društvo obavezno ima statutkojim se utvrđuje unutrašnja fizionomija društva; društvo obavezno

190 Akcionarsko/dioničko društvoima organe upravljanja, vođenja i kontrole. Pošto društvo, u pravilu,svoj kapital stiče uz javno obraćanje publici, ono predstavlja"otvorenu" kompaniju. Članom društva može postati svako lice kojeima imovinski interes da trajno investira u njega kupovinom akcija naprimarnom ili sekundarnom tržištu kapitala.

IIOSNIVANJE AKCIONARSKOG/DIONIČARSKOGDRUŠTVA

1. Osnivači akcionarskog društvaAkcionarsko društvo mogu osnovati fizička, pravna i građanskopravnalica, domaća i strana. Osnivač je svako lice koje potpiše ugovor oosnivanju i uplati (otkupi) osnivačke akcije/dionice, te time postajeakcionar, odnosno član društva. Akcionari koji kasnije pristupedruštvu, kupe akcije narednih emisija, nisu osnivači, iako su članovi.Mogu biti različita prava osnivača i članova koji kasnije pristupe.Pošto je akcionarsko društvo društvo kapitala, zakonodavac najčešćeodređuje najmanji broj osnivača. U uporednim sistemima postojimogućnost da i jedno lice osnuje dioničarsko društvo ("korporacijajednog čovjeka"). Prema opštim pravilima Zakona o preduzećima,društvo može osnovati najmanje pet osnivača (ZOP, čl.14).Maksimalan broj se uopšte ne određuje jer je povoljnije da društvoima što više članova. Zakonom o stranim ulaganjim regulisana su pravilapod kojim stranci, uopšte, mogu osnivati poslovne subjekte.2. U si ovi za osnivanje akcionarskog društvaU pogledu sistema osnivanja dioničarskog društva važi sve što jerečeno kod osnivanja poslovnih subjekata, uopšte. U uporednimpravima prevladava normativni sistem (sistem slobodnogosnivanja), mada se u nekim zemljama kod osnivanja akcionarskihdruštava primjenjuju određena pravila prethodne sudske iliadministrativne kontrole, kao ostaci koncesionog sistema (sistemadozvole).Maše pravo usvaja normativni sistem, kao osnovni, kod osnivanjaakcionarskog društva. Izuzeci postoje u zakonom određenimslučajevima. Dozvolu za osnivanje poslovne banke ili za otvaranje

Akcionarsko/dioničko društvo 191organizacionog dijela strane banke u zemlji (filijale, afilijacije,ekspoziture) daje Agencija za bankarstvo; odobrenje za rad dioničkogdruštva za osiguranje daje Ured za nadzor, odnosno Ministarstvofinansija, ako je ulog stranog osnivača veći od 50% osnovnog kapitala;Komisija za vrijednosne papire daje odobrenje za osnivanje društva zaupravljanje investicionim fondovima i osnivanje investicionih fondovaa za stvarnog ulagača i da može steći preko 10% dionica u društvu.7I))

U svim slučajevima osnivači treba da prethodno pribavedozvolu/saglasnost za osnivanje društva, odnosno ispune posebanuslov. Inače, registarski sud će odbiti upis društva u sudski registar.Inače, dva su opšta uslova koje osnivači treba da ispune da biosnovali dioničarsko društvo, a to su: zaključenje ugovora o osnivanjudruštva u pisanoj formi i drugi opšti uslov, obezbjeđenje osnovneglavnice za osnivanje i rad društva, saglasno osnivačkom aktu društva, aline ispod zakonskog minimuma.Društveni ugovor sastavlja se u pisanom obliku jer predstavlja jedanod dokumenata na osnovu koga se vrši upis društva u registar suda.Akt potpisuju osnivači i nije potrebna nikakva ovjera ili protokolacijakod državnog ili drugog organa (javnog notara). Osnivački akt imakarakter privatno-pravnog akta, a ne javnobilježničkog akta kao uuporednim pravnim sistemima. Ujedno on je ugovor statusnopravnogkaraktera na koji se primjenjuju opšta pravila ugovornog prava.Osnivački akt obavezno sadrži sljedeće elemente: imena osnivača;firmu i sjedište društva; djelatnost društva; ukupan iznos osnovneglavnice (dio u novcu, dio u naturi), način procjene uloga, povećanje ismanjenje osnovne glavnice; učešće u osnovnoj glavnici, odredbe oosnivačkoj skupštini, ovlaštenjima osnivača do osnivačke skupštine;troškove osnivanja; pravne posljedice neupisivanja ili neuplaćivanjaakcija; sadržaj javnog poziva na otkup akcija (prospekta); uslove inačin utvrđivanja i podjele dobiti, te druga pitanja značajna zaosnivanje i poslovanje društva (ZOP, čl.17). Ugovor o osnivanju možesadržavati i fakultativne elemente koje u njega unesu osnivači.Zakon ne predviđa kao obavezan sadržaj osnivačkog akta odredbe oakcijama/dionicama, nego to prepušta statutu društva koji se donosi uroku od 60 dana nakon upisa društva u registar suda. Prvi statutdruštva donosi osnivačka skupština. Sljedeći princip ugovorneautonomije nema zakonskih smetnji da se odredbe o dionicama1 ZOB, čl. 7-19, ZOIO, čl. 12 i 14, ZOD1F, čl. 8 i 10

192 Akcionarsko/dioničko društvorazrade već u osnivačkom aktu društva. Time bi osnivači u samomstartu znali pravila o dionicama, ključnom pitanju funkcionisanjaakcionarskog društva. U protivnom, nacrt statuta bi trebao da budeprezentiran uz osnivački ugovor.Drugi opšti uslov, kako je rečeno, jeste obezbjeđenje osnovneglavnice društva. Opšti zakonski minimum za osnivanje akcionarskogdruštva jeste 20.000 DM ili protuvrijednost u domaćoj valutiobračunata po tržišnom deviznom kursu na dan zaključenja ugovora(ZOP, čl.15). Jedna četvrtina (1/4) osnovne glavnice mora bitiuplaćena u novcu. Prema tome, prilikom osnivanja društva osnivačimoraju obezbijediti osnovnu glavnicu u iznosu kako je određenougovorom o osnivanju, s tim da taj iznos ne može biti ispodzakonskog minimuma. Kada će biti konstituisan ukupan iznososnovne glavnice predviđen ugovorom o osnivanju, zavisi da li jenjime predviđen simultani ili sukcesivni način osnivanja društva, očemu će biti riječi kasnije.U pogledu obezbjeđenja osnovne glavnice osnivači, dakle, mogupostupiti na dva načina. Prvi, da u cijelosti uplate osnovnu glavnicukako je predviđeno ugovorom o osnivanju (npr. 100.000 DM uplateprije upisa društva u registar, od toga 1/4 u novcu). Drugi način jekomplikovaniji. Ako je društvenim ugovorom predviđena ukupnaosnovna glavnica od 100.000 DM, osnivači: moraju uplatiti na imeosnovne glavnice najmanje 20.000 DM (1/4 u novcu), a da se ostatak od80.000 DM uplati kasnije, u rokovima određenim ugovorom o osnivanju,bilo bez ili uz javni poziv (zatvorena prodaja ili javna ponuda dionica).Da bi društvo moglo otpočeti obavljanje poslovne djelatnosti za kojuje registrovano, moraju se ispuniti dodatni uslovi, zavisno od prirodedjelatnosti. Oni ne utiču na osnivanje društva, nego na početak rada.Radi se o obezbjeđenju odgovarajućih ekoloških, tehničkih, sanitarnihi drugih uslova koje provjerava nadležni državni organ (opštine, grada,kantona).3. načini osnivanja akcionarskog društvaPravna teorija poznaje dva načina osnivanja akcionarskih društavakoji su poznati kao simultani i sukcesivni način osnivanja. Zavisno odnačina osnivanja, neka uporedna prava određuju različiti iznososnovne glavnice (npr. kod sukcesivnog osnivanja znatno viši), što nijeslučaj u našem pravu. Zakon o preduzećima poznaje oba načina, alinije dovoljno regulisao tu materiju. U uporednim pravima je obrnutasituacija.

Akcionarsko/dioničko društvo 193a) Simultani (istovremeni) način osnivala. Akcionarsko društvo

se osniva na simultan način kada osnivači (njih najviše 40) iliodređen krug kupaca ili grupa do najviše 40 kupaca, bezupućivanja javnog poziva za upis i uplatu akcija, izvršesupskripciju i preuzmu sve akcije društva koje se osniva.Smatra se da su osnivači preuzeli svoje akcije u trenutkupotpisivanja ugovora o osnivanju društva (ZOP, čl. 18). Kodsimultanog osnivanja nije potrebna prethodna dozvola Komisijeza vrijednosne papire jer se radi o emisiji dionica putemzatvorene prodaje (ZOV, čl. 13).so>

Dionice se uplaćuju u novcu, ulaganjem stvari i prava, kao i kodostalih tipova društava. Prije upisa društva u registar, osnivači sudužni uplatiti iznos osnovne glavnice koji je određen ugovorom oosnivanju, ali ne manji od zakonskog minimuma (20.000 DM).Preostali dio, do iznosa iz ugovora, osnivači će uplatiti u rokovimaodređenim u osnivačkom aktu društva, najčešće u nekoliko rata(dvije, pet, deset).U uporednim pravima se obično predviđa da su osnivači dužni, doupisa društva u sudski registar, upisati sve dionice, s tim da seuplati najmanje 1/4 svake od njih, plus aggio, ako se prodaju iznadnominalne vrijednosti. Ulozi u stvarima i pravima, kako predviđanaše i uporedna prava, unose se u cijelosti prije upisa društva uregistar.U ekonomskom pogledu, simultani način osnivanja se praktikuje priosnivanju manjih i srednjih firmi, odnosno u slučaju kada zaosnivanje i početak rada društva nije potreban veliki kapital. Ili, kadaje potrebno da kapital postepeno pritiče, a ulagačima nije velikofinansijsko opterećenje. Postupak osnivanja akcionarskog društva jejednostavan i brz, pa se često koristi u praksi, a kasnije se ide najavnu emisiju dionica. Kada određena lica imaju slobodan kapital zaplasman (banke, investiciona društva, poslovne organizacije), onaprilaze osnivanju društva na ovakav način kako bi relativno brzouložili i oplodili svoj kapital.Simultani način osnivanja može biti veoma neprihvatljiv za lica kojakasnije steknu akcije (kasnije emisije). Simultano osnivanje nepodrazumijeva prisustvo javnosti (javno držanje akcija kod publike).Upravljanje i vođenje društva je u krugu osnivača koji, obično, imajustečene pogodnosti i preimućstva. Osim toga, osnivači ne odgovarajus 1 ZOV, čl. 13. Društvo može u toku poslovanja emitovati dionice putem zatvorene prodaje

za koju nije potrebno prethodno odobrenje Komisije za vrijednosne papire.

194 Akcionarsko/dioničko društvoKasnijim članovima društva za organizaciju i upravljanje društvom. Usuštini, simultani način osnivanja omogućava da se akcionarskodruštvo formira kao "zatvorena" kompanija koja je kontrolisana odužeg kruga lica.b) Sukcesivni (postepeni) način osnivanja. Dioničarsko društvo se

osniva na sukcesivan način kada osnivači upućuju publici(anonimnoj masi upisnika) izvod iz prospekta i javni poziv za upis iuplatu dionica, uz prethodno odobrenje Komisije za vrijednosnepapire (ZOV, čl. 30 i 31). Osnivači upisuju i preuzimaju dio akcija,a za preostali dio (može biti veći ili manji) obraćaju se javnosti, paakcije upisuju i preuzimaju lica koja izraze imovinski interes datrajno ulože u to dioničarsko društvo. Osnovna glavnica društva sekonstituiše iz uloga osnivača i uloga drugih lica koja su prihvatilaprospekt i javni poziv. Kod osnivanja društva, zakoni redovno tražeda jedan dio akcija obavezno upišu i preuzmu osnivači, ne moguse sve osnivačke akcije ponuditi javnoj prodaji. Kasnije emisijedionica mogu se u cijelosti nuditi javnosti.

Sukcesivni način osnivanja je znatno složeniji i skuplji jer se emisijadionica vrši putem javne ponude (ZOV, čl. 13-29). Postupak obuhvataprethodno dobijanje odobrenja Komisije za vrijednosne papire, azatim, objavljivanje izvoda iz prospekat i javnog poziva. Uz zahtjev zadobijanje odobrenja Komisiji treba prezentirati: ugovor o osnivanjudruštva, nacrt statuta, prijedlog prospekta koji uključuje izjavu oinvestiranju i informacije o riziku i faktorima rizika, ispravu o upisuosnivača u registar Komisije te dokaz o uplati takse za odobrenjeemisije.Zakonom je detaljno određen sadržaj prospekta koji je nešto kraći kodosnivanja društva. Prospekt obavezno sadrži podatke o: dionici kaovrijednosnom papiru (broj, nominalna vrijednost, prava, mjesto ivrijeme upisa, pravo preče kupovine, limitacije u kupovini i prometu,depozitar i dr); pravnom statusu i vlasništvu osnivača; djelatnostikojom će se društvo baviti (ovisnost o licencama i značajnimugovorima, mogućnost zamjene za papire drugih pravnih lica).Prospekt sadrži potpisanu izjavu osnivača čiji je sadržaj utvrđenzakonom (ZOV, čl. 23). Inače, za tačnost podataka u prospektuodgovaraju osnivači, odnosno lice određeno ugovorom o osnivanju,kao i lica koja su sačinila prospekt.Komisija za vrijednosne papire, nakon prijema zahtjeva i svihdokumenata, može izdati dozvolu za emisiju dionica ili tražiti

Akcionarsko/dioničko društvo 195određene dopune ili zahtjev odbiti. Sve u roku od 30 dana po prijemuzahtjeva.

196 Akcionarsko/dioničko društvoriakon dobijanja rješenja Komisije o odobravanju emisije objavljujese javni poziv za upis i uplatu dionica u „Službenim novinamaFederacije Bili" i najmanje jednom domaćem dnevnom listu. Javnipoziv je strogo formalan akt čiji sadržaj propisuje zakon (ZOV, čl. 30).Ovo radi toga što iz njega proizlaze jasne pravne posljedice zaosnivače, odnosno društvo, kao i posljedice za upisnika akcija.Sadržaj javnog poziva, za razliku od prospekta, znatno je kraći. Javnipoziv mora sadržavati: odluku o emisiji, odnosno izvod iz ugovora oosnivanju, podatke o mjestu gdje se može dobiti prospekt.106 Uz javnipoziv objavljuje se izvod iz prospekta ili prospekt, koji može biti uvidu brošure dostupne na teritoriji Federacije. Odredbe zakona oprospektu i javnom pozivu su imperativne prirode.Društvo obavezuje sve ono što je sadržano u prospektu i javnompozivu. Ograničenja koja nisu sadržana u njima ne obavezuju društvokao i upisnika akcija.Supskripcija akcija vrši se potpisivanjem pisane izjave koja se nazivaupisnica. Izjava se može dati neposredno, lično ili preko zastupnika uzpolaganje punomoći. Obično izjava o upisu akcija (ispisnica) sadržisljedeće elemente: broj, vrstu i klasu akcija koje se upisuju, te njihovenominalne vrijednosti; izjavu upisnika da će cijenu upisanih akcijauplatiti (otkupiti) u rokovima iz javnog poziva; izjavu upisnika da ćeodređen iznos svake akcije uključujući i aggio uplatiti odmah,odnosno do upisa društva u registar (npr. da će uplatiti odmah 1/4svake akcije plus aggio); izjavu da je upoznat sa sadržinomprospekta, ugovora o osnivanju, kao i da ih prihvata; potpis upisnikaakcija, odnosno njegovog ponomoćnika i ovlaštenog lica poslovnebanke. Prijemom pismene izjave (upisnice) od strane banke zasnovanje obligacionopravni odnos između upisnika akcija i osnivača društva,jer društvo još nije registrovano. Poslovna banka djeluje u ulozizastupnika osnivača.c) Pravna priroda prospekta, upisnice i pravnog odnosa između

osnivača i upisnika akcya. U pravnoj teoriji je naročito spornapriroda izjave upisnika akcija, od čega zavisi priroda zasnovanogpravnog odnosa, kao i trenutak zasnivanja. Razjašnjenje ovogproblema je važno tim prije što se radi o odnosima koji u sebi nosejavno povjerenje i zaključuju sa velikim brojem subjekata, kupacaakcija.

1061 U postupku privatizacije to je određeno Pravilnikom o postupku prodaje imovine i

dionica ili udjela preduzeća (SI. novine FBiH broj 19/98) čiji sadržaj je drugačiji.

Akcionarsko/dioničko društvo 197Javni poziv, uključujući prospekt, predstavlja opštu, generalnuponudu, prijedlog za zaključenje ugovora, koji je učinjenneodređenom broju lica, a sadrži sve bitne elemente ugovora čijem jezaključenju namijenjen (ZOO, čl. 33). Ponuda sadrži ovlaštenje zaupisnika-ponuđenog da u okviru postavljenih uslova iz prospekta ijavnog poziva izvrši određene upise na način kako se to traži, ali senijedan uslov ne može mijenjati. Istovremeno, njegova izjava ne možepreći ovlaštenja i pravni okvir utvrđen u prospektu osnivača društva.Dato ovlaštenje upisniku akcija i jeste causa, neposredan razlog zapravno obavezivanje.Upisnica, kao pisani dokumenat, čiji je sadržaj redovno određenzakonom, a koji popunjava upisnik akcija jeste izjava o prihvatanjuuslova iz opšte ponude. Stoga ona ima značaj prihvata ponude. Upisikoje u nju unosi upisnik akcija (broj, vrsta, klasa, iznos koji pristaje daplati do momenta registracije društva) temelje se na ovlaštenjimaponudioca (osnivača) koja su sadržana u prospektu-ponudi. Izjavakoju upisnik daje u upisnicu u bitnim dijelovima treba da sadrži izričitprihvat elemenata datih u prospektu-ponudi (prihvatanje osnivačkogakta, statuta, prihvatanje osnivanja društva). Njihovo neprihvatanje,bez obzira na eventualno druge prihvaćene elemente, ima zaposljedicu odbijanje prospekta-ponude, odnosno nevažnost izvršenihupisa akcija. Da bi upisnica imala karakter prihvata, ona morapotvrdno odgovoriti na sve elemente iz ponude. Ponuda se u cijelostiprihvata ili odbija. Zbog javnog karaktera prospekta-ponude, kojim seneodređenom broju lica pod istim uslovima nudi upis i kupovinaakcija, nema mjesta individualnim dogovorima, izmjenama ponude ilikontraponudi. Cijela operacija tada ne bi ispunila svoj ekonomski cilj,pribavljanje dijela osnovne glavnice za društvo koje se osniva.Predajom potpisane izjave (upisnice) ovlaštenom licu banke, kaozastupniku osnivača, zaključenje ugovor o ortakluku između osnivačai upisnika akcija. Sa društvom nije zaključen ugovor jer još nijeupisano u registar, nije osnovano. Nije zaključen ugovor in favoremtertii jer on ne podrazumijeva stvaranje obaveza za treće lice, ovdjebuduće društvo (ZOO, čl. 149). Zaključenje ugovor o ortakluku kojimje stvorena jedna pravna zajednica građanskopravnog karaktera,između svih osnivača i svih učesnika akcija (ortaka). Trajanje tezajednice (ortakluka) je privremeno, do momenta registracije društva,jer je ona i formirana sa ciljem da se izvrši konkretan poslovnipoduhvat, formiranje akcionarskog društva. Obaveze osnivača (ortaka)su da izvrše sve radnje, pravne i faktičke, koje se traže po zakonu zaosnivanje društva, a upisnika akcija (ortaka) da izvrše svoje preuzeteobaveze i to do momenta registracije društva (uplate iznose kako supreuzeli u izjavi o upisu akcija). Ta ortačka zajednica procjenjuje se

198 Akcionarsko/dioničko društvoii prema pravilima građanskog prava. Osnivači odgovaraju solidarnoneograničeno svojom imovinom, do momenta upisa društva u registarsuda.Prema opštim pravilima građanskog prava,107' ortakluk prestaje "sampo sebi kad se svrši preuzeti posao ili kad se ne može dalje voditi"(AGZ, par. 1205). Registracijom akcionarskog društva prestaje ortaklukpošto je to i bio njegov cilj. Preuzeta prava i obaveze iz ortačkogodnosa prelaze na registrovano društvo, tako da sada ono ulazi upravni odnos sa svakim upisnikom akcija (već sada članom društva).Odgovornost osnivača iz ranijeg ortačkog odnosa prestaje akoosnivačka skupština u cijelosti prihvati izvještaj o osnivaju društva.Međutim, njihova solidarna i neograničena odgovornost ne prestajeako osnivačka skupština ne prihvati izvještaj ili dio izvještaja oosnivanju društva jer su učinjeni propusti (nemogućnost raspolaganjaunesenim stvarima i pravima, propusti kod upisa dionica, stečaj nekogod upisnika akcija). Pošto su prava i obaveze sa ortakluka prešli naregistrovano društvo, društvu sada solidarno neograničeno odgovarajusvi osnivači ili samo oni kojima se ti propusti mogu upisati u krivicu.Ti odnosi redovno se procjenjuju prema pravilima trgovačkog prava,bez obzira na to što su oni zasnovani prije registracije društva.d) Kvalilikovano osnivanje. Pravna teorija spominje i kvalifikovani

način osnivanja akcionarskog društva, mada se istovremeno ističeda to nije poseban način osnivanja, jer simultani i sukcesivni načinosnivanja mogu biti kvalifikovani. K valifik ova no osnivanje društvapostoji onda kada osnivači ugovore (omoguće) da svi ili neki odupisnika, umjesto novcem, svoje akcije plati ulogom u naturi(unošenjem mašina, postrojenja, opreme, nekretnina, pravaindustrijske svojine i dr). Zakon o pred uzećima dozvoljavakvaliTi kovano osnivanje do najviše 3/4 osnovne glavnice (ZOP, čl. 15).

Kvalifikovano osnivanje može biti nepovoljno za buduće akcionare(kupce akcija narednih emisija). Posebno ako su prilikom osnivanjautvrđene naročite pogodnosti za osnivače ili pojedine kategorijeupisnika akcija prilikom osnivanja društva. Obično je to slučaj vezanza sticanje preferencijalnih akcija prilikom osnivanja društva ili učešćeu upravi ili nadzornom odboru, te drugim povlasticama i prioritetimau odnosu na druge kategorije kasnijih akcionara.

107Rješenja Austrijskog građanskog zakonika o ortakluku primjenjuju se u našem pravu kao

pravna pravila, ako su u skladu sa ustavnim sistemom (Zakon o preuzimanju Zakona o

obligacionim odnosima - SI.list RBiH, br. 2/92, 13/93 i 13/94)

Akcionarsko/dioničko društvo 1994. Upis (supskripcija) akcijaUpis dionica vrši se kod banke (depozitara) koju angažuju osnivači,bilo da se radi o simultanom ili sukcesivnom osnivanju (ZOP, čl. 19,ZOV, čl. 14). Pitanje upisa akcija mnogo je značajnije kod sukcesivnogosnivanja jer je uključena javnost.Između osnivača i banke sklapa se poseban ugovorni aranžman.Banka može da preuzme: informisanje javnosti, obavljanje radnjiupisa akcija, promotivne aktivnosti, distribuciju dionica. Banka jezastupnik osnivača i naplaćuje proviziju za svoj rad. Međutim, ulogabanke može biti pojačana. Banka može preuzeti na sebe obavezu daupiše i preuzme preostali dio akcija koje ne budu upisane, čimeosnivaču garantuje osnivanje društva. Radi se o jednom vidu garancijeza uspjeh poduhvata, tako da banka naplaćuje posebnu proviziju(garantnu). Poslovna banka kod koje se vrši upis akcija snabdjevenaje potrebnim brojem prospekata i javnih poziva, ugovora o osnivanju,izjava o upisu (upisnika), a po mogućnosti i projektom statuta društva.Lica koja upisuju akcije ispunjavaju upisnicu u nekoliko primjeraka, najčešćetri, jedan za upisnika, a dva za društvo. Upisnica ima dokaznu snagu običneprivatno-pravne isprave. Upis akcija se vrši na mjestima i u vrijeme kojeje određeno u javnom pozivu. Određivanje roka upisa stvar je samihosnivača (dan početka i završetka upisa akcija). Ekonomski smisaocjelokupne operacije jeste da se upis obavi u što kraćem vremenu.Zato osnivači i angažuju banke sa "velikom apsorpcionom moći".Upis i uplata akcija mogu biti okončani prije isteka roka, bilo da sevrši simultano osnivanje (zatvorena prodaja) ili sukcesivno osnivanje(javna ponuda akcija). Zakonom su predviđena dva slučaja: prvi, kadaje ukupan broj dionica upisan prije utvrđenog roka (npr. rok upisautvrđen do 30.juna, a sve dionice upisane do 5.juna) i drugi, kada jepodnosilac zahtjeva (osnivači) donio odluku o prekidu upisa i uplate,što je unaprijed utvrđeno ugovorom o osnivanju društva (ZOV, čl. 14,32, 37).Po isteku roka za upis dionica, odnosno okončanja upisa prije roka,osnivači kod zatvorene prodaje, a depozitar kod javne ponude,dostavljaju pisani izvještaj Komisiji za vrijednosne papire. Izvještajsadrži broj upisanih i uplaćenih akcija. Komisija donosi rješenje kojimse proglašava da je javna ponuda uspjela ili javnu ponudu proglašavaneuspjelom.Prema zakonu, javna ponuda je uspjela u sljedećim slučajevima: kadasu upisane sve ponuđene akcije; kada je postupak upisa prekinut na

200 Akcionarsko/dioničko društvolegalan način i kada je upisan manji broj od ponuđenih akcija (ZOV,čl. 32,33). Zakon ne dozvoljava preupisivanje putem javne ponude.Ako dođe do upisa i uplate akcija u većem broju od utvrđenog,Komisija za vrijednosne papire će takvu javnu ponudu proglasitineuspjelom (ZOV, čl. 33).Rješenje Komisije o uspjeloj ili neuspjeloj emisiji akcija se dostavljaRegistru vrijednosnih papira u Federaciji Bili i osnivačima. Osnivači sudužni objaviti izvještaj o uspjeloj emisiji (ukupan broj upisanih iuplaćenih dionica). Isto tako, objavljuju izvještaj o neuspjeloj emisijiuz podatak o načinu i roku povrata izvršenih uplata.Upisane dionice sa uplatama se evidentiraju (registruju) kod Registravrijednosnih papira koji obavlja i poslove čuvanja i održavanjapodataka o dionicama, kao i poslove prenosa. Registar, inače, poslujekao poseban pravni subjekt u obliku dioničkog/akcionarskogdruštva.108 Upisi i uplate dionica, koje Registar vodi unematerijaliziranom obliku (elektronski zapis) imaju pravna dejstvaprema dioničkom društvu momentom upisa osnivanja društva usudski registar.5. Uplata (otkup) akcijaUplatu akcija vrše lica koja su ih upisala. Kod simultanog osnivanjato su isključivo osnivači, a kod sukcesivnog osnivači i lica koja suse odazvala javnom pozivu, dala izjavu o upisu akcija. Uplataakcija vrši se kod banke kod koje je i obavljen upis (ZOP, čl. 19).Inače, uplata se može izvršiti lično ili putem zastupnika.Generalno pravilo je da se akcije moraju otkupiti, u cjelini i od svakogupisnika, u roku ili rokovima koji su određeni osnivačkim aktom, akod javnog upisa, prema prospektu i javnom pozivu. U određivanju tihrokova osnivači su, načelno, slobodni. Postoji ograničenje: doodržavanja osnivačke skupštine mora biti uplaćen iznos koji jeunaprijed utvrđen i objavljen, a koji ne može biti ispod minimalnogiznosa osnovne glavnice (20.000 DM opšti minimum, odnosno kodreosiguranja 2 miliona DM). Zato se u ugovoru o osnivanju,prospektu i javnom pozivu određuje: da se određen iznos svakedionice, uključujući i aggio, uplati prilikom upisivanja akcija ili unekom kratkom roku do održavanja osnivačke skupštine društva.Ostatak bi se uplatio prema utvrđenim rokovima nakon registracije

108Zakon o registru vrijednosnih papira (SI. novine FBiH broj 39/98)

Akcionarsko/dioničko društvo 201društva. Razumije se, pored uplata u ratama (obrocima), dionice semogu otkupiti odjednom.Ma izvršene uplate dionica, prije registracije društva, banka, kaozastupnik osnivača, izdaje potvrde, koje imaju karakter prostogdokaznog sredstva. Prije registracije društva one predstavljaju ispravekojim se dokazuje potraživanje prema osnivačima društva. Mjihovimimaocima odgovaraju osnivači solidarno. Međutim, poslije registracijedruštva, ako se uplate dionica vrše u ratama, akcionarima se moguizdavati privremene akcije (privremenice).Akcije se uplaćuju ulozima koji mogu biti u novcu, ulaganjem stvari iprava (ZO?, čl. 12). Mije dopušten ulog u izvršenom radu ili uslugama,kao u nekim uporednim pravima. Vrijednost uloga se iskazuje u DM ilidomaćoj valuti, pa i kada se uplata vrši u nekoj drugoj stranoj valuti(dolarima, francima, jenima). Ovo zbog toga što se vrijednost osnovneglavnice, po zakonu, izražava u DM ili domaćoj valuti. Preračunavanjese vrši prema tržišnom deviznom kursu, na dan kako je određenodeviznim propisima.Movčani ulog se uplaćuje u gotovom (fiducijarnom) novcu iliefektivnim sredstvima plaćanja (ček, mjenica). Ulozi u novcu morajuiznositi najmanje 1/4 osnovne glavnice koja je određena ugovorom oosnivanju društva (ZOP, čl. 15).Kada se akcije uplaćuju (otkupljuju) ulaganjem u naturi (stvari, prava),ti ulozi moraju biti u cijelosti uneseni do momenta registracije društva(ZOP, čl. 21). Smatra se da su stvari i prava uneseni u društvo ako onomože sa njima u potpunosti, slobodno i trajno raspolagati. Zakon,dakle, traži i predaju u posjed, odnosno mogućnost njihovogkorištenja. Ma nekretninama i evidentiranim pravima prenos je izvršenna društvo kada je prenos upisan u javnu knjigu (registar). Da bi seizvršio prenos vlasništva nad nekretninama u zemljišnim knjigama(gruntovnici), pravni osnov o prenosu mora sadržavati clausuluintabulandi. Prenos pokretnih stvari (oprema, alat, automobil) vršise prostom predajom, a hartija od vrijednosti zakonitim prenosomkoji važi za njih (cesija, indosament, traditio).Ulozi mogu biti u pravima pa se akcije mogu otkupiti njihovimunošenjem u društvo koje se osniva. To može biti: pravo na patent,licencu, žig, model, uzorak, firmu, know-how, imovinsko autorskopravo, pravo zakupa, leasinga, udio u drugom društvu, po pravilu, nepersonalnog tipa i dr. Mekim od tih prava koja imaju obligacionikarakter daje se stvarno pravno dejstvo upisom u javnu knjigu

202 Akcionarsko/dioničko društvo(dugoročni zakup, leasing). Inače, obligaciona prava mogu bitipredmet ulaganja.U slučaju osnivanja društva ulog za uplatu akcija ne bi mogao biti uobliku konverzije duga, po prirodi stvari. Takođe, ne bi se mogledionice uplaćivati na bazi kompenzacije, niti putem novacije. Cesijompotraživanja na društvo mogle bi se uplaćivati dionice, ako kupac akcija(cedent) preuzme odgovornost prema društvu (cesionaru) za naplativostprenesenog potraživanja (ZOO, čl. 443).Nenovčane uloge (stvari, prava) procjenjuju specijalizovaneorganizacije ili stručnjaci (ovlašteni procjenitelji), kako ne bi došlodo precjenjivanja ili potcjenjivanja vrijednosti uloga (ZOP, čl. 22).Procijenjena vrijednost uloga u naturi iskazuje se u DM ili domaćojvaluti.6. Ostala pravila o uplati (otkupu) akcijaCilj uplate akcija jeste konstituisanje osnovne glavnice društva uobimu kako je određeno ugovorom o osnivanju, a objavljeno uprospektu i javnom pozivu, kao i sticanje prava učešća akcionara u takofonniranom društvu. Stoga su imperativna pravila trgovačkih zakonausmjerena na očuvanje integriteta unaprijed određene osnovne glavnice(osnovnog kapitala), posebno u fazi osnivanja društva, Navešćemoosnovna pravila, iako su neka već spomenuta:a) Uplata novčanih uloga, novčanog dijela osnovne glavnice, vrši

sena privremeni račun za deponovanje uplata jer društvo još nijeosnovano. Niko nema pravo raspolaganja sa tim iznosima, niosnivači, sve do upisa društva u registar. Nakon upisa, kapitalse stavlja na vlastiti račun društva i sa njime može raspolagatilice Hi lica koja su ovlaštena od osnivačke skupštine.

b) Ako upisnici akcija ne uplate, odnosno ne unesu svoje uloge ili diouloga u roku određenom ugovorom o osnivanju (do održavanjaosnivačke skupštine Hi upisa društva u registar) Hi zakasne, snoseodgovarajuće imovinske sankcije. Plaćaju, već prema ugovoru:kamatu, ugovornu kaznu, a mogu biti odgovorni i zaprouzrokovanje štete koju su osnivači pretrpjeli (odgovornost izortačke zajednice - OGZ, čl. 1 i91). Nakon osnivanja društva, zaneizvršene ili neuredno izvršene uplate akcija, akcionariodgovaraju društvu.

c) U postupku osnivanja akcionarskog društva, dionice se ne mogupodavati ispod njihove nominalne vrijednosti (npr. dionice od 7 00DM nominalne vrijednosti da se prodaju za 95 DM). Time se

Akcionarsko/dioničko društvo 203d) neposredno narušava integritet unaprijed određene osnovne

glavnice. Isto pravilo vrijedi i za dionice narednih emisija: kodprodaje akcija "iz prve ruke" od strane društva njihova cijena nemože biti ispod nominalne vrijednosti. Međutim, kupljenedionice njihov vlasnik kasnije može kod prodaje "iz druge isvake naredne ruke" prodavati ispod nominalne vrijednosti.Društvo je, zapravo, u prvoj prodaji namirilo predviđeni iznososnovne glavnice.

e) Ako zakon i ugovor o osnivanju društva predviđaju, upisnikuakcija, odnosno akcionaru se može odgoditi uplata ili unošenjeuloga, ili se on može, u principu, osloboditi plaćanja ili unošenjacijelog ili dijela upisanog uloga. Sve akcije, kao reprezentantiudjela, morale bi biti uplaćene, u cijelosti, u rokovima i nanačin kako je utvrđeno aktom o osnivanju društva, a kodsukcesivnog osnivanja i javno objavljeno.

f) Ako se akcije prodaju iznad njihove nominalne vrijednosti (npr.dionice od 100 DM nominalne vrijednosti prodaju se za 105 DM),dakle, iznad pari što je dopušteno, tada upisnik akcija plaća tajiznos, aggio. On se uplaćuje zajedno sa uplatom akcije ili dijelanominalne vrijednosti akcije, do osnivačke skupštine ili registracijedruštva. Vrijednost aggio ne ulazi u osnovnu glavnicu društva nitije osnov za konstituisanje udjela, nego ulazi u rezerve društva.

g) Aktom o osnivanju društva mogu se predvidjeti dodatne uplate, uvidu novčanih davanja, za osnivače i ostale upisnike. Vrijednost tihdavanja ne ulazi u osnovnu glavnicu društva, pa ne utiče na visinuudjela člana društva.

7. Osnivačka skupštinaOsnivači su dužni sazvati osnivačku skupštinu u roku od 15 dana poisteku roka koji je u ugovoru o osnivanju određen za upis i uplatuakcija (ZOP, čl. 23). Zakon o preduzećima nije odredio pravneposljedice nesazivanja skupštine. Prema uporednim pravima, akoosnivačka skupština nije sazvana u predviđenom roku, smatra se daosnivanje društva nije uspjelo. Izuzetno, sud može produžiti vrijemeza održavanje osnivačke skupštine na zahtjev osnivača.Prije održavanja osnivačke skupštine, osnivači su dužni upisnicimaomogućiti razgledanje: statuta društva, izvještaja o upisu i uplatidionica izvještaja o troškovima osnivanja društva, ugovora koji suzaključeni u svrhu osnivanja društva i ostala dokumenta vezana za

204 Akcionarsko/dioničko društvoupis i preuzimanje akcija od osnivača i drugih lica.

Akcionarsko/dioničko društvo 205Osnivačka skupština može punovažno da radi i donosi odluke ako jojprisustvuje onaj broj upisnika akcija koji reprezentuju najmanje 50%upisane osnovne glavnice (ZOV, čl. 25). Zakon ne traži da je iuplaćeno 50% osnovne glavnice. Šta ako nema potrebnog kvoruma zarad skupštine? Treba prihvatiti da se tada odluke donose većinomglasova prisutnih, nakon ponovnog sazivanja. Na osnivačkoj skupštinibira se predsjednik koji rukovodi radom skupštine, lica koja verifikujumandate prisutnih i zapisničar.Osnivačka skupština naročito: utvrđuje da je osnovna glavnicaupisana i uplaćena u skladu sa ugovorom o osnivanju i javnimprospektom; usvaja izvještaj o procijenjenim ulozima u naturi i da lisu oni uneseni; usvaja izvještaj o troškovima osnivanja društva;donosi statut društva čiji nacrt je dostavljen Komisiji za vrijednosnepapire, ako se emisija dionica vrši javnom ponudom (sukcesivnoosnivanje); bira upravni i nadzorni odbor društva; odobrava ugovoreosnivača koji se odnose na osnivanje, a zaključeni su do danaodržavanja osnivačke skupštine (ZOP, čl. 24).Ako osnivačka skupština usvoji predložene dokumente, tada se mogupreduzeti radnje za upis društva u sudski registar (registraciju). Uprotivnom, ide se na provjeravanje izvještaja, svih dokumenata ireviziju cjelokupnih ili dijela dokumenata. Obično se formirajukomisije sastavljene od stručnjaka koje će izvršiti te radnje iprezentirati izvještaje osnivačkoj skupštini.Opšte je pravilo da se na osnivačku skupštinu primjenjuju pravila kojavaže za rad skupštine akcionara, ako određena pitanja nisu posebnoregulisana zakonom. Naš zakon o tome ništa ne govori, ali logikanalaže primjenu analogije.8. Statut akcionarskog društvaAkcionarsko društvo, za razliku od društava personalnog tipa,obavezno ima statut. Prvi statut prilikom osnivanja društva donosiosnivačka skupština (ZOP, čl. 25). Njegove izmjene i dopune, odnosnonovi statut, usvaja kasnije skupština dioničara.lako prvi statut donosi osnivačka skupština društva, taj pravni akt nijeuslov za upis društva u registar suda, što nije logično. Time jezakonodavac i ovdje ostao na principu jedinstvenog akta kodregistracije. Statut koji je usvojila osnivačka skupština prezentira se ideponuje kod suda u roku od 15 dana po održavanju skupštine.Kasnije izmjene i dopune kao i novi statut obavezno se dostavljaju

206 Akcionarsko/dioničko društvoregistratorskom sudu. Statut nema karakter javnobilježničkog akta,nego privatno-pravnog. Radi pravne sigurnosti bilo bi potrebno uzstatut priložiti sudu dokaz o tome daje statut usvojen od skupštine navjerodostojan način.Statut je osnovni organizaciono-pravni akt akcionarskog društva.Otuda i veliki broj pitanja koja se obavezno moraju regulisatistatutom. U slučaju kolizije statuta sa ugovorom o osnivanju,smatramo da prednost treba dati rješenjima statuta. Razlog leži učinjenici što je akcionarsko društvo po svojoj pravnoj prirodi društvo-institucija, odnosno društvo kapitala čija je pravna fizionomijadetaljno oblikovana statutom (osnovna glavnica, formirana nakonodluke komisije o vrijednosnim papirima dionice, upravljanje ivođenje društva). Autentična tumačenja u primjeni statuta bi trebaloda daje upravni odbor društva, kao organ upravljanja između dvazasjedanja skupštine akcionara.Prema zakonu, statut akcionarskog društva obavezno sadrži: firmu,sjedište i djelatnost društva; iznos osnovne glavnice, uloge, te njihovuuplatu i unošenje, kao i procjenu; dionice u kom smislu naročito: vrstu,klasu i seriju, prava pojedinih kategorija akcionara, prioritete, limitacije uprenosu dionica, sopstvene dionice, te povlačenje dionica; povećanje ismanjenje osnovne glavnice; način i rokove objavljivanja javnog poziva(prospekta) za upis i uplatu akcija; posljedice zakašnjenja i propuštanjauplate; podjelu dobiti i dividende; unutrašnju organizaciju društva;upravljanje društvom, poslovodni organ, rukovođenje; obavještavanjeakcionara; zaštitu manjine (minoriteta); participaciju zaposlenih uupravljanju; statusne promjene društva; osnivanje i rad unutrašnjearbitraže; način izmjena i dopuna statuta, te druga pitanja značajna za radi poslovanje društva (ZOP, čl. 26).Statut obično sadrži i fakultativne elemente koje skupština odluči daunese u statut kao što su: upravljanje poslovanjem, donošenjeprograma razvoja, zabrana konkurencije, klauzula o konfliktnostiinteresa, lojalnost društvu, poslovna tajna, osnove o radu zaposlenih,zaštita okoline i dr. Fakultativni elementi uneseni u statut imajuobavezujući karakter.

Akcionarsko/dioničko društvo 207

III AKCIJE/DIONICE1. Pojam i pravne karakteristike akcije/dioniceAkcija ili dionica je hartija od vrijednosti čiji izdavalac može bitiakcionarsko/dionićarsko društvo ili komanditno društvo na akcije.Ostali tipovi trgovačkih društava kao i fizička lica mogu sticati itrgovati sa akcijama.Opšti pojam vrijednosnog papira glasi: to je pisana isprava ilielektronski zapis koji sadrži prava i koja se bez istih ne mogu niostvariti ni prenositi (ZOV, čl. 2). Kao što zakonska pravila vrijede zaostale hartije od vrijednosti, ona važe i za akciju/dionicu.M) No zasvaku hartiju, pa tako i za dionicu, postoje posebna pravila kojaproizlaze iz njene funkcije i prirode. Sadržana su u Zakonu ovrijednosnim papirima (ZOV), propisima Komisije za vrijednosnepapire, aktima berze i samoregulacionih organizacija,M5) uključujućistatute dioničkih društava.a) Značenje pojma akcija. U pravnoj literaturi susreću se tri

osnovnaznačenja pojma akcija.'“109 Svako od njih naglašava neku od njenihfunkcija i obilježja.

Prema prvom značenju, koje u prvi plan ističe imovinsku sadržinu,dionica je dio, jedinica (unit) onog dijela imovine društva koji senaziva osnovnom glavnicom. Lice koje je upisalo i uplatilo neki iznosu društvo kao trajni ulog ima u društvu dio, odnosno akciju, jednu iliviše. Akcija je nedjeljivi dio i sa tim dijelom akcionar učestvuje uimovinskim interesima društva. Pošto akcija ima nominalnuvrijednost, ona predstavlja kvantificirani i unaprijed određen imovinskiinteres akcionara u osnovnoj glavnici. U poslovnim knjigama, akcije seevidentiraju i vode po nominalnoj vrijednosti, pa predstavljaju jednustavku u bilansu društva. Samo oni ulozi lica čija vrijednost predstavljadio osnovne glavnice društva su akcije.

109s" Opširnije vidjeti: Trifković dr Miloš. Simić dr Milić, Sultanović Aziz; op. cit

Zakon o Komisiji za vrijednosne papire (SI. novine FBiH br. 39/98)M" Hermann Hammerle, op.cit.str. 519-523; Giuseppe Ferri, op.cit.str. 255-258; Radojičić

Spasoje, op.cit. str. 69-71

208 Akcionarsko/dioničko društvoDrugo značenje pojma akcija jeste reprezentovanje članstva u društvui prava koja proizlaze iz akcije, prava koja ona nosi svome imaocu(akcionaru). Zato se akcija i naziva korporativnim papirom. Prava kojanosi (daje) akcija zakonitom imaocu su: imovinska prava (imovinskiinteres), pravo na upravljanje i druga prava, saglasno statutu društva,neke akcije daju samo imovinska prava (dividendne). Kako i druga licaimaju više ili manje akcija u istom društvu, više ili manje kvantificiranihprava, to se prava po osnovu akcija izražavaju kao određen stepen"učešća" (participacije). Članstvo u društvu, a posebno pravo naupravljanje, ne daje niti jedan drugi vrijednosni papir.Po trećem značenju, akcija je vrijednosni papir i on može bitipredstavljen pisanom ispravom ili elektronskim zapisom. U klasičnomobliku, dionica je predstavljena pisanom ispravom (certifikatom), a unovije vrijeme koristi se elektronski zapis. Bez obzira na to čime jedionica predstavljena (isprava, elektronski zapis), suština po ovomshvatanju jeste u tome da su u njih inkorporisana određena pravadioničara. Prava na ispravu ili zapis i prava iz njih su nerazdvojnopovezana. Bez isprave ili elektronskog zapisa (evidencije u registru) nemogu se prava ni ostvariti niti se dionica može prenositi.b) Pravne karakteristike dionice. Dionica se razlikuje od drugih

hariija od vrijednosti (obveznice, mjenice, čeka, robnih hartija).Karakteristike ove hartije proizlaze iz njene funkcije kaokorporativnog papira, a ogledaju se u sljedećem:

1. Izdavalac (emitent) vlastitih akcija može biti isključivoakcionarsko društvo ili komanditno društvo na akcije kadaje upisano u sudski registar. Ostali tipovi trgovačkihdruštava kao i fizička lica mogu sticati akcije dioničarskih ikomanditnih društava i sa njima trgovati (prodavati,ustupati, poklanjati, zalagati).

Za izdavanje akcija potrebno je prethodno odobrenje državnog organaKomisije za vrijednosne papire, koju imenuje Parlament (Zakon, čl. 5)koja ispituje postojanje uslova za izdavanje akcija. Izdate akcije sekasnije registruju kod Komisije i registra vrijednosnih papira, kod kogase vode računi vlasnika dionica. Kao berzanski papir, sama akcija,kao i njen izdavalac, podvrgnuti su ocjeni "podobnosti" od straneberzanskih organa kada se vrši kotiranje na berzi.

Akcionarsko/dioničko društvo 209društvo i na bazi toga akcionarski odnos obuhvata:' imovinsko pravni odnos u koji je uključen poslovni rizik iupravljački odnos, učešće u upravljanju i kontroli društvom,saglasno veličini udjela. Zasnivanjem ta dva osnovna pravnaodnosa akcionar stiče prava nad društvom "kao vlasnik"J17>

Ha bazi ostalih hartija od vrijednosti stiče seobligacionopravni odnos (obveznica, mjenica). Dividendnadionica daje samo obligaciona prava.3. Akcija je papir koji nosi varijabilni prihod (dividendu,

superdividendu), za razliku od obveznice koja, u principu,nosi fiksni prihod. Prihod akcionara zavisi od zaradedruštva. Logika lezi u činjenici što akcionar ima pravoučešća u upravljanju i kontroli društva, što ima status"vlasnika" koji uvijek snosi određen ste pen rizika za objektevlasništva. Kauza (consideration) kod akcionarskog odnosaje u ovome: akcionar se obavezuje da plati cijenu akcije(nominalnu, tržišnu) uz druge naknade (aggio) zato što sedioničko društvo (izdavalac akcije) obavezuje da mu ustupičlanstvo u društvu koje donosi imovinska prava, pravoupravljanja i kontrole, te druga prava, saglasno statutudruštva.

4. Akcija je, pored obveznice, tipičan trgovački papir, trgovačkiefekat. Masovno se izdaje u serijama (serijski papir) ipredstavlja jedan od osnovnih predmeta poslovanja berzetrgovačkih efekat a. Kao i svaki trgovački efekat, tako i akcijaima svoju tržišnu vrijednost koja zavisi od niza faktora. Kodprodaje "iz prve ruke" na primarnom tržištu kapitala ne možese prodavati ispod nominalne vrijednosti, dok je to moguće nasekundarnom tržištu, kod prodaje "iz druge i svake naredneruke".

5. Dionica je prenosi vi (negocijabilan) papir kojim se vršimobilizacija kapitala. Akcija glasi na ime i prenosi sezaključenjem pravnog posla o prenosu vlasništva o čemukupac izvještava registar. Vlasništvo na dionici se stičedanom upisa prenosa vlasništva u registru dionica emitenta(ZVP, čl. 11).

6. Akcija je zamjenjiva (fungibilna) hartija od vrijednosti.Inače, zamjenjivost je conditio sine qua non svakogpredmeta berzanskog prometa. Kupcu akcija sasvim jesvejedno koje će akcije dobi ti (seriju i kontrolni broj), akoprimjerci koji mu se isporuče daju vrstu i obim prava koja jeon kupio od izdavaoca akcija, dioničarskog društva.

Harry G. Henn, op. cit. str. 279

210 Akcionarsko/dioničko društvo7. Akcije iste klase izdate u serijama mogu se, na zahtjev i o

trošku imaoca akcija, sjediniti u jednu ili više, ali se mogu ipodijeliti u više primjeraka manje nominalne vrijednosti -spajanje i podjela.

8. Dionica je nedjeljiva hartija od vrijednosti. Prava iz nje nemogu se dijeliti na više lica, u slučaju nasljeđivanja. Akoviše lica naslijedi akciju, nasljednici moraju odrediti jednolice, kao svoga punomoćnika, koje će u njihovo ime vršitiprava iz dionice.

2. Bitni sastojci akcije/dioniceSadržaj dionice utvrđuje se ugovorom o osnivanju društva, a za akcijekasnijih emisija odlukom o izdavanju. Sastojci dionice moraju bitinavedeni u prospektu koji se dostavlja Komisiji za vrijednosne papire ijavno objavljuje. Elektronski zapis kod registra vrijednosnih papirasadrži te sastojke, odnosno oni su evidentirani (upisani) u njemu(ZOV, ćl.2, Zakon o komisiji za vrijednosne papire, čl.12). Promjenusadržaja dionice može da vrši nadležni organ društva u skladu sapravilima koja utvrdi Komisija za vrijednosne papire.Dionice se vode na računu vlasnika kod registra koji vlasniku izdajecertifikat. Certifikat sadrži: ime i prezime, odnosno naziv vlasnikaračuna, naziv, sjedište i adresu emitenta, klasu, broj i nominalnuvrijednost dionica (ZOV, čl.8).Elementi koje treba da sadrži elektronski zapis i predstavljaju bitnesastojke dionice su ovi:a) Oznaka da se radi o dionicib) Oznaka klase, redni broj emisije, serijski brojc) Firma i sjedište emitentad) nominalna vrijednost akcijae) Firma odnosno ime i prebivalište vlasnika akcijef) Datum sticanja dionicag) Mjesto i datum izdanja dionicah) Drugi elementi utvrđeni odlukom o emisijiPrednji podaci, uključujući još neke, upisuju se u dioničku knjigu(knjigu akcionara) koja se vodi u društvu.

Akcionarsko/dioničko društvo 2113. Obaveze i prava akcionara/dioničaraOpšte pravilo uporednih prava jeste da se svojstvoakcionara/dioničara stiče upisom u knjigu akcionara (glavnu knjigu,dioničku knjigu, ¡matrikulu), a u našem pravu upisom vlasništva nadionicama u registru dionica emitenta. Od tog momenta zasnovanaprava i obaveze su akcionarski. Ranije nastala prava i obaveze su nabazi pravnog odnosa između: upisnika akcija i osnivača do momentaupisa društva u registar suda, a od toga trenutka između upisnikaakcija i samog akcionarskog društva.Sadržaj akcionarskog odnosa čine obaveze i prava društva i akcionara.Postoje različite akcije koje nose različita prava za akcionare, odnosnoobaveze za društvo, kao i obratno. Teorija uporednih prava priznajestandardne obaveze i prava i posebne obaveze i prava.a) Standardne obaveze i prava akcionara/dioničara. Podstandardnim (normalnim) obavezama i pravima podrazumijevajuse obaveze i prava koja ima svaki akcionar, odnosno upisnikakcija, bez obzira na vrstu i klasu (rod) akcija koje ima ili koje jeupisao. Standardne obaveze i prava proizilaze iz prirodeakcionarskog odnosa.Standardne (normalne) obaveze akcionara su:1. uplata cijelog iznosa nominalne vrijednosti akcije ili uplata

u ratama, na način i u vrijeme kako je određeno ugovoromo osnivanju ili odlukom o emisiji dionica,

2. uplata određenog iznosa (%) u cijelosti prilikom upisaakcija, ako se one prodaju „iz prve ruke" iznad nominalnevrijednosti (aggio),

3. unošenje uloga u cijelosti u stvarima i pravima (naturalniulozi) prije upisa društva u sudski registar, odnosno prijeupisa povećanja osnovne glavnice u sudski registar,

4. prijava sticanja vlasništva na akcijama registar vrijednosnihpapira,

5. prihvatanje konverzije, denominacije, spajanje ili podjeludionica, ako o tome društvo donese odluku koju odobriKomisija za vrijednosne papire,

6. čuvanje poslovne tajne informacija / ili isprava koje suoznačene ili saopštene kao povjerljive.

U slučaju da akcionar ne izvrši ili neuredno izvrši svoje obaveze, možedoći pod udar odgovornosti. Sankcije se mogu sastojati u plaćanjukamata ili ugovorne kazne, a u nekim situacijama i naknade štete,

212 Akcionarsko/dioničko društvoukoliko su te sankcije predviđene ugovorom o osnivanju društva iliodlukom o emisiji ili statutom. Prema uporednim pravima, sankcije semogu ogledati u gubitku već izvršenih uplata dionica ili da se izvršeneuplate vrate uz odgovarajuće umanjenje za potraživanje društva.Razdijeljene akcije mogu da se ponište (nulifikacija). Taj postupak senaziva kaduktni ili kadukcioni i precizno je regulisan zakonskimnormama koje društvo mora primijeniti.Ugovorom o osnivanju društva, odlukom o emisiji i statutom mogu bitiutvrđene i druge obaveze, kao što su: vršenje povremenih uplata odstrane dioničara; obavljanje određenih obaveza ili usluga za društvo;dostavljanje ponude za prodaju akcija putem društva; ograničenjeprenosa dionica ako je ulog u stvarima ili pravima; ograničenjeprenosa dijela dionica dok se obavlja određena funkcija u društvu ilinemogućnost podizanja dijela dividende dok se obavlja operativnadužnost u društvu (članstvo u organu društva), te respektovanje drugihlimitacija utvrđenih odlukom o emisiji. Ograničenja moraju bitisadržana u prospektu koji se prezentira Komisiji za vrijednosne papire(ZOV, čl. 19).Standardna (normalna) prava koja akcionar ima mogu se svrstati udvije grupe: prava učešća u upravljanju društvom (upravljačka) iimovinska prava. U teoriji ima i drugačijih klasifikacija.Upravljačka prava obuhvataju:1. pravo glasa po principu: jedna dionica daje (nosi) jedan

glas,2. učešće u radu i odlučivanju u skupštini društva, lično ili

putem punomoćnika,5. pred laganje kandidata za članove upravnog/nadzornog

odbora i pravo da se bude izabran u taj organ,4. informisanje o radu i poslovanju društva i bitnim

činjenicama vezanim za svakog člana organa upravljanjadruštva,

5. uvid u isprave i dokumenta društva o poslovanju,6. pobijanje odluka skupštine društva,7. sticanje certifikata na dionice u vlasništvu koje su

evidentirane kod registra vrijednosnih papira, te uvid uvlastiti račun dionica.

Imovinska prava uključuju:1. učešće u podjeli dobi ti društva (pravo na dividendu),

srazmjerno učešću akcije u osnovnoj glavnici društva,


2. učešće u podjeli ostatka (neto) stečajne ili likvidacionemase, u slučaju stečaja ili likvidacije društva,

3. kupovinu, prodaju i davanje u zalog dionica.Opšte je pravilo dioničkog prava da standardna prava daju (nose)obične (redovne) dionice i one su mjera za ocjenu tih prava. Sa vrstomprava ne treba miješati obim. Dionice veće nominalne vrijednosti (većiudio u društvu) daju i veći obim prava. 1 vice versa.b) Prava iznad standardnih (normalnih) prava. Pravilo je

uporednih i evropskih prava da se akcionarima u društvu podjednakim uslovima obezbijedi jednak tretman, tj. jednaka prava.Dozvoljeno je sticanje većih prava od standardnih, u smislu vrste ikvaliteta tih prava, njihovo sticanje vezano je za ispunjenjedrugačijih uslova (kondicija) koje kontroliše Komisija zavrijednosne papire. I to za svaku emisiju dionice posebno.

Pravni osnov za sticanje dioničarskih prava iznad strandardnog nivoamože biti: postojanje već zasnovanog akcionarskog odnosa izmeđudruštva i lica (ima u vlasništvu dionice ranije emisije); status kupcaakcije (npr. položaj uposlenika u društvu); dioničko društvo ima za ciljda plasira dionice sa tim pravima (tu seriju) određenoj kategorijikupaca (npr. institucionaliziranim investitorima) i napokon, dionice savećim pravima se prodaju pod strožijim uslovima (npr. plaćanje ucijelosti po upisu ili plaćanje u gotovini).Veoma je širok krug prava koja na takav način stiču akcionari. Usuštini, ona daju određena preimućstva, bilo u pogledu imovinskih iliupravljačkih prava. Zato u teoriji postoji stav da dioničari jednogdruštva ne predstavljaju harmoničnu cjelinu, nego veomaizbalansiranu cjelinu u kojoj postoje akcionari sa veoma različitimkvalitetom prava, moći i uticajem.'58' U legislativi se ona običnoodređuju kao: prioritetna (preferencijalna) prava i prava zaposlenih,uposlenika.Prioritetna (preferencijalna) prava imaju akcionari koji posjedujupovlaštene akcije - kumulativne ili participativne. Statutom i odlukomo emisiji može biti predviđeno da akcije jedne vrste, ali druge klase,daju određena posebna prava (npr. akcije 111 emisije). Prioritetna ilipovlaštena prava mogu se izražavati u sljedećem: prvenstvo u naplatidividende; prvenstvo u naplati iznosa iz ostatka likvidacione ili

A. Berleand, Ci.C. Means: “The Modern Corporation and private property”, MacMillan

CO. 1940, sti. 66-77; Ripert G.: "Les aspects juridiques du capitalisme moderne”, 2 ed ,

Paris, 195 1,91 i dalje

214 Akcionarsko/dioničko društvo

stečajne mase; prvenstvo u naplati kumuliranih, a neisplaćenihdividendi; pravo na superdividendu (superprofit); pravo prečekupovine novih akcija ili kupovina uz određen popust ili pravo nagratis dionice; pravo na konverziju obveznica (konvertibilnihobveznica) u dionice; pravo konverzije običnih u prioritetne dionice:pravo na više glasova (pluralni votum); pravo predlaganja članovaupravnog i/ili nadzornog odbora.<u)

Status zaposlenog (uposlenika) može imati odraza na sticanje i vrstudioničarskih prava: jednostavniji i brži način sticanja kroz emisijuputem zatvorene prodaje; sticanje dionica uz popust ili besplatno izimovine društva; garancija da će društvo otkupiti njegove akcije potržišnoj cijeni, ali najmanje po nominalnoj vrijednosti; dobijanjedionica po osnovu potraživanja od društva iz osnova rada (zaposlenja)i dr. rio, kategorija zaposlenih može imati zakonska ograničenja upogledu raspolaganja dionicama ili prestanka prava ex lege.i,0)

c) Prava ispod nivoa standardnih (normalnih) prava. Uporednaprava, kao i nase, dozvoljavaju konstituisanjG akcionarskogodnosa uz niži nivo prava od standardnih. Redovno se radi o tomeda dioničari nemaju pravo glasa pa stiću nevotirajuće dionice(dividendne dionice). Uvijek imaju standardna imovinska prava.

4. Emisija akcija/dionicaEmisija akcija predstavlja jednu od najsloženijih pravno-finansijskihoperacija, koja stoji pod kontrolom posebnog državnog tijela -Komisije za vrijednosne papire Federacije Bili (kraće: Komisija).Komisija je formirana zakonom i ima velika ovlaštenja i odgovornostiu ovoj materiji, *' odnosno dugoročnih vrijednosnih papira. IngerencijaKomisije proizlazi iz pravno-ekonomske prirode odnosa koji seuspostavlja: kupci dionica su investitori koji ulažu u društvo svojkapital (uloge) uz rizik; emisijom dionica emitent stiče kapital zaobavljanje svoje poslovne djelatnosti, bez obaveze vraćanja, ali kupci(vlasnici) dionica očekuju prihod u vidu dividende. Osim toga,kupovinom dionica njeni vlasnici stiču pravo učešća u upravljanju,koje je u suštini cijena za preuzeti rizik ulaganja. Iz toga dalje slijedeS)| Mađarsko pravo predviđa izdavanje dionica koje daju pravo na kamatu unaprijed

određene visine (ne smiju preći 10% osnovne glavnice), uz pravo na naplatu dividende -

Zakon o privrednim društvima (1988), čl. 245

’ ’’ Mađarski zakon, čl. 244111 Zakon o Komisiji za vrijednosne papire - kraće: ZKVP (SI. novine FBiH broj 39/98)


112 pravna obilježja akcije, koja se ogledaju u tome daje ona: dugoročni,masovni (serijski) i berzanski papir, tipičan trgovački efekat, sa kojimse trguje na organizovanim tržištima kapitala. Pored obveznice dionicaje jedan od osnovnih materijala tržišta kapitala, berzi efekata. Stoga jeona, nužno, papir povjerenja.Postoje dvije vrste emisije akcija i to: javna ponuda i zatvorenaprodaja (ZVP, čl. 13). Izbor vrste emisije vrši emitent zavisno odciljeva koje želi postići emisijom i lica koja će kupovati dionice(investitora).Javna ponuda dionica je prodaja koja se obavlja na osnovu javnogpoziva za upis i uplatu akcija, a koji se javno upućuje širokom krugulica, publici (anonimnoj masi upisnika). Ne smatra se javnomponudom kada emitent svoje dionice ponudi: samo licima čija jeredovna djelatnost kupovina, držanje, upravljanje ili raspolaganjeulaganjima, bilo samostalno ili zajedno sa drugim licima (npr.investicionim fondovima); postojećim akcionarima po osnovu pravapreče kupovine; koje su emitovane u svrhu podjele ili konverzije ili poosnovu isplate dividendi, kao i u posebnim okolnostima koje odrediKomisija. U ovim slučajevima nije potrebno prethodno odobrenjeKomisije.!U)

Emisija akcija putem zatvorene prodaje jeste prodaja toga papiraunaprijed određenom kupcu, investitoru, ili grupi od najviše 40kupaca. Ovaj način emisije je znatno jednostavniji, brži i jeftiniji.Emisija dionica obavezno uključuje:yf donošenje odluke o emisiji;•S odobrenje Komisije kod javne ponude, a kod zatvorene prodaje

Komisija se obavještava o emisiji;J zaključivanje ugovora između emitenta i registra vrijednosnih

papira u FBili;^ zaključivanje ugovora između emitenta i banke (depozitara) putem

koje se izvršavaju obaveze prema vlasniku akcija;</ otvaranje privremenog računa za deponovanje uplata prilikom

kupovine dionica;J objavljivanje prospekta i javnog poziva za upis i uplatu akcija, ako

je emisija putem javne ponude, dok kod zatvorene prodaje to nijepotrebno;Zakon piedviđa još dva izuzetka (ZVP, čl. 133,134). Smatraju se dionicama

emitovanim

putem javne ponude: dionice koje su emitovane prije 23.10.1999. godine i dionice

emitovane u postupku privatizacije preduzeća i banaka, po specijalnim propisima o

privatizaciji.


/ objavljivanje rezultata javne ponude dionica, a kod zatvoreneprodaje ne;

</ upis dionica u registar emitenta kod Komisije i na račun kupcadionice kod registra vrijednosnih papira u FBiH.

Odluku o emisiji donosi skupština društva. Kod osnivanja, ugovor oosnivanju društva predstavlja ujedno i odluku. Zakonom su određeniobavezni elementi odluke, a to su: naziv, sjedište i oznaka emitenta uregistru kod Komisije; naziv organa koji je odluku donio i datum;oznaka da se radi o dionicama i klasa dionica; redni broj emisije (npr.treća emisija) i ukupan broj emitovanih dionica iste klase (npr.participativnih preferencijalnih); broj i nominalna vrijednost dionica;prava koja sadrži dionica; način prodaje; vrijeme početka i završetka imjesto za upis i uplatu; zadržavanje prava emitenta na prekid upisa iuplate, ako je predviđeno; lice ispred emitenta ovlašteno za emisiju tedruge informacije u skladu sa propisima Komisije (ZVP, čl. 15).Komisija za vrijednosne papire u FBiH obavezno daje prethodnoodobrenje. Ona može odobriti emisiju ili tražiti dopune zahtjeva iliodbiti emisiju. Uz zahtjev za emisiju dionica emitent je obavezanpodnijeti: odluku njegovog organa o emisiji; statut ili nacrt statutadruštva; ispravu o upisu emitenta u registar kod Komisije; prijedlogprospekta o dionicama koje se emituju te dokaz o uplati takse. Bankaili osiguravajuće društvo podnosi i mišljenje organa nadležnog zanadzor njihovog poslovanja (agencije, ureda). Jedan od najznačajnijihdokumenata jeste prospekt čiji je sadržaj određen zakonom. Tajdokumenat sadrži podatke o: dionicama koje se emituju, pravnomstatusu i vlasništvu emitenta, djelatnosti, zatim poslovanju, imovini,zaduženosti, dobiti ili gubitku te odgovornim licima. Prospektobavezno sadrži izjavu o investiranju kapitala i informacije o riziku ifaktorima rizika (ZVP, čl. 18-24).Emitent je obavezan zaključiti ugovorne aranžmane sa registromvrijednosnih papira u FBiH koji će voditi evidenciju o dionicama(čuvanje i prenos) i bankom koja izvršava obaveze prema kupcima.Uplate akcija se vrše na privremeni račun koji emitent otvara.Objavljivanje javnog poziva predstavlja bitnu karakteristiku emisijeputem javne ponude, koji u suštini i jeste ponuda. Javni poziv seobjavljuje u „Službenim novinama Federacije BiH" i najmanje u jošjednom domaćem dnevnom listu. On obavezno mora da sadrži:odluku o emisiji, podatke o mjestu, roku i načinu upisa i uplatedionica te podatke gdje se može dobiti prospekt. Inače, izvod izprospekta objavljuje se zajedno sa javnim pozivom ili posebno u vidubrošure (ZVP, čl. 30,51).


nakon isteka roka za upis i uplatu dionica ili okončanje upisa prijeisteka roka ili prekida upisa i uplate, banka dostavlja Komisiji izvještajo rezultatima. Komisija, u određenom roku, dostavlja rješenje ouspjelosti ili ne javne ponude dionica i to emitentu i registruvrijednosnih papira u FBili radi evidenciaje. Emitent je dužan objavitirezultate javne ponude dionica. Akcije koje nisu prodate ili ako jejavna ponuda proglašena neuspjelom, ne mogu biti u pravnomprometu niti proizvoditi pravna dejstva.Akcionarsko društvo obavezno vodi knjigu dioničara (glavnu, matičnuknjigu) u koju se unose podaci o: dioničaru, broju, klasi, seriji inominalnoj vrijednosti dionica, učešću dioničara u ukupnom iznosu(%) svih izdatih dionica i njegovom učešću u ukupnom broju dionicasa pravom glasa. Knjiga dioničara se vodi na osnovu podatakadobijenih iz registra vrijednosnih papira u FBili.5. Promet dionicaAkcije su transferabilni papiri pa se sa njima može trgovati. Jediniuslov jeste da su registrovane kod Komisije, bez obzira na to da li suemitovane putem javne ponude ili zatvorene prodaje, neregistracija ilineuredna registracija kod registra vrijednosnih papira u FBili nijeuslov prometa, ali se vlasnik i kupac izlažu riziku nepostojanja ilimanjkavosti takve registracije.Pojam prometa dionica široko je definisan. On obuhvata:/ kupovinu, prodaju i davanje u zalog dionica,S konverziju i/ spajanje i podjelu (ZVP, čl. 39).Ugovor o kupovini, prodaji i zalaganju akcija je formalne prirode. Upogledu prenosa vlasništva ima stvarnopravna dejstva jer sevlasništvo stiče danom zaključivanja pravnog posla. Ugovor o davanjudionice u zalog, naprotiv, proizvodi pravna dejstva upisom ograničenjau raspolaganju u registar vrijednosnih papira (ZVP, čl. 40,41).Kupovina dionica može se vršiti putem tender ponude - direktnepismene ponude kupca vlasnicima dionica. Osnovne karakteristiketender ponude jesu:J prijavljuju se Komisiji,J Komisija utvrđuje uslove davanja, objavljivanja i provođenja

tender ponude,


V zakonom određen sadržaj tender ponude i'Z javno objavljivanje.Konverzija, denominacija, spajanje i pripajanje akcija vrši se naosnovu odluke emitenta dionica uz odobrenje Komisije. Propise otome donosi Komisija, a ove operacije vrše se o trošku emitenta.Konverzija akcija predstavlja povlačenje svih akcija jedne klase injihovu zamjenu novim akcijama druge klase. Dakle, zamjena svihakcija jedne za drugu klasu (redovnih dionica za participativnepreferencijalne). Denominacija, pak, predstavlja operaciju kojom sevrši povlačenje svih dionica jedne nominalne vrijednosti i njihovazamjena jednakim brojem novih dionica iste klase, uz srazmjemosmanjenje nominalne vrijednosti. Me mijenja se klasa niti broj dionica,nego se postojeće zamjenjuju za druge sa manjom nominalom(redovne dionice od po 100 KM zamjenjuju se za isti broj novihredovnih dionica sa nominalom od po 90 KM).Spajanje dionica je operacija koja podrazumijeva emisiju novihdionica s ciljem zamjene više postojećih za jednu novu, ali iste klasesa većom nominalnom vrijednosti ili zamjena više kvotnih dionica zajednu novu kvotnu dionicu sa većim učešćem (npr. zamjena 3redovne dionice od po 50 KM za jednu redovnu od 150 KM ili zamjena10 kvotnih sa učešćem od po 1/1000 za jednu kvotnu sa učešćem od1/100 u osnovnoj glavnici). Podjela je operacija sa suprotnim efektima,emisija radi zamjene jedne postojeće dionice za više novih iste klase, alisa manjom nominalnom vrijednosti (zamjena jedne redovne dionicenominale 150 KM za tri redovne dionice od po 50 KM).Sprovođenje tih operacija vrši se pod ovim uslovima:

obaviještenost: svi dioničari se obavještavaju u roku od 8 dana/ brzina operacije: zamjena se provodi u roku od 30 do 90 danaračunajući od dana donošenja odluke emitentaJ javnost: objavljivanje operacije u „Službenom listu Federacije Bili"i najmanje jednom domaćem dnevnom listuS očuvanje integriteta osnovnog kapitala i fonda rezervi: ovekategorije se ne mogu mijenjati</ nepromjenjivost prava dioničara: prava dioničara ne mogu bitiumanjena, osim u slučaju spajanja kvotnih dionica</ nemogućnost isplate: dionice povučene prilikom provođenja ovihoperacija ne mogu se isplaćivati^ dejstva stečaja ili likvidacije emitenta: operacije se ne moguprovoditi nakon otvaranja postupka stečaja (ZVP, čl. 44-51).


6. Klase i serije dionicaHaše pozitivno pravo, po ugledu na anglosaksonsku teoriju i pravo,J3)

razlikuje klase i serije dionica. Klase se određuju prema sadržini pravakoja nosi dionica. Dionice koje sadrže ista prava pripadaju istoj klasi.Tako akcije jedne klase sadrže jedan određeni krug prava,upravljačkih i imovinskih (npr. standardna prava), dok druga klasasadrži prava iznad standardnih (specijalna prava), a treća klasadionica sadrži prava ispod standardnog nivoa. Ugovorom o osnivanjudruštva ili odlukom o emisiji i statutom društvo određuje klase svojihemitovanih akcija koje treba da odobri Komisija. Društvo može imati iistovremeno emitovati jednu ili više klasa dionica. Male kompanijeobično imaju jednu klasu. Ako je društvo emitovalo dionice kojesadrže ista prava, tada se radi o dionicama jedne klase i to redovnimili običnim dionicama, makar bilo označeno da su preferencijalne.Elektronski zapis dionice kod registra obavezno sadrži klasu dionica(ZVP, čl.6). Zakon o vrijednosnim papairima nije odredio klaseakcija/dionica, niti je utvrdio kriterije za njihovo razvrstavanje. Premateoriji anglosaksonskog prava,! 5) dionice se dijele na sljedeće osnovneklase koje se označavaju kao:/ obične ili redovne dionice (common shares)■/ preferencijalne, odnosno prioritetne dionice (preferred

shares)J dionice bez prava glasa ili dividende (non voting shares)/ dionice zaposlenih ili radničke dionice.!K,)

Ključni kriterij za određivanje klasa dionica jeste sadržaj prava kojaimaju akcije određene klase. U pravno-tehničkom smislu, dioniceodređene klase označavaju se kao „Klasa A", „Klasa B itd. Akcijekoje daju pravo na preferencije (u distribuciji dividende ili u netoimovini stečajne, odnosno likvidacione mase, ili oboje) najčešće noseoznaku „Preferencijalne" ili „Preferencija".a) Klasa običnih (redovnih) dionica. Ova klasa sadrži, po pravilu,

standardna (normalna) prava, o čemu je bilo riječi ranije. Međutim,

i , M Model Business Corporation Act (1969), čl. 23,26,26A,60; General Corporation Law of

Delaware, čl. 151; Robert R.Pennington: “Company Law”, London, Dublin and Edinburgh,

1990, str. 205-232; Harry G. Henn, op. cit. str. 207-214) l! Harry G. Henn, op. cit. str. 214

Robert R. Pennington, op. cit. str. 204-232; Harry G. Henn, op. cit. 207-216, 660-665

Mađarski zakon (1988), čl. 244; U zemljama tržišne ekonomi je, primjenjuje se tzv. ESOP

model (Employee Stock Ownership Plan) kao poseban oblik penzijskog plana na nivou

društva.


sve obične akcije jednog društva ne moraju sadržavati puni nivoprava (full rights). / u okviru te klase može biti diferencijacije, štozakon dozvoljava (ZVP, čl. 19), ako se to odredi u prospektu idobije odobrenje Komisije za vrijednosne papire. Tako npr. mogubiti ograničenja za neke redovne dionice (određene serije) upogledu prava preče kupovine ili ograničenje obima toga prava.b) Generalno, klasa preferencija/nih (prioritetnih, povlaštenih)

dionicasadrži posebna (specijalna) prava, prvenstveno imovinska, koja suveća od prava što ih sadrži klasa redovnih dionica. Preferencije seobično odnose na: prioritet u naplati dividende ili iznosa iz netostečajne, odnosno likvidacione mase, učešće u naplatisuperdividende, konverziju ili druga alternativna prava. Inače,može biti širok krug preferencija sa veoma različitim obimomprava. Stoga trgovački zakoni koriste najčešće jedan od sljedećihmetoda: limitiraju obim emisije ove klase dionica za društvo (npr.do 1/3 osnovne glavnice - ZOP, čl. 28) ili zakon odredi minimumpitanja u pogledu kojih se ne može ograničiti ili isključiti pravoglasa vlasnika preferencijalnih dionica (statusne promjene,smanjenje osnovne glavnice, odlučivanje o izmjenama idopunama statuta i dr). U ostalim pitanjima može se odlukom oemisiji ograničiti ili isključiti pravo glasa.

U okviru klase preferencijalnih dionica, pravna teorija vrši daljerazvrstavanje dionica, prema vrsti ili obimu preferencija koje onemogu sadržavati. Tako postoje: preferencijalne kumulativne ipeferencijalne nekumulativne, a zatim preferencijalne participativne ipreferencijalne neparticipativne te dionice sa drugim specifičnimpravima (aukcijske, indeksne). Kada u okviru klase preferencijalnihdionica postoje razlike u preferencijama, za koje se dobije odobrenjeKomisije za vrijednosne papire, tehnika njihovog razvrstavanja(razlikovanja) vrši se uz označavanje „Prva preferencija", „Drugapreferencija" ili „Prioritetna preferencija" i sl.’7) Specifičnostipreferencijalnih dionica (preferencija), najkraće rečeno, izražavaju sekroz: vrstu ili obim imovinskih prava, način njihovog određivanja ikroz prvenstvo (prioritet) u ostvarivanju imovinskih prava.Preferencijalne kumulativne dionice sadrže pravo prvenstva (prioritet)u naplati dividende, zaostale i tekuće za cijeli fiskalni period, uodnosu na isplatu dividende na dionice ostalih klasa dionica društva(klasu običnih i preferencijalnih nekumulativnih). U novije vrijeme,prioritet se redukuje na naplatu tekućih dividendi, a zaostalih uodređenom procentu. Preferencijalne nekumulativne dionice daju9/1 Harry Ci. Henn, op. cit. str. 208, respektabilno


ostala prioritetna prava (specijalna), a u pogledu naplate dividendiisključivo za tekući fiskalni period.98)

Preferencijalne participativne dionice, u suštini, daju pravo na većudividendu, u odnosu na dionice ostalih klasa. Obično se kaže da dajupravo na superdividendu ili superprofit. Pravno-tehnički, učešće usuperdividend! može biti određeno tako da: vlasnici ovih dionicaučestvuju zajedno sa vlasnicima običnih dionica u podjeli dijeladobiti, ali učestvuju i u podjeli dijela dobiti koji je odlukom o emisijiutvrđen isključivo za njih; odlukom o emisiji odredi se obim zaradekoja se dijeli na vlasnike ovih dionica, ali ne učestvuju u dijelu dobitikoja se dijeli na vlasnike običnih dionica. U ovom slučaju, odluka oemisiji sadrži klauzulu ,,a ne više", najčešće se po tomepreferencijalne dionice razlikuju da li su „participativne ili su„neparticipativne". heparticipativne dionice redovno učestvuju upodjeli dividende poslije isplate prioritetnih dionica.991 Generalno,participativne dionice ne daju prioritete (prvenstvo) u naplatidividende, pa može biti određeno da se dividenda isplaćuje:istovremeno ili poslije isplate dividende na redovne i kumulativnedionice.c) Dionice bez prava glasa (dividende) daju isključivo pravo na

naplatu dividende i ne daju pravo glasa. Vlasnici ovih dionica neučestvuju u upravljanju, a u nekim pravima se i ne smatrajučlanovima društva. Zato se i kaže da imaju položaj običnih štediša,s tim što je za razliku od štednje ovdje pojačan poslovni rizik,njima se, u suštini, zasniva obligacionopravni odnos izmeđudruštva i vlasnika akcije.

d) Fosmatrajuči uporedna prava, dionice zaposlenih (radnika)predstavljaju posebnu klasu jer se razlikuju od ostalih u pogleduuslova i načina sticanja, subjekata koji ih mogu steći (zaposleniradnici društva) i načina njihovog raspolaganja (prometa).Razumije se, tu su u pitanju i ciljevi emisije (motivacija,produktivnost) kao i karakter emisije dionica (zatvorena prodaja,način otplate uz kreditnu podršku i si). To je jedan od načinaširenja radničkog akcionarstva ili radničke participacije uupravljanju društvima.

e) Ista klasa dionica (redovnih, preferencijalnih) emituje se u serijamauz odobrenje Komisije za vrijednosne papire. Serija označavaredni broj emisije dionica iste klase, tj. dinamiku emisije te klasedionica. Odluka o emisiji dionica mora sadržavati pored oznakeklase i oznaku serije te klase dionica (ZVP, čl. 15). Oznaka serijemože biti „Serija I", „Serija 11" ili „Prva serija", „Druga serija"


i si.Ista klasa dionica može imati više serija, ako društvo emituje više

Hurry Cl. Henn. op. cit. str. 6601 HUITV G. Henn, op. cit. str. 664


puta dionice te klase (npr. klasa redovnih dionica emitovana 1999.godine nosiće oznaku „Serija 1", a ista ta klasa koja će se emitovati2002. godine oznaku „Serija II" itd). U starijoj literaturi, dionicekasnijih serija nazivaju se „mladice".7. Vrste akcija/dionicaPored Klasa, Zakon o vrijednosnim papirima poznaje i vrste akcija,kao način njihove klasifikacije (ZVP, čl. 20), što takode morasadržavati prospekt o emisiji. Dionice se mogu sistematizovati urazličite vrste zavisno od kriterija.1005 Pozitivno pravo izričito ukazujena dva osnovna kriterija, a to su: način određivanja vrijednosti dionicei vrste uloga (ZOP, čl. 17, 26, ZVP, čl. 6, 47, 51).Prema načinu određivanja evidentirane vrijednosti dionica postojedvije vrste: dionice sa nominalnom vrijednosti i kvotne dionice.Dionica sa nominalnom vrijednosti sadrži upisan (evidentiran) novčaniiznos na koji ona glasi (npr. 50 KM, 100 KM). Elektronski zapis kodregistra obavezno sadrži upisan nominalni iznos dionice. Dionice nemoraju imati istu nominalnu vrijednost, pa ni u okviru iste klase.Obično se trgovačkim zakonom odredi iznos nominalne vrijednostidionice (npr. u njemačkom pravu 50 DM). U svijetu je praksa da seemituju dionice sa veoma niskom nominalnom vrijednosti. Inače,nominalna vrijednost emitovanih dionica se može smanjiti (operacijadenominacije ili podjele dionica) ili povećavati (operacija spajanjadionica), nominalnu vrijednost dionice ne treba poistovjećivati sanjenom tržišnom, berzanskom vrijednosti.Kvotna dionica ne sadrži upisanu nominalnu novčanu vrijednost(Without par value) nego upisan iznos učešća te dionice u osnovnojglavnici društva. I to obično u vidu razlomka (npr. 1/100.000 osnovneglavnice). Ova vrsta akcija nije mnogo raširena iz slijedećih razloga:postoje specifičnosti u njihovoj emisiji; jedan broj berzi ne dozvoljavazvaničnu kotaciju ovih dionica; veći su porezi kod prometa.10l)

Prema vrsti uloga dionice se dijele na: gotovinske i naturalne.Gotovinske akcije su one koje se otkupljuju uplaćivanjem nOvca, bilou domaćoj ili stranoj valuti, naturalne dionice vlasnik stiče unošenjemuloga u naturi - stvarima ili pravima. Maš zakonodavac ne dozvoljava,kod osnivanja dioničkog društva, da ulozi u cjelosti budu u naturi,nego najviše 75% od vrijednosti osnovne glavnice (ZOP, čl. 15).


IV POVEĆANJE I SMANJENJE OSNOVNE

GLAVNICE (OSNOVNOG KAPITALA)1. Povećanje osnovne glavnicePovećanju osnovne glavnice akcionarskog društva uporedna pravaposvećuju naročitu pažnju regulišući ovu materiju pretežnoimperativnim normama. Zakon o preduzećima je istu u cijelostiprepustio statutarnom uređenju (ZOP, čl. 26). Inače, povećanje kaoi smanjenje osnovne glavnice neposredno utiče na finansijskustrukturu društva, a mogu uticati na promjenu uspostavljenihodnosa između akcionara. Zato Zakon o vrijednosnim papirimasadrži pravilo da se korištenjem prava preče kupovnih dionica noveemisije ne smiju narušiti dotadašnji odnosi učešća u osnovnomkapitalu (ZVP, čl. 7).Generalno posmatrano, kod povećanja osnovne glavnice veliki jeznačaj sudskog registra jer se u njega upisuju relevantne činjenicevezane za povećanje: svrha povećanja, iz kojih izvora se vršipovećanje (rezerve, dobit, novi ulozi), izvršena konverzija obveznica,realizovana prioritetna prava akcionar i dr. Povećanje osnovneglavnice povlači izmjene u statutu, te javno objavljivanje. Teorija izakonodavstvo priznaju nekoliko načina povećanja osnovne glavnice.a) Povećaiye osnovne glavnice novim ulozima. Ovo je standardni

način povećanja osnovnog kapitala. Odluku o povećanju osnovneglavnice, emitovanjem novih akcija po osnovu novih uloga, donosiskupština društva većinom koja je određena zakonom i statutom.Obično se traži da za odluku glasaju oni koji predstavljajunajmanje 3/4 osnovnog kapitala zastupljenog u skupštini.l,u>

Ako postoje akcije više klasa, potrebna je saglasnostdioničara svake klase (class meeting). Odluka o povećanjuosnovne glavnice, odnosno emisiji dionica podliježe režimudozvole Komisije za vrijednosne papire, koji je ranije izložen.Povećanje osnovne glavnice, nakon provedene i uspješnozavršene zakonske procedure upisa i uplate dionica,registruje se kod suda sjedišta društva.

" I i l Uputstvo o obaveznim elementima privremenih pravila dioničkog društva (SI. novine

FBiH broj 26/98)

Akcionarsko/dioničko društvo 225Redovno zakoni daju mogućnost postojećim akcionarima pravaprvenstva upisa novih akcija (ZPP, čl. 7). Ponudu stavlja nadzorniodbor društva, na koju akcionari treba da odgovore u određenomroku. U teoriji se to naziva pravo opcije i ne predstavlja obavezuakcionara, on može ili ne, iskoristiti pravo opcije. Inače, sa pravomopcije se trguje na berzama. Skupština može isključiti pravo prvenstva(opcije) akcionarima, ali je potrebno takvu odluku detaljnoargumentovati. Ukoliko bi bilo povrijeđeno pravo prvenstva, optant(akcionar) može podići tužbu, a ako su akcije već upisane od stranetrećih lica, tada može tražiti od društva naknadu štete. Pravoprvenstvenog upisa novih akcija u određenim slučajevima obično sepredviđa za zaposlene kao i za imaoce konvertibilnih obveznica.Plovi ulozi mogu biti u novcu i ulaganjem stvari i prava. Pravilo je dasu novi ulozi u novcu. Kada se ulažu stvari, odluka mora biti u tomesmislu precizna (koji predmeti se unose, oznaka ulagača, nominalnavrijednost akcija koje se upišu na bazi naturalnih uloga). Na ostalapitanja povećanja osnovne glavnice shodno se primjenjuju pravilaizložena kod osnivanja akcionarskog društva (o prospektu, upisu iuplati akcija, upisnicima, procjeni uloga u naturi, neuspjelom upisu,sankcijama u zakašnjenju ili neuplati akcija).b) Uslovno povećanje osnovne glavnice. UsJovno povećanje je po

svome obimu uže, jer se obavija isključivo radi zadovoljenjaodređenih ciljeva koji su, najčešće, izričito zakonom određeni. Ticiljevi mogu biti: ostvarivanje prava imalaca konvertibilnihobveznica; ostvarivanje prioritetnih prava akcionara kod kupovinenovih akcija, tako što se njihova novčana potraživanja po osnovudividende uračunavaju kao ulozi; u slučaju spajanja više društava;konverzija potraživanja trećih lica u trajne uloge; konverzijanovčanih potraživanja zaposlenih u uloge i njihovo sudjelovanje uupravljanju društvom.

Odluku o uslovnom povećanju osnovne glavnice, takođe, donosiskupština u kvorumu koji je predviđen, a to je najčešće izjašnjenjemnajmanje 3/4 predstavnika osnovne glavnice zastupljene na skupštini.Odluka treba izričito da sadrži ciljeve uslovnog povećanja. Za emisijuakcija potrebna je dozvola Komisije za vrijednosne papire. Ovaj videmisije dionica najčešće ide u obliku zatvorene prodaje gdje jeprocedura jednostavnija (ZVP, 13). Ulozi su redovno u novcu, ali mogubiti i u naturi, s tim što odluka treba da sadrži detaljne odredbe otome (predmet koji se unosi, lice koje ulaže, nominalni iznos akcije).Ako je cilj uslovnog upisa bio konverzija obveznica ili realizacijaprioritetnih prava akcionara, onda se zahtijeva da na kraju svakeposlovne godine društvo o tome pruži dokaze sudu, uz njihovodeponovanje.

226 Akcionarsko/dioničko društvoc) Povećanje osnovne glavnice po osnovu odobrenog kapitala.Ovdje se radi o pojednostavljenom načinu povećanja osnovnogkapitala koji je prisutan u pravu evropske kompanije i u nekimnacionalnim pravima. Odluku o povećanju kapitala donosinadzorni odbor društva na osnovu ovlaštenja iz statuta ili odlukeskupštine. Uslovi koji se po imperativnim pravilima traže suredovno ovi: statut ili odluka skupstine daje ovlaštenje zapovećanje kapitala; iznos do koga se može povećati osnovnaglavnica je unaprijed od rede n (odobreni, ovlašteni kapital);povećanje treba izvršiti najkasnije u roku od 5 godina po osnivanjudruštva; povećanje osnovne glavnice može biti najviše do 1/2iznosa osnovne glavnice koji je postojao u trenutku donošenjastatuta, odnosno odluke skupštine, nadzorni odbor ne možeprekoračiti, niti u jednom elementu, data ovlaštenja.ha ovom načinu povećanja osnovnog Kapitala zasnivaju se običnoemisije (druga, treća) neposredno naKon osnivanja društva. I Kod ovogpovećanja može se isKljučiti pravo prvenstva aKo je cilj otvaranjeKompanije (ulazaK novih aKcionara). U svemu se primjenjuju pravilaKoja su izložena Kod osnivanja društva. ^d) Povećanje osnovne glavnice iz kapitala društva (kapitalne

dobiti, rezervi, neraspoređene dobiti). Specifičnost ovog načinapovećanja ogleda se u izvorima iz kojih se vrši povećanje. Ti izvorisu kapitalna dobit društva, njegove rezerve (zakonske ilistatutarne) i zadržana, a neraspoređena dobit. Taj kapital društva"prebacuje" se u pravni režim osnovne glavnice. Da bi sepovećanje osnovnog kapitala moglo vršiti iz rezervi, sam zakonpredviđa koji to najmanji iznos rezerve moraju da dostignu (npr.I / I O ili 1/20 vrijednosti osnovnog kapitala), te da društvo nijeposlovalo sa gubitkom. Odluci skupstine prethode finansijskiizvještaji o poslovanju, zatim račun dobitka i gubitka.

2. Smanjenje (redukcija) osnovne glavnicel smanjenje osnovne glavnice predmet je pretežno imperativnih normizaKona. Naime, postoje određeni razlozi zbog Kojih se vrši reduKcijaosnovnog Kapitala društva, što može uticati na pravnu sigurnostpotraživanja povjerilaca društva ili na već uspostavljene odnoseizmeđu aKcionara, bilo u struKturi osnovnog Kapitala ili učešću uupravljanju. ZaKon o preduzećima predvidio je zaštitu povjerilaca ipostupanje sa sopstvenim aKcijama u slučaju smanjenja osnovneglavnice (ZOP, čl. 29, 30), doK je ostalu materiju u cijelosti prepustiostatutarnoj regulativi.

Akcionarsko/dioničko društvo 227Važno je istaći da se prilikom smanjenja osnovnog kapitala on nemože smanjiti ispod zakonskog minimuma (20.000 DM). Dakle,smanjenje se odnosi na umanjenje osnovne glavnice koja je određenaugovorom o osnivanju, odnosno statutom. Smanjenje osnovneglavnice upisuje se u sudski registar. Postoji nekoliko načina redukcijeosnovnog kapitala.a) Redovno smanjenje osnovne glavnice. Odluku o smanjenju

donosi skupština društva u kvorumu koji je određen za povećanjeosnovne glavnice. Ako postoji više klasa akcija, svaka klasa dajesvoju saglasnost. Značajno je obezbjedenje povjerilaca društva iakcionara, pa se predviđa javno objavljivanje odluke o smanjenjuosnovne glavnice, uz poziv povjeriocima da prijave potraživanja(dospjela i nedospjela). Društvo prvo mora izvršiti isplatu dospjelihpotraživanja, a za nedospjela pružiti odgovarajuće garancije, uprotivnom, sud neće dozvoliti upis smanjenja osnovne glavnice(ZOP, čl. 30). I akcionarima se pruža obezbjedenje, ali nakonobezbjeđenja povjerilaca.

Tehnika redovnog smanjenja osnovne glavnice vrši se operacijompovlačenja ili denominacijom dionica. U javnom oglasu pozivaju seakcionari da podnesu izvještaje sa računa kod registra. Poslije seobavlja operacija povlačenja ili denominacije, o kojima je bilo ranijeriječi. Prilikom smanjenja osnovne glavnice, prvo se povlačesopstvene akcije (ZOP, čl. 29). Izuzetno, dozvoljava se smanjenjeosnove osnovnog kapitala ispod zakonskog minimuma, pod uslovomda se istovremeno provodi njegovo povećanje, po pravilu, ulozima unovcu. Smanjenje osnovne glavnice upisuje se u sudski registar ijavno objavljuje. Upis se ne može izvršiti dok se povjeriocima neisplate potraživanja ili ne pruže valjane garancije, odnosnoobezbjedenje.b) Pojednostavljeno smanjenje osnovne glavnice. Radi se o

jednom skraćenom postupku koji se preduzima ako se smanjenjeosnovne glavnice vrši u svrhu pokrivanja gubitka Hi prenosakapitala u rezerve društva. Odluka skupštine treba da sadrži ciljsmanjenja kapitala. Ako se pokrivaju gubici, tada se oni prvomoraju sanirati iz rezervi, iz onog dijela koji prelazi zakonskuobaveznu rezervu (obično 5% osnovnog kapitala), pa tek ako suone nedostatne, može se ići na smanjenje osnovnog kapitala. Zaneizvršene uplate akcija, ako se otplaćuju u ratama, ne mogu

228 Akcionarsko/dioničko društvoseakcionari osloboditi. l\od smanjenja kapitala dobit se ne možeisplaćivati akcionarima sve dok se ne pokriju gubici i ne namirizakonski iznos rezervi društva. Postupak smanjenja se provodi kaoi kod prethodnog načina.

Akcionarsko/dioničko društvo 229c) Smanjenje osnovne glavnice povlačenjem akcya. Ovaj način

smanjenja osnovne glavnice moguće je koristiti samo ako je ustatutu društva takva naredba upisana (prinudno smanjenje) iliako je društvo steklo sopstvene akcije, pa te akcije nije prodalou zakonskom predviđenom roku. Izuzetno, odlukom akcionaraodređene klase mogu se povući akcije te klase, iako nije bilopredviđeno statutom. Klauzula u statutu o povlačenju akcijatreba da je upisana (donesena) prije emisije akcija na koje sepovlačenje odnosi.

Odluku o smanjenju donosi skupština ili nadzorni odbor, ako toovlaštenje ima u statutu. Procedura je ista kao i kod redovnogsmanjenja osnovne glavnice. Akcionarima čije su akcije povučeneisplaćuje se odgovarajuća naknada, ali se ne mogu vršiti isplate prijenego što se izmire povjerioci. Osnovni kapital se smanjuje za ukupannominalni iznos povučenih dionica.3. Sticanje sopstvenih akcijaAkcionarsko društvo može steći sopstvene dionice, ukupno najviše do10% osnovne glavnice, što je praksa i u uporednim sistemima (ZOP,čl. 29). Uslovi sticanja i raspolaganje sa njima utvrđuju se statutomdruštva (ZOP, čl. 26), prema našem pravu, što ukazuje na veliki pravniliberalizam neprimjeren u uporednim pravima.Sopstvene akcije se mogu steći direktno ili indirektno preko trećih licakoja se nalaze u naročitom pravnom odnosu sa društvom o čijim seakcijama radi. Pravila su, u principu, ista. Kao opšta pravila važe ova:društvo ne može biti supskribijent svojih akcija; stečene sopstveneakcije moraju biti uplaćene u cijelosti; ako se stiču uz naknadu,plaćanje se vrši iz dobiti ili kapitalom iznad zakonske rezerve; društvomora otuđiti sopstvene akcije u određenim rokovima (obično od 1 do3 godine), u protivnom ih mora povući; iz sopstvenih akcija društvune pripadaju nikakva prava (imovinska niti upravljačka); sopstveneakcije se ne mogu uzimati u zalog. Zakoni preciziraju razloge kadadruštvo može steći sopstvene akcije, a to su, obično, ovi: radiotklanjanja štete koja neposredno predstoji; kada se akcije želeponuditi zaposlenim; kada se akcije stiču besplatno ili je potraživanjenenaplativo, te u slučaju pravnog sljedbeništva. Indirektno sticanjesopstvenih akcija postoji kada akcije društva stiče: drugo lice koje radiu svoje ime, a za račun društva (komisioni odnos); drugo lice koje radiu ime i za račun društva čije akcije stiče (agenturni odnos);supsidijarno društvo ili društvo u kome postoji većinsko učešćematičnog društva čije se akcije stiču. U svim tim slučajevima, akcije se

230 Akcionarsko/dioničko društvomoraju otuđiti u propisanim rokovima ili prenijeti na društvo čije i jesuuz naplatu protuvrijednosti akcija.

VPRESTANAK ČLANSTVA, PROMJENA OBLIKADRUŠTVA I PRESTANAK DRUŠTVA

1. Prestanak članstva u društvuAkcije koje su registrovane kod Komisije za vrijednosne papire sureprezentant članstva u društvu, njihov promet je slobodan jer vlasnikprodajom akcije realizuje svoja vlasnička prava. Kada akcionarpravnim poslom proda ili prenese na drugog subjekta sve akcije kojeima u jednom društvu, cijeli svoj udio, on tada prestaje biti člandruštva. U nekim pravima, članstvo u društvu se stiče samovlasništvom nad akcijama koje daju pravo glasa, odnosno njihovimprenosom prestaje članstvo.S obzirom na prirodu ovog tipa društva (društvo - institucija) i ne-postojanjem personalnih veza između članova društva i sa društvom,kao što je slučaj kod ortačkih društava, primjena instituta isključenjaiz društva se i ne postavlja. Ako do toga i dođe, redovno je to ponekom drugom osnovu (povreda dužnosti, povreda tajnostiinformacija i dr), a ne po osnovu članstva. Kao i kod ostalih tipova,članstvo u društvu može prestati smrću člana fizičkog lica ili usljedstečaja, odnosno likvidacije člana pravnog lica.Prestanak članstva u društvu fizičkog lica, uopšte, ne utiče na samodruštvo i njegov osnovni kapital pošto je samo izvršen prenos akcija(udjela) na novog člana, bilo pravnim poslom ili nasljeđivanjem. Uslučaju prestanka članstva pravnog lica prenosom uloga (akcija)pravnim poslom i ta činjenica ne utiče na društvo i njegovu osnovnuglavnicu. Međutim, prestanak članstva stečajem ili likvidacijom članadruštva može, u određenim slučajevima, imati odraza na osnovnikapital društva jer udio stečajnog dužnika u dioničkom društvu ulazi ustečajnu, odnosno likvidacionu masu dotadašnjeg člana društva.110’3

Bez obzira na to iz kog razloga dolazi do prestanka članstva u društvunije potrebna nikakva odluka organa akcionarskog društva.

110 ■*’ Zakon o stečaju i likvidaciji, čl. 59, 139 - kraće: ZSL (SI. novine FBiH broj 23/98)

Akcionarsko/dioničko društvo 2312. Promjena organizacionog oblika društvaDioničko društvo, kao dinamička kategorija, može promijeniti svojorganizacioni oblik i preobraziti se (transformisati) u neki drugizakonom ustanovljen oblik privrednog društva. Transformacija se vršiodlukom skupštine, odnosno voljom akcionara (uputstvo, tač. 9).Obavezna promjena oblika biće potrebna ako osnovna glavnicadioničkog društva padne ispod zakonskog minimuma. Transformacijuakcionarskog društva biće praktično teško izvesti kada njegovedionice zvanično kotiraju na berzi. U svakom slučaju, promjena oblikaovog tipa društva neposredno utiče i na postojanje dionica pa semoraju pribaviti dozvole i saglasnosti institucija kao što su Komisija zavrijednosne papire i berza te izvršiti brisanje odgovarajućih evidencijadionica u registu vrijednosnih papira.Promjena oblika akcionarskog društva u neki drugi ima sljedeća opštapravna dejstva: ne dolazi do likvidacije imovine ranijeg društva;provodi se univerzalna sukcesija koja pravno znači da na novi oblikdruštva prelaze sva dotadašnja prava i obaveze ranijeg dioničkogdruštva, odnosno novo društvo postaje njegov pravni sljednik(transformacija ne dovodi do novacije); održavaju se sva stečenaprava povjerilaca ranijeg akcionarskog društva, uključujući i postojećegarancije; organi upravljanja konstitucija osnovne glavnicesaobražavaju se novom obliku društva.Postoje određene specifičnosti, zavisno od tipa društva u koje seakcionarsko društvo transformiše. Ako se transformiše u društvo saograničenom odgovornosti, odluka skupštine ne mora biti jednoglasna(dovoljne su 2/3), jer članovi novog društva ne preuzimaju veću ličnuodgovornost (ostaje ograničena odgovornost do visine uloga).Međutim, ako se dioničko društvo preobražava u komanditno društvoili komanditno društvo na dionice ili u društvo sa neograničenomsolidarnom odgovornosti, tada je potrebna saglasnost svakog onogčlana koji, u novom tipu društva, preuzima pojačanu odgovornost(odgovornost cjelokupnom imovinom). Promjena oblika, u svimslučajevima, povlači zaključenje novog ugovora, promjenu statuta iupis novog tipa društva u sudski registar.Ovdje se postavlja pitanje zaštite manjine: šta ako se neki od članovaskupštine izjasni protiv promjene oblika dioničkog društva ili seuopšte ne izjasni? On tada ima pravo zahtijevati da društvo otkupinjegove akcije uz isplatu pravične naknade vrijednosti tih akcija(Uputstvo, tač. 15). Rok za podnošenje zahtjeva je 30 dana od danaodržavanja skupštine.

232 Akcionarsko/dioničko društvo3. Prestanak društvaAkcionarsko društvo, kao i ostali tipovi društva, može prestatistečajem ili likvidacijom, ako su ispunjeni uslovi, s tim da se vršilikvidacija njegove imovine saglasno Zakonu o stečaju i likvidaciji.1041

Društvo može prestati statusnom promjenom (spajanje, fuzija,cijepanje) kao i transformacijom u drugi tip privrednog društva, ukojim slučajevima se ne vrši likvidacija imovine. Ha dobrovoljnulikvidaciju društva odlukom skupštine ili prestanak društva usljedproteka vremena za koje je osnovano primjenjuju se zakonska pravila0 likvidaciji (ZSL, čl. 135). Izlaganja opštih pravila o stečaju, likvidaciji1 statusnim promjenama slijede kasnije. S obzirom na pravnu priroduovog tipa društva, ne postoje posebni osnovi njegovog prestanka kojisu karakteristični za društva personalnog tipa.

VI ORGANI AKCIONARSKOG DRUŠTVA1. Teorijski pristupOrgani upravljanja akcionarskog društva, uključujući i organe vođenjadruštva, mogu biti različito strukturirani, što zorno pokazujelegislativna praksa uporednih pravnih sistema, kao i rješenja u našempravu. lns' Radi se, zapravo, o tome koji je sistem (model)korporativnog upravljanja primijenjen u zakonodavstvu. Generalno, usvijetu danas postoje tri osnovna sistema upravljanja: angloamerički,njemački i japanski, sa svojim varijantama. Bitne razlike između tihmodela ogledaju se u strukturi i sastavu organa upravljanja, učešćuinstitucionalizovanih oblika kapitala, prvenstveno banaka, i u odnosusa sitnim dioničarima, stepenu otvorenosti društva, načinuuspostavljanja kontrole društva i pravilima vezanim zainformisanje.lni,)

Upravljanje dioničkim društvima vrše ulagači kapitala, investitori.Stoga je ono, prima vista, izraz vlasničke strukture „nad društvom,,,kao stoje slučaj i kod ostalih tipova poslovnih organizacija. U novijevrijeme, pravna teorija ide u pravcu napuštanja teorije mandata premakojoj je skupština „najviši,, organ vlasti i upravljanja i koja dajemandat ostalim organima društva. Zapravo, klasična teorija o agencijipolazi od toga da su ulagači principali, a organi društva agenti. Teorijakao i zakonodavstva sve su više skloni stavu da se zakonom, a potomstatutom, jasno razradi položaj i ovlaštenja svakog organa društvaizmeđu kojih neće biti hijerarhije, napuštanje teorije o pravnojhijerarhiji organa akcionarskog društva podrazumijeva da je svakiorgan „najviši,, u okviru svoga zakonom utvrđenog položaja, prava,obaveza i odgovornosti. Time se suštinski otvara prostor zapojačavanje funkcije menadžmenta, shvaćenog u užem smislu kaoodbor direktora, upravni ili nadzorni odbor.ln7)

Akcionarsko/dioničko društvo 2332. Sadašnje stanje regulativeZakonodavni okvir uspostavlja strukturu, sastav, ovlaštenja i drugarelevantna pitanja vezana za organe upravljanja i vođenjeakcionarskim društvom. Sadašnje stanje regulative pokazuje da nijeuspostavljen jedinstven koncept strukture organa upravljanja tako dau dioničkim društvima, zavisno od vlasničke strukture kapitala(privatna ili mješovita), postoje različiti organi. To se ogleda uslijedećem: generalni zakonski okvir utvrđen je Zakonom opreduzećima (1995), prema kojem su organi dioničkog društva:skupština, upravni odbor, nadzorni odbor i direktor;1085 ovaj okvirprimjenjuje se u društvima koja imaju privatnovlasničku strukturukapitala; redukovan opšti pravni okvir (sadržan u posebnimodredbama ZOP, čl. 154-160) poznaje upravni odbor, nadzorni odbor idirektora, jer funkciju skupštine vrši upravni odbor; redukovani pravniokvir primjenjuje se na društva koja u cijelosti ili djelimično imajudržavni kapital, a koja trebaju da postanu privatna.Pošto nije donesen novi zakon o poslovnim/trgovačkim društvima,nije uspostavljen opšti zakonski okvir strukture organa akcionarskogdruštva, no, zakoni (lex spetialis) doneseni tokom 1998. godineukazuju u kojem pravcu ide uspostava nove strukture organadioničkih društava, a to je: skupština, odnosno osnivači, nadzorniodbor, direktor uz postojanje posebnog organa kontrole.1095 Identičnarješenja predviđaju propisi kojima treba da se uspostavi strukturadioničkih društava nakon pravednog procesa privatizacije.111’ Sobzirom na to da projekcija budućih rješenja zakona o privrednimdruštvima ide u istom smjeru, mi ćemo u daljim izlaganjima organaprihvatiti tu koncepciju, mada ona nije do kraja izvedena.

111 Uputstvo o obaveznim elementima privremenih pravila dioničkog društva donesena od

Upravnog odbora Agencije za privatizaciju u FBiH (SI. novine FBiH broj 26/98).I lh Bartoš dr Milan: "‘Privatno pravo", Beograd, 1934, str. 295; Strezoski dr Strezo:

'‘Trgovac, trgovačko društvo i njihovo udruživanje u kapitalističkim zemljama”, Pravni

fakultet, Novi Sad, 1977, str. 107; Vrbanić dr Juraj: “Trgovačko zakonosluvlje”, Zagreb,

1909, str. 57; Priča dr Radoje: “Organizacioni oblici direktnih inostranih investicija”,

Institut

društvenih nauka, Beograd, 1976, str. 76TZBiH (1883), čl. 181-193, spominje samo Glavnu redovnu skupštinu

234 Akcionarsko/dioničko društvo3. SkupštinaGeneralno, skupština akcionarskog društva je obavezan organupravljanja koju čine svi akcionari, kao trajni ulagači kapitala, i kojaizražava ukupnost volje akcionarskog društva. Preciznije, skupština jereprezentant volje akcionara u kojoj meritorno odlučivanje, u okviruzakona i statusa, imaju vlasnici akcija sa pravom glasa. U starijojpravnoj teoriji, koja ističe princip hijerarhije organa društva, skupštinase definiše kao vrhovni organ upravljanja, najviša vlast, odnosnojedini suvereni organ akcionarskog društva.1“1 Istina, u praksi ona nefunkcioniše kao najvažniji organ, kako bi se očekivalo prema njenompravnom određenju. Ovo zbog toga što se rijetko sastaje, kao i zbognemogućnosti ili nezainteresovanosti svih članova društva da seaktivno uključe u rad, a zatim i zbog njihove nedovoljne stručnosti.Pojmovno značenje skupštine ukazuje na slijedeće karakteristike:skupština je obavezan organ društva; ona je organ svih dioničara jermogu učestvovati u njenom radu; odluke donose, u pravilu, akcionarivlasnici akcija sa pravom glasa; nadležnost, funkcionisanje iodlučivanje skupštine je u granicama zakona i statuta društva, što jeu skladu sa teorijom o pravnoj regulaciji (unaprijed) organaakcionarskog društva.Postoji različito klasificiranje skupština akcionarskog društva. Osnovnikriterij jeste način sazivanja, a rjeđe i vrste nadležnosti. Uporednaprava razlikuju: generalnu, redovnu i vanrednu (englesko) ili redovnu ivanrednu (kontinentalno) pravo. Generalna skupština je, u principu,osnivačka koja se saziva na način i u rokovima preciziranim zakonom.Redovna je ona koja se saziva polugodišnje ili godišnje, u normalnimokolnostima za pitanja iz redovne (ustaljene) nadležnosti.11^ Vanredna

Akcionarsko/dioničko društvo 235skupština se saziva „prema potrebi", a najčešće kada iskrsnu iznimnesituacija ili kada se društvo nađe u posebnim okolnostima. Kod oveskupštine zakonom ili statutom je proširen krug sazivača (nadzorni odbor,akcionari koji zastupaju određen procenat osnovnog kapitala i dr).Maše pravo poznaje tri vrste skupštine: osnivačku, koju sazivajuosnivači o pitanjima vezanim za osnivanje društva, o čemu je biloriječi ranije (ZOP, čl. 23,24); redovnu skupštinu, koja se sazivanajmanje jednom godišnje od strane upravnog/nadzornog odbora;113)

vanrednu skupštinu, koju mogu sazvati akcionari koji imaju 20%akcija u društvu.114’ Razlozi za sazivanje vanredne skupštine utvrđujuse statutom društva. Ukoliko razlozi nisu utvrđeni statutom, premazakonu, razlozi su ovi: da se dopuni dnevni red skupštine, postavepitanja predsjedavajućem o stanju i radu društva, odredi vještak kojiće pregledati poslovne knjige ili da se postavi zahtjev za likvidacijudruštva, ako postoji zloupotreba prava većine na štetu manjine,minoriteta (ZOP, čl. 35).Sastav skupštine (redovne ili vanredne) čine svi dioničari (ZOP, čl. 33),bez obzira na klasu akcija koje imaju.115 Sastavni dio „dioničarskedemokratije" jeste učestvovanje dioničara u radu skupštine. Dakle,osnov članstva u skupštini jeste uloženi kapital u društvo, a nezaposlenje ili angažovani rad. U sistemima gdje jedno lice može držatisve akcije društva, funkciju skupštine vrši taj jedini akcionar. Običnose za učešće i odlučivanje na skupštini zahtijeva prezentacija dokazao vlasništvu na dionicama određeno vrijeme prije održavanja (30,odnosno 45 dana). Vjerodostojan dokaz jeste izvod sa vlastitog računadioničara koji on ima kod registra vrijednosnih papira.Dioničar može u radu i odlučivanju na skupštini učestvovati lično iliputem punomoćnika, što je čest slučaj sa sitnim (malim) dioničarima.Punomoć za zastupanje na skupštini se daje u pisanoj formi, propisnoovjerena, a koja može biti data za jedno ili više zasjedanja skupštine.Redovno se statutima društva predviđa da punomoć ne možesadržavati obavezne instrukcije ili ograničenja za punomoćnika, negotreba da sadrži generalna ovlaštenja.Za funkcionisanje skupštine relevantna su, između ostalog, slijedećapitanja: sazivanje, obavještavanje o dnevnom redu, te mjestu ivremenu održavanja, kvorum rada i odlučivanja, rukovođenje radomskupštine, nadležnosti, glasanje i prigovori na odluke skupštine.

236 Akcionarsko/dioničko društvoPrvo pitanje odnosi se na sazivanje skupštine. Skupštinu po redovnomtoku stvari saziva nadzorni (upravni) odbor, a u zakonom predviđenimslučajevima i organ revizije, sud ili likvidacioni upravnik.11(>) Kao što jerečeno, i akcionari koji predstavljaju određen procenat kapitala uosnovnoj glavnici također mogu sazvati skupštinu, putem nadzornogodbora, a potom neposredno. Troškovi održavanja skupštine padajuna teret društva.Drugo pitanje tiče se obavještavanja članova skupštine o dnevnomredu, mjestu, vremenu i početku rada skupštine. U principu, skupštinase održava u sjedištu društva. U pogledu obavještavanja pozitivnipropis je odredio slijedeće: obavijest o održavanju skupštine oglašavase, najmanje jedanput, u dnevnom listu i to najkasnije 30 dana prijedatuma njenog održavanja; dioničari se mogu i lično obavijestitiputem pošte, telefaksom ili putem elektronske pošte; obavijest morada sadrži sve tačke dnevnog reda skupštine jer one koje nisuobjavljene ne mogu biti predmet odlučivanja; dopune dnevnog redamoraju se pismeno dostaviti, najkasnije 8 dana prije održavanjaskupštine.117) Statutom društva ova materija se detaljnije reguliše.Treće pitanje odnosi se na kvorum rada i odlučivanja skupštine. Zarad i odlučivanje na skupštini potrebna je prisutnost akcionara kojipredstavljaju više od 50% akcija sa pravom glasa. Ako po isteku 60minuta od zakazanog vremena za početak rada skupštine ne postojipotreban kvorum, skupština se odgađa, najranije 15, a najkasnije 30dana od prvobitno zakazanog održavanja skupštine, nadzorni odbor jedužan javno objaviti ponovno sazivanje skupštine. Ako je prilikomodlučivanja postignut jednak broj glasova, većina je tamo gdje jeglasao predsjedavajući skupštine. U nekim situacijama, određenimzakonom ili statutom društva predviđa se dvotrećinska većinazastupljenih dionica sa pravom glasa (odlučivanje o statutu, prestankui promjeni oblika društva). Glasanje u skupštini se vrši putemglasačkih listića, za svako pitanje, zaokruživanjem odgovora „za" ili„protiv". Svaki glasački listić sadrži ime ili firmu akcionara i brojglasova kojim raspolaže. Rezultate glasanja utvrđuje posebno tijelo -odbor za glasanje koji imenuje nadzorni odbor.ll8)

nadležnost skupštine proizlazi iz njenog položaja, kao organa kojiizražava ili reprezentuje ukupnost volje ulagača kapitala, vlasnikadruštva. Stoga ona odlučuje o strateškim pitanjima koja treba da serealizuju u određenom periodu, bilo do narednog zasjedanja ili zaduži period. U uporednim pravima je opšta tendencija da senadležnost skupštine smanji, čime se širi prostor za djelovanjenadzornog odbora i direktora (menadžera).

Akcionarsko/dioničko društvo 237nadležnost skupštine obično se dijeli na zakonsku i statutamu.Zakonska nadležnost obuhvata pitanja koja su zakonom izričitostavljena u njen djelokrug odlučivanja. Statutama nadležnostodređena je voljom same skupštine ne dirajući samostalne zakonskenadležnosti drugih organa (nadzornog odbora, direktora).Prema pozitivnom pravu,112 u zakonsku nadležnost skupštine ulaziodlučivanje o sljedećim pitanjima:1. statutu, njegovim izmjenama i dopunama;2. povećanju i smanjenju osnovne glavnice (osnovnog

kapitala);3. emisiji dionica postojeće iste klase i/ili emisiji dionica nove

ili novih klasa;4. godišnjem finansijskom izvještaju sa izvještajima nadzornog

odbora i lica i organa za reviziju;5. raspodjeli i upotrebi dobiti i splati dividende;6. pokriću gubitaka;7. spajanju sa drugim društvima i pripajanju drugih društava

dioničkom društvu ili dioničkog društva drugom društvu,osim spajanja ili pripajanja supsidijamog društva;

8. prestanku ili odjeli društva;9. promjeni oblika (transformaciji) dioničkog društva;10.kupovini, prodaji, zamjeni, uzimanju u lizing i drugim

transakcijama sa imovinom, bilo direktno ili posredstvomsupsidijarnih društava u toku poslovne godine, u obimuvećem od 33% knjigovodstvene vrijednosti ukupne imovinedruštva;

11.prodaji i kupovini imovine čija je vrijednost između 15% i33% knjigovodstvene vrijednosti ukupne imovine dioničkogdruštva, ako takva transakcija nije prethodno odobrenajednoglasnom odlukom nadzornog odbora;

12.izboru i razrješenju članova nadzornog odborapojedinačno;

13.izboru lica i organa za reviziju;

112l !9) ZOP, čl. 37, ZOB, čl. 30, Uputstvo ... tač.9 i 10; TZBiH, čl. 189, Vrbanić dr Juraj,

op.cit.str. 61, Strezoski dr Strezo, op.cit.str. 107, starija literatura

238 Akcionarsko/dioničko društvo14.osnivanju, reorganizaciji i likvidaciji supsidijamih društava

te odobravanju njihovih statuta;15.naknadama članovima nadzornog odbora i lica za reviziju;16.drugim pitanjima bitnim za poslovanje društva u skladu sa

zakonom i statutom društva, a koja po svojoj prirodispadaju u nadležnost skupštine (emisiji obveznica i drugihdugoročnih papira, povećanju i smanjenju osnovnogkapitala kontrolisanih društava, zaključivanju ugovora ovladanju, lizingu društva, zajedničkoj dobiti i dr).

Jedno od najaktuelnijih pitanja u uporednim pravima jeste zaštitamanjine (minoriteta), malih dioničara. Pravila o zaštiti manjine upozitivnom pravu ogledaju se, naročito, u slijedećem: pravo zahtijevatida se sazove skupština; pravo na dopunu dnevnog reda; pravozahtijevati reviziju vanjskog revizora; pravo pobijanja i traženjaponištenja odluka skupštine, zatim, pravo zahtijevati od društva daotkupi njegove dionice. Ako je akcionar na skupštini glasao protivodluke, a ona je usvojena, on ima pravo u roku od 30 dana od danaodržavanja skupštine, staviti zahtjev da društvo otkupi njegove akcijepo prosječnoj tržišnoj cijeni, koja je bila posljednjeg mjeseca.113

Inače, specijalni zakoni iz oblasti finansija sadrže niz odredaba ozaštiti investitora.121}

Uporedna prava daju mogućnost fleksibilne organizacije radaskupštine za velike kompanije. Ako je društvo emitovalo više klasadionica, statutom se može predvidjeti organizovanje specijalnihsastanaka dioničara svake iste klase dionica (class meeting). Onimogu odlučivati samo o pitanjima koja se tiču te klase akcija.114

4. nadzorni odborZa organ ili organe upravljanja koje bira i razrješava skupštinaakcionarskog društva ne postoji unificirano rješenje, niti naziv uuporednim pravnim sistemima. Zapravo, pravni položaj ovog ili ovihorgana, u najvećoj mjeri, daje osnovna obilježja modelima(sistemima) upravljanja koji su danas poznati u svijetu. U odnosu naove organe postoji: jednostepeni ili jednoslojni model u kojemskupština bira jedan organ (nadzorni odbor, odbor direktora,direktorijum) i dvostepeni ili dvoslojni model (sistem) odbora gdjepostoje dva odbora (nadzorni i upravni) istovremeno, karakterističanza njemačko i starije francusko pravo.

1131)1 ZOP, čl. 35, Uputstvo ... tač.15

114U l ) Harry G.Henn, op.cit.str. 370

Akcionarsko/dioničko društvo 239U našem pravu danas uporedo egzistiraju jednostepeni sistem gdje seovaj organ upravljanja naziva nadzornim odborom123' kao i dvostepeni(dvoslojni) sistem, u kojem se on naziva upravnim odborom,poštou njemu postoji i nadzorni odbor, ali sa bitno različitim položajem.Izložićemo nadzorni odbor prema jednostepenom (jednoslojnom)sistemu, pošto se ta koncepcija kao i naziv organa preferiraju de legeferenda.Kao što nije jedinstvena u samom nazivu i koncepciji uporednopravna teorija nije jedinstvena i u definisanju položaja ovog ili ovihorgana. Tako se smatra daje to organ upravljanja ili organ izvršenja iliorgan izvršenja i poslovodstva.li5) Polazeći od pozitivno pravnihrješenja može se dati sljedeća definicija nadzornog odbora: on jeobavezan i stručan organ akcionarskog društva koji bira i razrješavaskupština, a koji vrši funkciju upravljanja društvom između njena dvazasjedanja i donosi meritorne odluke iz domena operativnogupravljanja i strategijskog poslovodstva.Osnovna obilježja ovog organa su: obavezan je organ društva; stručanje organ čiji članovi moraju imati odgovarajuća stručna i profesionalnaznanja i iskustvo; bira ga i razrješava skupština; upravlja društvomizmeđu dva zasjedanja skupštine; meritorno odlučuje iz domenaoperativnog upravljanja i strategijskog vođenja društvom; stoji podkontrolom skupštine, ali i kontroliše rad direktora, odnosno upravedruštva, nadzorni odbor je samostalan i nezavisan organ u okviruzakonom i statutom utvrđenog njegovog položaja i funkcija.Redovno se zakonom određuje minimalni broj članova nadzornogodbora, ali vrlo često i maksimalan. Statutom društva, u svakompojedinom slučaju, određuje se tačan broj članova tog organa. Unašem pravu, nadzorni odbor mora imati najmanje predsjednika i dvačlana (tri lica). Skupština bira svako lice poimenično, ali i razrješavapoimenično jer je odgovornost pojedinačna i lična. Statutom društvamože biti predviđen zamjenik predsjednika ili način određivanja licakoje zamjenjuje predsjednika nadzornog odbora. Predsjednik i članovinadzornog odbora evidentiraju se kod Komisije za vrijednosne papirepošto pripremaju i potpisuju prospekt (potpisuju izjavu), ako se vršiemisija dionica putem javne ponude (ZVP, ćl. 23).

240 Akcionarsko/dioničko društvoU nadzorni odbor akcionarskog društva može biti izabrano lice iz redaakcionara (ulagača kapitala) i lica iz reda stručnjaka koji nisuakcionari, ukoliko ne postoji konflikt interesa. Što se tiče zaposlenih,neki zakoni izričito zabranjuju da zaposlena lica budu članovinadzornog odbora.12f ) Radi sprečavanja konflikta interesa, predsjedniki član nadzornog odbora ne može istovremeno biti: direktor društva iličlan drugog organa koji mu daje status lica od uticaja (uticajneosobe), direktor drugog društva, banke, osiguravajućeg društva,društva za upravljanje ili investicionog fonda.127) Razumije se, za člananadzornog odbora ne može biti izabrano lice koje je osuđivano zakrivična djela protiv imovine ili mu je izrečena mjera zabraneobavljanja ove dužnosti.Kandidate za predsjednika i članove nadzornog odbora možepredložiti akcionar ili grupa akcionara koji predstavljaju najmanje 5%akcija sa pravom glasa.I28) Ovo treba tumačiti tako da se ne možepredložiti kompletna lista kandidata za nadzorni odbor. Svakopredloženo lice mora dostaviti pisanu izjavu u kojoj prihvatakandidaturu. Prijedlog kandidata mora biti dostavljen akcionarima zaskupštinu.Kao što je već izloženo, predsjednik i članovi nadzornog odbora birajuse glasanjem. Svaka akcija sa pravom glasa nosi ukupan broj glasovajednak ukupnom broju članova nadzornog odbora koji se biraju,uključujući i predsjednika. Ukupan broj glasova koji nosi svakiglasački listić raspoređuje se ravnomjerno na sve kandidate čija imenasu zaokružena na glasačkom listiću (sa „za"). Predsjednik nadzornogodbora je kandidat koji je dobio najviše glasova, a članovi su oni kojipo redoslijedu imaju najveći broj glasova. Predsjednik i članovinadzornog odbora zaključuju ugovor sa društvom, koji odobravaskupština.12!,)

Prema važećim propisima, dužina mandata nadzornog odbora jerazličito određena: jedna godina ili četiri godine ili je to prepuštenostatutu društva.115"’ Isto lice može biti izabrano za predsjednika iličlana nadzornog odbora više puta, bez ograničenja. Uporedna pravadaju mogućnost kooptiranja jednog broja članova, ako je neki od

115Zakon o društvima za upravljanje fondovima i o investicionim fondovima, Čl. 29

Uputstvo . . . pod d), tač. 4

'' Uputstvo . . . pod d), tač. 2

j4' 20P, čl. 39; Uputstvo . . . pod d), tač. 1 i 31.1 ZOP, čl. 26, ZOB, čl. 31, Uputstvo . . . . pod d), tač. 1

Akcionarsko/dioničko društvo 241članova prestao obavljati dužnost u nadzornom odboru. Obnoviti semože samo dio, a ne cijeli nadzorni odbor jer to onda značiuspostavljanje novog organa u drugačijem personalnom sastavu.Mandat člana i predsjednika nadzornog odbora može prestati: istekommandata, ostavkom, odlukom skupštine, smrću ili nesposobnošću zaobavljanje funkcije (invaliditet, gubitak poslovne sposobnosti), kao irazrješenjem cijelog nadzornog odbora. Uslove za razrješenje redovnoutvrđuje statut društva.U pogledu funkcionisanja nadzornog odbora važno je istaći sljedeće:nadzorni odbor radi u sjednicama koje saziva i njima rukovodipredsjednik; predsjednik sjednice zakazuje na svoju incijativu ili nazahtjev direktora društva ili na zahtjev najmanje dva člana nadzornogodbora; sjednice se održavaju najmanje jednom u tri mjeseca.131)

Sjednici prisustvuju lica po pozivu.nadzorni odbor donosi odluke natpolovičnom većinom ukupnog brojačlanova, uključujući i predsjednika.13^ Inkompatibilno je glasanje opitanju koje se lično odnosi na člana nadzornog odbora.nadzorni odbor akcionarskog društva:133'1. nadzire poslovanje društva;2. nadzire rad direktora;3. usvaja izvještaj direktora o poslovanju po polugodišnjem i

godišnjem obračunu, sa bilansom stanja i bilansom uspjehai izvještajem revizije;

4. podnosi skupštini društva godišnji izvještaj o poslovanjudruštva koji obavezno uključuje izvještaj revizije, izvještaj oradu nadzornog odbora i plan poslovanja za narednugodinu;

5. imenuje i razrješava direktora društva, daje upute ismjernice;

6. predlaže raspodjelu i način upotrebe dobiti i načinpokrivanja gubitaka;

7. odobrava kupovinu, prodaju, zamjenu, uzimanje u leasing idruge transakcije sa imovinom, direktno ili posredstvomsupsidijarnih društava u toku poslovne godine u obimu od15% do 33% knjigovodstvene vrijednosti ukupne imovinedruštva. Ako se radi o prodaji ili kupovini, treba da jepostignuta jednoglasnosnost nadzornog odbora, uprotivnom, odluku donosi skupština;

242 Akcionarsko/dioničko društvo8. donosi opšte pravne akte društva, osim statuta i akta

direktora;9. saziva skupštinu društva;10. obrazuje stalne odbore i komisije i povremena tijela,

utvrđuje njihov sastav i zadatke;1 1. brine se za izvršenje odluka skupštine;12. odlučuje o drugim pitanjima, saglasno zakonu i statutu

društva, koja po prirodi stvari dolaze u nadležnostinadzornog odbora.

nadležnost nadzornog odbora proizilazi iz njegovog položaja i odnosaprema skupštini i direktoru, odnosno upravi. Izloženi djelokrug radautvrđen je propisima, kao minimalni okvir nadležnosti i on sestatutom društva može proširiti.Predsjednik i članovi nadzornog odbora imaju fiducijarne dužnostikoje proizilaze iz prirode njihove funkcije koju obavljaju. Zato ova lica:imaju dužnost da svoja ovlaštenja i odgovornosti izvršavaju u skladusa interesima dioničara i dioničkog društva; ne mogu obavljati poslovei aktivnosti koje su konkurentne djelatnosti društva bez obavještenja isaglasnosti svih ostalih članova nadzornog odbora; prilikompredlaganja emisije novih ili otkupa vlastitih dionica društva i drugihvrijednosnih papira, dužna su saopštiti sve bitne informacije koje seodnose na poslovanje društva; dužna su prijaviti nadzornom odborusvaki direktni ili indirektni finansijski interes u drugom pravnom licusa kojim dioničko društvo ima ili namjerava stupiti u poslovni odnos,u kojem slučaju će biti isključeni iz odlučivanja; imaju pravo i dužnostzahtijevati od direktora sve informacije o poslovanju dioničkogdruštva.1 M)

U slučaju neizvršenja ili neurednog izvršenja svojih dužnostipredsjednik i članovi društva solidarno odgovaraju za naknadu štete,ali se može utvrditi i pojedinačna odgovornost. Za prekršaj fiducijarnihdužnosti, takođe, postoji odgovornost svakog člana nadzornog odboraiz osnova prouzrokovanja štete. Tužbu može podnijeti direktor u ime iza račun društva ili dioničari u svoje ime, a za račun društva (actio prosocio). Predsjednik i članovi nadzornog odbora mogu, u određenimslučajevima, potpasti pod krivičnu odgovornost, ako povrijede svojedužnosti (krivična djela protiv privrede i krivična djela protiv službenei druge odgovorne dužnosti).133’ njihova odgovornost može bitiadministrativno kaznene prirode, odgovornost za privredni prestup.I3<>)

Akcionarsko/dioničko društvo 2435. Direktor/uprava društvaOpšti princip akcionarskog prava usvojen u uporednim pravnimsistemima jeste da, pored skupštine, obavezno postoji organupravljanja (nadzorni odbor, upravni odbor, odbor direktora) kao i liceili lica koja vrše funkciju operativnog vođenja društva ili menadžmentu užem smislu.n7) Različita je pravna organizacija vodstva, odnosnomenadžmenta. Prema jednom sistemu, organ upravljanja imenuje, odsvojih članova i djelimično nečlanova, izvršne direktore kojim običnorukovodi predsjednik organa upravljanja koji je ujedno i predsjednikkompanije. Prema drugom sistemu (modelu), organ upravljanja(nadzorni odbor) imenuje direktora, a na njegov prijedlog i izvršnedirektore, koji čine menadžment društva, u užem smislu (uprava).Manja društva mogu imati jedno lice kao direktora društva. Inače, ustrukturi menadžmenta važno mjesto imaju i druga lica (egzekutivadruštva) kao što su sekretar društva, treasurer, razni opunomoćenici,ili viša rukovodna lica imenovana iz reda zaposlenih (officers).Položaj ovog organa, u našem pravu, određenje opštim pravilima kojavaže za sva trgovačka društva, kao i specijalnim pravilima koja kažu:preduzeće/društvo ima poslovni organ koji imenuje organ upravljanjasaglasno ugovoru ili statusu društva. U akcionarskom društvu,poslovni organ je, po pravilu, direktor koji organizuje rad, rukovodiposlovanjem, zastupa i predstavlja društvo i odgovara za zakonitostrada.Organizacija vođenja, odnosno poslovođenja društva, dakle, može bitipostavljena tako da: direktor (generalni direktor), kao individualniorgan, imenovan od organa upravljanja vodi društvo1391 ili da poreddirektora organ upravljanja saglasno statutu društva imenuje i drugalica (izvršne direktore) koji na kolektivnoj osnovi, a u okvirurazdijeljenih funkcija, vode društvo (uprava, direktorij i si). Osnov zaformiranje i postojanje kolektivnog organa je u statutu društva.Direktor, odnosno generalni direktor banke, ne može biti član organaupravljanja banke (ZOB, čl. 33). Takođe, u društvima u kojima jedržavni kapital, u cijelosti ili pretežno, on ne može biti član organaupravljanja (ZOP, čl. 159). Obavezan je prisustvovati sjednicama


nadzornog odbora, davati podatke i informacije, kao i druga pozvanalica. Organ rukovođenja ili njegov član mogu biti akcionari, što je inajčešći slučaj u praksi. Priroda pravnog odnosa direktora iligeneralnog direktora ili predsjednika kolektivnog organa (uprave) jesporna. Da li je to odnos mandatno-pravne prirode ili službene?Prevladava prvo stanovište, pa njegov položaj i odgovornosti trebaprosuđivati po pravnim pravilima o mandatu. Isto vrijedi i za članovekolektivnog organa (uprave), ako su imenovani od nadzornog odbora.Karakter i značaj funkcije vođenja (rukovođenja) određuje nadležnostovog organa koja je raznovrsna i složena, maksimalno operativna. Uosnovi, ona može biti zakonska - zakonski okvir nadležnosti istatutarna koja razrađuje zakonsku nadležnost. Zakonski djelokrugobuhvata:1. organ i zo vanje rada u društvu,2. rukovođenje poslovanjem društva u kome smislu podnosi

izvještaje nadzornom odboru,3. donosi pravna akta koja se odnose na organizovanje rada i

rukovođenje poslovanjem,4. izvršava odluke skupštine i nadzornog odbora,5. zastupa i predstavlja društvo, kao zakonski zastupnik,6. rješava, u okviru zakona i statuta, pitanja zaposlenih,7. odgovara za zakonitost rada društva i preduzima mjere radi

zaštite zakonitosti,8. odlučuje o svim pitanjima koja nisu u nadležnosti skupštine

i nadzornog odbora.Za vršenje svojih funkcija individualni organ rukovođenja, kao ipredsjednik i članovi kolektivnog organa (uprave), odgovorni supojedinačno i kolektivno. Ipak, odgovornost za vođenje društva je,prima vista, individualna i lična. Odgovornost može proisteći u slučajuneizvršenja ili neurednog izvršenja dužnosti, a ogleda se u, premadosadašnjoj praksi, organizaciji vođenja ili poslovođenja društvapostavljenaoj na individualnoj osnovi. U tom pravcu idu rješenjaspecijalnih zakona koja se odnose na banke, osiguravajuća društva idruštva za upravljanje fondovima (ZOB, čl. 29, ZUDFl, čl. 81). Prematim rješenjima, nadzorni odbor imenuje direktora ili generalnogdirektora koji zatim postavlja druga izvršna lica (pomoćnike, izvršnedirektore i si), kao svoje pomoćno osoblje. Stoga, „kolegij direktora" ili„kolegij generalnog direktora" nije kolegijalni organ vođenja društva.Direktor ili generalni direktor vrši funkciju vođenja društva, a ostaličlanovi toga tijela su pomoćnici, lica koja obavljaju poslove u okvirunjegove funkcije.


Definicija ovog organa mogla bi se dati u ovom smislu: direktor,generalni direktor ili uprava društva jeste obavezan, samostalan inezavisan organ, imenovan na određeno vrijeme od organaupravljanja koji organizuje rad, rukovodi poslovanjem, zastupa ipredstavlja društvo i odgovara za zakonitost. Pravna obilježja ovogorgana su: obavezan je organ na temelju zakona; formira se naindividualnoj ili kolektivnoj osnovi, a imenuje ga nadzorni odbor;imenuje se na određeno vrijeme utvrđeno zakonom ili statutom; stojipod kontrolom nadzornog odbora; ima zakonsku dužnost daorganizuje rad, rukovodi poslovanjem, zastupa i predstavlja društvomi da odgovara za zakonitost rada i poslovanja.Funkciju ovog organa, dakle, može obavljati jedno lice ili više.Zakonom ili statutom se određuje najmanji broj lica, ako je kolektivniorgan, a to je tri lica. U pogledu mandata, koriste se dva metoda: prvi,zakon određuje dužinu mandata koji obično traje četiri godine, samogućnošću razrješenja prije isteka mandata i drugi, određivanjedužine mandata je prepušteno isključivo statutu društva. I u ovomslučaju, praksa redovno predviđa mandat od četiri godine. Mogućnostponovnog izbora lica na funkciju organa rukovođenja je uvedena kaoprincip.Uslove koje treba da ispuni lice za imenovanje u ovaj organ redovnoodređuje statut društva. Pio, ograničenja utvrđuje zakon i ona su istakao za članove nadzornog odbora (izrečena mjera zabrane vršenjafunkcije, osuda za određena krivična djela i dr), a statutom se možeproširiti broj razloga za ograničenje imenovanja. Funkcija imenovanimlicima može prestati: istekom mandata, opozivom („skidanjem safunkcije"), naknadi prouzrokovane štete, pojedinačno ili solidarno.Imovinska odgovornost može proisteći iz osnova povrede fiducijarnihdužnosti koje ima poslovodni organ, uključujući i njegove članove.Inače, fiducijarne dužnosti ovog organa su iste kao i članovanadzornog odbora. Pored imovinskopravne odgovornosti, poslovodniorgan i njegovi članovi mogu potpasti pod udar krivične odgovornosti.Odgovornost za krivična djela, kao „odgovorna lica", naročito onaprotiv privrede i službene i druge odgovorne dužnosti: povredaravnopravnosti u obavljanju privredne djelatnosti; nesavjesnoposlovanje u privredi; prouzrokovanje stečaja; oštećenje povjerilaca;zloupotreba ovlaštenja u privredi; zaključenje štetnih ugovora;nedozvoljena trgovina i proizvodnja; poreska utaja; zloupotrebapoložaja i ovlaštenja (Glava XXIV i XXXI Krivičnog zakona). Drugi vidkrivične odgovornosti jeste odgovornost za privredni prestup iprekršaj, gdje je odgovornost češća jer u pozitivnom zakonodavstvuima veoma veliki broj radnji i propusta koji se tako kvalifikuju.Posebno je rigorozno zakonodavstvo u oblasti emisije i prometa


vrijednosnih papira (ZVP, čl. 127-131, ZUDIF, čl. 146,147) i poreza(Zakon o porezu na promet proizvoda i usluga, čl. 50-57).6. Odbor za revizijuS ciljem zaštite interesa akcionara, ulagača i povjerilaca, kao i društvau cjelini, organizuje se vršenje kontrole u društvima i nad društvima.Kontrola je bitna za rad, poslovanje i upravljanje društvom, ali i zaostvarivanje privrednih i drugih interesa. Zato se kontrola organizuje usamom društvu, kao poslovnom subjektu, a isto tako je organizuje idržava, i to na način predviđen, po pravilu, finansijskim propisima.Sa organizaciono-pravnog stanovišta, u društvima se, kao velikimposlovnim subjektima, vršenje kontrole ostvaruje na jedan odsljedećih načina: a) kontrolu vrši od skupštine posebno izabran organdruštva, koji je formiran na način određen zakonom i statutomdruštva,1 U)) i b) vršenje kontrole može se povjeriti stručnoj,profesionalnoj organizaciji koja se inače bavi poslovima nadzora,odnosno posebnim nezavisnim i stručnim licima, vanjskimrevizorima.“116’ Dozvoljena je i kombinacija ova dva sistema.Kontrola u društvu se, dakle, može organizovati kao: a) stalna funkcijakoju permanentno obavlja izabrani organ, a lica za svoj rad dobijajunaknadu, i b) povremena funkcija koja se vrši od slučaja do slučaja iusmjerena je prvenstveno na pregled izvještaja o poslovanju (bilans)društva, a angažovani revizor dobija ugovorenu naknadu.Kada se radi o posebnom organu kontrole koji se formira u društvu,on se u teoriji definiše kao organ koji kontroliše organ upravljanja,1/u)

upravu (generalni direktorij), odnosno on je organ kontrole,nadziranja, poslovanja društvom.Imajući u vidu stavove teorije, može se dati sljedeći pojam odbora zareviziju u našem pravu.113) To je poseban, obavezan, stalan ikolektivan organ društva, koji vrši finansijsku kontrolu radaposlovanja, a bira ga skupština.

116 L l Bartoš dr Milan: navedeno djelo, str. 294; Fauber L.: navedeno djelo, str. 96;

Vrbanić dr

Juraj: navedeno djelo, str. 66; Priča dr Rado je: navedeno djelo, str. 79.11.1 Uputstvo... pod c), tač. 9 , pod e). tač. 3.


Iz ovoga slijede njegove osnovne karakteristike, koje se ogledaju uovome: a) formira se kao poseban organ, nezavisan i samostalan uodnosu na druge organe društva, b) on je obavezan organ, koji postojiu društvu stalno, permanentno, te vrši svoju funkciju nadzora,kolektivno, a ne individualno preko svojih članova; e) odbor za revizijuvrši kontrolu finansijskog poslovanja društva, te urednost i zakonitostvođenja poslovnih knjiga organa upravljanja i poslovodstva; c) onpredstavlja organ društva ili, preciznije, skupštine. Generalno, odborkontroliše finansijsku stranu, odnosno poslovanje društva koje nijevezano samo za akte i radnje organa upravljanja i vođenja društva.najmanji broj članova odbora za reviziju jeste tri, a u svakomkonkretnom slučaju utvrđuje se statutom društva (ZO?, čl. 41).Članovi odbora mogu biti samo fizička lica, stručnjaci iz pojedinihoblasti finansija. Odbor za reviziju bira se na isti način kao i članovinadzornog odbora.Iz položaja ovog organa slijedi da članovi odbora za reviziju ne mogubiti: članovi nadzornog odbora, direktor ili članovi uprave, odnosnopomoćna lica koja učestvuju u vršenju funkcije vođenja društva. Sobzirom na to da je njihova funkcija usmjerena na vršenje kontroleposlovanja društva, prvenstveno radi zaštite interesa akcionara idruštvene zajednice, što je posebno naglašeno u engleskoj pravnojteoriji, članovi odbora za reviziju ne bi mogla biti lica koja imajustatus zaposlenih, naime, može doći do konflikta interesa. Lica kojasu članovi organa drugih društava mogla bi biti članovi ovog organapod uslovom da ne postoji konflikt interesa.Za članove organa kontrole važi pravilo da svaki član ima jedan glas iodluke se donose većinom glasova. Činjenica daje član ovog organaakcionar, koji nije zaposlen, sa značajnim ulogom u društvu nemauticaja na njegov broj glasova (ima jedan glas). Organ kontrole radikolektivno, s tim što je naglašena uloga svakog člana, pošto članmože izdvojiti mišljenje, ako se ne slaže sa stavom i mišljenjemostalih članova. Potrebno je da tako izdvojen stav bude pismenoizražen i obrazložen. Tako je skupština u mogućnosti da se upozna sastavom većine članova, ali i sa izdvojenim mišljenjem i argumentimajednog od članova odbora.Radom odbora za reviziju rukovodi predsjednik koji se bira na načinodređen statutom. Istim aktom regulišu se pitanja kao: način rada,sazivanje, glasanje, poslovna tajna, zabrana rada u drugim organima idruštvima. U uporednim pravima, statutima društva je veoma detaljnoregulisana materija ovog organa i, uopšte, pitanja vezana za reviziju.Skupština jednostavno neće razmatrati godišnji izvještaj, niti nadzorni


odbor polugodišnji, ako ne postoji izvještaj odbora za reviziju ilivanjskih revizora.nadležnost organa revizije obuhvata dvije vrste pitanja: kontrolufinansijskog poslovanja društva, uključujući pregled godišnjih ipolugodišnjih obračuna sa svim njihovim elementima (stavkama) ipregled poslovnih knjiga da li su u skladu sa kodeksomračunovodstvenih standarda i računovodstvenim standardima. Jednood ključnih pitanja jeste da li ovaj organ može ocjenjivaticjelishodnost akata nadzornog odbora i direktora/uprave. Trebazauzeti stav da nije ovlašten ulaziti u cjelishodnost akata organaupravljanja i vođenja. Organ kontrole, u uporednim pravima, imamogućnost da traži sazivanje skupštine ili nadzornog odbora, akoocijeni da postoje nepravilnosti, nezakonitosti ili ugroženost interesaakcionara, ulagača ili društvene zajednice. U funkcionalnom smislu,nadzorni odbor i direktor/uprava dužni su obezbijediti organu kontroleuslove rada i uvid u potrebne isprave i dokumentaciju. Dokument kojiorgan kontrole dostavlja skupštini i nadzornom odboru jeste izvještaj,sastavljen u pisanoj formi i potpisan od članova odbora.Društvo može, pored organa kontrole, angažovati vanjske revizore,ako postoji potreba. Vanjski ili nezavisni revizori angažuju se pougovoru. Oni svoj nalaz i mišljenje dostavljaju u formi izvještajanadzornom odboru i skupštini.

G l a v a Statusni oblici povezivanja,o s m a institucionalizovani oblici iorganizovana tržišta kapitala/ STATUSm OBLICI POVEZIVANJA DRUŠTVA1. Uopšte o formama povezivanja društvaBitna karakteristika savremenog privrednog razvoja jeste stvaranjevelikih privrednih koncentracija. Ciljevi tih koncentracija ogledaju se ukoncentraciji kapitala više trgovačkih društava (nekoliko desetina, pa istotina društava) uz centralizaciju upravljanja pod „jedinstvenomekonomskom upravom". Različite su pravne tehnike kojima se postižuprivredne koncentracije, a one se mogu svrstati u statusne i ugovorne(kontraktualne) forme.Najvažniji statusni oblici privrednih koncentracija su: fuzije(pripajanja, uključujući i spajanja); stvaranje grupacija privrednihdruštava (ekonomskih interesnih grupacija) povezivanjem trgovačkihdruštava iz istih ili različitih oblasti ekonomskog života (horizontalne ivertikalne integracije), sistem sticanja većinskog učešća u kapitalu iupravljanju, bilo preuzimanjem (takeover) postojećih ili formiranjemnovih društava. Pored povezivanja na bazi sticanja učešća u kapitalu,statusni oblici povezivanja se mogu bazirati i na strukovnom, tržišnomi drugom osnovu povezivanja. Širok je spektar ugovornih oblikapovezivanja poslovnih društava koji, za razliku od statusnih, nedovode do statusnih i organizacionih promjena povezanih društava.

250 Statusni oblici povezivanj a.

U uporednim pravima, neki od statusnih oblika povezivanja suimenovani i danas predstavljaju simbole privredne koncentracije upojedinim zemljama i svjetskoj ekonomiji, najpoznatije imenovaneforme tih koncentracija su trust, holding i koncem.1441

1 naše pravo poznaje statusne i ugovorne forme povezivanjatrgovačkih društava. Osnov njihovog povezivanja su: učešće u kapitalu(holding), ostvarivanje strukovnih interesa (poslovno udruženje) iliostvarivanje tržišnih i drugih interesa (pul). Ugovorne forme povezivanjasu: trenutno udruživanje, dugoročna proizvodna kooperacija, poslovnatehnička saradnja, konzorcij, kartel i zajedničko ulaganje (joint venture).Ugovornim povezivanjem ne stvaraju se novi poslovni subjekti, pravnalica.

2. holdingHolding predstavlja oblik statusnog povezivanja više samostalnihtrgovačkih društava, na bazi učešća u kapitalu i/ili upravljanju. Timejedno društvo (holding) ostvaruje kontrolu nad više drugih samostalnihdruštava. Izložićemo holding po modelu engleskog prava,115) odakleon i vuče svoje porijeklo, a prihvaćen je i u drugim pravima saodređenim specifičnostima.117'“’)

a) Pojam. Holding predstavlja takav pravni odnos u kome: jednodruštvo (društvo holding) ima većinsko učešće u emitovanomnominalnom kapitalu drugih društava (drži portfelj udjela ili akcija)ili ima većinsko učešće u njihovim organima upravljanja - direktnakontrola ili sve to ostvaruje preko prvog društva koje direktnokontroliše - indirektna kontrola, čime se stvara grupacijaprivrednih društava, s tim da sva društva imaju pravni subjektivitet.U tome smislu pojam holdinga ima dvojako pravno značenje: prvo,pojam „holding" označava kontrolno društvo (društvo majku,dominantno ili subordinirajuće društvo) i drugo značenje, pojam„holding" označava samu grupaciju privrednih društavaobuhvatajući društvo majku i njene članice, kao ekonomskurealnost. Međutim, gupacija kao cjelina nema status pravnog lica.

117 u Krajem 1997. god. FBiH postojalo je 9 holdinga - Bilten Statističkog zavoda

FBiH,

Sarajevo, jul 1998.

Statusni oblici povezivanj a. 251

Pravni status i holding veze (odnosi). U ovom statusno-pravnom oblikupovezivanja postoji nekoliko kategorija trgovačkih društava koja supovezana: prvu kategoriju čini jedno društvo koje se naziva holdingom(kontrolnim, subordinirajućim ili društvom majka), drugu kategorijupredstavljaju supsidijama društva (filijale, kontrolisana ili društvakćeri) i treću kategoriju obuhvaćaju društva podfilijale koja sukontrolisana od supsidijarnih društava (filijala). Holding društvo možeda ima više desetina supsidijarnih i nekoliko desetina ili stotinadruštava u statusu podfilijala (unuka). Sva kontrolisana društva (kćeri,unuke) imaju status pravnog lica. Holding veza (odnos) postoji ondakada kontrolno društvo (holding): a) stekne (drži) preko polovinenominalne vrijednosti emitovanog kapitala (equtiy share Capital)supsidijamog društva, bilo da je on u udjelima Hi akcijama, ili b) imavećinu članova organa upravljanja odnosno kontroliše organupravljanja supsidijamog društva.1471 U oba slučaja radi se ouspostavljanju direktne kontrole, relacija: kontrolno društvo -supsidijarno društvo.Holding veze mogu se zasnovati indirektno tako što: supsidijarnodruštvo (filijala) stiče većinski udio u kapitalu nekog trećeg društva(podfilijale) ili ima većinu u njegovom organu upravljanja, odnosno istikontroliše. Kako holding društvo već kontroliše supsidijarno, razumijese da preko njega stiče kontrolu i podfilijale (društva unuke). U teorijise ova vrsta holdinga naziva piramidalni holding. Ako su i članiceostvarile učešće u kapitalu holding društva (međusobno učešće), tadase govori o cirkularnom holdingu.Kontrolno (holding) društvo i njegove članice (supsidijarna društva)imaju pravnu strukturu akcionarskog ili društva sa ograničenomodgovornosti, pa se na njih primjenjuju osnovna pravila tih tipovadruštava (ZOV, čl. 94). Udjele, odnosno akcije koje emitujusupsidijarna društva, drži holding društvo.b) Nastanak. Do formiranja holdinga, kao privredne grupacije

trgovačkih društava, može doći različitim pravnim tehnikama, kojesu veoma razvijene u uporednim pravima. Neke od njih poznaje inaše pravo (ZOP, ćl. 90, 92). Osnovni načini su ovi:

1. Osnivanje novih društava u kojima se stiče većinsko učešćeu osnovnom kapitalu (investiranje);


2. Sticanje većinskog učešća u osnovnom kapitalu postojećihdruštava (sticanje portfelja) kupovinom udjela ili akcija(preuzimanje ili takeover);

3. Ulaganje u postojeća društva (investiranje - dokapitalizacijapostojećih društava) i, po tome osnovu, sticanje većinskogučešća u društvima - primaocima kapitala;

4. Povezivanje više postojećih društava na bazi njihovogmeđusobnog većinskog učešća (uzajamno većinskoučešće);

5. Podjela imovine postojećeg društva na više novih društavakoja se osnivaju (kombinacija statusne promjene cijepanjasa osnivanjem društava);

6. Prenos (transfer) većinskog dijela kapitala sa postojećihdruštava na drugo društvo koje postoji ili se osniva(promjene u strukturi osnovnog kapitala uz ili bezosnivanja);

7. Zaključivanjem ugovora o upravljanju ili vladanju (promjeneu upravljačkoj strukturi supsidijarnih društava).

Svaka od ovih tehnika ima svoje specifičnosti, tako da proceduremogu trajati i po nekoliko mjeseci, pa i godinama. Osnovni pravniprincipi koji se redovno primjenjuju su ovi: odluke donose organiupravljanja kontrolnog i supsidijarnih društava, ako ona već postoje;odluke se donose 2/3 većinom zastupnika osnovnog kapitala; vrši sesaobražavanje strukture osnovnog kapitala (osnovne glavnice) istrukture organa upravljanja, uključujući i uprave; obezbjeđuje sezaštita unutrašnjih dioničara (insidera), a naročito zaštita spoljnihdioničara (outsidera) društava koja postaju supsidijama; osigurava sezaštita minoriteta ulagača; prezentiraju bilansi stanja i izvještajinezavisnih revizora; obezbjeđuje informisanje članova društava;povjeriocima se pružaju valjane garancije ili vrši isplata potraživanja,naročito supsidijarnih društava; provodi obavezno informisanjejavnosti o stvaranju holding veza (odnosa) te vrši registracija društavaupisom u javne knjige i publiciranjem u službenim glasilima.c) Djelatnost. Djelatnost holdinga, kao privredne grupacije, može

seposmatrati sa stanovišta društva majke i supsidijarnih društava.Djelatnost kontrolnog društva može biti „čista" holding djelatnost i„mješovita" djelatnost. „Čista" holding djelatnost redovnoobuhvata: osnivanje novih društava, finansiranje cjelokupnedjelatnosti grupacije i upravljanje. „Mješovita", pak, djelatnostuključjuje obavljanje i drugih djelatnosti kao što su trgovina naveliko, turizam i dr.

Supsidijama društva mogu obavljati različite djelatnosti koje su iste ili


slične (horizontalni holding) ili djelatnosti Koje su međusobnorazličite, ali predstavljaju reprodukcioni ciklus (horizontalni holding).Uključuju poslovne aktivnosti od eksploatacije željezne rude, prekoproizvodnje čelika do izrade i prodaje automobila, na primjer. Ha tomkonceptu se, u osnovi, razvija koncern njemačkog prava.3. Poslovno udruženjePoslovno udruženje (pu) je statusno-pravni oblik koji formirajutrgovačka društva radi unapređivanja i usklađivanja privrednihdjelatnosti, kao i zastupanja strukovnih interesa (ZO?, čl. 95). Dakle,formira se, prije svega, na strukovnoj osnovi i nema isključivolukrativne ciljeve.Osniva se ugovorom trgovačkih društava koja obezbjeđuju uslove ikapital za obavljanje poslova udruženja. S obzirom na ciljeveosnivanja, poslovno udruženje ima zastupnička ovlaštenja (istupa uime i za račun članova). Zakon daje mogućnost da istupa i u svoje imei svoj račun u okviru poslova koje udruženje obavlja. Poslovnoudruženje obavlja poslove, a ne djelatnosti. Osnivači udruženja supotpuno autonomni u određivanju organa što se reguliše statutom.Imovinsko-pravna odgovornost udruženja zavisi od načina istupanja.Ako istupa na bazi zastupničkih ovlaštenja, za njegove obavezeodgovaraju članice u čiju korist je istupalo, a kada istupa na bazikomisionih ovlaštenja, odgovornost se utvrđuje ugovorom izmeđuudruženja i članova. Istupanje u svoje ime i za svoj račun povlači iodgovornost vlastitom imovinom (ZOP, čl 99). Udruženje se registrujekod suda.ll8)

4. PulRadi međusobnog informisanja o proizvodnji, razmjeni patenata iiskustava, uvođenja novih proizvoda i organizovanja zajedničkeprodaje privredna društva mogu formirati pul, kao poseban statusnioblik, sa svojstvom pravnog lica (ZOP, čl. 101). Osniva se ugovoromizmeđu članova koji obezbjeđuju sredstva za rad pula. Autonomijavolje članova je osnova za uređenje poslova, organizacije rada iupravljanja, načina istupanja i finansiranja pula. Pul je, kao pravnolice, subjekt sudske registracije,14!,) i ima vlastitu odgovornost.


U inSTITUCIOrfALIZOVAM OBLICIFINANSIJSKOG KAPITALA

1. BankeBanke su finansijske institucije, prvenstveno depozitnog i kreditnogkaraktera, koje se osnivaju i posluju kao dionička/akcionarskadruštva. S obzirom na značaj djelatnosti banaka na privredni život,zakonom je posebno naglašena uloga Agencije za bankarstvoFederacije Biti (dalje: Agencija).Osniva se uz pribavljanje prethodne dozvole od strane Agencije kojaje uslov za upis banke u sudski registar (ZOB, čl.9). Primijenjen jekoncesioni sistem u svom klasičnom obliku, pošto za dobijanjedozvole nije dovoljna uplata kapitala, nego i uvjerenje Agencije da ćebanka ispunjavati zakonske zahtjeve u poslovanju. Dozvola se daje iza osnivanje supsidijarnih društava (filijala) kao i predstavništava.Agencija može ukinuti bankarsku dozvolu, ako su ispunjeni zakonskiuslovi ili na zahtjev same banke, što je pretpostavka za njenulikvidaciju.Zakonski minimum za osnivanje banke, kao i najmanji iznos kapitalakoji banka mora održavati, ne može biti niži od 5.000.000 KM (petmiliona KM). Bez odobrenja Agencije, nijedno fizičko ili pravno lice nemože steći ili povećati značajnije svoje pravo glasa u banke preko20%, 35% i 50% učešćem u kapitalu banke ili u ukupnom broju akcija(ZOB, čl. 20). Isto tako, zakon ograničava učešće banke u drugimpravnim licima.Upravljačka struktura banke je dvoslojna. Organi su: skupština,upravni odbor, nadzorni odbor i generalni direktor. Zakonom sustriktno određene nadležnosti pojedinih organa, koje su uzspecifičnosti banke slične za društva opšteg tipa. Skupštinu bankečine dioničari koji posjeduju dionice sa pravom glasa. Upravni odborima neparan broj čanova, od 5 do 11, čiji mandat traje četiri godine samogućnošću reizbora. Generalni direktor i članovi nadzornog odborane mogu biti članovi upravnog odbora, a članovi upravnog odbora nemogu prenositi svoja ovlaštenja na druga lica. nadzorni odbor bankeima najmanje pet članova, sa mandatom od četiri godine, uzmogućnost ponovnog reizbora. Generalni direktor banke ne može bitičlan nadzornog odbora (ZOB, čl. 31, 32). Generalni direktor seimenuje uz prethodnu pisanu saglasnost Agencije, a ima nadležnosti


Kao i organ vođenja u društvima opšteg tipa. Organi rukovođenja i svizaposleni imaju zakonsku dužnost da čuvaju povjerljive informacijekao poslovnu tajnu.U svom poslovanju banka je dužna: neprekidno održavati svojusolventnost, potreban obim likvidnih sredstava, tj. sposobnostplaćanja i kreditnu sposobnost i osigurati diverzifikaciju svoje aktiveadekvatnim investiranjem i plasmanima. U svome poslovanju ona jedužna pridržavati se stopa ograničenja i rizika vezanih za bilans ivanbilansne stavke, aktivu i ponderisanu aktivu, kapital i njegovustrukturu. Stope ograničenja i rizika utvrđene su zakonom i propisimaAgencije. Banka i njena supsidijarna društva moraju imenovatinezavisnog vanjskog revizora koji pregleda godišnji finansijskiizvještaj banke i daje svoj izvještaj. Banka finansijski izvještajdostavlja obavezno Agenciji.Uz saglasnost Agencije banka može vršiti statusne promjene koje sevrše na osnovu elaborata o ekonomskoj opravdanosti i planaposlovanja: Specifičnosti u likvidaciji i stečaju banke izložene su kodizlaganja materije o stečaju i likvidaciji trgovačkih društava, uopšte.

2. Društva za osiguranje i reosiguranjeDruštva za osiguranje su pravna lica koja se bave poslovimaosiguranja lica i imovine i poslovima reosiguranja. Druge poslove izoblasti osiguranja (zastupanje, snimanje i procjena šteta, pružanjetehničkih i drugih intelektualnih usluga u osiguranju) mogu obavljatiostala pravna i fizička lica, za osiguravajuća društva.Statusno-pravni oblici društava za osiguranje su: dioničko društvo zaosiguranje i/ili reosiguranje i društvo za uzajamno osiguranje.Određene poslove nadzora vrši Ured za nadzor, a Biro osiguranjaposlove osiguranja proistekle iz međunarodnih sporazuma po osnovuštete vlasnika motornih vozila. Ured i Biro imaju status pravnih lica(ZOIL, čl. 51-65, 96-98).a) Dioničko društvo za osiguranje. Za osnivanje dioničkog

društva zaosiguranje potrebno je prethodno pribaviti odobrenje Ureda zanadzor. Osnivači mogu biti pravna i fizička lica, domaća ili strana.Ako ulog stranog ulagača prelazi 50% osnovnog kapitala, potrebnaje saglasnost Ministarstva finansija FBili. Zakonski minimumosnovnog kapitala za osnivanje dioničkog društva za osiguranjejeste: 1.000.000 DM, ako se društva bavi poslovima osiguranjaživota; 2.000.000 DM, ako se društvo osniva za obavljanje više


b) vrsta osiguranja; 2.000.000 DM, ako se društvo bavi poslovimareosiguranja. Kapital se uplaćuje u gotovom novcu, u DM ilidomaćoj valuti, ña dionička društva iz oblasti osiguranjaprimjenjuju se opšta pravila o dioničkim društvima (ZOIL, čl. 13).

c) Društvo za uzajamno osiguranje. To je pravno lice u kojem članovidruštva uplatom uloga međusobno jamče da će se na načelimauzajamnosti i solidarnosti pokriti štete nastale ostvarenjemugovorenih rizika (ZOIL, čl. 17). Da bi se osnovalo ovo društvo,potrebno je da ugovor o uzajamnom osiguranju od istih rizikazaključi najmanje 250 lica, pravnih i/ili fizičkih. Društvo se nemože baviti poslovima reosiguranja. Ovaj tip osiguravajućegdruštva može se osnovati kao: društvo za uzajamno osiguranje saograničenim ulogom ili kao društvo za uzajamno osiguranje saneograničenim ulogom. Ako je u pitanju prva varijanta (društvo saograničenim ulogom), zakonski minimum osnivačkog kapitalaiznosi najmanje 30% kapitala koji se traži za osnivanje dioničkogdruštva. U drugoj varijanti (društvo sa neograničenim ulogom),minimalni zakonski iznos kapitala je najmanje 50% od iznosakapitala koji se zahtijeva za dioničko društvo. Inače, u oba slučajaod članova se mogu zahtijevati uplate dodatnog uloga, uzodgovarajuće razlike. Za osnivanje društva za uzajamno osiguranjepotrebno je odobrenje Ureda za nadzor, ña upravljanje društvomza uzajamno osiguranje shodno se primjenjuju pravila oupravljanju društvima sa ograničenom odgovornosti (ZOIL, čl. 26).3. Društva za upravljanje fondovima

Društva za upravljanje fondovima su specijalizovani subjekti koji seosnivaju radi prikupljanja finansijskih sredstava, zajedničkogvišepartnerskog investiranja na osnovama minimiziranja i disperzije rizika(portfolija) te upravljanje fondovima. Pie mogu se baviti drugimdjelatnostima. Postoje dvije vrste društava: društva za upravljanjeuzajamnim i investicionim fondovima i privatizaciona društva zaupravljanje privatización im investicionim fondovima (ZUFIF, čl.l, 2).Upravljanje fondovima, osim uzajamnog fonda, društva vrše na osnovuposebnog ugovora koji zaključuju sa svakim investicionim fondom.a) Društva za upravljanje uzajamnim i/ili investicionim

fondovima.Isključiva djelatnost ovih društava jeste upravljanje


fondovima,bilo uzajamnim ili investicionim ili sa obje vrste fondova. Osnivajuse i posluju u formi akcionarskog ili društva sa ograničenomodgovornosti, uz primjenu opštih pravila koja vrijede za te tipovedruštava, ako specijalnim propisima nije drugačije predviđeno.


Upisuju se u sudski registar i registar Komisije za vrijednosnepapire.Osnivači društva mogu biti domaća ili strana, pravna ili fizička lica, aodobrenje za osnivanje daje Komisija. Takođe, uz odobrenje Komisijestrano lice može imati više od 10% dionica ili udjela u društvu.Zakonski minimum osnovnog kapitala društva jeste 1.000.000 KM,ako upravlja jednim fondom. Za svaki naredni fond kojim upravljamora povećati zakonski minimum osnovnog kapitala za 250.000 KM.Uplata se vrši u novcu, u cijelosti, prilikom osnivanja društva, odnosnouzajamnog ili investiciong fonda. Društvo se osniva simultanimnačinom, ako je u formi dioničkog društva, a sve dionice glase na ime.Prije uspostavljanja svakog uzajamnog fonda ili investicionog fondadruštvo je obavezno pribaviti odobrenje Komisije, za upravljane timfondom. Komisija može, tokom poslovanja, ukinuti dozvolu. Imovinufonda kojim upravlja društvo drži kod depozitara, sa kojim zaključujeposeban ugovor, saglasno propisima Komisije. S ciljem sprečavanjakonflikta interesa, održanja likvidnosti društva, kao i pojačanja nizaspecijalnih pravila (ZUFIF, čl. 26-35).b) Pri vati zaci on a društva za upravljanje pri vatizaci onim

investicionimfondovima. Kadi se o institucionalizovanim oblicima kapitala kojisu u funkciji vlasničkog prestrukturisanja trgovačkih društava.Zakonski minimum osnovnog kapitala je isti kao i kod prethodnihdruštava, s tim što 50% mora biti uplaćeno prilikom osnivanjapri vati zacionog društva, a ostali dio najkasnije za dvije godine odupisa društva u sudski registar (ZUFIF, ćl. 127). Mogu imati oblikakcionarskog i društva sa ograničenom odgovornosti.

4. Investicioni fondoviInvesticioni fondovi su fleksibilne forme finansijskog tržišta kapitala. Unašem pravu, fondovi su privatno-pravne institucije koje osnivaju iliuspostavljaju društva za upravljanje fondovima. Mogu biti otvorenog ilizatvorenog tipa.a) Investicion fond. Investicioni fond je pravno lice, organizovan

uformi akcionarskog društva, čija je jedina djelatnost prikupljanjefinansijskog kapitala i investiranje u prenosive vrijednosne papire(ZUFIF, čl. 69). U suštini, predstavlja klasični oblik dioničarskogdruštva koje kapital pribavlja upisom i uplatom dionica na osnovujavne ponude. Jedini osnivač fonda je društvo za upravljanje


kojenjime i upravlja. Jedno društvo može upravljati sa više fondova.


Dozvolu za osnivanje fonda izdaje Komisija za vrijednosne papire,na osnovu koje se obavija javna ponuda dionica. Zakonskiminimum osnovne glavnice fonda iznosi najmanje 4.000.000 KM imora biti uplaćen, u cijelosti, u novcu prije upisa fonda u registarkod Komisije za vrijednosne papire. Dionice fonda su iste klase.Investicioni fond reguliše odnose sa društvom (osnivačem iupravljačem) posebnim ugovorom. Organi fonda su: nadzorniodbor i direktor.b) Uzajamni fond. Za razliku od investicionog fonda, uzajamni

fondnema status pravnog lica, nego predstavlja Jednu namjenskuimovinu" koju čine prenosivi vrijednosni papin. Imovina je podijeljenana jednake dijelove, a fond emituje investicione kupone - isprave ovlasništvu udjela u uzajamnom fondu (ZUFIF, čl. 36). Uzajamni fond jeotvorenog tipa. Uzajamni fond društvo za upravljanje uspostavlja:usvajanjem pravila o upravljanju fondom, zaključenjem ugovora saregistrom vrijednosnih papira, zaključenjem ugovora sa depoziturom iprodajom investicionih kupona, najmanje u iznosu od 1.000.000 KM.Dozvolu za osnivanje fonda i emisiju investicionih kupona dajeKomisija. U odnosu na vlasnike investicionih kupona, društvo djelujeu ulozi komisionara.

c) Frivatizacioni investicioni fond. To je fond zatvorenog tipa,privremenog karaktera, koji se formira u fonni dioničkog društva. Ciljfonda je omogućavanje lališeg prevođenja procesa privatizacije uzdisperziju rizika. Osnovni kapital fonda ne može biti manji od 200miliona KM. Dionice fonda prodaju se putem javne ponude, a mogubiti uplaćene u novcu ili certifikatima. Uplata dionica, u cijelosti, trebabiti obavljena prije upisa fonda u sudski registar. Frivatizacioni fondne može posjedovati više od 30% dionica jednog trgovačkog društva isa njim povezanih lica. najkasnije do 30.10.2003. godineprovitizacioni fond treba da se tranfonniše u investicioni fond, kaotrajnu finansijsku instituciju (ZVF, čl. 144).


Ili ORGANIZOVANA I UREĐENA JAVNATRŽIŠTA

1. BerzaBerza je relativno stara institucija tržišta kapitala, kako finansijskog,tako i tržišta roba, a u novije vrijeme i tržišta radne snage (berza rada).Polazeći od organizacije, načina rada, poslovnih aktivnosti iupravljanja, savremena berza predstavlja: prema propisima


organizovano i regulisano stalno mjesto (prostor) na kome se uodređeno vrijeme i na utvrđen način obavlja kupovina i prodajazamjenjive, tipizirane ili standardizovane robe i upravlja poslovnimtransakcijama.ln0) Pod robom se podrazumijeva novac, hartije odvrijednosti, gotovi proizvodi, sirovine, uključujući i usluge. U odnosuna predmet trgovanja, berze se dijele na: berze efekata, novčane(valutne), robne (produktne), berze usluga i mješovite. U okviru svakeod tih vrsta mogu biti opšte i specijalizovane.Prema pravnoj strukturi i odnosu države postoje, tri tipa berzi. Prvi tipsu berze organizovane kao privatnopravni subjekti u formi dioničkogdruštva. Drugi tip predstavljaju berze javnopravnog karakteraosnovane aktom države koja djelimično participira u kapitalu berze iučestvuje u upravljanju. I treći tip su berze mješovitog karaktera gdjesu osnivači privatnopravna lica, uz obezbjeđenje nadzora od stranedržave (određuje komesara za nadzor).U našem pravu cjelovitije je zakonski regulisana materija berzeefekata (hartija od vrijednosti), a djelimično robna berza1511 . Berzaefekata se može organizovati kao opšta, za promet svih vrsta hartijaod vrijednosti ili specijalizovana, za promet pojedinih vrsta trgovačkihefekata. Berza je subjekt privatnopravnog karaktera i osniva se u formiakcionarskog društva. Uz odobrenje Komisije, berzu može osnovatinajmanje pet lica sa statusom profesionalnih posrednika (brokera).Upisuje se u sudski registar i registar kod Komisije za vrijednosnepapire (ZVF, čl. 71). Berza nije profitna institucija koja dividendeisplaćuje članovima, nego ih koristi za unapređivanje rada berze.Zakonski minimum osnovnog kapitala za berzu efekata jeste 200.000KN koji je podijeljen na redovne dionice, na ime, a svaka dionica dajepravo na jedan glas. Dioničari berze su isključivo članovi, sa jednakimbrojem akcija, koje ne mogu transferisati (prenositi) dok traječlanstvo. Inače, članstvo na berzi može prestati: dobrovoljno,oduzimanjem dozvole profesionalnog posrednika, isključenjem izčlanstva i smrću (ZVP, čl. 58).Berza obavlja sljedeće poslove: organizuje povezivanje ponude itražnje hartija od vrijednosti; osigurava informacije o ponudi, tražnji itržišnoj vrijednosti papira. Može obavljati i druge poslove poovlaštenju Komisije za vrijednosne papire.


Organi berze su: skupština koju čine svi dioničari (članovi berze),nadzorni odbor i uprava, sa nadležnostima koje inače ti organi imajukod akcionarskih društava. Osnovni organizaciono-pravni akt berze jestatut. Pored statuta, pravilima berze utvrđuje se njeno poslovanje(ZVP, čl. 54, 72, 76).2. Druga uređena javna tržišta hartija od vrijednostiProfesionalni posrednici mogu ugovorom uspostavljati druga javnatržišta vrijednosnih papira. Tržišta posluju po unaprijed utvrđenimpravilima koja odobrava Komisija za vrijednosne papire, kojojobavezno dostavljaju izvještaje o zaključenim poslovima. Javna tržištasu obavezna obezbijediti, u domaćim dnevnim listovima, puneinformacije o vrijednosnim papirima sa kojima se trguje na njima(ponude za kupovinu i prodaju, podatke o zaključenim poslovima,broju i cijeni papira) - ZVP, čl. 83.3. Javna tržišta robaPored robne berze, koja se formira kao poseban poslovni subjekat,postoje i druga organizovana, javna tržišta na kojima se prodaju robeu neutralnom stanju. Mogu se organizovati kao posebni pravnisubjekti ili dijelovi trgovačkih društava, koja obavljaju i drugedjelatnosti. Zajedničko za sva ova tržišta jeste: predstavljaju posebnoodređene i opremljene prostore (mjesta) na kojima se obavljakupovina i prodaja roba i vrše drugi poslovi uobičajeni u prometu;poslovanje se obavlja po unaprijed utvrđenim pravilima (kućni red,pijačni red); saglasnost na pravila daje nadležni državni organ opštine,odnosno kantona (ZOT, čl. 22-28). Ma nekim od njih trgovina se odvijaredovno (svakodnevno), dok se na drugim obavlja povremeno.Organizovana tržišta za promet roba su:

G l a v a Specifični oblici poslovnihd e v e t a subjekata, druga pravna lica iudruživanje/ JAVNO PREDUZEĆE I ZADRUGA1. Javno prećuzeće (kompanija)Pravni položaj državnog (javnog) sektora aktueliziran je u uslovimakada je on postao značajan faktor nacionalnih ekonomija nizazemalja. Nije se zadržao na svom tradicionalnom području javnihd o b a r a , n e g o se protegao i na druge oblasti i aktivnosti. Zapravo, nasve oblasti u kojima je izražen „javni cilj, kao svrha obavljanjadjelatnosti".1M) Vođenje javnih poslova u ostvarivanju javnog ciljapretpostavlja uključivanje različitih nivoa državne organizacije(opštine, grada, distrikta, kantona, države). Uz određenu izmjenudržavnih funkcija i samog prava došlo je do stvaranja specifičnihorganizaciono-pravnih formi „vođenja i izvršavanja javnog posla .Obično se one nazivaju javnim preduzećima ili javnim kompanijama,rjeđe javnim službama. Država je za sebe zadržala „područje korisneintervencije".

Specifični oblici poslovnih subjekata, 265

U teoriji ne postoji jedinstvena definicija pojma javnog preduzeća(Kompanije),1S4) pošto nema jedinstvene KlasifiKacije tih subjeKata, nitizajednićKog stava 0K0 „Kompromisa" između stepena državneintervencije i potreba eKonomsKe preduzimljivosti. Za potrebeEvropsKe unije data je ovaKva definicija javnih preduzeća. To su svaona preduzeća Koja se baziraju na „sticanju svojine iz tzv. javne ruKe iKoja na osnovu finansijsKog učešća, odlučivanja ili davanjasaglasnosti, neposredno ili posredno sprovode vladajuću politiKu".118'Isto pojmovno određenje javnog preduzeća vrijedi, u principu, i zanaše pravo.15f>)

Kao osnivači javnog preduzeća mogu se pojaviti jedan ili više obliKadržavne organizacije (opština, grad, Kanton)) Kada je vlasničKastruKtura taKvog preduzeća državnosvojinsKa. Osnivači mogu bitipravna i/ili fizičKa lica, domaća ili strana na bazi privatnog Kapitala, stim što tada javno preduzeće ima pravnu struKturu neKog od tipovatrgovačKih društava. Zatim, osnivači javnog preduzeća moguistovremeno biti oblici državne organizacije (opština) i privatno pravnalica na bazi mještovite svojine i pravnom organizacijomprivrednog/trgovačKog društva.157) Zavisno od broja osnivača,osnivačKi aKt može biti odluKa nadležnog organa ili ugovor. Javnopreduzeće se upisuje u sudsKi registar Kao i svaKi subjeKt poslovnogprava, sa statusom pravnog lica.ZaKon nije odredio donju granicu osnovnog Kapitala potrebnog zaosnivanje javnog preduzeća, nego je to prepustio osnivačKom aKtu(ZOJP, čl. 4). Međutim, aKo javno preduzeće ima obliK neKog odpredviđenih tipova trgovačKih društava, tada u odnosu na visinuosnivačKog Kapitala vrijede zaKonsKe odredbe o tom obliKu društva(doo, dd). I sudsKa praKsa je usvojila taKav stav.Javna preduzeća se formiraju u Komunalnim oblastima, Kao i u oblastiprivredne infrastruKture (željeznica, PTT, eleKtroprivreda, putevi).ZaKonsKe odredbe o Komunalnim djelatnostima (proizvodnja idistribucija toplote, vode, gasa, održavanje čistoće u gradovima,pogrebna djelatnost i dr.) primjenjuju se na javna preduzeća

118lvl) Pašić dr Najdan: ‘‘Javne korporacije u Velikoj Britaniji”, Kultura, Beograd, 1957,

str.

52., 53., naročito

Putner Gunter: “Rukovođenje i kontrola nad javnim preduzećima”, Glasnik pravnog

fakulteta u Kragujevcu, 1987/88, str. 22.IM>I Krajem 1997. god. u FBiH postojalo je 418 javnih preduzeća (najviše iz oblasti

privredne

infrastrukture i komunalnih djelatnosti 108) —Bilten Statističkog zavoda FBiH, Sarajevo,

jul

1998. ' ‘ '1:1/1 Zakon o javnim preduzećima, čl. 2 - kraće: ZOJP (SI. list RBiH, br. 4/92, 21/92, 13/93,

33/94) ‘

266 Specifični oblici poslovnih subjekata,

formirana u tim oblastima (način finansiranja i obrazovanja cijena,utvrđivanja naknada, ispunjavanje drugih uslova).119 Time seingerencija javne vlasti (ruke) u obavljanju djelatnosti ove vrstesubjekata znatno pojačava, bez obzira na statusno-pravni oblik javnogpreduzeća ili vlasničku strukturu kapitala.Javnim preduzećem upravljaju osnivači, odnosno članovi, srazmjemoučešću u kapitalu. Zavisno od pravnog oblika, organi javnogpreduzeća su: skupština, odnosno odbor osnivača, upravni odbor idirektor. Skupština ili osnivači biraju članove upravnog odborasaglasno učešću u kapitalu javnog preduzeća (najmanje tri člana),upravni odbor imenuje direktora, uz saglasnost nadležnog državnogorgana (ZOJP, čl. 13). nadležnost ovih organa je, u principu, ista kao inadležnost tih organa u privrednim društvima opšteg tipa (dd, doo).Specifičnost je u tome što se specijalnim propisom ili aktom osnivačamože predvidjeti davanje saglasnosti ili odobrenja državnog organa(na planove razvoja, osnove poslovne politike, statut, određeneinvesticione odluke, finansijske godišnje izvještaje, povećanje ismanjenje osnovnog kapitala, statusne promjene i dr). Dakle, listapitanja i akata za koja je potrebna saglasnost državnog organa možebiti različito određena, od čega zavisi stepen poslovne i drugesamostalnosti javnog preduzeća. Generalno, zakonsko ovlaštenjedržave postoji u pogledu kontrole ispunjenja javnog cilja (interesa) odstrane javnih preduzeća. U tome smislu ona može preduzimatiodređene mjere kao što su: promjene unutrašnje organizacionestrukture, ograničenja u raspolaganju određenim sredstvima,ograničenja u vršenju upravljačkih ili rukovodnih dužnosti, pa irazrješenja.Zakonom ili osnivačkim aktom utvrđuje se distribucija nadležnostidržavnih organa prema javnom preduzeću. Tako za neka pitanja možebiti nadležna skupština (opštine, kantona), za druga njihov izvršniorgan (vlada), a za treća, funkcioner upravnog urgana (ministarstva) učiji resor ulazi djelatnost javnog preduzeća.Za obaveze stvorene u prometu javno preduzeće odgovara svojomimovinom koja se formira od uloga osnivača (članova) i iz osnovaposlovanja (ZOJP, čl. 21). Aktom o osnivanju osnivači mogu preuzetiodgovornost za obaveze javnog preduzeća. Javna dobra, prirodnabogatstva kao i dobra u opštoj upotrebi koja javno preduzeće koristi,po zakonu, ne mogu biti predmet individualne, niti generalneegzekucije (prinudnog izvršenja), za namirenje obaveza javnog

119L^M Odluka o komunalnim djelatnostima Skupština grada Sarajeva, čl. 12-28 (S I.

novine

grada Sarajeva, br. 21/90)


preduzeća (ZOJP, čl. 21). Prilikom stečaja ili likvidacije ne ulaze ustečajnu, odnosno likvidacionu masu (izlučno pravo).Osnivači, odnosno ulagači kapitala, učestvuju u podjeli dobiti kojuostvari javno preduzeće, kao i u snošenju poslovnih rizika i gubitakasrazmjerno udjelima u osnovnom kapitalu javnog preduzeća.Osnivačkim aktom i statutom bliže se reguliše ova materija. Uposebnom smislu, javno preduzeće ima isti tretman kao i ostalisubjekti poslovnog prava (porez na promet, posebni porezi, porez nadobit).2. ZadrugaDanas prevladava stanoviše da zadružna svojina nije dio privatnevlasničke strukture, niti državne, odnosno društvene.I5!,) Zadrugarstvokoje je zasnovano na kolektivnoj svojini zadrugara ima, u privrednomsmislu, stanovite specifičnosti koje se zasnivaju na principimasolidarnosti, kooperativnosti i ekskluzivnosti zadrugara. Ti principiizražavaju se posebnostima subjekata zadružne svojine, naročito upogledu njihovog poslovanja, upravljanja i prestanka."’01

Polazeći od pozitivno-pravnih rješenja može se dati slijedeća definicijazadruge: to je organizacija sa statusom pravnog lica, formiranaugovorom fizičkih lica, u kojoj svaki član sudjeluje neposredno iravnopravno, sa ciljem da na principu uzajamne pomoći unapređuje izaštićuje svoj ekonomski i drugi interes i stiče dobit.1(>1) Dakle, ciljosnivanja i postojanja zadruge je dvojak: zadovoljavanje ekonomskihinteresa svakog člana u zaštiti i unapređenju njegove imovine isticanju dobiti, ali i u zadovoljavanju drugih interesa, neekonomskogkaraktera. Fundamentalni princip na kome se uspostavljaju i razvijajuodnosi između članovi jeste uzajamnost, pa u krajnjoj liniji ipostojanje „veresije".I<2) Koji će ciljevi imati prevagu, zavisi,prvenstveno, od oblasti i namjene zadružne imovine (zanatska,štedno-kreditna, stambena, učenička). U suštini, to i jeste osnovnikriterij za razvrstavanje zadruga, njihovu podjelu.1' 3'


Opšti tip zadruge osniva se ugovorom, najmanje tri, a stambene 30,poslovno sposobnih fizičkih lica. Za pojedine tipove može biti idrugačije određeno, kao npr. štedno-kreditne zadruge (ZOZ, čl. 10).Ugovor se zaključuje u pisanoj formi i sadrži, u osnovi, isteobligatorne elemente kao i ugovor za osnivanje trgovačkog društva,nakon zaključenja ugovora o osnivanju i ulaganja kapitala održava seosnivačka skupština zadrugara, a potom vrši upis zadruge u sudskiregistar. Upis ima konstitutivni karakter.Ugovorom o osnivanju zadruge određuje se minimum kapitala zaosnivanje zadruge, što je jedna od bitnih razlika u odnosu na društvakapitala. 1 za zadrugu vrijedi simultani način osnivanja, a ulozizadrugara (osnivački i novi) mogu biti u novcu, stvarima i pravima, aline i u radu i takvo rješenje ne odgovara samoj prirodi zadruge. Usvom poslovanju zadruga može koristiti dobra zadrugara, drugih lica idržavna dobra na osnovu posebno zaključenih ugovora (uzimanjedobara u arendu, zakup).Imovina zadruge formira se na bazi osnivačkih i novih uloga članovazadruge, uloga lica koja nemaju status zadrugara, dobiti zadružnihpreduzeća čiji je ona osnivač, te iz osnova poslovanja zadruge.Ugovorom o osnivanju zadruge utvrđuje se vrijeme za koje zadrugarne može: raspolagati svojim udjelom ili pojedinim stvarima unesenimu zadrugu, ako je zadržao pravo vlasništva nad njima ili ne možetražiti povrat uloga, niti diobu zadružne imovine (ZOZ, čl. 22). Iz ovogaslijedi da zadruga, po svojoj pravnoj prirodi, predstavlja jednu vrstuortakluka građanskog prava. Ako se rješenje određenih pitanja nemože naći u zakonu ili osnivačkom ugovoru, treba primijeniti pravnapravila koja vrijede za ortakluk građanskog prava (AGZ, paragraf 1 176-1215).Organi zadruge su: skupština zadruge, nadzorni odbor i direktor.Skupštinu čine svi zadrugari koja: donosi statut, imenuje i razrješavanadzorni odbor i direktora, odlučuje o ulaganjima, statusnimpromjenama i prestanku zadruge (ZOZ, čl. 17). nadzorni odbor jeorgan kontrole, a direktor organ vođenja (rukovođenja). Za direktoramože biti imenovano lice izvan kruga zadrugara, ali ne može biti člannadzornog odbora.U pravnom prometu zadruga istupa u svoje ime i za svoj račun. Uzastupanju interesa zadrugara može imati zastupnička ili komisionaovlaštenja. Što se tiče imovisko-pravne odgovornosti zadruge, važedva zakonska pravila: prvo, zadruga za svoje obaveze odgovaracjelokupnom imovinom i drugo, postoji ograničena solidarnaodgovornost zadrugara do visine iznosa utvrđenog ugovorom o


osnivanju zadruge (solidarno jemstvo), ali isključivo i samo za onaj dioobaveza koje se nisu mogle izmiriti iz imovine zadruge (ZOZ, čl. 24).Zadruga prestaje: odlukom skupštine (2/3 većina), statusnimprimjenama, ako se utvrdi ništavnost upisa u sudskom registru,stečajem i na drugi način utvrđen zakonom i aktima zadruge(ugovorom o osnivanju, odnosno statutom). Zadruga može biti osnivačtrgovačkih društava i drugih organizacija i asocijacija saglasno zakonu,što je praksa i u uporednom pravu.3. Ostala pravna licaU ovu kategoriju spadaju pravna lica koja za cilj svoga postojanjaimaju druge, a ne ekonomske ciljeve (udruženje građana, drugeasocijacije, fondacije, zadužbine).1<>4) Te asocijacije nisuposlovnopravni subjekti, ali mogu, u pojedinim slučajevima, potpastipod pravila poslovnog prava. Zakoni dozvoljavaju da se udruženjagrađana, fondacije i zadužbine registruju za obavljanje privrednihdjelatnosti u smislu vođenja privrednih projekata vezanih za obnovu irazvoj.1(>3) Zaključeni ugovori su ugovori poslovnog prava (ZOO, čl. 25).

/ / UDRUŽIVANJE POSLOVNIM SUBJEKATA -

KOMORE I SAVEZI1. Privredne komorePrivredne komore su asocijacije poslovnih subjekata, neprofitnogkaraktera, sa statusom pravnog lica, kao i drugih lica koja obavljajuprivredne djelatnosti.H>i>) Obrazuju se na teritorijalnom principu kaoprivredne komore kantona (županija) i Privredna komora Federacije.Članovi komora su privredna/trgovačka društva, institucionalizovanioblici finansijskog kapitala, statusni oblici povezivanja društva,zadruge, individualni trgovci. Članovi komora mogu biti udruženjagrađana, fondacije i zadužbine kada obavljaju privrednu djelatnost, tel6,) Krajem 1997. god. broj ovih organizacija je iznosio 1.958, od toga udruženja građana

298, a ostalih organizacija 1749 - Bilten Statističkog zavoda FBiH, Sarajevo, jul 1998.I6M Vidjeti: Zakon o fondacijama i zakladama, čl. 2. (SI. novine FBiH, br. 16/98), Zakon o

udruženjima građana, čl. 7. (SI. novine FBiH, br. 6/95)|M” Zakon o privrednim komorama u FBiH, čl. 2. — kraće ZPK ( SI. novine FBiH, br. 35/98)


drugi subjekti na osnovu učlanjenja (obrazovne, istraživačkeinstitucije, interesne asocijacije i dr). Komora vodi registar članovakoji ima karakter javne knjige, a izvodi iz registra su javne isprave(ZPK, čl. 7).U vršenju svojih funkcija komore ostvaruju saradnju s izvršnim iupravnim organima vlasti na partnerskoj osnovi, naročito u:pripremanju propisa iz ekonomske oblasti, pripremi strategija razvoja,unapređivanju izvoza, zastupanju individualnih trgovaca koddonošenja određenih propisa vezanih za cijenu radne snage. Komoreučestvuju u promociji privrednih subjekata i privrede u cjelini.Privredna komora Federacije, pored aktivnosti vezanih za koordinacijurada komora (kantonalnih), organizuje izvođenje zajedničkihprojekata, donosi posebne uzanse i učestvuje u izgradnji normativa istandarda u određenim oblastima privrednog života (ZPK, čl. 8, 9).Organi komora su: skupština, upravni, odbor, nadzorni odbor ipredsjednik. Izbori za organe komore vrše se na period od četirigodine.U okviru komora djeluju sudovi časti. Sudovi časti vode postupak iodlučuju u slučaju povrede poslovnih običaja, ugovora, trgovačkihpravila, uzansi i drugih propisa. Statutom komore se utvrđuje njihovsastav, izbor, postupak i mjere koje mogu izreći (ZPK, čl. 16).U Privrednoj komori Federacije obrazuje se stalni izabrani sud -arbitraža. Arbitraža je nadležna za rješavanje sporova koji suugovorom ili drugim aktom članova stavljeni u nadležnosti (arbitražnaklauzula). Odluke arbitraže imaju snagu izvršnog naslova i objavljujuse u sredstvima javnog informisanja. Statutom komore bliže seregulišu odredbe o arbitraži, a postupak pred stalnim izabranimsudom posebnim pravilnikom (ZPK, čl. 17).Osnovni izvori finansiranja komora jesu članarina, kotizacije i drugiizvori neprofitnog karaktera. Troškove aktivnosti koje provodi komora(edukacije, rad suda časti, arbitraže i dr) snose članovi komore, koji teusluge koriste.2. Strukovne asocijacijeZakonom o privrednim komorama je predviđeno da, najmanje 30pravnih lica, iz iste ili srodnih djelatnosti mogu formirati strukovne(interesne) asocijacije. Asocijacije, na osnovu zakona, imaju statuspravnog lica i registruju se kod suda (ZPK, čl. 5). U okviru funkcija


Komora, strukovne asocijacije zastupaju interese svojih članova. Uokviru komora mogu se obrazovati i drugi oblici djelovanja(udruženja, privredna vrijeća, grupacije, sekcije), njihov položaj iorganizacija utvrđuju se statutima komora (ZPK, čl. 5).3. Zadružni saveziZadružni savezi predstavljaju asocijacije zadrugara, trgovačkihdruštava, indiviudalnih trgovaca, pravnih i fizičkih lica - članovazadruga (ZOZ, čl. 29.). Organizuju se na teritorijalnom principu iliprincipu obavljanja djelatnosti zadruga. Kantonalni (županijski)zadružni savezi i Zadružni savez Federacije imaju status pravnih lica iregistruju se kod suda. Osnovne funkcije zadružnih saveza su:usklađivanje poslovnih i programskih ciljeva članova; pružanje stručnei druge pomoći; edukacija kadrova, a Zadružni savez Federacijezastupa članove u međunarodnim institucijama iz oblastizadrugarstva. Statutima zadružnih saveza utvrđuje se način njihovogupravljanja i finansiranja (ZOZ, čl. 30, 31).

5G L A V AP R V A

Promjene, prestanak, pravnipromet, atributi i registracijaUnutrašnja organizacija,statusne promjene iprestanak društvaI UNUTRAŠNJA ORGANIZACIJA DRUŠTVA1. Pojam dijelova društvaRazličiti tipovi društava egzistiraju u različitim oblastima privrednogživota (rudarstvo, prerađivačka industrija, građevinarstvo, transport,trgovina, ugostiteljstvo, finansijsko poslovanje i dr). riačin obavljanjaregistrovane djelatnosti u tim društvima gotovo je uvijek takav dapostoji potreba organizovanja užih poslovnih jedinica, dijelovadruštva, u kojima se obavlja određena vrsta ili vrste poslova. Posebno,ako se radi o većim društvima sa razvijenom poslovnom djelatnosti ilise djelatnost obavlja u više mjesta. Pio, i svaka pojedina djelatnostzahtijeva drugačiju organizaciju i drugačiji radni proces. Istadjelatnost, kao na primjer proizvodnja, može se obavljati u pojedinimfazama (fazna proizvodnja), zatim u više mjesta, u različitimradionicama, pogonima i sa drugačijom organizacijom procesa rada usvakoj od tih jedinica. U pravnom smislu, jedno društvo može bitiregistrovano i obavljati jednu ili više djelatnosti (ZOP, čl.107), zavisnood njegovih programa razvoja, resursa sa kojim raspolaže i drugihuslova. Na taj način strukturira se unutrašnja organizacija jednogprivrednog/trgovačkog društva. Unutrašnja struktura društva jesteskup organizacionih dijelova, poslovnih jedinica u kojima se obavljajedna ili više vrsta poslova iz okvira registrovane djelatnosti društva.Unutrašnja struktura se određuje statutom društva (ZOP, čl.26,54). U

Unutrašnja organizacija, sta t usne promjene i prest a nak društ v a 273

praksi se koriste, najčešće, dva metoda: prvi, statutom društva seizričito utvrđuju dijelovi koji se mogu pojaviti pod različitim nazivima(pogon, robna kuća, poslovni centar, hotel, poslovnica, agencija i dr) idrugi metod, statut samo utvrđuje osnovna pravila (principe) nakojima se organizuju dijelovi, a nadzorni odbor svojim aktima formira,spaja, pripaja ili ukida dijelove društva i određuje odnose između njih(sektori, službe, referati i si). Broj i veličina dijelova različiti su oddruštva do društva.2. Pravni status dijelova društvaPravni status dijelova društva, bez obzira na njihov formalni naziv,karakterizira sljedeće:1. nemaju status pravnog lica i ne mogu tužiti niti biti tuženi;2. sredstva sa kojima se obavljaju poslovi u dijelovima društva

su objekti imovine društva, pa ne mogu biti subjektiprinudnog poravnanja, stečaja niti likvidacije (ZOSL, čl. 4);

3. obavljaju jednu ili više vrsta poslova iz domenaregistrovanog predmeta poslovanja društva i nemaju svojusamostalnu djelatnost;

4. u pravnom prometu: mogu imati određena ovlaštenja zaistupanje, ako je to predviđeno statutom i taj dio društvaupisan u registar suda ili ne mogu imati ovlaštenja zaistupanje u pravnom prometu (ZOP, čl. 138). U slučajudvojbe, treba zaključiti da nemaju ovlaštenja za istupanje uprometu;

5. subjekt upisa u sudski registar su samo oni dijelovi društvakoji na osnovu statuta imaju ovlaštenja za istupanje upravnom prometu, ali i tada ne dobijaju status pravnog lica;

6. dio društva, upisan u sudski registar, istupa u pravnomprometu pod firmom društva i svojim nazivom (ZOP, čl.118). Dakle, nema svoju firmu, nego naziv i nema svojesamostalno sjedište;11

7. nemaju vlastite organe upravljanja, osim što mogu imatirukovodno osoblje (direktora, poslovođu, šefa centra i si),ali ne kao samostalne organe poslovodstva (vođenja), negokao pomoćna lica poslovodnog organa (uprave) društva;

8. pozitivni ili negativni finansijski rezultati dijelova društvamogu se iskazivati u poslovnim knjigama odvojeno, ali oni

" Mjesto u kome se nalazi poslovna jedinica može, u određenim slučajevima imati pravni

značaj (kod prodaje generičke robe, plaćanja poreza) — Trifković dr Miloš, Simić dr Milić,

Sultanović Aziz, op.aut.str.42

274 Unutrašnja o r ganizacija , s t atusne promjene i prestanak druš t va

ulaze u bilans društva i iskazuju se kao dobitak ili gubitakdruštva;9. dijelovi društva se formiraju, spajaju, pripajaju ili ukidaju

odlukama nadzornog odbora u skladu sa statutom ili ako jetako njime predviđeno;

10. sporove između dijelova društva rješava nadzorni odbor iliunutrašnja arbitraža formirana statutom društva (ZOP, čl.26).

Organizacioni dio društva, poslovna jedinica, predstavlja organski diodruštva, koji je tako pravno statuiran da, u cijelosti, dijeli njegovupravnu sudbinu. Skupština društva može donijeti odluku o izdvajanjudijela ili dijelova društva (fragmentacija) u samostalan pravni subjekatkoji tada dobija status supsidijamog (kontrolisanog) društva.

II STATUSNE PROMJENE1. Pojam statusnih promjenaPrivredno/trgovačko društvo, kao društvena tvorevina i konstrukcijapravnog sistema, predstavlja jednu dijalektičku kategoriju koja je,saglasno uslovima u tom društvu ili u okruženju, podložna raznimpromjenama. Promjene se odvijaju kako unutar samog društva,njegove unutrašnje organizacione strukture, tako i u cijelom društvukao ekonomskom i pravnom subjekti vi tetu - statusne promjene.Statusne promjene predstavljaju niz pravnih i faktičkih radnjipreduzetih na zakonom propisan način koje dovode do univerzalnesukcesije imovine i izmjene pravnog statusa (položaja) društva ilidruštava obuhvaćenih tim promjenama. Maštaju izmjene uekonomskom i pravnom identitetu subjekata, što ima odraza upravnom prometu. Stoga se te promjene nazivaju eksternim ilispoljnim2), za razliku od promjena u unutrašnjoj organizacionojstrukturi društva. Ovim promjenama dolazi do stvaranja većih ilimanjih subjekata jer se spajaju, odnosno pripajaju ili cijepaju imovinepostojećih pravnih lica. Meki od oblika statusnih promjenapredstavljaju vidove integracije ii koncentracije kapitala (spajanje,fuzija), dok drugi imaju za posljedicu cijepanje postojeće imovine naviše i stvaranje množine subjekata u privrednom životu (podjela).Jl Jovanović dr Vladimir: “Privredno pravo”, Zavod za izdavanje udžbenika Srbije,

Beograd, 1961, str. 262


Razlozi za provođenje statusnih promjena društava mogu biti različiteprirode. U uslovima tržišne ekonomije oni su, prvenstveno,ekonomske i razvojne naravi. Spajanje i pripajanje, kao vidoviposlovne integracije, treba da doprinesu stvaranju većih i ekonomskijačih poslovnih subjekata sa većom sposobnosti da učestvuju utokovima tržišne utakmice. Cijepanje, pak, jednog društva treba daomogući da se njegova razvojna koncepcija, rast i razvoj odvijajudisperzirano, u više ekonomsko-pravnih cjelina. Statusne promjenese, nerijetko, javljaju i kao posljedica nemilosrdne konkurentskeborbe na tržištu. Globalizacija odnosa direktno dovodi do statusnihpromjena (reorganizacije) poslovnih društava, dioničkih prvenstveno,u okvirima više zemalja jer je to jedan od vidova stvaranjatransnacionalnih kompanija (koncentracija kapitala).nasuprot pozitivnim efektima, fuzije (spajanja i pripajanja) društavamože imati za posljedicu ograničavanje slobodne privredne utakmice,konkurencije. Otuda su ove statusne promjene forma stvaranjamonopolskog položaja, monopoliziranja tržišta.^ Kao vid stvaranjamonopolskih entiteta statusno-pravnog karaktera, ovi oblici integracijepredmet su posebne pravne regulacije i stroge kontrole od stranedržave i njenih pravnih tijela. Posebno kada su u pitanju„horizontalne" fuzije društava iste ili kompatibilnih djelatnosti/120'1

2. Zajedničke pravne karakteristikeZajedničke pravne karakteristike statusnih promjena (spajanja,pripajanja, podjele) izražavaju se u sljedećem:1. odluke o statusnim promjenama u društvu (podjela) ili

društvima (spajanje, pripajanje) donose ulagači ii skupštine,u istovjetnom tekstu, na način utvrđen statutima tihdruštava;

2. donošenju odluka najviših organa upravljanja društavaprethode obimne radnje koje se ogledaju u donošenjuplana reorganizacije (konsolidacije), sastavljanju izvještajarevizora, obezbjeđenju garancija povjeriocima,zaključivanju raznih ugovora i si;

3. spajanje Hi pripajanje različitih tipova društva (akcionarskogi društva sa ograničenom odgovornosti ili društva saograničenom odgovornosti i komanditnog) uvijek povlačidvije složene operacije: transformaciju, tj. promjenu oblikapostojećeg društva i statusnu promjenu. Te promjene nemogu pravno izmijeniti položaj članova društva tako da onidodu u teži položaj (položaj lično odgovornih članova), beznjihove saglasnosti;

120 Uporednu pruvu određuju principe i pruvilu od kojih se mora polaziti u procjeni da li bi

izvršena fuzija dovela do stvaranju monopolskog položuja, određuju organe kontrole i

sankcije koje se mogu izreći, u slučaju povrede pravila fuzije


4. provođenjem statusnih promjena dolazi do univerzalnesukcesije (preuzimanja svih prava i obaveza) i pravnogsljedovanja. Za obaveze pravnog pred ni ka (spajanje,cijepanje) ili društva koje se pripaja, a koje su stvorene prijeupisa promjene u sudski registar, po zakonu, odgovarajudruštva na koja je imovina prešla, kao pravni sijed ni ci;

5. u ekonomskom pogledu provođenjem statusnih promjenane dolazi do likvidacije imovine, pošto se ne provodizakonom predviđen likvidacioni postupak, nego ta imovinanastavlja svoj život u novom ili novim pravnim subjektima(društvima);

6. statusne promjene zahtijevaju osiguranje i zaštitu dioničara,odnosno članova društva, kao i društava obuhvaćenihpromjenom, uključujući i zaštitu povjerilaca;

7. pravila i pravni akti koje donose organi upravljanja društavaobuhvaćenih statusnom promjenom (ugovori, diobnibilansi) imaju isključivo interna dejstva za vođenjeregresnog postupka, ali nemaju pravna dejstva i neobavezuju povjerioce;

8. statusne promjene proizvode pravna dejstva momentomupisa u sudski registar kada se brišu iz registra društavakoja su prestala statusnom promjenom.

3. Vrste statusnih promjenaPravna teorija i zakonodavstvo poznaju osnovne vrste statusnihpromjena: spajanje, pripajanje i podjela, sa njihovim varijantama. Zaspajanje i podjelu koristi se tremin „fuzije", za pripajanje još i„adopcija" ili „apsorpcija", a za sve vrste promjena i termini„rekonstrukcija" ili „reorganizacija".5'Spajanje, kao oblik fuzije, jeste statusna promjena kojom dolazi doprestanka dva ili više društava od kojih nastaje jedno novo društvo.Dakle, postojeća spojena društva se gase, nestaju, a umjesto njihformira se, kreira, jedno novo. Imovina spojenih društava prelazi nanovo društvo, koje je njihov pravni sljednik. Tako od više društava i

Companies Act (1985), čl. 425-430F; Model Business Corporation Act (1069), čl. 71-73:

Harrv G. Henn, op. cit. str.826-834


njihovih imovina nastaje jedan jači i ekonomski snažniji subjekt. Zaobaveze spojenih društava, koje su nastale do momenta upisapromjene u sudski registar, po zakonu i neograničeno povjeriocimaodgovara društvo koje je nastalo spajanjem.Spojiti se mogu društva istog tipa (više akcionarskih) ili razliičtihtipova (dva akcionarska, jedno sa ograničenom odgovornosti i jednokomanditno društvo). Bez obzira na tipove spojenih društava, u obzirdolazi primjena dvije vrste pravila: prva, zakonska pravila koja seodnose na statusnu promjenu spajanja kako bi se izvršilakonsolidacija više osnovnih glavnica u jedan osnovni kapital društvakoje je nastalo spajanjem (vlasnička prava članova u novom društvu,zaštita povjerilaca i dr) i druga vrsta pravila, ona koja se odnose naosnivanje (instaliranje) novog društva, zavisno od njegovog tipa (dd ilidoo).Kao što je ranije naznačeno, postavljaju se dva pitanja: zaštita članovaspojenih društava (akcionara) i zaštita povjerilaca tih društava. Zaštitačlanova je posebno važna kod društava čije hartije od vrijednostinemaju redovnu kotaciju na berzi (akcije i obveznice). U obzir dolaziprimjena pravila o zaštiti manjine (minoriteta), koja su u našem pravupredviđena kod akcionarskih društava, ali se korištenjem analogijelegis mogu protegnuti i na ostala društva. Fiaime, član društva ilidioničar koji je glasao protiv odluke o spajanju imao bi pravozahtijevati od društva da otkupi njegov udio (akcije) uz isplatu njegovetržišne vrijednosti.121 Kao manjina on ne može spriječiti donošenjeodluke o spajanju, ali može zaštiti svoja trenutna prava. Neovisno odtoga, on bi mogao koristiti pravo pobijanja odluke skupštine, ako jesmatra nezakonitom i uz ispunjenje drugih zakonskih uslova.Pitanje zaštite povjerilaca spojenih društava (zakonskih, ugovornih,van ugovornih) izuzetno je važna pošto može doći do spajanjasolventnog sa insolventnim društvima. Uporedna prava, zato,predviđaju različite pravne tehnike; pružanje povjeriocima garancijada će obaveze biti izmirene, uz upis u sudski registar ili saglasnostvlasnika obveznica na posebno organizovanoj skupštini ili odvojenoupravljanje aktivom spojenih društava od imovine novog društva svedokle novo društvo ne izmiri obaveze ili ne pruži valjane garancije zanjihovo ispunjenje. U našem pravu, ova materija je nedovoljnoregulisana sa stanovišta zaštite interesa povjerilaca i pravnog prometa(ZOP, čl. 142-149). Tim prije što kod javnih preduzeća, osnivačisključuje svoju odgovornost za formirana ili statusnom promjenomobuhvaćena javna preduzeća.

121 Uputstvo. . . pod c), tač. 15


Pripajanje je, takođe, oblik fuzije koji je mnogo češći u praksi. Ovomstatusnom promjenom jedno ili više društava pripaja se nekomdrugom društvu, pri čemu pripojena društva prestaju postojati kaosamostalni pravni i poslovni subjekti. Ona se asimiliraju, njihapsorbuje društvo kome su se pripojila. Ovdje se, za razliku odspajanja, pravno ne kreira potpuno novo društvo. Društvo koje jeapsorbovalo druga pripojena društva zadržava svoj pravni status, sanešto izmijenjenom imovinskom strukturom. Maime, imovinepripojenih društava ulaze u njegovu imovinu, čineći jedno imovinskojedinstvo mnogo jače i snažnije. Time dolazi do koncentracije kapitalai smanjenja broja subjekata u privrednom životu. Pripojena društvanestaju, brišu se iz sudskog registra, a njihov pravni sljednik jedruštvo kome su se pripojila. Stoga ono odgovara za njihove nastaleobaveze prije pripajanja, kao univerzalni sukcesor (ZOP, ČL. 143, 148).Pripajanje se može izvršiti između društava istog tipa ili različitihtipova. U prvom slučaju, primjenjuju se samo pravila koja se odnosena pripajanja, jer se ne osniva novo društvo, za razliku od spajanja.Međutim, ako se pripajanje vrši između društava različitih tipova(akcionarskog i društva sa ograničenom odgovornosti), tada dolazi uobzir i primjena pravila o transformaciji organizacionih oblikadruštava. Tek nakon transformacije pripojenih društava može se prićikonsolidaciji osnovne glavnice, na način utvrđen planom konsolidacijekako predviđaju uporedna prava. Ako se radi o akcionarskimdruštvima, obavljaju se određene operacije sa dionicama (povlačenjepostojećih, izdavanje novih, konverzija i si).I ovdje se postavlja pitanje zaštite akcionara i zaštite povjerilaca. Morase voditi računa o zaštiti: akcionara i povjerilaca društava koja sepripajaju (nestaju) i istovremeno o zaštiti akcionara i povjerilacadruštva kome se ona pripajaju. Pripojena društva mogu bitiinsolventna ili u finansijskim teškoćama, kao i obratno. Na ova pitanjase primjenjuju pravila koja su izložena kod statusne promjenespajanja.Podjela ili cijepanje je takva statusna promjena gdje podjelom jednogdruštva nastaje više manjih i to novih društava. Društvo koje se dijeliprestaje postojati jer njegova imovina (aktiva i pasiva) u određenimobimima prelazi na novonastala sruštva. Time se, takođe, vršiuniverzalna sukcesija i nastala društva su pravni sljednicipodijeljenog društva. Za razliku od pripajanja i spajanja, ovdje dolazido dekoncentracije kapitala i nastanka više manjih poslovnihdruštava. Ovo je u teoriji poznat „čisti" vid podjele. Međutim, podjelase može kombinovati sa prethodne dvije statusne promjene. Tako kod„podjele - spajanja" cijepa se jedno društvo, a potom njegovi dijelovi


sa drugim društvima ili njihovim dijelovima. Kod „podjele - spajanja"dijelovi podijeljenog društva se pripajaju već postojećim društvima. Uoba posljednja slučaja, dijelovi podijeljenog društva ne nastavljajuživot Kao samostalna društva. Stoga se na njih primjenjuju pravila opodjeli Kao i zaKonsKa pravila o spajanju ili pripajanju.Zaštita povjerilaca podijeljenog društva je obezbijeđena na sljedećinačin: društva Koja su nastala od podijeljenog društva, po zaKonu,odgovaraju solidarno i neograničeno za ranije obaveze podijeljenogdruštva Koje su nastale prije upisa statusne promjene u registar suda(ZOP, čl. 149). To je pravilo primijenjeno i u neKim uporednimpravima. S tim što naše pravo, u interesu zaštite povjerilaca i prometa,ne dozvoljava ugovorno ograničenje ili isKljučenje te odgovornosti.

III PRESTANAK POSLOVNIM SUBJEKATA1. Pojam i razlozi prestankaPrestanaK subjeKata poslovnog prava može se posmatrati ueKonomsKom i pravnom smislu. EKonomsKi prestanaK znači da tajsubjeKt prestaje da obavlja poslovnu djelatnost. U pravnom smislu,prestanaK označava gubitaK pravnog subjeKtiviteta i brisanje izsudsKog registra, bez obzira na to da li ili ne njegova imovina i daljeostaje u funKciji. PrestanaK u eKonomsKom i pravnom pogledu se, popravilu, podudara, osim u slučaju statusnih promjena ili promjeneorganizacionog obliKa društva (transformacija).Razlozi prestanKa, poKretači postupKa Kao i sam postupaK prestanKapravnih lica utvrđeni su prinudnim (imperativnim) normama. Razloziza prestanaK mogu se, u osnovi, svrstati u tri grupe: eKonomsKi, pravnii tehničKi.7'EKonomsKi razlozi za prestanaK poslovnih subjeKata mogu se daljepodijeliti u dvije podgrupe. U prvu podgrupu spadaju eKonomsKirazlozi Koji izražavaju objeKtivnu nemogućnost obavljanjaregistrovane djelatnosti. Maštaju onda Kada prestanu da postojeprirodni i drugi uslovi za vršenje privredne djelatnosti (ZOP, čl. 152,ZSL, čl. 135).lif U neKim oblastima Kao što su rudarstvo, eKsploatacijanafte, prirodnog plina, mineralne vode i dr, prirodni uslovi su

Sultanović Aziz, Trifković dr Miloš, Simić dr Milić, op. cit. str. 293Sl Zakon o stečaju i likvidaciji - kraće ZSL (SI. novine FBiH 23/98)


odlučujući za formiranje, ali i za prestanak poslovnog subjekta.Pretpostavlja se da je aktiva veća od pasive pa se provodi postupaklikvidacije.Drugu podgrupu ekonomskih razloga predstavljaju uzroci tržišne,finansijske i poslovne prirode zbog kojih je dalji opstanak poslovnogsubjekta neodrživ, i zbog njega samog i zbog povjerilaca. Ti razlozipostoje onda kada je poslovni subjekt trajnije nesposoban zaplaćanje, a to je, u načelu, onda kada u periodu od 30 dananeprekidno ne izmiruje sve svoje dospjele novčane obaveze -insolventnost (ZSL, čl. 3). U širem smislu, insolventnost postoji uvijekkada: dužnik obustavi svoja plaćanja ili je izmirio, odnosno možeizmiriti potraživanja nekih svojih povjerilaca, bez obzira na to što jeaktiva veća od pasive.!,) Ako su se stekli ovi ekonomski razlozi, provodise stečajni postupak.U drugu grupu razloga dolaze oni koji imaju pravni karakter, a to supravne činjenice ili pravna stanja u koja je došao poslovni subjekt.Juridički razlozi koji utiču na prestanak subjekata su: statusnepromjene, nemogućnost provođenja procesa privatizacije na zakonompredviđen način, sudskom presudom utvrđena ništavnost upisa usudski registar (ZOP, čl. 152, ZSL, čl. 135).Treća grupa razloga ima tehnički karakter i posredno mogu uslovitiprestanak poslovnog subjekta. Oni se svode na nepostojanje ili naprestanak postojanja posebnih uslova (dodatnih) za poslovanjesubjekata. Najčešće su ti uslovi utvrđeni podzakonskim aktima(uredba, pravilnik, uputstvo). Ukoliko se ne ispune ti uslovi,administrativnu mjeru zabrane vršenja rada i djelatnosti donosinadležni državni organ.Različiti razlozi koji mogu usloviti prestanak poslovnog subjektadeterminišu različite pravne tehnike (postupke) prestanka. U daljemizlaganju zadržaćemo se na opštim pravilima o prestanku poslovnihsubjekata, prvenstveno, društava i to u vidu sumarnog pregleda.Inače, postupci su složeni, posebno, kada se radi o stečaju.2. StečajStečaj predstavlja zakonom utvrđen postupak po kome se imovinaprezaduženog poslovnog subjekta (stečajnog dužnika) povjeravaposebnim od suda imenovanim organima koji unovčavaju imovinuVidjeti, Pravni leksikon, Savremena administracija, Beograd, 1964, str.291, ZSL, čl. 3


(stečajna masa) radi skupnog namirenja njegovih povjerilacapodjelom prikupljenih sredstava. Subjekti stečajnog postpuka suprivredna društva, statusni oblici povezivanja privrednih društava idruga pravna lica koja obavljaju privrednu djelatnost"’’ i imaju sjedištena području Federacije Biti. Posebnim zakonima se utvrđuju određenespecifičnosti koje se odnose na subjekte u pojedinim oblastima.122

Stečajni postupak se provodi nad dužnikom u dva slučaja: prvi, ako jetrajnije nesposoban za plaćanje i drugi, kada je prezadužen,uključujući i druge slučajeve određene zakonom.12’ Smatra se dapostoji nesposobnost za plaćanje ako dužnik u periodu od 30 dananeprekidno ne izmiruje sve svoje dospjele novčane obaveze.Činjenica da izmiruje, djelomično ili u cijelosti, potraživanja nekihpovjerilaca ne znači da je sposoban za plaćanje. Prezaduženost, pozakonu, postoji onda ako imovina dužnika ne pokriva njegoveobaveze (pasiva veća od aktive).Stečajni postupak vodi kantonalni (županijski) sud na čijem područjuje sjedište stečajnog dužika. Obavezni organi stečajnog postupka su:stečajno vijeće, stečajni sudija i stečajni upravnik, a fakultativni odborpovjerilaca. Svaki od ovih organa provodi određene radnje iznadležnosti zakonom utvrđene (ZSL, čl. 14 - 36). Stečajno vijeće jenajviši organ jer može, po službenoj dužnosti ili po prijedlogu iliprigovoru, mijenjati odluke stečajnog sudije i stečajnog upravnika, akoutvrdi da su one nezakonite.Postupak provođenja stečaja je, po zakonu, hitan, a njegovespecifičnosti su u sljedećem: ne može se tražiti vraćanje u pređašnjestanje, niti podnositi prijedlog za ponavljanje postupka; nije dovoljenpravni lijek revizije, ako se propusti rok; rokovi su kratki, na žalbu upravilu 8 dana, a na zaključak tri dana; žalba i prigovor ne odgađajuizvršenje, u načelu. Odluke se donose u obliku rješenja ili zaključka(ZSL, čl. 8-13).Za pokretanje stečajnog postupka potrebno je staviti prijedlog.Prijedlog mogu dati: povjerioci i sam poslovni subjekt (dužnik), alikvidacioni upravnik ako se u postupku provođenja likvidacije utvrdida postoje uslovi za provođenje stečaja. Prema specijalnim propisima,samo Agencija za bankarstvo može podnijeti prijedlog za pokretanjestečaja banke (ZOB, čl. 59).

122 ZOB, čl. 52 i dalje121 U pogledu likvidacije i stečaja banaka i društava za upravljanje fondovima, uključujući i

fondove, vidjeti specijalne zakone o tim institucijama - ZOB, čl. 52 - 64, ZDUF1F, čl. 6,64


Stečajni postupak je veoma složen i obično se dijeli u nekoliko fazakoje se u literaturi različito određuju.15) Slijedeći zakonsku logiku isistematizaciju postoje sljedeće faze: a) prethodni postupak, b)otvaranje stečajnog postupka, c) prijavljivanje i ispitivanjepotraživanja, d) konverzija dugova ili prodaja stečajnog dužnika, e)unovčavanje imovine, f) namirenje povjerilaca podjelom diobnemase i g) zaključenje stečajnog postupka i upis u sudski registar.a) Prethodni postupak. Cilj prethodnog postupka jeste

utvrđivanjeekonomsko-finansijskog stanja dužnika, odnosno da li postojeuslovi za otvaranje stečaja. Stoga se ovaj postupak (faza) možezavršiti donošenjem rješenja o otvaranju stečaja ili rješenjem oobustavi postupka. Stečajno vijeće, s ciljem saniranja stanja,može: postaviti privremenog stečajnog upravnika; zabranitiraspolaganje imovinom dužnika ili da se raspolaganje obavlja uzprethodnu saglasnost stečajnog sudije ili privremenog stečajnogupravnika; zabraniti ili privremeno odobriti individualne egzekucijena imovini dužnika; zabraniti isplate sa računa dužnika. Ključnauloga je privremenog stečajnog upravnika koji, između ostalog,ima dužnost da štiti i održava imovinu dužnika i da vodi društvo(stečajnog dužnika). Ograničenja u raspolaganju imovinom javnose objavljuju i upisuju u sudski registar (ZSL, čl. 39 - 46).

ria posebnom ročištu, koje zakazuje stečajno vijeće, može doći dopreuzimanja duga stečjanog dužnika uz ili bez jemstva, ali se ne možezaključiti prinudno poravnanje u ovoj fazi. Ako nije došlo dopreuzimanja duga, a na osnovu izvještaja privremenog stečajnogupravnika i, po potrebi, mišljenja vještaka finansijske struke, stečajnovijeće donosi rješenje o otvaranju stečajnog postupka.b) Otvaranje stečajnog postupka. Stečajno vijeće donosi odluku o

otvaranju stečaja u formi rješenja koje se objavljuje u „Službenimnovinama Federacije Bili" i službenom glasniku kantona(županije). Rješenje se dostavlja: predlagatelju, stečajnomdužniku, instituciji koja vodi poslove platnog prometa i javnomtužilaštvu. Inače, prouzrokovanje stečaja inkriminisano je kaoposebno krivično djelo.'4) Činjenica otvaranja stečaja upisuje se u


javne knjige: sudski registar, zemljišne knjige i registar pravaindustrijske svojine. Povjerioci, koji se obavještavaju putem javnogoglasa, dužni su u roku od 30 dana do dana objavljivanja oglasa uslužbenom glasilu Federacije i kantona izvršiti pn/avljivanje svojihpotraživanja. Pravne posljedice otvaranja stečajnog postupka, uprincipu, nastupaju početkom dana kada je oglas o otvaranjustečajnog postupka istaknut na oglasnoj ploči (tabli) suda. Danomotvaranja stečajnog postupka:1. prestaju prava poslovodnog organa (direktora, uprave),

zastupnika (prokuratora, generalnih i pojedinačnih) i organaupravljanja (nadzornog odbora, skupštine, ulagača) i u tefunkcije uvodi stečajni upravnik;

2. prestaju radni odnosi zaposlenih radnika stečajnog dužnika,osim onih koje zadrži stečajni upravnik;

3. obrazuje se stečajna masa koju čini cjelokupna imovinastečajnog dužnika, osim posebne stečajne mase (imovinana kojoj je stečeno razlučno pravo);

4. gase se računi dužnika i prava lica ovlaštenih naraspolaganje imovinom sa računa, otvara se novi račun na <koji se prenose novčana sredstva sa ugašenih računa;

5. u firmu dužnika dodaje se oznaka ,,u stečaju";6. potraživanja povjerilaca prema stečajnom dužniku koja nisu

dospjela smatraju se dospjelim;7. povremena davanja (činidbe), novčana i nenovčana,

pretvaraju se u jednokratna novčana potraživanja;8. prestaju teći kamate na potraživanja koja se izmiruju iz

stečajne mase;9. prekida se zastaijelost potraživanja od dužnika (danom

prijavljivanja potraživanja), a zastarjelost potraživanjastečajnog dužnika po osnovu njegovih potraživanja ne tečegodinu dana od dana otvaranja stečaja;

10. ne može se protiv stečajnog dužnika dopustiti individualnamjera obezbjedenja, niti individualnog prinudnog izvršenja;

1 1. vrši se prinudna kompenzacija dužnikovih potraživanja sapotraživanjima povjerilaca, osim u slučajevim izričitozakonom predviđenih;

12. za izvršenje dvostrano teretnih ugovora zaključenih prijeotvaranja stečajnog postupka važe specijalna pravilapredviđena u članu 72. ZSL;

13. prestaju nalozi stečajnog dužnika koji se odnose naimovinu koja čini stečajnu masu;

14. prestaju ponude učinjene dužniku ili ponude koje je dužnikučinio trećim licima, ako nisu prihvaćene do dana otvaranjastečajnog postupka;


15. prodavač ili komisionar mogu zahtijevati da se robaisporučena stečajnom dužniku vrati, ako dužnik nije ucijelosti platio cijenu, a robu dužnik nije preuzeo do danaotvaranja stečaja (pravo na potragu).

U vezi sa dejstvom otvaranja stečaja postoji mogućnost pobijanjapravnih radnji stečajnog dužnika koje su preduzete prije otvaranjastečaja, tj. u posljednjoj godini prije dana otvaranja stečaja. Aktivnulegitimaciju imaju povjerioci i stečajni upravnik, a pasivnu lica premakojima je radnja preduzeta, kao i stečajni dužnik. Tužba se možepodnijeti u roku od dvije godine od dana otvaranja stečaja, anajkasnije do zaključenja stečajnog postupka (ZSL, čl. 76).U stečaju se pojavljuje kategorija razlučnih i izlučnih prava. Onadaju mogućnost odvojenog namirenja iz imovine stečajnog dužnikaili iz stvari. Razlučno pravo jeste pravo povjerioca čije jepotraživanje obezbijeđeno najkasnije 60 dana prije otvaranjastečajnog postupka. Obezbjedenje se sastoji u hipoteci, zalozi napokretnim stvarima (kolateral), potraživanjima, pravu retencije ilipravu prvenstvene naplate (npr. komisionar). Iz imovine stečajnogdužnika formira se posebna stečajna masa za namirenjepotraživanja ovih povjerilaca. Izlučna prava jesu prava trećih licana osnovu kojih ona mogu tražiti da se određene stvari (ne prava ilinovac) izluče ili izuzmu iz stečajne mase. Radi se o stvarima koje ine pripadaju stečajnom dužniku, ali su se našle u njegovojimovinskoj masi (treće lice vlasnik određene stvari, prodavačzadržao pravo svojine, poslugodavac, zakupodavac, davalacleasinga, ostavilac).c) Prijavljivanje i ispitivanje potraživanja. Svoja potraživanja

povjerioci prijavljuju pismeno navodeći u prijavi iznos potraživanjai pravni osnov. Prijavljuju se potraživanja po kojima se vodiparnični postupak. Razlučni i izlučni povjerioci, također, prijavljujusvoja potraživanja, kao i solidarni dužnici i jemci.

Prijavljena potraživanja ispituje stečajno vijeće, uz učešćestečajnog upravnika, povjerilaca i drugih lica koja mogu pružitirelevantne podatke o postojanju i visini prijavljenih potraživanja.Stečajni upravnik se mora precizno izjasniti o svakom prijavljenompotraživanju: da li ga priznaje ili osporava. Takođe, i povjeriocimogu osporavati prijavljena potraživanja. Utvrđeno je samo onopotraživanje koje prizna stečajni upravnik, a ne ospori niti jedanprisutni povjerilac. Povjerilac čije je potraživanje osporeno možeisto dokazivati u posebnom sudskom postupku (parničnom) ilidrugim organom.


d) Konverzija dugova ili prodaja stečajnog dužnika. Na osnovuprocjene i plana konverzije dugova, prethodno pribavljenjesaglasnosti povjerilaca i mišljenja stečajnog upravnika će odlučiti:

1. da se izvrši pretvaranje potraživanja u trajne uloge ili2. da se dužnik kao pravno lice proda.Prodaja dužnika se ne može obaviti dok se prethodno povjerioci neizjasne o konverziji dugova. Prodaja se, inače, obavlja javnomdražbom ili neposrednom pogodbom. Sredstva koja se dobijuprodajom dužnika ulaze u stečajnu masu. Prodaja na ovakav načindužnika ne utiče na prava razlučnih i izlučnih povjerilaca.e) Unovčavanje imovine. Unovćavanje imovine stečajnog dužnika

može se vršiti prodajom dijelova imovine, pojedinačnom prodajomimovine. Ako se na ovakav način vrši prodaja, onda se ona, popravilu, obavlja javnim nadmetanjem, ali može i neposrednompogodbom. Imovina koja čini funkcionalnu cjelinu prodaje sezajedno - zgrada i zemljište. Prije izlaganja javnoj prodaji procjenuvrši vještak (postrojenja, uređaji, te pojedinačne stvari). Početnacijena ne može biti ispod 1/2 procijenjene vrijednosti. Ako se neproda imovina po toj cijeni, tada: stečajno vijeće odobrava nižucijenu, ne bude li ni tada prodata, određuje se nova procjena; akose i tada ne proda, imovina se pojedinačno prodaje povjeriocima,a u krajnjoj liniji poslije namirenja troškova postupka imovina sepredaje ulagačima ili zakonom određenom organu. Ako su upostupku prodaje imovine povrijeđena njihova prava, povjeriociimaju pravo pobijati ugovore.

f) Piamirenje povjerilaca podjelom diobne mase. Stečajna masa kojase dijeli povjeriocima naziva se diobna masa. nju čine: novčanasredstva dužnika na dan otvaranja stečaja, novčana sredstvaostvarena prodajom imovine dužnika te naplaćena potraživanja utoku postupka stečaja. Troškovi stečajnog postupka ne ulaze udiobnu masu i oni se izdvajaju iz stečajne mase prije diobe. Utroškove ulazi iznos zagarantovanih ličnih dohodaka zaposlenihkoji nisu isplaćeni do dana otvaranja stečajnog postupka,uključujući štete iz osnova povreda na radu.

Stečajno vijeće na prijedlog stečajnog upravnika odobrava nacrt plana


za glavnu diobu. Potraživanja povjerilaca isplaćuju se srazmjemo izdiobne mase (ZSL, čl. 105). U slučaju stečaja ili likvidacije banke


isplata obaveza se vrši po redoslijedu prioriteta,15) što predstavljaodstupanje od opštih pravila. Nakon održane rasprave za glavnudiobu, rasprave i prigovora povjerilaca, stečajno vijeće donosi rješenjeo glavnoj diobi. Kada rješenje postane pravosnažno, stečajni upravnikvrši isplatu povjeriocima iznosa koji su utvrđeni u toj odluci suda.Može se obaviti i naknadna dioba, ako u prvoj sva imovina dužnikanije razdijeljena. Preostali dio, ako pretekne, dijeli se ulagačima(dioničarima) srazmjemo njihovom učešću (neto stečajna masa).g) Zaključenje stečajnog postupka i upis u sudski registar. Poslije

glavne diobe, stečajni upravnik podnosi stečajnom vijeću izvještaj0 tome da su svi poslovi vezani za stečaj okončani. Stečajnovijeće donosi rješenje o zaključenju stečajnog postupka koje seobjavljuje u „Službenim novinama Federacije BiH" i u službenomglasniku kantona (županije). Rješenje o zaključenju stečajnogpostupka upisuje se u sudski registar i danom njegovog upisastečajni dužnik se briše iz registra i prestaje postojati (ZSL, čl.1 16).

3. Prinudno poravnanje u stečajuPrinudno poravnanje je zakonom utvrđen postupak koji provodistečajno vijeće u toku trajanja stečajnog postupka, na prijedlogpovjerilaca ili dužnika. Prijedlog se može staviti u periodu od danaotvaranja stečajnog postupka do ročišta za raspravu po nacrtu zaglavnu diobu (ZSL, čl. 1 17). Cilj prinudnog poravnanja u stečaju jesteda se ne provodi stečajni postupak (obustavi) i da stečajni dužnikostane, s tim da se povjerilac namiri u određenom iznosu. Dakle, dase sačuva od propadanja insolventan poslovni subjekt. Postupakprinudnog poravnanja provodi stečajno vijeće.Prijedlog za prinudno poravnanje, naročito, sadrži procenat koji sepovjeriocima nudi za namirenje njihovih potraživanja i rokoveplaćanja. U tome smislu zakonska pravila su ova: a) najmanje 35%iznosa potraživanja, ako je plaćanje u roku od jedne godine; b)najmanje 50% od iznosa tražbine, ako je plaćanje u roku od dvijegodine i c) ako je plaćanje potraživanja u punom iznosu, rok zaisplatu ne može biti duži od tri godine (ZSL, čl. 119).1 y’ Redovi prioriteta su sljedeći: 1 isplatni red - dugovi banke po osnovu zajmova datih banci

stvoreni tokom privremene uprave; II isplatni red —potraživanja osiguranih kreditora do

vrijednosti osiguranja; III isplatni red - depoziti fizičkih lica, najviše 5.000,00 KM po

deponentu; IV isplatni red - ostali depoziti, uključujući depozite fizičkih lica iznad iznosa od

5.000,00 KM po deponentu; V isplatni red — potraživanja ostalih kreditora i VI isplatni red —

potraživanja dioničara (akcionara) banke (ZOB, čl.63)


O predloženom poravnanju povjerioci odlučuju glasanjem. Ne moguglasati: povjerioci koji svoja potraživanja nisu prijavili u određenomroku, ako se stečajni dužnik na njih nije mogao izjasniti; povjerioci, uobimu priznatih razlučnih prava. Prinudno poravnanje je prihvaćenoako za njega glasaju povjerioci čija potraživanja iznose više od 50%potraživanja onih povjerilaca koji imaju pravo glasa i kada takoporavnanje odobri stečajno vijeće (ZSL, čl. 122). Zaključeno prinudnoporavnanje (rješenje stečajnog vijeća) ima pravno dejstvo prema svimpovjeriocima, osim razlučnih i izlučnih povjerilaca te na potraživanjapovjerilaca prema jemcima, solidarnim dužnicima i regresnimobveznicima stečajnog dužnika. Pravovažno rješenje o prinudnomporavnanju objavljuje se u „Službenim novinama Federacije Bili" i uslužbenom glasilu kantona (županije). Rješenje o poravnanju seupisuje u sudski registar.Svaki povjerilac koji je učestvovao u prinudnom poravnanju ima pravostaviti stečajnom vijeću zahtjev za stavljanje van snage prinudnogporavnanja. Rok je šest mjeseci poslije isteka roka za izvršenjeprinudnog poravnanja. Ovo pravno sredstvo se može koristiti samo uslučaju ako je dužnik u mogućnosti izmiriti potraživanje u većemiznosu od onog koje je utvrđeno rješenjem o prinudnom poravnanju.4. LikvidacijaLikvidacija je način prestanka solventnog poslovnog subjekta pozakonom utvrđenom postupku usljed postojanja zakonom utvrđenihrazloga.I(>) Kod likvidacije imovina je redovno veća od obaveza pa nedolazi u pitanje namirenje povjerilaca. Međutim, ako se u tokuprovođenja likvidacionog postupka utvrdi da to nije slučaj, nego da suse ispunili uslovi za stečaj, likvidacioni upravnik je dužan podnijetiprijedlog kantonalnom sudu za otvaranje stečaja (ZSL, čl. 140).Postupak likvidacije provodi se:1. ako je prema poslovnom subjektu (društvu) rješenjem

nadležnog državnog organa izrečena trajna mjera zabranerada ili obavljanja djelatnosti;

2. ako su prestali postojati prirodni uslovi za vršenje poslovnedjelatnosti;

3. ako su prestali postojati ekonomski uslovi za rad;4. ako je pravomoćnom odlukom suda utvrđena ništavnost

upisa u sudski registar;1(1 Sultanović Aziz, Trifković dr Miloš, Milić dr Siniić, op.cit.str. 295; Postoje specifičnostiu pogledu banaka (ZOB, čl. 53 - 64)


5. ako se privatizacija ne može provesti na način i poduslovima utvrđenim zakonom;17’

6. u drugim slučajevima utvrđenim zakonom (ZSL, čl. 135).Prijedlog za pokretanje postupka likvidacije društva mogu podnijeti:osnivač, vlasnik, dužnik, povjerilac, nadležna agencija za privatizaciju,a kod banke Agencija za bankarstvo Federacije BiH. Za otvaranje iprovođenje postupka likvidacije mjerodavan je kantonalni (županijski)sud. Organi za provođenje toga postupka su likvidaciono vijeće ilikvidacioni upravnik.Ha postupak likvidacije primjenjuju se shodno zakonske odredbe kojese odnose na stečajni postupak, osim odredbi o odboru povjerilaca,razlučne povjerioce, vršenje radnji i ročišta za glavnu diobu. 1 ovdje sevrši unovčavanje imovine društva i formira likvidaciona masa iz kojese namiruju troškovi postupka i povjerioci. Likvidaciono vijeće donosirješenje o glavnoj diobi likvidacione mase. Odluka se objavljuje na istinačin kao i kod stečaja, a po pravosnažnosti dostavlja registarskomsudu radi upisa. Danom upisa rješenja u sudski registar briše sedruštvo i ono prestaje postojati, kao pravno lice.Zakon o privatizaciji preduzeća, čl. 1 1 - 1 8 (SI. novine FBiH 27/97)

Gl a v a Pravni promet, zastupanjed r u g a i odgovornost/ PRAVNI PROMET I IMOVINA1. Pojam prometaU privrednom životu poslovni subjekti učestvuju u ekonomskom ipravnom prometu. Pod ekonomskim prometom podrazumijeva seprenos stvari koje imaju ekonomsku (novčanu) vrijednost sa jednogna drugi subjekt. Cilj toga transfera jeste iskorištavanje upotrebnihvrijednosti prenesenih stvari, odnosno njihovo ekonomskoiskorištavanje.Pravni promet je nadgradnja nad ekonomskim. On označava transfersubjektivnih prava, prvenstveno stvarnih, sa nosioca (titulara) na drugisubjekt. Suština pravnog prometa jeste u tome što se ne prenosi samofaktička, fizička vlast sa jednog lica na drugo, kao što je slučaj kodekonomskog prometa, nego se prenosi i ovlaštenje, odnosno pravnavlast koju objektivno pravo priznaje titularu na toj stvari.1U) Pravnimprometom postiže se zaštita i obezbjeđuje sigurnost ekonomskerazmjene. Stoga je potrebno u pravnom sistemu odrediti koja ovlaštenjaima subjekt prometa kako bi se, u svakom pojedinom slučaju, mogloznati i koja ovlaštenja on prenosi u prometu na druga lica.

Opširnije vidjeti: Sultanović Aziz, Trifković dr Miloš, Milić dr Simić: navedeno djelo,

str. 177. i 282.naročito

Pravni promet, zastupanje i odgovornost 291

2. Subjekti poslovnopravnog prometaSubjekti poslovnopravnog prometa su sva fizička i pravna lica kojimapravni poredak (objektivno pravo) priznaje status subjekta poslovnogprava. To su, kao što smo vidjeli, registrovani subjekti čiji je ciljekonomske prirode. Različiti su oblici tih subjekata koji se formiraju usvim oblastima (građevinarstvo, šumarstvo i dr).Svi oni u okviru svoga zakonom utvrđenog položaja mogu biti nosiociposlovnopravnog prometa. Zaključuju ugovore i odgovaraju za njihovoneizvršenje ili neuredno izvršenje, plaćaju poreze, carine, odgovarajuza privredne prestupe i prekršaje.Kao subjekti poslovnog prava,l!i) nosioci prometa su:

1. individualni trgovac, preduzetnik ili samostalni privrednik(imalac radnje, profesionalni posrednik na tržištu kapitala)koji u vidu registrovanog zanimanja obavlja profesionalnudjelatnost;2. privredna/trgovačka društva svih zakonom utvrđenih tipovakoja su osnovni nosioci poslovne aktivnosti i privrednogživota jedne zemlje, uključujući i supsidijama (kontrolirana)društva. Za razliku od ranije, njihova će uloga biti ključna uoblasti tržišna kapitala;3. javna preduzeća (kompanije);4. društvena preduzeća, dok se u procesu privatizacijesvojinske transformacije ne preobraze u neki od tipovaprivrednih društava (dd ili doo)5. statusni oblici povezivanja privrednih/trgovačkih društava,prvenstveno onih koja se formiraju na bazi kapitala(holding, koncern, investicioni fond)6. ostali oblici pravnih lica kao što su udruženja, fondacije,zadruge, različite organizacije (asocijacije)

U pravnom prometu mogu se pojaviti i dijelovi privrednih/trgovačkihdruštava (poslovni centar, hotel). Iako je učesnik u prometu, ako jeupisan u registar suda, dio društva, nema status subjekta prometa.Jednostavno on nema status pravnog lica, niti svoju imovinu, pa nemože tužiti niti biti tužen. Prava i obaveze stečene njegovimistupanjem su prava i obaveze društva kome pripada. Zato istupaju

292 Pravni promet, zastupanje i odgovornost

pod firmom društva.1,1 Na kraju 1997. god. u Federaciji BiH je bilo registrovano: privrednih društava 19.21 1,

društvenih preduzeća 201, javnih preduzeća 418, statusnih oblika povezivanja 22, zadruga

156, ostalih oblika 1.957 — Bilten Statističkog zavoda FBiH, Sarajevo, juni 1998.


3. Pravni instrumenti prometaU pravnom prometu subjekti poslovnog prava koriste različita pravnasredstva koja se često nazivaju instrumentima poslovnih transakcija.Najveći značaj imaju ugovori, i drugi jednostrani pravni poslovi,vrijednosni papiri, ali i komercijalni papiri, legitimacioni papiri i drugepisane isprave i dokumenta kojima se dokazuje nastanak i sadržajposlovne transakcije ili imaju snagu običnog dokaznog sredstva. Naosnovu njih (ugovora, vrijednosnih papira) poslovni subjekti stičuimovinu i vrše promet imovinskih dobara (prodaja, zalaganje, zakup,posluga i dr).Odnosi u prometu između poslovnih subjekata uređuju se i putemrazličitih ugovora koji imaju u sebi elemente trajnijeg povezivanja,zajedničkog nastupanja na tržištu, zajedničkog ulaganja i si. Poredobligacionopravnog karaktera, takvi ugovori često sadrže različiteelemente kojima se tangira status poslovnih subjekata, upravljanje,odnosi na tržištu i drugo.4. ImovinaImovina je ključna kategorija za odvijanje pravnog prometa, pa tako iposlovnopravnog prometa, a nastala je i egzistira u uslovima robneproizvodnje. Već je naprijed kazano šta predstavlja imovinu -ukupnost imovinskih prava koja pripadaju subjektu poslovnog prava(društvu, statusnom obliku povezivanja) izrazivih u novcu.20’ Ona sekonstituiše prilikom formiranja poslovnog subjekta (osnovnaglavnica), a kasnije uvećava poslovanjem društva. Inače, imovinučine: stvarna prava, obligaciona prava, imovinski dio autorskih prava,prava industrijske svojine, udjeli u drugim poslovnim subjektima.Opšte je pravilo poslovnog prava da je imovina poslovnog subjektaodvojena, „razdjelita", od imovine njegovih ulagača članova društva.Ulog, u stvarima, pravima i novcu, ulazi u imovinu društva u koje sevrši ulaganje (investiranje). Taj princip je konsekventno proveden koddruštva sa ograničenom odgovornosti i akcionarskog društva. Zato zaobaveze u prometu odgovaraju svojom imovinom, a ne i članovi.Međutim, kod društava personalnog tipa taj princip nije dosljednoproveden kada se tiče imovinskopravne odgovornosti jer postoji i ličnaodgovornost članova društava.

Obaveze predstavljaju teret na imovini, odnosno na određenim subjektivnim pravima -

Vedrić dr Martin i dr: ‘‘Građansko pravo” Narodne novine, Zagreb, 1996, str.78


II ZASTUPANJE IPREDSTA VU AN JE1. Pojam i pravni osnov nastajanjaPoslovne organizacije (društva, statusni oblici povezivanja) su subjektiekonomskog i pravnog prometa, s tim što ne mogu davati izjave voljekao što to čine fizička lica. Izjave volje, u njihovo ime i za njihovračun, daju određena fizička lica (javni partneri, komplementari,direktor, članovi uprave, prokuristi i dr). Dakle, za poslovne subjekteprava stiču i obaveze preuzimaju lica koja jednim imenom nazivamozastupnicima. Zastupnik djeluje u tuđe ime i za tuđi račun.Ranije smo na određenim mjestima rekli da je zastupanje pravniodnos (pravna ustanova) na osnovu koga fizičko lice (zastupnik)sklapa posao ili obavlja neku pravnu radnju, tj. daje izjavu volje zaprivredno društvo, holding, koncern (zastupanog). Pravna dejstva(učinci) iz takvog odnosa ili radnje prelaze i dejstvuju premaposlovnom subjektu, odnosno zastupanom. Ugovor koji zaključizastupnik obavezuje neposredno i treće lice (ZOO, čl.85). Ekonomskiefekti iz tako zaključenog ugovora, pozitivni ili negativni, tiču seimovine zastupanog (društva, holdinga). Razumije se, sve dokzastupnik radi u granicama svojih ovlaštenja (ZOO, čl.85), uprotivnom, nastaju drugi pravni odnosi jer je došlo do prekoračenjagranica ovlaštenja (ZOO, čl.87).Ovlaštenja za zastupanje u savremenim pravnim sistemima, kao i udomaćem pravu, zasnivaju se na zakonu (ex lege), statutu društva iliugovoru o osnivanju, ugovoru o zastupanju (punomoćstvu), te aktusuda - rješenju suda za stečajnog ili likvidacionog upravnika.123 Pravniosnov nastajanja zastupništva predstavlja jedan od kriterija zaklasifikaciju. 22)

Nasuprot zastupanju, predstavljanje jeste istupanje u ime poslovnogsubjekta bez stvaranja imovinskopravnih obaveza. Predstavnik dajeizjave volje koje ne proizvode imovinskopravne učinke za društvo, uprotivnom, onda se radi o zastupanju. S obzirom na to da se ne

123' Stariju koncepciju zastupništvu koju potiče iz rimskog pruvu obuhvutulu je ugovorno

zastupanje. Noviju koncepciju, prvo uvedenu u njemučkom pruvu, znutno je širu jer obuhvutu

i druge osnove nastunku ovog institutu.

Sire vidjeti: Sultunović Aziz, Trifković dr Miloš, Simić dr Milić, op. cit. str. 228.


stvaraju imovinskopravna dejstva za društvo (poslovni subjekt),predstavljanje se najčešće odvija kroz vođenje prethodnih kontakata,razgovora, učešće u diskusijama ili radnje manifestacionog karaktera.Ipak, i predstavnik poslovnog subjekta može preduzimati i pravneradnje (zastupanje) samo ako je izričito ovlašten na zastupanje (ZOP,čl.133). Dakle, zastupnik može uvijek djelovati i kao predstavnik,zavisno od faktičke situacije, dok predstavnik ne može preduzimatiakte zastupanja, ako nije izričito na to ovlašten. Složenost odnosa uprocesu privređivanja zahtijeva da se, u svakoj pojedinačnoj situaciji,odredi jasna granica između izjava koje znače zastupanje i izjava kojeimaju karakter predstavljanja.2. Slobodno i vezano osobljeTradicionalno se kod poslovnih subjekata zastupnici dijele naslobodno i vezano osoblje. Cilj ove podjele jeste bolje razumijevanjeosnova nastanka zastupničkog odnosa, granica ovlaštenja i dužnostizastupnika. Neko može biti član društva (akcionar), ali mu status članane daje automatski ovlaštenje za zastupanje društva.Slobodno osoblje čine fizička lica koja na osnovu zakona ili iz prirodedruštva ili akta suda imaju ovlaštenja za zastupanje poslovnogsubjekta. Mogu preduzimati aktivnosti usmjerene prema trećim licima,u ime i za račun društva. To su: direktor (generalni direktor),predsjednik uprave društva, članovi društva sa neograničenomsolidarnom odgovornosti članova (javni drugari), komplementari testečajni i likvidacioni upravnik. Svoje fiducijame dužnosti izvršavaju iodgovaraju društvu, članovima društva ili organima upravljanja i sudu,koji ih je imenovao.Vezano osoblje (officers) su lica koja imenuje i razrješava (uklanja)direktor (generalni direktor) ili predsjednik uprave ovlašten napreduzimanje izvršnih i administrativnih radnji u okviru dobijenihovlaštenja. U tu kategoriju dolaze: izvršni direktori, pomoćnicidirektora, punomoćnici - generalni i specijalni zastupnici, rukovodnoosoblje svih rangova, punomoćnici po zaposlenju. Sami statuti društvačesto izričito određuju koja lica ulaze u kategoriju vezanog osoblja:tipično su to predsjednik, jedan ili više potpredsjednika društva(kompanije), treasurer i sekretar društva. ^Ulogu zastupnika privrednog/trgovačkog društva mogu vršiti fizičkalica, po osnovu ugovora, koja su kao profesionalna registrovana za3> Opširnije: Hurrz G. Henn, op.cit.str. 432-449


obavljanje određenih poslova na tržištu Kapitala (profesionalniposrednici). To su broKeri, investicioni savjetnici i depozitari.24’ Pravnalica ili dijelovi pravnih lica (predstavništva, afilijacije) registrovani zaposlove trgovinsKe agenture (zastupanja) mogu, taKođe, u ime i zaračun neKog društva preduzimati aKtivnosti iz domena zastupanja.124’3. Zakonski i statutarni zastupniciU ovu Kategoriju spadaju lica čija ovlaštenja na zastupanje tj.preduzimanje aKtivnosti prema trećim licima, izviru iz samog zaKona istatuta društva, uKljučujući ugovor o osnivanju (društveni ugovor). Pritome je potrebno voditi računa o Kome tipu trgovačKog društva se radi.ZaKonsKo zastupanje, ex lege, ulazi u domen vođenja društva(poslovođenja). Me može se drugim pravnim aKtom isKljučiti ili ograničiti.Lice Koje obavlja tu finKciju jeste zaKonsKi zastupniK društva. Ex legezastupnici su direKtor (generalni direKtor) ili predsjedniK uprave društva.Generalno, društvo ne može postojati bez zaKonsKog zastupniKa pošto (

sud neće izvršiti registraciju. Imenovanjem drugog lica na funKcijudireKtora ili predsjedniKa uprave dolazi do promjene ličnosti zaKonsKogzastupniKa, što se obavezno upisuje u sudsKi registar i javno objavljuje u„Službenim novinama Federacije Bili". Sadržaj ovlaštenja zaposlenogzastupniKa jeste zaKljučivanje ugovora i vršenje drugih pravnih poslova iradnji (ZOP, čl. 125).Kod društava personalnog tipa postoje prezumptivini zaKonsKizastupnici. A to su svi javni partneri (drugari) Kod društva saneograničenom solidarnom odgovornosti članova i KomplementariKod Komanditnog društva. Svi oni su zaKonsKi zastupnici, aKougovorom o osnivanju neKi od njih nisu to svoje pravo zastupanjaprenijeli na druge javne partnere, odnosno Komplementara u društvu.U neKim pravima, članovi uprave (odbora direKtora) su zaKonsKizastupnici društva (izvršni direKtori), ali sa ograničenim mandatom -samo u oKviru poslova i u obimu Koji svojim aKtom utvrdi predsjedniKuprave (generalni direKtor).

124Pojam “profesionalni posrednik", kako je definisan u čl.84 ZOVP, ima šire značenje od

tradicionalnog pravnog pojma “zastupnika” u našem pravu. Obuhvata i kategoriju dilera koji

kupuju i prodaju vrijednosne papire u svoje ime i za svoj račun (akcije, obveznice,

dugoročne certifikate, investicione papire).

~ Zakon o vanjskotrgovinskom poslovanju, čl.35 i 36 (SI. novine FBiH, br. 2/95), Zakon o

Irgovini (SI. novine FBiH, br. 2/95), Uredba o zastupanju stranih lica (SI. list RBiH, br.

4/96) ’


Pojam „statutarni" zastupnici je pravno-tehnički izraz za sva lica kojasu na osnovu statuta ili ugovora o osnivanju društva ovlaštena zazastupanje društva. Krug tih lica može biti uže ili šire određen, mogu bitiiz reda vezanog ili slobodnog osoblja. Statutarni zastupnici mogu imatizajednička ovlaštenja ili, pak, da svaki od njih ima samostalna, uzrazgraničenje njihovih ovlaštenja. Statutama ovlaštenja za zastupanjemogu imati: predsjednik nadzornog odbora, predsjednik društva,predsjednik skupštine društva, pomoćnici direktora, sekretar društva,ruko vodno osoblje određenog ranga, rukovodioci dijelova društva.Odnos zakonskog i statutamih zastupnika društva treba tumačiti utome pravcu: da se njihova ovlaštenja dopunjuju, a ne isključuju, i dazakonski zastupnik koji vrši funkciju poslovođenja (direktor,predsjednik uprave) koordinira rad statutamih zastupnika, u okvirunjihovih ovlaštenja. o

Ovlaštenja zakonskog i statutamih zastupnika mogu biti neograničenai tada u sudskom registru piše „bez ograničenja". Pio, statutom se onamogu i ograničiti, što se takođe, upisuje u sudski registar (npr.ograničenje na zaključivanje ugovora do 50.000 KM ili drugačijaklauzula o ograničenju zastupanja). Inače, statutarna ograničenjamogu se odnositi na zaključenje ugovora određene ili određenih vrstaili do određene vrijednosti, zatim, na vršenje određenih radnji (nesvih), te na zaključenje ugovora ili vršenje pravnih radnji uz saglasnostnadzornog odbora (npr. ugovor investicionog karaktera). Ako je usudskom registru upisano da je potrebna saglasnost nadzornogodbora, onda se ta saglasnost može dati prethodno, istovremeno ilinaknadno. Naknadna saglasnost društva (ratihabitatio) ima, uprincipu, povratno dejstvo. U slučaju nedavanja ratihabitacije, smatrase da ugovor nije ni zaključen, a savjesno treće lice ima pravo napravičnu naknadu od društva. Ista pravila važe kada je statutompredviđeno „da zastupnik može zaključiti neki ugovor samo zajednosa određenim organom" (ZOO, čl.55).4. PunomoćniciZakonski i statutarni zastupnik društva može, u okviru svojihovlaštenja, prenijeti (delegirati) na drugo lice dio svojih ovlaštenja zazastupanje društva, tj. opunomoćiti drugo lice. Sam taj pravni odnos,kao i formalni akt, naziva se punomoć ili punomoćje iliopunomoćenje. Prema zakonu, punomoć je ovlaštenje za zastupanjekoje vlastodavac (zakonski ili statutarni zastupnik) pravnim poslomdaje svom punomoćniku (ZOO, čl.89). Na taj način punomoćnik svojaovlaštenja izvlači iz pravnog posla i u granicama takvog ovlaštenja, a


ne iz zakona ili statuta društva. Razumije se, primjena ove pravnetehnike je moguća samo ako zakon i statut dozvoljavaju prenosovlaštenja.Za punomoć u poslovnom pravu vrijede ova pravila: punomoć se dajeu pisanoj formi; punomoćnik može biti pravno ili fizičko lice;punomoćnik može preduzimati samo one poslove i pravne radnje nakoje je ovlašten i u granicama ovlaštenja; ako je punomoćnik dobioopšte (generalno) punomoćje, može preduzimati samo poslove kojidolaze u redovno poslovanje društva, iznad toga mora tražiti posebnoovlaštenje; zakon je predvidio u kojim slučajevima punomoćnik moraimati specijalno (posebno) punomoćje za preduzimanje svakepojedinačne radnje; 2,i> statutom može biti predviđeno daje za davanjepunomoći potrebna saglasnost organa upravljanja ili zakonskogzastupnika (ZOP, čl.128, ZOO, čl.). Na prestanak i prekoračenjaovlaštenja iz punomoći primjenjuju se opšta pravila o zastupanju.Zakonom je predviđeno nekoliko tipova punomoći, a to su: poslovnapunomoć, punomoć profesionalnih posrednika na tržištu kapitala,punomoć trgovinskog putnika i punomoć po zaposlenju.

a) Poslovna punomoć. Poslovna punomoć je ovlaštenje poslovnogsubjekta ili individualnog trgovca (preduzetnika) dato drugomfizičkom licu da sklapa ugovore i obavlja ostale poslove koji seuobičajeno vrše, u okviru registrovane djelatnosti. Ona se neupisuje u sudski registar. Granice ove punomoći već je zakonodredio. Naime, poslovni punomoćnik ne može otuđivati iliopteretiti nekretnine, preuzeti mjenične obaveze ili obavezejemstva, niti uzeti zajam ili voditi spor (ZOO, čl.95). Da bi pred uzeote radnje, mora imati posebno ovlaštenje. Pored zakonskogograničenja, vlastodavac može ograničiti poslovnog punomoćnika- na vršenje određene ili određenih vrsta poslova, što znači da semože izdati u vidu generalne ili specijalne poslovne punomoći.

Pravila koja se odnose na poslovnu punomoć društva u svemu važe iza poslovnu punomoć individualnog trgovca. Kod njega je specifičnostu tome što punomoć ne prestaje smrću individualnog trgovca (imaocaradnje), niti u slučaju da bude lišen poslovne sposobnosti (ZOO,


čl.96)._ ’ U smislu ZOO, čl.91 specijalna punomoć, za svaki konkretni slučaj, treba kod: izdavanja

akceptiranja, avaliranja i indorsiranja mjenice, intervencije kod mjenice, preuzimanja jemstva

i svih vrsta garancija, sklapanja poravnanja (sudskog ili vansudskog), oprosta duga, cesi je sa

causa donandi, intercesije, zasnivanja realnih tereta na imovini (zaloga, hipoteka), kod

odlučivanja o izabranom sudu (arbitraži), odricanja od tužbenog zahtjeva u parnici i dr.


b) Punomoć profesionalnim posrednicima na tržištu kapitala.Ovaj tip punomoći isključivo je vezan za poslove tržišta kapitala.Može se dati licima koja se profesionalno, i u vidu registrovaneaktivnosti, bave specijalnim poslovima na tržištu kapitala. Fizičkalica moraju posjedovati dozvolu i biti upisana u registar ovlaštenihlica koji vodi Komisija za vrijednosne papire, te ispunjavati drugeuslove propisane zakonom i aktima Komisije (ZVF, čl.84-102)U svojstvu punomoćnika (ugovornog zastupnika) djeluju: društva zaupravljanje fondovima, brokeri (ne i dileri), depozitari, investicionisavjetnici, subjekti koji mogu preduzimati poslove osiguranja emisijevrijednosnih papira, poslove poravnanja i druge poslove u prometuvrijednosnih papira (vrednovanje vrijednosnih papira, revizijaposlovanja, konsalting i informisanje i dr).Za punomoć sa ovim subjektima, u principu, važe ova pravila:punomoć mora biti data u okviru poslova (specijalnosti) kojima sepunomoćnik bavi (npr. broker), na osnovu zakona i propisa Komisijeza vrijednosne papire; ovlaštenja punomoćnika i granice ovlaštenjasu, dakle, utvrđene imperativnim normama; punomoć, u principuobuhvata i davanje instrukcija punomoćniku; punomoć se možeprenijeti na drugog profesionalnog posrednika, ako je predviđen ili jeto u interesu vlastodavca, uz njegovu saglasnost (ZVP, čl. 84-89).c) Punomoć trgovinskog putnika. Trgovinski putnik je ovlašten

preduzimati samo one poslove koji se odnose na prodaju robenavedene u punomoći. Ovlaštenje na zaključivanje ugovora trebada je nesumnjivo, inače se pretpostavlja da može samo prikupljatiponude, porudžbine. Ova punomoć uvijek sadrži: ovlaštenjetrgovačkog putnika da prima reklamacije na pravne i materijalnenedostatke robe; prima izjave u vezi sa izvršenjem ugovorazaključenog njegovim posredovanjem te da u ime vlastodavcapreduzima potrebne mjere radi očuvanja njegovih interesa iz togugovora. Iako je ovlašten da prodaje robu, trgovinski putnik nijeovlašten da naplati cijenu, niti da proda robu na kredit. Za teradnje mora imati posebnu (specijalnu) punomoć (ZOO, čl. 97).

d) Punomoć po zaposlenju. Punomoćnik po zaposlenju je pravno-tehnički termin za punomoć lica koja u društvima rade na takvimposlovima čije je obavljanje vezano za zaključivanje i izvršenjeodređenih ugovora (prodavci u prodavnicama, zaposleni kojiobavljaju određene usluge u ugostiteljstvu, turizmu, zaposleni naposlovima šalterske službe u pošti, banci, javnim preduzećima idr). Da bi jedno lice bilo punomoćnik po zaposlenju, nije potreban


e) poseban ugovor o punomoćstvu 2 7 ) . Dovoljna je faktička činjenicarada na jednom specifičnom mjestu i zakonsko priznanje tefaktičke činjenice. Treća savjesna lica mogu se potpuno osloniti nate fakte, što potvrđuje i sudska praksa. 2H>

Obim ovlaštenja punomoćnika po zaposlenju takođe se određuje naosnovu faktičke situacije. Pri tome je mjerodavan karakter radnogmjesta, 2U) a potom poslovi koji se po redovnom toku stvari uobičajenovrše na tom radnom mjestu, 3(>) kao i poslovi koji služe kao logičnadopuna redovnim poslovima određenog radnog mjesta.5. ProkuraProkura se u teoriji obično definiše kao najšire trgovačko punomoćje,čiji su sadržaj i obim ovlaštenja usmjereni na „sveukupno poslovanjegospodara",31' odnosno poslovnog subjekta (trgovačkog društva).Dosta je star institut trgovačkog/poslovnog prava koji svoje porijeklovodi iz njemačkog prava. Danas je usvojen u sistemima koji su poduticajem germanskog prava, dok je nepoznat u romanskom ianglosaksonskom.Prema našem pravu, prokura je pisana punomoć upisana u sudskiregistar koja, na osnovu zakona, sadrži ovlaštenja prokuriste(prokuratora) za zaključivanje i obavljanje pravnih poslova i radnji uvezi s poslovanjem trgovačkog društva i statusnog oblika povezivanja,osim zaključivanja ugovora koji se odnose na osnovna sredstva (ZOP,čl.129). Dakle, prokurista može preduzimati sve radnje zastupanja, uime i za račun privrednog društva, kao principala, koje su iz okviranjegove djelatnosti. Može preduzimati, prema nekim autorima, ipravne poslove koji su neuobičajeni.32’


Sadržaj ovlaštenja i ograničenja prokure isključivo utvrđuje zakonskanorma.M) Statut ili ugovor u osnivanju društva to ne mogu. Ako bi,ipak, oni sadržavali neku klauzulu kojom se ograničava prokura, takvaodredba ne bi mogla proizvoditi pravna dejstva prema trećim licima uprometu jer je contra legem. Nikakva statutama ograničenja prokuresud neće upisati u trgovački registar (npr. da je uslovljena, odnosi sena vršenje određenih poslova, vrijeme važenja, ograničena zaodređeno područje i si). Dakle, sadržaj ovalštenja prokure ne zavisi odvolje principala (trgovačkog društva), odnosno autonomnih rješenjastatuta, nego isključivo od naredbe zakonodavca.Sadašnje rješenje zakona (ZOP, čl.129), prema kome prokurista nemože zaključivati ugovore koji se odnose na osnovna sredstva jeveoma restriktivno, što nije slučaj u uporednim pravima. Kategorija„osnovna sredstva", kao računovodstveni pojam, ima izuzetno širokoznačenje jer u osnovna sredstva ulaze i ona materijalna dobra kojanemaju veliku vrijednost.31’ Time se ovlaštenja prokure nedopustivosužavaju i ona svodi na nivo obične punomoći, sa znatno manjimovlaštenjima i od poslovne punomoći (ZOO, čl.95). U uporednimpravima i ranijem našem pravu,”' ograničenja prokure se odnose naopterećenje i prenos nekretnina i to pod uslovom da principal nije upogledu nekretnina dao posebno (specijalno) ovlaštenje prokuristi.Za razliku od uporednih prava, naš zakon nije riješio pitanja: da li seprokura data za složeni oblik kapitalnog povezivanja (holding,koncern) odnosi samo na taj oblik ili i na supsidijama (kontrolisana)društva u okviru njega, zatim, da li prokura data za trgovačko društvo(akcionarsko, npr.) obuhvata i njegove dijelove (podružnice,afilijacije)? Za prvi slučaj ne bi se mogao dati pozitivan odgovor jer susupsidijarna društva pravna lica, dok je za drugi slučaj odgovorpozitivan.301

U pogledu davanja prokure vrijede ova zakonska pravila: prokuru dajedirektor (generalni direktor), odnosno uprava društva; daje se upisanoj formi; prokura ne može sadržavati nikakva ograničenjazasnovana za statutu, ugovoru o osnivanju ili odluci organaposlovođenja; prokura je neprenosiva (netransferabilna); ona seupisuje u sudski registar i javno objavljuje u službenom glasilu.


Prokurista (prokurator) može biti: fizičko lice, ne i pravno; lice koje jepunoljetno i ima punu poslovnu sposobnost; lice iz reda slobodnog ilivezanog osoblja (officers); lice kod koga ne postoji konflikt interesa uodnosu na privredno društvo i, najzad, stručno lice koje poznaje tržište.Za prestanak prokure važe opšta pravila o prestanku ugovornogzastupništva, odnosno punomoćja (ZOO, čl. 94), uključujući stečaj ilikvidaciju principala kao i opoziv. Prestanak prokure upisuje se usudski registar i javno publikuje. Danom upisa u sudski registarprestaju i ovlaštenja prokuriste.U teoriji su poznate dvije vrste prokure koje poznaje i naše pravo. Tosu: pojedinačna (samostalna ili individualna) i zajednička (skupna ilikolektivna). U nekim pravima moguća je i njihova kombinacija.Pojedinačna (individualna prokura) postoji onda kada je data jednom iliviše lica, s tim da svaki od njih djeluje samostalno. Ovlaštenja svakogprokuriste su nezavisna, te svaki djeluje posebno, odvojeno od drugih.Ako je pojedinačna prokura data većem broju lica, svaki od prokuristaima sva ovlaštenja koja po zakonu sadrži prokura (nema cijepanjaovlaštenja). Znači, ovlaštenja prokurista se međusobno ne isključuju.Zajednička (kolektivna, skupna) prokura je takva vrsta kod koje seprokura daje najmanje dvjema osobama i to zajedno. Kod zajedničkeprokure (samo ime kaže), pravni poslovi i radnje su punovažni kadapostoji saglasna izjava volja svih prokurista (zajednička voljaprokurista). 1 to je pravilo ako su u pitanju aktivne radnje, tj. davanjeizjava volje u ime i za račun principala (npr. sastavljanje i slanjeponude za prodaju nekog proizvoda akcionarskog društva). U pogledupasivnih radnji pravilo je drugačije. Primanje izjava volja od trećih lica(npr. prihvat ponude) ili saopštenja od njih smatraće se punovažnimkada su dati i samo jednom od prokurista. Dakle, u ovom slučajutreće lice svoju volju ne mora saopštiti svim prokuristima, nosiocimazajedničke prokure. Zato neka prava zahtijevaju da se zajedničkaprokura izričito naznači kako ne bi dolazilo do nesporazuma inesigurnosti u pravnom prometu.6. Prekoračenje granica ovlaštenjaPrekoračenje granica ovlaštenja od strane zastupnika može dovesti doniza složenih pravnih situacija u kojima se nalaze zastupani (društvo),


zastupnik i treće lice, poslovni partner, neizvjesna je sudbina pravnogposla (ugovora), a i pitanje odgovornosti može krenuti drugim tokombitno različitim od redovne ugovorne odgovornosti, najprije, kadazastupnik prekorači granice svojih ovlaštenja, tada je zastupani (društvo,statusni oblik povezivanja) obavezan iz takvog odnosa samo ukolikoodobri prekoračenje (izvrši ratihabiciju). Odobrenje se može datiisključivo za cijeli posao, ne i za njegove dijelove.37) način davanjaratihabicije pravno je irelevantan i može se dati usmeno ili pismeno,nužno je da odobrenje bude učinjeno u roku koji je po redovnom tokustvari potreban da se ugovor takve vrste razmotri i ocijeni (ZOO, čl.87). Usuprotnom, smatraće se daje odobrenje odbijeno od strane zastupanog.Kakve će pravne posljedice prekoračenje ovlaštenja proizvesti, nezavisi samo od ponašanja zastupanog nego i trećeg lica. Pri tome jerelevantno utvrditi da li je ono bilo namjerno ili savjesno (nije znaloniti je moralo znati za prekoračenje ovlaštenja). U slučaju da je bilosavjesno, treće lice može, ne čekajući izjašnjenje zastupanog, izjavitida se ne smatra vezano ugovorom. Ako je pretrpjelo neku štetu, imapravo na nadoknadu po opštim pravilima.1 napokon, ako zastupani odbije ili bezuspješno protekne vrijeme zadavanje ratihabicije, tada su zastupnik i zastupani solidarno odgovornitrećem licu za prouzrokovanu štetu. Razumije se, opet pod uslovomda je treće lice bilo savjesno, nije znalo niti je moglo znati zaprekoračenje ovlaštenja od strane zastupnika.

/// ODGOVORNOST POSLOVNIM SUBJEKATAl. Pojam i vrstePravni pojam odgovornosti, uopšte, može se definisati kao podložnostprekršioca dispozicije pravne norme određenoj sankciji. Ili, što je isto,kao pravni odnos između subjekta koji je prekršio dispoziciju (praviloponašanja) i organa koji treba da primijeni sankciju. Odgovornostimovinskog prava jeste obligacioni odnos između lica koje imasubjektivno imovinsko pravo da zahtijeva popravljanje štete i lica kojeje dužno da tu štetu popravi.' 1 Vizner dr Boris: “Komentar zakona o obveznim odnosima”, Zagreb, str. 403. i 404.


Već smo vidjeli da poslovni subjekti (društva, statusni oblicipovezivanja) u pravnom prometu zasnivaju prava i obaveze, njihzasnivaju istupanjem u svoje ime i za svoj račun, u svoje ime a zaračun drugog (komisiona ovlaštenja) ili istupanjem u tuđe ime i za tuđiračun (agentuma ovlaštenja). Iz tako nastalih pravnih odnosa dolazido odgovornosti poslovnog subjekta, kao samostalnog pravnog licačija je egzistencija realnost. Individualni trgovac (samostalniprivrednik), kao subjekt poslovnog prava, potpada pod režimodgovornosti. U krug subjekata odgovornih po pravilima poslovnogprava ulaze i članovi nekih tipova društava kao i statusni oblicipovezivanja na bazi kapitala, iz naslova odgovornosti za drugesubjekte (npr. društva čiji su planovi). Osnov odgovornosti poslovnogsubjekta nalazi se u radnjama fizičkih lica koja obavljaju određenedjelatnosti (fiducijame) u ime i za račun poslovnog subjekta (npr. nijeizvršen obračun i plaćanje poreza na promet, isporučena roba samaterijalnim nedostacima, uprava društva javno ne objavi prospekt oemisiji dionica ili obveznica).Odgovornost u poslovnom pravu može se klasificirati na razne načine,što zavisi od kriterija klasifikacije. Dosadašnja izlaganja pokazuju daje uputno odgovornost poslovnih subjekata sistematizovati prema:

1. pravnom osnovu nastanka odgovornosti;2. subjektu kome odgovara društvo ili statusni oblikpovezivanja;3. subjektu za čije radnje (propuste) se odgovara;4. vrsti sankcija koje se mogu izreći i

5. vrsti obligacije koja nastaje iz konkretnog pravnog odnosa.

a) Odgovornost prema pravnom osnovu nastanka. Odgovornostposlovnog subjekta može proisteći iz: zakona (zakonskaodgovornost), ugovora o osnivanju društva ili statusnog oblika(volje osnivača), statuta (odluke organa upravljanja) i jednog odizvora nastanka obligacija (ugovora, jednostrane izjave volje,prouzrokovanja štete, neosnovanog obogaćenja, neovlaštenogvršenja tuđih poslova). S ciljem zaštite integriteta poslovnogsubjekta, pravnog prometa i interesa njegovih učesnika, usavremenim pravnim sistemima, veoma je uočljiva tendencija


širenja zakonske odgovornosti trgovačkih društava (odgovornostkod društava personalnog tipa, odgovornost prema društvenojzajednici, odgovornost za obaveze supsidijarnih društava i dr). Ovaodgovornost se pojavljuje kao donja granica iznad koje seodgovornost pojačava aktima osnivača ili organa upravljanja ilipojedinačnim ugo vorima.


b) Odgovornost prema subjektu kome se odgovara. Privrednodruštvo ili statusni oblik povezivanja mogu odgovarati: članovimadruštva, društvenoj zajednici (državi, ili učesnicima u pravnomprometu). Odgovornost prema članovima društva izložena jedetaljno kod pojedinih tipova društva i statusnih oblika, dok zaodgovornost prema učesnicima prometa (poslovnih transakcija)upućujemo na odgovarajuću literaturu:™125 Odgovornost premadruštvenoj zajednici neposredno slijedi.

c) Odgovornost za čye radnje poslovni subjekt odgovara. Onaobuhvata odgovornost za sopstvene (vlastite) radnje i obaveze iuzajamnu odgovornost - odgovornost za druge subjekte i drugihlica za sam poslovni subjekt (fuzija ili odgovornost članovadruštava personalnog tipa ili holdinga za supsidijarno društvo). Oovome će, takode, biti izlaganje kasnije.

d) Odgovornost prema vrsti sankcya koje se mogu izrećiposlovnom subjektu, najprije, tu dolazi u obzir imovinskasankcija koja se najčešće izražava u popravljanju štete. Međutim,veoma je širok krug radnji zbog kojih se poslovnom subjektu možeizreći sankcija krivičnopravne prirode u vidu novčane kazne zaprestup i prekršaj (propusti u plaćanju carina, poreza, taksi,prometu hartijama od vrijednosti i dr). Sankcija prema poslovnomsubjektu može biti i u izricanju zaštitne mjere (oduzimanjeimovinske koristi).

e) Odgovornost prema vrsti obligacye koja nastaje izkonkretnog odnosa. U prvom redu ovdje se misli na solidarnuodgovornost koja može poticati iz pasivne solidarne obligacije ilisolidarnog jemstva (ZOO, čl. 414-424, 1004). Kako iz naslovastvaranja društva (ortakluka), tako i članstva (odgovornost javnihdrugara i koplementara), te pojedinačnih ugovora. U našempozitivnom pravu, postoji zakonska pretpostavka solidarnosti kadase radi o ugovorima poslovnog prava. Kod ugovora poslovnogprava, ako na dužničkoj strani postoji više subjekata, svi oniodgovaraju p>ovjeriocu solidarno, osim ukoliko izričito nisuotklonili solidarnu odgovornost (ZOO, čl. 413). Odgovornostposlovnog subjekta proizilazi iz osnova prouzrokovanja štete kojusu prouzrokovala trećim licima zaposlena ili angažovana lica.

,Xl Knjiga autora: Trifković dr Miloš, Simić dr Milić, Sultanović Aziz, više puta citirana u

cijelosti, tretira materiju odgovornosti iz pojedinih vrsta ugovora, vrijednosnih papira i prava

konkurencije.

125 Zakon o porezu na dobit preduzeća (SI. list RBiH, br. 5/95, 9/95, 33/95), Zakon o porezu

na platu (SI. novine FBjHH, br. 26/96, 27/97, 12/98) i odgovarajući zakoni o posebnom

porezu na visokotarifne robe


2. Odgovornost prema društvenoj zajedniciSvaki subjekt poslovnog prava, uključujući i individualnog trgovca,odgovoran je prema društvenoj zajednici (državi). U uslovima privatnesvojine, pravni osnov odgovornosti nije u pravu vlasništva, kao ranije,nego u povredi vršenja registrovane djelatnosti povredi pravilaprivrednog i finansijskog poslovanja. Propusti u obavljanju operativnihaktivnosti uslovljavaju nastanak odgovornosti subjekta poslovnogprava (neplaćanje carina, poreza, taksi, izlaganje prodaji pokvarenerobe). U širem smislu, osnov odgovornosti se može nalaziti u zaštitiosnovnih društvenih vrijednosti kao što su zaštita zdravlja ljudi izaštita okoline.Obaveze prema društvenoj zajednici pretežno imaju fiskalni karakter(plaćanje poreza, carina, posebnih poreza, taksi i drugih javnihdavanja). Neizvršenje obaveze (neplaćanje poreza na prometproizvoda ili usluga) ili neuredno izvršenje (plaćanje sa zakašnjenjemili na pogrešan račun) izaziva intervenciju odgovarajućeg državnogorgana (poreske uprave ili finansijske policije). Pri tome dolazi doprinudne naplate obaveze (skidanje ili blokada računa), a potomsankcije prema poslovnom subjektu: odgovornost za prekršaj iplaćanje zateznih kamata (0,2% za svaki dan zakašnjenja).39’Imperativne norme postoje i u pogledu plaćanja poreza na dobit,posebnog poreza na visokotarifnu robu (alkoholna pića, kafu,duvanske prerađevine, naftu i naftne derivate), poreza na platu i dr.Nepridržavanje carinskih propisa povlači odgovornost za carinskiprestup ili prekršaj.Odgovornost prema društvenoj zajednici proizilazi i usljed povredepravila privrednog i finansijskog poslovanja, kao što je: povredazakonskih pravila Komisije za vrijednosne papire prilikom emisije i uprometu hartijama od vrijednosti (dionicama, obveznicama,investicionim papirima); povreda računovodstvenih propisa iračunovodstvenih standarda; povreda propisa o finansijskomposlovanju poslovnog subjekta i dr/U)

Odgovornost poslovnog subjekta prema društvenoj zajednici (državi) usebi sadrži krivičnopravnu sankciju, ako je takva radnja (povreda)zakonom predviđena kao naročita vrsta delikta - privredni prestup iliprivredni prekršaj (nazivaju se još i carinskim ili poreskim prestupma iprekršajima). Sankcija se ogleda u plaćanju zakonom određenenovčane kazne'l2) i izricanju zaštitne mjere, koje se mogu izrećikumulativno. Zaštitna mjera može se ogledati u: zabrani obavljanjadjelatnosti određeno vrijeme, zabrani uvoza ili izvoza, oduzimanjuimovinske koristi, oduzimanju robe, javnom objavljivanju sudskepresude, zabrani odgovornom licu obavljanja određene djelatnosti.Kao posebna vrsta delikta, prestup (poreski, carinski, finansijski,računovodstveni) jeste društveno opasno, protivpravno i u propisuutvrđeno djelo poslovnog subjekta i/ili odgovornog lica koje se sastojiu povredi pravila privrednog sistema zemlje ili finansijskog poslovanja


i prouzrokovalo je ili je moglo prouzrokovati teže posljedice.126'Privredni prekršaji su istovrsni delikti, ali za razliku od prestupa, onipredstavljaju manju društvenu opasnost.Za određeni prestup ili prekršaj, pored poslovnog subjekta, redovnoistovremeno odgovara i fizičko lice - odgovorna osoba u tom društvu,njegova sankcija se ogleda u plaćanju novčane kazne, a u nekimslučajevima se i prema odgovornom licu izriču zaštitne mjere(zabrana vršenja određenih poslova neko vrijeme, zabrana obavljanjadužnosti u društvu ili uopšte u privredi). Ako se radi o radnjama koječine biće određenog krivičnog djela (štetno zaključenje ugovora,nesavjesno poslovanje u privredi, prouzrokovanje stečaja, oštećenjepovjerilaca, ugrožavanja zdravlja ljudi i okoline), odgovorno lice možepotpasti pod krivičnopravnu odgovornost, gdje je predviđena sankcijališavanje slobode (zatvor).3. Zakonska odgovornost za sopstvene obavezeOsnovno pravilo u poslovnom pravu jeste da svaki oblik poslovnogsubjekta, za svoje obaveze, u prometu odgovara svojom imovinom.Odgovornost se zasniva momentom nastanka obaveze i traje donjenog ispunjenja. Poslovni subjekt odgovara za zakonske ugovornevanugovome i obaveze nastale na osnovu jednostrane izjave. Istiprincip vrijedi i za individualnog trgovca.njihova odgovornost je zakonska, potpuna i neograničena.Konstituisana je zakonom i nijedan subjekt ne može svojim aktom(statutom, izmjenom ugovora o osnivanju) isključiti ili ograničiti

1261-1 Za pojedine poreske prekršaje zaprijećena je novčana kazna do 150.000 DM/KM131 Đorđević dr Miroslav: “Privredni prestup”, Naučna knjiga, Beograd, 1974, str.34.; Zakon

o privrednim prijestupima, čl. 2 (SI. novine FBiH, br. 6/95).


odgovornost. Me može je isključiti niti ograničiti u pogledu imovinekojom odgovara, niti u pogledu vrste ili vrsta obaveza, niti u pogledupovjerilaca. Jednako odgovara domaćim i stranim licima, odnosnopravnim ili fizičkim, neovisno od pravnog osnova nastanka i visineobaveze (osim kod banke u slučaju njene likvidacije).Zakonska odgovornost obuhvata cjelokupnu imovinu poslovnogsubjekta (osnovnu glavnicu i ostalu imovinu), bez obzira na priroduobjekata imovine (zgrade, oprema, potraživanja) i osnov njihovogsticanja. Predmet individualne egzekucije (izvršenja) su svi dijeloviimovine (subjektivna imovinska prava). Objekti imovine (stvari) nemoraju se fizički nalaziti kod poslovnog subjekta. Oni mogu bitidrugom licu dati u zakup, leasing, poslugu ili na ostavu. Zato jeodgovornost potpuna.Odgovornost poslovnih subjekata za vlastite obaveze je ineograničena. Privredno društvo odgovara svakom povjeriocu zasvaku njegovu punovažnu tražbinu i do iznosa cijele tražbine i kolikije njegov obim (iznos), te iz koga osnova su poticale (zakonske,ugovorne, vanugovorne).lako je sopstvena odgovornost poslovnog subjekta potpuna, trebaimati u vidu činjenicu da, u određenim slučajevima, individualnaegzekucija (izvršenje) trpi određena pravna ograničenja. To je situacijakada na određenim predmetima imovine postoje obligaciona prava sastvarnopravnim dejstvima (trajni najam poslovnog prostora upisan uzemljišne knjige u korist zakupca) ili kada sam zakon predviđaograničenja pojedinačnog prinudnog izvršenja na određenimobjektima imovine (npr. opreme koja je nužna za obavljanjedjelatnosti društva za određeno vrijeme). Prednja ograničenjaizvršenja ne postoje kada se provodi stečajni postupak nad poslovnimsubjektom (generalna egzekucija).4. Zakonska odgovornost za druge subjekte (lica)Opšte je pravilo imovinskog prava da jedno lice, pravno ili fizičko,pored odgovornosti za sopstvene obaveze, u određenim slučajevima,na osnovu zakona odgovara i za radnje i obaveze drugih lica. Radi seo odgovornosti za „drugog". Postoji nekoliko slučajeva kada poslovnisubjekt (društvo, holding) odgovara za obaveze ili radnje drugih lica,bilo pravnih ili fizičkih. Razlog leži u činjenici što se privredno društvonašlo u takvoj pravnoj situaciji ili pravnom odnosu sa drugim licemkada zakon predviđa njegovu odgovornost za to drugo lice.


a) Odgovornost Kod statusnih promjena. Zajedničke karakteristikeodgovornosti kod statusnih promjena (spajanja, pripajanja ipodjele) su: odgovornost nastaje po osnovu pravnog sljedništva(univerzalne sukcesije); odgovornošću su obuhvaćene samoobaveze nastale do momenta statusne promjene; odgovornost jepotpuna i neograničena (kod p>odjele i solidarna) i ne može seaktom autonomnog prava isključiti ni ti ograničiti.

b) Odgovornost kod promjene organizacionog oblika (tipadruštva). Promjenom organizacionog oblika (transformacijom)prestaje postojati dotadašnje društvo (doo) i nastaje novo (dd).Istina, nije došlo do likvidacije njegove imovine. Za ranije obavezedruštva koje se transformisalo (preobrazilo) odgovara društvo kojeima novi organizaciono pravni oblik (u našem slučaju dd).

c) Odgovornost kontrolnog za supsidyamo društvo. Uuporednim pravima, kontrolno (dominantno, vladajuće, ćeono)društvo tipa holdinga ili koncerna odgovara u prometu za obavezesuptsidijamog (kontrolisanog, potčinjenog) društva i to samo zaobaveze koje su nastale po osnovu izvršavanja instrukcijavladajućeg društva. Osnov odgovornosti leži u činjenici štokontrolno društvo (holding), na bazi većinskog učešća u kapitalu,ima zakonsko pravo izdavati supsidijarnom društvu uputstvavezana za upravljanje i njegovo poslovanje. U osnovi, ovdje se radi

o vertikalnoj odgovornosti.d) Odgovornost društva za štetu koju prouzrokuje njegov

organ. Radi se o odgovornosti iz osnova građansko pravnogdelikta, prouzrokovanja štete. Organi ili članovi organa društvarade u ime i za račun društva pa iz takvih njihovih radnji mogunastupiti štetne posljedice za treća lica. Šteta može nastupiti uvršenju ili u vezi sa vršenjem funkcije (direktora, izvršnogdirektora). Privredno društvo obavezno je nadoknaditi štetu trećemlicu, s tim što se može regresirati od štetnika (organa ili članaorgana), ako je šteta skrivijena namjerno ili krajnjom nepažnjom(ZOO, ćl. 172).

e) Odgovornost društva i individualnog trgovca za štetu kojuprouzroktye zaposleno osobne. Kao i u prethodnom slučaju, iovdje se radi o deliktnoj odgovornosti. Ako zaposleno iliangažovano lice, na redu ili u vezi sa radom, prouzrokuje štetutrećem licu, društvo ili individualni trgovac su obavezni naknadititako prouzrokovanu štetu. Oštećeni ima pravo zahtijevati naknaduštete neposredno od zaposlenog, ako je on djelovao namjerno(ZOO, ćl. 170, 171).


5. Zakonska odgovornost drugih lica za društvoIako je odgovornost privrednog društva za vlastite obaveze u prometuzakonska, potpuna i neograničena, postoje slučajevi kada na osnovuzakona i druga lica odgovaraju za obaveze društva. Povjeriocu društvastoji na raspolaganju više imovina radi namirenja njegove tražbine -imovina samog društva (dužnika) i imovina lica koja po zakonuodgovaraju. Pravni razlog takve odgovornosti jeste u faktu da umateriji imovinskopravne odgovornosti nije pravno razdvojenaimovina društva od imovine njegovih članova, odnosno jedinogvlasnika društva. Postoje dva slučaja ovakve odgovornosti.a) Odgovornost članova društava personalnog tipa. Javni drugari

(partneri) i komplementari, kod običnog komanditnog društva ikomanditnog društva na akcije, imaju zakonsku potpunu,neograničenu i solidarnu odgovornost za obaveze društava čiji sučlanovi. Predmet odgovornosti i pojedinačnog prinudnog izvršenjaje njihova neunesena imovina, ona koja je izvan društva čiji sučlanovi. Interesi pravne sigurnosti prometa i povjerilaca zahtijevajuovaj sistem odgovornosti, kako u našem, tako i u uporednompravu, s tim da u nekim pravima ona nije solidarna, negosupsidijarna.

b) Odgovornost jedinog vlasnika društva (društva jednog lica).Vlasnik društva jednog lica odgovara povjeriocima zajedno sadruštvom, po zakonu, potpuno, neograničeno i solidarno u slučajukada kod trećih lica stvara „privid privrednog identiteta sadruštvom" (ZOP, čl. 62). Privid privrednog identiteta postoji ondaako vlasnik društva svojim radnjama ili miješanjem svoje imovine(neunesene) sa imovinom društva stvara privredno jedinstvo. Ovajproblem je poznat i u uporednim pravima. U teoriji se razmatrakroz kategoriju „probijanja" pravne ličnosti društva (skrivenogpred uzet ni ka" ili „prozirnosti, trans parentnosti,, pravne ličnostidruštva). Zato što je jedini vlasnik društva, on se može lakšeskrivati" iza pravnog subjektiviteta društva, pa svoje lične poslovevoditi „pod firmom društva" ugrožavajući interese povjerilaca idruštvene zajednice (izbjegavanje ili smanjenje poreza, carina,korištenjem stimulacija predviđenih za poslovne subjekte).

G l a v a Atributi i registracija

t r e ć a poslovnih subjekata/ ATRIBUTI1. Pojam i vrste atributaAtributi poslovnih subjekata su obilježja koja služe njihovojindividualizaciji s ciljem što sigurnijeg odvijanja prometa, njegovezaštite i zaštite trećih lica. Svaki poslovni subjekt, uključujući iindividualnog trgovca (samostalnog privrednika) mora, po zakonu,imati bar one atribute koji su dovoljni da omoguće njegovorazlikovanje od drugih učesnika u prometu. Javni interes koji u sebiatributi sadrže uslovio je i njihovo regulisanje prinudnim propisima,kako kod nas, tako i u svijetu/14’Brojni su i raznovrsni atributi koji se pojavljuju kod poslovnihsubjekata. Prema značaju i obaveznosti, oni se mogu podijeliti naobavezne i fakultativne. Obavezni su oni koje mora imati svakisubjekt privređivanja, a to su: firma (ime), sjedište, djelatnost(predmet poslovanja) i državljanstvo (nacionalna pripadnost). Imamišljenja da u ovu grupu spadaju i žig i poslovne knjige.U fakultativne atribute dolaze oni koje pojedini subjekti imaju da bi seon ili njegov proizvod, odnosno usluga bolje razlikovali od drugih te1,1 Isto, Sultanović Aziz, Trifković dr Miloš, Simić dr Milić, op.cit. str. 516

314 Atributi i registracija poslovnih subjekata

1,2 izgradio poslovni imidž. Tu spadaju robni i uslužni žigovi (markaproizvoda), uzorci, modeli koji su materija prava industrijskesvojine/'51 Ovdje ćemo izložiti od atributa samo firmu, sjedište,djelatnost i jedinstven matični broj (JMB).2. FirmaFirma (ime) predstavlja individualnu oznaku pod kojom jedanposlovni subjekt, uključujući i samostalnog privrednika, imaju pravo iobavezu da posluju i da se u svom poslovanju tako potpisuju. Kao štoje naprijed rečeno, dijelovi privrednih društava ne mogu imatiposebnu firmu. Ako istupaju u prometu, ti dijelovi nastupaju podfirmom društva i svojim nazivom (ZOP, čl. 1 18).Firma se određuje aktom o osnivanju (odlukom, ugovorom oosnivanju), unosi u statut i upisuje u sudski registar (ZOP, čl. 17, 26,53, 54, 61, 69, 78, 94, 100, 102). Firma pod kojom poslujeindividualni trgovac utvrđuje se rješenjem o osnivanju samostalneradnje (ZOSP, čl. 23). Promjena elemenata (sastojaka) firme kao ipromjena firme upisuju se u registar suda i javno objavljuju u„Službenim novinama Federacije Bili"/'01

a) Načela firme. Načela firme jesu principi koji moraju biti poštovaniprilikom određivanja i tokom upotrebe firme. Njih ima više, aobradi će se ukratko najvažnija.47)

Mačelo istinitosti ogleda se u tome što svi sastojci (elementi) fhme trebada odgovaraju stvarnom stanju, te kako su upisani u sudski registar,najvažniji domen primjene ovog načela jesu obligatomi elementi. Akoposlovni subjekt ne koristi firmu onako kako je upisana u registar suda,odnosno opštine (samostalni privrednik), tada čini prekršaj.načelo obaveznosti firme. Ovo načelo se izražava na više načina.Prvo, svaki tip društva, statusnog oblika privređivanja, kao isamostalni privrednik, mora imati firmu, drugo, firma mora bitioznačena u aktu o osnivanju, statutu i upisana u sudski registar, apotom istaknuta na poslovnim prostorijama i treće, u svomposlovanju i poslovnim komunikacijama poslovni subjekt je moraupotrebljavati.

Janjić dr Miodrag: “Industrijska svojina i autorsko pravo”, Službeni list, Beograd, 1973,

str. 232. ' 'l(>) Zakon o postupku za upis u sudski registar, čl.67 — kraće ZPUSR (SI. novine FBiH, br.6/95) ................1/1 U teoriji se navodi od četiri do sedam načela firme (Vasiljević, Velimirović i dr)

Atributi i registracija poslovnih subjekata 315

Načelo javnosti (publiciteta) firme. Firma je atribut koji je uvijek i zasve vrijeme poslovanja izložen javnosti kroz: isticanje na prostorijama,unošenjem u poslovnu korespondenciju i najhitnije, upisom u registarsuda i publikovanjem u službenom glasilu. Sve izmjene u firmipodliježu načelu publiciteta.Načelo posebnosti firme (načelo distinkcije). Postojanje firme ima zacilj da se poslovni subjekt označi posebno, različito od ostalih, kakobi mogao biti identifikovan. Stoga u sudski registar, istog suda, nemogu biti upisana dva subjekta sa istom ili sličnom firmom, a kojaobavljaju istu ili srodnu djelatnost (ZOP, čl. 1 14). Sud na tu činjenicugleda po službenoj dužnosti.Načelo stvarnosti firme. Firma i njeni elementi ne samo što moraju bitiformalno istiniti (odgovarati statutu i upisima u registru) nego treba dasu i materijalno tačni i vjerni činjenicama iz života, praktičnomdjelovanju. Formalna ispravnost ne bi trebala da odudara od stvarnogstanja jer bi se time stvarala zabluda kod trećih lica (npr. u firmi stojida se društvo bavi građevinarstvom, a ono stvarno vrši transportnudjelatnost).

b) Sastojci (elementi) firme. Prema odnosu sa javnim interesomelementi firme mogu se razvrstati na: dopuštene, uslovnodopuštene i nedopuštene. Dopušteni sastojci se dalje dijele naobavezne i fakultativne. Prvi ulaze po sili zakona, a drugi odlukomosnivača (članova).

Obavezni elementi firme su:1. oznaka koja upućuje na djelatnost kojom se poslovnisubjekt bavi (proizvodnja mašina, građevinarstvo,finansijsko posredovanje);4H>

2. oznaka kojom se precizno određuje identifikacija poslovnogsubjekta („Ikea", Felix", „Krivaja", „UFilS") kod društavakapitala. Kod društava personalnog tipa, ovaj dio firme sesastoji od imena jednog, dva ili više javnih drugara(partnera), odnosno komplementara, uz oznaku ,,i ostali" ilislične izvedenice;

IS) Ne može se koristiti riječ “banka” ili izvedenice te riječi u smislu oznake djelatnosti,

proizvoda ili usluga bez dozvole ili ovlaštenja Agencije za bankarstvo Federacije BiH.

Izuzev, ako je takva upotreba dozvoljena posebnim zakonom iJi međunarodnim sporazumom

ili iz konteksta u kojem se koristi riječ “banka” jasno proizilazi da se ona ne odnosi na


bankarske djelatnosti - ZOB, čl. 2. Firma društva za upravljanje fondovima (investicionim,

uzajamnim, privatizacionim) mora sadržavati riječi: “Društvo za upravljanje fondovima” —

ZDUF1F, čl.8).


3. oznaku sjedišta, uključujući i adresu;4. oznaku oblika organizovanja poslovnog subjekta, koja možebiti u vidu skraćenica koje je zakon odredio (dd, doo, djl,kd, kdd, dno, h, pul, pu). Individualni trgovci koristeskraćenice kao što su SUR, STR i si.

Danom otvaranja stečaja ili likvidacije, u firmu se upisuje oznaka ,,ustečaju" ili „u likvidaciji", kako bi se istakla statusno pravna situacija ukojoj se nalazi poslovni subjekt.Poslovni subjekt, što je česta praksa, može imati i skraćenu oznakufirme, koja mora sadržavati oznaku oblika organizovanja. Skraćenaoznaka firme, takođe, upisuje se u sudski registar.Fakultativni dopušteni elementi firme služe boljoj individualizaciji iisticanju svojstava poslovnog subjekta. Mogu biti izraženi kao crtež,slika, boja, izgled slova, ukras ili godina osnivanja.Uslovno dopušteni sastojci firme su oni koji ulaze po posebnomodobrenju, a tu spadaju riječi: Bili, Federacija, naziv kantona, grada,opštine ili njihove izvedenice ili skraćenice. Odobrenje daju nadležnaministarstva pravosuđa. Imena određenih ličnosti (istorijske,znamenite, koje nisu članovi društava) mogu se unijeti u firmu, uznjihovo odobrenje ili njihovih zakonskih nasljednika. Sud će izbrisatiuslovno dopuštene elemente iz firme na zahtjev organa, lica ilizakonskih nasljednika.Nedopušteni elementi firme su svi oni elementi koji se na osnovuzakonske zabrane, ni pod kojim uslovima, ne mogu unijeti u firmu.Tako se u firmu ne mogu unositi: oznake ili riječi protivne zakonu,uslužni i robni znakovi drugih pravnih ili fizičkih lica, službeni simboliili znakovi, nazivi ili simboli stranih država ili međunarodnihorganizacija, kao i riječi ili znakovi koji bi mogli kod trećih lica stvoritizabunu u prometu, zamjenu ili dovesti do povrede drugih lica.

c) Pravna zaštita firme. Poslovni subjekt ima pravo na zaštitu svojefirme (imena). Nadležan sud za zaštitu firme jeste onaj sud načijem se području nalazi sjedište poslovnog subjekta.4'127 Pravnazaštita firme postoji u postupku registracije i nakon postupkaregistracije.

Razlog pravne zaštite firme u postupku registracije jeste opšti interesza nesmetano i sigurno odvijanje pravnog prometa, te zaštita interesa191 ZPUSR, čl. 17, uz odstupanja kada se radi o statusnim promjenama

127 164/59 — Zbirka sudski odluka, knjiga V, sveska I


savjesnih trećih lica. Zato zaštitu vrši registarski sud po službenojdužnosti (ex officio). U pogledu ove zaštite važe slijedeća pravila: podistom ili sličnom firmom sud neće upisati dva poslovna subjekta kojiobavljaju istu ili srodnu djelatnost na području toga suda (npr. nećeupisati pod istom firmom dva hotela, dva građevinska društva); usvakom pojedinom slučaju sud cijeni da li je prijavljena firma(napisana u prijavi za registraciju) ista ili slična sa firmom poslovnogsubjekta koji je već upisan u registar toga suda; ako su u upis iste ilislične firme prijavu podnijela dva subjekta, prioritet ima onaj koji jeprije dostavio prijavu sudu. U postupku ispitivanja prijave za upis uregistar sud će cijeniti da li prijavljena firma sadrži nedozvoljeneelemente, odnosno da li su pribavljena odobrenja za uslovnodopuštene elemente firme.50)

Pravna zaštita firme postoji i nakon postupka registracije. Ona seprovodi isključivo po zahtjevu (tužbi) poslovnog subjekta koji smatrada je njegova firma povrijeđena, a ne po službenoj dužnosti suda.Osnovna pravila kod ove pravne zaštite su: aktivnu legitimaciju (pravona podnošenje tužbe) ima poslovni subjekt čija je firma povrijeđena;pasivnu legitimaciju (da bude tužen) ima onaj poslovni subjekt koji jesvojom firmom povrijedio firmu drugog lica (koristio isti ili sličansadržaj njegove firme); rok za podnošenje tužbe (zaštitu) jeste trigodine računajući od dana upisa u sudski registar firme protiv koje setraži zaštita; tužba se može podnijeti sudu sjedišta tužitelja ili sudugdje je sjedište tuženog (forum generalis). Dakle, pravna zaštita firmeposlije registracije provodi se na području cijele Federacije BiH. Upostupku zaštite oštećeni poslovni subjekt može tražiti: da se drugomlicu zabrani upotreba takve firme i da se ona briše iz sudskog registrakao i naknadu prouzrokovane štete (lucrum cessans), a u nekimpravima i javno objavljivanje presude.Razlog za zaštitu firme jeste postojanje opravdanog interesa na stranioštećenog poslovnog subjekta (tužitelja). Za opravdanost zahtjeva zazaštitu firme, prema stanovištu sudske prakse, dovoljno je da je uprometu došlo do zamjene ili da postoji mogućnost zamjene firmi,zbog njihove istovjetnosti (identičnosti) ili sličnosti, kod trećih lica(potrošača, klijenata, poslovnih partnera); da je stvorena ili da semože stvoriti zabuna u privrednom prometu na štetu drugog subjektakoji to obilježje (firmu) odranije koristi u svom poslovanju. Mogućnostzamjene ili zabune ne smije biti apstraktna,50 nego konkretna i realna.


Istovjetnost firmi se cijeni prema „cjelokupnom utisku" koji firmaostavlja.521

Pravna zaštita firme regulisana je i u materiji prava konkurencije. Premaspecijalnim zakonima/”’ jedan od imenovanih slučajeva djela nelojalnekonukrencije jeste neovlaštena upotreba tuđe firme, ako se time stvara ilimože stvoriti zabuna na tržištu.54’ Korištenje tuđe firme u namjeri obmanekupca ili korisnika usluga predstavlja krivično djelo.3. SjedišteGeneralno, sjedište označava neko geografsko mjesto u zemlji. Pravnoodređivanje sjedišta poslovnog subjekta nije jednostavno. Uuporednom pravu, postoji nekoliko kriterija za određivanje sjedištakompanije: mjesto generalne direkcije, mjesto i sud registracije,mjesto koje je upisano u statut kompanije, mjesto eksploatacije(obavljanja djelatnosti) te mjesto gdje se nalazi lice koje kontroliševećinu kapitala određenog poslovnog subjekta.U našem pravu važe dva pravila: prvo, sjedište poslovnog subjekta,uključujući i individualnog trgovca, jeste mjesto u kojem se obavljadjelatnost tog subjekta (mjesto eksploatacije) i drugo pravilo, ako sedjelatnost obavlja u više mjesta, sjedištem se smatra ono mjesto kojeje utvrđeno statutom, odnosno aktom o osnivanju (odlukom,ugovorom). Kada samostalni privrednik ne koristi poslovne prostorijeza obavljanje djelatnosti (dopunska djelatnost) ili djelatnost obavlja uviše mjesta, sjedištem se smatra mjesto u kojem on ima prebivalište(domicil).Aktom o osnivanju određuje se sjedište, koje se unosi u statut društvai upisuje u sudski registar, odnosno registar samostalnih privrednikaopštine. Isti upisi važe i kada se vrši promjena sjedišta.Sjedište ima višestruki pravni značaj. Za njega pravni poredak vežeznačajne pravne posljedice administrativnog, finansijskog, poreskog idrugog karaktera. Prema sjedištu se određuje: mjesna nadležnostsuda, nadležnost upravnih organa, organa kontrole, nadležnost uizmirenju poreskih, carinskih i drugih obaveza javnog karaktera,mjesto zaključenja i izvršenja ugovora, ako nisu ugovorom određeni

Jovanović dr Vladimir, op.cit. str. 1173 Zakon o trgovini, čl. 43 (SI. novine FBiH 2/95)h Opširnije: Trifković dr Miloš, Simić dr Milić, Sultanović Aziz, op. cit. str. 432,

respektabilno


mjerodavno pravo u odnosima privatno - pravnog Karaktera, karakterulaganja (domaće ili strano).4. DjelatnostDjelatnost (predmet poslovanja) poslovnog subjeKta čine, u sKladu sazaKonom, utvrđene poslovne aKtivnosti Kojima se on bavi radiostvarivanja svojih ciljeva i Koje su upisane u sudsKi registar. PoslovnisubjeKt može obavljati djelatnosti u domaćem i u spoljnotrgovinsKomprometu.Djelatnosti Koje poslovni subjeKti obavljaju u domaćem prometuzaKonom su utvrđene i razrađene podzakonskim aktima.55)

Klasificiranu su u: područja, potpodručja, odjeljKe, razrede ipodrazrede. Utvrđena Klasifikacija djelatnosti služi za potrebestatistike, planiranja i istraživanja, finansijskih poreskih carinskih idrugih evidencija. Oblast spoljnotrgovinskog poslovanja koja ej takođeregulisana zakonom obuhvata spoljnotrgovinski promet i obavljanjeprivrednih djelatnosti u inostranstvu. U spoljnotrgovinski promet ulazi:izvoz i uvoz roba i usluga; privremeni izvoz i uvoz; posebni oblicispoljnotrgovinskog prometa (ugovor o dugoročnoj proizvodnojkooperaciji, kompenzacioni poslovi, malogranični promet); vršenjeusluga u spoljnotrgo vinskom prometu (izvođenje investicionih radova,međunarodni transport robe i putnika, agencijske usluge, uslugeistraživanja, pružanja i korištenja informacija i znanja, uslugefaktoringa, finansijski inženjering i druge usluge); pribavljanje iustupanje prava industrijske svojine i znanja i iskustva (know-how).Obavljanje privrednih djelatnosti u inostranstvu podrazumijevavršenje proizvodnih, trgovinskih, uslužnih, istraživačko-razvojnih,bankarskih i drugih poslova, preko preduzeća, banaka, osiguravajućihdruštava, filijala, predstavništava formiranih u stranoj zemlji, kao iulaganje kapitala.128

Djelatnost poslovnog subjekta, uključujući individualnog trgovca,određuje se aktom o osnivanju, unosi u statut i upisuje u sudskiregistar, kao i firma. Osnivači, odnosno članovi društva, slobodni suu određivanju djelatnosti poslovnog subjekta, u okviru zakona.Kapital, raspoloživi resursi i ciljevi razvoja, u osnovi, opredjeljuju izbordjelatnosti. U tome smislu, načelno, isti je tretman domaćih i stranih

128^ Zakon o standardnoj klasifikaciji djelatnosti u Federaciji BiH (SI. novine FBiH, br. 6/95),

Odluka o standardnoj klasifikaciji djelatnosti (SI. novine FBiH, br. 28/98)v” Zakon o spoljnotrgovinskom (vanjskotrgovinskom) poslovanju, čl. 9-79 (SI. list RBiH,

br. 20/95) ' '


lica, odnosno pravnih i fizičkih. Ipak, pravna ograničenja postoje upogledu obavljanja djelatnosti iz oblasti naoružanja i vojne opreme, uodređenim zonama propisom određenim te ograničenja kod stranihulaganja (oblast željezničkog i vazdušnog saobraćaja, veza itelekomunikacija).57’Poslovni subjekt mora da ispuni uslove za obavljanje one ili onihdjelatnosti za koje hoće da se registruje. Za određene djelatnostipropisani su posebni uslovi koje treba ispuniti prije nego što se dobijedozvola, saglasnost za osnivanje (bankarska, djelatnost osiguravajućihdruštava, društava za upravljanje fondovima, javni prevoz, djelatnostiiz oblasti zdravstva, trgovine i dr). Ovdje se ne radi o pravnimograničenjima, nego o ispunjavanju posebnih (strožijih) uslova završenje djelatnosti.Poslovni subjekt može registrovati i obavljati jednu ili više djelatnosti,ako ispunjava propisane uslove. Isto vrijedi i za individualnog trgovca.Međutim, poslovni subjekt može obavljati i djelatnosti koje nisuupisane u sudski registar, pod nekim od sljedećih uslova: ako se vršeu manjem obimu, a one služe registrovanoj djelatnosti ili ako seuobičajeno vrše uz registrovanu djelatnost u manjem obimu ilipovremeno i, napokon, ako doprinose potpunijem iskorištavanjukapaciteta i materijala koji se upotrebljava za vršenje registrovanedjelatnosti (ZOP, čl. 1 10).U okviru registrovane djelatnosti poslovni subjekt može zaključivatiugovore i druge pravne poslove i oni su pravno valjani. U teorijipostoje različita shvatanja o sudbini pravnog posla kojeg poslovnisubjekt zaključi izvan svoje registrovane djelatnosti. 1 sudska praksa jebila kolebljiva.59’ Klasična ultra vires teorija anglosaksonskog pravastoji na stanovištu da je takav pravni posao iregularan, mada jemodema teorija statuta korigovala taj stav.59’ Drugi smatraju da jeugovor ništavan ako je u pitanju dvostrana zabrana (oba subjekta suzaključila ugovor izvan svojih registrovanih djelatnosti), treći stoje nastanovišu da ništavnost postoji, ako se takvim ugovorom remetiredovan tok prometa ili se vrši monopolističko djelovanje.60’ Premanašem pozitivnom pravu, pravni posao zaključen izvan registrovanedjelatnosti je pravno valjan pod uslovom da je druga strana bilasr'ZSU, čl. 10

Prema odluci Vrhovnog suda SRS, Rev. 84/80 ugovor je ništavan a prema odluci

Privrednog suda SRS, Pž-1232/83 on je pravovaljan

Opširnije: Harrz G. Henn, op. cit. str. 352-35761)1 Opširnije: Simić mr Milić: “Sudbina pravnog posla zaključenog izvan registrovane

djelatnosti”, Zbornik radova Ekonomskog fakulteta, Sarajevo, 1981, str. 193-207


savjesna , nije znala ili nije morala znati da je njegov kontraktorzaključio ugovor izvan registrovane djelatnosti (ZOP, čl.l 10).Djelatnost poslovnog subjekta je dijalektička kategorija koja se možepromijeniti i redovno se mijenja tokom postojanja subjekta. Promjenudjelatnosti vrši organ upravljanja ili skupština time što se mijenjastatut društva. Pravno posmatrano, promjena djelatnosti jeste:proširivanje, sužavanje ili zamjena premeta poslovanja. Do promjenedolazi iz prirodnih, tržišnih, tehničko-tehnoloških i drugih razloga.Proširivanje djelatnosti jeste zadržavanje postojeće uz uvođenje novih,a sužavanje je brisanje iz registra nekih dotadašnjih djelatnosti.Zamjena predmeta poslovanja jeste uvođenje, u cijelosti, novihdjelatnosti uz napuštanje (brisanje) postojećih, najčešće prestankomprirodnih uslova (sirovine iscrpljene).5. Jedinstven matični broj (JMB)Bitan atribut identifikacije poslovnog subjekta jeste jedinstven matičnibroj (JMB), pod kojim se svaki subjekt vodi kod Statističkog zavodaFederacije BiH, državnih organa i njenih pravnih tijela i institucija.

II REGISTRACIJA POSLOVNIH SUBJEKATA1. Pojam i subjekti registracijeRegistracija je, po propisanoj proceduri, dokumentovan upis zakonomodređenih činjenica i pravnih stanja poslovnog subjekta u sudski ilidrugi registar. Individualni trgovci upisuju se u registar samostalnihprivrednika koji se vodi u opštinama. nadležna ministarstva (federalnai kantonalna) vode registre u koje se upisuju udruženja građana,humanitarne i društvene organizacije, zadužbine i fondacije, kaoneprofitne organizacije.Sudski registar ima značaj javne knjige. Podaci upisani u sudskiregistar su javni i svako ih može razgledati, prepisivati i zahtijevati damu se izda ovjeren izvod iz sudskog registra. Upis u sudski registarima pravno dejstvo prema trećim licima od dana upisa. Svako onaj kose u pravnom prometu, postupajući savjesno, pouzda u u podatkeupisane u sudski registar ne može snositi štetne pravne posljedicekoje iz toga nastanu (ZPUSR, čl.3).


Subjekti upisa u sudski registar su:1. svi tipovi privrednih društava (dd, doo, djl, kdd, kd, dno);2. javna preduzeća (kompanije);3. svi oblici statusnog povezivanja (h, pul, pu);4. institucionaiizovani oblici kapitala (banke i druge finansijske

institucije, osiguravajuća i reosiguravajuća društva, društvaza upravljanje fondovima i investicioni fondovi);

5. institucije tržišta kapitala (berza, registar vrijednosnihpapira);

6. zadruge i zadružne organizacije.Dijelovi privrednih trgovačkih društava (podružnice, pogoni,ekspoziture i dr), iako nisu pravna lica, upisuju se u sudski registar,ako imaju određena ovlaštenja za istupanje u pravnom prometu(ZPUSR, čl. 2). Nakon upisa u sudski registar, vrše se upisi u statističkei carinske evidencije, te evidencije spoljnotrgovinskih organizacija,ako se subjekt upisa bavi izvozom i uvozom roba i usluga.2. Predmet i postupak upisaU registar suda upisuju se pravna stanja (situacije) statusno pravnogkaraktera u koja dođe poslovni subjekt tokom njegovog postojanja odosnivanja do prestanka. Upisuju se ova pravna stanja: osnivanje,promjena statusnog oblika (transformacija), statusne promjene(spajanje, pripajanje, podjela), otvaranje stečajnog postupka,otvaranje likvidacionog postupka i prestanak (brisanje). Pravno,subjekt upisa prestaje danom njegovog brisanja iz sudskog registra, anastaje danom upisa u registar. Ekonomski i pravni momenatnastanka i prestanka poslovnog subjekta, dakle, ne moraju sepodudarati.U sudski registar upisuju se podaci, uključujući i njihove izmjene,(pravno relevantne činjenice), koji su značajni za odvijanje pravnogprometa, a to su:1. firma i sjedište subjekta upisa, te naziv i sjedište njegovih

dijelova;2. naziv i sjedište osnivača;3. djelatnost odnosno poslovi za dijelove;4. poslovi spoljnotrgovinskog prometa;5. ukupan iznos osnovne glavnice i pojedinačni ulozi osnivača

(članova);6. ovlaštenja u promete i odgovornost za sopstvene obaveze,


kao i odgovornost za druge subjekte, ako su preuzete;7. imena lica ovlaštenih za zastupanje i granice njihovih

ovlaštenja;8. imena lica ovlaštenih za zastupanje u poslovima

spoljnotrgovinskog prometa i granice njihovih ovlaštenja;9. firma i sjedište statusnih odnosno ugovornih oblika

povezivanja;10. broj i datum akta o osnivanju, povezivanju ili

preorganizo vanju;11 .druge činjenice odredene specijalnim propisima (ZPUSR, čl. 22).Upis u sudski registar predstavlja posebnu vrstu vanpamičnogpostupka koji je hitan i formalan (ZPUSR, čl.l, 7). Pokreće sepismenom prijavom ovlaštenog lica (osnivača, direktora) ili poslužbenoj dužnosti, kada je to zakonom predviđeno. U ravnopravnojupotrebi su bosanski i hrvatski jezik, a službeno pismo latinica. Uzprijavu se prezentiraju odgovarajuće isprave kojim se potvrđujupodaci upisa, dokazuje ispunjenje opštih i posebnih uslova (osnivačkiakt, uplata osnivačkog kapitala, odobrenja i saglasnosti, izmireneporeske obaveze, ovjeren potpis ovlaštenog lica i dr). Sud vršiispitivanje da li su ispunjene formalne i materijalne pretpostavke zaupis. Može tražiti dopunu prijave, dopunu dokaza ili njihove ispravke.O upisu subjekta sud rješava rješenjem, a procesno pravna pitanjazaključkom. Pravni lijekovi su žalba i zahtjev za zaštitu zakonitosti(ZPUSR, čl. 51-59).3. Vrste upisaUpisi u sudski registar se mogu razvrstati po različitim kriterijima.Plajčešće se određuju prema pravnim dejstvima upisa i dijele se na:konačne, privremene (uslovne) i obavještavajuće.Konačni upis je takav upis kada se u registar unose činjenice koje subezuslovne i konačne, bez vremenskog ograničenja. U ovu vrstu upisaspada: upis osnivanja, promjene oblika organizacije (transformacije),upis statusnih promjena, upis statusnog povezivanja te upis prestankaposlovnog subjekta. Konačni upisi mogu se brisati samo na osnovuzahtjeva ili tužbe lica koje ima opravdan interes, koje se podnose uroku od 60 dana, odnosno tri godine od dana izvršenog upisa (ZPUSR,čl. 60-64).Uslovni (privremeni) upis je uslovljen i privremen upis činjenica. Usuštini, to je prednotacija koja ima za cilj obezbjeđenje uslova zakonačni upis, s tim da trebaju biti ispunjeni određeni uslovi u nekom


roku, koji sud odredi. Predbilježbom se upisuju određena pravnastanja u kojima se subjekt upisa nalazi i koja se mogu kasnijeizmijeniti (otvaranje stečajnog postupka ili postupka likvidacije,ograničenja prava stečajnog dužnika u raspolaganju imovinom,zaključenje prinudnog poravnanja u stečaju). Kada se steknu uslovi zakonačni upis, sud ex officio briše predbilježbe.Obavještavajući upis (zabilježba) ima za cilj obavještavanje drugih licao relevantnim činjenicama vezanim za poslovni subjekt ili njegovaodgovorna lica. Adnotacija ima deklaratomi karakter, a obuhvataupise vezane za: zabranu bavljenja određenom djelatnosti, odnosnoposlovima, upis privremenih mjera zaštite izrečenih prema subjektu iliovlaštenim licima, upis ograničenja u prometu. Kada istekne vrijemeza koje je upisana adnotacija, sud istu briše po službenoj dužnosti.4. načela upisa u sudski registarHačela na kojima se zasnivaju upisi poslovnih subjekata u registarsuda ima više. Pravna teorija u tome nije jedinstvena.61' Analizomzakonskih rješenja i provedbenih propisa mogu se izdvojiti sljedeća.Načelo obligatomosti (obaveznosti) znači da se, po zakonu, sviposlovni subjekti obavezno upisuju u registar. Ostali se upisuju udruge registre i kod drugih organa. Ovo načelo jasno pokazuje da jedosljedno proveden subjektivni sistem (njemački) u određivanjusubjekata poslovnog prava, čime se obebzjeđuje veći stepen pravnesigurnosti prometa i njegovih učesnika.načelo legaliteta (zakonitosti) dopunjuje princip obaveznosti. Usuštini, ono izvire iz normativnog sistema osnivanja poslovnihsubjekata. Zakonitost podrazumijeva: upisi u registar suda se vrše naosnovu postupka koji je utvrđen zakonom i na zakonu zasnovanimaktima (uredba, pravilnik) i da se upisuju pravna stanja i podaci kojeje zakon odredio.(>2) Sud na to pazi po službenoj dužnosti. Provođenjenačela legaliteta je obezbijeđeno principom dvostepenosti jer postojimogućnost ulaganja pravnih lijekova (žalbe i zahtjeva za zaštituzakonitosti), kao i instituisanjem prava da se traži poništenjeneosnovanog upisa (zahtjev, tužba).611 Neki autori navode tri (Velimirović), drugi šest (Barbić), treći sedam načela (Vasiljević)

Carić dr Slavko ističe da bi subjektima upisa trebalo dozvoliti upis drugih činjenica, ako

imaju i dokažu opravdan interes — “Pravni položaj organizacija udruženog rada”, 1981, str.

278. ' '


načelo oficijelnosti (službenosti) obuhvata sljedeće: registarski sud nemože odbiti uredno zatraženi upis (prijava), a poslije podneseneprijave cijeli postpuak sud vodi po službenoj dužnosti, Načelooficijelnosti, dakle, djeluje kako prema subjektima upisa, tako i premasudu. Subjekti upisa moraju podnijeti prijavu za upis sa dokazima iispravama, a sud vrši upis ako su ispunjeni zakonski uslovi. Sudradnje upisa obavlja bez učešća ovlaštenih lica subjekta upisa(poslovnog subjekta).načelo pismenosti (formalizma) zastupljeno je tokom cijeleprocedure upisa. Prijava, koja predstavlja zahtjev u materijalno-pravnom smislu, zatim dokazi i isprave moraju biti prezentirani upisanoj formi. Uopšte se ne provodi saslušanje svjedoka, odgovornihlica niti bilo koji dokazi usmene naravi. Takođe, radnje koje sud vršiprema subjektima upisa i u samom registru (javnoj knjizi) su u pisanojformi.načelo dokumentovanosti znači da se upisi u registar suda vrše naosnovu prezentiranih dokumenata i isprava u kojima se dokazujučinjenice relevantne za upis. To su: akt o osnivanju, akt o promjenioblika, akt o statusnim izmjenama, saglasnosti, odobrenja, dokazi ouplati, odnosno unošenju uloga i dr.načelo prioriteta (prvenstva) podrazumijeva prvenstvo onog subjektakoji je ranije zatražio upis u registar, tj. čiju je prijavu sud ranijeprimio. Irelevantan je sam momenat upisa. Važi stari pravni princip:prio tempore, potior iure - prvi u vremenu, jači u pravu. Ovo načelodolazi naročito do izražaja kod zaštite firme u postupku registracije.načelo konstitutivnosti znači da se faktičke činjenice momentomupisa pretvaraju u pravne. Poslovni subjekt pravnu i poslovnusposobnost stiču danom upisa u registar, a iste gubi danom brisanja.Pravna dejstva (učinci) prema trećim licima nastupaju od dana kada jeizvršen odgovarajući upis u javnu knjigu suda.načelo istinitosti podrazumijeva da su podaci uneseni u sudskiregistar tačni i istiniti, u formalnom i materijalnom smislu. Da susaglasni sa činjenicama koje postoje u ostalim pravnim aktima iispravama, kao i sa stvarnim stanjem. Stoga svako ko se u pravnomprometu, postupajući savjesno, pouzda u tačnost i istinitost podatakau registru suda, ne može snositi štetne posljedice koje iz toganastanu.načelo publiciteta (javnosti) ima dva aspekta. Prvi, sudski registar jejavna knjiga i svako je može razgledati, prepisivati i iz nje tražiti


izvode. Drugi aspekt, podaci upisani u registar suda objavljuju se u„Službenim novinama Federacije BiH". Ostali subjekti (pravna i fizičkalica) mogu se upoznati sa podacima koji su za određeni poslovnisubjekt upisani u registar suda, bilo da im služe kao infomracije ili zapreduzimanje odgovarajućih pravnih radnji.Pored sudskog registra, postoje i drugi registri u koje se vrše određeniupisi vezani za poslovne subjekte. U zemljišne (gruntovne) knjigeupisuju se stvarna prava (svojina, hipoteka, služnost) i određenaobligaciona prava (dugoročni zakup, pravo preče kupovine) nanepokretnostima poslovnih subjekata. Za dugoročne vrijednosnepapire (dionice, obveznice, dugoročne certifikate, investicione papire)evidencije i promet vodi Registar vrijednosnih papira u Federaciji Bili.Komisija za vrijednosne papire u Federaciji Bili vodi, takođe, registaremitenata dugoročnih hartija od vrijednosti.

Literatura(citirane knjige)Antonijevic dr ZoranBarbie dr JaksaBartos dr MilanBerleand A.,Means G.CDimitrijevic drMomciloEllison John,Bedingfield Jim,Harrison TomDordevic dr Jo vanPomsworth E. AllanPeril GiuseppePoley J. BernardBames-Dworkin-RichardsGaber dr StevanGams dr AndryaCioldstajn drAleksandarGrinhut dr K.S.flammerle Hermann=> “Privredno pravo”,

Savremena

administracija, Beograd,

1981

=> “Trgovačka društva”,

Consultlnvest doo,

Varaždin, 1991

=> “Privatno pravo”,

Beograd, 1933

=> “The Modern

Corporation and Private

Property”, McMillan CO,

1940

=> “Uvod u pravo”,

Savremena

administracija,

Beograd, 1974

329=^> “Business Law”,

Business Education

Publishers Ltd, 1994

=> “Ustavno pravo”,

Savremena

administracija,

Beograd, 1975

=^> “Uvod u pravni

sistem Sjedinjenih

Američkih Država”,

Savremena


1973

=> “Manuale di diritto

commerciale”, UTET,

Torino, 1968

=^> “Tržišta kapitala”,

Mate doo, Zagreb, 1993

=> “Law for Business”,

IRWIN, Homewood,

1987

=> “Teorija na državata i

pravoto”, Kultura,

Skopje, 1973

=> “LIvod u građansko

pravo”, Naučna knjiga,

Beograd, 1963

=> “Privredno ugovorno

pravo”, Informator,

Zagreb, 1967

=> “Društvo sa

ograničenom

odgovornošću po

austrijskom pravu”,

Knjižara Ernesta

Ajnšeta ml, Beograd

=^> “Handelsrecht”,

Verlag Styria, Graz, Vien,

Köln, 1960

330

Harry G. flennHilferding RudolfJakšić dr StevanJovicević dr MiodragJovanovtc drVladimir

Heizen Hans

Košutić dr Budimir

Kiu l j dr Vrleta

Loza dr Bogdan

Lukić dr RadomirMratović VeykoMuhić dr FuadPennington R.RobertPerić dr BerislavPerović dr Slobodan

Prica dr Rad oje

Pupić dr Borivoje

=> “Handbook of The

Law of Corporations

and

Other Business

Enterprises”, West

Publishing

CO, 1970

=> “Finansijski kapital”,

Kultura, Beograd, 1958

=^> “Obligaciono

pravo”, V. Maslesa,

Sarajevo,

3311960

“O ustavu - teorijsko

komparativna studija”,

Savremena


1977

=> “Privredno pravo -

privredne organizacije”,

Zavod za izdavanje

udžbenika NR Srbije,

1961

=^> “Opšta teorija

države i prava”, Arhiv za

pravne i društvene

nauke, Beograd, 1973

=> “Sudska presuda kao

izvor prava”,

Savremena


1973

=> “Pravni režim i oblici

koncentracija u

privredi”, Savremena

administracija,

Beograd, 1978

=> “Obligaciono pravo”,

Dom Štampe, Zenica,

Sarajevo, 1981

=> “Uvod u pravo”,

Naučna knjiga, Beograd,

1979

=> “Teorija države i

prava”, Naučna knjiga,

Beograd, 1958

=> “Metodologija prava”,

Naučna knjiga,

Beograd, 1979

=> “Problemi ustava i

demokratije u

332

savremenoj

državi”, Naprijed,

Zagreb, 1971

=> “Teorija prava”,

Svjetlost, Sarajevo, 1983

“Company Law”,

Butterworths, London,

Dublin, Edinburg, 1990

=> “Struktura prava”,

SNL, Zagreb, 1978

=> “Obligaciono pravo”,

Privredna štampa,

Beograd, 1980

=> “Organizacioni oblici

direktnih inostranih

investicija”, Institut

društvenih nauka,

Beograd, 1976

=> “LIvod u pravne

nauke”, Savremena


1980

333

Radojčić Spasoje

Rene David

Ripert Georges

Strezoski dr Strezo

Straznicky drMiloradSmith - RobertsonSultanović AzizSultanović Aziz,Trifković dr Miloš,Simić dr MilićSimić dr MilićTauber L.Trifković dr Miloš,Simić dr Milić,Sultanović AzizTrifković dr Miloš

Vasiljević dr Mirko

Vilus dr Jelena

Vedriš dr Maryan

Visković dr Nikola

=> “Osnovi trgovačkog

prava”, Knjižamica

Gece Kona, Beograd 1919

=> “Uvod u privatno

pravo Engleske”, Institut

za uporedno piv.vo,

334

Beograd, 1960

=> “Les aspects

juriduques du capitalisme

moderne”, Paris, 1951

=> “Trgovac, trgovačko

društvo i njihovo

udruživanje u

kapitalističkim

zemljama”,

Pravni fakultet, Novi Sad,

1977

“Predavanja iz

trgovačkog prava”,

bibliografski zavod d.d,

Zagreb, 1926

=> “Tumač trgovačkog

zakona” (1937), Zagreb,

1939 "

=> “Business Law -

Uniform Commercial

Code”, West Publishing

Co, 1971

335“Osnovi privrednog prava

i pravni poslovi u

privredi”, Svjetlost,

Sarajevo, 1969

=> “Teorija države i

prava, statusnog i

obligacionog prava”, V.

Masleša, Sarajevo,

1984

“Privredno pravo” dio

I, Ekonomski fakultet,

Sarajevo, 1991

=> “Dioničko i društvo sa

ograničenom

odgovornosti u domaćem

pravu”, MIT

Centar, Sarajevo, 1998

=> “Udžbenik trgovačkog

prava”, Geca Kon,

Beograd, 1928

=> “Poslovno pravo -

ugovori, vrijednosni

papiri

i pravo

konkurencije”,

Sahinpašić, Sarajevo,

1997

“Pravo konkurencije”,

Svjetlost, Sarajevo,

1981 ‘

“Poslovno pravo -

trgovinsko pravo”,

Savremena


1997

:=> “Opšti uslovi

formularnih ugovora”,

Savremena

administracija, Beograd

1976

336

=> “Građansko pravo”,

Narodna knjiga, Zagreb,

1996

=> “Pojam prava”.

Pravni fakultet, Split,

1976

Vizner dr Boris

Vrbanić dr Jur^jVuković dr MihailoWyatt W. John=> “Komentar zakona o obveznim odnosima”,Zagreb, 1982=^> “Trgovačko zakonoslovlje”, Zagreb, 1909=> “Opći dio građanskog prava”, I dio, Zagreb,1959

=> “Business Law - principles and causes”,

McGrow Hill Book Company, New York,

19663)Lukić dr Radomir: “Uvod u pravo”, Naučna knjiga, Beograd, 1970, str. 199l8) Jovičević dr Miodrag: “O ustavu-teorijsko-komparativna studija”, Savremenaadministracija, Beograd 1977, na str. 28 definiše ustav: “ustav je pisani akt najveće pravnesnage koji prvenstveno reguliše osnove državnog i društvenog uređenja date zemlje”. Ovo neznači negiranje ideološkog i političkog karaktera ustava. Vidjeti str. 192-193 istog djela.19) Đorđević dr Jovan, isto djelo, str. 2233) Đordević dr Jovan, isto djelo, str. 763.36) Lukić dr Radomir, “Uvod u pravo”, Naučna knjiga, Beograd 1970, str. 247-248.4M Vidjeti Lukić dr Radomir, isto djelo, str. 133,134; Perić dr Berislav: “Struktura prava”,Narodne novine, Zagreb, 1964, str. 167-169; Kelzen Hans, isto djelo, str. 145-146; Kelzen,isto djelo, str. 140, pod pravnim poslom podrazumijeva isključivo posao građanskog prava.Postojanje pravnog posla ovaj autor smatra specijalnom karakteristikom građanskog prava(vidjeti str. 140)49)Od teoretičara vidjeti Perić dr Berislav: “Struktura prava”, Narodne novine, Zagreb, 1964,str. 103 i Lukić dr Radomir, “Uvod u pravo”, Naučna knjiga, VII izd. Beograd, 1970.50) Šire o ovim pitanjima vidjeti Đorđević dr Jovan: “Ustavno pravo”, Savremenaadministracija, Beograd, 1975, str. 327-333, Perić dr Berislav, isto djelo, str. 122-128, Lukićdr Radomir, isto djelo, str. 291-295.51) Đorđević dr Jovan, isto djelo, str. 327.52) Prva vrsta saglasnosti se naziva i zakonitošću u materijalnom, a druga u formalnom

Vizner dr Boris

smislu. O njihovom odnosu vidjeti Muhić dr Fuad: “Teorija prava”, Svjetlost, Sarajevo1983, str. 149-150.53)Đorđević dr Jovan, isto djelo, str. 332, vidjeti i čl. 212 Ustava SFRJ63) Radovanović-Vučković dr Marija: “Zastupništvo u građanskom i privrednom pravu”,

Institut za uporedno pravo, Beograd, 1969, str. 111.2) Jakšić dr Stevan, navedeno djelo, str. 17; Vedriš dr Martin, navedeno djelo, str.__________14) Isto, Milošević dr Ljubisa, navedeno djelo, str. 281I7) Milošević dr Ljubiša smatra da se kod prelaska tražbine na osnovu zakona radi o isplati sasubragacijom, zakonska personalna subregacija, a ne zakonskoj cesiji (navedeno djelo, str.294).n Službeni list SFRJ, br. 29/1978, preuzet u pravni sistem RBiH, SI.list RBiH, broj 2/92.4) Blagojević dr Borislav-Krulj dr Vrleta: (redaktori) “Komentar Zakona o obligacionimodnosima”, Savremena administracija, Beograd, 1980, tom I, str. 92-93. tom II str. 710.51 Blagojević dr Borislav-Krulj dr Vrleta, isto djelo, str. 92.6) Ostali kriteriji su sadržani u cijelom pravnom poretku. Za našu oblast su naročitointeresantne odredbe Načela II i članova 158. i 203. Ustava SFRJ, te članovi 1-3, 8-10, 12-15i 18 ZOO.7) Goldštajn dr Aleksandar: “Privredno ugovorno pravo”, Informator, Zagreb, 1967, str. 26.81 Rene David: “Uvod u privatno pravo Engleske”, Institut za uporedno pravo, Beograd,1960, str. 78. i 79.11* Odredba stava 2, člana 21. ZOO se, uprkos nazivu ovoga člana, odnosi samo na uzanse.151 Član 1107, 1 ZOO.,6) Član 1107, 3 ZOO.171 Član 21, 2 ZOO.181 Član 3. Zakona o trgovini.l9) Član 17,2 Zakona o udruživanju organizacija udruženog rada u opšta udruženja iPrivrednu komoru Jugoslavije (SI. list SFRJ 54/76).21) Vilus dr Jelena: “Opšti uslovi formulamih ugovora”, IUP-Savremena administracija,

Beograd 1976, str. 17-18. definiše formúlame (tipske) ugovore “kao skup klauzula koje su

pismeno formulisane unapred, a koje će u takvom ili izmenjenom vidu predstavljatisadržinu ugovora prilikom zaključenja jednog konkretnog ugovora u budućnosti”.

Mislimo daje ovdje u pitanju ponuda za tipski ugovor.22) Goldštajn dr Aleksandar: “Privredno ugovorno pravo”, Informator, Zagreb, 1969, str. 142.

Sličan stav ima većina drugih teoretičara. Vidjeti pregled kod Vilus dr Jelena, isto djelo, str.

19-20.11 Radojčić Spasoje: “Osnovi trgovačkog prava”, Knjižamica Gece Kona, Beograd, 1919, str.

25.6) Uniform Commercial Code (UCC), 1962, čl. 2-2049) Zakon o trgovini — kraće ZOT, čl. 11 (SI. novine FBiH, br. 2/95)13) Hilferding Rudolf: “Finansijski kapital”, Kultura, Beograd, 1958, str. 142.14) ZVP, čl. 101; Zakon o prevozu u unutarnjem cestovnom prometu, čl. 11,33 (SI. novineFBiH, br. 23/98)15) Vidjeti odgovarajuće zakonske, a naročito podzakonske akte, iz ovih oblasti donesene nanivou Federacije i kantona16) Zakon o standardnoj klasifikaciji djelatnosti u Federaciji BiH (SI. novine RBiH, br. 6/95) iOdluka o standardnoj klasifikaciji djelatnosti u FBiH (SI. novine FBiH, br. 28/98) - osnovnii razrađeni dio58' ATZ, cl. 173.61' Hairy G. Henn: “Handbook of the law of corporations and other business enterprises”, St.

Paul, West publishing CO., 1970, str. 80-86; John Ellison and comp.: “Business law”,

Business Education Publishers limited, 1994, str. 159; Hermann Hämmerle: “Handelsrecht”,

Verlag Styria, Graz-Wien-Köln, 1960, str. 683-781; Giuseppe Ferri: “Manuale di diritto

commercioale”, UTET, Torinese, 1959, str. 239-247; Straznicky dr Milorad: “Predavanja iz

Vizner dr Boris

trgovackog prava”, Bibliografski zavod DD, Zagreb, 1926, str. 171-175r° Company Act (1985), čl. 1fo' Isto: Grinhut dr K.S., op.cit.str.3/i| TZBiH čl. 15 1-244, HUTZ iz 1875, STZ i Zakon o akcionarskim društvima iz 1896.11 Gierke von Julius: ’’Handelsrecht und Sehiffahrtsrecht”, Walter de Ciruyter CO, Berlin,

1949,str.2 1 8; Hermann Hammerle, op.cit.str.360; Radojičić Spasoje: “Osnovi trgovačkog

prava'’, Beograd. 1 899. str.66

2. Akcija je dugoročni investicioni papir čija je ekonomskafunkcija akumulacija kapitala, njome se zasniva članski(dioničarski/akcionarski) odnos između društva i trajnogulagača. Trajni ulagač koji postaje akcionar je investitor u

| l ! !' Vidi opširnije, dr Milić Simić, op. cit. str. 68-71111 Ova vrsta dionica prvi put je dozvoljena u Njujorku 1912. godinelni l Vidjeti opširnije članove 92 - 1 13 i 139l0''1 Dovoljno je uporediti rješenja Zakona o preduzećima iz 1988. i Zakona o

preduzećima iz

1994. sa zakonima donesenim tokom 1998.

- Zakon o bankama, Zakon o registru vrijednosnih papira. Zakon o

društvima za upravljanjem fondovima i o investicionim fondovima (S I. novine FBiH broj

39/98) ' ' '1,1 Opširnije, Geoftrev Mazullo: ‘‘Upravljanje dioničkim društvima - uvod u osnovne

koncepte", USA1D, Sarajevo, oktobra 1998

" ' Hurrv G. Henn, op. cit. str. 3431 i S! ZOP, čl. 32-48, te ZOB (1998), čl.291 Vl Za investicione fondove i registar vrijednosnih papira vidjeti: Zakon o društvima za

upravljanje fondovima i investicionim fondovima i Zakon o registru vrijednosnih papira,

ko ji funkcionišu kao dionička društva.1 Ml Uputstvo... tač.611,1 Prema Uputstvu (tač.7) prijedlog mogu dati akcionari koji reprezentuju više od

10%

akcija sa pravom glasa. Ako nadzorni odbor ne zakaže skupštinu, oni je tada mogu

zakazati

neposredno.I l>l U nekim pravima (američko) članstvo u društvu imaju akcionari koji posjeduju akcije

sa

pravom glasa.l l t>) Švajcarski zakon o obligacijama, čl. 699, Njemački zakon o akcionarskim društvima,

čl.

121, Francuski trgovački zakon, čl. 1531 1 1 ] Uputstvo ... tač.31 Uputstvo ... tač.8,10,111,1 ZOV, čl. 109-120, Zakon o komisiji za vrijednosne papire, čl. 11 i 12 koja, između

ostalog, propisuje standarde za zaštitu dioničara - tač.20, ZOB, čl.21, Zakon o

društvima za

upravljanje fondovima i o investicionim fondovima, čl. 78 i 120, naročito.

Vizner dr Boris

1 1 Zakon o društvima za upravljanje fondovima i o investicionim fondovima, čl. 9;

Zakon o

registru vrijednosnih papira, čl. 8-12; Uputstvo ... pod d), tač. 1-8

'-"ZOP, čl. 38-40; ZOB, čl. 29 i 30

Dr Hermann Hnmmerle, op.cit.str. 554-578; Geoffry Mazullo, op.cit.str.

12;Stražnicky dr

Milorad, op.cit.str. 278; Bartoš dr Milan, op.cit.str. 283; Vrbanić dr Juraj, op.cit.str. 61.Ml1 Uputstvo . . . . pod d). tač. 51 , J | Uputstvo . . . . pod d), tač. 51 ZOP, čl. 40, Uputstvo . . . . pod d), tač. 6m' Uputstvo . . . . pod d). tač. 61 Krivični zakon Federacije BiH - glava XXIV, glava XXXI (SI. novine FBiH broj 43/98)l<<’1 Vidjeti npr. ZOV, čl. 127, 128, ZOB, čl. 65, 67 naročito Zakon o društvima za

upravljanje fondovima i o investicionim fondovima, čl. 146.1,1 U menadžment strukturu u širem smislu, u određenim slučajevima, ulaze: kreditori,

dioničari, promotori, aganti i drugo izvršno osoblje firme - Ham C>. Henn, op. cit. str.

3431 ZOP, čl. 9, 46 i 47TZOB, čl. 33 i dalje ' '! " IJ društvima koja imaju mješovitu strukturu kapitala (državni i privatni), direktora

imenuje organ upravljanja uz prethodnu saglasnost nadležnog državnog organa

opštine,

kantona. Federacije (ZOP, čl. 159).1.1.1 ZOP, čl. 120, 128; Njemački zakon o akc. društvima, čl. 95. i 96; Francuski

trgovački

zakonik, čl. 218-235; TZSJ, čl. 309-31 1; TZBiH, čl. 209; Zakon o akcionarskim

društvima

iz 1896, čl. 49.i ,h Švajcarski zakon o obligacijama, čl. 727; Gorenc dr Vilim: navedeno djelo, str. 117;

Jankovec dr Ivica: navedeno djelo, str. 18. ,

Vidjeti: njemački zakon o akcionarskim društvima (1965), Francuski trgovački

zakon -

grupacije privrednih interesa (1967), Model američkog poslovnog zakona (1969),

Engleski

zakon o kompanijama (1985)111 Companies Act (1985), član 73611 1 IJ nekim pravima, pojam '‘zavisno društvo” je ono društvo u čijem osnovnom

kapitalu ili

pravima glasa drugo lice ili društvo participira, najmanje sa 25%I' ,S| Krajem 1997. god. u FBiH postojalo je 12 poslovnih udruženjal l M Krajem 1997. god. u FBiH postojao je jedan pul - Bilten Statističkog zavoda FBiH,

Sarajevo, jul 1998.1 1 ' Opširnije, Simić dr Milić: ‘‘Berze i berzansko poslovanje”. Računovodstvo i

poslovne

finansije, FEB, Sarajevo, br. 3/96

' /OT. cl. 20

1. Aukcije: na kojima se javno i organizovano vrši prodajarobe na aukcijskim mjestima, putem nadmetanja;2. Tržnice na veliko i tržnice na malo (pijace): na kojima se

Vizner dr Boris

prodaju, po pravilu, poljoprivredno-prehrambeni proizvodi ivrše drugi poslovi, uobičajeni u prometu (skladištenje,iznajmljivanje prostora, prevoz). Mogu biti specijalizovanena kojima se prodaje određene vrste roba (rabljeniautomobili, tehnička oprema);3. Tržni centri: su organizovana tržišta za prodaju robe namalo;4. Sajmovi: su povremeno organizovana tržišta na kojima sevrši prezentacija roba po sistemu uzorka i vrši zaključivanjeposlova. Organizuju se u skladu sa kalendarom sajmova iuz koordinaciju privrednih komora (ZOT, čl. 22-29).

Vizner dr Boris

1 Vl Javna dobra se dijele u tri grupe: opšta dobra, upravna dobra i dobra u opštoj

upotrebi .

Gams dr Andrija: “Osnovi stvarnog prava”, Naučna knjiga, Beograd, 1980, str. 20.Ix<l Wyatt W. John: “Business Law — principles and cases”, McGraw Hill Book Company,

New York, 1966, str. 575.|Vj Stav zauzet na kongresu Međunarodne zadružne alijanse (1CA) - Načelna i otvorena

pitanja zadružne svojine 1989, str. 10.11,1 Stražnickv dr Milorad, op. cit. str. 157.I l " Zakon o zadrugama, čl. 2- kraće: ZOZ (SI. novine FBiH, br. 28/97)l t’~ l TZBiH (1883), čl. 157. — apostrofira pitanje '‘veresije”, kao elementa solidarnosti

između

članova zadruge

Koncem 1997.god u FBiH bilo je ukupno 156 zadruga, od toga u oblasti

poljoprivrede

46, poslovnih usluga 53. građevinarstva 31 - Bilten Statističkog zavoda BiH, Sarajevo,

jul

1998. ' 'M Opširnije. Trifković dr Miloš, Simić dr Milić, Sultunović Aziz, op.cit.str. 417 i dulje101 Privredne djelatnosti su sve one koje su utvrđene Odlukom o standardnoj klasifikaciji

djelatnosti (SI. novine FBiH 28/98)Ml Vasiljević dr Mirko: “Poslovno pravo”, Savremena administracija d.d., Beograd, 1997, str.32911 ’ Prema KZ (čl. 257), krivično djelo prouzrokovan]a stečaja čini: “Odgovorno lice u

preduzeću ili drugom pravnom licu koja, znajući za nesposobnost plaćanja preduzeća,

neracionalnim trošenjem sredstava ili njihovim otuđivanjem u bescjenje, prekomjernim

zaduživanjem, preuzimanjem nesrazmjernih obaveza, lakomislenim zaključivanjem ili

obnavaljanjem ugovora sa licima nesposobnim za plaćanje ili propuštanjem blagovremenog

ostvarivanja potraživanja prouzrokuje stečaj preduzeća kazniće se zatvorom od šest mjeseci

do pet godina.”Goldštujn dr Aleksandar: "‘Privredno ugovorno pravo”, Infomiator, Zagreb, 1967, str.

174. 'Nl Direktor kadrovskog sektora ovlašten je, kao punomoćnik po zaposlenju, da zaključiugovor o školovanju kadrova i druga ugovorna strana n i j e dužna da provjerava da li je tojosobi statutom ili internim pravilnicima ograničena punomoć. Prekoračenje ovlaštenja nemože uticati na pravovaljanost zaključenog ugovora - Presuda Vrhovnog privrednog suda,SI. br. 3/69, Zbirka sudskih odluka, XX-], str.213' 1 Rukovodilac gradilišta može se pojaviti kao punomoćnik građevinara po zaposlenju samopo pitanjima vezanim za gradilište koja proizilaze iz njegovog položaja - Zbirka sudskihodluka, XIII-3, odluka 426~ ' " '3 " Komercijalista zadruge ne može se smatrati punomoćnikom po zaposlenju za zaključenjeugovora o prodaji veće količine robe - Zbirka sudskih odluka, II-2, odluka 53231' Stražnickv dr Milorad, op. cit. str. 66; “Pravna enciklopedija”, Savremena administracija,Beograd, 1964, str. 7443-1 Ciorenc dr Vilim, op.cit. str. 152.33 U njemačkom pravu, nepotpuni ili mali trgovac (Miderkaufmann) ne može dati prokuru,

ali ako je i izda, onda je to obična punomoć.v ' Vidjeti računovodstvenu literaturu o ovoj materiji3 1 ZOP, čl.144 a) iz 1988. godine( ' Vidjeti izlaganja o pravnom položaju dijelova društva3 1 Vidjeti: Zakon o porezu na promet proizvoda i usluga, čl. 26-52 (SI. novine FBiH, br.

6/95, 25/97), te prateći propisi pravilnik o visini kamatne stope i naredba o uplatnim

računima javnih prihoda.II Vidjeti: ZOVP, čl 126-128, te zakon o računovodstvu i propise o finansijskom poslovanju

ZPUSR, čl. 30-38

Vizner dr Boris

1 ’ Vidjeti presude VPS: Sl.br. 906/58 - Zbirka sudski odluka, knjiga IV, sveska II i SI. br.

poslovno pravo knjiga

Documents