polska i Łotwa - cee-ities.uni-bremen.de silesia 1.pdfkorekta: ewelina moroń publikacja jest...

Balti

ca ~

Sile

sia Polska i Łotwa– bliscy nieznajomi

Polija un Latvija – tuvie nepazīstamie

Balti

ca ~

Sile

sia

Red. Krystyna PuntakŁukasz Rogoziński

Grzegorz Zarzeczny

Polska i Łotwa– bliscy nieznajomi


tom 1 . numer 1 2013

Spis treściSatura rādītājs

Baltica ~ Silesia, 2013, t. 1, nr 1ISSN XXXX-XXXX

Komitet redakcyjny:Maciej Darski, Krystyna Puntak, Łukasz Rogoziński, Grzegorz Zarzeczny

Rada redakcyjna:Jan Miodek (przewodniczący), Urszula Dobesz, Barbara Dwilewicz, Jānis Siliņš, Krzysztof Szyrszeń, Jüri Talvet

Recenzenci:Raimonds Briedis, Anna Dąbrowska, Juris Goldmanis, Ēriks Jēkabsons, Anna Kalve, Nicol Nau, Tomasz Piekot, Ewa Stryczyńska-Hodyl, Rafał Zimny

Redaktor językowy: Anna Kalve (język łotewski)Skład: Michał Wolski Okładka: Małgorzata SkibińskaKorekta: Ewelina Moroń

Publikacja jest dostępna na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska.Pewne prawa zastrzeżone na rzecz autorów. Zezwala się na wykorzystanie publikacji zgodnie z licencją – pod warunkiem zachowania niniejszej informacji licencyjnej oraz wskazania autora jako właściciela praw do tekstu. Treść licencji jest dostępna na stronie http://creativecom-mons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/legalcode.

Fragmenty zapisu nutowego utwórów autorstwa Pēterisa Vasksa zamieszczone za zgodą SCHOTT MUSIC GmbH & Co. KG

Wydawnictwo Wrocław 2013

http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/legalcode



6 ◊ ◊ 7

Krystyna Puntak, Łukasz Rogoziński, Grzegorz ZarzecznyPolska i Łotwa – bliscy nieznajomi 8

ARTyKUŁy

Monika MichaliszynPobyt Profesora Stanisława Kolbuszewskiego w Rydze na podsta-wie materiałów zachowanych w Państwowym Historycznym Ar-chiwum Łotwy 21

Krystyna PuntakKultura i literatura Łotwy oczyma Stanisława Kolbuszewskiego, Stanisława F. Kolbuszewskiego i Jacka Kolbuszewskiego 57

Justyna PrusinowskaŚpiący rycerze w literaturze łotewskiej 91

Katarzyna KuciaMuzyczne trwanie wobec przemijania. Three poems by Czeslaw Milosz Pēterisa Vasksa 127

Tomasz OtockiTematyka krajów bałtyckich w emigracyjnym piśmie Robotnik (1945-1990) 153

KOMUNIKATy

Krzysztof SzyrszeńKości zostały rzucone w 2008 roku... 184

Urszula DobeszWspółpraca Szkoły Języka Polskiego i Kultury dla Cudzoziemców UWr oraz Centrum Języka i Kultury Polskiej Łotewskiej Akademii Kultury w Rydze 188

Kamila AugustynZ pamiętnika Erasmusa, czyli o... nauczaniu historii literatury pol-skiej w Łotewskiej Akademii Kultury w Rydze 196

LITERATURA

Joanna ChojnickaLaima Muktupāvela. Reportaż i baśń 207

Laima MuktupāvelaSłoń 211

Kristina Puntaka, Lukašs Rogoziņskis, Gžegožs ZažečnijsPolija un Latvija – tuvie nepazīstamie 9

RAKSTI

Monika MihaļišinaProfesora Staņislava Kolbuševska uzturēšanās Rīgā pamatojo-ties uz materiāliem saglabātiem Latvijas Valsts vēstures arhī-vā 21

Kristina PuntakaLatvijas kultūra un literatūra Staņislava Kolbuševska, Staņisla-va F. Kolbuševska un Jaceka Kolbuševska acīm 57

Justīne PrusinovskaDusošie bruņinieki latviešu literatūrā 91

Katažina KucijaMūzikas pastāvība un eksistences nenotvēramība. Pētera Vaska Three poems by Czeslaw Milosz 127

Tomašs OtockisBaltijas valstu tematika emigrācijas laikrakstā Strādnieks (1945-1990) 153

ZIņOJUMI

Kšištofs ŠiršeņsKauliņi ir mesti 2008.gadā... 185

Uršula DobešaSadarbība starp Vroclavas Universitātes Poļu Valodas un Kultūras skolu ārzemniekiem un Latvijas Kultūras akadēmijas Poļu kultūras un valodas centru 189

Kamila AugustīnaNo ERASMUS dienasgrāmatas, jeb par... poļu literatūras vēstures mācīšanu Latvijas Kultūras akadēmijā Rīgā 197

8 ◊ ◊ 9

Polska i Łotwa – bliscy nieznajomi

Oddajemy w Państwa ręce pierwszy numer czasopisma naukowo-kultural-nego Baltica ~ Silesia. Zrodziło się ono jako owoc współpracy Łotewskiej Akademii Kultury w Rydze oraz Uniwersytetu Wrocławskiego, a dokładniej – Centrum Kultury i Języka Polskiego LKA oraz Szkoły Języka Polskiego i Kultury dla Cudzoziemców UWr. Od 2008 r. wrocławscy studenci i ab-solwenci specjalności nauczanie języka polskiego jako obcego wyjeżdżają do Rygi na staże lektorskie, studenci łotewscy przyjeżdżają zaś do stolicy Śląska, by uczestniczyć w lektoratach języka polskiego. Te dydaktyczno--naukowe podróże okazywały się na tyle inspirujące, że rozbudziły zain-teresowanie tematyką łotewską czy szerzej – bałtycką – we wrocławskim środowisku polonistycznym. Podobne procesy zachodziły też nad Dźwiną.

Zachęceni przez wicedyrektor Szkoły – Urszulę Dobesz – uznaliśmy, że nadszedł czas na stworzenie forum wymiany łotewsko-polskich myśli, badań czy dzieł kulturalnych. Nie chcieliśmy jednak zawężać profilu przyszłego czasopisma do tematyki rysko-wrocławskiej: stąd dzięki chęci współpracy wyrażonej przez pracowników specjalności bałtologicznej UAM oraz Li-tewskiego Uniwersytetu Edukologicznego w Wilnie, a także przy wsparciu prężnie w Instytucie Filologii Polskiej UWr działających Studium Języka i Kultury Litewskiej oraz Studenckiego Koła Naukowego Lituanistów Labas, mogliśmy powołać do życia czasopismo, którego obszar zainteresowań obej-muje Polskę oraz Litwę i Łotwę. Wierzymy, że niebawem również i Estonię.

Baltica ~ Silesia ma zatem być czasopismem z zakresu nauk humanistycz-nych i społecznych poświęconym związkom krajów bałtyckich i Polski. Chcielibyśmy, by na jego łamach obok tekstów stricte naukowych pojawiały się także recenzje, komentarze, opinie czy sprawozdania dotyczące wydarzeń naukowych i kulturalnych istotnych dla relacji bałtycko-polskich. I wreszcie Baltica ~ Silesia ma być również przestrzenią do tworzenia takich relacji. W związku z tym planujemy w każdym numerze publikować tłumaczenia nowych litewskich i łotewskich utworów literackich.

Chcielibyśmy, by Baltica ~ Silesia łączyła dwa obszary, które choć sobie bliskie, w znacznej mierze pozostają jednocześnie sobie obce. Państwa bał-


Atdodam Jūsu rokās pirmo zinātnes un kultūras žurnāla Baltica ~ Silesia nu-muru. Tas radās kā Latvijas Kultūras akadēmijas un Vroclavas Universitātes, precīzāk LKA Poļu Kultūras un Valodas centra un Vroclavas universitātes Poļu Valodas un Kultūras skolas, sadarbības rezultāts. Kopš 2008. gada Vroclavas Universitātes studenti un absolventi ar specializāciju poļu valodas kā svešvalodas mācīšana brauc uz Rīgu stažēties (pasniegt poļu valodu), bet Latvijas studenti brauc līdz pat Silēzijas galvaspilsētai, lai piedalītos poļu valodas nodarbībās. Šie mācību un zinātniskie braucieni ir izrādījušies tik iedvesmojoši, ka ir izraisījuši interesi par Latviju, vai plašākā mērogā par Baltiju Vroclavas poļu filologu aprindās. Līdzīgi procesi norisinājās arī Daugavas krastos.

Skolas direktores vietnieces iedvesmoti, nolēmām, ka ir pienācis laiks latviešu-poļu ideju, pētījumu un kultūras darbu apmaiņas foruma izveido-šanai. Tomēr nevēlējāmies sašaurināt jaunā žurnāla profilu tikai līdz Rīgas un Vroclavas tematikai, tādēļ pateicoties vēlmei sadarboties, kas izskanēja no Adama Mickeviča Universitātes baltu filoloģijas studiju virziena un Lie-tuvas Edukoloģijas universitātes darbinieku puses, un pateicoties aktīvam atbalstam no Vroclavas Universitātes poļu filoloģijas institūtā esošām Lie-tuviešu Valodas un Kultūras studijām, kā arī Studentu Zinātniskā Lituānistu pulciņa Labas, varējām, radīt žurnālu, kura galvenā tematika skar Poliju, Lietuvu un Latviju. Ceram, ka drīzumā arī Igauniju.

Tādējādi žurnālam Baltica ~ Silesia ir jākļūst par izdevumu, kas ietver humanitāro un sociālo zinātņu tēmu loku, kas veltītas Polijas un Baltijas valstu sakariem. Vēlamies, lai žurnāla lappusēs līdzās strikti zinātniskiem tekstiem tiktu publicētas arī recenzijas, komentāri, viedokļi vai pārskati par aktuāliem zinātnes un kultūras notikumiem, kas ir nozīmīgi baltu un poļu starpvalstu sakariem. Galu galā Baltica ~ Silesia ir arī jākļūst par sava vei-da kultūras telpu, kur šie sakari tiks veidoti. Tādēļ plānojam katrā numurā publicēt jaunus Latvijas un Lietuvas literatūras tulkojumus.

Vēlamies, lai Baltica ~ Silesia vienotu divus apgabalus, kas, lai gan atrodas netālu viens no otra, lielā mērā vienlaicīgi ir attālināti. Baltijas valstis jop-

10 ◊ ◊ 11Polska i Łotwa – bliscy nieznajomi Polija un Latvija – tuvie nepazīstamie

tyckie wciąż nie zajmują należnego im miejsca w świadomości mieszkańców Polski. Historia i kultura Łotwy czy Litwy to często dla nich terra incognita. A przecież kultury polska, litewska, łotewska to kultury od wieków współ-istniejące. Ale czy współistnienie tych kultur w ciągu wieków przełożyło się na ich przenikanie? Czy o historii każdego z tych krajów opowiadamy ze świadomością konieczności odwoływania się do historii dwu pozostałych? Baltica to dla Polaków ciągle rubieże. Bliskie, a wciąż nieznajome. Litwa i Łotwa to prężne, niepodległe, bogate kulturowo kraje, najbliżsi sąsiedzi Polski, a jednocześnie bardziej obce niż niejeden kraj innego kontynentu. W pewnym sensie podobną rubieżą jest też Silesia – region naznaczony kulturą i historią kilku narodów i krajów, który obecnie jest do tego stopnia wyrugowany ze świadomości Polaków, że skłonni są, przebywając w jego stolicy – Wrocławiu – mówić, że nazajutrz jadą na Śląsk. Chcemy te dwie rubieże ze sobą zapoznać. Największe ich skarby są przecież na wyciągnięcie dłoni. Wierzymy, że najpełniejsze poznanie może nastąpić tylko za pomo-cą prawdziwej komunikacji. Niezapośredniczonej przez dodatkowe języki czy perspektywy. Stąd decyzja o rezygnacji z języka angielskiego, lingua franca współczesnej nauki. Stąd też decyzja o bezpośrednich tłumaczeniach tekstów i o ich paralelnym, dwujęzycznym układzie: każdy artykuł będzie miał swoją polską i (zależnie od tematyki) litewską bądź łotewską wersję. W ten sposób chcemy dać czytelnikom z obu „rubieży” symboliczną możli-wość bezpośredniego spotkania na kartach naszego czasopisma.

Bezpośrednim impulsem do powstania pierwszego numeru czasopisma Baltica ~ Silesia były Dni Łotwy – ważne wydarzenie naukowo-kulturalne, które miało miejsce we Wrocławiu w kwietniu 2012 roku. Jego pomysło-dawczynią i główną organizatorką była doktorantka UWr – Krystyna Pun-tak. Dni Łotwy odbyły się dzięki współpracy i zaangażowaniu Stacjonar-nego Studium Doktoranckiego Wydziału Filologicznego UWr, Towarzystwa Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, Szkoły Języka Polskiego i Kultury dla Cudzoziemców UWr oraz Klubokawiarni Mleczarnia. Od 20 do 22 kwietnia wrocławianie mieli okazję uczestniczyć w wystawie fotografii, panelu dys-kusyjnym wzbogaconym pokazami animacji łotewskiej, wieczorze poetyc-kim, pokazie filmowym, a przede wszystkim w sesji naukowej. Referenci i dyskutanci poruszyli wiele ciekawych tematów z zakresu literatury, lingwi-styki, historii, kultury. Tytuł konferencji: Polska i Łotwa – bliscy nieznajomi, zaczerpnięty został z tekstu Jarosława Lindenberga, byłego ambasadora Rzeczypospolitej Polskiej na Łotwie. W organizatorach wydarzenia zrodziło

rojām neieņem sev pienākošo vietu Polijas iedzīvotāju apziņā. Latvijas vai Lietuvas vēsture un kultūra poļiem bieži vien ir terra incognita. Taču poļu, lietuviešu un latviešu kultūras jau gadsimtiem ilgi pastāv līdzās viena otrai. Bet vai, pateicoties gadsimtus ilgajai šo kultūru līdzāspastāvēšanai notiek domu apmaiņa? Vai par šo valstu vēsturi mēs stāstam ar apziņu par to, ka jāatceras un jāatsaucas uz pēdējo divu valstu vēsturi? Baltica poļiem jopro-jām ir pierobeža. Tuva, bet joprojām neizzināta. Lietuva un Latvija ir plauk-stošas, neatkarīgas, kulturāli bagātas valstis, vistuvākie Polijas kaimiņi, un vienlaicīgi šīs valstis ir svešākas nekā neviena vien valsts citā kontinentā. Savā ziņā līdzīga pierobeža ir arī Silesia – reģions, kurā iezīmējas vairāku tautu un valstu kultūra un vēsture, kura šobrīd ir līdz tādam pakāpienam izspiesta no poļu apziņas, ka ierodoties tās galvaspilsētā – Vroclavā, poļi mēdz teikt, ka rīt brauks uz Silēziju. Mēs vēlamies iepazīstināt šīs divas pierobežas. Galu galā to lielākie dārgumi atrodas rokas stiepiena attālumā. Ticam, ka pilnīga iepazīšana var notikt tikai ar reālas komunikācijas palī-dzību, tiešā komunikācijā bez papildus valodu vai perspektīvu palīdzības. Tāpēc tika pieņemts lēmums par atteikšanos no angļu valodas, mūsdienu zinātnes lingua franca. Tāpēc arī tika pieņemts lēmums par tiešu tekstu tulkojumu un to paralēlu ievietošanu divās valodās: katram rakstam būs sava poļu un (atkarībā no tematikas) lietuviešu vai latviešu versija. Šādā veidā mēs vēlamies dot lasītājiem no abām „pierobežām” simbolisku tiešas tikšanās iespēju mūsu žurnāla lappusēs.

Par tiešu pirmā numura Baltica ~ Silesia impulsu kalpoja Latvijas dienas – svarīgs zinātnes un kultūras notikums, kurš norisinājās 2012. gada aprīlī Vroclavā. Notikuma idejas autore un galvenā organizatore bija Vroclavas Universitātes doktorante – Kristina Puntaka. Latvijas dienas norisinājās, pateicoties Vroclavas Universitātes Filoloģijas Fakultātes dienas nodaļas doktorantūras studiju, Vroclavas Poļu Filoloģijas Draugu apvienības, Vrocla-vas Universitātes Poļu Valodas un Kultūras skolas, kā arī kluba kafejnīcas Mleczarnia sadarbībai un ierosmei. No 20. līdz 22. aprīlim vroclavniekiem tika dota iespēja piedalīties fotogrāfiju izstādē, dzejas vakarā, filmu skatē, zinātniskajā sesijā, kā arī paneļa diskusijās, kuras bija bagātinātas ar lat-viešu animācijas filmām. Referenti un diskusiju dalībnieki diskutēja par daudziem interesantiem tematiem par literatūru, lingvistiku, vēsturi un kultūru. Konferences nosaukums: Polija un Latvija – tuvie nepazīstamie, tika aizgūts no bijušā Polijas Republikas vēstnieka Latvijā Jaroslava Linden-berga, teksta. Pasākuma organizētājos radās pārliecība, ka pēc konferences


się przekonanie, że publikacja tomu pokonferencyjnego nie wyczerpałaby po-tencjału zawartego w wystąpieniach. Formuła czasopisma znacznie bardziej odpowiadała na zrodzone wtedy oczekiwanie stałego, niejednorazowego miejsca wymiany naukowych refleksji dotyczących zagadnień letonistycz-nych, a w dalszej perspektywie bałtyckich. Zawsze na tle relacji z Polską.

Pierwszy numer czasopisma otwierają dwa artykuły dotyczące posta-ci wielce zasłużonych dla tworzenia i rozwijania relacji łotewsko-polskich w obszarze kultury: naukowców Stanisława Kolbuszewskiego oraz jego synów Stanisława Franciszka i Jacka. Pierwszy artykuł, autorstwa Moni-ki Michaliszyn z Uniwersytetu Warszawskiego, ukazuje łotewsko-polskie stosunki naukowe i kulturalne okresu międzywojennego. Geneza, rozwój i próby przezwyciężenia wymuszonego ograniczenia tych stosunków w trak-cie dramatycznych zawirowań wojennych i na skutek sytuacji geopolitycznej zaistniałej po II wojnie światowej ukazane są przez pryzmat działalności i dokonań profesora Stanisława Kolbuszewskiego na Uniwersytecie Łotwy w Rydze. Kolbuszewski, następca Juliana Krzyżanowskiego na stanowisku wykładowcy literatur słowiańskich na tej uczelni, był niezwykle płodnym naukowcem i niekłamanym pionierem w dziedzinie współczesnych polskich badań dotyczących łotewskiej literatury, a także częściowo folkloru i języka. Licznymi publikacjami przybliżył Polakom wiedzę o Łotwie, a Łotyszom zaprezentował polską myśl humanistyczną. Chcąc efektywniej tworzyć, wzmacniać i rozwijać kulturalne więzi między dwoma narodami, szybko opanował łotewszczyznę – co sprawia, że w symboliczny sposób może być patronem dwujęzycznego czasopisma Baltica ~ Silesia. Drugi artykuł, którego autorką jest Krystyna Puntak z UWr, przedstawia także dokonania synów profesora Kolbuszewskiego. Kontynuowali oni dzieło zapoczątkowane przez ojca: Stanisław Franciszek na gruncie literaturoznawstwa, językoznawstwa i translatologii, Jacek – literaturoznawstwa oraz folklorystyki. Oba artykuły prezentują mało lub w ogóle do tej pory nieznane fakty i źródła: pocho-dzące z Państwowego Historycznego Archiwum Łotwy, Narodowej Biblio-teki Łotwy, prywatnych wywiadów z profesorem Jackiem Kolbuszewskim, a także udostępnionych przez tegoż rodzinnych archiwów.

Trzeci artykuł niniejszego tomu omawia pochodzenie i proces ewolucji motywu „śpiących rycerzy” w literaturze łotewskiej. Justyna Prusinowska z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu przedstawia spójny, diachroniczny model rozwoju tego motywu, zestawiając jego łotewskie re-alizacje z aspektami międzynarodowymi i przykładami z literatury polskiej.

sējums neizsmels visu ietverto potenciālu konferences referātos. Žurnāla forma ievērojami vairāk atbilda tolaik dzimušām ilgām pēc patstāvīgas, atkārtotas zinātnisko refleksiju apmaiņas, kas skartu jautājumus saistītus ar Latviju, un tālākā perspektīvā ar Baltiju. Vienmēr uz Latvijas un Polijas attiecību fona.

Pirmajā žurnāla numurā ir publicēti divi raksti par izcilo zinātnieku – profesora Staņislava Kolbuševska un viņa dēlu, Staņislava Francišeka un Jaceka, pētījumiem. Pētnieku darbības rezultātā latviešu un poļu kultūras sakari tika veidoti un attīstīti. Pirmais raksts, kuru uzrakstījusi Monika Mihališina no Varšavas Universitātes, veltīts latviešu-poļu zinātnes un kultūras sakariem starpkaru periodā. Ģenēze, attīstība un mēģinājums pārvarēt šo sakaru ierobežošanu kara uzliesmojumu laikā un ģeopolitiskās situācijas rezultātā, kas radās pēc Otrā pasaules kara, tiek attēloti Latvi-jas Universitātes profesora Staņislava Kolbuševska darbības un veikumu skatījumā. Kolbuševskis, Juliāna Kšižanovska pēctecis slāvu literatūras pasniedzēja amatā, bija neparasti veiksmīgs zinātnieks un izcils mūsdie-nu latviešu literatūras pamatlicējs Polijā, daļēji arī darbojās folkloras un valodas pētījumu laukā. Zinātnieks bija autors vairākām publikācijām, ar to palīdzību viņš pietuvināja zināšanas par Latviju poļiem, bet latviešiem pasniedza poļu humānisma domu. Vēlme darboties efektīvāk, stiprināt un uzlabot kultūras saites starp šīm divām tautām pamudināja zinātnieku ātri apgūt latviešu valodu, tāpēc viņš simboliski var būt uztverts kā divvalodī-gā žurnāla Baltica ~ Silesia patrons. Otrais raksts, kura autore ir Kristina Puntaka no Vroclavas Universitātes, ir veltīts profesora Kolbuševska dēlu paveiktajam. Profesora Kolbuševska dēli turpināja tēva iesākto darbu: Staņislavs Frančišeks strādāja literatūrzinātnes, translatoloģijas un valod-niecības jomās, bet Jaceks pievērsās literatūrpētniecības un folkloristikas jautājumiem. Abi raksti iepazīstina lasītāju ar līdz šim maz vai pilnībā nezināmiem faktiem un avotiem. Informācija tika iegūta no Latvijas Valsts Vēstures arhīva, Latvijas Nacionālas bibliotēkas, no privātām intervijām ar profesoru Jaceku Kolbuševski, kā arī, iegūstot profesora atļauju, no viņa ģimenes arhīva.

Šā izdevuma pirmā numura trešais raksts apskata „dusoša bruņinieka” motīva izveidošanos un evolūcijas procesus latviešu literatūrā. Justīna Prusinovska, Ādama Mickieviča universitātes pārstāve, uzskatāmi parā-da šī motīva kompaktu un diahronisku attīstības modeli, salīdzinot tā iz-pausmes latviešu daiļradē ar starptautiskiem aspektiem un piemēriem no


Wypełnia tym samym lukę, jaką do tej pory był brak gruntownego omó-wienia literackiego motywu śpiących rycerzy w odniesieniu do literatury łotewskiej.

Interdyscyplinarny artykuł Katarzyny Kuci z Uniwersytetu Jagiellońskie-go przynosi ciekawą analizę dzieła łotewskiego „kompozytora duchowego” – Pēterisa Vasksa, który w swym Three poems by Czeslaw Milosz dokonał muzycznej interpretacji cyklu wierszy polskiego noblisty. Jak stwierdza autorka: „Być może namysł nad relacjami zachodzącymi między słowem a muzyką pozwoli w pewnym stopniu na ukazanie związków kulturowych i duchowych Polski i Łotwy”.

Część naukową tego numeru zamyka artykuł Tomasza Otockiego z Uni-wersytetu Warszawskiego, który przynosi analizę zawartości emigracyjnego czasopisma PPS Robotnik pod kątem obecności na łamach tego organu prasowego tematyki związanej z Litwą, Łotwą i Estonią. Artykuł, ze wzglę-du na wybrany przez autora materiał i ramy czasowe, ukazuje z ciekawej, „zewnętrznej” perspektywy stopień zainteresowania krajami bałtyckimi przez polską (socjalistyczną) emigrację powojenną.

W kolejnej części numeru znajdą Państwo teksty dokumentujące współ-pracę między Łotewską Akademią Kultury w Rydze a Szkołą Języka Pol-skiego i Kultury dla Cudzoziemców Uniwersytetu Wrocławskiego. Krzysztof Szyrszeń i Urszula Dobesz opisują nawiązanie i rozwój naukowo-dydaktycz-nych kontaktów między placówkami, a Kamila Augustyn dzieli się reflek-sjami związanymi z procesem kształcenia łotewskich studentów w zakresie historii literatury polskiej. Jest to więc swego rodzaju tryptyk, ukazujący początkową ideę i początki jej wcielania w życie oraz prezentujący faktyczne jej efekty.

Pierwszy numer czasopisma zamykają tekst prezentujący postać współ-czesnej łotewskiej pisarki Laimy Muktupāveli oraz przekład jej opowiadania, które miało swoją premierę w 2005 roku podczas festiwalu Czytanie prozy, oba autorstwa Joanny Chojnickiej z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Pierwszy numer czasopisma powstawał długo. Być może zbyt długo. Wiemy jednak, że wyruszyliśmy w drogę, której kształt i trudności na niej pojawiające się są niezmienne od wielu lat. Dowodem podobnych doświad-czeń jest choćby zamieszczony na końcu wstępu fragment korespondencji dwu znamienitych prekursorów łotewsko-polskiego edytorstwa – prof. prof. Stanisława Franciszka oraz Jacka Kolbuszewskich.

poļu literatūras. Raksts tādējādi aizpilda robu, kādu līdz šim radīja rūpīga pārsprieduma par literārā motīva „dusošie bruņinieki” latviešu literatūras kontekstā trūkums.

Krakovas Jagelonu universitātes pārstāves Katažinas Kucijas starpdiscipli-nārais raksts piedāvā lasītājiem latviešu garīgās mūzikas komponista Pētera Vaska daiļdarba aizraujošu analīzi. Komponists savā skaņdarbā Three poems by Czeslaw Milosz piedāvā muzikālu interpretāciju poļu Nobela prēmijas laureāta dzejas ciklam. Kā apgalvo raksta autore: „Iespējams, pārdomas par sakarībām starp vārdiem un mūziku zināmā mērā ļaus attēlot Latvijas un Polijas ne tikai kultūras, bet arī garīgas saiknes”.

Žurnāla zinātnisko daļu noslēdz Varšavas Universitātes pārstāvja Tomaša Otocka raksts. Raksta autors piedāvā PPS emigrācijas žurnāla Strādnieks satura analīzi, pievēršot uzmanību šī preses izdevuma ietvaros iekauta-jai tematikai un jautājumiem, kas saistīti ar Latviju, Lietuvu un Igauniju. Autors, izvēlētā laika posma un materiālu kontekstā, parāda interesantu „ārējo” kārtību un ataino ieinteresētības līmeni, kādu attiecībā pret Baltijas valstīm izrādīja poļu (sociālistiska) pēckara emigrācija.

Nākamajā žurnāla sadaļā lasītājiem piedāvājam rakstus, kuros tiek do-kumentēta esošā sadarbība starp Latvijas Kultūras akadēmiju Rīgā un Vro-clavas universitātes Poļu Valodas un Kultūras skolu ārzemniekiem. Kšistofs Širšeņs un Uršula Dobeša apraksta idejas par zinātniski-didaktisko kontaktu izveidošanu un attīstīšanu starp abām mācību iestādēm, kamēr Kamila Au-gustina dalās savā pieredzē un pārdomās par latviešu studentu izglītošanas procesiem poļu literatūras kontekstā. Šie raksti veido savā veidā triptihu, iepazīstinot ar sākotnējo sadarbības ideju, ar to, kā šī ideja tika ieviesta praksē, kā arī ataino tās patieso darbību dzīvē.

Pirmo žurnāla numuru noslēdz raksts, kurā lasītājam tiek dota iespēja iepazīties ar latviešu rakstnieci Laimu Muktupāvelu, kā arī ar viņas stāsta tulkojumu, kura pirmlasījums notika 2005. gadā festivāla Prozas lasījumi. Gan raksta, gan tulkojuma autore ir Ādama Mickieviča universitātes Poz-naņā pārstāve Joanna Hojnicka.

Pirmais žurnāla numurs tapa ilgi. Varbūt pat pārāk ilgi. Taču apzinā-mies to, ka esam uzsākuši ceļu, kura virziens un sastaptās grūtības paliek nemainīgas jau daudzus gadus. Par līdzīgas pieredzes piemēru kalpo kaut vai ievada beigās ievietots divu izcilu latviešu-poļu izdevējdarbības pamat-licēju prof. Staņislava Francišeka un prof. Jaceka Kolbuševsku sarakstes fragments.


W tym miejscu chcielibyśmy gorąco podziękować osobom i instytucjom, bez których Baltica ~ Silesia nigdy by nie powstała. Dziękujemy więc w pierwszym rzędzie Pani Profesor Annie Dąbrowskiej i Pani Urszuli Do-besz – za stworzenie i rozwijanie współpracy między Szkołą Języka Polskie-go i Kultury dla Cudzoziemców Uniwersytetu Wrocławskiego a Łotewską Akademią Kultury w Rydze oraz za inspirację i wsparcie pomysłu stwo-rzenia tego czasopisma. Dziękujemy Panu Krzysztofowi Szyrszeniowi – za wyjście z inicjatywą wymiany dydaktycznej między SJPiK a LKA, pomoc w nawiązywaniu naukowych, merytorycznych i translatorskich kontaktów na Łotwie, wspólne odkrywanie Baltiki. Dziękujemy wszystkim członkom Rady Redakcyjnej i Rady Recenzenckiej, którzy nie tylko wyznaczali czaso-pismu kierunek rozwoju i dbali o jego naukowy poziom, ale także zawsze służyli nieocenioną pomocą przy poszukiwaniu tłumaczy i redaktorów językowych. Wydanie numeru możliwe było dzięki grantowi (2193/M/IFP/12) przyznanemu przez Dziekana Wydziału Filologicznego UWr Pro-fesora Marcina Cieńskiego. W tym miejscu należą się szczególne podzięko-wania pani Elżbiecie Berezie-Banach za formalną opiekę nad procedurami związanymi z wykorzystaniem środków projektowych.

Baltica ~ Silesia będzie ukazywała się w formie dwu numerów rocznie. Do publikowania na jej łamach zachęcamy młodych naukowców, doktorantów, studentów ostatnich lat studiów. Wymogi edytorskie znajdą Państwo na naszej stronie internetowej: baltica.uni.wroc.pl. Artykuły o tematyce polo-nistyczno-bałtystycznej powinny być napisane w którymś z trzech języków naszego czasopisma. Czasopismo będzie się ukazywać w formie drukowanej i elektronicznej, wszystkie teksty publikowane będą na licencji Creative Commons By-SA 3.0 PL. Serdecznie zapraszamy do współpracy, licząc, że Baltica ~ Silesia stanie się dzięki Państwu ważnym dla życia naukowego i kulturalnego trzech krajów czasopismem.

Krystyna PuntakŁukasz RogozińskiGrzegorz Zarzeczny

Šī būtu īstā vieta, lai mēs varētu izteikt sirsnīgu pateicību tiem cilvēkiem un tām institūcijām bez kurām Baltica ~ Silesia nebūtu radusies. Pirmām kārtām vēlamies izteikt lielu paldies profesorei Annai Dambrovskai un Ur-šulai Dobešai par sadarbības izveidošanu un attīstīšanu starp Vroclavas universitātes Poļu Valodas un Kultūras skolu ārzemniekiem un Latvijas Kultūras akadēmiju Rīgā, izsakām pateicību arī par šī žurnāla idejas iedves-mošanu un neatsveramo atbalstu tā tapšanas laikā. Pateicamies Kšistofam Širšeņam par iniciatīvu saistībā ar didaktiskās apmaiņas starp PVuKS un LKA radīšanu, par palīdzību zinātnisko, meritorisko un translatoloģisko kontaktu nodibināšanā. Paldies par kopīgu Baltikas atklāšanu. Pateicamies visiem Redakcijas padomes un Recenzijas padomes locekļiem, kuri ne tikai uzraudzīja žurnāla virziena attīstību un rūpējās, lai tam būtu augsts zināt-niskais līmenis, bet vienmēr sniedza nenovērtējamu palīdzību pie tulkotāju un valodniecības redaktoru atrašanas. Pirma žurnāla numura izdošana bija iespējama tikai pateicoties Vroclavas universitātes Filoloģiskas fakultātes dekāna finansējumam (2193/M/IFP/12). Esam īpaši lielu pateicību parāda Elžbietai Berezei-Banahai, kura palīdzēja formalitāšu kārtošanā, kas sais-tītas ar projekta finansējumu.

Žurnāls Baltica ~ Silesia tiks izdots divas reizes gadā. Mēs mudinām jau-nos zinātniekus, doktorantus un pēdējo mācību gados studējošos studentus publicēt savus rakstus un pētījumus šī žurnāla ietvaros. Žurnāla redakcijas prasības Jums ir iespējams atrast mūsu interneta mājas lapā – baltica.uni.wroc.pl. Tekstiem, kas skar poļu-baltiešu tematiku jābūt uzrakstītiem kādā no trim mūsu žurnālā iekļautajām valodām. Avīze tiks izdota gan drukā-tā, gan elektroniskā formātā un visiem publicētiem rakstiem būs Creative Commons By-SA 3.0 PL licence. Sirsnīgi aicinām sadarboties, rēķināmies arī ar Jūsu atbalstu. Ceram, ka žurnāls Baltica ~ Silesia ieņems nozīmīgu vietu starp visu trīs valstu kultūras dzīves un zinātniskās preses izdevumiem.

Kristina PuntakaLukašs Rogoziņskis

Gžegožs Zažečnijs

Tulk. Agate Rake (Latvijas Kultūras Akadēmija)Lāsma Stahovska (Latvijas Kultūras Akadēmija)

http://baltica.uni.wroc.pl



APK

Podświetlony

APK

Podświetlony

18 ◊

Artykuły Raksti

◊ 21

Monika Michaliszyn Monika MihaļiŠinauniwersytet warszawski VarŠaVas uniVersitĀte

Pobyt Profesora Stanisława Kolbuszewskiego w Rydze na podstawie materiałów zachowanych w Państwowym Historycznym Archiwum Łotwy

Profesora Staņislava Kolbuševska uzturēšanās Rīgā pamatojoties uz materiāliem saglabātiem

Latvijas Valsts vēstures arhīvā

abstrakt

artykuł ma na celu zaprezentowanie dokonań profesora stanisława kolbuszew-skiego na polu łotewsko-polskich stosunków naukowych i kulturalnych w okresie międzywojennym. Dokonania tego naukowca każą w nim upatrywać pioniera polskiej letonistyki i jednocześnie wielkiego popularyzatora polskiej myśli huma-nistycznej i polskiej kultury na Łotwie. zostaną one ukazane na historycznym tle lat 30-tych i 40-tych XX w., także w kontekście dokonań poprzednika kolbuszew-skiego w pracy na uniwersytecie Łotwy – profesora Juliana krzyżanowskiego.

Słowa klucze: stanisław kolbuszewski, Julian krzyżanowski, łotewsko-polskie stosunki naukowe i kulturalne

kopsaVilkuMs

raksta mērķis ir sniegt ieskatu par profesora stanislava kolbuševska sasniegu-miem zinātniskajā jomā, kā arī kultūras sakaru veicināšanā starp latviju un poliju. zinātnieka panākumi liek viņu uzskatīt par poļu letonikas pamatlicēju un izcilu poļu humanitāro zinātņu un poļu kultūras atablstītāju latvijā. zinātnieka sasnie-gumi tiks attēloti vēsturiskajā kontekstā, pamatojoties uz 30. un 40. gadu notiku-miem. tie tiks salīdzināti arī ar kolbuševska priekšgājēja, latvijas universitātes profesora – Juliāna kšižanovska, zinātnisko darbu.

Atslēgvārdi: staņislavs kolbuševskis, Juliāns kšižanovskis, latviešu-poļu zinātniskie un kultūras sakari

22 ◊ ◊ 23Monika Michaliszyn: Pobyt Profesora Stanisława Kolbuszewskiego w Rydze... Monika Mihaļišina: Profesora Staņislava Kolbuševska uzturēšanās Rīgā...

lata międzywojenne stanowią niezwykle ważki, jednak rozpoznany w nie-wielkim stopniu okres w relacjach polsko-łotewskich. zagadnieniu temu poświęcone zostały nieliczne publikacje, najczęściej zamieszczane w tomach zbiorowych, i traktujące o związkach polsko-łotewskich w ujęciu diachronicz-nym (walewander 1993; sozański, szklennik 1994). obszerniejsze publikacje dotyczą raczej dziejów mniejszości polskiej na Łotwie w międzywojniu (albin 1993; Durejko 2001; Jēkabsons 1996) lub zagadnień historycznych (Łossowski 1990; skrzypek 1997; Jēkabsons 2007).

historia kilkusetletniej obecności polskiej na ziemiach łotewskich przez dłuższy czas naznaczona była wynikającą z uwarunkowań historycznych nierównowagą w relacjach między kulturą polską a kulturą łotewską. Jak słusznie zauważa Jacek kolbuszewski:

polska kultura w inflantach, po pokoju oliwskim (1661) zaś już tylko w inflantach

polskich, była kulturą elitarną, wysoką, atrakcyjną dla stopniowo polonizujących się

rodów niemiecko-inflanckich i funkcjonowała właściwie niemal tylko w tej niemiecko-

-polskiej enklawie (…). w okresie tym rdzennie łotewska kultura lokalna jako kultura

ludowa sytuowała się względem owej kultury polskiej opozycyjnie (...). Jednakże

rzeczywiste oddziaływanie kultury polskiej na narodową kulturę łotewską, to jest

antycypującą ją kulturę ludową, nastąpiło głównie w okresie kontrreformacji i po

pokoju oliwskim, gdzie dokonał się podział na inflanty szwedzkie i inflanty polskie.

wówczas to z jednej strony intensyfikować się poczęła polonizacja niemieckiej szlachty

inflanckiej, (…) z drugiej wzrosła polska kolonizacja, obejmująca osadzanie polskich

chłopów na terenach rdzennie łotewskich (kolbuszewski J. 1993b: 50-51).

procesy narodotwórcze, zachodzące w drugiej połowie XiX w., nazywa-ne w łotewskiej historiografii pierwszym łotewskim przebudzeniem, dały nowy impuls do rozwoju relacji polsko-łotewskich. powstanie łotewskiej inteligencji przyczyniło się do stopniowego znoszenia nierównowagi w pol-sko-łotewskiej wymianie kulturowej. sprzyjały temu również zachodzące na przełomie XiX i XX w. procesy społeczne i polityczne, zwłaszcza dążenie do zyskiwania coraz większej autonomii narodów wchodzących w skład car-skiego imperium, w tym także polaków i Łotyszy (kusbers 2006). w środo-wiskach łotewskich popularność zyskiwali polscy intelektualiści, pisarze, któ-rych twórczość przekazywała ważkie dla narodotwórczych procesów treści, tacy jak adam Mickiewicz, henryk sienkiewicz, eliza orzeszkowa, bolesław prus. nawiązana zostaje także współpraca między polskimi i łotewskimi

no polijas un latvijas attiecību skatpunkta, starpkaru periods ir ļoti sva-rīgs, bet nepietiekami izpētīts laika posms. par to atrodamas vienīgi da-žas, parasti dāžados sējumos iekļautas, publikācijas, kas veltītas polijas un latvijas valstu attiecībām diahroniskajā aspektā (walewander 1993; sozański, szklennik 1994). plašākas publikācijas aplūko ar poļu minori-tātēm starpkaru latvijā saistītos jautājumus (albin 1993; Durejko 2001; Jēkabsons 1996) vai vēsturiskas problēmas (Łossowski 1990; skrzypek 1997; Jēkabsons 2007).

Diezgan ilgi poļu klātbūtnei pašreizējā latvijas teritorijā bija raksturīga asimetrija, kura izpaudās vēsturiskajos apstākļos. pagātnē šī asimetrija veidoja sakarus starp poļu un latviešu kultūru. kā pareizi atzīmē Jaceks kolbuševskis:

poļu kultūra inflantijā, bet pēc olivas miera līguma (1661) jau tikai poļu inflantijā

[inflanty polskie], bija elitāra, interesanta un pastāvēja vienīgi vacu-poļu anklāvā.

un tieši tā to uztvēra vācu-inflantu muižniecības kārtas dzimtas, kas pakāpeniski

pārpoļojās (...). Šajā laikā vietējā latviešu kultūra jeb tautas kultūra tika uztverta

kā opozīcijā pret to poļu kultūru (...). taču reāla poļu kultūras ietekme uz nacionālo

latviešu kultūru, kurai bija lemts veidoties uz tautas kultūras pamata, konstatēta

galvenokārt kontrreformācijas laikā un pēc olivas miera līguma, kad tika atdalītas

zviedru inflantijas un poļu inflantijas teritorijas. tieši tad intensīvi sākās vietējās

vācu muižniecības pārpoļošanās, (...), no otras puses palielinājās poļu kolonizāci-

ja, tas ir, poļu zemnieku pārvietošana uz latviešu tautas apdzīvotajām teritorijām

(kolbuszewski J. 1993b: 50-51).

nācijas veidošanās procesi, kas risinājās XiX gadsimta otrajā pusē un ko latviešu historiogrāfijā sauc par pirmo latviešu atmodu, veicināja jaunu posmu polijas un latvijas attiecību vēsturē. latviešu inteliģences izveido-šanās veicināja pakāpenisku nelīdzsvarotības mazināšanu poļu-latviešu kultūras apmaiņā. to sekmēja arī XiX gadsimta beigās un XX gadsimta sākumā notiekošie sociālie un politiskie procesi – it īpaši vairāku cariskās impērijas sastāvā iekļauto tautu, to skaitā arī poļu un latviešu, tiekša-nās pēc autonomijas (kusbers 2006). latviešu vidē popularitāti ieguva poļu intelektuāļi, rakstnieki, kuri savā daiļradē pievērsās svarīgiem nāciju veidošanās procesiem. starp tiem bija sekojošie autori Ādams Mickēvičs, henriks senkevičs, elīza ožeškova un boļeslavs pruss. tika arī izveidota sadarbība starp poļu un latviešu politiskajiem aktīvistiem. polijas-latvi-


działaczami politycznymi. szczególnie ważne z punktu widzenia późniejszych stosunków zdają się kontakty Janisa rainisa z polskimi socjalistami – Józefem piłsudskim oraz bolesławem Miklaszewskim (rainis 1983: 500).

istotnym elementem relacji polsko-łotewskich na przełomie wieków XiX i XX stają się także związki naukowe, rozwijające się głównie dzięki ufun-dowaniu w 1862 r. politechniki ryskiej. znakomitą część studentów wyższej uczelni w rydze, przemianowanej w 1896 r. na ryski instytut politechniczny, stanowili studenci z polski, których do 1918 r. studiowało na niej dwa tysiące, czasami osiągając do 20-30% liczby wszystkich studiujących każdego roku1. wybitni absolwenci politechniki ryskiej, ze względu na liczną obecność polskiej młodzieży studiującej zwaną ironicznie „polentechnikum” (antēna 2000: 330), w przeciągu kilkudziesięciu lat zasilą uczelnie odrodzonego pań-stwa polskiego oraz utworzonego w 1918 r. państwa łotewskiego, tworząc sieć powiązań, także nieoficjalnych, pomiędzy placówkami edukacyjnymi pol-skimi i łotewskimi. będą to m.in. ignacy Mościcki – prezydent rp i profesor politechniki lwowskiej, wybitny chemik Jan zawidzki – rektor politechniki warszawskiej, alexander rothert – profesor politechniki lwowskiej (briedis 2002: 102-103), Mieczysław centnerszwer – profesor politechniki ryskiej i późniejszy kierownik zakładu chemii Fizycznej uniwersytetu warszawskie-go, waldemar Fiszer – kierownik katedry chemii organicznej i analitycznej uniwersytetu Łotwy.

w 1919 r. został założony pierwszy łotewski uniwersytet, uważany za sukcesora politechniki ryskiej (strādiņš, Grosvalds 1994: 35). władze nowo ufundowanego uniwersytetu Łotwy dokładały starań, aby podtrzymać już istniejące i nawiązać nowe kontakty z prestiżowymi naukowymi placówkami europejskimi, w tym także z uniwersytetami w polsce, głównie z uJ i uw.

współpraca między polskimi i łotewskimi ośrodkami naukowymi rozwi-jała się nie tylko w dziedzinie nauk ścisłych, co ułatwiały związki zapocząt-kowane jeszcze w czasach politechniki ryskiej, ale i w zakresie humanistyki. twórcza współpraca łączyła łotewskich i polskich historyków okresu przed-wojennego, o czym świadczą listy profesora Marcelego handelsmana2 do

1 co piąty polak studiujący w uczelniach technicznych imperium rosyjskiego był słu-chaczem politechniki ryskiej (Janicki 2005: 138).

2 Marceli handelsman – jeden z najwybitniejszych historyków polskich, mediewista, badacz dziejów najnowszych. był redaktorem naczelnym Biuletynu Informacyjnego Nauk Historycznych w Europie Wschodniej, wydawanego wspólnie z historykami europy Środ-kowo-wschodniej, w tym łotewskimi.

jas nākotnes attiecību skatpunktā īpaši svarīgi bija Jāņa raiņa kontakti ar poļu sociālistiem – Juzefu pilsudski un boļeslavu Miklaševski (rainis 1983: 500).

XiX un XX gadsimtu mijā par būtisku poļu-latviešu attiecību elementu kļuva arī zinātniskie kontakti, kuri attīstījās galvenokārt pateicoties rīgas politehniskās augstskolas dibināšanai 1862. gadā. Šīs institūcijas (kas no 1896. gada saukta par rīgas politehnisko institūtu) ievērojama studentu daļa nāca no polijas; līdz 1918. gadam poļu studentu skaits sasniedza divus tūkstošus; katrā gadā 20-30% no visiem tajā studējošiem bija poļi1. rīgas politehniskā institūta, kas bieži vien ironiski saukts par „polentechnikum” (antēna 2000: 330), izcilie absolventi pēc pāris desmitiem gadu kļūs par atjaunotās polijas valsts un 1918. gadā nodibinātās latvijas valsts augst-skolu profesoriem, veidojot ciešu (arī neoficiālu) kontaktu tīklu starp poļu un latviešu izglītības iestādēm. kā piemērus var minēt polijas republikas prezidentu un ļvovas tehniskās universitātes profesoru ignāciju Moscicki, izcilu ķīmiķi un Varšavas politehniskās universitātes rektoru Janu zavidz-ki, ļvovas tehniskās universiātes profesoru aleksandru rothertu (briedis 2002: 102-103); Miečislavs centneršvers bija rīgas politehniskā institūta profesors un vēlāk Varšavas universitātes Fizikālās Ķīmijas nodaļas vadī-tājs, bet Valdemārs Fišers – latvijas universitātes organiskās un analītiskās ķīmijas katedras vadītājs.

1919. gadā dibināta pirmā latviešu universitāte, ko uzskatīja par rīgas politehniskā institūta pēcteci (strādiņš, Grosvalds 1994: 35). Jaundibinā-tās latvijas universitātes valde centās saglabāt un radīt jaunus kontaktus ar prestižākajām eiropas zinātniskajām institūcijām, ieskaitot arī polijas institūcijas, galvenokārt – krakovas universitāti un Varšavas universitāti.

poļu un latviešu zinātnisko institūciju sadarbība attīstījās ne tikai ek-saktajās zinātnēs (sadarbību veicināja personiskie kontakti, kas nodibināti vēl rīgas politehniskā institūta pastāvēšanas laikos), bet arī humanitārajās zinātnēs. radoša sadarbība apvienoja poļu un latviešu pirmskara perio-da vēsturniekus, ko apliecina profesora Marcelija handelsmana2 vēstules

1 ik piektais polis, kas studēja krievijas impērijā, bija rīgas politehniskā institūta students (Janicki 2005: 138).

2 Marcelijs handelsmans – viens no izcilākajiem poļu vēsturniekiem, viduslaiku ek-sperts, jaunāko laiku pētnieks. bijis Vēstures ziņātnu informācijas austrumeiropā biļetena galvenais redaktors; biļetens publicēts sadarbībā ar citiem centrāl- un austrumeiropas, t.s. latvijas, vēsturniekiem.


profesora Francisa balodisa3, znajdujące się w zachowanej w państwowym historycznym archiwum Łotwy teczce osobowej profesora Juliana krzyża-nowskiego (dalej: lVVaa). nawiązane już w pierwszym dziesięcioleciu relacje między łotewskimi a polskimi placówkami naukowymi, a zwłaszcza – kadrą profesorską zaowocowały istotnym faktem: zatrudnieniem profesora Juliana krzyżanowskiego jako wykładowcy literatur słowiańskich w rydze.

1. proFesor Julian krzyżanowski w ryDze

władze wydziału Filologii i Filozofii lu podjęły starania o przyjazd wy-kładowcy z polski wczesną wiosną 1928 roku. Dzięki kontaktom łotewskiej profesury z naukowcami polskimi pod uwagę wzięci zostali uczeni, którzy zyskali już uznanie w oczach swoich przełożonych. proponowani byli m.in. wacław borowy, konrad Górski, Manfred kridl. Łotysze wybierali więc, można by rzec, spośród najwybitniejszych przedstawicieli polskiej huma-nistyki średniego pokolenia naukowców międzywojnia. wybór padł na dr. hab. Juliana krzyżanowskiego, związanego z uJ, na którym w 1926 r. obronił habilitację, zyskując stanowisko docenta prywatnego, posiadającego venia legendi, czyli prawo do nauczania i prowadzenia wykładów, jednak nieza-trudnionego na stanowisku profesora na żadnej z polskich uczelni. w mo-mencie złożenia przez Łotyszy propozycji objęcia profesury w rydze Julian krzyżanowski pełnił funkcję profesora literatury i języka polskiego w school of slavonic and east european studies w king’s college w university of london (lVVaa: 62). Mimo nie do końca jasnego statusu uczelnianego do-centa krzyżanowskiego z zachowanych dokumentów wynika, że władze lu, ale także Minister edukacji republiki Łotwy, jego kandydaturę dosyć szybko zaaprobowały i zaproponowały mu stanowisko profesora uniwer-sytetu Łotwy w dziedzinie literatur słowiańskich (lVVaa: 7). ze względu na zobowiązania wobec brytyjskiej placówki naukowej oraz z przyczyn natury osobistej, o czym informował w listach do władz łotewskiej uczelni (lVVaa: 13), krzyżanowski z propozycji pracy w rydze w 1928 r. zrezygnował. pro-pozycja została jednak przez Łotyszy podtrzymana aż do 1930 r., w którym J. krzyżanowski zadeklarował gotowość przyjazdu do rygi.

profesor krzyżanowski pracował na uniwersytecie Łotwy cztery lata, podczas których prowadził wykłady na temat literatur słowiańskich, m.in. Puszkin i jego czasy, oraz literatury polskiej, m.in. Romantyzm w literaturze

3 Francis balodis – profesor uniwersytetu Łotwy, jeden z dziekanów FFF lu, archeolog i egiptolog, twórca podstaw archeologii łotewskiej, badał łotewską historię starożytną.

profesoram Francim balodim3, kas glabājas latvijas Valsts vēstures arhīvā, mapē, kas veltīta profesoram Juliānam kšižanovskim (turpmāk lVVaa). pirmajā neatkarības desmitgadē tika nodibinātas produktīvas attiecības starp poļu un latviešu zinātniskajām iestādēm, it īpaši starp profesoriem. Šo attiecību rezultāts bija saistīts ar ļoti svarīgu notikumu – rīgā profesors Juliāns kšižanovskis tika iecelts par slāvu literatūru pasniedzēju.

1. proFesors JuliĀns kŠižanoVskis rĪGĀ

latvijas universitātes Filoloģijas un filozofijas fakultāte uzsāka centienus kāda poļu pasniedzēja piesaistīšanai 1928. gada agrā pavasarī. pateico-ties latviešu profesoru sadarbībai ar poļu zinātniekiem, tika ņemti vērā tie zinātnieki, kuri jau bija guvuši savu priekšnieku atzinību. starp tiem bija, piemēram, Vaclavs borovijs, konrads Gurskis un Manfreds krindls. Var teikt, ka latviešiem bija iespēja izvēlēties no labākajiem poļu vidējās paaudzes humanitāro zinātņu pārstāvjiem starpkaru periodā. beidzot iz-vēlēts ticis dr. hab. Juliāns kšižanovskis, kas toreiz bija saistīts ar Jagelo-nu universitāti krakovā. 1926. gadā kšižanovskis aizstāvējis habilitāciju, iegūstot docētāja un venia legendi tiesības – t.i., tiesības mācīt un sniegt lekcijas, lai gan viņš nebija oficiāli nodarbināts kā profesors nevienā poli-jas augstskolā. brīdī, kad latvieši piedāvāja viņam profesora amatu rīgā, kšižanovskis strādājis kā poļu valodas un literatūras profesors londonas universitātes karaliskajā koledžā (school of slavonic and east european studies, king’s college, university of london) (lVVaa: 62). par spīti kšiža-novska neskaidrajam statusam polijā, no aplūkotajiem materiāliem izriet, ka latvijas universitātes valde un latvijas republikas izglītības ministrs diezgan ātri apstiprinājuši viņa kandidatūru un piedāvājuši viņam profe-sora vietu latvijas universitātē slāvu literatūru jomā (lVVaa: 7). sakarā ar saviem pienākumiem londonā, kā arī personisku iemeslu dēļ, par kuriem kšižanovskis informējis savās vēstulēs latvijas universitāti (lVVaa: 13), viņam nācis darba piedāvājumu rīgā 1928. gadā noraidīt. tomēr latviešu piedāvājums palicis spēkā līdz pat 1930. gadam, kad kšižanovskis paziņojis par savu gatavību ierasties rīgā.

profesors kšižanovskis latvijas universitātē nostrādājis četrus gadus; šajā laikā viņš pasniedzis lekcijas par slāvu literatūrām, piem. Puškins un viņa laiki, un par poļu literatūru, piem. Romantisms poļu literatūrā . Viņš

3 Francis balodis – latvijas universitātes profesors, bijis lu FFF Dekāns, arheologs un ēģiptologs, latviešu arheoloģijas pamatlicējs, latvijas senās vēstures pētnieks.


polskiej. rozpoczął także kompletowanie księgozbioru naukowego i dydak-tycznego seminarium slawistycznego wydziału Filologii i Filozofii (FFF) lu. w ciągu czteroletniego pobytu J. krzyżanowski wykłady prowadził po rosyj-sku. posługiwał się też językiem łotewskim, ale raczej w odmianie potocznej.

oprócz dydaktyki profesor wiele uwagi poświęcał również pracy nauko-wej. pobyt w rydze zaowocował rozwojem badań nad literaturą ludową, czego efektem były Byliny (krzyżanowski 1934) oraz opublikowane już po powrocie profesora do polski Paralele (krzyżanowski 1935a). zainteresowanie polskiego naukowca wzbudziły badania łotewskich folklorystów nad łotew-ską bajką ludową. szczególne znaczenie miał kontakt z łotewskim folklorystą pēterisem Šmitsem-smitersem. Dzięki monumentalnemu dziełu łotewskie-go badacza – Łotewskie bajki i powiastki – profesor krzyżanowski poznał fińską szkołę folklorystyki oraz system klasyfikacji bajki ludowej według aarne-Thompsona, co zaowocowało pracą nad systematyką bajki polskiej (zob. krzyżanowski 1935b; aarne, Thompson 1961 (1928); krzyżanowski 1947; Šmits 1924-1935).

oprócz obszernych prac naukowych w okresie łotewskim J. krzyżanowski publikował także wiele drobniejszych prac, często mających charakter za-rysu przedstawionego problemu, stanowiących jednak przyczynki do opisu łotewsko-polskich związków kulturowych (krzyżanowski 1938: 902; 1936: 4-5). profesor zapoczątkował też współpracę polskich naukowców przy reda-gowaniu doskonałej, największej encyklopedii w języku łotewskim – Latviešu konversācijas vardnīca (Švābe, būmanis, Dišlers 1927-1934).

profesor krzyżanowski pobyt w rydze traktował jednak jako etap przej-ściowy. informował o tym szczerze władze wydziału Filologii i Filozofii lu, jeszcze przed przyjazdem do rygi (lVVaa: 62-63). z zachowanej koresponden-cji między ryskim profesorem a romanem pollakiem (zob. pan) wynika, że już w 1932 r. J. krzyżanowski szukał możliwości powrotu do kraju. i chociaż władze uniwersytetu Łotwy po trzech latach (27 czerwca 1933 r.) usatys-fakcjonowane pracą gościa z polski, podjęły decyzję o zatrudnieniu go na stanowisku profesora lu na czas nieokreślony (lVVaa: 68), to Julian krzy-żanowski otrzymawszy rok później nominację na profesora nadzwyczajnego przy katedrze historii literatury polskiej uniwersytetu Józefa piłsudskiego w warszawie, wybrał warszawską propozycję, o czym poinformował wła-dze wydziału Filologii i Filozofii lu na początku maja 1934 r.4 (lVVaa: 37).

4 krótko po otrzymaniu decyzji J. krzyżanowskiego (28 maj 1934), władze łotewskie jako wyraz uznania przyznały polskiemu profesorowi najwyższe odznaczenie państwowe

uzsācis arī akadēmiskās un didaktiskās literatūras vākšanu lu Filoloģijas un filozofijas fakultātes (FFF) slāvu semināram. Šo četru gadu laikā prof. kšižanovskis lekcijas pasniedzis krievu valodā. Viņš iemācījās latviešu valodu, sakumā sarunvalodas līmenī.

izņemot pasniedzēja darbu, profesors daudz laika veltījis zinātniskajiem pasākumiem. Viņa uzturēšanās rīgā sekmējusi tautas literatūras pētīju-mus, par kuru rezultātu kļuvušas grāmatas Byliny (krzyżanowski 1934), kā arī Paraleles (krzyżanowski 1935a). pēdējā grāmata tika publicēta jau pēc profesora atgriešanās polijā. poļu zinātnieka interesi modinājuši lat-viešu folkloristu tautu pasaku pētījumi. Īpaši būtiska šajā nozīmē bijusi viņa sadarbība ar latviešu zinātnieku pēteri Šmitu-smiteru. pateicoties viņa monumentālajam darbam – Latviešu pasakas un teikas – profesors kšižanovskis iepazinies ar somu folkloristikas skolu un Ārnes-tompsona piedāvāto tautas pasaku tipoloģijas sistēmu. tas veicinājis kšižanovska pievēršanos poļu pasaku tipoloģizācijai (sk. krzyżanowski 1935b; aarne, Thompson 1961 (1928); krzyżanowski 1947; Šmits 1924-1935).

Dzīvojot rīgā, J. kšižanovskis publicējis ne tikai plašus zinātniskos dar-bus, bet arī daudzus citus tekstus, kuri izskata galvenokārt pētījumu pa-matproblēmu; bet tomēr uz to pamata ir iespējams spriest par poļu-latviešu kultūras sakariem (krzyżanowski 1938: 902, 1936: 4-5). profesors ierosinājis arī poļu zinātnieku līdzdalību vislielākās un vispilnīgākās latviešu enciklo-pēdijas – Latviešu konversācijas vārdnīcas – rediģēšanā (Švābe, būmanis, Dišlers 1927-1934).

tomēr profesoram kšižanovskim uzturēšanās rīgā bijusi drīzāk pārejas posms. Viņš par to godīgi informējis lu Filoloģijas un filozofijas fakultātes vadību vēl pirms ierašanās rīgā (lVVaa: 62-63). no saglabātās korespon-dences starp profesoru rīgā un romanu pollaku (sal. pan) izriet, ka jau 1932. gadā J. kšižanovskis meklējis iespēju atgriezties dzimtenē. un lai gan latvijas universitātes valde pēc 3 viņa darba gadiem (1933. g. 27. jūnijā) paudusi gandarījumu par viņa panākumiem un bijusi gatava noslēgt ar viņu līgumu uz nenoteiktu laiku (lVVaa: 68), J. kšižanovskis, saņēmis piedāvājumu strādāt kā asociētais profesors Juzefa pilsudska universitātes poļu literatūras vēstures katedrā Varšavā, izvēlējies tieši šo amatu, par ko paziņojis lu Filoloģijas un filozofijas fakultātes valdei 1934. gada maija sākumā4 (lVVaa: 37).

4 Īsi pēc J. kšižanovska atkāpšanas no amata (1934. gada 28. maijā), latvijas valdība piešķīra viņam visaugstāko valsts apgalvojumu – trešās šķiras triju zvaigžņu ordeni – kā


w zachowanych w teczce J. krzyżanowskiego dokumentach nie ma infor-macji o trybie poszukiwania następcy profesora. prawdopodobnie kandydata mającego przejąć stanowisko wykładowcy literatur słowiańskich, podało polskie Ministerstwo wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Miał nim zostać docent uniwersytetu w poznaniu – stanisław kolbuszewski.

2. w DroDze Do ryGi

stanisława kolbuszewskiego w momencie wyjazdu do rygi łączył z Julianem krzyżanowskim nie tylko stopień naukowy doktora i obroniona habilitacja, ale i brak stabilizacji zawodowej. choć w 1924 r. s. kolbuszewski uzyskał tytuł doktora na uniwersytecie poznańskim z wynikiem summa cum laude, to w kolejnych kilku latach zmuszony był pracować jako nauczyciel w wiel-kopolskich gimnazjach – w Środzie wielkopolskiej i poznaniu. podobnie jak J. krzyżanowski, przebywał też w zagranicznej instytucji – na sorbonie w paryżu, gdzie prowadził badania nad teatrem i literaturą XiX i XX wieku.

po powrocie z paryża został powołany na starszego asystenta i bibliotekarza semina-

rium historii literatury polskiej uniwersytetu poznańskiego (...). w grudniu 1930 roku

habilitował się z historii literatury polskiej na tymże uniwersytecie, przedstawiając

rozprawę: Polski Teatr romantyczny, cz. 1: Prolegomena do estetyki (zakrzewski 1993:10).

12 grudnia 1930 r. s. kolbuszewski został przez uniwersytet poznański za-trudniony na stanowisku docenta (lVVab: 4). ze względu na liczne obowiązki dydaktyczne i organizacyjne, s. kolbuszewski przez cztery lata docentury na uniwersytecie w poznaniu nie miał możliwości pełnej realizacji naukowej5. propozycja objęcia stanowiska profesora literatur słowiańskich w rydze przyszła, jak można przypuszczać, w bardzo sprzyjającym momencie.

w zachowanej w państwowym historycznym archiwum Łotwy teczce osobowej stanisława kolbuszewskiego (dalej: lVVab), zawierającej doku-menty z okresu jego jedenastoletniej pracy na uniwersytecie Łotewskim, wynika, że decyzja poznańskiego docenta o przyjęciu propozycji z rygi na-stąpiła dosyć szybko – telegram z odpowiedzią pozytywną (lVVab: 9) zo-stał wysłany 8 czerwca 1934 r., a więc niewiele ponad miesiąc od rezygnacji J. krzyżanowskiego. o wyrażenie opinii na temat ewentualnego następcy

– order trzech Gwiazd trzeciej klasy (lVVaa, 44). 5 o trudnej sytuacji docentów i ich nie najlepszej pozycji w systemie polskiej nauki

pisał w artykule Sprawa docentów (kolbuszewski s. 1932).

J. kšižanovska personiskajā mapē nav dokumentu, kas norādītu uz pro-fesora pēcteča meklēšanas kārtību. iespējams, ka kandidātu, kas varētu pārņemt slāvu literatūru profesora vietu, piedāvājusi polijas reliģisko lietu un valsts izglītības ministrija. par kandidātu bija jākļūst poznaņas univer-sitātes docentam – staņislavam kolbuševskim.

2. ceļĀ uz rĪGu

Šajā laikā staņislavu kolbuševski un Juliānu kšižanovski vienoja ne tikai doktora grāds un aizstāvēts habilitācijas darbs, bet arī profesionālās stabi-litātes trūkums. lai gan 1924. gadā poznaņas universitātē s. kolbuševskim tika piešķirts doktora grāds summa cum laude, nākamajos gados viņš bijis spiests strādāt par skolotāju lielpolijas ģimnāzijās – srodā Velkopolskā un poznaņā. līdzīgi kā J. kšižanovskis, viņš arī kādu laiku pavadījis ārzemju iestādē – parīzes sorbonā, kur veicis pētījumus par XiX un XX gadsimta teātri un literatūru.

pēc atgriešanās no parīzes viņš tika iecelts vecākā asistenta un bibliotekāra amatā

poznaņas universitātes poļu literatūras vēstures seminārā (...). 1930. gadā decembrī,

tajā paša universitātē, habilitējas poļu literatūras vēsturē ar disertāciju Poļu roman-

tisma teātris, 1. daļa. Prolegomena estētikai (zakrzewski 1993:10).

1930. gada 12. decembrī s. kolbuševskis tika iecelts par poznaņas uni-versitātes docentu (lVVab: 4). sakarā ar daudziem didaktiskajiem un or-ganizatoriskajiem pienākumiem, četros darba gados poznaņas universitātē s. kolbuševskim nebija iespēju attīstīties zinātniskajā jomā5. piedāvājums kļūt par slāvu literatūru profesoru rīgā nācis, domājams, ļoti labvēlīgajā brīdī.

staņislava kolbuševska personiskajā mapē, kas saglabājusies latvijas Valsts vēstures arhīvā, var atrast dokumentus, kuri attiecas uz viņa rīgā pavadītajiem vienpadsmit gadiem. no tiem izriet, ka poznaņas docētājs diezgan ātri nolēmis pieņemt darba piedāvājumu rīgā – telegramma ar apstiprinošo atbildi (lVVab: 9) tika sūtīta 1934. gada 8. jūnijā, tātad ne-daudz vairāk nekā mēnesi pēc tam, kad J. kšižanovskis atkāpās no amata. kšižanovski palūdza sniegt viedokli par savu iespējamo pēcteci. savā reko-

savas atzinības simbolu (lVVaa, 44). 5 par docētāju grūto situāciju un nelabvēlīgo pozīciju polijas zinātņu sistēmā viņš

izteicies rakstā Docētāju lieta (kolbuszewski s. 1932).


poproszono J. krzyżanowskiego. w referencjach (w języku łotewskim) o do-cencie kolbuszewskim, stwierdzał, że nie zna go osobiście, ale posiłkuje się zdaniem profesora romana pollaka (lVVab: 106). Jak wynika z, także zachowanego w teczce osobowej s. kolbuszewskiego, listu r. pollaka po-znański profesor wyrażał się o docencie kolbuszewskim bardzo pozytywnie, podkreślając zwłaszcza jego doświadczenia zagraniczne:

co do st. kolbuszewskiego to znam go nieźle jako obecnego naszego docenta i asy-

stenta równocześnie w naszem seminarium historyczno-literackiem. naogół robi

na mnie wrażenie dodatnie jako kolega, jako człowiek i jako pracownik. Jeśli chodzi

o pewne formy zewnętrzne, umiejętności obcowania z ludźmi – potrzebne dla czło-

wieka eksponowanego zagranicą – to k. pod tym względem posiada niezbędne dane.

był jako stypendysta F.kult. nar. [skrót tekstu oryginalnego – przyp. M.M.] coś przez

dwa lata we Francji, – otrzaskał się więc sporo z zagranicą. Może jest trochę nieśmiały,

miękki – ale jest jeszcze młodym i życie go zrobi twardym. Jako kolega – sympatyczny,

towarzyski. porządny, solidny człowiek (...). Mogę go polecić, sądzę, że nie zawiedzie

(lVVab: 114).

w opinii przedstawionej władzom FFF lu J. krzyżanowski podkreślał jeszcze wartość naukową prac docenta kolbuszewskiego:

Dr. stanisław kolbuszewski, docent literatury polskiej na uniwersytecie poznańskim,

opublikował wiele wartościowych prac o polskiej literaturze, głównie o polskim ro-

mantyzmie i poezji a. Mickiewicza. Jako biograf dr kolbuszewski wydaje się być

wolnym od różnych zarzutów, tak charakterystycznych dla innych literaturoznawców,

tzn. właściwie i naukowo podkreśla różnicę między życiem pisarza i jego odzwiercie-

dleniem w twórczości. Jako historyk literatury kolbuszewski jest zauważalny dzięki

swoim szerokim horyzontom i znajomością literatury europy zachodniej (lVVab: 106).

Dalej krzyżanowski wylicza najważniejsze prace naukowe kolbuszew-skiego, dając ich pozytywną recenzję. rekomendację kończy stwierdzeniem: „polecam pana kolbuszewskiego z pełnym przekonaniem jako swojego na-stępcę i sądzę, że uniwersytet Łotwy będzie rzeczywiście zadowolony z jego pracy i samej osoby” (lVVab: 106).

pomimo tak dobrych rekomendacji cenionego w środowisku łotewskim J. krzyżanowskiego oraz znaczących dokonań w dziedzinie nauki i dydaktyki kandydata, zatrudnienie stanisława kolbuszewskiego na stanowisko pro-

mendācijas vēstulē par jauno kolbuševski (latviešu valodā) kšižanovskis rakstījis, ka kandidātu personīgi nepazīstot, bet pilnīgi uzticoties profesora romana pollaka viedoklim (lVVab: 106). savukārt no r. pollaka vēstules, kas saglabāta s. kolbuševska mapē, izriet, ka poznaņas profesoram bijusi ļoti pozitīva attieksme pret kolbuševski; īpaši augsti viņš vērtējis sava ko-lēģa ārzemju pieredzi:

runājot par s. kolbuševski, es viņu diezgan labi pazīstu kā mūsu docētāju un vien-

laicīgi asistentu mūsu vēsturiski-literārajā seminārā. kopumā viņš atstāj labu ie-

spaidu, gan kā kolēģis, gan kā cilvēks un kā darbinieks. Ja runā par sava veida

ārējām formām, prasmi saprasties ar citiem – kas nepieciešama cilvēkam, kas mūs

pārstāv ārzemēs – tad k. šajā ziņā piemīt visas nepieciešamas īpašības. Viņš divus

gadus pavadījis Francijā kā F.kult. nar. (saīsinājums oriģinālā – M.M.) stipendiāts,

kas viņam deva zināmu pieredzi šajā sakarā. Varbūt viņš ir mazliet pārāk kautrīgs,

mīksts – bet tā kā viņš vēl ir gana jauns, dzīve viņu neapšaubāmi padarīs cietāku.

kā kolēģis – simpātisks, sabiedrisks. Godīgs, uzticams cilvēks (...). Varu viņu reko-

mendēt, uzskatu, ka neliks vilties (lVVab: 114).

savā vēstulē lu Filoloģijas un filozofijas fakultātei, J. kšižanovskis uzsver docētāja kolbuševska darbu zinātnisko vērtību:

Dr staņislavs kolbuševskis, poļu literatūras docētājs poznaņas universitātē, ir publi-

cējis vairākus vērtīgus darbus par poļu literatūru, galvenokārt par romantismu un Ā.

Mickēviča dzeju. kā biogrāfs, dr kolbuševskis šķiet brīvs no dažādiem trūkumiem,

kas raksturīgi citiem literatūras speciālistiem, t.i. viņš atbilstoši un zinātniski atšķir

rakstnieka personisko dzīvi no tās atspoguļojuma viņa daiļradē. kā literatūras vēstur-

nieks kolbuševskis ir ievērojams sava plaša redzesloka un rietumeiropas literatūras

zināšanu dēļ (lVVab: 106).

tālāk kšižanovskis piedāvā kolbuševska svarīgāko darbu sarakstu, pie-vienojot pozitīvas recenzijas par tiem. rekomendācijas vēstuli noslēdz ar šādu apgalvojumu: „ar pilnīgu pārliecību iesāku kolbuševski kā savu pēc-nācēju un domāju, ka latvijas universitāte tiešam būs apmierināta ar viņa darbu un pērsonību” (lVVab: 106).

par spīti latviešu vidē tik ļoti cienītā J. kšižanovska pozitīvajām recenzi-jām, kā arī ievērojamiem kandidāta sasniegumiem zinātniskajā un didaktis-kajā darbā, staņislava kolbuševska iecelšana latvijas universitātes asociētā


fesora uniwersytetu Łotwy nie odbyło się bez perturbacji6. 26 maja 1934 r. władze FFF lu wybrały s. kolbuszewskiego na profesora literatur słowiań-skich 16 głosami za i 1 przeciw na okres pięciu lat, poczynając od 1 lipca 1934 r. (lVVab: 7). bieg wydarzeń zmienił jednak senat uniwersytetu Łotwy, pod-ważając podczas obrad decyzję o przyznaniu s. kolbuszewskiemu stanowiska profesora (lVVab: 8). choć w głosowaniu tylko 6 senatorów było przeciw, to 10 członków senatu wstrzymało się od zajęcia stanowiska w sprawie, co niestety zrównoważyło pozytywne zdanie 16 członków rady wyrażających zgodę na przyznanie profesury s. kolbuszewskiemu. Jednocześnie zapropo-nowano, aby kolbuszewski objął stanowisko starszego docenta (lVVab: 8).

w tej sytuacji władze FFF lu zaproponowały stanisławowi kolbuszew-skiemu stanowisko starszego docenta, na co ów przystał, informując o tym J. krzyżanowskiego telegramem: „starszą docenturę przyjmuję – kolbuszew-ski” (lVVab: 9). senat uniwersytetu Łotwy zatwierdził nowego wykładow-cę na stanowisku starszego docenta 5 września 1934 r., co uprawomocnił rozporządzeniem nr 337 z 21 września 1934 r. Minister edukacji republiki Łotwy – ludvigs adamovičs (lVVab: 16).

kandydat stanisław kolbuszewski zapewne znał różnice zdań profesury łotewskiego uniwersytetu co do oferowanego stanowiska. prawdopodobnie o możliwości objęcia stanowiska profesora literatur słowiańskich informo-wał go jeszcze w maju 1934 r. sam krzyżanowski, zwłaszcza po pozytywnej decyzji podjętej przez władze wydziału Filologii i Fiozofii 26 maja 1934 roku. Świadczy o tym list napisany po francusku przez kolbuszewskiego do dzie-kana FFF lu, w którym poznański naukowiec wyraża zadowolenie i dzię-kuje za zaszczyt przyjęcia do grona profesorów wydziału. s. kolbuszewski zobowiązuje się też nauczyć się w ciągu roku łotewskiego, aby prowadzić wykłady w języku państwowym (lVVab: 115). Decyzja senatu lu zapew-ne sprawiła mu przykrość i wprowadziła niepewność w plany wyjazdu do rygi. w swym liście z 7 lipca 1934 r. do dziekana FFF lu, tym razem pisanym w języku niemieckim, s. kolbuszewski uprzejmie prosi o przesłanie decyzji uniwersytetu w sprawie swego zatrudnienia, motywując prośbę zobowią-zaniami wobec macierzystej jednostki (lVVab: 116). w końcu interweniuje

6 Decyzja senatu lu jest dosyć niezrozumiała. Formalnie osiągnięcia s. kolbuszew-skiego niczym nie ustępowały pozycji J. krzyżanowskiego przed wyjazdem do rygi w 1930 roku. obaj posiadali stopień doktora i zatwierdzoną habilitację. problemem być może była kwestia nostryfikowania dyplomu uniwersytetu poznańskiego, który podobnie jak uniwersytet Łotwy, został założony w 1919 roku.

profesora amatā izrādījusies diezgan sarežģīta6. 1934. gada 26. maijā FFF lu valde apstiprinājusi s. kolbuševska iecelšanu slāvu literatūru profesora amatā ar 16 balsīm „par” un 1 „pret” piecu gadu periodam, sākot no 1934. gada 1. jūlija (lVVab: 7). tomēr tās realizēšanu apturējis latvijas universi-tātes senāts, kas sēdes laikā apstrīdējis lēmumu piešķirt s. kolbuševskim profesora amatu (lVVab: 8). lai gan tikai 6 senāta pārstāvji izteikušies noteikti pret to, 10 pārstāvji atturējušies pieņemt viedokli šajā lietā, kas diemžēl līdzsvarojis 16 pozitīvas balsis, resp. to senāta pārstāvju skaitu, kas izteikušies par amata piešķiršanu s. kolbuševskim. Vienlaicīgi ticis piedāvāts kolbuševskim piešķirt vecākā docētāja amatu (lVVab: 8).

Šajā situācijā lu FFF piedāvājusi staņislavam kolbuševskim vecākā docētāja amatu, kam viņš piekritis, sūtot J. kšižanovskim telegrammu: „Vecākā docētāja vietu pieņemu – kolbuševskis” (lVVab: 9). latvijas uni-versitātes senāts apstiprinājis jaunā pasniedzēja kā vecākā docētāja nodar-bināšanu 1934. gada 5. septembrī, ko galīgi apstiprinājis latvijas republikas izglītības ministrs ludvigs adamovičs ar lēmumu nr 337 no 1934. gada 21. septembra (lVVab: 16).

kandidātam staņislavam kolbuševskim droši vien bijušas zināmas lat-vijas universitātes profesoru viedokļu atšķirības attiecībā uz viņa kandi-datūru. Visticamāk par slāvu literatūru profesora amata pārņemšanas ie-spējamību informējis viņam vēl 1934. gada maijā pats kšižanovskis, it īpaši pēc pozitīva Filoloģijas un Filozofijas fakultātes lēmuma, kas pieņemts 1934. gada 26. maijā. par to liecina vēstule, ko kolbuševskis uzrakstījis franču valodā lu FFF dekānam, kurā poznaņas zinātnieks izsaka gandarījumu un pateicību par lielo godu, par kuru viņš uzskata viņa pieņemšanu Fakultātes profesoru vidū. s. kolbuševskis vēstulē sola arī viena gada laikā iemācīties latviešu valodu, lai drīz varētu sniegt lekcijas valsts valodā (lVVab: 115). lu senāta lēmumu viņš droši vien pieņēmis ar sāpēm un rūgtumu, iespē-jams, ka tas izraisījis pat šaubas par uzturēšanos rīgā. 1934. gada 27. jūlija vēstulē lu FFF dekānam, šoreiz vācu valodā, s. kolbuševskis laipni lūdzis sūtīt viņam universitātes valdes lēmumu attiecībā uz viņa kandidatūru, bet šo lūgumu balstīja pamatojoties uz pienākumiem pret toreizējo darba

6 lu senāta lēmums nav īsti saprotams. Formāli s. kolbuševska sasniegumi nebija sliktāki par J. kšižanovska sasniegumiem pirms viņa ierašanās rīgā 1930. gadā. abiem bija doktora grāds un apstiprināta habilitācija. iespējams, ka problēmas bija saistītas ar poznaņas universitātes diploma oficiālo apstiprināšanu. poznaņās universitāte, līdzīgi kā latvijas universitāte, dibināta 1919. gadā.


sam rektor lu – J. auškāps7, który prosi senat o jak najszybszą decyzję w sprawie zatrudnienia s. kolbuszewskiego na stanowisku starszego docenta, ze względu na poważne trudności ze znalezieniem specjalistów w zakresie literatury słowiańskiej (lVVab: 10). senat decyzję twierdzącą podejmuje 5 września 1934 r. (lVVab: 8). informacja o formalnym zatrudnieniu przycho-dzi do poznania telegraficznie dzień później. pomimo wstępnych komplikacji, s. kolbuszewski entuzjastycznie odniósł się do możliwości pracy w rydze. Dziękuje też w liście z 9 września 1934 r. Dziekanowi wydziału Filologicznego z całego serca (lVVab: 117). wydaje się, że stanowisko starszego docenta było mimo wszystko atrakcyjne dla s. kolbuszewskiego, prawdopodobnie ze względu na dużo większy margines niezależności naukowej i dydaktycznej, którym mógł się cieszyć na stanowisku w rydze.

3. Jako Docent uniwersytetu Łotwy

Dokumenty nie podają dokładnej daty przyjazdu stanisława kolbuszewskie-go do rygi. oficjalnie jego praca na stanowisku starszego docenta zaczęła się z dniem 15 września. Jednak rozporządzenie Ministra edukacji zezwalające na podjęcie pracy na lu przez s. kolbuszewskiego wydane zostało 21 września, z datą przesłania 24 września 1934 r.. z odręcznych dopisków wnioskować można, że dokument został wysłany do FFF lu, a stamtąd odesłany do Ministerstwa z prośbą o przekład na rosyjski i wysłanie pod poznański ad-res docenta kolbuszewskiego (ul. Matejki 53) (lVVab: 6). prawdopodobnie ze względu na okoliczności nowy wykładowca pojawił się w rydze co naj-mniej miesiąc po rozpoczęciu roku akademickiego. Decyzją rady lu z dnia 17 października 1934 r. w pierwszym roku pobytu prowadzić miał wykłady z następujących przedmiotów: Okres romantyczny w historii literatury pol-skiej (2 h), Historia literatury ukraińskiej w XIX wieku (2 h), Seminarium z literatur słowiańskich. Dodatkowo rada zdecydowała, że wykłady będą prowadzone po niemiecku przez pierwsze dwa lata (lVVab: 12).

pracę na Łotwie, jak słusznie zauważa z. ihnatowicz (1993: 27), stanisław kolbuszewski rozpoczął w chrystusowym wieku 33 lat. zaiste otwierał się zupełnie nowy okres życia naukowego, ale i prywatnego poznańskiego uczo-nego – konfrontacja z nowym miejscem i środowiskiem naukowym. Dużo pracy wymagało też zapewne przygotowanie wykładów w języku niemiec-

7 auškāps Jūlijs (1884-1942) – profesor chemii, Dziekan wydziału chemii lu, rektor lu oraz Minister edukacji przedwojennej Łotwy. po wejściu wojsk sowieckich deportowany do zsrr i rozstrzelany za „zdradę ojczyzny”.

vietu (lVVab: 116). beidzot ticis piesaistīts pats lu rektors – J. auškāps7, lūdzot senātam pēc iespējas ātrāk pieņemt lēmumu par s. kolbuševska pieņemšanu vecākā docētāja amatā, sakarā ar nopietnām grūtībām, kuras izraisa slāvu literatūras speciālistu meklēšana (lVVab: 10). senāts pieņēmis apstiprinošo lēmumu 1934. gada 5. septembrī (lVVab: 8). pozitīvā atbilde sasniegusi poznaņu telegrammas formā vienu dienu vēlāk. par spīti sākot-nējiem sarežģījumiem, s. kolbuševskis reaģējis uz iespēju dzīvot un strādāt rīgā ar entuziasmu. 1934. gada 9. septembra vēstulē viņš par to sirsnīgi pateicies Filoloģijas un filozofijas fakultātes dekānam (lVVab: 117). ir pamats domāt, ka vecākā docētāja amats par spīti visam licies s. kolbuševskim pietiekami atraktīvs, visticamāk tāpēc, ka viņš cerējis uz daudz brīvāka zinātniska un didaktiska darba iespējām.

3. latViJas uniVersitĀtes Docents

Dokumentos nav atrodams precīzs staņislava kolbuševska ierašanās da-tums rīgā. oficiāli viņa darbs vecākā docētāja amatā sācies 15. septembrī. taču izglītības ministra lēmums, ar kuru spēkā stājies viņa darba līgums ar latvijas universitāti, pieņemts tikai 21. septembrī, ar nodošanas datumu 1934. gada 24. septembrī. no rokraksta piezīmēm var spriest, ka dokuments sūtīts lu Filoloģijas un filozofijas fakultātei, bet no turienes – atpakaļ izglītības ministrijai ar lūgumu pārtulkot to krievu valodā un pārsūtīt uz kolbuševska poznaņas adresi (Matejki iela 53) (lVVab: 6). iespējams, tieši šajā sakarā jaunais docētājs ieradies rīgā vismaz vienu mēnesi pēc akadēmiskā gada uzsākšanas. ar latvijas universitātes Valdes lēmumu no 1934. gada 17. oktobra, kolbuševskim uzdots pasniegt lekcijas šādos priekšmetos: Romantisma periods poļu literatūras vēsturē (2 st.), 19. gad-simta ukraiņu literatūras vēsture (2. st.), Seminārs slāvu literatūrās. turklāt Valde pieņēmusi lēmumu, ka lekcijas būs pasniegtas vācu valodā pirmo divu gadu laikā (lVVab: 12).

Darbu latvijā, kā pareizi atzīmē z. ihnatovičs, staņislavs kolbuševskis sācis „kristus vecumā” – 33 gados (ihnatowicz 1993: 27). tas tiešām bija pavisam jauna posma sākums ne tikai poznaņas pētnieka zinātniskajā, bet arī personiskajā dzīvē – konfrontācija ar jaunu dzīves vietu, jauno zinātnisku vidi. lekciju sagatavošana vācu valodā droši vien prasījusi daudz smaga

7 auškāps Jūlijs (1884-1942) – ķīmijas profesors, lu Ķīmijas fakultātes Dekāns, lu rektors un pirmskara latvijas izglītības ministrs. pēc padomju armijas ienākšanas depor-tēts uz psrs un nošauts par „dzimtenes nodevību”.


kim, w którym s. kolbuszewski był mniej biegły niż we francuskim, którym władał doskonale8. niedługo po rozpoczęciu przez docenta kolbuszewskiego pracy w rydze, 29 listopada 1934 r. w poznaniu urodził się drugi potomek rodziny kolbuszewskich – aniela Maria Dobrzyńska (lVVab: 18).

Do wszystkich wyzwań, przed którymi stanął młody docent, z początkiem 1935 roku doszło jeszcze jedna troska – 10 stycznia, jak wynika z zaświad-czenia lekarskiego przesłanego do rygi, przebywając na feriach w poznaniu, s. kolbuszewski złamał sobie dwustronnie piętę, czego efektem była zaor-dynowana przez lekarza trzytygodniowa rehabilitacja (lVVab: 20).

Dopiero co zatrudniony na lu docent kolbuszewski znalazł się w sytuacji nie do pozazdroszczenia. kilkutygodniowe zwolnienie wiązało się z opóź-nieniem powrotu do rygi i rozpoczęciem pracy ze studentami w kolejnym semestrze. s. kolbuszewski zdawał sobie sprawę z niestosowności, choć niezawinionej przecież, sytuacji, o czym pisał ze szczerymi przeprosinami do rektora lu:

Jest mi bardzo niezręcznie, że na samym początku mojej działalności na uniwersy-

tecie Łotewskim, zmuszony jestem w wyniku nieszczęśliwego wypadku przedłużyć

moje ferie. ku mojemu zmartwieniu, nie będę mógł pojawić się w rydze 15 lutego.

konieczne jest, abym poddał się leczeniu chirurgiczno-mechanicznemu w ciągu trzech

tygodni. Jednak postanowiłem skrócić to leczenie i przyjadę do rygi, jak tylko będę

mógł chodzić bez pomocy (lVVab: 22).

w liście do Dziekana FFF lu (z tą samą datą – 2 lutego 1934 r.) pozwala sobie na trochę większą otwartość i szczerze przyznaje, że: „właśnie z wielkim trudem stawiam pierwsze kroki (...)”(lVVab: 23), ale zapewnia, że będzie się starał pojawić się w rydze w drugiej połowie lutego (lVVab: 23). rektor lu i władze dziekańskie FFF lu sytuację zrozumiały i umożliwiły docentowi późniejszy powrót na Łotwę.

kontrowersje w zatrudnieniu na stanowisko profesorskie i niepowodzenia, jakie spotkały stanisława kolbuszewskiego podczas pierwszego roku poby-tu w rydze, nie zniechęciły go, ale zdawały się motywować do niezwykle wytężonej pracy. pomimo choroby, powiększenia rodziny i funkcjonowania

8 nie ma jasności, w jakim języku s. kolbuszewski prowadził wykłady. z. ihnatowicz (1993: 27) twierdzi, że prowadzenie wykładów w języku francuskim nie było możliwe ze względu na niewielką znajomość tego języka wśród słuchaczy akademickich. s. kolbu-szewski miał prowadzić według wspomnień jednej ze studentek wykłady po rosyjsku.

darba, tā kā kolbuševskis šajā valodā runājis sliktāk nekā franču valodā, kurā viņam bija izcilas prasmes8. Drīz pēc docētāja kolbuševska ierašanās rīgā viņa ģimenē parādījusies jauna atvase – 1934. gada 29. novembrī poz-naņā piedzimusi aniela Maria Dobžiņska (lVVab: 18).

Visiem izaicinājumiem, kuru priekšā nostājies jaunais zinātnieks, 1935. gada sākumā pievienojusies vēl viena rūpe – 10. janvārī, kā izriet no no-sūtītās ārsta izziņas uz rīgu, s. kolbuševskis, pavadot ziemas brīvdienas poznaņā, salauzis pēdu, kā rezultātā viņam noteikta trīs nedēļu rehabili-tācija (lVVab: 20).

Docētājs kolbuševskis, kas tika tikko pieņemts darbā latvijas univer-sitātē, pēkšņi atradies neapskaužamā stāvoklī. Dažu nedēļu atvaļinājums sekmējis aizkavēšanos rīgā un didaktiska darba uzsākšanu nākamajā pus-gadā. s. kolbuševskis juties atbildīgs par šo nepiedienīgo situāciju, lai gan tā nebija viņa vaina, par ko arī rakstījis latvijas universitātes rektoram atvainošanās vēstulē:

es jūtos ļoti neveikli, ka manas zinātniskās darbības sākumā latvijas universitātē,

negadījuma rezultātā, esmu spiests pagarināt savu atvaļinājumu. Mani uztrauc tas,

ka nevarēšu atgriezties rīgā piecpadsmitājā februārī. ir nepieciešams, lai es padotos

ķirurģiski-mehāniskās ārstēšanas procedūrām triju nedēļu laikā. tomēr es nolēmu

šo ārstēšanu saīsināt un atbraukšu uz rīgu, kad būšu spējīgs staigāt bez citu palī-

dzības (lVVab: 22).

savā vēstulē lu FFF dekānam (ar to pašu datumu – 2.02.1934) kolbu-ševskis ar mazliet lielāku vaļsirdību atzinis: „pašlaik ar lielām grūtībām speru pirmos soļus (...)” (lVVab: 23), bet arī apgalvojis, ka varēšot atgriez-ties rīgā otrajā februāra pusē (lVVab: 23). lu rektors un Filoloģijas un filozofijas fakultātes valde situāciju saprata un atļāva docētājam vēlāk atgriezties latvijā.

neveiksmes, kas saistītas ar s. kolbuševska iecelšanu vecākā docētāja nevis profesora, amatā, un viņa pirmo rīgā pavadīto gadu, nebija samazi-nājušas viņa entuziasmu. tieši otrādi, tās viņu motivējušas vēl smagākam darbam. par spīti slimībai, ģimenes pieaugumam un neskatoties uz faktu,

8 nav skaidrs, kurā valodā īsti pasniedzis s. kolbuševskis. s. ihnatovičs apgalvo, ka lekciju pasniegšana franču valodā bijusi neiespējama studentu zināšanu trūkuma dēļ. pēc vienas studentes atmiņām, s. kolbuševskis varēja vadīt lekcijas krieviski (ihnatowicz 1993: 27)


poza granicami kraju, już 2 września 1935 r. kolbuszewski w finezyjny sposób, bo na pozostawionej w Dziekanacie FFF osobistej wizytówce, informował w języku łotewskim (choć jeszcze niewolnym od błędów, głównie z powo-du braku znaków wzdłużenia), o chęci prowadzenia wykładów w języku państwowym:

wielce szanowna pani,

uprzejmie proszę poinformować studentów na tablicy wydziału, że w obecnym roku

wykłady z literatury polskiej prowadzić będę w języku łotewskim [podkreślenie w ory-

ginale – przyp. M.M.], ale o literaturze czeskiej jeszcze w języku niemieckim (lVVab: bn).

o tym fakcie władze FFF lu (zapewne z dużą satysfakcją) spieszą donieść rektorowi uczelni już 17. września (lVVab: 26). wydaje się, że czytanie po łotewsku docent kolbuszewski opanował wcześniej, być może już podczas przygotowań do wyjazdu do rygi – latem 1934 roku. Już w pierwszych mie-siącach spędzonych w rydze napisał bowiem recenzję książki łotewskiego publicysty o. nonācsa pt. Odrodzona Polska (lVVab, 109). w ciągu dwóch pierwszych lat w rydze kontynuował pracę przy redagowaniu łotewskiej encyklopedii Łotewski słownik konwersacyjny (lVVab: 109).

władze wydziału Filologii i Filozofii lu, doceniając wyjątkowe, zwłaszcza w kwestii języka łotewskiego, osiągnięcia gościa z polski już w półtora roku po rozpoczęciu przez niego pracy, po pozytywnym głosowaniu z 23 kwietnia 1936 r., zgłosiły do rektora – J. auškāpsa ponowną prośbę o mianowanie starszego docenta s. kolbuszewskiego profesorem lu (lVVab: 38). kilka tygodni później (16 maja), władze FFF podjęły decyzję o zrównaniu stopnia doktora otrzymanego na uniwersytecie poznańskim przez s. kolbuszew-skiego, ze stopniem doktora uniwersytetu Łotwy (lVVab: 39). Decyzję tę zatwierdził senat lu, co otworzyło drogę formalną do dalszych działań w celu przyznania profesury poznańskiemu naukowcowi. starania władz wspierał profesor ernests blese, jeden z wybitniejszych łotewskich filologów. w swojej opinii o pracy polskiego uczonego konstatował:

starszy docent stanisław kolbuszewski pracuje na wydziale Filozofii i Filologii uniwer-

sytetu Łotwy już dwa lata, prowadząc zajęcia z literatur słowiańskich. swojemu zajęciu

oddał się z wielką starannością, próbując uczynić swój przedmiot bardziej zrozumiałym

dla słuchaczy tak pod kątem języka, jak i treści. szczególnie dużo uwagi kolbuszewski

poświęcił pierwszej części zadania i w krótkim czasie perfekcyjnie opanował język

ka viņš nevarēja personiski ģimeni atbalstīt, dzīvojot ārpus savas dzimte-nes robežām, jau 1935. gada 2. septembrī kolbuševskis diezgan interesantā – proti, FFF Dekanātam domātās vizītkartes – veidā latviski (lai gan ne bez kļūdām, galvenokārt garumzīmju trūkuma formā) informējis par savu gatavību vadīt lekcijas tieši valsts valodā:

ļoti Godājama kundze,

laipni lūdzu paziņot studentiem uz Fakultātes tafeles, ka šogad es lasīšu par polu

literaturu latviešu valodā šeit s. kolbuševska pasvītrojums – M.M.], bet par Čehu

literaturu vēl vaciski (lVVab: dokuments pievienots mapē bez lappuses numura).

lu FFF valde par šo faktu (droši vien ar lielu gandarījumu) paziņojusi rektoram jau tā paša mēneša 17. dienā (lVVab: 26). Šķiet, ka lasīt latviešu valodā docētājs kolbuševskis iemācījies jau daudz agrāk, varbūt pat vēl polijā, gatavojoties braucienam uz rīgu – 1934. gada vasarā. pirmo rīgā pavadīto mēnešu laikā viņš jau uzrakstījis latviešu publicista o. nonāca grāmatas Atjaunotā Polija recenziju (lVVab, 109). pirmo divu gadu lai-kā viņš turpinājis darbu pie latviešu enciklopēdijas Latviešu konversācijas Vārdnīcas rediģēšanas (lVVab: 109).

lu Filoloģijas un filozofijas fakultātes valde, augstu vērtējot poļu viešņa ievērojamos sasniegumus, it īpaši latviešu valodas apgūšanā, pēc pozitīviem 1936. gada 23. aprīļa balsojuma rezultātiem, iesniegusi rektoram J. auškā-pam atkārtotu pieprasījumu iecelt s. kolbuševski lu asociētā profesora, nevis vecākā docētāja amatā (lVVab: 38). pāris nedēļas vēlāk (16. maijā) FFF valde pieņēmusi lēmumu izlīdzināt s. kolbuševska poznaņas univer-sitātes piešķirto doktora grādu ar latvijas universitātes piešķirto doktora grādu (lVVab: 39). latvijas universitātes senāts šo lēmumu apstiprinājis, formāli atverot durvis nākamajiem soļiem un procedūrām s. kolbuševska iecelšanai profesora amatā. Šos formālos centienus atbalstījis profesors er-nests blese, viens no izcilākajiem latviešu filologiem. savā vērtējumā par poļu zinātnieka darbu blese rakstījis:

Vecākais docētājs staņislavs kolbuševskis latvijas universitātes Filoloģijas un filozo-

fijas fakultātē strādā jau divus gadus, pasniedzot lekcijas par slāvu literatūrām. Šai no-

darbei viņš pievēršas ar īpašu uzmanību, cenšoties, lai viņa lekcijas būtu klausītājiem

saprotamas gan valodas, gan satura ziņā. Īpaši daudz uzmanības kolbuševskis ir

veltījis tai pirmajai sava uzdevuma daļai un ļoti īsā laikā perfekti iemācījies latviešu


łotewski i teraz prowadzi wykłady już po łotewsku. Dla osiągnięcia tego celu kolbu-

szewski musiał poświęcić wiele czasu, dlatego jego bezpośrednia praca naukowa trochę

się opóźniła. pomimo tego kolbuszewski napisał pewną ilość artykułów z zakresu

swojej specjalności, jednocześnie uczestnicząc w pracach nad naszą encyklopedią przy-

gotowując artykuły o historii polskiej literatury. teraz, kiedy kolbuszewski przyswoił

sobie język łotewski, będzie mógł z całą energią oddać się bezpośredniej naukowej

działalności i nie mam najmniejszych wątpliwości, że ze względu na swoje starania,

osiągnie godne uznania wyniki. Myślę, że ze względu na osiągnięcia, kolbuszewski

w pełni zasługuje na otrzymanie stanowiska profesora (lVVab: 107).

rada uniwersytecka zatwierdziła stanisława kolbuszewskiego jako pro-fesora uniwersytetu Łotwy od 1 listopada 1936 roku. Jej decyzję zatwier-dził 17 listopada 1936 r. Minister edukacji republiki Łotewskiej (lVVab: 40). zachowane dokumenty wskazują, że nowe stanowisko oprócz prestiżu przyniosło polskiemu naukowcowi także wyższe uposażenie.

4. proFesor uniwersytetu Łotwy

opanowanie języka i uzyskanie stopnia profesora ustabilizowało pozycję stanisława kolbuszewskiego na łotewskiej uczelni i rzeczywiście pozwoliło na poświęcenie się intensywnej pracy naukowej, która w krótkim czasie, zgodnie z przewidywaniami profesora blese, przyniosła wspaniałe rezultaty w postaci publikacji ważnych dla rozwoju polskiej letonistyki oraz polonisty-ki na Łotwie. w ciągu następnych dwóch lat ukazały się trzy pozycje, które tworzył lub współtworzył profesor s. kolbuszewski o znaczeniu nie do prze-cenienia dla rozwoju polsko-łotewskich związków literackich i kulturowych. były to Główne rysy kultury łotewskiej autorstwa s. kolbuszewskiego (1937), Polska poezja w przekładzie kārlisa krūzy (1937), ale oparte na filologicznych przekładach s. kolbuszewskiego (por. kolbuszewski J. 1993a: 124), zawierają-ce obszerny wstęp profesora z charakterystyką poezji polskiej. w roku 1937 s. kolbuszewski opublikował pierwszą książkę w języku łotewskim, traktu-jącą o historii literatury polskiej – Literatura polska w średniowieczu i rene-sansie (1938a); napisał także obszerny komentarz do wydania Antologii poezji łotewskiej w tłumaczeniu stanisława czernika (1938). profesor aktywnie uczestniczył także w tworzeniu samej antologii we współpracy z łotewskim poetą edvardsem Virzą i łotewskim profesorem ludviksem bērziņšem (ih-natowicz 1993: 28). w opracowaniach do wydań poezji, jak również w swo-jej publikacji Główne rysy kultury łotewskiej w opisie łotewskiej literatury

valodu, līdz ar ko jau pašlaik pasniedz lekcijas latviski. lai šo mērķi panāktu, kolbu-

ševskim bija droši vien jāvelta ļoti daudz laika, tāpēc viņa darbs zinātniskajā jomā

varbūt mazliet kavējas. par spīti tam, kolbuševskis ir uzrakstījis virkni rakstu savā

specialitātē, vienlaikus piedaloties darbos pie mūsu enciklopēdijas, gatavojot nodaļas

par poļu literatūras vēsturi. tagad, kad kolbuševskis jau ir iemācījies latviešu valodu,

viņš noteikti varēs visiem spēkiem pievērsties savai zinātniskajai darbībai un man

nav nekādu šaubu par to, ka, pateicoties savam čaklumam, viņš panāks ievērojamus

sasniegumus. es domāju, ka, ņemot vērā viņa panākumus, kolbuševskis ir noteikti

profesora vietu pelnījis (lVVab: 107).

latvijas universitātes valde apstiprinājusi staņislavu kolbuševski asociē-ta profesora amatā 1936. gada 1. novembrī. Šo lēmumu formāli apstiprinājis latvijas republikas izglītības ministrs 1936. gada 17. novembrī (lVVab: 40). saglabātie dokumenti liek spriest, ka jaunais amats nozīmējis ne tikai prestiža, bet arī atalgojuma paaugstināšanu.

4. latViJas uniVersitĀtes proFesors

latviešu valodas apgūšana un profesora amata piešķiršana saistījās arī ar staņislava kolbuševska pozīcijas stabilizēšanu latvijas universitātē un atļāva viņam pievērsties intensīvam zinātniskajam darbam, kas diezgan īsā laikā, saskaņā ar profesora bleses paredzēto, devis lieliskus rezultātus publikāciju veidā. Šīs publikācijas izrādīsies ļoti nozīmīgas latviešu filolo-ģijas attīstībai polijā un poļu filoloģijas attīstībai latvijā. nākamo divu gadu laikā publicēti trīs kolbuševska kā autora vai līdzautora darbi, kuru vērtību no poļu-latviešu literatūras un kultūras sakaru skatpunkta grūti nenovērtēt. tie bija s. kolbuševska Galvenās latviešu kultūras iezīmes (kol-buszewski s. 1937), Poļu dzeja kārļa krūzas tulkojumā (krūza 1937), kas balstīts uz s. kolbuševska filoloģiskajiem tulkojumiem (sal. kolbuszewski J. 1993a: 124) un satur profersora plašu poļu dzejas raksturojumu (ievadā). 1937. gadā s. kolbuševskis publicējis pirmo grāmatu latviešu valodā par poļu literatūras vēsturi – Poļu literatūra viduslaikos un renesansē (1938a); sacerējis arī plašu komentāru izdevumam Latviešu dzejas antoloģija staņis-lava Černika tulkojumā (czernik 1938). profesors arī aktīvi piedalījies pašā antoloģijas radīšanas procesā, sadarbojoties ar latviešu dzejnieku edvardu Virzu un latviešu profesoru ludviku bērziņu (ihnatowicz 1993: 28). savos komentāros dzejas izdevumiem, kā arī publikācijā Galvenās latviešu kultū-ras iezīmes iekļautajā latviešu literatūras un rakstniecības aprakstā, autors


i piśmiennictwa uwagę kieruje na szczególne warunki jej funkcjonowania – w obliczu kilkusetletniej rusyfikacji i germanizacji – oraz na niezwykłe bo-gactwo literatury tradycyjnej (ludowej). podkreśla też przenikający dziewięt-nastowieczną, ale i jemu współczesną, kulturę łotewską romantyzm, przez który najlepiej realizowana jest nadrzędna funkcja wytworów kulturowych narodu pozostającego przez stulecia pod obcym panowaniem – budowania postawy pełnej patriotyzmu i dbałości o kształtowanie ducha narodowego. w tym samym roku wychodzi Przyjaciel i pomocnik. Praktyczny podręcznik do nauki języka łotewskiego (kolbuszewski s. 1938b), przeznaczony dla polskich robotników rolnych pracujących na Łotwie. podręcznik składał się z trzech części: opisu gramatyki j. łotewskiego, rozmówek i słownika. ze względu na zakres tematyczny części leksykograficznej – słownictwo opisujące czynności związane z pracami gospodarczymi – jest to praca wyjątkowa nie tylko na polu polskiej letonistyki. profesor był także inicjatorem i autorem wstępu do cennej publikacji, autorstwa jego studentki adele Volonte, pt. Informacje bibliograficzne o Polsce (Volonte 1939), która zawierała spis publikacji o pol-sce i polskiej kulturze publikowanych w międzywojennej prasie łotewskiej. wstęp do pracy s. kolbuszewski napisał w języku łotewskim i polskim, podkreślając jej znaczenie dla badaczy łotewskich (ihnatowicz 1993: 28).

w latach 1937-1939 s. kolbuszewski opublikował łącznie ponad dwadzie-ścia artykułów dotyczących kultury polskiej w czasopismach łotewskich oraz kultury łotewskiej w czasopismach polskich. tworzył także kolejne hasła do wyżej wspomnianej łotewskiej encyklopedii Łotewski słownik konwer-sacyjny. przez okres współpracy z redakcją encyklopedii profesor stworzył ponad 100 haseł dotyczących polski (kolbuszewski J. 1993a: 124). pracując na uniwersytecie Łotwy, poznański naukowiec nie ograniczał się do zagadnień i publikacji z zakresu letonistyki. swoje zainteresowania poszerzał o pozo-stałe kraje bałtyckie – litwę oraz estonię, czego rezultatem były reportaże ze stolic trzech państw pt. W stolicach państw bałtyckich (kolbuszewski s. 1939c) i artykuły o litewskiej literaturze: Notes on the Lithuanian literature (kolbuszewski s. 1939a). w latach pobytu w rydze, pełniąc funkcję profesora literatur słowiańskich, pogłębił swoje zainteresowania kulturą czeską i jej związkami z polską w wyniku czego opublikował w 1939 r. książkę Polska a Czechy. Zarys zagadnień kulturalnych (kolbuszewski s. 1939b). przez cały czas publikował także w czasopismach polskich teksty traktujące o polskiej literaturze i jej twórcach. ogromna liczba publikacji wydawała się nie pozo-stawiać przestrzeni na inne działania profesora w rydze. pozostawał jednak

īpašu uzmanību pievērš unikāliem vēsturiskiem apstākļiem – gadsimtu il-giem rusifikācijas un ģermanizācijas procesiem, kā arī tradicionālās (tautas) literatūras bagātības savdabībai. Viņš uzsver arī romantisma noturību ne tikai 19. gadsimta, bet arī sava dzīveslaika latviešu literatūrā. Šis roman-tisms vislabāk īsteno tautas, kas gadsimtiem dzīvojusi zem svešas varas, vissvarīgākās kultūras funkcijas – patriotiskās nostājas modināšanu un stiprināšanu un nacionālā gara radīšanu. tajā pašā gadā publicēta grāmata Draugs un Palīgs. Latviešu valodas praktiskā rokasgrāmata (kolbuszewski s. 1938b), kura bija domāta latvijā dzīvojošiem poļu viesstrādniekiem. rokasgrāmatai bija trīs daļas: latviešu valodas gramatikas apraksts, sarunu paraugi un vārdnīca. sakarā ar leksikogrāfiskās daļas tematisko apjomu – leksika, kas saistīta ar saimniecības darbiem – tas ir ļoti vērtīgs teksts ne tikai poļu filoloģijas nozarei. turklāt profesors ierosinājis vēl vienas svarī-gas publikācijas sagatavošanu un uzrakstījis tai ievadu – respektīvi savas studentes adeles Volontes Bibliografiskās ziņas par Poliju (Volonte 1939), kurā piedāvāts tekstu par poliju un polijas kultūru, kas publicēti latvijas starpkaru presē, saraksts. ievadu šai grāmatai s. kolbuševskis sacerējis gan latviešu, gan poļu valodā, uzsvērot uz tā nozīmīgumu latviešu zinātnei (ihnatowicz 1993: 28).

1937-1939. gados s. kolbuševskis kopumā publicējis vairāk nekā divdesmit rakstus par poļu kultūru latviešu laikrakstos un par latviešu kultūru – poļu laikrakstos. Viņš arī strādājis ar nākamajiem Latviešu konversācijas vārd-nīcas šķirkļiem. sadarbības laikā ar enciklopēdijas redakciju kolbuševskis uzrakstījis kopumā vairāk nekā 100 šķirkļu par poliju (kolbuszewski J. 1993a: 124). strādājot latvijas universitātē, poznaņas zinātnieka intereses bijušas plašākas nekā vienīgi latviešu filoloģijas nozares problēmas. tajās ietilpušas arī ar divām pārejām baltijas valstīm – lietuvu un igauniju – saistītas tēmas, kā rezultātā publicētas reportāžas par triju baltijas valstu galvaspilsētām – Baltijas valstu galvaspilsētās (kolbuszewski s. 1939c) un raksti par lietuviešu literatūru: Notes on the Lithuanian literature (piezīmes par lietuviešu literatūru, kolbuszewski s. 1939a). kolbuševskim, dzīvojot rīgā un pildot slāvu literatūru profesora pienākumus, padziļinājusies in-terese par čehu rakstniecību un Čehijas sakariem ar poliju, kā rezultātā 1939. gadā izdota grāmata Polija un Čehija. Kultūras aspektu pārskats (kol-buszewski s. 1939b). Visu šo laiku kolbuševskis publicējis arī tekstus par poļu literatūru un tas rakstniekiem poļu žurnālos. iespaidīgs publikāciju skaits liktu domāt, ka profesoram trūcis laika citām darbībām rīgā. tomēr


bardzo aktywny nie tylko w łotewskim i polskim środowisku naukowym, ale działał także aktywnie w społeczności łotewskich polaków, zwłaszcza w pracach towarzystwa zbliżenia Łotewsko-polskiego. bardzo dużą sympa-tią w środowisku łotewskim i polskim, a także kręgach dyplomatycznych, zadziwionych jej wspaniała fracuszczyzną, cieszyła się także żona profesora – Maria kolbuszewska (ihnatowicz 1993: 28).

książki swojego autorstwa (Polska a Czechy; W stolicach państw bałtyc-kich) profesor sprezentował rektorowi lu – J. auškāpsowi, za co ten uprzej-mie dziękował w pismach do profesora (lVVab: 152). kolejne osiągnięcia naukowe przyniosły stanisławowi kolbuszewskiemu uznanie ze strony in-stytucji państwowych polskich i łotewskich. w 1938 r. otrzymał złoty laur akademii literatury polskiej oraz najwyższe odznaczenie państwa łotew-skiego – order trzech Gwiazd (lVVab: 64). awansował także w strukturach uniwersyteckich – 15 września 1938 r. został mianowany profesorem literatury powszechnej uniwersytetu Łotwy. rok 1938 przyniósł pozytywne zmiany również w życiu prywatnym profesora, 10 maja w poznaniu przyszedł na świat trzeci potomek rodziny kolbuszewskich – Jacek9.

Do wybuchu ii wojny światowej profesor odbywał także podróże w celach naukowych, głównie do polski (trzykrotnie), gdzie, między innymi, wystę-pował z odczytami o Łotwie (lVVab: 41); do Finlandii, gdzie kolekcjonował materiały dydaktyczne i naukowe dla miejscowej biblioteki (lVVab: 44). księgozbiór biblioteki wydziału Filologii i Filozofii lu sam profesor kolbu-szewski hojnie wzbogacił w 1939 r. aż o 101 pozycji, głównie „(...) książek o polskiej i czeskiej kulturze: w języku polskim, czeskim, rosyjskim, francuskim oraz włoskim” (lVVab: 119).

Dorobek naukowy, którym mógł się poszczycić polski profesor, sprawił, że władze uniwersytetu bez wahania zdecydowały oddelegować s. kolbuszew-skiego na międzynarodowe sympozjum slawistyczne do belgradu, gdzie miał wystąpić z dwoma referatami: Klasyfikacja słowiańskiego dramatu i stosunek do dramatu Zachodnioeuropejskiego oraz Konflikty elementu narodowego oraz obcego jako czynnik rozwoju literatury słowiańskiej (lVVab: 123).

przedtem jednak niestrudzony badacz zamierzał jeszcze:

9 Mieszkający przez pierwsze lata życia na Łotwie Jacek kolbuszewski, późniejszy pro-fesor historii literatury polskiej i literatur zachodniosłowiańskich, częściowo kontynuował zainteresowania ojca, współtworząc z bratem stanisławem Franciszkiem kolbuszewskim, wybitnym polskim letonistą, publikacje z zakresu literatury i kultury łotewskiej.

viņš aktīvi piedalījies ne tikai poļu un latviešu zinātniskajā dzīvē, bet arī latvijas poļu minoritātes sabiedriskajās aktivitātēs, it īpaši latviešu-poļu tuvināšanās biedrības darbos. profesora sieva – Marija kolbuševska – bija gandarīta ar ļoti lielu simpātiju poļu un latviešu sabiedrībā, kā arī dip-lomātiskajās aprindās, kuras bija sajūsminātas par viņas franču valodu (ihnatowicz 1993: 28).

Dažas savas grāmatas (Polska a Czechy; W stolicach państw bałtycki-ch) profesors uzdāvinājis lu rektoram – J. auškāpam, par ko tas sirsnīgi pateicies profesoram savās vēstulēs (lVVab: 152). nākamie zinātniskie sasniegumi nostiprinājuši staņislava kolbuševska pozīciju, kā arī polijas un latvijas valstu institūciju atzinību. 1938. gadā viņam piešķirts polijas literatūras akadēmijas zelta apbalvojums un latvijas valsts augstākais ap-balvojums – triju zvaigžņu ordenis (lVVab: 64). Viņš arī cēlies universitātes struktūrā – 1938. gada 15. septembrī nominēts par latvijas universitātes pasaules literatūras profesoru. 1938. gads bijis tāpat laimīgs profesora per-soniskajā dzīvē – 10. maijā poznaņā piedzimis trešais bērns kolbuševsku ģimenē – Jaceks9.

līdz otrā pasaules kara sākumam profesors braucis arī daudzos koman-dējumos; galvenokārt uz poliju (trīs reizes), kur, starp citu, referējis par ar latviju saistītām tēmām (lVVab: 41), vai uz somiju, kur vācis didaktiskos un zinātniskos materiālus vietējai bibliotēkai (lVVab: 44). savukārt latvijas universitātes Filoloģijas un filozofijas fakultātes bibliotēku kolbuševskis pats augstsirdīgi bagātinājis, 1939. gadā uzdāvinot tai 101 grāmatas, gal-venokārt „(...) par poļu un čehu kultūru poļu, čehu, krievu, franču un itāļu valodās.” (lVVab: 119).

zinātniskie sasniegumi, ar kuriem varējis lepoties profesors, modinājuši universitātes vadību bez vilcināšanās piekrist s. kolbuševska dalībai starp-nacionālajā slāvu simpozijā belgradā, kur viņš plānojis uzstāties ar diviem referātiem: Slāvu drāmas klasifikācija un tās attieksme pret Rietumeiropas drāmu un Nacionālu un svešu elementu konflikts kā slāvu literatūras attīs-tības faktors (lVVab: 123).

piedevām nenogurstošais zinātnieks plānojis vēl pirms simpozija:

9 Jaceks kolbuševskis, nodzīvojis pirmos dzīves gadus latvijā, poļu literatūras vēstures un rietumslāvu literatūru profesors, daļēji turpinājis tēva darbu, radot kopā ar savu brāli, ievērojamu latviešu valodas speciālistu staņislavu Františku kolbuševski, tekstus latviešu literatūras un kultūras jomā.


iepazīties ar jauniem virzieniem literatūras pētniecības nozarē un ar šādu mērķi

strādāt bibliotēkās berlīnē un parīzē. Šis darbs ir saistīts ar maniem plāniem izdot

1950. gadā grāmatu latviešu valodā [kolbuševska pasvītrojums – M.M.] par literāro

pētījumu metodoloģiju (lVVab: 52).

sakarā ar šiem plāniem s. kolbuševskis vērsies pie lu FFF vadības ar lūgumu piekrist viņa komandējumam uz Vāciju, Franciju un Dienvidslāviju un piešķirt komandējuma naudu 1500 latus, kuru no universitātes saņēmis.

Vācijas uzbrukums polijai, kas iezīmēja otrā pasaules kara sākumu, sagrā-vis brauciena plānus. 1939. gada septembrī zinātnisko pienākumu vietā pro-fesors pildījis savu pienākumu pret dzimteni. pēc J. kolbuševska atmiņām:

viņš palīdzēja poļu karavīriem, kas internēti latvijas teritorijā pēc tam, kad latvija

un Vācija parakstīja neuzbrukšanas līgumu. kopā ar latvijas poļiem organizēja poļu

armijas virsnieku transportu uz zviedriju, šī akcija tika pārtraukta, kad latvijā ienāca

padomju armija, kā rezultātā poļu karavīri tika deportēti psrs dziļumā (kolbus-

zewski J. 1993: 70).

ļoti iespējams, ka tieši šo pretestības akciju dēļ kolbuševskis vērsies pie lu FFF valdes ar lūgumu piešķirt viņam akadēmisko atvaļinājumu vienam gadam. 1939. gada 14 septembra vēstulē viņš savu lēmumu pamatojis ar vēlmi sagatavot divas publikācijas: Literatūras pētījumu metodoloģija un Slāvu drāmas vēsture (lVVab: 120). tomēr šie darbi nav izdoti profesora uzturēšanās laikā rīgā. nākamie notikumi okupētajā latvijā, kurā drīz ie-nāca hitlera karaspēks, nebija labvēlīgi zinātniskajam darbam. staņislavam kolbuševskim vācu okupācija izrādījusies dramatiskāka, nekā iepriekšējā padomju okupācija. oficiāli viņš pavadījis atvaļinājumā lielāko pirmās padomju okupācijas daļu. tomēr visu šo laiku viņš saglabājis pasaules literatūru profesora amatu, par ko parūpējušies viņa latviešu kolēģi, ko var spriest uz arhīva dokumentu pamata. Jau divus mēnešus pēc vācu ar-mijas uzbrukuma (1943. gada 3. augustā) viņš ticis arestēts un apcietināts (lVVab: 101). profesora apcietināšana pārsteigusi Filoloģijas un filozofijas fakultātes vadību, kas informējusi universitātes rektoru, ka „16. oktobrī s. kolbuševskis neatnāca uz lekcijām. skaidrojot šīs prombūtnes apstākļus, izrādījās, ka profesors aizturēts cietumā” (lVVab: 65).

s. kolbuševskis rīgas centrālajā cietumā pavadījis astoņus mēnešus. Vācieši turējuši viņu aizdomās par sadarbību ar ak (pol. armia krajowa

zapoznać się z nowymi trendami w zakresie badania literatury i w tym celu pracować

w bibliotekach w berlinie i paryżu. ta praca wiąże się z moim zamiarem wydania

w 1940 roku książki w języku łotewskim [podkreślenie oryg. przyp. M.M.] o meto-

dologii badań literackich (lVVab: 52).

w związku z tymi planami s. kolbuszewski zwrócił do władz FFF lu się z prośbą o udzielenie delegacji do niemiec, Francji i Jugosławii oraz o wspar-cie finansowe, w wysokości 1500 ls, które od uniwersytetu otrzymał.

agresja niemiec na polskę i początek drugiej wojny światowej przekreśliły plany wyjazdowe. we wrześniu 1939 r. zamiast obowiązków naukowych pro-fesor spełniał swe powinności patriotyczne. Jak wspomina J. kolbuszewski:

angażował się w pomoc polskim żołnierzom internowanym na terenie Łotwy po za-

warciu przez jej władze paktu o nieagresji z niemcami. wraz z łotewskimi polakami

organizował akcję przerzucania polskich oficerów do szwecji, przerwaną przez wkro-

czenie wojsk sowieckich w wyniku czego polscy żołnierze zostali wywiezieni w głąb

zsrr (kolbuszewski J. 1993: 70).

prawdopodobnie także ze względu na działalność konspiracyjną profesor prosił władze FFF lu o udzielenie mu rocznego urlopu naukowego. w piśmie z dnia 14 września 1939 r. motywował decyzję chęcią przygotowania dwóch publikacji: Metodologii badania literatury oraz Historii dramatu słowiańskie-go (lVVab: 120), ale prac tych nie opublikował w ryskim okresie. refleksji naukowej nie sprzyjały raczej dalsze wydarzenia na okupowanej Łotwie, do której wkrótce wkroczyły wojska hitlerowskie. Dla s. kolbuszewskiego oku-pacja niemiecka okazała się bardziej dramatyczna niż wcześniejsza okupacja sowiecka. większość obecności sowietów spędził na urlopie naukowym, jednak cały czas pozostawał na stanowisku profesora literatury powszechnej, o co, jak można wnioskować z dokumentów, zadbali łotewscy koledzy. ale już dwa miesiące po wejściu niemców (3 sierpnia 1943 r.) profesor został aresztowany i osadzony w więzieniu (lVVab: 101). aresztowanie profeso-ra zaskoczyło także władze wydziału filologicznego, które poinformowały rektora uniwersytetu, że „16 października s. kolbuszewski nie stawił się na wykłady. podczas wyjaśniania przyczyn absencji, okazało się, że profesor znajduje się w areszcie śledczym (lVVab: 65).

s. kolbuszewski spędził w centralnym więzieniu w rydze osiem miesięcy. niemcy podejrzewali go o współpracę z ak i usiłowali wydostać z profe-


– tēvzemes armija) un mēģinājuši izdabūt no viņa informācijas, arī pielie-tojot spēka „argumentus”, nežēlīgi sitot poļu zinātnieku10. par laimi, par profesora gadījumu uzstājušies argentīnas diplomātiskie spēki pēc viena no s. kolbuševska kolēģa, kas dzīvojis tieši argentīnā, lūguma11. par viņa atbrīvošanu no cietuma 1943. gada 29. martā universitātes vadību infor-mējis profesors e. blese (lVVab: 72). profesora kolbuševska jaunākais dēls atcerējies tēva pārnākšanu mājās kā lielus svētkus. tā kā profesors atbrī-vots lieldienu laikā, mazais Jaceks esot skrējis apkārt galdam un dziedājis lieldienu dziesmu: „Jo viņš ir augšāmcēlies, tieši tā, kā bija paredzēts!”12. tiešām, ņemot vērā nopietnās aizdomas par viņa sadarbību ar ak, poļu profesora atbrīvošana no cietuma atgādināja brīnumu.

tomēr, kad sarkanā armija atkārtoti ienāca latvijā 1944. gadā, vācu aizdomas izrādījušās profesoram diezgan labvēlīgas. Mācībspēki latvijas universitātē, kas tika pārdevēta par latvijas Valsts universitāti, tika pa-kļauti obligātai akreditācijai13, ko veikusi psrs tautas komisāru padomes augstākā atestācijas vissavienības komisija. akreditācijai tika pakļauts arī profesors staņislavs kolbuševskis14. zinātnieka pozitīvam vērtējumam ļoti noderējis fakts, ka vācu vara turējusi viņu aizdomās par darbībām, kas vērstas pret to.

sākot no 1944. gada 16. oktobra, kolbuševskis apstiprināts kā Filoloģijas fakultātes profesors ar latvijas Valsts universitātes rektora lēmumu no 1944. gada 22. decembra, un kā romāņu filoloģijas katedras vadītājs ar latvijas Valsts universitātes rektora lēmumu no 1944. gada 26. decembra. (lVVab: 94)

profesors kolbuševskis vadījis romāņu filoloģijas katedru 1945. gadā pirmajā pusgadā. pa šo laiku tomēr pieņēmis lēmumu atgriezties polijā. no darba pienākumiem latvijas Valsts universitātē atbrīvots ar rektora lēmumu nr 236 no 1945. gada 12. oktobra, sakarā ar repatriāciju uz poliju (lVVab: 95).

10 informācija saņemta no prof. Jaceka kolbuševska – s. kolbuševska dēla.11 argentīna atbalstīja hitlerisko Vāciju. 12 informācija saņemta no prof. Jaceka kolbuševska – s. kolbuševska dēla.13 akreditācija bieži vien kalpoja par pamatu universitātes mācībspēku, īpaši – pirms-

kara profesoru, atlaišanai no darba. Jau pirmās padomju okupācijas laikā no darba atbrīvoti 10,2% zinātnisko un didaktisko darbinieku.

14 saglabātie dokumenti, īpaši komisijas vajadzībām sagatavoti padomju zinātnieku vērtējumi, liek spriest, ka profesora zinātniskie sasniegumi aplūkoti ļoti detalizēti (lVVab: 89-90).

sora informacje, również używając argumentów siłowych, bijąc bezlitośnie polskiego uczonego10. na szczęście w sprawie interweniowały argentyńskie służby dyplomatyczne, dzięki prośbie pozostającego w argentynie jednego z kolegów profesora kolbuszewskiego11. o jego wyjściu z więzienia 29 marca 1943 r. poinformował władze dziekańskie FFF profesor e. blese (lVVab: 72). najmłodszy syn profesora wspominał powrót taty jako wielkie święto. ponieważ profesor został zwolniony w okolicy świąt wielkanocnych, mały Jacek biegał dookoła stołu, śpiewając wielkanocną pieśń: „bo zmartwych-wstał samowładnie, jak przepowiedział dokładnie!”12. rzeczywiście zwol-nienie podejrzanego o współpracę z ak polskiego profesora z niemieckiego więzienia graniczyło z cudem.

niemieckie szykany okazały się jednak dla profesora zrządzeniem losu w momencie powtórnego wejścia armii czerwonej w 1944 roku. kadra na-ukowa uniwersytetu Łotwy przemianowanego na państwowy uniwersy-tet Łotwy przechodziła obowiązkową akredytację13 wyższej komisji ate-stacyjnej wszechzwiązkowego komitetu do spraw szkoły wyższej rady komisarzy ludowych zsrs. przeszedł ją także stanisław kolbuszewski14. wiarygodność profesora zdecydowanie podnosił fakt osadzenia go w wię-zieniu przez niemieckie władze.

poczynając od 16 października 1944 r., został zatwierdzony rozporządze-niem rektora państwowego uniwersytetu Łotwy z dnia 22 grudnia 1944 r. jako profesor wydziału Filologicznego i jako kierownik katedry Filologii romańskiej tegoż uniwersytetu zarządzeniem rektora państwowego uni-wersytetu Łotwy z dnia 26 grudnia 1944 roku (lVVab: 94).

profesor kolbuszewski kierował katedrą romanistyki przez pierwszych sześć miesięcy 1945 roku. w tym czasie podjął jednak decyzję o powrocie do polski. z obowiązków na państwowym uniwersytecie Łotwy został zwol-niony od 15 października rozporządzeniem rektora nr 236 z 12 października 1945 r., w związku z repatriacją do polski (lVVab: 95).

10 informacja uzyskana od syna s. kolbuszewskiego – prof. Jacka kolbuszewskiego.11 argentyna sprzyjała niemcom hitlerowskim.12 informacja uzyskana od syna s. kolbuszewskiego – prof. Jacka kolbuszewskiego.13 akredytacja często była pretekstem do zwolnienia kadry uniwersyteckiej, zwłaszcza

przedwojennych profesorów. Już podczas pierwszej okupacji sowieckiej zwolnione zostało 10,2% kadry dydaktycznej i naukowej.

14 zachowane dokumenty, zwłaszcza przygotowane dla potrzeb komisji opinie so-wieckich uczonych, świadczą, że dorobek naukowy profesora oceniano bardzo wnikliwie (lVVab: 89-90).


w oficjalnym piśmie z 15 października 1945 r. władze ryskiej uczelni z prawdziwym żalem współpracy żegnały polskiego uczonego:

państwowy uniwersytet Łotwy żałuje, że rozstaje się pan z naszym gronem wykła-

dowców, odchodząc do pracy naukowo-dydaktycznej w odrodzonej, demokratycznej

polsce. w imieniu uniwersytetu wyrażam panu serdeczne podziękowanie za długą

i owocną dydaktyczną i naukową działalność w dziedzinie literatury słowiańskiej

i romańskiej oraz miłe koleżeństwo. uniwersytet ma nadzieję, że nie zerwie pan w pełni

związków z nim i będzie zadowolony z utrzymania kontaktów naukowych (lVVab: 93).

profesor stanisław kolbuszewski wraz z rodziną opuścił Łotwę 24 paź-dziernika 1945 r. (ihnatowicz 1993: 29).

pobyt stanisława kolbuszewskiego w rydze trudno byłoby nazwać epi-zodem w jego życiu. profesor w okresie łotewskim prowadził bardzo po-ważną i szeroko zakrojoną pracę badawczą, pedagogiczną i organizacyjną, w której rezultacie pojawił się w nauce polskiej pionier letonistyki, zwłaszcza w dziedzinie kultury i literatury niezastąpiony przez szereg dekad. w pew-nym sensie łotewskie prace profesora kontynuował jego syn stanisław Fran-ciszek kolbuszewski, którego zainteresowania skupiły się jednak w większo-ści na zagadnieniach językoznawczych i leksykograficznych. predestynowała go do tego doskonała znajomość języka łotewskiego; pierwsze lata swojego życia (do 12 roku życia) spędził przecież na Łotwie. poszczególne zagad-nienia letonistyczne rozwijał drugi z synów – Jacek kolbuszewski – przede wszystkim slawista. Dzięki pracy obu potomków profesora kolbuszewskiego i łotewskich zainteresowań, charakterystycznych dla całej rodziny, polska letonistyka rozwijała się także przez pierwsze lata powojenne, kiedy Łotwę i polskę oddzieliła kurtyna w postaci granicy zsrs.

oficiālajā vēstulē no 1945. gada 15. oktobra rīgas augstskolas vadība ar īstu nožēlu atvadījusies no poļu zinātnieka:

latvijas Valsts universitāte nožēlo, ka Jūs šķiraties no mūsu mācības spēku saimes,

aiziedami zinātniski pedagoģiskā darbā atjaunotajā demokratiskajā polijā. izsaku Jums

universitātes vardā sirsnīgu pateicību par Jūsu ilgo un sekmēm bagato pedagogisko

un pētniecisko darbību slavu un romāņu literatūras laukā un jauko kollēgiālitāti.

universitāte cer, ka Jūsu saites ar to pilnīgi nepārtrūks un būs priecīga par zinātniska

kontakta uzturēšanu (lVVab: 93).

profesors staņislavs kolbuševskis kopā ar ģimeni atstājis latviju 1945. gada 24. oktobrī (ihnatowicz 1993: 29).

staņislava kolbuševska uzturēšanos rīgā grūti būtu nosaukt par epizodi viņa dzīvē. savos „latvijas laikos” profesors veicis ļoti nopietnu un plašu zinātnisko, pedagoģisko un organizatorisko darbu, kura rezultātā kļuvis par latviešu filoloģijas pamatlicēju polijā un garām desmitgadēm turpinājis būt tās neaizvietojams speciālists, īpaši kultūras un literatūras jomās. nosacītā veidā profesora darbu turpinājis viņa dēls staņislavs Francišeks kolbu-ševskis, kas tomēr vairāk interesējies par valodniecības un leksikogrāfijas jautājumiem. Šis virziens bijis viņam it kā lemts, pateicoties viņa lieliskajai latviešu valodas prasmei; pirmos dzīves gadus (līdz 12 gadu vecumam) pavadījis taču tieši latvijā. atsevišķām latviešu valodniecības problēmām pievērsies arī otrais dēls – Jaceks kolbuševskis, kas tomēr bijis galvenokārt slāvu zinātņu pētnieks. pateicoties abu profesora kolbuševska dēlu darbam un interesēm, kas piemita visai kolbuševsku ģimenei, latviešu filoloģija polijā attīstījusies arī pirmajos pēckara gados, kad latviju un poliju šķīra padomju savienības robeža.

tulk. Joanna chojnicka (aMu poznaņa)


biblioGraFia biblioGrĀFiJa

Żródła archiwalne:lVVaa – Teczka osobowa Juliana Krzyżanowskiego, zespół nr 7427, opis nr

13, jednostka archiwalna nr 909.lVVab – Teczka osobowa Stanisława Kolbuszewskiego, zespół nr 7427, opis

nr 13, jednostka archiwalna 842.pan – Materiały Romana Pollaka, polska akademia nauk, archiwum

w warszawie oddział w poznaniu, sygn. p iii– 63, poz. spisu 223.

Literatura:aarne a., s. Thompson, 1961, The Types of the Folktale. A Classification and

Bibliography [FF Comunications 184], helsinki: academia scientiarum Fennica.

albin J., 1993, Polski ruch narodowy na Łotwie w latach 1918-1939, wrocław: wydawnictwo uniwersytetu wrocławskiego.

antēna i., 2000, Latvija 19. gadsimtā: Vēstures apceres, rīga: latvijas vēstures institūta apgads.

briedis J., 2002, Augstākās tehniskās izglītības vēsture Latvijā, 1. Daļa. Ri-gas Politehnikums. Rīgas Politehniskais institūts 1862-1919, rīga: rīgas tehniska universitāte.

czernik s., 1938, Antologia poezji łotewskiej, ostrzeszów: biblioteka okolicy poetów.

Durejko a., 2001, Polskie życie kulturalne i literackie na Łotwie w XX w., wrocław: oficyna wydawnicza sudety.

ihnatowicz z., 1993, stanisław kolbuszewski. profesor uniwersytetu w ry-dze, [w:] w. Dynak [red.], Stanisław Kolbuszewski (1901-1965), wrocław: wydawnictwo uniwersytetu wrocławskiego, 25-32.

Janicki a., 2005, Studenci polscy na Politechnice Ryskiej w latach 1862-1918. T. 1, Rys historyczny, Gdańsk: wydawnictwo uniwersytetu Gdańskiego.

Jēkabsons e., 1996, Poļi Latvijā . rīga: lza.Jēkabsons e., 2007, Piesardzīgā draudzība: Latvijas un Polijas attiecības 1919.

un 1920. gadā , rīga: lu akādemiskais Apgads.kolbuszewski J., 1993a, bibliografia stanisława kolbuszewskiego, [w:] w.

Dynak [red.], Stanisław Kolbuszewski (1901-1965), wrocław: wydawnic-two uniwersytetu wrocławskiego, 117-152.

kolbuszewski J., 1993b, kultura polska na Łotwie. przeszłość i teraźniejszość. próba zarysu całości (siłaczce z rygi pani Julii ostrowskiej in memoriam), [w:] e. walewander [red.], Polacy na Łotwie, lublin: katolicki uniwersytet lubelski, 45-72.

kolbuszewski s., 1932, sprawa docentów, Gazeta Polska (171), 3.kolbuszewski s., 1934, Odrodzona Polska w łotewskim ujęciu, komunikat

instytutu bałtyckiego w toruniu.kolbuszewski s., 1937, Główne rysy kultury łotewskiej, warszawa: towa-

rzystwo polsko-Łotewskie, 74-90. kolbuszewski s., 1938a, Poļu literatūra viduslaikos un renesansē, rīga: lu

studentu padomes grāmatnīca.kolbuszewski s., 1938b, Draugs un Palīgs. Praktyczny podręcznik do nauki

języka łotewskiego: gramatyka, rozmowy, słownik dla robotników rolnych i gospodarzy, riga: latvijas lauksaimniecibas kameras.

kolbuszewski s., 1939a, notes on the lithuanian literature, Baltic and Scan-dinavian Countries 3, 13.

kolbuszewski s., 1939b, Polska a Czechy. Zarys zagadnień kulturalnych, po-znań: naczelny instytut akcji katolickiej w polsce.

kolbuszewski s., 1939c, W stolicach państw bałtyckich, poznań: naczelny instytut akcji katolickiej.

krūza k., 1937, Poļu dzeja, tłum. k. krūza, wstęp s. kolbuszewski, rīga: Melnā Dzilna.

krzyżanowski J., 1934, Byliny. Studium z dziejów rosyjskiej epiki ludowej, wilno: instytut naukowo-badawczy europy wschodniej.

krzyżanowski J., 1935a, Paralele. Studia porównawcze z pogranicza litera-tury i folkloru, warszawa: towarzystwo literackie im. a. Mickiewicza: biblioteka polska.

krzyżanowski J., 1935b, Šmits p: „latviešu pasakas un teikas...” ryga, 1924-1935, Baltic Countries 1(1), 110-111.

krzyżanowski J., 1936, podanie łotewskie w poezji polskiej, Pion 4(13), 4-5.krzyżanowski J., 1938, zapomniani pionierzy zbliżenia łotewsko-polskiego,

Tygodnik Ilustrowany 80(47): 902.krzyżanowski J., 1947, Polska bajka ludowa w układzie systematycznym:

Bajka zwierzęca, t. 1, warszawa: towarzystwo naukowe warszawskie.

56 ◊ Monika Michaliszyn: Pobyt Profesora Stanisława Kolbuszewskiego w Rydze...

kusbers J., 2006, 1905 revolūcija cariskajā impērijā un tās nozīme baltijā, [w:] J. berziņš [red.], 1905. gads Latvijā. Pētījumi un starptautiskas konfe-rences materiāli, 2005. gada 11.-12. Janvāris, Rīga, rīgā: latvijas vēstures institūta apgāds, 58-72.

Łossowski p., 1990, Łotwa nasz sąsiad, warszawa: wydawnictwo Mozaika.rainis J., 1983, Kopoti raksti, t. 21, rīga: zinātne.skrzypek a., 1997, Stosunki polsko-łotewskie 1918-1939, Gdańsk: instytut

bałtycki.Šmits p., 1924-1935, Latviešu pasakas un teikas, t. 1-15, rīga: Valter un rapa.sozański J., r. szklennik [red.], 1994, Poļu kultūra Latvijā , rīga: polijas re-

publikas Vēstniecība rīgā.strādiņš J., i. Grosvalds, 1994, poļu zinātne un latvija, [w:] J. sozański,

r. szklennik, Poļu kultūra Latvijā. Latviešu variants, rīga: Vu polgrāfists, 29-40.

Švābe a., a. būmanis, k. Dišlers [red.], 1927-1934, Latviešu konversācijas vārdnīca, t. 1-22, rīga: a. Gulbja apgāds.

Volonte a., 1939, Bibliografiskas ziņas par Poliju: bibliografija no 1918. līdz 1938. gadam = Bibliografia poloników łotewskich za lata 1918-1938, rīga: lu studentu padomes grāmatnīca.

walewander e. [red.], 1993, Polacy na Łotwie, lublin: katolicki uniwersytet lubelski.

zakrzewski b., 1993, biogram wspomnieniowy profesora dr. stanisława kolbuszewskiego 25 rocznicę Jego śmierci. [w:] w. Dynak [red.], Stani-sław Kolbuszewski (1901-1965), wrocław: wydawnictwo uniwersytetu wrocławskiego, 9-16.

◊ 57

krystyna Puntak kristina Puntaka uniwersytet wrocławski VroclaVas uniVersitāte

Kultura i literatura Łotwy oczyma Stanisława Kolbuszewskiego, Stanisława F. Kolbuszewskiego i Jacka Kolbuszewskiego

Latvijas kultūra un literatūra Staņislava Kolbuševska, Staņislava F. Kolbuševska

un Jaceka Kolbuševska acīm

abstrakt

w artykule zobrazowana została działalność stanisława kolbuszewskiego, sta-nisława F. kolbuszewskiego i Jacka kolbuszewskiego w sferze popularyzowania kultury, literatury i historii łotewskiej w Polsce. Przedstawione zostały: zarys dorobku naukowego badaczy, charakter ich badań, sposób postrzegania łotwy, a także niektóre mniej znane fakty z ich biografii. Zawarte w artykule ustalenia umożliwiają przybliżenie kultury i literatury łotewskiej polskiemu odbiorcy.

Słowa klucze: stanisław kolbuszewski, stanisław F. kolbuszewski, Jacek kolbu-szewski

koPsaVilkums

rakstā tika aprakstīta stanislava kolbuševska, stanislava F. kolbuševska un Jace-ka kolbuševska zinātniskā darbība, kura ir saistīta ar latviešu kultūras, literatūras un vēstures popularizēšanu Polijā. rakstā tika izklāstīti: pētnieku zinātniskie sasniegumi, zinātnisku darbu raksturojums, latvijas uztvere, pārskats pār da-žiem mazpazīstamiem faktiem no zinātnieku biogrāfijām. rakstā aprakstītās tēzes sniedz iespēju pietuvināt latviešu kultūru un literatūru tuvāk poļu izcelsmes adresātam.

Atslēgvārdi: staņislavs kolbuševskis, staņislavs F. kolbuševskis, Jaceks kolbu-ševskis

58 ◊ ◊ 59Kristina Puntaka: Latvijas kultūra un literatūra...Krystyna Puntak: Kultura i literatura Łotwy...

niniejszy artykuł omawia wkład prof. stanisława kolbuszewskiego, dr. hab. stanisława Franciszka kolbuszewskiego oraz prof. Jacka kolbuszewskiego w krzewienie związków naukowych, literackich i kulturalnych między Polską a łotwą. należy zaznaczyć, że istnieją już publikacje poświęcone biografiom stanisława kolbuszewskiego i stanisława F. kolbuszewskiego, ale materiały te nie zostały ostatecznie usystematyzowane. warto je uzupełnić o boga-tą dokumentację przed- i powojennego życia uczonych, jaka dostępna jest w archiwum druków rzadkich łotewskiej biblioteki narodowej w rydze. Życiorys stanisława F. kolbuszewskiego i Jacka kolbuszewskiego zostanie uzupełniony także na podstawie prywatnych źródeł, dokumentów, kore-spondencji i rękopisów stanisława F. kolbuszewskiego. Ponadto uwzględ-nione zostaną artykuły z prasy polskiej i łotewskiej poświęcone badaczom1.

1. kultura i literatura łotwy ocZyma ProF. stanisława kol-busZewskiego

w 1919 r. w rydze został założony uniwersytet łotwy. twórcom szczególnie zależało na poszerzeniu wiedzy o kulturze i literaturze innych, ważnych dla kształtującego się państwa łotewskiego, narodów – wśród nich narodów słowiańskich. Z tego względu powołano na uniwersytecie łotwy katedrę literatur słowiańskich, pojawiła się też konieczność przyciągnięcia specjali-stów z dyscypliny (ozols b.r.: 3). Za początek współpracy naukowej możemy uznać rok 1928, kiedy to na stanowisko profesora uniwersytetu powołano Juliana krzyżanowskiego, ówczesnego docenta instytutu slawistyki uniwer-sytetu londyńskiego. na łotwie pracował on w latach 1930-1934, następnie, po otrzymaniu posady profesora uniwersytetu warszawskiego, powrócił do ojczyzny (por. michaliszyn 2013: 17-53). Jego to właśnie zastąpił stanisław kolbuszewski. Dwa lata później został mianowany na profesora zwyczajne-go, w 1938 r. zaś został profesorem literatury powszechnej (ozols 1993: 19).

stanisław kolbuszewski urodził się 22 czerwca 1901 r. w Przemyślu. naukę w szkołach średnich pobierał we lwowie i w białej koło bielska w latach

1 recenzent niniejszego artykułu słusznie zauważył, że dorobek naukowców lepiej by-łoby poddać analizie z perspektywy nie chronologicznej, lecz – tematów i dziedzin (badania językoznawcze, badania nad literaturą i kulturą łotwy, popularyzacja literatury polskiej na łotwie, popularyzacja literatury łotewskiej w Polsce, tłumaczenia) oraz przedstawić go na tle innych badań, w szczególności polskich. Do takiego ujęcia będę dążyła w następnych publikacjach. ten artykuł zaś traktuję jako pierwszą próbę przedstawienia omawianej pro-blematyki, dlatego właśnie mój tekst przyjął taki – łatwiejszy, choć zapewne niedoskonały w opracowaniu i odbiorze – układ.

Šis raksts dod ieskatu prof. staņislava kolbuševska, dr. hab. staņislava Francišeka kolbuševska un prof. Jaceka kolbuševska ieguldījumā, kuru pamatā ir zinātnisko, literāro, kulturālo sakaru veicināšana starp Poliju un latviju. ir jāatzīmē, ka jau pastāv publikācijas, kas veltītas staņislava kolbuševska un staņislava F. kolbuševska biogrāfijām, tomēr iepriekš šie materiāli netika sistemātiski sakārtoti. ir vērts tos papildināt ar bagātīgo dokumentālo materiālu par zinātnieku pirmskara un pēckara dzīvi, kas ir pieejami latvijas nacionālās bibliotēkas reto grāmatu un rokrakstu no-daļā. staņislava F. kolbuševska un Jaceka kolbuševska dzīvesstāsti tiks papildināti arī pamatojoties uz privātiem staņislava F. kolbuševska doku-mentiem, korespondenci un rokrakstiem. Papildus tiks apskatīti raksti no poļu un latviešu preses, kas veltīti šiem zinātniekiem1.

1. latViJas kultūra un literatūra ProF. staņislaVa kolbu-ŠeVska acīm

1919. gadā rīgā tika nodibināta latvijas universitāte. Dibinātājiem svarīga bija zināšanu paplašināšana par citu tautu kultūru un literatūru. Šīs tautas, to starpā slavu, bija īpaši nozīmīgās jaunajai latviešu valstij. universitātē tika izveidota slāvu literatūras katedra, līdz ar ko arī radās nepieciešamība pēc šīs disciplīnas speciālistu pieaicināšanas. (ozols b.r.: 3). Par zinātniskās sadarbības sākumu var pieņemt 1928. gadu, kad universitātē par pasniedzē-ju tika pieaicināts Juliāns kšižanovskis, toreizējais londonas universitātes slāvistikas institūta docents. latvijā viņš darbojās laikā no 1930. g. līdz 1934. gadam, bet vēlāk, ieguvis Varšavas universitātes profesora amatu, atgriezās dzimtenē. Šo posteni viņš aizņēma laika posmā no 1930. gada līdz 1934. gadam (por. michaliszyn 2013: 17-53). tieši viņu arī aizvietoja staņislavs kolbuševskis. Divus gadus vēlāk viņš tika iecelts profesora godā, bet 1938. gadā kļuva par vispārējās literatūras pasniedzēju (ozols 1993: 19).

staņislavs kolbuševskis ir dzimis 1901. gada 22. jūnijā Pšemislā. Vidējo izglītību viņš ieguva skolās Ļvovā un bjalā pie belskas laikaposmā no

1 Šī raksta recenzents pamatoti ievēroja, ka zinātnieku ieguldījumu vislabāk būtu analizēt nevis no hronoloģiskās secības viedokļa, bet gan to iedalot pēc tematiem un no-zarēm (valodniecības pētījumi, latviešu literatūras un kultūras pētījumi, poļu literatūras popularizēšana latvijā, latviešu literatūras popularizēšana Polijā, tulkojumi), kā arī to stādīt priekšā uz citu pētījumu fona, it īpaši uz poļu pētījumu fona. Šādi iedalīt un attēlot visu informāciju centīšos nākamajos rakstos. Šo rakstu tomēr uztveru, kā pirmo mēģinājumu iepazīstināt ar šo problemātiku, tieši tādēļ mans teksts ir ieņēmis šādu – vienkāršāku un bez šaubām ne nevainojamu uzbūvi izstrādes un uztveres ziņā.


1911-1919. Po maturze rozpoczął studia polonistyczne. od 1919 r. był studen-tem uniwersytetu warszawskiego, gdzie brał udział w zajęciach m.in. Józefa ujejskiego i Juliusza kleinera. w ciągu następnych trzech lat uczęszczał na zajęcia stanisława Dobrzyckiego, profesora uniwersytetu Poznańskiego, historyka literatury średniowiecza i odrodzenia, specjalisty w dziedzinie literatury ludowej (trzynadlowski 1965: 305-309; Zakrzewski 1993: 9-16; ihnatowicz 1993: 25-32).

Pierwszy etap swoich akademickich poszukiwań zakończył rozprawą dok-torską pt. Stanisław Wyspiański a romantyzm polski obronioną na uniwer-sytecie Poznańskim w 1925 roku. w 1923 r. rozpoczął pięcioletnią pracę jako nauczyciel gimnazjalny: najpierw w Środzie wielkopolskiej, później w Po-znaniu w gimnazjum im. i. Paderewskiego. Już w czasach nauczycielskich odbył pierwszą podróż naukową za granicę – do Francji. w latach 1925-1926 przebywał na studiach w Paryżu, dokąd udał się ponownie w 1928 r. jako stypendysta ministerstwa wyznań religijnych i oświecenia Publicznego oraz Funduszu kultury narodowej. Podczas drugiego pobytu w Paryżu za-jął się badaniami nad teatrem i dramatem w XiX i XX wieku. w okresie 1930-1934 był starszym asystentem i bibliotekarzem w seminarium Historii literatury Polskiej uniwersytetu Poznańskiego. na tymże uniwersytecie habilitował się w 1930 r. na podstawie pracy Polski teatr romantyczny. Cz.1. Prolegomena do estetyki. w 1932 r. został członkiem komisji Historii literatury Polskiej Pau (trzynadlowski 1965: 306-309; Zakrzewski 1993: 9-16; ihnatowicz 1993: 25-32).

wrzesień 1934 r. zapoczątkował nowy, bałtycki etap w biografii naukowej kolbuszewskiego. Jāzeps osmanis (1976: 187) zauważa, że postawa głębokie-go humanizmu, erudycja i rozeznanie profesora w życiu literackim przyczyniły się do wybitnych rezultatów jego pracy, jak również realizacji głównego celu pobytu na ziemiach bałtyckich – wzmacniania związków polsko-łotewskich.

na uniwersytecie łotwy w rydze kolbuszewski pracował dydaktycznie i naukowo przez jedenaście lat, do 1945 roku. Do 1944 r. zajmował stano-wisko profesora literatury francuskiej w Państwowym instytucie Języków i literatury. kierował także przez krótki czas katedrą Filologii romańskiej. w 1934 r. uzyskał stopień starszego docenta literatury słowiańskiej. w la-tach 1934 i 1935 prowadził dwa wykłady (w języku niemieckim) dotyczące historii literatury polskiej okresu romantyzmu oraz historii literatury ukraiń-skiej XiX wieku. Dodatkowo prowadził seminarium z literatury słowiańskiej. Język łotewski opanował w przeciągu roku i w latach 1935 i 1936 wykładał

1911. līdz 1919. gadam. Pēc skolas beigšanas iesāka poļu filoloģijas studijas. kopš 1919. gada viņš bija Varšavas universitātes students, kur, tai skaitā, apmeklēja Juzefa ujejska un Juliuša kleinera nodarbības. nākamo triju gadu laikā bieži apmeklēja Poznaņas universitātes profesora, viduslaiku un renesanses laika literatūras vēsturnieka, tautas literatūras pārzinēja staņislava Dobžicka nodarbības (trzynadlowski 1965: 305-309; Zakrzewski 1993: 9-16; ihnatowicz 1993: 25-32).

savu pirmo akadēmisko meklējumu etapu staņislavs kolbuševskis pabei-dza ar doktora darbu Staņislavs Vispjaņskis un poļu romantisms, ko aizstā-vēja Poznaņas universitātē 1925. gadā. Piecus gadus kopš 1923. gada viņš strādāja par skolotāju – vispirms Šrodā wielkopolskā, bet vēlāk – Poznaņas i. Paderevska ģimnāzijā. Vēl strādājot par skolotāju, devās savā pirmajā pētnieciskajā ceļojumā uz Franciju. laikā no 1925-1926 viņš studēja Parīzē, kurp 1928. gadā, saņēmis reliģisko Piederību un sabiedrības izglītošanas ministrijas un nacionālā kultūras Fonda stipendiju, devās otrreiz. otrās uzturēšanās reizes laikā Parīzē kolbuševskis pievērsās XiX un XX gad-simtu teātra un dramaturģijas pētījumiem. laikā no 1930. gada līdz 1934. gadam bija vecākais asistents un bibliotekārs Poznaņas universitātes Poļu literatūras vēstures seminārā. Šai pašā universitātē 1930. gadā habilitējās ar darbu Poļu romantisma teātris. Pirmā daļa. Prolegomena estētikai. 1932. gadā zinātnieks kļuva par Poļu literatūras Vēstures komisijas locekli Polijas Zināšanu akadēmijā (trzynadlowski 1965: 306-309; Zakrzewski 1993: 9-16; ihnatowicz 1993: 25-32).

1934. gada septembris iesāka jaunu, ar baltiju saistītu periodu kolbuševska zinātniskajā biogrāfijā. Jāzeps osmanis atzīmē, ka dziļā humānā pieeja, eru-dīcija un profesora kompetence literārajā dzīvē, vainagojās ar izciliem darba rezultātiem, kā arī bija saistīta ar viņa baltijas zemēs uzturēšanās galvenā mērķa realizāciju – poļu-latviešu sakaru nostiprināšanu (osmanis 1976: 187).

latvijas universitātē rīgā kolbuševskis strādāja vienpadsmit gadu garu-mā, līdz pat 1945. gadam. līdz 1944. gadam viņš ieņēma franču literatūras pasniedzēja amatu Valsts Valodu un literatūras institūtā. īsu laiku viņš bija arī romāņu filoloģijas katedras vadītājs. 1934. gadā viņš ieguva vecākā docenta grādu slāvu literatūrā. 1934. un 1935. gadā kolbuševskis vadīja divus lekciju kursus (vācu valodā) par poļu romantisma laika literatūras vēsturi un XiX gadsimta ukraiņu literatūras vēsturi. Papildus viņš vadīja slāvu literatūrai veltītus seminārus. latviešu valodu viņš apguva viena gada laikā, un laikā no 1935 līdz 1936. gadam literatūras vēsturi pasniedza


już historię literatury biegłą łotewszczyzną. w następnych latach wszyst-kie jego wykłady i seminaria były prowadzone w języku łotewskim. Prócz wykładów kursowych z zakresu literatur narodów słowiańskich (polskiej, czeskiej, rosyjskiej i in.) od 1938 r. prowadził i inne (wstęp do literatury powszechnej, literaturę francuską, a także język polski) (ozols 1993: 19).

w 1938 r. otrzymał Złoty wawrzyn Polskiej akademii literatury za krze-wienie wiedzy o literaturze polskiej za granicą. Z kolei za wkład naukowy na łotwie został w 1939 r. nagrodzony komandorią orderu triju Zvaigžnu (Zakrzewski 1993: 10).

w latach 1934-1937 naukowiec opublikował około piętnastu prac. rok 1938 dostarczył ponad trzydzieści pozycji, a w 1939 roku powstało dwadzie-ścia pięć publikacji (Plaza 1974: 333). należy wspomnieć, że w bibliografii prac naukowych odnajdziemy dziesięć artykułów (po polsku) o kulturze łotewskiej. w czasopismach łotewskich stanisław kolbuszewski opubli-kował dziewiętnaście artykułów (osmanis 1976: 188). w 1935 r. ukazał się Łotewski słownik konwersacyjny (Švābe, būmanis, Dišlers). kolbuszewski był autorem ponad stu artykułów i haseł o polskich działaczach kulturalnych i społecznych, pisarzach, poetach, publicystach (osmanis 1976: 188).

w swych pracach poruszył zagadnienia dotąd jeszcze nieomawiane w pol-skich publikacjach. na łamach Przeglądu współczesnego w 1937 roku ukazał się tekst pt. Główne rysy kultury łotewskiej, który został wydany dodatkowo (tego samego roku) jako osobny druk zwarty. ważną kwestią, jaką podniósł profesor, było kształtowanie się świadomości narodowej łotyszy w czasie niewoli. naród ten nie posiadał tradycji wolnościowej, więc właśnie podczas panowania mocarstw polskiego, niemieckiego, szwedzkiego i rosyjskiego zaczął uświadamiać sobie swoją odrębność. by ją podkreślić, łotysze przede wszystkim odwoływali się do tradycji pogańskich (kolbuszewski s. 1937a: 4).

w tym samym tekście zaznaczył, że łotysze, którzy nigdy nie byli nieza-leżni i nie tworzyli suwerennej państwowości, początkowe określenia swych ziem zawdzięczali właśnie państwom panującym na tych obszarach. tereny te określane były terminem „baltija”. Dopiero w drugiej połowie XiX w., na podstawie wcześniejszych określeń, inteligencja łotewska podjęła starania o utworzenie nazwy dla swojego etnicznego regionu. literaci, rozważając problemy brzmieniowe i gramatyczne, przedłożyli własne warianty, np. poeta Juris alunāns zbliżył nazwę do polskiego i rosyjskiego brzmienia „la-tva”, Jānis rainis zaś proponował formę „latve”. efektem było określenie „latvija” (kolbuszewski s. 1937a: 5).

jau tekošā latviešu valodā. nākamo gadu laikā visas viņa lekcijas un se-mināri notika latviešu valodā. izņemot kursa lekcijas, kuras bija veltītās slāvu tautu literatūrām (poļu, čehu, krievu u.c.), profesors kopš 1938. gada vadīja arī citus lekciju ciklus (ievads pasaules literatūrā, franču literatūra, kā arī poļu valoda) (ozols 1993: 19).

1938. gadā kolbuševskis saņēma Polijas literatūras akadēmijas Zelta lauras vainagu par zināšanu veicināšanu poļu literatūrā ārzemēs. savukārt par zinātnisko ieguldījumu latvijā 1939. gadā viņš tika apbalvots ar triju Zvaigžņu ordeni (Zakrzewski 1993: 10).

laikā no 1934-1937. gadam zinātnieks nopublicēja apmēram piecpadsmit darbus. 1938. gads ienesa vairāk nekā trīsdesmit publikācijas, bet 1939. gadā – divdesmit piecas publikācijas (Plaza 1974: 333). ir jāatzīmē, ka viņa zināt-nisko darbu bibliogrāfijā ir atrodami desmit raksti (poļu valodā), kas veltīti latviešu kultūrai. latviešu laikrakstos staņislavs kolbuševskis nopublicēja deviņpadsmit publikācijas (osmanis 1976: 188). 1935. gadā iznāca Latviešu konversācijas vārdnīca (Švābe, būmanis, Dišlers). staņislavs kolbuševskis ir autors vairāk nekā 100 šķirkļiem par poļu kultūras un sabiedriskajiem darbiniekiem, rakstniekiem, dzejniekiem, publicistiem (osmanis 1976: 188).

savos darbos zinātnieks aplūkoja toreiz poļu publikācijās vēl neizpētītus tematus. laikrakstā Mūsdienu pārskats 1937. gadā tika publicēts raksts ar nosaukumu Latviešu kultūras galvenās iezīmes; šis raksts tika izdots (tai pašā gadā) kā atsevišķa publikācija. nozīmīgu lomu zinātnieks piešķīra latviešu nacionālās apziņas veidošanās nosacījumiem nebrīves gados. Šai baltijas tautai nebija izveidojušās nacionālās tradīcijas, un tikai poļu, vā-ciešu, zviedru un krievu valdīšanas laikā tā sāka apzināties savu atšķirtī-bu. tās uzsvēršanai latvieši pirmkārt atsaucās uz pagāniskajām tradīcijām (kolbuszewski s. 1937a: 4).

Šai pašā tekstā viņš atzīmēja, ka latvieši, kas nekad nav bijuši neatkarīgi un nav veidojuši suverēnu valsti, savus sākotnējos zemju apzīmējumus ir aizguvuši no tautām, kuras valdīja šais apgabalos. Šī teritorija tika apzīmēta ar terminu „baltija”. tikai XiX gadsimta otrajā pusē latviešu inteliģence, balstoties uz agrīnākiem apzīmējumiem, pievērsās sava etniskā reģiona nosaukuma izstrādei. literāti, risinot labskanības un gramatikas jautājumus, piedāvāja savus variantus, piemēram, dzejnieks Juris alunāns nosaukuma skanējumu pietuvināja poliskajam un krieviskajam „latva”, bet Jānis rai-nis piedāvāja formu „latve”. galu galā tika lemts par labu apzīmējumam „latvija” (kolbuszewski s. 1937a: 5).


stanisław kolbuszewski na podstawie klasyfikacji regionalnej pisarzy i po-etów przybliżył polskiemu odbiorcy tendencje literackie tego kraju. wskazał charakterystyczne cechy mentalności i ich odbicie w literaturze. wspomina o trzech regionach: łatgalia, kurlandia i Vidzeme. na terenach łatgalii wska-zuje największy wpływ kultury polskiej i rosyjskiej. najbardziej łotewski-mi regionami wydały się kurlandia i Vidzeme. w Vidzeme protestantyzm i hernhutyzm przyczyniły się do tego, że literatura regionu była przepełniona głębokim humanizmem. cechy te możemy odnaleźć w twórczości Jānisa Poruka, Friča bardy, kārlisa skalbe, Jānisa saulītisa. w literaturze kurzeme natomiast mamy do czynienia z osobowością indywidualisty, człowiekiem wolności, dumnym ze swej niezależności duchowej, odwołującym się do tradycji pogańskich. Do tego typu literatów należy aspazja, Jānis akuraters czy eduards Virza (kolbuszewski s. 1937a: 14-15).

następny wart przywołania artykuł to Łotewsko-polskie związki literac-kie i ideologiczne paralele w poezji obu narodów z 1939 roku. Przedstawione spostrzeżenia i założenia stanisława kolbuszewskiego wniosły do badań literaturoznawczych Polski i łotwy dotąd nieopisane zagadnienia. można stwierdzić, że dociekania kolbuszewskiego otwierają szerokie pole badawcze w zakresie konfrontatywnego ujęcia polsko-łotewskich związków literackich.

stanisław kolbuszewski w swej publikacji uwzględnił zarys problematyki genealogicznej i chronologicznej badań naukowych, prac i tłumaczeń litera-tury łotewskiej w kulturze polskiej (kolbuszewski s. 1939: 575-576). ciekawą kwestią jest zaznaczony przez badacza problem ideologicznych zależności ro-mantyzmu narodowego w poezjach polskiej i łotewskiej. w obu przypadkach doświadczenie tragicznych wydarzeń historycznych wpłynęło na przyjęcie podobnych wartości, celów. analogiczne kierunki literackie często różniły się jednak pod względem tradycji historycznych, do których się odwoływały.

uczony zauważa, że w dziewiętnastowiecznej poezji Polski i łotwy mamy do czynienia z mesjanizmem narodowym. różnią się kulturowe uwarunkowa-nia prądów literackich – mesjanizm w polskiej literaturze zrodził się z tradycji judeochrześcijańskich, porównywano dzieje Polski z życiem mesjasza, Jezusa chrystusa. w literaturze łotewskiej prąd ten odwołuje się do tradycji, legend i wierzeń pogańskich. niemniej jednak samo zjawisko mesjanizmu występuje w głównych dziełach obu narodów (kolbuszewski s. 1939: 557).

kolbuszewski przeprowadził analogię między eposem łotewskim andrzeja Pumpursa Lāčplēsis a polską epopeją narodową – Panem Tadeuszem adama mickiewicza. Pierwszy utwór wzorowany jest na tradycji kultury ludowej,

staņislavs kolbuševskis, balstoties uz rakstnieku un dzejnieku klasifikā-ciju pēc reģioniem, pietuvināja poļu izcelsmes adresātam latviešu literārās tendences. Viņš izcēla raksturīgās mentalitāšu īpašības un to atspoguļo-šanos literatūrā. kolbuševskis piemin trīs reģionus: latgali, kurzemi un Vidzemi. latgales teritorijā viņš ievēroja vislielāko poļu un krievu kultūru ietekmi. Vislatviskākajiem reģioniem bija jābūt kurzemei un Vidzemei. Vidzemē protestantisms un hernhūtisms kļuva par iemeslu tam, ka reģio-nālā literatūra bija pārpildīta ar dziļu humānismu. Šīs iezīmes ir atrodamas Jāņa Poruka, Friča bārdas, kārļa skalbes un Jāņa saulīša daiļradē. turpretī kurzemes literatūrā sastopam ļoti individuālu personību, brīvības alkstošu, lepnu par savu garīgo neatkarību, tādu, kas atsaucas uz savām pagānis-kajām tradīcijām. Pie šādiem literātiem pieder aspazija, Jānis akuraters, eduards Virza (kolbuszewski s. 1937a: 14-15).

nākamais pieminēšanas vērts raksts ir Latviešu un poļu literārie sakari un ideoloģiskās paralēles abu tautu dzejā (1939). Profesora staņislava kol-buševska izvirzītie ievērojumi un pieņēmumi ierosināja līdz tam Polijas un latvijas literatūrpētniecībā neapskatītus jautājumus. Var apgalvot, ka kolbuševska zinātniskie meklējumi liek pamatus plašam pētnieciskajam laukam poļu-latviešu literāro sakaru salīdzināšanas nozarē.

savā publikācijā staņislavs kolbuševskis ietvēra zinātnisko pētījumu, lat-viešu literatūras darbu un tulkojumu poļu kultūrā ģeneoloģisko un hronolo-ģisko problemātiku (kolbuszewski s. 1939: 575-576). interesants jautājums ir pētnieka atzīmētā poļu un latviešu tautu dzejas ideoloģiskā piederība romantismam. abos gadījumos traģisku vēstures notikumu pieredze kļu-va par noteicošo faktoru līdzīgu vērtību un mērķu pieņemšanā. līdzīgi izvēlētie literārie virzieni tomēr bieži atšķīrās ar vēsturiskām tradīcijām, uz kurām tie atsaucās.

Pētnieks ievēro, ka XiX gadsimta poļu un latviešu dzejas mākslā sastopa-mies ar nacionālo mesiānismu. atšķirības ir redzamas literāro strāvojumu nosacījumos no kultūras aspekta. mesiānisms poļu literatūrā ir attīstījies no jūdu kristietības, Polijas vēsture tika salīdzināta ar mesijas jeb Jēzus kristus dzīvi. latviešu literatūrā šis strāvojums atsaucas uz tradīcijām, leģendām un pagānu dievībām. tomēr ne retāk pati mesiānisma ideja parādās svarīgākajos abu tautu daiļdarbos (kolbuszewski s. 1939: 557).

kolbuševskis veica latviešu andreja Pumpura eposa Lāčplēsis salīdzinā-jumu ar poļu tautas epopeju – adama mickēviča Panu Tadeušu. Pirmais no šiem darbiem ir veidots balstoties uz tautas kultūras tradīcijām, otrs – uz


drugi na tradycji szlacheckiej. Postać lāčplēsisa porównuje stanisław kol-buszewski także z postacią konrada wallenroda. Zaznacza, że właściwą im cechą jest prometeizm (kolbuszewski s. 1939: 557-578). wśród przykładów prometeizmu wymienia też twórczość innych poetów m.in. artursa alunānsa oraz debiutującej w latach trzydziestych XX w. Veroniki strēlerte.

s. kolbuszewski starał się o wydanie literatury polskiej po łotewsku. na-wiązał bliskie kontakty z łotewskimi naukowcami zainteresowanymi kul-turami innych narodów. wśród jego współpracowników wymienić warto kārlisa krūzę – gorliwego puszkinistę, tłumacza literatury rosyjskiej i polskiej, któremu pomógł w opracowaniu antologii poezji polskiej w języku łotew-skim (osmanis 1976: 187). tom ukazał się w 1937 r., stanisław kolbuszewski był zaś autorem wstępu do tej publikacji (kolbuszewski s. 1937b). Pomagał zorientować się w tematyce literatury polskiej także młodemu redaktorowi, tłumaczowi Jāzepsowi osmanisowi. Przeprowadzał wzajemne konsultacje z Jerzym birzvalkiem, autorem wielu przekładów (osmanis 1976: 187).

Dzięki inicjatywie kolbuszewskiego organizowane były dla studentów kursy letnie w Polsce; jego student, arturs ozols, w ciągu dwóch lat miał możliwość kształcenia się na uniwersytetach warszawskim, Poznańskim i Jagiellońskim (ozols b.r.: 8; zob. też: ancītis 1927).

stanisław kolbuszewski dołożył także wielu starań, aby zaprezentować polskiemu czytelnikowi charakter poezji łotewskiej. współpracował ze sta-nisławem czernikiem, redaktorem pisma Literatura Ludowa, przy tworzeniu Antologii poezji łotewskiej (1938). Przygotował w rydze rozległy materiał przekładowy. redaktor otrzymał od profesora przekłady filologiczne wy-branych utworów oraz teksty oryginalne. wyboru dzieł dokonał łotewski poeta edwards Virza, przedmowę napisał ludwik berziņš, profesor uniwer-sytetu w rydze. komentarz, wraz z rozległymi notatkami biograficznymi i bibliograficznymi poetów, opracował stanisław kolbuszewski. tłumaczenia ponad stu wierszy sześćdziesięciu poetów ukazały się na łamach Literatury Ludowej, a także zostały wydane w postaci książkowej (czernik 1961: 119).

Jednym z najważniejszych dokonań tego okresu jest również ogłoszona drukiem w 1938 r. monografia Literatura polska w średniowieczu i renesansie (kolbuszewski s. 1938).

w 1938 r. ukazał się także podręcznik do nauki języka łotewskiego, prze-znaczony dla pracujących na łotwie Polaków. kompendium składało się z trzech rozdziałów: pierwszy przedstawiał podstawy gramatyki łotewskiej, drugi – proste rozmówki, trzeci zaś – mały polsko-łotewski słownik (ancitīs

šļahtas tradīcijām. lāčplēša tēlu staņislavs kolbuševskis salīdzina arī ar konrada Vallenroda tēlu. Viņš atzīmē, ka abu šo tēlu raksturīgā īpašība ir prometejiskums (kolbuszewski s. 1939: 557-578). kā piemērus viņš minēja arī XiX gadsimta dzejnieka artūra alunāna un Veronikas strēlertes, kas debitēja XX gadsimta trīsdesmitajos gados, liriku.

s. kolbuševskis izrādīja lielu ieinteresētību par poļu literatūras izdošanu latviešu valodā. Viņš uzturēja draudzīgas attiecības ar vietējiem pētniekiem, kuri bija ieinteresēti citu tautu kultūrās. starp cilvēkiem, ar kuriem viņš sadarbojās, ir vērts minēt kārli krūzi – aizrautīgu Puškina dzejas mīlētāju, krievu un poļu literatūras tulkotāju, kuram viņš palīdzēja izstrādāt poļu poēzijas antoloģiju latviešu valodā (osmanis 1976: 187). sējums iznāca 1937. gadā, bet šīs publikācijas ievada autors bija tieši staņislavs kolbuševskis (1937b). kolbuševskis tāpat palīdzēja noorientēties poļu literatūrā jaunajam redaktoram un tulkam Jāzepam osmanim. Viņš arī savstarpēji konsultējās ar vairāku tulkojumu autoru Juri birzvalku (osmanis 1976: 187).

Pateicoties kolbuševska iniciatīvai studentiem bija noorganizēti vasa-ras kursi Polijā; viņa studentam artūram ozolam bija iespēja divu gadu garumā studēt Varšavas, Poznaņas un Jagelonijas universitātēs (ozols b.r.: 8; skat. arī: ancītis 1927).

staņislavs kolbuševskis ir pielicis ne mazums pūļu, lai poļu lasītāju ie-pazīstinātu ar latviešu dzejas raksturu. Latviešu dzejas antaloģijas (1938) izstrādes laikā viņš sadarbojās ar avīzes Tautas Literatūra redaktoru sta-ņislavu Černiku. rīgā viņš izstrādāja plašu tulkojamā materiālu. redak-tors no profesora saņēma izvēlētu darbu filoloģiskus tulkojumus, kā arī to oriģināltekstus. Daiļdarbu galējo izvēli veica latviešu dzejnieks edvards Virza, priekšvārdu uzrakstīja ludvigs bērziņš, latvijas universitātes pro-fesors rīgā. komentārus, kā arī plašos dzejnieku biogrāfijas un bibliogrā-fijas datus izstrādāja staņislavs kolbuševskis. sešdesmit autoru vairāk kā simts dzejoļu tulkojumi nāca klajā avīzē Tautas Literatūra, tie iznāca arī atsevišķas grāmatas veidolā (czernik 1961: 119).

Viens no svarīgākajiem tā perioda sasniegumiem ir monogrāfija ar nosau-kumu Poļu literatūra viduslaikos un renesansē. Drukātā veidolā tā iznāca 1938. gadā (kolbuszewski s. 1938).

1938. gadā iznāca arī mācību grāmata latviešu valodas apgūšanai, kas bija paredzēta latvijā strādājošiem poļiem. kopumā tā sastāvēja no trim daļām: pirmā daļa ietvēra latviešu gramatikas pamatus, otrā – pamatfrāzes, bet trešā – mazu poļu-latviešu vārdnīcu (ancītis 1938: 130-131). Pateicoties


1938: 130-131). Zawartość tej publikacji sprawiła, że posługiwać się nim mogli nie tylko polscy pracownicy – przydatne było także łotyszom.

ii wojna światowa utrudniła prace badawcze. Profesor w okresie okupacji, w 1943 r., był więziony przez niemców w centralnym więzieniu w rydze. Jerzy Pomian Piątkowski (1965: 84-86) wspomina, że ratować się uczonemu i jego rodzinie pomogły liczne kontakty oraz studenci uniwersytetu łotwy. Przywołuje też działalność konspiratorską badacza.

w 1945 r. literaturoznawca powrócił na stałe do Polski i zamieszkał we wrocławiu, gdzie kontynuował badania filologiczne. Przedwojenne kon-takty naukowe i dydaktyczne z zagranicą wznowił w 1957 roku. wówczas wyjeżdżał z odczytami do opawy, ołomuńca i rygi (trzynadlowski 1965: 305-309). ważnym wydarzeniem w kulturalnym i literackim życiu łotwy było wygłoszenie na wydziale Historii i Filologii otwartego odczytu dla studentów i naukowców. kolbuszewski poruszył problem udziału roman-tyzmu w budowaniu kultury narodowej. Jāzeps osmanis pisze, że wykład cieszył się wielkim zainteresowaniem i budził zaciekawienie zagadnieniami literatury i filozofii. Zaznaczył także, że uczony przeważnie akcentował pro-gresywny charakter tej epoki. niektórzy badacze w czasopiśmie Sowiecki student wskazywali jednak, że w romantyzmie można odnaleźć elementy regresywne. wywody te należy wiązać z politycznymi okolicznościami trze-ciej dekady XX wieku, czyli okupacją przez Związek sowiecki (niedre 1958: 2; salmiņš 1958: 2; osmanis 1976: 187).

Z kompletną bibliografią dokonań zapoznać się możemy na podstawie publikacji Spis prac literackich i naukowych Stanisława Kolbuszewskiego (kolbuszewska a., kolbuszewski J., kolbuszewski s.F. 1965).

2. łotwa ocZyma ProF. stanisława F. kolbusZewskiego

bałtolog, językoznawca, badacz języka i literatury łotewskiej urodził się w Poznaniu 13 grudnia 1933 roku. Zainteresowanie kulturą bałtycką wyniósł z dzieciństwa, które, podczas pracy naukowej swego ojca, profesora stani-sława kolbuszewskiego, spędził na łotwie. warto przytoczyć wspomnienia z artykułu Rainis po polsku. Notatki w zeszycie tłumacza poezji:

wczesne lata dzieciństwa spędziliśmy na łotwie. te słowa wyrażają wiele: spokojne

i liryczne obrazy z przeszłości oraz przebieg burzliwych wydarzeń. nasze spotkanie

z ojczyzną rainisa to spacery siwymi uliczkami Vecrīgi, Dom czarnogłowych, kate-

dra św. Jēkaba, wynajem mieszkań na ulicach ausekļu i ganu, przepiękne wakacje

izdevuma uzbūvei, vārdnīcu varēja izmantot ne tikai poļu strādnieki, bet tā bija noderīga arī latviešiem.

ii pasaules karš sarežģīja pētnieciskos darbus. 1943. gadā, okupācijas laikā profesors, vāciešu apcietināts, atradās rīgas centrālcietumā. Ježijs Pomians Piontkovskis atceras, ka zinātniekam un viņa ģimenei izglābties palīdzēja viņa plašais paziņu loks un latvijas universitātes studenti. tāpat viņš piemin pētnieka konspiratīvo darbību (Piątkowski 1965: 84-86).

1945. gadā literatūrpētnieks atgriežas Polijā uz pastāvīgu dzīvi un ap-metas Vroclavā, kur turpina filoloģiskos pētījumus. Pirms kara iegūtos zinātniskos un didaktiskos sakarus ar ārzemēm viņš atjaunoja 1957. gadā. tajā laikā viņš brauca ar lasījumiem uz opavu, olomoucu un rīgu (trzy-nadlowski 1965: 305-309). svarīgs notikums latvijas kultūras un literatūras dzīvē bija Vēstures un filoloģijas fakultātē notikušais atvērtais lasījums gan studentiem, gan pētniekiem. kolbuševskis runāja par romantisma nozīmi tautas kultūras veidošanā. Jāzeps osmanis raksta, ka lekcija raisīja lielu interesi un pamodināja ieinteresētību par literatūras un filozofijas nosacī-jumiem. tāpat viņš atzīmēja, ka zinātnieks lielākoties akcentēja laikmeta progresivo raksturu. Daži pētnieki laikrakstā Padomju students norādīja tomēr uz to, ka romantisma var atrast arī regresīvus elementus. Šie secinā-jumi ir saistāmi ar XX gadsimta trešās dekādes politiskajiem apstākļiem, precīzāk, Padomju savienības okupāciju (niedre 1958: 2; salmiņš 1958: 2; osmanis 1976: 187).

ar pilnu sasniegumu bibliogrāfiju ir iespējams iepazīties publikācijā Sta-ņislava Kolbuševska literāro un zinātnisko darbu saraksts (kolbuszewska a., kolbuszewski J., kolbuszewski s.F. 1965).

2. latViJa ProF. staņislaVa F. kolbuŠeVska acīm

baltologs, valodnieks, latviešu valodas un literatūras pētnieks ir dzimis Poznaņā 1933. gada 13. decembrī. interese par baltijas kultūru viņam radās jau bērnībā, kuru sava tēva staņislava kolbuševska pētnieciskās darbības laikā pavadīja latvijā. ir vērts minēt atmiņas no raksta Rainis poļu valodā. Piezīmes tulkotāja un atdzejotāja burtnīcā:

mūsu visagrākās bērnības gadus esam pavadījuši latvijā. ar to ir pateiks ļoti daudz:

klusas un liriskas pagātnes ainas un vētrainu notikumu skati. mūsu tikšanas ar raiņa

tēvzemi nozīmēja: pastaigās sirmās Vecrīgas ielās, melngalvju namu, sv. Jēkaba

katedrāli, īres dzīvokļus ausekļu un ganu ielā, brīnumjaukās brīvdienas skaistkalnē,


w skaistkalne, kąpieliska w mēmele, zabawy z łotewskimi dziećmi. Później zaś aresz-

towanie (gestapo) naszego ojca – profesora uniwersytetu łotwy – bombardowanie,

ucieczka z powodu zbliżającej się linii frontu – ponownie do okolic skaistkalne: Ķišķi,

āpši, strautiņi, Putniņi. wtedy też powstała przyjaźń, o której po latach przypominają

zdjęcia z dedykacjami: Jackowi od rika, stanisławowi – t. meinard oFm” (kolbu-

szewski J., kolbuszewski s.F. 1970: 112).

szkołę średnią ukończył w 1951 r. we wrocławiu. tytuł magistra filologii germańskiej uzyskał na uniwersytecie Poznańskim w 1955 roku. sfinalizo-wanie pierwszego etapu edukacji akademickiej zaowocowało podjęciem drogi naukowej na uam w Poznaniu. stanisław Franciszek kolbuszewski został aspirantem w katedrze Filologii bałtyckiej, w latach 1958-1961 był starszym asystentem. od roku 1961 zaczął pracować na uniwersytecie jako wykładowca języka niemieckiego. Jego działalność dydaktyczna obejmowała przedmioty związane ze specjalizacją językoznawczą: wykład z etnolingwi-styki, leksykologii i leksykografii oraz konwersatorium z gramatyki języka staro-cerkiewno-słowiańskiego (Zemzare b.r.a).

w 1977 r. został powołany na stanowisko docenta w Zakładzie Języko-znawstwa Porównawczego instytutu Językoznawstwa uam, pełnił także funkcje prodziekana wydziału Filologicznego.

Pełnił obowiązki wiceprzewodniczącego Zarządu głównego Polskiego towarzystwa neofilologicznego, należał do societa linguistica europea, Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk, Polskiego towarzystwa Języ-koznawczego. Dorobek naukowy stanisława F. kolbuszewskiego obejmuje ponad 100 pozycji. Prace badacza dotyczą nie tylko zagadnień językoznaw-czych, ale dodatkowo zawierają rozważania literaturoznawcze, kulturoznaw-cze, etnograficzne, historyczne. Zajmował się także przekładem literackim.

wkład uczonego został nagrodzony Złotym krzyżem Zasługi w 1977 r. i krzyżem kawalerskim orderu odrodzenia Polski w 1986 roku.

bibliografię naukową dr. hab. kolbuszewskiego2 otwiera rok 1958. ukazały się wtedy jego uzupełnienia dotyczące Biblii Litewskiej Chylińskiego (kudzi-nowski, otrębski 1958). tom drugi zabytku wydany został przez czesława kudzinowskiego i Jana otrębskiego. badał rękopis i druk tekstu z 1657 r. w bibliotekach wilna, kaliningradu i leningradu. w tym ostatnim cel nie został osiągnięty z przyczyn niezależnych od badacza – w bibliotekach nie udostępniano tego egzemplarza. mimo takich przeszkód, udowodnił, że

2 bibliografię prac naukowych badacza opracował michał Hasiuk. Z kompletnym do-robkiem można zapoznać się na łamach Literatury Ludowej (Hasiuk 1986: 171-175).

peldes mēmelē, rotaļas ar latviešu bērniem – un vēlāk mūsu tēva – latvijas Valsts

universitātes profesora – apcietināšanu (gestapo), bombardējumus, bēgļu gaitas,

tuvojoties frontes līnijai, – atkal skaistkalnes apkaimē: Ķišķos, āpšās, strautiņos,

Putniņos, toreiz nodibinātas draudzības, kuras atgādina mazas bildītes ar veltījumiem

„Jacekam no rika”, „staņislavam – t. meinards oFm” (kolbuszewski J., kolbuszewski

s.F. 1970: 112).

Vidusskolu viņš pabeidza 1951. gadā Vroclavā. maģistra grādu ģermāņu filoloģijā viņš ieguva Poznaņas universitātē 1955. gadā. Pirmais posms akadēmiskās izglītības iegūšanā ievirzīja ceļu tālākajām studijām Poznaņas a. mickēviča universitātē. staņislavs Francišeks kolbuševskis tika ievēlēts par aspirantu baltijas filoloģijas katedrā, bet laika posmā no 1958. gada līdz 1961. gadam viņš tika iecelts vecākā asistenta amatā. kopš 1961. gada viņš universitātē pasniedza vācu valodu. Viņa didaktiskā darbība ietvēra ar valodnieka specializāciju saistītos priekšmetus: lekcijas par etnolingvistiku, leksikoloģiju un leksikogrāfiju, kā arī par baznīcslāvu valodas gramatiku (Zemzare b.r.a).

1977. gadā viņš tika pieaicināts docenta amatā Poznaņas universitātes Valodniecības institūta salīdzinošās valodniecības nodaļā, tāpat viņš pildīja prodekāna pienākumus tās pašas universitātes Filoloģijas fakultātē.

Viņš veica Polijas neofiloloģijas biedrības viceprezidenta pienākumus, piederēja pie societa linguistica europea, Poznaņas Zinātnes sadraudzības biedrības un Poznaņas Valodniecības biedrības. staņislava F. kolbuševska zinātniskais devums ietver vairāk kā simts darbus. Viņa pētījumi ir saistīti ne tikai ar valodniecības nostādnēm, bet papildus arī ietver literatūras, kultūras, etnogrāfijas un vēstures jautājumus. Viņš nodarbojās arī ar lite-rārajiem tulkojumiem.

Zinātnieka devums tika apbalvots ar Zelta krustu 1977. gadā un ar Polijas atdzimšanas ordeņa komandiera krustu 1986. gadā.

Dr. hab. kolbuševska2 zinātnisko bibliogrāfiju ievada 1958. gads. Šajā gadā iznāca viņa papildinājums Hiliņska Lietuviešu Bībelei (kudzinowski, otrębski 1958 1958). Šīs vēstures liecības otro sējumu izdeva Česlavs kudzi-novskis un Jans otrembskis. kolbuševskis pētīja rokrakstu un 1657. gadā drukāto tekstu Viļņas, kaļiņingradas un Ļeņingradas bibliotēkās. Pēdējā no tām viņš savu mērķi nesasniedza no viņa neatkarīgu iemeslu dēļ – bib-liotēkās pie šī eksemplāra viņš netika pielaists. neatkarīgi no šāda veida

2 kolbuševska zinātnisko darbu bibliogrāfiju izstrādāja mihals Hasiuks. ar visu bib-liogrāfiju var iepazīties avīzē Literatura Ludowa (Hasiuk 1986: 171-175).


za podstawę tłumaczenia dzieła posłużyło jedno z holenderskich wydań Staatenbijbel (kolbuszewski s.F. 1959).

w 1959 r. odbył staż aspirancki na uniwersytecie łotwy w rydze. od-bywał podróże naukowe do Związku sowieckiego, czego dowodem są do-kumenty z prywatnego zbioru naukowca. głównym celem wyjazdów było gromadzenie materiałów do rozprawy kandydackiej pt. Niektóre łotewskie pożyczki leksykalno-semantyczne z języków słowiańskich od XVII do XIX wieku (kolbuszewski s.F. 1959). konsultacji na ten temat rozprawy kandy-dackiej udzielał mu profesor uniwersytetu łotwy, kierownik katedry Języka łotewskiego, arturs ozols, uczeń ojca badacza, stanisława kolbuszewskiego. Zapożyczenia badał na podstawie materiałów udostępnionych przez instytut Folkloru – odkrył w języku łotewskim wiele zapożyczeń z języków polskiego, białoruskiego i rosyjskiego (kolbuszewski s.F. 1959).

Pragnął polepszyć kompetencje językowe i odbył kurs praktyczny języ-ka łotewskiego u rektora uniwersytetu łotewskiego e. liepy. brał czynny udział w łotewskim życiu kulturalnym (kolbuszewski s.F. 1959).

Do prac poświęconych badaniu zapożyczeń słowiańskich w języku ło-tewskim możemy zaliczyć np. nieopublikowaną rozprawę doktorską pt. Za-pożyczenia polskie w łotewszczyźnie w byłych Inflantach Polskich, o której maszynopisie z 1969 roku wspomina w swej bibliografii m. Hasiuk (1986: 171).

kolbuszewski brał udział w konferencjach naukowych na łotwie (kol-buszewski s.F. 1959), np. na konferencji im. artursa ozolsa, która dotyczyła zagadnień leksykologii i leksykografii, przedstawił referat dotyczący etymo-logii leksemu pouļu karčamnieks w łotewskiej kulturze i literaturze. raport z konferencji pt. Artura Ozola diena. III wissenschaftliche Konferenz. Lexiko-logie und Lexikographie opublikowano na łamach Acta Baltica Slavica (kol-buszewski s.F. 1969b). ciekawiła go też kwestia przegłosu górnołotewskie-go. badania uczonego obejmowały też zagadnienia porównawcze przegłosu wschodniobałtyckiego i polskich gwar mazowsza, można tu wymienić np. artykuły: Przegłos zachodniosłowiański i przegłos wschodniobałtycki, Prze-głos polski i przegłos łotewski i Paralele mazowiecko-łotewskie. badania te wyszczególnione są w sprawozdaniach Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk (za: Hasiuk 1986: 171-175). artykuły ukazywały się w prasie naukowej po polsku i łotewsku. w bibliografii kolbuszewskiego znajdziemy też arty-kuły w języku niemieckim i rosyjskim. w jego dorobku naukowym są prace obejmujące zapożyczenia fińskie, estońskie, pruskie, tak w języku łotewskim, jak i językach bałtyckich (por. kolbuszewski s.F. 1973; 1985).

traucējumiem, viņš atklāja, ka par darba tulkojuma pamatu bija ņemts viens no holandiešu Staatenbijbel izdevumiem (kolbuszewski s.F. 1959).

1959. gadā viņš kā aspirants strādāja latvijas universitātē rīgā. Viņš veica zinātniskus izbraukumus pa Padomju savienību, par ko liecina dokumenti no viņa personīgajiem krājumiem. Šo braucienu galvenais mērķis bija materiālu iegūšana viņa pētījumam ar nosaukumu Daži latviešu leksikāli semantiskie aizguvumi no slāvu valodām laikā no XVII gs. līdz XIX gs. (kolbuszewski s.F. 1959). konsultācijas par pētījuma tematu viņam sniedza latvijas universitā-tes profesors, latviešu valodas katedras vadītājs artūrs ozols, kurš vienlaikus bija arī pētnieka tēva staņislava kolbuševska students. aizguvumus viņš pētīja, pamatojoties uz Folkloras institūtā pieejamajiem dokumentiem, un, neskatoties uz grūtībām, viņš latviešu valodā atklāja daudzus aizguvumus no poļu, baltkrievu un krievu valodām (kolbuszewski s.F. 1959).

kolbuševskis vēlējās uzlabot savas valodas zināšanas un tādēļ apmeklēja latvijas universitātes rektora e. liepas praktiskās latviešu valodas kursu. Viņš aktīvi piedalījās latviešu kultūras dzīvē (kolbuszewski s.F. 1959).

Pie darbiem veltītiem pētījumam par aizguvumiem no slāvu valodas latvie-šu valodā var pieskaitīt nenopublicēto doktora darbu Poļu valodas aizguvumi latviešu valodā Poļu Inflantijas teritorijā (Hasiuk 1986: 171). mihals Hasiuks sevis izstrādātajā bibliogrāfijā atceras par mašīnrakstu no 1969. gada.

kolbuševskis piedalījās zinātniskajās konferencēs, kas notika latvijā (kolbuszewski s.F. 1959), piemēram, a. ozola konferencē, kas skāra leksi-koloģijas un leksikogrāfijas jautājumus, pētnieks stādīja priekšā referātu par leksēmas pouļu karčamnieks etimoloģiju latviešu tautas kultūras un literatūras uztverē. atskaite par konferenci Artūra Ozola diena. III wissens-chaftliche Konferenz. Lexikologie und Lexikographie tika publicēta žurnālā Acta Baltica Slavica (kolbuszewski s.F. 1969b). Viņu interesēja arī augš-latviešu izloksne. Zinātnieka pētījumi ietvēra arī austrumbaltijas dialekta salīdzinājumu ar mazovijas izloksnēm, kā piemēru vērts minēt šādus raks-tus Rietumslāvu un austrumbaltijas metafonija, Poļu valodas un latviešu valodas metafonija, Mazovijas – Latvijas paralēles. Šie pētījumi tiek minēti Poznanņas Zinātņu sadraudzības biedrības zinātniskajās atskaitēs (sal. Ha-siuk 1986: 171-175). Pētnieka raksti tika publicēti zinātniskajā presē poļu un latviešu valodās. kolbuševska bibliogrāfijā ir atrodami raksti arī vācu un krievu valodās. bez tam viņa zinātniskajā devumā ir arī darbi, kas ietver somu, igauņu un prūšu valodu aizguvumus gan latviešu valodā, gan baltu valodās (sal. kolbuszewski s.F. 1973; 1985).


był on również recenzentem prac takich łotewskich badaczy jak arturs breidaks, Daina Zemzare, marta rudzīte i innych. w archiwum druków i tekstów rzadkich biblioteki narodowej w rydze autorce pracy udało się dotrzeć do obszernej korespondencji s.F. kolbuszewskiego i D. Zemzare. Zaświadcza ona o kontaktach naukowych językoznawcy, a także jest źró-dłem biograficznym jego życia naukowego. D. Zemzare była także autorką biografii s.F. kolbuszewskiego oraz publikacji o językoznawcy w prasie ło-tewskiej (Zemzare b.r.b).

stanisław F. kolbuszewski był twórcą wielu artykułów biograficznych, tek-stów poświęconych literaturze i kulturze bałtyckiej w roczniku Acta Baltica Slavica (por. kolbuszewski s.F. 1965a; 1965b; 1979; 1982), a także w Polskim Słowniku Biograficznym (por. kolbuszewski s.F. 1966-1967; 1969a).

badał nowo odkrytą kopię rękopisu Jana karigera Słownik polsko-ło-tewski. na podstawie napisanej na ten temat monografii miał kolokwium habilitacyjne w 1977 r. (kolbuszewski s.F. 1977). analiza morfologiczna i fo-netyczna słownika nie mogła obejść się bez badań leksykologicznych i lek-sykograficznych oraz kulturowych i historycznych byłych inflant Polskich. Powyższy zabytek został odkryty przez dr Dainę Zemzare. natrafiła ona w swych badaniach na nieznany dotąd rękopis. Fotokopię słownika z XVii w. udostępniła stanisławowi F. kolbuszewskiemu.

charakter słownika polsko-łotewskiego stanowił o tym, że naukowiec uwzględnił zagadnienia z zakresu historii kultury obszaru języka łotewskie-go. celem tych poczynań była możliwie jak najpełniejsza charakterystyka zabytków piśmiennictwa byłych inflant Polskich.

Pierwsza część pracy ma charakter biograficzny (dotyczący Jana karige-ra) oraz bibliograficzny. na podstawie danych filologicznych autor stara się wyjaśnić kwestię miejsca oraz czasu powstania Słownika polsko-łotewskie-go. Przedstawia sylwetkę autora, Jana karigera. Zajmuje się także ustale-niem znaczenia, jakie leksykon odegrał w dziejach leksykografii łotewskiej, a w szczególności łatgalskiej (kolbuszewski s.F. 1977: 3). celem słownika było ułatwienie kontaktów między jezuitami w czasie ich pracy duszpasterskiej a miejscową ludnością. w hasłach zawarte są dowody na to, że twórcą tego dzieła jest Jan kariger (kolbuszewski s.F. 1977: 82-83). Postać ta pojawiała się już we wcześniejszych badaniach kolbuszewskiego, np. w publikacjach Jan Kariger (1664–1729) (1966-1967) oraz Cechy górnołotewskie w słowniku polsko-łotewskim Jana Krigera (1976a).

s.F. kolbuševskis arī recenzēja vairākus latviešu pētnieku darbus, tai skaitā artūra breidaka, Dainas Zemzares, marijas rudzītes u.c. pētnieku darbus. rīgā, latvijas nacionālās bibliotēkas reto grāmatu un rokrakstu nodaļā šī darba autorei izdevās atrast plašu s.F. kolbuševska un D. Zem-zares korespondenci. tā kalpo par pierādījumu valodnieka zinātniskajiem sakariem, kā arī ir viņa zinātniskās dzīves biogrāfisks datu avots. D. Zem-zare ir arī autore kolbuševska biogrāfijai un publikācijām par viņu latviešu presē (Zemzare b.r.b).

staņislavs F. kolbuševskis bija autors vairākiem biogrāfiskiem rakstiem, arī tekstiem par baltijas literatūru un kultūru izdevumā Acta Baltica Slavica (sal. kolbuszewski s.F. 1965a; 1965b; 1979; 1982), kā arī Poļu Biogrāfiskajā Vārdnīcā (sal. kolbuszewski s.F. 1966-1967; 1969a).

Zinātnieks pētīja jaunatklāto Jana karigera Poļu-latviešu vārdnīcas rok-rakstu. Par šo tēmu kolbuševskis uzrakstīja monogrāfiju un tā arī kļuva par habilitācijas pamatu (kolbuszewski s.F. 1977). Vārdnīcas morfoloģiskā un fonētiskā analīze nevarēja iztikt bez leksikoloģiskiem un leksikogrāfiskiem, kā arī bijušās poļu inflantijas kultūras un vēstures pētījumiem. iepriekš minēto darbu atklāja dr. Daina Zemzare. Valodniece savos pētījumos uzgāja līdz tam nezināmu rokrakstu. XVii gs. vārdnīcas fotoattēlu viņa parādīja staņislavam F. kolbuševskim.

Poļu-latviešu vārdnīcu raksturo tas, ka autors vēlējas tajā ietvert un padarīt uzskatāmus aspektus no latviešu valodas kultūras vēstures. Šo dar-bību mērķis bija iespējami pilnīgāks bijušās poļu inflantijas rakstniecības vēstures liecību raksturojums.

Pirmajai darba daļai ir biogrāfisks (skar Janu karigeru) un bibliogrāfisks raksturs. Pamatojoties uz filoloģiskajiem datiem, autors cenšas izskaidrot Poļu-latviešu vārdnīcas izcelšanās laika un vietas nozīmi. iepazīstina ar autoru – Janu karigeru. tāpat viņš mēģina noteikt, kāds leksikons latviešu leksikogrāfijā nospēlēja svarīgāko lomu, un it īpaši latgaļu leksikogrāfijā (kolbuszewski s.F. 1977: 3). Vārdnīcas mērķis bija kontaktu atvieglošana starp misionāriem viņu garīdzniecisko pienākumu izpildes laikā un vietē-jiem iedzīvotājiem. Vārdnīcas šķirkļos ir ietverti pierādījumi tam, ka darba autors ir Jans karigers (kolbuszewski s.F. 1977: 82-83). Šī persona parādās jau agrākos kolbuševska pētījumos, piemēram, publikācijās Jans Karigers (1664-1728) (1966-1967), Augšlatvijas īpašības Jana Karigera „Poļu-latviešu vārdnīcā” (1976a).


słownik okazał się cennym źródłem informacji na temat leksyki gwarowej. Potwierdza on występowanie w XVii w. leksemów łotewskich w języku selońskim i gwarach inflanckich. Zawiera jednocześnie pierwsze świadectwa obecności zapożyczeń słowiańskich notowanych w późniejszych pracach leksykograficznych (kolbuszewski s.F. 1977: 171).

Zabytek jest także pierwszym dykcjonarzem, w którym przeważa materiał leksykalny przede wszystkim z obszaru byłych inflant Polskich. Praca sta-nisława kolbuszewskiego, obejmująca ponad czterysta stron szczegółowych badań, materiałów kartograficznych i fotograficznych, została opublikowana w 1977 r. i niewątpliwie stanowi dzieło wielkiej wagi dla językoznawstwa łotewskiego i łatgalskiego.

stanisław F. kolbuszewski w badaniach zajmował się nie tylko kwestiami językoznawczymi – już z powyższych przykładów wynika, że sięgał do za-gadnień z dziedziny etnografii, folkloru, historii. Przybliżył polskiemu czytel-nikowi sylwetkę łotewskiego zbieracza pieśni ludowych, krišjanisa baronsa, którego porównywał do oskara kolberga (kolbuszewski s.F. b.r.). w 1982 r. razem z Jackiem kolbuszewskim opracował zagadnienie literatury łotew-skiej w tomie Dzieje literatur europejskich (kolbuszewski J., kolbuszewski s.F. 1983).

Dał się też poznać jako tłumacz literatury łotewskiej. w 1969 r. został wydany przekład wyboru wierszy Czas słońca i inne wiersze Jānisa rainisa (rainis 1969), najwybitniejszego łotewskiego poety. Pracy tej dokonał wraz z bratem Jackiem kolbuszewskim. w 1987 r. ukazały się Aforyzmy tegoż autora (rainis 1987), w 1991 r. Józef i jego bracia (rainis 1991). w pracy translatorskiej zajmował się poezją wielu innych autorów, m.in. aleksan-dra Čaka, Valda lukssa, arijas elksnes. Przekłady publikowane były np. na łamach Poezji i Zwierciadła. utwory te zostały zamieszczone w tomie Zorze nad Dźwiną (lewina 1972). kolbuszewski podjął się tłumaczenia ludowych pieśni łotewskich, które się jednak nie ukazały ze względu na śmierć bada-cza. Zakończenia przekładu nie doczekały się też utwory Vladimirsa kaijaksa i mary svire (kolbuszewski s.F. b.r.).

ważnym dokonaniem było także opracowanie numeru Literatury Ludo-wej z 1986 r. (kolbuszewski J., kolbuszewski s.F. 1986). Zamiar opracowania zbioru poświęconego łotewskiej literaturze ludowej zrodził się wkrótce po pobycie brata na konferencji naukowej w rydze poświęconej 150 rocznicy urodzin k. baronsa, zorganizowanej przez akademię nauk łsrs i Związek Pisarzy łotewskich w 1984 roku. bałtolog przetłumaczył najważniejsze teksty

Šī vārdnīca izrādījās vērtīgs informācijas avots par vietējo izlokšņu vārdu krājumu. tā ietver arī pierādījumus XVii gs. latviešu leksēmu klātbūtnei sēļu un inflantijas izloksnēs. Vienlaikus arī iekļauj pirmās liecības par slāvu aizguvumu klātbūtni, fiksētu vēlākos leksikogrāfijas darbos (kolbuszewski s.F. 1977: 171).

Šī vēstures liecība ir arī pirmā vārdnīca, kurā uzsvars ir likts galvenokārt uz leksikas materiālu raksturīgo bijušajai poļu inflantijai. staņislava kol-buševska darbs, kas ietver vairāk nekā 400 lappušu detalizētu pētījumu, arī kartogrāfiskus materiālus un fotogrāfijas, tika nopublicēts 1977. gadā un neapšaubāmi kļuva par vienu no nozīmīgākajiem darbiem latviešu un latgaliešu valodniecībā.

Jāievero, ka staņislavs F. kolbuševskis savos pētījumos pievērsās ne tikai valodniecības jautājumiem. Jau no iepriekš minētājiem piemēriem izriet, ka viņš rakstīja arī par etnogrāfiju, folkloru un vēsturi. staņislavs F. kolbuševskis pietuvināja poļu lasītājam latviešu tautas dziesmu vācēja krišjāņa barona tēlu, kuru pielīdzināja oskaram kolbergam (kolbuszew-ski s.F. b.r.). 1982. gadā kopā ar Jaceku kolbuševski izstrādāja latviešu literatūras aprakstu sējumā Eiropas tautu literatūra (kolbuszewski J., kol-buszewski s.F. 1983).

Viņš sevi apliecināja arī kā latviešu literatūras tulks. 1969. gadā tika izdots izcilākā latviešu dzejnieka Jāņa raiņa, dzejas krājuma Saules laiks atdzejojums (rainis 1969). Šo darbu viņš izstrādāja kopā ar savu brāli Ja-ceku kolbuševski. 1987. gadā iznāca šī paša autora Aforismi (rainis 1987), bet 1991.g. – Jāzeps un viņa brāļi (rainis 1991). Viņš tulkoja arī daudzu citu dzejnieku dzeju, tai skaitā, aleksandra Čaka, Valda luksa, ārijas elksnes dzeju. tulkojumi, citu starpā, tika publicēti žurnālos – Dzeja un Spogulis. Šie daiļdarbi tika iekļauti arī dzejas krājumā Ausmas pār Daugavu (lewi-na 1972). kolbuševskis uzņēmās latviešu tautas dziesmu tulkošanu, kuras diemžēl traģisku apstākļu dēļ netika publicētas. tulkojuma nobeigumu nesagaidīja arī Vladimira kaijaka un māras svīres daiļdarbi (kolbuszew-ski s.F. b.r.).

nozīmīgs ieguldījums bija arī 1986. gadā iznākušā numura Tautas Li-teratūra izstrāde (kolbuszewski J., kolbuszewski s.F. 1986). nodoms par latviešu tautas literatūrai veltīta krājuma izstrādi dzima drīz pēc brāļa brauciena uz kr. barona 150. dzimšanas dienai veltīto zinātnisko konferenci rīgā 1984. gadā. tās organizatori bija lsPr Zinātņu akadēmija un latviešu rakstnieku Apvienība. baltologs iztulkoja svarīgākos ar literatūras, valod-


z dziedziny literatury, językoznawstwa i kultury łotewskiej. Publikacja ta jest ważnym dziełem pośmiertnym stanisława F. kolbuszewskiego. Ponieważ pracę nad jej wydaniem przerwała nagła śmierć uczonego, sfinalizował ją jego brat, Jacek kolbuszewski, który już wcześniej pomagał przy przekładzie niezbędnych artykułów do pisma.

Pismo to zawiera zbiór łotewskich pieśni ludowych, które wybrał i prze-łożył Jerzy litwiniuk, tłumacz eposu łotewskiego Lačplēsis. Do edycji tego czasopisma został załączony artykuł O świecie dain i ich Ojcu Vairy Vike–Freibergi (1986: 47-60), późniejszej prezydent łotwy. stanisław F. kolbu-szewski przełożył artykuł Jadwigi Darbiniece Naukowe zasady edytorstwa łotewskich pieśni ludowych (1986: 61-70). interesującą informację dla pol-skich dociekań naukowych dostarcza artykuł Jānisa rozenberga Semantyka leksemu pouli w łotewskich pieśniach ludowych (1986: 101-116). na uwagę zasługuje także praca Viktora Vonoga pt. Z dziejów badań folklorystycznych w Łatgalii (1986: 125-139). tłumaczowi zawdzięczamy także zapoznanie pol-skiego czytelnika z łotewską literaturą dziecięcą na podstawie pracy Jāzepsa osmanisa Nasz Skarb – łotewska literatura dla dzieci (1986: 141-150).

stanisław F. kolbuszewski zamarł w roku 1986. Dokonania naukowca dały całkowicie nowe spojrzenie na kwestie popularyzowania kultury i literatury łotewskiej w Polsce oraz polskiej na łotwie.

3. wkłaD ProF. Jacka kolbusZewskiego w PoPularyZacJę litera-tury i kultury łotewskieJ

Profesor Jacek kolbuszewski poza pracą naukową w zakresie historii litera-tury polskiej i literatur zachodniosłowiańskich, zainteresowaniem proble-matyką tatrzańską i podhalańską oraz gromadzeniem przykładów poezji cmentarnej zajmował się również razem z bratem dr. stanisławem F. kol-buszewskim problematyką historii literatury łotewskiej.

był współautorem wielu rozpraw drukowanych w Polsce i na łotwie, współtłumaczem łotewskiej literatury. Przekład poezji Jānisa rainisa uka-zał się w 1969 r. w tomie Czas słońca i inne wiersze. trzeba tu wspomnieć o współpracy naukowców przy translacji poezji takich literatów łotewskich, jak aleksandrs Čaks, Valdis lukss, arija elksne, Vizma belševica i innych. twórczość tych poetów została opublikowana w antologii Zorze nad Dźwi-ną. Wiersze łotewskie (lewina 1972). łotewska poezja znalazła się także w publikacji Wiersze stu narodów. Antologia poezji radzieckiej z roku 1979 (waczków 1979).

niecības nozarēm un latviešu kultūru saistītos tekstus. Var apgalvot, ka šī publikācija kļuva par staņislava F. kolbuševska pēcnāves darbu. Darbu pie publicēšanas pārtrauca pēkšņa zinātnieka nāve. uzrakstīto līdz galam izstrādāja viņa brālis Jaceks kolbuševskis, kurš jau iepriekš žurnāla vaja-dzībām palīdzēja vairāku rakstu tulkojumos.

Šīs žurnāls ietver latviešu tautasdziesmas, kuras izvēlējas un atdzejoja Ježijs litviņuks, latviešu eposa Lāčplēsis tulkotājs. Šī laikraksta izdevumam tika pievienots nākošās latvijas Valsts prezidentes Vairas Vīķes Freibergas zinātniskais raksts Par dainu tēvu un dainu pasauli (1986: 47-60). staņislavs F. kolbuševskis pārtulkojis Jadvigas Darbinieces rakstu Norādījumi latviešu tautasdziesmu zinātniskajā rediģēšanā (1986: 61-70). interesanta informā-cija poļu lasītājam ir Jāņa rozenberga raksts Leksēmas „pouļi” semantika latviešu tautasdziesmās (1986: 101-116). uzmanības vērta ir arī Viktora Vonoga darbs Par folkloras pētījumiem Latgalē (1986: 125-139). Papildus tulkotājam pateicību parādā esam arī par poļu lasītāja iepazīstināšanu ar latviešu bērnu literatūru, balstoties uz Jāzepa osmaņa darbu Mūsu bagā-tība – latviešu literatūra bērniem (1986: 141-150).

staņislavs F. kolbuševskis ir miris 1986. gadā. Viņa zinātniskie sasnie-gumi ir ienesuši pilnībā citu attieksmi pret latviešu kultūras un literatūras popularizēšanu Polijā un otrādi.

3. ProF. Jaceka kolbuŠeVska iegulDīJums latVieŠu literatūras un kultūras PoPulariZēŠanā

Profesors Jaceks kolbuševskis izņemot zinātnisko pētniecību poļu litera-tūras vēsturē un rietumslāvu tautu literatūrā, ieinteresētību par tatru un Podhalas kultūras problemātiku, „kapsētu poēzijas” kolekcionēšanu, kopā ar brāli staņislavu F. kolbuševski nodarbojās arī ar latviešu literatūras vēstures problemātiku.

literatūrzinātnieks bija līdzautors daudziem Polijā un latvijā drukātiem darbiem, bija arī latviešu literatūras tulkojumu līdzautors. Jāņa raiņa dzejas atdzejojums iznāca 1969. gadā sējumā Saules laiks un citi dzejoļi. Šeit ir vērts pieminēt, ka zinātnieki sadarbojās latviešu dzejas tulkojumos un sagatavoja sekojošo literātu darbus: aleksandra Čaka, Valža luksa, ārijas elksnes, Viz-mas belševicas u.c. Šo dzejnieku daiļrade tika publicēta antoloģijā Ausmas pār Daugavu. Latviešu dzeja (lewina 1972). latviešu dzeja tika iekļauta arī publikācijā ar nosaukumu Simts tautu dzejoļi. Padomju dzejas antoloģijā , kas iznāca 1979. gadā (waczków 1979).


Zainteresowania prof. Jacka kolbuszewskiego poezją cmentarną miały swoje odzwierciedlenie w pracy Folklorystyczna poetycka epigrafia na cmen-tarzu Meža kapi w Rydze (1985). innym ważnym dokonaniem było opraco-wanie łotewskiego numeru Literatury Ludowej z 1986 roku. ukazał się tam artykuł Miscellanea polskie-łotewskie (1986: 151-166). w tym tekście badacz omawia zabytki kultury polskiej na łotwie.

warto też wspomnieć, że jest on współautorem tłumaczenia dramatu Jānisa rainisa Józef i jego bracia. w 1991 r. dzieło to ukazało się w wyda-niu biblioteki narodowej ossolineum, a Jacek kolbuszewski był autorem wstępu. Dowodem udziału Jacka kolbuszewskiego w krzewieniu wiedzy o literaturze i kulturze łotwy jest korespondencja literaturoznawcy ze sta-nisławem F. kolbuszewskim. materiały te zostały zamieszczone tym tomie.

Profesora Jaceka kolbuševska interese par „kapsētu dzeju” rada savu at-spoguļojumu darbā Folklorizētā poētiskā epigrāfija Rīgas Meža kapos (1985). cits svarīgs panākums ir Tautas Literatūras latviešu sējuma sagatavošana. Žurnāls tika izdots 1986. gadā. Žurnālā iznāca arī Jaceka kolbuševska raksts Poļu-latviešu miscellaneas (1986: 151-166). Šajā tekstā pētnieks apraksta poļu kultūras liecības latvijā.

ir vērts arī minēt, ka literatūrzinātnieks ir Jāņa raiņa lugas Jāzeps un viņa brāļi tulkojuma līdzautors. 1991. gadā šis darbs iznāca osoliņsku ģimenes vārdā nosauktās bibliotēkas izdevumā, bet Jaceks kolbuševskis ir tās ievada autors. sarakste ar staņislavu F. kolbuševski ir neapstrīdams pierādījums tam, ka Jaceks kolbuševskis piedalījās zināšanu par latvijas literatūru un kultūru izkopšanā. Šie materiāli ir nopublicēti šajā sējumā.

tulk. marita rubļova (latvijas kultūras akadēmija)


bibliograFia bibliogrāFiJa

Źródła archiwalne:kolbuszewski s.F., b.r., Materiały z archiwum prywatnego.kolbuszewski s.F., 1959, Dziennik stażu aspiranckiego w rydze, [w:] s.F.

kolbuszewski, b.r., Materiały z archiwum prywatnego.ozols a., b.r., Materiały zachowane w Łotewskiej Bibliotece Narodowej

w Rydze. Czytelnia książek i druków rzadkich = Reto grāmatu un rokrakstu lasītava, sygnatura: a 127 n 77.

Zemzare D., b.r.a, Materiały zachowane w Łotewskiej Bibliotece Narodowej w Rydze. Czytelnia książek i druków rzadkich = Reto grāmatu un rokrakstu lasītava, sygnatura: a 143 n 166.

Zemzare D., b.r.b, Materiały zachowane w Łotewskiej Bibliotece Narodowej w Rydze. Czytelnia książek i druków rzadkich = Reto grāmatu un rokrakstu lasītava, sygnatura: a 143 n 284.

Literatura:ancītis k., 1927, Vasaras kursi Polijā ārzemniekiem, Izglītības Ministrijas

Mēnešraksts (11).ancītis k., 1938, Prof. dr st. kolbuševskis. Praktiska rokas grāmata latviešu

valodas mācībai, Izglītības Ministrijas Mēnešraksts (5/6), 130-131.czernik s., 1938, Antologia poezji łotewskiej, ostrzeszów: biblioteka okolicy

Poetów.czernik s., 1961, Okolica poetów, Poznań: wydawnictwo Poznańskie.Darbiniece J., 1986, naukowe zasady edytorstwa łotewskich piesni lu-

dowych, Literatura Ludowa (4/6), 61-71.Hasiuk m., 1986, bibliografia prac s.F. kolbuszewskiego, Literatura Ludowa

(4/6), 171-175.ihnatowicz Z., 1993, stanisław kolbuszewski, Profesor uniwersytetu w ry-

dze, [w:] w. Dynak [red.], Stanisław Kolbuszewski (1901-1965), wrocław: wydawnictwo uniwersytetu wrocławskiego., 25-32.

kolbuszewska a., J. kolbuszewski, s.F. kolbuszewski, 1965, Spis prac literac-kich i naukowych Stanisława Kolbuszewskiego, wrocław: Pwn.

kolbuszewski J., 1985, Folklorizētā poētiskā epigrāfija rīgas meža kapos, Latviešu valodas kultūras jautājumi 21, 45-54.

kolbuszewski J., 1986, miscellanea polskie-łotewskie, Literatura Ludowa (4/6), 151-166.

kolbuszewski J., s.F. kolbuszewski [red.], 1986, Literatura Ludowa (4/6). kolbuszewski J., s.F. kolbuszewski, 1970, rainis poļu valodā. Piezīmes tulko-

tāja un atdzejotāja burtnīcā, [w:] V. rūķe-Draviņa, b. kalniņš, J. kārkliņ [red.], Raiņa un Aspazijas Gadagrāmata, 112-120.

kolbuszewski J., s.F. kolbuszewski, 1983, literatura łotewska, [w:] w. Floryan [red.], Dzieje literatur europejskich, t. 2, warszawa: Piw, 417-438.

kolbuszewski s.F., 1965a, artur ozols (1912–1964), Acta Baltico-Slavica 2, 532-534.

kolbuszewski s.F., 1965b, Jānis endželins (1873–1961), Acta Baltico-Slavica 2, 522-530.

kolbuszewski s. Fr, 1966-1967, Jan kariger (1664-1729), [w:] e. roztwo-rowski [red.], Polski Słownik Biograficzny, t. 12, warszawa: Pan, 44-45.

kolbuszewski s.F., 1969a, kossowski tomasz (1798–1856), [w:] e. roz-tworowski [red.] Polski Słownik Biograficzny, t. 14, warszawa: Pan, 323-324.

kolbuszewski s.F., 1969b, artura ozola diena. iii wissenschalftliche kon-ferenz. lexikologie und lexikographie, Acta Baltico-Slavica 6, 373-374.

kolbuszewski s.F., 1973, nowe prace w badaniach nad pożyczkami fińskimi w językach bałtyckich, Acta Baltico-Slavica 8, 145-150.

kolbuszewski s.F., 1976a, cechy górnołotewskie w „słowniku polsko-ło-tewskim” Jana karigera sJ, Acta Baltico-Slavica 10, 313-329.

kolbuszewski s.F., 1977, Jana Karigera słownik polsko-łotewski, Poznań: wydawnictwo naukowe uniwersytetu adama mickiewicza.

kolbuszewski s.F., 1978, Przegłos zachodniosłowiański i przegłos wschod-niobałtycki, Językoznawstwo 7, 49-60.

kolbuszewski s.F., 1979, Polonica łotewskie, Acta Baltico-Slavica 12, 111-119.kolbuszewski s.F., 1982, Przyczynki do słownika zapożyczeń słowiańskich

w łotewszczyźnie i latgalszczyźnie, Acta Baltico-Slavica 14, 155-164.kolbuszewski s.F., 1985, senprūšu hapax logomena, Adam Mickiewicz Uni-

versity Institute of Linguistics, Working Papers 15, 14.kolbuszewski s.F., 1986, krišjānis barons (1835-1923) – łotewski oskar kol-

berg, Sprawozdania PTPN, 225-226.kolbuszewski s., 1937a, Główne rysy kultury łotewskiej, warszawa: towa-

rzystwo Polsko-łotewskie.


kolbuszewski s., 1937b, wstęp, [w:] k. krūza [red.], Poļu dzeja, rīga: melnā Dzilna.

kolbuszewski s., 1938, Poļu literatūra viduslaikos un renesansē , rīga: lu studentu padomes grāmatnīca.

kolbuszewski s., 1939, latviešu un poļu literārie sakari un ideoloģiskās pa-ralēles abu tautu dzejā, Izglītības Ministrijas Mēnešraksts (5/6), 574-580.

kudzinowski cz., J. otrębski [red.], 1958, Biblia litewska Chylińskiego. Nowy Testament 2 , wrocław: Zakład narodowy im. ossolińskich.

lewina l. [red.], 1972, Zorze nad Dźwiną. Wiersze łotewskie, warszawa: Piw.michaliszyn m., 2013, Pobyt Profesora stanisława kolbuszewskiego w ry-

dze na podstawie materiałów zachowanych w Państwowym Historycz-nym archiwum łotwy, Baltica ~ Silesia 1(1), 17-53.

niedre o., 1958, Par kādu lekciju, Padomju students (1), 2.osmanis J., 1976, kolbuševsku ciltskoks, Karogs (6), 186-188.osmanis J., 1986, nasz skarb – łotewska literatura dla dzieci, Literatura

Ludowa (4/6), 141-150.ozols a., 1993, o pracy naukowej i dydaktycznej prof. dr. stanisława kol-

buszewskiego na łotwie, [w:] w. Dynak [red.], Stanisław Kolbuszewski (1901-1965), wrocław: wydawnictwo uniwersytetu wrocławskiego, 17-24.

Piątkowski J., 1965, ci co odeszli, śp. Prof. stanisław kolbuszewski, Skarpa Kwartalnik Literacki 2, 84-86.

Plaza s., 1974, o stanisławie kolbuszewskim. szkic do biografii naukowca, [w:] s. kratochwilowa, t. czech [red.], Z dziejów kultury i literatury Zie-mi Przemyskiej 2 , Przemyśl: towarzystwo literackie im. a. mickiewicza w Przemyślu, 333.

rainis J., 1969, Czas słowńca i inne wiersze, warszawa: Piw.rainis J., 1987, Aforyzmy, olsztyn: Pojezierze.rainis J., 1991, Józef i jego bracia, wrocław: Znio.rozenbergs J., 1986, semantyka leksemu „pouli” w łotewskich pieśniach

ludowych, Literatura Ludowa (4/6), 101-116.salmiņš a., 1958, Dažas vēsturiskas piezīmes, Padomju students 15 stycznia, 2.Švābe a., a. būmanis, k. Dišlers [red.], 1927-2004, Latviešu konversācijas

vārdnīca, t. 1-22, rīga: a. gulbja apgāds.trzynadlowski J., 1965, stanisław kolbuszewski (22 czerwca 1919-17 stycznia

1965), Pamiętnik Literacki 56(3), 305-309.Vīķe-Freiberga V., 1986, o świecie łotewskich dain i ich ojcu, Literatura

Ludowa (4/6), 47-60.

Vonogs V., 1986, Z dziejów badań folklorystycznych w łatgalii, Literatura Ludowa (4/6), 125-139.

waczków J. [red.], 1979, Wiersze stu narodów. Antologia poezji radzieckiej 2 , warszawa: Piw.

Zakrzewski b., 1993, biogram wspomnieniowy prof. dr. stanisława kolbus-zewskiego w 25 rocznicę Jego śmierci, [w:] w. Dynak [red.], Stanisław Kolbuszewski (1901-1965), wrocław: wydawnictwo uniwersytetu wro-cławskiego, 9-16.


obraz 2: Dziennik stażu aspiranckiego stanisława Franciszka kolbuszewskiego w rydze

(kolbuszewski s.F. b.r.).

attēls 2: staņislava Francišeka kolbuševska „aspiranta prakses dienasgrāmata”.

Dienasgrāmata tika uzrakstīta rīgā (kolbuszewski s.F. b.r.).

obraz 1: Poświadczenie aresztowania stanisława kolbuszewskiego oraz przywrócenia na

stanowisko na uniwersytecie łotwy (ozols b.r.).

attēls 1: Apliecinājums par staņislava kolbuševska apcietinājumu un atjaunošanu darbā

latvijas universitātē (ozols b.r.).


obraz 4: notatki do tłumaczenia aforyzmów Janisa rainisa wykonane przez stanisława

Franciszka kolbuszewskiego (kolbuszewski s.F. b.r.).

attēls 4: Jāņa raiņa aforismu tulkojuma piezīmes, kuras izstrādāja staņislavs Francišeks

kolbuševskis (kolbuszewski s.F. b.r.).





90 ◊ Krystyna Puntak: Kultura i literatura Łotwy...





◊ 91

Justyna Prusinowska Justīne PrusinovskauaM PoZnań aMu PoZnaņa

Śpiący rycerze w literaturze łotewskiej

Dusošie bruņinieki latviešu literatūrā

abstrakt

Znany i często opisywany literacki motyw śpiących rycerzy wciąż nie doczekał się gruntownego omówienia w odniesieniu do literatury łotewskiej. artykuł przed-stawia pokrótce międzynarodowe aspekty legendy o śpiących rycerzach oraz jej realizacje literackie na gruncie literatury polskiej. Głównymi celami artykułu są: omówienie źródeł pochodzenia tego motywu w literaturze łotewskiej, przedsta-wienie kluczowych fragmentów dzieł literackich zawierających ten motyw, analiza procesu ewolucji postaci najpopularniejszych „śpiących bohaterów” łotewskiej literatury, czyli imanty, Lāčplēsisa i vidvudsa, od pierwszego pojawienia się ich na kartach literackich dzieł aż po czasy współczesne.

Słowa klucze: literatura łotewska, śpiący rycerze, imanta, Lāčplēsis, vidvuds

koPsaviLkuMs

Pazīstams un bieži analizēts „dusošā bruņinieka” motīvs vēl joprojām nav atbilsto-ši izskatīts latviešu literatūras kontekstā. rakstā tiek sniegts vispārējs ieskats par dusošo bruņinieku leģendu, tās starptautisko aspektu un literāro pielietošanu poļu rakstniecībā. Galvenie raksta mērķi ir: apspriest šī motīva izcelsmi latviešu literatūrā, uzrādīt visnozīmīgākos daiļdarbu fragmentus, kuri satur šo motīvu, analizēt pazīstamākos „dusošā varoņa” tēlus latviešu rakstniecībā jeb aprakstīt imantas, Lāčplēša, vidvuda evolūcijas procesu, sākot no to pirmās parādīšanās literatūras lappusēs līdz pat mūsdienām.

Atslēgvārdi: latviešu literatūra, dusošie bruņinieki, imanta, Lāčplēsis, vidvuds

92 ◊ ◊ 93Justyna Prusinowska: Śpiący rycerze w literaturze łotewskiej Justīne Prusinovska: Dusošie bruņinieki latviešu literatūrā

1. „ŚPiący rycerZe” w foLkLorZe i LiteraturZe

Podanie o śpiących rycerzach ma charakter międzynarodowy. Jak pisał broni-sław Grabowski, „nie ma prawie ludu, któryby nie posiadał w podaniowym skarbcu takiej mythycznej postaci. najdawniejsi monarchowie i wojownicy średniowieczni według wiary ludowej żyją, zamknięci w głębiach skały, ocze-kując nadejścia godziny, co ich znowu do życia i czynu powoła” (Grabowski 1881a: 314). czuwać mają więc wciąż król artus, karol wielki, Henryk Ptasz-nik, fryderyk barbarossa, królewicz Marko, a także św. sebastian w Portugalii, św. wacław w czechach oraz liczne wojska i rycerze – w górze blaniku, w górze wawel, w trzebnicy. część europejskich legend o śpiących rycerzach powsta-ła w okresie średniowiecza, ale nie uległy one zapomnieniu, przechowuje je w swej pamięci „lud [który] w dobie utrapień i klęsk ciężkich pociesza się nadzieją, że tam gdzieś w odludnem ustroniu, w głębi nieznanej skały, śpi bohater z drużyną i zbudzi się w ten dzień, w którym uciśniętemu narodowi będzie… najgorzej” (Grabowski 1881a: 314). uśpieni bohaterowie ożywają jednak nie tylko w świadomości społeczności potrzebującej silnego wsparcia. Ze względu na swą plastyczność motyw śpiących rycerzy był (i jest nadal) szeroko wykorzystywany także i w literaturze pięknej, a szczególnie upodobali go sobie europejscy pisarze okresu romantyzmu oraz twórcy młodopolscy. w literaturze polskiej legenda o śpiących rycerzach odegrała wyjątkową rolę – już w latach trzydziestych XiX w. powiązano ją z walką narodowowyzwo-leńczą, a w okresie późniejszym pewne jej elementy przekształcono w legen-dę zwaną patriotyczną lub polityczną (Ziejka 1984: 36 i n.). często obecna w utworze literackim wzmianka o śpiącym rycerzu albo czuwającym w głębi skały wojsku stanowi wyraźny i łatwy do odczytania symbol: w narodzie drzemie potężna siła, która wybuchnie, gdy nad krajem zaciąży niebezpieczeń-stwo. Przebudzenie się i zjednoczenie wszystkich członków danej społeczności przyniesie upragnione zwycięstwo, a w konsekwencji – wolność. identyczną wymowę mają elementy zapożyczone z legendy o śpiących rycerzach przenie-sione na grunt romantycznej poezji łotewskiej, przy czym teksty zawierające te elementy każdorazowo noszą znamiona legendy politycznej i wyłącznie w takim kontekście mogą być odczytywane.

w Polsce zainteresowanie legendą o śpiących rycerzach zaadaptowaną na potrzeby tekstu literackiego, szczególnie o wymowie politycznej, patriotycznej, notuje się od 2. połowy XiX wieku. artykuły poświęcone temu zagadnieniu opublikowali m.in. bronisław Grabowski (1881), stefania ulanowska (1888a;

1. „Dusošie bruņinieki” foLkLorā un Literatūrā

teikām par dusošiem bruņiniekiem ir starptautiskā nozīme. kā reiz rakstī-jis broņislavs Grabovskis, „pasaulē gandrīz nav tādas tautas, kurai teiku lādē nebūtu šī mītiska tēla. saskaņā ar tautas ticējumiem sensenie vi-duslaiku valdnieki un karavīri dzīvo ieslēgti klints dziļumā, gaidot savu liktenīgo stundu, kad viņus no jauna pie dzīvības un rīcības sauks” (Gra-bowski 1881a: 314). tiek domāts, ka vēl aizvien dus tādi personāži kā karalis artūrs, kārlis Lielais, Heinriks Puntnuķērājs, frīdrihs rudbārdis barbarosa, princis Marko, kā arī sv. sebastians no Portugāles, sv. vāclavs no Čehijas, daudzi karapulki un bruņinieki blaniku kalnā, vāveles pils kalnā, tšebņicā. vairums eiropas leģendu par dusošiem bruņiniekiem radās viduslaikos, taču tās nav aizmirstas, nostāstus savā atmiņā glabā „tauta, kura bēdu un posta laikā meklē mierinājumu cerībā, ka kaut kur vientuļā nomalē, nezināmās klints dziļumā dus varonis ar saviem bied-riem un pamodīsies tajā dienā, kurā apspiestajai tautai klāsies visgrūtāk”. (Grabowski 1881a: 314). Miegā varoņi atdzīvojas ne tikai tās sabiedrības apziņā, kurai ir nepieciešams stiprs atbalsts. Dusošo bruņinieku motīvs, pateicoties savai elastībai, bija un joprojām ir plaši izmantojams daiļlite-ratūrā, bet īpaši liela piekrišana tam bija eiropas romantisma un moder-nisma autoru starpā. Poļu literatūrā teikām par dusošiem bruņiniekiem bija īpaša nozīme. Jau XiX gadsimta 30-tajos gados tās tika saistītas ar cīņu par nacionālo atbrīvošanos, bet vēlāk, daži tās elementi tika pār-veidoti par tā saucamo patriotisko vai politisko leģendu (Ziejka 1984: 36 u. c.). Literārajos darbos bieži sastopams minējums par klints dziļumā dusošo bruņinieku vai arī karapulku. tas tiek uzskatīts par skaidru un viegli izprotamu simbolu – tautā dus varens spēks, kas atjaunosies brīdī, kad valstij draudēs briesmas. atmoda un sabiedrības apvienošana nesīs vēlamo uzvaru, un līdz ar to brīvību. identiska doma piemīt arī elemen-tiem, kas ir aizgūti no teikām par dusošiem bruņiniekiem un pārnesti latviešu romantikas laikmeta dzejā. turklāt tekstiem, kuri satur šos ele-mentus, bieži piemīt politiskas leģendas iezīmes un tikai šādā kontekstā tos var interpretēt.

XiX gadsimta otrajā pusē Polijā tiek novērota interese par dusošo bruņi-nieku leģendām, kas tika pielāgotas literārā teksta vajadzībām, it sevišķi politiskajā un patriotiskajā nozīmē. Plašus šai problemātikai veltītus pēt-nieciskus rakstus publicēja šādi zinātnieki: broņislavs Grabovskis (1881),


b; c) oraz władysław weryho (1889), wzmianki na ten bardzo zajmujący temat pojawiały się w prasie także przy okazji omawiania poematu – pieśni patriotycznej romana Zmorskiego zatytułowanego Wieża siedmiu wodzów (tworzymir 1860). franciszek Ziejka z kolei w monografii Złota legenda chło-pów polskich (1984) podsumował dotychczasowe badania nad tym zagad-nieniem i przeanalizował utwory zawierające przetworzony w różny sposób wątek „śpiącego wojska” czy też „śpiących rycerzy” pod kątem treści patrio-tycznych, politycznych i narodowowyzwoleńczych. wątek „śpiących rycerzy” w polskim folklorze oraz w literaturze został dość szeroko omówiony i wciąż cieszy się dużą popularnością. w przypadku badań nad folklorem i literaturą łotewską stwierdzenie takie nie może być użyte. Pojęcie „śpiący rycerz” nie przyjęło się i praktycznie nie jest omawiane w odniesieniu do literatury tego kraju, co jest o tyle ciekawe, że śpiących rycerzy można w niej z łatwością spotkać. taki stan rzeczy wynika najprawdopodobniej z faktu, że w folklorze łotewskim legendy o śpiących rycerzach czy też śpiącym wojsku są niezmierną rzadkością, a spotkać je można głównie na wyróżniającym się na tle innych rejonów Łotwy terenie dawnych inflant Polskich, który zamieszkiwały pol-skie i litewskie rody szlacheckie. Historia nie pozwoliła na to, by królowie, książęta, rycerze czy szlachta powstali spośród Łotyszy i stąd też korespon-dent Kraju o inicjałach H. L. mógł tylko odnotować legendę o bezimiennym litewskim rycerzu, który raz w roku, w dniu św. Jana, ukazuje się ludziom na górze wolkenberg nad jeziorem raźno w Łatgalii ubrany w złotą zbroję, aby spożyć ucztę, a następnie na powrót zasypia we wnętrzu skały (H. L. 1888: 14).

rycerzy, dzielnych wodzów łotewskich, którym miast zginąć w boju, dane było zapaść w sen, przerywany tylko raz na jakiś czas, najczęściej w wyjąt-kowej dla kraju sytuacji, spotkać więc można wyłącznie w literaturze pięk-nej, a do ich kreacji nie posłużyło tworzywo ludowe. bohaterów takich jest niewielu, najczęściej pojawiające się w literaturze imiona to imanta, vidvuts i Lāčplēsis, główna postać łotewskiego eposu narodowego.

2. iManta – ŚPiący rycerZ Z bŁękitneJ Góry

Pierwszą wzmiankę o imancie odnaleźć można w średniowiecznej Kronice Henryka Łotysza pod rokiem 1198, gdzie czytamy, iż niejaki imauts z plemie-nia Liwów zadał biskupowi bertoldowi śmiertelny cios oszczepem w obronie swych bogów i religii. Dzięki takiej postawie – przeciwstawieniu się wpro-wadzeniu na obszarze dzisiejszej Łotwy chrześcijaństwa, opowiedzeniu się za własną wiarą i kulturą – ta mało znana postać stała się bohaterem wydanego

stefanija uļanovska (1888a; b; c), vladislavs veriho (1889) u.c. atsauces par šo ļoti interesanto jautājumu parādījās arī presē, kad tika iztirzāta romāna Zmorska poēma jeb patriotiskā dziesma ar nosaukumu Septiņu vadoņu tornis (tworzymir 1860). savukārt fraņcišeks Ziejka monogrāfijā Poļu zemnieku zelta leģenda (1984) apkopoja līdzšinējos pētījumus un iz-vērtēja daiļdarbus ar dažādi izmantotiem „dusošā karapulka” vai „dusošā bruņinieka” motīviem patriotiskā, politiskā un nacionālās atbrīvošanas aspektā. „Dusošā bruņinieka” pamatdoma poļu folklorā un daiļliteratūrā tika ļoti plaši apspriesta un joprojām ir populāra. Latviešu folkloras un literatūras pētījumos šādu apgalvojumu izteikt nevar. „Dusošā bruņinieka” tēls nav iesakaņojies un gandrīz nav analizēts šīs valsts literatūras kontek-stā, taču bez šaubām var apgalvot, ka latviešu sacerējumos šo varoni var sastapt. šīs situācijas skaidrojums visticamāk izriet no tā fakta, ka latviešu folklorā leģendas par dusošiem bruņiniekiem vai arī karapulkiem ir liels retums, bet sastapt šīs teikas var galvenokārt apgabalā, kas atšķiras no pārējiem Latvijas reģioniem ar to, ka tas atrodas bijušās Poļu Livonijas teritorijā, kur dzīvoja poļu un lietuviešu dižciltīgās dzimtas. vēsture ne-ļāva, lai latvieši kļūtu par karaļiem, prinčiem, bruņiniekiem vai muižnie-kiem, tāpēc žurnāla Zeme korespondents ar iniciāļiem H. L. varēja vienīgi pierakstīt leģendu par nezināmo lietuviešu bruņinieku, kurš tērpies zelta bruņās, vienu reizi gadā, Jāņu laikā, parādās cilvēkiem pie rāznas ezera, Padebešu kalna galā, lai ieturētu mielastu, un tad atgrieztos un aizmigtu klints dziļumā (H. L. 1888: 14).

vienīgi daiļliteratūras lappusēs var sastapt bruņiniekus, drosmīgus vado-ņus, kuriem nebija lemts iet bojā kaujas laukā, bet iegrimt dziļā miegā, kas tiek pārtraukts tikai gadījumos, kad tautai ir nepieciešama palīdzība kādā grūtajā situācijā. Jāievēro ka iedvesmas avots tēlu tapšanai nav tautas daiļ-rade. tādu drosminieku ir maz, visbiežāk literatūrā parādās sekojošie vārdi: imanta, vidvuds un Lāčplēsis – galvenais latviešu tautas eposa varonis.

2. iManta – Dusošais bruņinieks ZiLaJā kaLnā.

imanta pirmo riezi tiek minēts Indriķa Livonijas hronikā . Livonijas hronikā no 1198. gada stāv rakstīts, kā kāds imauts no līvu cilts, aizstāvot savus dievus un reliģiju, nāvējoši ievainoja bīskapu bertoldu. Pateicoties sa-vai nostājai – pretestībai pret kristietības ieviešanu tagadējās Latvijas teritorijā, savas ticības un kultūrās aizstāvēšanai, mazzināmais tēls kļuva par Garlība Helviga Merķeļa (1769-1850) poēmas Wannem Ymanta. Eine


w 1802 r. poematu Garlieba Helwiga Merkela (1769-1850) zatytułowanego Wannem Ymanta. Eine Lettische Sage, czyli Wódz Ymanta. Saga łotewska.

w utworze autora wywodzącego się spośród niemców wschodniobałtyc-kich dzielny Liw przedstawiony został na tle radosnego wiosennego święta ku czci pogańskich bogów. sielankę przerywa pojawienie się na wybrzeżu bał-tyku przybyszów z niemiec, którzy wkrótce uczynią z Łotyszy niewolników. Zderzenie ze sobą tych dwóch jakże różnych rzeczywistości było zabiegiem celowym, dzięki któremu chciał autor zwrócić uwagę europy Zachodniej na niezwykle trudną sytuację Łotyszy. Dodatkowo, aby wzmocnić zgubny skutek niszczycielskiego najazdu niemców i ekspansji religii chrześcijańskiej, zmienił Merkel także losy wodza imanty. nie jest on już w poemacie zabójcą biskupa, ale swego brata, przyjaciela z dziecięcych lat i szwagra – kaupo, któremu nie-miec zatruł umysł i uczynił zeń narzędzie w walce z poganami. w pojedynku, który zadecydować ma o przyszłości Łotyszy, ginie nie tylko nieszczęsny kaupo, ale i imanta, gdyż oszczep przeciwnika nasączony był trucizną.

na pierwszych kartach poematu przedstawia Merkel imantę jako zwykłego członka społeczności Liwów, który dopiero w sytuacjach wymagających po-wzięcia istotnej decyzji występuje z tłumu i jawi się jako wódz. walka z na-jeźdźcą wymagająca odpowiedzialności, zdecydowania, a przy tym wierności swoim przekonaniom i religii przodków, bezpowrotnie odmieni jego życie. ostatecznie, ku własnemu zaskoczeniu, stanie on ponad zgromadzonym wokół siebie ludem i przemówi do niego jako wieszcz, prorok. Dojrzewanie do takiej roli, do przejęcia władzy i wzięcia odpowiedzialności za naród, cechuje wielu bohaterów narodowych, a imanta jest pierwszą tego typu kreacją daną Ło-tyszom. wzór bohatera-rycerza, odważnego i lojalnego, który z poświęceniem broni swej wiary i głęboko miłuje swą żonę ajitę, przyjął się z powodzeniem i wykrystalizował ostatecznie na przełomie XiX i XX wieku.

wątek imanty w literaturze zapoczątkowany więc został przez rzeczywiste wydarzenia historyczne, ale z czasem jego dzieje stawały się coraz to bar-dziej burzliwe i nieprzewidywalne. kontynuatorami tradycji zapoczątkowanej przez Garlieba Merkela byli Jānis ruģēns (1817-1876) oraz andrejs Pumpurs (1841-1902), którzy użyli co prawda gotowego wzorca, ale przenieśli imantę w przestrzeń bliższą Łotyszom i bogatszą w nawiązania do folkloru i mitologii łotewskiej. Dzięki nim imanta stał się klasycznym „śpiącym rycerzem”, a jego pierwowzorem, obok imanty Merkela, był cesarz fryderyk i (ok. 1125-1190), bohater wiersza friedricha rückerta zatytułowanego Barbarossa:

Lettische Sage jeb Vanems Imanta. Latviešu teika varoni. Darbs tika izdots 1802. gadā.

vācu austrumbaltijas izcelsmes autors drosmīgo līvu ataino kā priecī-gu pavasara svētku dalībnieku. šie svētki tiek svinēti par godu pagānu dieviem. idilli pārtrauc jaunatnācēji pie baltijas jūras krastiem, svešinieki no vācijas drīzumā padarīs latviešus par vergiem. Divu tik ļoti atšķirīgu realitāšu sadursme bija autora mērķtiecīgs nodoms, ar tā palīdzību viņš gribēja pievērst rietumeiropas uzmanību latviešu neparasti sarežģīta-jai situācijai. turklāt, lai parādītu vāciešu iebrukuma postošās sekas un kristietības ekspansiju, Merķelis mainīja virsaiša imantas likteni. Poēmas varonis nav vairs bīskapa, bet gan sava brāļa, bērnības drauga un svaiņa – kaupo slepkava, kuram vācietis aptumšoja prātu un padarīja viņu par savu ieroci cīņā pret pagāniem. Divkaujā, kura izlems latviešu nākotni, krīt ne tikai nelaimīgais kaupo, bet arī pats imanta, jo pretinieka šķēps bija saindēts.

Poēmas pirmajās lappusēs Merķelis attēlo imantu kā līvu sabiedrības locekli, kas vienīgi īpaši atbildīgās situācijās, kuras prasa pieņemt nozīmīgu lēmumu, spēj izcelties pūļa vidū un kļūt par vadoni. cīņa pret iebrucējiem prasīs atbildību, izlēmību un spēju palikt uzticīgam saviem uzskatiem un priekšteču ticībai, šī cīņa uz visiem laikiem mainīs viņa dzīvi. visbeidzot, viņam pašam par izbrīnu, imanta stāsies ļaužu priekšā un uzrunās viņus kā pravietis. briedums vadoņa lomai, spēja pieņemt varu un uzņemties atbildību pār tautu piemīt daudziem tautas drosminiekiem, bet imanta ir pirmais šāda veida literārais varonis latviešu literatūrā. Drosmīga un lojāla bruņinieka tēla prototips, kas ar pilnīgu atdevi aizstāv savu ticību, patiesi mīl savu sievu ajiti, izkristalizējas un ir veiksmīgi atzīts XiX gadsimtā un XX gadsimta mijā.

imantas literārais modelis tika veidots, balstoties uz patiesiem vēsturis-kiem notikumiem, bet laika gaitā viņa liktenis kļuva aizvien trauksmaināks un neparedzamāks. Garlību Merķeļa aizsāktās tradīcijas turpinātāji bija Jā-nis ruģēns (1817-1876) un andrejs Pumpurs (1841-1902). viņi izmantoja gan sākotnējo pirmtēlu, gan pārcēla imantu realitātē, kas ir tuvākā latviešiem un bagātāka ar latviešu folkloras un mitoloģijas elementiem. Pateicoties šiem rakstniekiem imanta kļuva par klasisko „dusošā bruņinieka” piemēru, kuram piemīt īpašības raksturīgas gan Merķeļa imantam, gan cēzaram frīdriham i (apmēram 1125-1190), frīdriha rückerta dzejoļa Barbarosas varonim:


w środku wysokiej skały, cesarz nigdy nie umarł,

co stromo piargi ścieli, on żyje po dziś dzień.

Śpi wielki barbarossa, ukryty w swym pałacu,

stary cesarz fryderyk. Zapadł w głęboki sen.

odszedł, kiedy świetności tron ze słoniowej kości,

cesarstwa nadszedł kres, na tronie władca nasz,

Lecz jeszcze tu powróci, o stół cały z marmuru

cesarstwo wróci też. oparł uśpioną twarz.

Jego broda nie siwa, czasem pokiwa głową,

Lecz jak ognisty żar, swym potakując snom,

spływa po blacie stołu, i spod przymkniętych powiek

na którym głowę wsparł. spoziera w sali głąb.

Przyzywa gestem sługę bo jeśli owe kruki

i rzecze: „karle mój, wciąż krążą wokół nas,

idź i zobacz, czy kruki Muszę zaczarowany

wciąż tańczą taniec swój”. spać znowu przez sto lat.

(rückert 1868: 108-109, przeł. w. radwański; cyt za: wies 1996: 18)

wątek śpiących rycerzy przeniknął do łotewskiej literatury pięknej właśnie za pośrednictwem niemieckiej poezji romantycznej i choć barbarossa nie cieszy się dzisiaj dobrą sławą, nie jest niemieckim bohaterem narodowym, to nie można tego powiedzieć o imancie. od chwili opublikowania przez andrejsa Pumpursa powstałego w 1874 r. wiersza pt. Imanta, żaden z łotewskich bohaterów nie odchodzi na wieczność, ale podobnie jak barbarossa czeka gotowy do walki:

imanta nie umarł wcale, w złotym drzemie zamku,

Milczy tylko zaklęty – Miecz nie rdzewieje jego,

bardzo był spracowany, ten, co żelazne tnie zbroje,

spoczął w Górze błękitnej. Znowu zapłonie jak ogień.

na sto lat raz jeden, i póki mgłę błękitną

na świat karzełek wychodzi; Dokoła góry widzi,

rozgląda się czy mgła, to jeszcze tysiąc lat,

Poczyna rzednąć wokół; - niech ziemia go przykrywa! -

Der alte barbarossa, er ist niemals gestorben,

Der kaiser friedrich, er lebt darin noch jetzt;

im unterird’schen schlosse er hat im schloß verborgen

Hält er verzaubert sich. Zum schlaf sich hingesetzt.

er hat hinab genommen Der stuhl ist elfenbeinern,

Des reiches Herrlichkeit Darauf der kaiser sitzt;

und wird einst wiederkommen Der tisch ist marmelsteinern,

Mir ihr zu seiner Zeit. worauf sein Haupt er stützt.

sein bart ist nicht von flachse, er nickt als wie im traume,

er ist von feuersglut, sein aug’ halb offen zwinkt,

ist durch den tisch gewachsen, und je nach langem raume

worauf sein kinn ausruht. er einem knaben winkt.

er spricht im schlaf zum knaben: und wenn die alten raben

seh hin vor’s schloß, o Zwerg, noch fliegen immerdar,

und sieh, ob noch die raben so muß ich auch noch schlafen,

Herfliegen um den berg, verzaubert hundert Jahr.

(rückert 1868: 108-109)

„Dusošo bruņinieku” motīvs latviešu daiļliteratūrā nonāca tieši ar vāci-jas romantisma dzejas starpniecību. Ja barbarosa šodien nav pozitīvs tēls, nav vācijas tautas varonis, tad imanta ieguva ievērojamu nozīmi baltijas valstīs. kopš 1874. gada jeb andreja Pumpura dzejoļa Imanta izdošanas brīža, neviens no latviešu varoņiem nedodas uz mūžīgo dzīvi veļu valstī, bet līdzīgi kā barbarosa, gatavs cīņai gaida:

imanta nevaid miris, tam zelta pilī snaužot,

bet tikai apburts kluss, tas zobins nesarūs’,

no darbošanās rimis, kurš, dzelzu bruņas laužot,

Zem Zilā kalna dus. kā liesma kļuvis būs.

Par simtiem gadiem reizi un, kamēr zilo miglu

Mazs rūķīts augšā nāk Ap Zilo kalnu redz,

un apskatās, vai migla tik ilgām tūkstoš gadus

Ap kalnu nodzist sāk. Gan viņu zeme sedz.


Lecz kiedyś synowie Perkuna i córy przyjdą słońca

w górę wystrzelą pociski i precz odciągną mgłę:

uciekną wszelkie diabły; i głos słonecznej chwili

Za miecz imanta chwyci. wywoła na świat imantę!

Dzięki Pumpursowi wątek „śpiących rycerzy” w drugiej połowie XiX i po-czątku XX w. stał się bardzo popularny, wręcz dominujący. niewątpliwie też bohater wiersza należy do szerokiego grona europejskich śmiałków. taki wi-zerunek imanty najsilniej utrwalił się w świadomości Łotyszy, a uzupełniony o utwór auseklisa (1850-1879) Zamek Światła tworzy niezmienny baśniowy obraz walki o wolność, niezależność i samostanowienie – legendę patriotyczną o budzącym się ze snu pojedynczym bohaterze i całym narodzie:

szybko tonie, szybko ginie,

Mocny zamek w Światła Górze.

spoczywają w nim bogowie,

i skarby ducha narodowego.

[…]

Jeśli imię ktoś przypomni,

w górę pójdzie stary gród!

Hen poniesie sławę ludu,

Promienie jasne rozrzuci.

synowie ludu odgadli

Dawno świętość zapomnianą:

Światła krzyczą, Światło wschodzi!

w górę pnie się Światła Dwór!

(auseklis 1975: 8)

Zapadnięcie się miasta pod wodę, zniknięcie w chaosie i mroku, nie musi oznaczać końca. w folklorze łotewskim, podobnie jak w słowiańskim, po-pularne są teksty o zapadłych miastach, wsiach czy kościołach, które często wynurzają się spod wody lub ziemi, gdy ktoś odgadnie ich imię (rudzītis 1988: 303-305). Łotewskie społeczeństwo pielęgnuje pamięć o dwóch zapadłych zamkach, które pojawiły się w literaturze w okresie pierwszego odrodze-

bet reizi Pērkoņdēli un saules meitas nācīs

tai kalnā lodes spers; un miglu projām trauks;

tad bēdzīs visi jodi, un gaismas laika balsis

Pēc zobina tas ķers. imantu ārā sauks!

Pateicoties Pumpuram, „dusošā bruņinieka” tēma XiX gadsimta otrajā pusē un XX gadsimtā sakumā kļuva pazīstama, pat dominējoša. nav šaubu, ka dzejoļa varonis pieder pie plašā eiropas drosminieku pulka. tieši šāds imantas tēls visspēcīgāk iesakņojas latviešu apziņā un tieka papildināts ar ausekļa (1850-1879) darbu Gaismas pils, kas rada stabilu teiksmaino cīņas ainu par brīvību, neatkarību un pašnoteikšanos, jeb patriotisku leģendu par viena varoņa un visas tautas augšāmcelšanos:

ātri grima, ātri zuda

Gaismas kalna staltā pils.

tur guļ mūsu tēvu dievi,

tautas gara greznumi.

[…]

Ja kas vārdu uzminētu,

augšām celtos vecā pils!

tālu laistu tautas slavu,

Gaismas starus margodam’.

tautas dēli uzminēja

sen aizmirstu svētumu:

Gaismu sauca, Gaisma ausa!

augšām ceļas Gaismas pils!

(auseklis 1975, 8)

Pilsētas sabrukšana zem ūdens, pazušana haosā un tumsā, nenozīmē pastāvēšanas beigas. tā pat kā slāvu arī latviešu folklorā, izplatīti ir teksti par nogrimušām pilsētām, ciematiem un baznīcām, kuru būvējums bieži iznirst no ūdens, ja kāds uzmin tās nosaukumu (rudzītis 1988: 303-305). Latviešu sabiedrība lolo atmiņas par divām nogrimušām pilīm, kuras tapa balstoties uz pirmās nacionālās atmodas literatūras pamata: pirmā


nia narodowego: jednym jest Zamek Światła1, drugim – Zamek wróżbitów2. Za obiema budowlami kryje się uciemiężony naród łotewski, jego mądrość, kultura i historia, a ich wynurzenie się to znak, że Łotwa dzięki drzemiącym w niej wartościom odzyskać może upragnioną wolność i cieszyć się słońcem po latach mroku. Motyw zanurzenia, zasypiania, oczekiwania, zwykle pod powierzchnią wody, i wynurzenie, powrót na powierzchnię ziemi, nierzadko po upływie roku lub stu lat, jest więc w folklorze i piśmiennictwie łotewskim obecny i bardzo rozpowszechniony. wynika to m.in. także z faktu, że obok symbolizującego śmierć zanurzenia jest nadzieja na wynurzenie, gdyż „po roz-puszczeniu się w wodzie następują »powtórne narodziny«” (eliade 1970: 142), to, co uległo degradacji, odzyskuje pierwotny kształt, to, co trwało w chaosie, powraca do pierwotnego porządku. Zjawisko zanurzenia i wynurzenia, głów-nie w literaturze, ale zdarza się, że i w folklorze, odnosi się bardzo często do postaci i obiektów powiązanych z historią i sytuacją polityczną na Łotwie, z hasłami patriotycznymi i narodowowyzwoleńczymi.

imanta, pierwsze literackie wcielenie łotewskiego „śpiącego rycerza”, spo-czywa w głębi błękitnej Góry, która dla Łotyszy ma nie mniejsze, symboliczne znaczenie, aniżeli Zamek Światła czy Zamek wróżbitów. na Łotwie znajduje się aż trzynaście gór o takiej nazwie, a najpopularniejsza spośród nich to li-czące 127 m. wzniesienie w miejscowości Mujāni (północna widzeme, rejon walmiery). Góra, która do dziś uważana jest za świętą, słynęła niegdyś ze znajdującego się na jej szczycie cudownego źródełka, z porastających ją ga-jów nie można było ułamać nawet gałązki, a w noc św. Jana przybywali na nią ludzie z całej okolicy, by wspólnie świętować (rudzītis 1988: 329-330). rudzītis przypuszczał, iż nazwa pochodzi od spowijającej górę błękitnej mgły lub od porastających ją gęstych lasów, które z daleka zdawały się niebieskie (rudzītis 1988: 330). kursīte (2001a: 28-29) podkreśla jednak, iż przy dobrych warunkach pogodowych żadna z łotewskich błękitnych Gór nie wyróżnia się błękitnym kolorem. Jej zdaniem nazwa ta wskazuje na związek góry z ob-rzędami przejścia, gdzie błękit jest kolorem unoszącego się znad rytualnego

1 Zamek Światła otrzymał niezmienione do dziś w literaturze kształty w wierszu ause-klisa (wł. Miķelis krogzemis) zatytułowanym właśnie Zamek Światła. bez wątpienia jest to nie tylko jeden z najpopularniejszych utworów tego poety, ale wierszy łotewskich w ogóle.

2 Zamek wróżbitów tkwi swymi korzeniami głęboko w folklorze, ale sławny stał się dopiero za sprawą eposu Lāčplēsis (1888) autorstwa andrejsa Pumpursa, w którym to symbolizuje skarbnicę duchowych wartości łotewskich, która po latach uwięzienia na dnie jeziora wynurza się na powierzchnię i roztacza swój blask na cały kraj.

ir Gaismas pils1, otrā – burtnieku pils2. abas celtnes slēpj sevī apspiesto latviešu tautu, tās gudrību, kultūru un vēsturi. Piļu izniršana ir zīme, ka Latvija, pateicoties tajā dusošām vērtībām, var atgūt tik ļoti vēlamo brīvību un pēc ilgi pavadītiem gadiem tumsā priecāties par sauli. būves iegrimšanas, apbēršanas, gaidīšanas motīvs galvenokārt zem ūdens un izniršana, atgriešanās uz zemes, bieži vien pēc viena vai simts gadiem, latviešu folklorā un rakstniecībā ir plaši pazīstami motīvi. tie izriet starp citu no fakta, ka līdzās iegrimšanai kā nāves simbolam pastāv cerība uz atgriešanos no mirušo pasaules, jo „pēc sairšanās ūdenī seko „atkārtota piedzimšana” (eliade 1970: 142) un tas, kas tika iznīcināts atgūst savu sākotnējo stāvokli, tas, ko pārņēma haoss, atgriežas sākotnējā kārtībā. iegrimšanas un izniršanas motīvs, galvenokārt literatūrā, bet arī folklorā ļoti bieži atsaucas uz personām un objektiem, kuri ir saistīti ar vēsturi un politisko situāciju Latvijā, ar patriotiskiem un nacionālās atbrīvošanās lozungiem.

imanta, pirmais latviešu „dusošā bruņinieka” literārais iemiesojums guļ Zilā kalnā dziļumā, kuram latviešu kultūrā piemīt ievērojama simboliska nozīme, tāpat, kā Gaismas pilij vai burtnieku pilij. Latvijā ar šādu nosau-kumu ir atrodami pat trīspadsmit kalni, bet starp tiem vispazīstamākais ir 127 metrus augstais pacēlums Mujānos (Ziemeļvidzemē, valmieras rajons). kalns, kas līdz šodienai tiek uzskatīts par svētvietu, agrāk bija slavens ar avota brīnumainajām spējām, kas atradās pakalna galā, ,,no mežājiem nevarēja nolauzt nevienu zariņu, toties svētā Jāņa naktī no visas apkārtnes nāca cilvēki, lai svinētu svētkus (rudzītis 1988: 329-330). rudzītis domāja, ka nosaukums nāk no zilās miglas, kas apvij kalnu, vai arī no tumšajiem mežiem, kuri no tālienes šķita zili (rudzītis 1988: 330). kursīte (2001a: 28-29) tomēr uzsver, ka labos laika apstākļos, neviens no Latvijas zila-jiem kalniem nav izcēlies ar zilo krāsu. viņasprāt, šis nosaukums norāda uz saikni starp kalnu un tur notiekošajiem pārejas rituāliem – zilā krāsa piemīt rituāla ugunskura dūmiem, kuri savieno debesis un zemi, cilvēkus

1 Gaismas pils savu galīgo veidolu literatūrā ieguva pateicoties ausekļa (īstajā vārdā Miķelis krogzemis) dzejolim Gaismas Pils. bez šaubām, šīs dzejolis ir viens no pazīstamā-kajiem gan šī dzejnieka darbiem, gan dzejoļiem latviešu literatūrā vispār.

2 burtnieku pils motīvs ir aizgūts no folkloras, bet pazīstams tās kļuva pateicoties andreja Pumpura eposam Lāčplēsis (1888). burtnieku pils šajā darbā simbolizē tautas vērtību sargātāju, kura pēc ilgi pavadītiem gadiem tumsā, iznirst no ūdens un izplata savu mirdzumu visā valstī.


ogniska dymu, który łączy niebo z ziemią, a człowieka z bogami. istotny jest fakt, iż w łotewskiej koncepcji kosmogonicznej błękitna Góra wyłoniła się z przykrywających wszystko wód i stała się siedzibą bogów. co najważniejsze, w przestrzeni literackiej zaczęła funkcjonować jako siedziba śpiącego rycerza.

w piśmiennictwie Łotwy postać imanty wiąże się z błękitną Górą niezwy-kle często. również Jānis rainis (1865-1929), dramaturg bez wątpienia najczę-ściej powracający w twórczości do wątku „śpiących rycerzy”, w notatkach do nieukończonego dzieła Imants zawarł takie oto cenne zdanie: „pociski synów Pērkonsa przepoławiają błękitną Górę, w której śpi imanta” (rainis 1981: 103). Zamysł ten bezpośrednio przywołuje, a jednocześnie rozbudowuje stworzoną przez Pumpursa legendę o imancie, która w twórczości rainisa jeszcze wie-lokrotnie zostanie wykorzystana. nie wiadomo, jak ostatecznie potoczyć się miały losy bohatera dramatu Imants, gdyż ostatni akt nie powstał, ale jednym z zamiarów autora było odrodzenie imanty na błękitnej Górze (rainis 1981: 87, 103)3. krótka notatka z dnia 8 kwietnia 1917 r. brzmi intrygująco: „błękit-na Góra. rozpocząć tak samo jak imantę – drzemką. chłopak, podobny do imanty, postawiony na straży” (rainis 1981: 147). w dramacie rainisa miał się więc zapewne narodzić nowy bohater – kolejny „śpiący rycerz”, być może w wyniku przemyśleń, jakie przelał autor na papier kilka miesięcy wcześniej:

Lpl. Pumpursa odważył się wynieść na łotewskiego bohatera, bohatera łotewskich bajek.

Podjął się tego z powodzeniem u.n. ale Lpl. nie stał się bohaterem narodowym; wygrał

jednak obcy, stworzony przez dyletanta imanta. Dlaczego? i dlaczego imanta jest nie-

pokonany? Możliwe: sam obiecałem dramat o imancie. sam sobie stanąłem na drodze.

ale, skoro jestem winien, to czy nie mogę wszystkiego odmienić na lepsze: obiecałem

imantę, więc oto i jest, ale inny niż Merkela, jest narodu i mój (rainis 1981: 117-118).

Z dziennika prowadzonego przez rainisa w trakcie pisania sztuki zdaje się wynikać, że nie mógł zdecydować, kogo ostatecznie wybrać na przywódcę i wybawiciela łotewskiego narodu, widać to wyraźnie w dialogu, jaki zapla-nował pomiędzy Lāčplēsisem i imantą. Pierwszy mówi: „Jesteś młodszym i późniejszym bohaterem, moim następcą, idź pierwszy się rozejrzeć”, imanta odpowiada: „nie mogę iść (…). Jestem słabszy od was, starych bohaterów, idź ty. Lāč[plēsis:] staliśmy się przecież braćmi Liwów. Jesteś Liwem i naszym

3 Janīna kursīte (2001b: 87) skłania się ku temu, by identyfikować imantę z cyklicznie umierającym i powracającym do życia bóstwem imieniem Jānis. również Grabowski (1881c: 331) poszukiwał pierwowzoru „śpiących rycerzy” pośród europejskich bóstw.

un dievus. nozīmīgs fakts ir tas, ka Zilais kalns Latvijas kosmogoniskajā koncepcijā iznira no ūdens un ar saviem plašumiem pārklāja visumu un kļuva par dievu mitekli. svarīgāks ir tas, ka ūdens literārajā pasaulē sāka funkcionēt kā dusošā bruņinieka mītne.

imantas literārais tēls latviešu rakstniecībā tiek neparasti bieži aprakstīts Zilā kalnā kontekstā. Dramaturgs Jānis rainis (1865-1929), kas bez šaubām visbiežāk savā daiļradē skāra „dusošā bruņinieka” tematu, nepabeigtās lu-gas Imants pierakstos atzīmēja vērtīgu izteikumu „pērkondēlu lodes pāršķeļ pušu Zilo kalnu, kur guļ imants” (rainis 1981: 103). autora nodoms tiešā veidā attiecas un paplašina Pumpura radīto leģendu par imantu, kas vēl ne vienu vien reizi tiks izmantots raiņa daiļradē. kā izšķiras lugas Imanta varoņa liktenis nav zināms, jo pēdējais cēliens netika uzrakstīts, taču ir zināms, ka viens no autora mērķiem bija pamodināt imantu Zilajā kalnā. (rainis 1981: 87, 103)3. īsa piezīme no 1917. gada 8. aprīļa skan intriģējoši: „Zilais kalns. iesāk tāpat kā imantu ar diendusu. Zēns, līdzi imam, paliek par sargu” (rainis 1981: 147). raiņa lugā visticamāk bija jāpiedzimst jau-nam varonim – vēl vienam „dusošam bruņiniekam”, varbūt šīs nodoms bija tapis to pārdomu ietekmē, kuras autors iemūžināja uz papīra dažus mēnešus agrāk:

Pumpura Lpl. lūkoja par latviešu varoni iecelt latviešu teikas varoni. to uzņēma

u.n. ar panākumiem. bet Lpl. netapa par tautas varoni; uzvarēja tomēr svešais,

diletanta darinātais imants. Par ko? un par ko imants nau uzveicams? varbūt: es

pats solīju ima drāmu. nu pats sev stāvu ceļā. bet, kad es vainīgs, vai es nevaru

vērst par labu: solījis imantu, tad nu te ir, bet citāds nekā Merķeļa, tautas un mans

(rainis 1981: 117-118).

no raiņa dienasgrāmatas, kas tika rakstīta lugas tapšanas laikā, izriet ka viņš nevarēja izšķirties, kuru varoni galu galā izvēlēties par vadoni un Latvijas tautas glābēju, šīs šaubas skaidri attēlo saruna, kuru autors bija iecerējis starp Lāčplēsi un imantu. Pirmais saka: „tu jaunākais un vēlākais varonis, mans pēcnieks, ej tu pirmais lūkoties”, imanta atbild: „es nevaru iet (…). es esmu vājāks par jums, veciem varoņiem, ejat jūs. Lāčplēsis: Mēs taču tapām brāļi ar lībiem. tu lībietis un mūsu varonis” (rainis 1981: 127).

3 Janīne kursīte salīdzina imantu ar dievību vārdā Jānis. Dievība atkārtoti mirst un atdzimst (kursīte 2001b: 87). Jāievēro ka Grabovskis arī meklēja dusoša bruņinieka pro-totipu starp eiropas dievībām (Grabowski 1881c: 331).


bohaterem” (rainis 1981: 127). należy żałować, że dramat Imants nie powstał, że nie sposób dowiedzieć się, jak ostatecznie zakończył się spór pomiędzy młodym i starym, liwskim i łotewskim bohaterem, który z nich okazał się silniejszy. trudno ocenić, czy poniższy fragment aktu i miał być rozwiązaniem ostatecznym, czy Lāčplēsis przekazał władzę imancie i usunął się w cień:

(naprzeciw imanty zjawia się nagle wielki zbrojny mąż z włócznią w dłoni – Lāčplēsis.)

iMants

(Zrywa się na nogi i woła.)

któż ty?

PostaĆ LāČPLĒsisa

Jestem ten, który nie kończy walki przed nocą.

idzie noc – masz oto mego ducha i uniknij nocy!

Dokończ to, czego ja nie zdołałem!

(końcem oszczepu dotyka imantę.)

iMants

(Zrywa się.)

kimże ja jestem? Jak trawa więdnę!


Zwiędnąć, nie znaczy umrzeć. […]

iMants

skąd siłę brać?


Poprzez walkę. […]

iMants

(sam, przysiada, kryje twarz w rękach.)

Duchem jesteś wielkim!

(Zrywa się na nogi.)

cóż to? czyżby sen mnie ogarnął?

czy nagły był to wiatr? czy ludzka mowa?

var tikai nožēlot, ka luga Imants ne tika pabeigta un to, ka nav iespējas uzzināt, kā beigās izvērtās strīds starp jauno un veco, līvu un latviešu va-roni, kurš no viņiem izrādītos stiprāks. ir grūti spriest, vai zemāk uzradīts pirmā akta fragments tiktu izmantots kā galīgais risinājums, vai Lāčplēsis nodotu varu imantam, bet pats paliku ēnā:

(imanta priekšā piepeši parādās liels bruņots tėls ar šķēpu rokā – Lāčplēsis.)

iMants

(uzšaujas kājās un iesaucas.)

kas esi tu?

LāČPLĒša tĒLs

es tas, kas nebeidz cīnīties pret nakti.

nāk nakts – še tev mans gars un vairi nakti!

ved galā to, ko nepabeidzu es!

(viņš ar šķēpa galu aizskar imantu.)

iMants

(satrūkstas.)

kas es? kā zāle vīstu!

LāČPLĒša tĒLs

vīst, ne mirt. […]

iMants

kur spēku ņemt?

LāČPLĒša tĒLs

iekš cīņas. […]

iMants

(viens, apsēstas, apsedz vaigu rokām.)

tu lielais gars!

(tad uzlec kājās.)

kā? Miegs bij mani veicis?

vai pēkšņa pūsma bij? vai ļaužu runas?


(Przytomnie.)

nie – poruszone serce znów staje się czyste,

niczym chłodnym oddechem Dźwiny obmyte!

- - Poprzez walkę czerpać siłę – na walkę przyszłą –

- - ach, tak młody jeszcze jestem! tak słaby!…

(rainis 1981: 16-17)

ciekawy jest jeszcze jeden fakt – postać imanty pojawiła się w literaturze jako pierwsza i to wokół niej zaczęła zawiązywać się legenda o śpiącym rycerzu z błękitnej Góry, a mimo to rainis nazywa go „młodszym”, czyżby oznaczało to „mniej ważny”, „gorszy”, „nie-łotewski”? nie wydaje się. najpewniej chciał jedynie podkreślić w ten sposób bajeczny, odwieczny rodowód Lāčplēsisa.

3. LāČPLĒsis – rycerZ ŚPiący w Dźwinie4

imanta w nieukończonym dramacie rainisa, stojąc na zgliszczach rygi, pyta: „czy tu walczył Lāčplēsis i utonął w odmętach? Po latach stu ze snu się podźwignie?” (rainis 1981: 14). Zdanie to wskazywać by mogło na pewną cykliczność, naprzemienność pojawiania się imanty i Lāčplēsisa w literaturze, szczególnie w dramatach rainisa, ale wiadomo już, że może to być wynik wątpliwości targających w owym czasie autorem. niemogący wybrać waż-niejszego i przydatniejszego z bohaterów rainis, a za nim późniejsi autorzy, często traktowali ich obu jako jedność, synonimy tej samej drzemiącej w na-rodzie siły (por też: ruņģe 1983). najdobitniej wskazuje to fragment: „ratuj – Lāčplēsisie! imanto! – Przyjdź! nie odchodź! – Prowadź nas!” (rainis 1981: 37).

Lāčplēsisa powołał do życia jako pierwszy andrejs Pumpurs w eposie zatytułowanym właśnie Lāčplēsis, który stanowi swego rodzaju podsumo-wanie wszystkich dotychczasowych prób wykreowania narodowego boha-tera. ukazał się on w 1888 r. i, jak się później okazało, a o czym wspomniano już wcześniej poprzez cytat z dzienników rainisa, nie był to dobry czas dla bohatera. romantyzm narodowy był już w literaturze rozdziałem zamknię-tym, hasła młodołotyszy nieco już przebrzmiały, zwrot ku przeszłości nie był kierunkiem, który chcieli obierać Łotysze. Jest to bodajże jedyny raz, kiedy Lāčplēsis pojawia się nie w porę, kiedy Łotysze nie chcą bohatera.

Pumpurs wykreował postać osiłka, wzorując się przede wszystkim na treści łotewskich bajek należących do typów atu650a oraz atu301b,

4 Ponieważ postaci Lāčplēsisa poświęcono ostatnio wiele artykułów i osobnych publi-kacji (m.in. Lāms 2008; cimdiņa 2010), autorka skupia się na rozgrywającej się na kartach literatury walce Lāčplēsisa i imanty o pierwszeństwo pośród narodowych bohaterów.

(Gaiši.)

nē – sakarsusi sirds top atkal dzidra,

kā vēsas Daugavdvašas noskalota!

- - iekš cīņas spēku ņemt – priekš tāļāk cīņas –

- - ak, es tik jauns vēl esmu! es tik vājš!…

(rainis 1981: 16-17)

Pastāv vēl viens interesants fakts par to, ka imantas tēls ir parādījies lite-ratūrā daudz agrāk un ap viņu sāk veidoties leģendas par dusošiem bruņinie-kiem Zilajā kalnā, bet neskatoties uz to rainis sauc viņu par „jaunāko”, vai tas nozīmē, ka viņš ir „mazsvarīgāks”, „sliktāks”, „nelatviskās”? tā nešķiet. Droši vien gribēja tādā veidā uzsvērt pasakaino un seno Lāčplēša izcelšanos.

3. LāČPLĒsis – Dusošais bruņinieks DauGavā4

raiņa nepabeigtajā lugā, stāvot uz rīgas pelniem, imanta vaicā: „te kāvies Lāčplēsis un grimis dzelmē? Par simtiem gadiem celšoties no miega?” (rainis 1981: 14). Jautājums varētu norādīt uz sava veida cikliskumu – Lāčplēša un imantas mainīgo parādīšanos literatūrā, īpaši raiņa lugās. taču tekstā var manīt šaubas, kuras tajā laikā nomāca autora prātu. rainis, kā arī citi viņa sekotāji, nespēja izšķirties par to kurš no varoņiem ir svarīgāks un noderī-gāks, tāpēc bieži vien traktēja abus tēlus kā vienu veselumu, kā sinonīmu vienām un tām pašam dusošam spēkam tautā (skat. s.c. v. ruņģe 1983). šo domu vislabāk raksturo sekojošais fragments „Glāb, Lāčplēs! – imant! – aiziet – neej! – ved mūs!” (rainis 1981: 37).

andrejs Pumpurs bija pirmais rakstnieks, kurš pamodināja savā eposā Lāčplēsi un šīs tēls tiek uzskatīts par savā veida apkopojumu visiem mē-ģinājumiem radīt tautas varoni. Grāmata tika izdota 1888. gadā, kā vēlāk izrādījās, par ko tika minēts arī citātā raiņa dienasgrāmatā, šis nebija labs laiks tautas varoņa dzimšanai. tautiskais romantisms kā literatūras virziens bija jau beidzis savu pastāvēšanu, jaunlatviešu vadošās idejas jau izska-nēja, atgriešanās pagātnē vairs nebija tas virziens, kuram latvieši gribēja sekot. Droši vien tas ir vienīgais laiks, kad Lāčplēsis parādās nelaikā, kad latviešu tauta negrib varoni.

Pumpurs drošsirža tēlu darināja balstoties uz latviešu tautasdziesmu parauga, kas pieder pie atu650a un atu301b tipa, papildus eposa ie-

4 ņemot vērā to, ka Lāčplēša tēlam tika veltīts diezgan daudz pētījumu un publikā-ciju (Lāms 2008; cimdiņa 2010) autore pievērsās galvenokārt pārdomām par imantas un Lāčplēša cīņu par vadoņa lomu latviešu literatūrā.


a we wstępie do eposu zawarł bajkę o synu niedźwiedzia, którą šmits (1925- -1937) zaklasyfikował do typu atu650a i włączył do zbioru Bajki i podania (atu650a: Silny Ansis, wariant 23). Zapis ten opatrzył jednak uwagą, że nie jest to z pewnością tekst oryginalny, ale literacka fantazja. w żadnym z pozostałych trzydziestu odnotowanych przez badacza wariantach bajki nie występuje postać imieniem Lāčplēsis, żaden też nie wspomina o tym, że siła bohatera skrywa się w jego niedźwiedzich uszach, te ważne elementy zostały wykreowane przez Pumpursa na potrzeby eposu.

Lāčplēsis nie jest więc – jak imanta – postacią historyczną, ale zlepkiem bohaterów łotewskich bajek o dzielnych, walecznych młodzieńcach, jest uro-dzonym i wykarmionym przez niedźwiedzicę, a następnie usynowionym przez władcę zamku w Lielvārde Łotyszem, któremu sam bóg Pērkons przeznaczył los bohatera. Dojrzały Lāčplēsis podobnie jak imanta jest dzielnym i spra-wiedliwym rycerzem, który gotów jest zginąć za swą ojczyznę. tak samo jak on, podczas święta Līgo na błękitnej Górze, zostaje jednogłośnie wybrany na przywódcę wojsk skierowanych przeciwko niemcom. Przerwane święto ponownie więc staje się zapowiedzią pojedynku bohatera z wrogiem, którego tym razem reprezentuje Mroczny rycerz. Pojedynek ten nie zakończy się jed-nak śmiercią Lāčplēsisa, ale, jak w wierszach o barbarossie i imancie, chwilo-wym uśpieniem i zapowiedzią ponownego przyjścia w odpowiedniej chwili:

i nadejdzie razu pewnego ten moment,

Gdy on wroga swego,

w dół zepchnie,

w przepaść strąci, -

Zakwitnie dla kraju czas nowy,

cieszyć się będzie wolnością.

(Pumpurs 1988: 260)

nie jest to jedyny przypadek „zaśnięcia” bohatera pod powierzchnią wody, a następnie powrotu do żywych. Motyw ten spotkać można np. w łotewskich bajkach o ryskiej czarownicy (por. ancelāne 1994: 194-200) czy w folklorze słowian. Jan karłowicz zanotował w powiecie lidzkim dwie bajki (Brat i sio-stra oraz O zamurowanym chłopcu), w których topielcy wynurzają się z wody, by nieść pomoc swoim najbliższym (karłowicz 1887: 253-255; 268-270). na-leży pamiętać, że wodę, podziemia i góry często utożsamiano z zaświatami, a moment zamknięcia w górze lub zanurzenia w wodzie to moment przejścia

vadā iesaistīja pasaku par lāča dēlu, kuru šmits (1925-1937) kvalificēja kā atu650a tipu un pievienoja to pie Pasakas un teikas apkopojuma (atu650a: Stiprais Ansis, tips 23). ierakstam pievienoja komentāru un ar pārliecību atzīmēja, ka tas nav oriģināls teksts, bet literāra fantāzija. ne-vienā no trīsdesmit saglabātiem pasaku variantiem zinātnieks neatrada varoni vārdā Lāčplēsis, ne vienā no variantiem netiek minēts, ka varoņa spēks slēpjas lāča ausīs. var secināt, ka šos svarīgus elementus Pumpurs radīja pats eposa vajadzībām.

Lāčplēsis pretstatā imantam nav vēsturisks varonis, bet ir aizgūts no latviešu tautas pasakām par drošsirdīgiem, bezbailīgiem jauniešiem. viņu izaudzināja lāča māte, vēlāk Lielvārdes pils valdnieks pieņēma viņu par savu dēlu un latvieti, bet pats Pērkona dievs sagatavoja viņam varoņa likteni. nobriedis Lāčplēsis līdzīgi kā imanta ir drosmīgs un taisnīgs bruņinieks, kas ir gatavs atdot savu dzīvību dzimtenei. Lāčplēsi, tādos pašos apstākļos kā imantu – Līgo svētku laikā, Zilā kalna galā, tauta ievēl par karapulka vadoni cīņā pret vāciešiem. Pārtrauktie svētki atkal pārtop par varoņa un ienaidnieka cīņas pareģojumu, pretinieku šoreiz simbolizē tumšais bruņi-nieks. toties divkauja nebeidzas ar Lāčplēša nāvi, bet līdzīgi kā dzejoļos par barbarossu un imantu, ar īslaicīgu aizmigšanu un pravietojumu par atkārtotu atgriešanos svarīgā brīdī:

un ar reizi nāks tas brīdis,

kad viņš savu naidnieku,

vienu pašu lejā grūdis,

noslīcinās atvarā, -

tad zels tautai jauni laiki,

tad būs viņa svabada!

(Pumpurs 1988: 260)

tas nav vienīgais gadījums, kad varonis aizmieg ūdens dzīlēs un pēc kāda laika atgriežas pie dzīvajiem. šādu motīvu var sastapt arī latviešu tautas pasakās par rīgas raganu (sal. ancelāne 1994: 194-200) vai arī slā-vu folklorā. Jānis karlovičs Lidas apgabalā atzīmēja divas pasakas (Brālis un māsa un Par iemūrētu puiku), kur nogrimušie varoni iznirst no ūdens, lai palīdzētu saviem tuviniekiem (karłowicz 1887: 253-255; 268-270). ir jāatcērtas, ka ūdens, pazemes un kalni bieži tika saistīti ar aizsauli, bet ieslēgšanas brīdis kalnā vai grimšana bija dzīvo un mirušo pasaules šķēr-


ze świata żywych do świata umarłych. u eliadego czytamy, iż „zanurzenie w wodę jest równoznaczne nie z ostatecznym zgaśnięciem, ale z przejściowym powtórnym włączeniem się w to, co nieokreślone, po czym następuje nowy akt stworzenia, nowe życie lub «nowy człowiek»” (eliade 1970: 143; por. też: bartmiński 1999: 153-187; kowalski 1998: 502-508). nieistotne zatem, gdzie oczekuje bohater stosownej chwili, by powrócić, ważne, by było to miejsce zawieszone pomiędzy dwoma światami. w legendach o śpiących rycerzach wymienia się więc najczęściej góry i jaskinie, ale bywają także podziemia zamku, pieczary, jaskinia nad jeziorem, zapadlisko pod wsią, pod kościołem, jama czy mogiła (por. m.in. carnoy 1887; 1888a; b; Grabowski 1881a; b; c).

Dzień przebudzenia bohatera nadszedł szybko – w roku 1904, w przededniu rewolucji 1905 r. w rosji. Lāčplēsisa przebudził Jānis rainis, jak wiadomo – z powodzeniem, w dramacie symbolicznym Ogień i noc i ponownie uczynił z niego bohatera-rycerza, chociaż mniej pewnego siebie, mniej zdecydowanego, chwiejniejszego, niebędącego już gwarantem szybkiego nadejścia upragnionej wolności. niedźwiedziouchy ponownie podejmuje walkę z nocą i jej potwor-nościami, uczestniczy w odwiecznej, kosmicznej walce dobra ze złem, na nowo daje nadzieję na lepsze jutro. od chwili gdy dramat rainisa ujrzał światło dzienne, Lāčplēsis stale symbolizuje wewnętrzną siłę nieugiętego przed ni-kim i niczym łotewskiego narodu. kreacja rainisa przyczyniła się do wzrostu popularności tej postaci, która szybko stała się symbolem walczącego narodu łotewskiego i zaczęła przekraczać granice nie tylko baśni, ale i literatury.

w eposie Pumpursa Lāčplēsis pokonuje przeciwności losu z pomocą przyja-ciół, ale do ostatecznej walki staje sam i tylko on ma moc pokonania wroga. rainis z kolei wyraźnie podkreśla, że bez pomocy spīdoli, bez jej mądrości, Lāčplēsis jest postacią niepełną, niepotrafiącą ocenić swych rzeczywistych możliwości, niedojrzałą do stawienia czoła najgroźniejszemu z wrogów. w ten sposób wyraził autor rozczarowanie postawą społeczeństwa łotewskiego, podobnie zresztą jak we wspomnianym dramacie Imants. wydaje się, że wraz z pogrzebanymi, jak sądziło wielu Łotyszy, nadziejami na wolność, pogrze-bany miał być też narodowy bohater, śpiący rycerz miał zasnąć na zawsze. w dramacie o imancie rainis utożsamił tego bohatera z narodem, silniej jeszcze zespolony był też Lāčplēsis. nie mógł więc silny być przywódca, sko-ro słaby był naród. rainis poprzez rycerskie, bohaterskie postawy swoich bohaterów rozwiązać chciał problemy Łotwy, dążyć do naprawy narodu, do zmiany kierunku myślenia i częściowo udało się to osiągnąć dzięki ogromnej popularności dramatu Ogień i noc i nowemu wizerunkowi Lāčplēsisa.

sošana. eliāde rakstīja, ka „grimšana ūdenī nav līdzvērtīga ar pastāvēšanas liesmas nodzēšanu, bet gan ar iesaistīšanu atkārtota parēja caur to, kas nenoteikts, pēc kā arī seko jauns radīšanas akts, jauna dzīvība, «jauns cilvēks»”(eliade 1970: 143; skat. arī bartmiński 1999: 153-187; kowalski 1998: 502-508). tāpēc nav nozīmes tam, kur varonis gaida piemēroto brīdi, lai atkal augšāmceltos, svarīgi ir tas, lai tā būtu vieta starp divām pasaulēm. Leģendās par „dusošiem bruņiniekiem” bieži tiek minēti kalni un alas, var arī sastapt pils pazemes, alas pie ezeriem, nogruvumus zem ciematiem, baznīcām, bedres vai arī kapus (skat. s.c. carnoy 1887; 1888a; Grabowski 1888a; b; c).

varoņa atmošanās diena pienāca ātri – 1904. gadā jeb 1905. gada krie-vijas revolūcijas priekšvakarā. ka jau ir zināms, Lāčplēsi simboliskajā lugā Uguns un Nakts ar panākumiem pamodināja rainis un no jauna padarīja viņu par varoni un bruņinieku, taču nepārliecinātāku, neuzņē-mīgāku, nestabilāku, ne tik drošu vēlamās brīvības sasniegšanā. Lāčausis atkal sāk ciņu ar nakts tumsu un visiem tas briesmoņiem, viņš piedalās neiznīkstošā visuma cīņā starp labo un ļauno, no jauna dod cerību uz labāko nākotni. no tā brīža, kad raiņa luga ieraudzīja gaismu, Lāčplēsis pastāvīgi simbolizē latviešu tautas iekšējo spēku, kas nekad un neviena priekšā nekritīs ceļos. raiņa luga veicināja šī tēla popularitāti, kurš īsā laikā kļuva par latviešu tautas brīvības cīņas simbolu un sāka iekarot ne tikai tautas pasaku, bet arī daiļliteratūras robežas.

Lāčplēsis Pumpura eposā pārvar likteņa grūtības ar draugu palīdzību, bet izšķirošajā cīņā stājas viens pats. tikai viņam piemīt spēks, ar kura pa-līdzību viņš var uzvarēt ienaidnieku. rainis savukārt skaidri atzīmē, ka bez spīdolas palīdzības, bez viņas gudrības. Lāčplēsis ir nepilnīgs tēls, nespē-jīgs novērtēt savas patiesās spējas, ir nenobriedis cīnieties ar visbīstamāko ienaidnieku. autors šādā veidā izteica savu vilšanos latviešu sabiedrībā, līdzīgi kā iepriekšminētajā lugā Imants. var spriest, ka kopā ar apbedītā-jam cerībām uz brīvību, kā domāja daudzi latvieši, tika apbedīts arī tautas varonis, dusošajam bruņiniekam bija jāaizmieg uz visiem laikiem. rainis lugas Imanta varoni pielīdzināja tautai, Lāčplēša saikne ar tautu bija vēl ciešāka. spēcīgs vadonis nevarēja tapt, jo tauta bija pārāk vāja. rainis ar savu tēlu varonīgām rakstura īpašībām, lēmumiem gribēja atrisināt Latvijas problēmas – tiekties labot tautu, mainīt domāšanas virzienu, un pateicoties plašai Uguns un Nakts popularitātei, kā arī jaunajam Lāčplēša veidolam, viņš savu mērķi daļēji sasniedza.


4. viDvuts – ŚPiący króL Łotewski

Dramat Ogień i noc rainisa oraz epos Pumpursa Lāčplēsis łączy jedna postać, która jest od syna niedźwiedzicy i „wytworu dyletanta” dużo mocniejsza, a rola, jaką pełni w pierwszym z utworów, jest bardzo istotna. Postacią tą jest vidveds, viduveds – staruszek czas (u rainisa). Jego nauki są tylko dla tych, „którzy mogą [je – J.P.] zrozumieć i unieść” (Pumpurs 1988: 189). tym wybranym jest właśnie Lāčplēsis, któremu na kartach eposu Laimdota od-czytuje słowa mędrca ze starych, zakurzonych zwojów tłumaczących przeszłe i przyszłe dni Łotwy. w życiu bohatera, w chwilę po odczarowaniu Zamku wróżbitów w chmurze światła pojawia się viduveds, mówiąc:

Mój synu, życzę dobrze

tobie i łotewskiemu narodowi! Pokonałeś diabły

złe, odebrałeś ciemnym mocom Zamek wróżbitów;

Jutro pokaże się on w świetle dnia. Poniesiesz narodowi

Światło i zebrane tu duchowe skarby przodków,

Pośród których znajdują się też prawa moje.

Powiedz tam w górze, że prawa te z boskości wyrosłe, -

Zachowawszy je, naród rozkwitnie i żyć wiecznie będzie!

viduveds moje imię. Ja dałem początek łotewskiemu ludowi.

synu mój, zostań pośród bogów, śpij spokojnie teraz

w Zamku wróżbitów, moje córki cię ukołyszą!

(Pumpurs 1988: 184)

także w prologu dramatu rainisa na skraju wolno płynącego pochodu bohaterów pojawia się viduveds i jego trzy białe córy. starzec, z początku je-dynie obserwator, chwilę później wśród tłumu wypowiada znamienne słowa:

nie przeszkadzajcie Lāčplēsisowi w pochodzie śmierci! Jego walka jest największą, jaką

widziała ludzkość, on idzie, by się spełnić. co odbieracie jako niewypowiedziane zagroże-

nie, to tylko pierwszy oddech poranka, dzień wielkiej walki wciąż przed nami; czuwajcie,

bym nie znalazł was śpiących, gdy przyjdzie czas i Lāčplēsis powiedzie was do ostatecznej

bitwy. w was jest ten klucz i ten zamek. nawet gdy zamek zostanie otwarty, nie skończy się

marsz Lāčplēsisa, zacznie się piękna bezkrwawa walka pod wodzą spīdoli (rainis 1930: 7).

Dochodzący z zaświatów głos staruszka czasu usłyszy Lāčplēsis raz jeszcze we śnie chwilę przed wynurzeniem się na powierzchnię Zamku wróżbitów:

4. viDvuDs – Dusošais Latviešu karaLis

raiņa lugu Uguns un nakts un Pumpura eposu Lāčplēsis apvieno viens varonis, kas ir daudz spēcīgāks no lāča dēla un no amatiera kreatūras, viņa loma ir ļoti nozīmīga. tēla vārds ir vidvuds – rainā darbā vidvuds ir Likteņtēvs. sirmgalvja gudrība ir domāta tikai tiem, „kuri var saprast un panest” (Pumpurs 1988: 189). eposa lapaspusēs šis izredzētais ir Lāčplēsis, kuram gudrā vārdus lasa Laimdota, no veciem un putekļainiem tinumiem. Gudrā vārdos tiek skaidrota Latvijas pagātne un nākotne. Pēc burtnie-ku pils atburšanas pilnīgi negaidīti gaismas mākonī padārās vidvuds un griežas pie varoņa ar sekojošiem vārdiem:

Mans dēls, vēlēju labu

tevim un latviešu tautai! tu esi pārspējis jodus

negantos, atņēmis tumsības varai burtnieku pili;

rītā tā rādīsies dienas gaišumā. Gaišumu nesīs

tautai ar šeitan sakrātās vectēvu garīgas mantas,

kuru starpā atrodas arī likumi mani.

saki tur augšā, ka likumi šie ir iz dievības ņemti, -

uzturot viņus, tauta zels un mūžīgi nemirs!

viduveds esmu es. esmu dibināj‘s latviešu tautu.

Mans dēls, dzīvo ar dieviem, guli mierīgi tagad

burtnieku pilī, manas meitiņas iemidzīs tevi!

(Pumpurs 1988: 184)

raiņa lugas prologā varoņu gājiena nomalē parādās vidvuds un viņa trīs baltas Meitas. sirmgalvis, kurš no sākuma ir vienīgi novērotāja lomā, brīdi vēlāk stājas pūļa priekšā un pauž nozīmīgus vārdus:

netraucē Lāčplēsi nāves gaitā! viņa cīņa lielāka, nekā cilvēki redzējuši, viņš iet sevi

piepildīties. ko jūs izjutāt nesakāmās briesmās, ir rīta pirmais svīdums, lielā cīņas

diena vēl priekšā; modrējāties, lai nerod jūs gulošus, kad nāks laiks, un Lāčplēsis

vedīs jūs galējā kaujā. iekš jums ir tā atslēga un tā pils. bet kad ari pils būs atslēgta,

vēl nebus beigta Lāčplēša gaita un sāksies skaistā cīņa bez asinīm spīdolas valstībā

(rainis 1930: 7).

Lačplēsis pirms atmosties un pāradīties burtnieku pilī vēlreiz izdzirdēs no aizsaules Likteņtēva balsi:


Pokonałeś wszystkie złe moce,

samego władcę zła;

ofiarowałeś siebie, zwyciężyłeś siebie

Jesteś wolny i czynisz wolnymi. –

Dla światła otworzysz zamek zapadły,

Jego światło całą opromieni ziemię.

[…]

Jestem starym ojcem narodu, stałem

u jego kołyski,

ukułem klucz wolności do zamku,

ten przepadł w otchłani, gdy ciemność nastała.

[…]

klucz wolności zachowaj w rękach.

Jeśli przepadnie, przepadnie i zamek, i ty.

(rainis 1930: 41)

vidvuds przemawia do Lāčplēsisa we śnie niczym prorok, a ów sen jest snem proroczym. starzec stał u kolebki Łotwy, jego następca, nowy bohater, ma ją ratować przed złem i ostatecznym pogrążeniem w niebycie. Pumpurs, podobnie jak inni jemu współcześni, był przekonany, że vidvuds – protoplasta Łotyszy – to postać historyczna (rudzītis 1888: 307). w rzeczywistości imię widewuto pada po raz pierwszy w Xvi w. u erazma stelli (De Borussiae an-tiquitatibus, 1518), simona Grunaua (Preussische Chronik, 1529) oraz Lukasa Dawida (Preussische Chronik, 1583) w związku z etnogenezą Prusów. na prze-łomie Xviii i XiX w. z kroniki tej korzystali też niemcy wschodniobałtyccy opisujący historię Łotwy, a jednym z pierwszych, który umieścił widewuta – protoplastę Prusów – na kartach łotewskiej historii, był Garlieb Helwig Merkel, który w dziele Die Vorzeit Lieflands: ein Denkmahl des Pfaffen- und Rittergeistes (1798-1799) nazwał widewuta łotewskim Mojżeszem5, królem, twórcą ich prawa i religii. właśnie ustanowione przez widewuta prawa, re-gulacje dotyczące funkcjonowania społeczeństwa zwróciły największą uwagę autorów, a zdaniem Merkela świadczyły o wysokim rozwoju cywilizacyjnym Łotyszy już na kilka wieków przed pojawieniem się niemców na wybrzeżu bałtyku. Za pośrednictwem Merkela widewut trafił do literatury łotewskiej – Pumpurs i rainis zaakcentowali jego mądrość, umiejętność rządzenia, po-

5 warto tu wspomnieć artykuł kārlisa kundziņša (1869), który powstał na podstawie treści kroniki simona Grunaua oraz twórczości Garlieba Merkela.

tu pārspēji visas ļaunuma varas,

Pašu ļaunuma patvaldnieku;

tu ziedoji sevi, tu pārspēji sevi,

tu esi brīvs un dari brīvus. -

Gaismai tu atslēdzi grimušo pili,

nu viņas gaisma pa visu zemi staros.

[…]

es vecais tautas tēvs, es stāvējis

Pie viņas šūpuļa,

Pils brīvības atslēgu es tai kalu,

tā grima dzelmē, kad tumsai ļāvām mūs mākt

[…]

brīvības atslēgu paturi rokās.

Ja viņa grims, grims pils un tu.

(rainis 1930: 41)

sapnī vidvuds uzrunā Lāčplēsi kā pravietis un viņa sapnis ir pareģoju-ma sapnis. vecais vīrs stāvēja pie Latvijas valsts šūpuļa, viņa pēcnācējam, jaunajam varonim ir jāglābj valsts no ļaunuma un mūžīgās aizmirstības. Pumpurs, tāpat kā citi, viņa laikabiedri, bija pārliecināts ka vidvuds – Lat-viešu ciltstēvs, ir vēsturiska figūra (rudzītis 1888: 307). Patiesībā, vārdu videvudo pirmo reizi minēja erasmus stella Xvi gadsimtā (De Borussiae antiquitatibus, 1518), simons Grunau (Preussische Chronik, 1529) un Lu-kas Davids (Preussische Chronik, 1583) saistībā ar prūšu etnoģenēzi. Xviii un XiX gadsimtā mijā, šo hroniku izmantoja arī austrumbaltijas vācieši, kas aprakstīja Latvijas vēsturi, bet viens no pirmajiem rakstniekiem, kas atzīmeja latviešu kartēs videvudu – Prūšu ciltstēvu, bija Garlībs Helvigs Merķelis iztirzājumā Dei Vorzeit Lieflands: ein Denkmahl des Pfaffen- und Rittergeistes (1798-1799). viņš nosauca videvudu par latviešu Mozu5, karali, šīs tautas reliģijas un tiesību rādītāju. tieši videvuda noteiktie likumi un sabiedrības funkcionēšanas noteikumi pievērsa zinātnieka uzmanību, un pēc Merķeļa domām liecināja par latviešu civilizācijas augsto attīstību vēl vairākus gadsimtus pirms vāciešu ierašanās pie baltijas jūras krastiem. videvuds nonāca latviešu literatūrā pateicoties Merķeļim – Pumpurs un rainis uzsvēra varoņa gudrību, spēju valdīt, pieņemt pareizos lēmumus

5 šeit vērts pieminēt kārļa kundziņa rakstu (1869), kurš tika uzrakstīts balstoties uz simona Grünaua un Garlieba Merkeļa daiļrades pamata.


dejmowania właściwych decyzji i przede wszystkim doskonałe rozeznanie i zrozumienie sytuacji w kraju. Lāčplēsis, który w literaturze pięknej przeło-mu XiX i XX w. wykreowany został na jego następcę, stał się jednocześnie spadkobiercą państwa o wielowiekowej historii. Łotewska literatura zyskała też śpiącego rycerza już nie o bajkowym, ale królewskim pochodzeniu.

wykorzystał ten fakt Jēkabs Lautenbahs-Jusmiņš (1847-1928), czyniąc z vi-dvudsa głównego bohatera dzieła Niedrīšu Vidvuds, czyli potężnych mężów czyny w pradawnej Łotwie (1891/1928). utwór ten, zaplanowany jako epos narodowy, był bardziej jeszcze spóźniony niż Lāčplēsis, a z powodu zawi-łej treści szybko trafił na margines literatury. Jednak wykreowana w nim postać do dziś jawi się niezwykle barwnie i pociągająco. vidvuds zaraz po urodzeniu rozrywa niedźwiedzia i rozpoczyna pełne przygód i niezwykłych czynów życie, które kończy się w sposób nieoczekiwany. o ile na młodość i dorosłość vidvudsa składa się zlepek zdarzeń i czynów zapożyczonych od wielu różnych bohaterów łotewskich baśni, o tyle scenariusz starości powstał na podstawie odpowiednich fragmentów kroniki simona Grunaua. vidvuds Lautenbahs-Jusmiņša wybiera przy końcu swych dni żywot pustelnika i jako najwyższy kapłan reguluje sprawy religijne Łotyszy, ustanawia nową reli-gię, buduje świątynię dla nowych bogów, występuje jako sędzia i rozjemca, a ostatecznie wstępuje na stos i składa siebie bogom w ofierze. Śmierć jego nie oznacza jednak końca – podobnie jak barbarossa, imanta i Lāčplēsis – vidvuds w odpowiednim czasie powróci i rządzić będzie Łotwą.

ostatnie słowa utworu brzmią:

nie umarł dobrodziej narodu, zbawca,

odszedł on tylko na drugą stronę.

na pagórku, gdzie gaik rośnie,

Gdzie kamień Pērkonsa był w gaju,

Pod którym kryły się szczątki vidvutsa,

Zaczęły wzlatywać ptaki czarno-białe.

Lud wierzy, że krążyć będą wokół góry

sroki, w czarno-białych kubrakach,

Gdy niedrīšu vidvuts powstanie

Znowu by swoim ludem rządzić6.

6 fragment ten znalazł się dopiero w ii wydaniu eposu Lautenbahs-Jusmiņša (1928), wersja pierwotna z 1891 r. kończy się słowami „nie umarł dobrodziej narodu, zbawca, / odszedł on tylko na drugą stronę” (Lautenbahs-Jusmiņš 1891, 341).

un, galvenais, lielisku ieskatu un izpratni par situāciju valstī. Lāčplēsis XiX un XX gadsimta mijā daiļliteratūrās lappusēs tika radīts par vidvuda pēcteci un kļuva par valsts mantinieku, kura ir bagāta ar vēsturi. Latviešu literatūra ir ieguvusi dusošā bruņinieka tēlu, kuram ir nevis pasakainā, bet ar karaliskā izcelsmē.

šo faktu izmantoja Jēkabs Lautenbahs-Jusmiņš (1847-1928), kurš no vi-dvuda prototipa radīja literāra darba Niedrīšu Vidvuds jeb varenu vīru darbi Latvijas senātne (1891/1928) galveno vadoni. šis darbs bija plānots kā tautas eposs, bet vēl vairāk nekā Lāčplēsis nāca par vēlu, un sava sarežģīta satura dēļ tika ātri nobīdīts uz literatūras nomali, bet viņa ra-dīts tautas varonis vēl šodien šķiet neprasti daudzveidīgs un izteiksmīgs. vidvuds uzreiz pēc piedzimšanas nožņaudz lāci, un līdz ar to sāk bagātu piedzīvojumiem un neparastu varoņdarbu dzīvi, kas beidzas ar negaidītu pavērsienu. vidvuda jaunības gadi un nobrieduša cilvēka dzīve tika iz-veidota, balstoties uz notikumiem un varoņdarbiem, kuri tika aizgūti no latviešu pasakām, bet vecumdienu attēlojums tika izveidots pamatojoties uz simona Grunaua hronikas fragmentiem. Lautenbaha-Jusmiņa vidvuds sava mūža beigās izvēlas vientuļnieka dzīvi un kā visaugstākais priesteris nosaka jauno ticību, būve templi jauniem dieviem, figurē tiesneša lomā, galu galā upurē sevi ugunskurā. Līdzīgi kā barbarosas, imantas un Lā-čplēša bojāeja nenozīmē beigas – vidvuds noteiktā brīdī atgriezīsies un valdīs par Latviju.

Pēdējie darba vārdi skan:

nemira tautiņas labdaris, glābējs,

bet tik aizgāja citā saulē.

Ap kalna galiņu, kur auga birze,

kur bija birzītē Pērkoņa akmens,

Zem kuŗa glabāja vidvuta pīšļus,

iesāka skraidelēt baltmelni putni.

Ļautiņi tic, kad mitēsies skraidīt

Ap kalnu žagatas, baltmelni svārcīši,

ka tad niedrīšu vidvuts atkal

celsies pār savu tautiņu valdīt6.

6 šīs fragments tika iekļauts otrajā Lautenbaha-Jūsmiņa eposā izdevumā (1928), bet sākotnējā versija no 1891. gada, beidzas ar vārdiem „nemira tautiņas labdaris, glābējs, / bet tik aizgāja citā saulē” (Lautenbahs-Jusmiņš 1891, 341).


Powrócił w tym fragmencie Lautenbahs-Jusmiņš do poematu Merkela oraz wierszy rückerta, ruģēnsa i Pumpursa. Jest to montaż wielu dotychczas stosowanych rozwiązań w związku z kreacją łotewskiego „śpiącego rycerza”, ale sam vidvuds jako bohater narodowy, podobnie jak imanta, nie przyjął się i nie ustąpił miejsca Lāčplēsisowi. tylko ten ostatni, postać wyrosła z baśni, bliski jest sercom Łotyszy.

5. JUż CZAS!

co jakiś czas imanta, Lāčplēsis i vidvuds powracają na karty łotewskiej lite-ratury pięknej i – pomimo że ich postaci wciąż ewoluują, ich wątki stają się coraz to bogatsze i bardziej rozbudowane – rozpoznać w nich można „śpiących rycerzy” stworzonych przez pisarzy w drugiej połowie XiX i na początku XX wieku. role, jakie im się przydaje, od lat są niezmienne – wódz, budowniczy (narodu), przewodnik, wybawiciel.

Jednym z najnowszych tekstów, w którym „śpiący rycerz” odradza się na nowo, jest wydana w 2006 r. surrealistyczna powieść Jānisa elksnītisa i ed-garsa krastsa o tytule: Historia Vidvudsa. Testament małego człowieka. Jej główny bohater – bezdomny, sypiający w piwnicach ze szczurami, stały klient stołówki armii Zbawienia – nosi zarówno znajome już imię, jak i nazwisko – vidvuds ausainis (vidvuds uszaty) – a to z tego względu, że posiada trzecie ucho (elksnītis, krasts 2006: 7, 48). Łotewski bohater narodowy w swym najnowszym wcieleniu jest jednocześnie Lāčplēsisem i vidvudsem i chociaż jego wygląd pozostawia wiele do życzenia, okazuje się, że ma on w sobie siłę rycerza i moc proroka. Połączenie sił nie jest przypadkowe, autorzy powieści zdają sobie sprawę, że Łotwie potrzebny jest ktoś silny i waleczny, ktoś, kto stanie po stronie łotewskiej kultury, literatury i języka, gdyż, jak podkreśla m.in. bārbala stroda (2007), „naród łotewski przeżywa w ostatnich latach najgłębszy kryzys tożsamości od czasów romantyzmu narodowego”. Pro-blemy, z jakimi borykali się Łotysze w przeszłości, powracają – pomóc w ich rozwiązaniu ma właśnie na kartach powieści vidvuds-Lāčplēsis, który dowia-duje się o swym przeznaczeniu dopiero wraz z odzyskaniem przytomności po brutalnym pobiciu. trzej starcy: ojciec, syn i Duch oznajmiają, że jest ostat-nim z Lamekinów, od którego zależy przyszłość Łotwy. Początkowe wahanie vidvudsa, tak typowe dla Lāčplēsisa, szybko mija i nowy bohater, udaje się w daleką podróż pociągiem na syberię, by odnaleźć pergamin ze spisanymi losami Łotwy. Po wykonaniu tego trudnego zadania następuje nieoczekiwany zwrot. okazuje się, że podczas podróży vidvuds w rzeczywistości rozmawiał

Lautenbahs-Jusmiņš šajā fragmentā no jauna pievērsās Merķeļa poē-mas motīviem, kā arī rickerta, ruģēna un Pumpura dzejoļu tradīcijai. tā ir montāža no daudziem līdz šīm izdomātiem latviešu dusošo bruņinieku tēliem, pats vidvuds līdzīgi kā imanta nespēja aizņemt tautas varoņa – Lāčplēša vietu. tikai šis pēdējais, varonis, kas aizgūts no pasakām, ir tuvs latviešu sirdīm.

5. JAU LAIKS!

Laiku pa laikam imanta, Lāčplēsis un vidvuds atgriežas latviešu daiļlite-ratūras lapaspusēs, viņu raksturi turpina attīstīties, tēli kļūst arvien ba-gātāki un tiek pilnveidoti, jaunajos varoņos var atpazīt dusošo bruņinieku raksturīpašības no XiX gadsimta otras pusē un XX gadsimta sākuma. Lomas, kas tiem tika piešķirtas, gadu gaitā paliek nemainīgas – vadonis, sabiedrības veidotājs, glābējs.

viens no jaunākajiem tekstiem, kurā „dusošais bruņinieks” atdzimst tika izdots 2006. gadā. tas ir Jāņa elksnīša un edgara krasta sirreālistis-kais romāns, ar nosaukumu: Vidvuda stāsts. Mazā cilvēka derība. romāna galvenais varonis ir bezpajumtnieks, kas pavada naktis pagrabā, žurku sabiedrībā ir pastāvīgs Pestīšanas armijas ēdnīcas klients, viņa vārds un uzvārds ir jau labi pazīstams – vidvuds ausainis. vārdu viņš saņēma savas trešās aus dēļ (elksnītis, krasts 2006: 7, 48). Latvijas tautas varonim savā jaunākajā iemiesojumā piemīt gan Lāčplēša, gan vidvuda rakstur īpašī-bas, un, lai gan viņa izskats atstāj daudz vēlama, viņa ausīs ir bruņinieka spēks un pravieša vara. šo spēku savienojums nav nejaušs. romāna autori apzinās to, ka Latvijai ir vajadzīga kāda spēcīga un drosmīga personība, kāds, kas nostāsies latviešu kultūras, literatūras un valodas pusē, jo kā to norāda bārbala strode (2007), „latviešu tauta pēdējo gadu laikā pārdzīvo dziļāko identitātes krīzi kopš tautiskā romantisma laikiem”. Problēmas ar kurām latvieši sakaras pagātnē, ir atgriezušās, bet atrisināt tās grāmatas lappusēs palīdzes vidvuds-Lāčplēsis, kurš par savu likteni uzzina tikai tad, kad atgūstas pēc brutālas piekaušanas. trīs veci vīri: tēvs, Dēls, un Gars paziņo, ka viņš ir pēdējais no Lameķiniem, no viņa ir atkarīga Latvijas nākotne. vidvuda sākotnējā vilcināšanās, tik raksturīga Lāčplēsim, ātri pāriet un jaunais cilvēks ar vilcienu dodas tālā ceļojumā uz sibīriju, lai atrastu pergamentu, uz kura tika rakstīts Latvijas liktenis. Pēc šī grūta uzdevuma izpildīšanas notikumi iegūst negaidītu pavērsienu. izrādās, ka ceļojuma laikā vidvuds vadīja sarunu pats ar sevi, un pats sev noteica


sam ze sobą i sam sobie wyznaczał zadania, bo najstarszy mędrzec to on sam z przeszłości. on, który przybył z praczasu i złączył w tym, co jest, to, co było i będzie. w powieści przeszłość odżywa w teraźniejszości i, bez wątpienia, zaważy na przyszłości. wszystkie te trzy światy: przeszły, obecny i przyszły, łączy postać bohatera, postać odradzającego się rycerza.

Historia vidvudsa uszatego świetnie podsumowuje losy wcześniejszych ło-tewskich bohaterów. Początkowo człowiek z nizin społecznych, bez własnego domu i rodziny, który unika zaangażowania, boi się odpowiedzialności, nie potrafi zawalczyć o swoje, nagle przytomnieje, staje na nogi i zaczyna kiero-wać swym życiem, a nawet wpływać na życie innych. Świadomość własnej wartości i możliwości przychodzi powoli, a spojrzenie w lustro i ujrzenie tam bohatera, który zawalczyć musi o przyszłość całego narodu, zdumiewa. vi-dvuds elksnītisa i krastsa przychodzi w chwili wyraźnego kryzysu tożsamości narodowej, gdy wiara w bohaterów i ich moc zaczyna upadać. Przekonanie autorów o tym, że bohaterem może być każdy, że wymaga to tylko poruszenia właściwej struny i konsekwencji działania, jest bardzo silne.

Łotewscy bohaterowie zawsze przychodzą z przeszłości, są odwzorowa-niem rycerskich cnót, ale jednocześnie są zbyt słabi, aby zadać przeciwnikowi ostateczny cios. od ponad 200 lat nie narodził się na Łotwie nowy bohater, a ci, którzy już są, muszą dostosowywać się do panujących w danym mo-mencie w ojczyźnie warunków. są jednak zawsze wtedy, gdy potrzebna jest Łotyszom jakaś zewnętrzna, nadprzyrodzona siła: w chwili walki i przebudze-nia narodowego (w utworach ruģēnsa, auseklisa, Pumpursa, Lautenbahs-Jusmiņša i in.), przed wybuchem rewolucji 1905 r. i walk o niepodległość lat 1918-1920 (m.in. u rainisa). stoją u boku Łotyszy na uchodźctwie i na emi-gracji (m.in. w dramacie Videvuts burtnieku sencisa opublikowanym w roku 1931, ale powstałym trzynaście lat wcześniej; w prozie Dzintarsa sodumsa: Lāčplēsis na emigracji (1960-1990) oraz Konferencja bohaterów (1990), w po-wieściach Kurbads syn klaczy (1970) Jānisa turbadsa oraz Syn suki – bajka o psach i Łotyszach (1995) Jurisa rozītisa) oraz w Łotwie sowieckiej (szereg wierszy, m.in. Lāčplēsis Jānisa sudrabkalnsa), a w końcu aktywnie uczestni-czą w święcie odzyskania przez państwo niepodległości (przede wszystkim rockopera Lāčplēsis Māry Zālīte z muzyką Zigmārsa Liepiņša powstała w la-tach 1986-1987, wystawiona w sierpniu 1988 r.). są pośród Łotyszy także i dzisiaj (powieść elksnītisa i krastsa), lecz ich obecność odczuwają jedynie wybrani, którzy potrafią odczytać pozostawione im dziedzictwo.

uzdevumus, izdarās, ka viss vecākais vīrs no gudrajiem ir neviens cits kā viņš pats pagātnē. viņš ir nācis no aizvēstures un apvienojās ar to, kas ir, kas bija un būs. romānā pagātnes realitāte atdzīvojas tagadnē un noteikti ietekmēs nākotni. visas šīs trīs pasaulēs: pagātnes, tagadnes un nākotnes, apvieno viens varonis, varonis, kas atdzims kā bruņinieks.

vidvuda ausaiņa stāsts prasmīgi apkopo visu iepriekšējo latviešu varoņu likteņus. sākumā viņš ir cilvēks no zemāka slāņa, bez mājam un ģimenes, viņš izvairās no iesaistīšanās, baidās no atbildības, viņš nav spējīgs cīnīties par savu dzīvi, taču vēlāk attopas, nostājas uz kājām, ir sava likteņa saim-nieks, un tagad pat ietekmē citu cilvēku dzīves. savu vērtības sajūtu un pašapziņu attīsta pakāpeniski. varoņa sejas atspulgs spogulī rada izbrīnu, jo viņš ir spējīgs cīnīties par visas tautas nākotni. elksnīša un krasta vid-vuds atnāk valsts identitātes krīzes momentā, laikā, kad ticība varoņiem un viņu spēkam sāk izsīkt. autoru pārliecība par to, ka ikviens var kļūt par varoni ir ļoti spēcīga, tas tikai prasa attiecīgas stīgas nostiepšanu un spēcīgu rīcības konsekvenci.

Latviešu varoni vienmēr atgriežas no pagātnes, ir drosmīgo bruņinieku atspoguļojums, bet tajā pašā laikā ir pārāk vāji, lai uzvarētu ienaidnieku. Latvijā vairāk nekā 200 gadu garumā nepiedzima neviens jauns varonis, bet tiem kuri jau ir, jāpielāgojas pašreizējiem apstākļiem tēvzemē. viņi at-griežas tieši tad, kad latviešiem ir vajadzīgs pārdabisks spēks, viņi atgriežas cīņas un tautas atmodas laikmetā ruģēnā, ausekļa, Pumpura, Lautenba-ha-Jusmiņa u. c. darbos, raiņa daiļradē pirms 1905. gada revolūcijas un cīņas par neatkarību priekšvakarā 1918-1920 gados. atbalsta latviešus bēgļu gaitās un emigrācijā, piemēram, burtnieka senča daiļdarbā Videvuds, kas tika izdots 1931. gadā, bet tapa trīspadsmit gadus agrāk; Dzintara soduma prozā – Lāčplēsis trimdā (1960-1990) un Varoņu konference no 1990. gada, Jāņa turbadsa stāstos Ķēves dēls Kurbads no 1970. gada un Jūra rozīša stāsta Kuņas dēls – pasaka par suņiem un latviešiem no 1995. gada. varoņi atbalsta tautu arī Podomju Latvijā, viņi atdzīvojās dzejoļos, piemēram Jāņa sudrabkalna Lāčplēšī, bet beigās aktīvi piedalās svētkos par godu valsts brīvības atgūšanai, pirmkārt Māras Zalītes rokoperā Lāčplēsis ar Zigmāra Liepiņa mūziku. rokopera tapa 1986-1987 gados, bet tās pirmizrāde notika 1988. gadā. varoņi arī mūsdienās ir starp latviešiem, piemēram, jau agrāk minētajā elksnīša un krasta romānā, bet viņu klātbūtni sajūt vienīgi izre-dzētie, tie, kuri spēj izprast atstāto viņiem mantojumu.

tulk. kristina Puntaka (vroclavas universitāte)


bibLioGrafia bibLioGrāfiJa

ancelāne a. [red.], 1994, Sen to Rīgu daudzināja. Rīga latviešu tautas daiļ-radē, rīga: Zinātne.

auseklis, 1975, Gaismas pils, [w:] Gaismas pils, rīga: Liesma, 7-8.bartmiński J. [red.], 1999, Słownik stereotypów i symboli ludowych. t.1. Ko-

smos: ziemia, woda, podziemie, Lublin: wydawnictwo uniwersytetu Marii curie-skłodowskiej.

carnoy H., 1887, essais sur quelques cycles légendaires, La Tradition (7), 190-199.

carnoy H., 1888a, essais sur quelques cycles légendaires, La Tradition (3), 72-76.

carnoy H., 1888b, essais sur quelques cycles légendaires, La Tradition (5), 135-138.

cimdiņa a. [red.], 2010, Lāčplēša ceļš pasaulē. Latviešu eposs un Eiropas eposu tradīcijas, rīga: Zinātne.

eliade M., 1970, Sacrum – mit – historia, warszawa: Piw.elksnītis J., e. krasts, 2006, Vidvuda stāsts. Mazā cilvēka derība, rīga:

rozīne.Grabowski b., 1881a, Podania o śpiących rycerzach, Bluszcz (40), 314-315.Grabowski b., 1881b, Podania o śpiących rycerzach, Bluszcz (41), 323-324.Grabowski b., 1881c, Podania o śpiących rycerzach, Bluszcz (42), 331-332.H.L., 1888, Z gub. witebskiej, Kraj (41), 14.karłowicz J., 1887, Podania i bajki ludowe zebrane na Litwie staraniem

Jana karłowicza, Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej 11, 253-255; 268-270.

kowalski P., 1998, Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, przeznaczenie, warszawa: Pwn.

kundziņš k., 1869, widewuts, Latweeschu Mohsus, Baltijas Vēstnesis, 78-90, 615-616; 622-623; 631-632.

kursīte J., 2001a, blaue berge. sakrale Landschaften Lettlands, Hagia Chora. Zeitschrift für Geomantie 8, 28-29.

kursīte J., 2001b, raiņa „imants” šodien, [w:] G. Grīnuma [red.], Rainis radošo meklējumu spogulī. Literatūrzinātnisku rakstu krājums, rīga: Zi-nātne, 84-91.

Lautenbach-Jusmiņš J., 1891, Needrischu Widwuds jeb warenu wihru darbi Latwijas senātne, Jelgawa: Draviņ-Dravnieks.

Lautenbahs-Jusmiņš J., 1928, Niedrīšu Vidvuds jeb varenu vīru darbi Latvijas senātne, rīga: Zemnieka Domas.

Lāms o., 2008, Lāčplēša zvaigznājs. Latviešu eposa ģenēze un funkcio-nalitāte Eiropas klasisko un jaunlaiku eposa tradīciju kontekstā , rīga: Zinātne.

Merkel G.H., 1802, Wannem Ymanta. Eine Lettische Sage, Leipzig: J.f. Hart-knoch.

Pumpurs a., 1988, Lāčplēsis. Latvju tautas varonis. Tautas eposs, rīga: Zinātne.

rainis J., 1930, Uguns un nakts. Sena dziesma – jaunās skaņās, rīga: Gulbis.rainis J., 1981, imants. Latviešu traģēdija pieces cēlienos, [w:] Kopoti raksti.

14. sējums. Nepabeigtās lugas, rīga: Zinātne, 5-148.rückert f., 1868, barbarossa, [w:] Friedrich Rückert‘s gesammelte Poetische

Werke, t. 1, frankfurt a. M.: J.D. sauerländer, 108-109.rudzītis J., 1988, komentāri, [w:] a. Pumpurs, Lāčplēsis. Latvju tautas va-

ronis. Tautas eposs, rīga: Zinātne, 267-338.ruņģe v., 1983, tautas pasakas, kurbads un Lāčplēsis. Divu populāru pasaku

tipu un variantu analize un to saistības ar literātūru, Jaunā Gaita 146(5), http://goo.gl/t7sLJ [3.05.2011].

stroda b., 2007, Sakrālās tāles un virtuves palodzes filozofija. Jānis Elksnītis un Edgars Krasts. „Vidvuda stāsts. Mazā cilvēka derība”, http://goo.gl/v3l5H [6.12.2010].

šmits P., 1925-1937, Pasakas un teikas, http://goo.gl/ebrkH [1.06.2012].tworzymir, 1860, korespondencja „nadwiślanina”. Z wielkopolski, Nadwi-

ślanin (22).ulanowska s., 1888a, Góry, Bluszcz (26), 207-208.ulanowska s., 1888b, Góry, Bluszcz (27), 213-214.ulanowska s., 1888c, Góry, Bluszcz (29), 230-231.weryho w., 1889, Śpiący rycerze, Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etno-

graficzny 3(4), 845-859.wies e.w., 1996, Fryderyk Barbarossa. Mit i rzeczywistość, warszawa: Piw.Ziejka f., 1984, Złota legenda chłopów polskich, warszawa: Piw.

◊ 127

Katarzyna Kucia Katažina Kucijauniwersytet jagiellońsKi jagelonu universitāte

Muzyczne trwanie wobec przemijania. Three poems by czeslaw Milosz Pēterisa Vasksa

Mūzikas pastāvība un eksistences nenotvēramība. Pētera Vaska Three poems by czeslaw Milosz

abstraKt

Pēteris vasks, łotewski „kompozytor duchowy”, sięga po teksty Miłosza, których wspólną dominantą jest przemijanie oraz dialektyka momentu i wieczności. va-sks komponuje muzykę nawiązującą do chorału gregoriańskiego i renesansowej polichóralności. w pieśni Window długo trzymane akordy nadają całości kon-templacyjnego charakteru i symbolizują czas upływający między spojrzeniem na jabłonkę a na „wielką jabłoń”. Druga pieśń (So little) korzysta z osiągnięć sonoryzmu, naśladując krzyk człowieka, któremu czas nie pozwala wypowiedzieć wszystkiego. trzecia pieśń (Encounter) – w technice polifonicznej, we współczesnej szacie harmonicznej – podsumowuje cykl. Pytanie o to, „dokąd idą/ błysk ręki, linia biegu (...)”, zostaje zawieszone w przestrzeni muzycznej i stopniowo zanika.

Słowa klucze: Pēteris vasks, czesław Miłosz, Three Poems by Czeslaw Milosz , muzyka, literatura

KoPsavilKuMs

Pēteris vasks, latviešu „garīgais komponists”, savā mūzikā izmanto Česlava Miloša dzeju. Kopīgais pamatmotīvs dzejnieka tekstos ir eksistences nenotvēramība, kā arī mirkļa un mūžības dialektika. vasks komponē mūziku, kurā attiecas uz gregoriskā korāļa un renesanses polifonijas koru mūziku. skaņdarbā Window akordu ilgstošais izpildījums piešķir mūzikai kontemplatīvo raksturu un simbolizē skrienošo laiku, kas atdala jaunās ābeles un nobriedušās ābeles tēlus. otrā dziesma (So little) iz-manto sonorisma sasniegumus, tādā veida atdarinot cilvēka kliedzienu, kuram laiks neļauj izteikt visu. trešā dziesma (Encounter) mūsdienu polifonijas harmoniskajā ietērpā – apkopo skaņdarbu ciklu. jautājums par to „kur pazūd rokas mājiens, kustības līnija (...)”, tiek izpildīts augstajā reģistrā un pakāpeniski pilnīgi pazūd.

Atslēgvārdi: Pēteris vasks, Česlavs Milošs, Three Poems by Czeslaw Milosz , mū-zika, literatūra

128 ◊ ◊ 129Katarzyna Kucia: Muzyczne trwanie wobec przemijania.... Katažina Kucija: Mūzikas pastāvība un eksistences nenotvēramība...

zamierzeniem artykułu jest opis muzycznej interpretacji poezji na przykładzie cyklu pieśni na chór mieszany a cappella Three Poems by Czeslaw Milosz ło-tewskiego kompozytora – Pēterisa vasksa. być może namysł nad relacjami zachodzącymi między słowem a muzyką pozwoli w pewnym stopniu na ukazanie związków kulturowych i duchowych Polski i Łotwy. zanim jednak przystąpię do szczegółowej analizy i interpretacji pieśni, scharakteryzuję – słowem wprowadzenia – sylwetkę i twórczość Pēterisa vasksa, kompozytora wciąż jeszcze nieznanego w Polsce, o czym świadczą programy koncertów i niewielka ilość informacji na temat twórcy w języku polskim.

Pēteris vasks urodził się w aizpute w 1946 roku. jego utwory sytuują się w kręgu neoromantyzmu oraz europejskiej odmiany minimalizmu wzboga-conej o kontekst religijny. w tym nurcie komponowali również m.in. Hen-ryk Mikołaj górecki oraz arvo Pärt (Potter 2001: 716). wspomniani kom-pozytorzy, żyjący w trudnych czasach dla europy wschodniej, wzbogacili minimalizm o wartości duchowe, dostrzegając w muzyce, pełnej powtórzeń i skupionej na studium pojedynczych dźwięków, szczególne właściwości metafizyczne. w swoich wypowiedziach podkreślają potrzebę tworzenia muzyki, która służyłaby przywróceniu ludziom wewnętrznego ładu i harmo-nii duchowej. Pēteris vasks w jednym z wywiadów wyraźnie mówi o misji muzyki dla współczesnego świata:

zawsze marzyłem o tym, by moja muzyka – pocieszająca i prowokująca do głębszej

refleksji – rozbrzmiewała tam, gdzie ludzie są nieszczęśliwi: w szpitalach i więzieniach,

w zatłoczonych pociągach i autobusach… Moja muzyka jest przeznaczona dla wielkiej

liczby osób, nie tylko dla słuchaczy w salach koncertowych1 (Quinn 2005: 82).

w innym miejscu zaś: „Dziś większość ludzi nie posiada już własnych przekonań, miłości i ideałów. Duchowy wymiar został zatracony. Moim zamiarem jest zapewnić duszy pokarm i to jest to, co przekazuję w moich utworach”2.

1 ang. „i have always dreamed that my music – comforting and thought-provoking as it is – would be heard where people were unhappy: in hospitals and prisons, in crowded trains and buses... My music is intended for a large number of people, not just for the audiences at concert halls”. cytaty – jeśli nie zaznaczono inaczej – podaję we własnym przekładzie.

2 ang. „Most people today no longer possess beliefs, love and ideals. The spiritual dimension has been lost. My intention is to provide food for the soul and this is what i preach in my works”. cytat z profilu autora; http://www.schott-music.com/shop/persons/featured/19587/index.html [10.07.2012].

raksta mērķis ir dzejas muzikālā interpretācija, pamatojoties uz latviešu komponista Pētera vaska dziesmu ciklu jauktajam korim a cappella Three Poems by Czeslaw Milosz . iespējams, pārdomas par sakarībām starp vār-diem un mūziku zināmā mērā ļaus attēlot latvijas un Polijas ne tikai kul-tūras, bet arī garīgās saiknes. Pirms uzsākšu detalizētāku dziesmu analīzi un interpretāciju, raksturošu komponista Pētera vaska dzīves un daiļrades gaitas. Komponists Polijā nav vēl plaši pazīstams, par to liecina grūti pie-ejamās koncertu programmas un nelieli informācijas avoti par mākslinieku poļu valodā.

Pēteris vasks ir dzimis 1946. gadā, aizputē. viņa skaņdarbus pieskaita pie neoromantisma virziena un eiropas minimālisma strāvojuma, ko papil-dina reliģiskais konteksts. Šajā novirzienā komponēja arī Henriks Mikolajs gureckis un arvo Perts (Potter 2001: 716). iepriekšminētie komponisti dzīvoja austrumeiropā, kad tajā valdīja grūti laiki, un tieši tāpēc viņi bagātināja minimālismu ar garīgajām vērtībām, ievērojot šajā pilnajā ar atkārtojumiem un koncentrētajā uz atsevišķu skaņu izpēti mūzikā, īpašas metafiziskas īpašības. savos izteicienos viņi uzsver nepieciešamību radīt mūziku, kura kalpotu cilvēku iekšējās pasaules un garīgās harmonijas at-jaunošanai. Pēteris vasks savā intervijā skaidri paziņo par mūzikas sūtību mūsdienu pasaulē:

vienmēr esmu sapņojis par to, lai mana mūzika, kura nomierina un rosina pārdomas,

skanētu tur, kur cilvēki ir nelaimīgi: slimnīcās un cietumos, pārpildītos autobusos

un vilcienos... Mana mūzika ir paredzēta plašai publikai, ne viss tikai klausītājiem

koncertzālēs1 (Quinn 2005: 82).

savukārt citur autors raksta: „lielākajai cilvēku daļai mūsdienās nav vairs savas pārliecības, mīlestības un ideālu. garīgā dimensija ir zaudēta. Mans nodoms ir nodrošināt pārtiku dvēselei, un tas ir tas, ko es sludinu manos darbos”2.

1 angļu valodā: „i have always dreamed that my music – comforting and thought--provoking as it is – would be heard where people were unhappy: in hospitals and prisons, in crowded trains and buses... My music is intended for a large number of people, not just for the audiences at concert halls”

2 angļu valodā: „Most people today no longer possess beliefs, love and ideals. The spiritual dimension has been lost. My intention is to provide food for the soul and this is what i preach in my works”. citāts ir aizgūts no autora interneta profila; http://www.schott-music.com/shop/persons/featured/19587/index.html [10.07.2012].


zainteresowanie duchowością kompozytor prawdopodobnie zawdzięcza swemu ojcu, który był pastorem baptystycznym. Poczucie duchowej misji twórcy widać nie tylko w wypowiedziach vasksa3 (anderson 2003: 59), ale i w tytułach utworów zaczerpniętych z tekstów liturgicznych bądź wskazują-cych na medytacyjny i modlitewny charakter. twórczość Pēterisa vasksa moc-no nawiązuje też do niedawnych wydarzeń historycznych i politycznych na Łotwie. Kompozytor w jednym z wywiadów mówi, że jego muzyka w czasie sowieckiego reżimu była „formą protestu, rodzajem walki z narzuconą tyranią. stanowiła coś zupełnie innego niż muzyka zachodu” (jędrzejewska 2010). w tym czasie kompozytor za swe przekonania etyczne i estetyczne poddawany był represjom. zwrócił się więc w stronę muzyki instrumentalnej, gdyż pod-legała ona mniejszej cenzurze niż utwory z tekstem. Mimo braku słów kom-pozycje te nie były pozbawione przesłania. w 1977 r. powstał kwintet dęty Muzyka dla odlatujących ptaków wyrażający nadzieję na wolność i otwar-cie granic Łotwy. z kolei od początku lat dziewięćdziesiątych powstawały symfonie odnoszące się do konkretnych wydarzeń politycznych w krajach bałtyckich oraz ich wpływu na człowieka i środowisko: I Symfonia „Głosy”, II Symfonia i III Symfonia. operują one kontrastem dwóch grup brzmień: pierwszej – dysonującej, eksponującej klastery, aleatoryczne współbrzmienia symbolizujące chaos, zniszczenie i strach, oraz drugiej – prezentującej modal-ne, łagodnie brzmiące fragmenty, naśladujące odgłosy natury, nawiązujące do łotewskich pieśni folklorystycznych, oddające ład i harmonię przyrody.

Po upadku reżimu komunistycznego na Łotwie vasks zaczął komponować muzykę chóralną o charakterze religijnym. w tym czasie, na zamówienie znakomitego zespołu wokalnego Hilliard Ensemble, powstały Trzy poematy Czesława Miłosza na chór mieszany a cappella. Kompozytor ukończył pracę nad nimi w 1994 r. (Kupriss 2009: 118). Łotewski twórca sięga po teksty pol-skiego poety w wersji angielskiej, powstałe w różnych latach (Window, So little, Encounter). jednak wybór kompozytora nie jest przypadkowy. wspólną dominantą tych utworów jest doświadczenie przemijania oraz charaktery-styczna dla Miłosza dialektyka momentu i wieczności (Fiut 1998). Pēteris vasks opatruje wybrane wiersze muzyką o wyraźnych znamionach muzy-ki sakralnej z elementami chorału gregoriańskiego w zakresie modalnego brzmienia, jak również polifonii renesansowej. obu twórców łączyły po-

3 Kompozytor w jednym z wywiadów podkreśla: „(…) my father was a pastor, and i think that in my music i am pastor too” [„mój ojciec był pastorem, myślę, że w mojej muzyce ja również jestem pastorem”] (anderson 2003: 59).

iespējams, ka garīgās intereses komponists manto no sava tēva, kurš bija baptistu mācītājs. garīgā misija, kura jāīsteno māksliniekam, ir izteikta ne tikai vaska paziņojumos3 (anderson 2003: 59), bet arī skaņdarbu nosau-kumos, kuri ir aizgūti no liturģiskiem tekstiem vai arī no meditācijai un lūgšanām veltītiem darbiem. Pētera vaska daiļrade ir cieši saistīta ar nese-niem vēsturiskiem un politiskiem notikumiem latvijā. Komponists vienā no savām intervijām teica, ka viņa mūzika padomju režīmā bija „protesta forma, cīņa pret uzspiesto tirāniju. tā bija saistīta ar pavisam kaut ko citu nekā rietumeiropas mūzika” (jędrzejewska 2010). Komponists tajā laikā savu ētisko un estētisko uzskatu dēļ piedzīvoja represijas. viņš pievērsās instrumentālās mūzikas sacerēšanai, jo tā nebija tik stingri cenzēta kā skaņdarbi ar tekstu. Kaut arī kompozīcijas bija bez vārdiem, tomēr tās nesa savu sūtījumu. 1977. gadā tika sacerēts kvintets pūšaminstrumentiem Mūzika aizlidojušajiem putniem, kas izteica cerību uz brīvību un latvijas robežu atvēršanu. savukārt kopš deviņdesmito gadu sākuma tapa simfoni-jas, kuras bija veltītas konkrētiem politiskiem notikumiem baltijas valstīs un to ietekmei uz cilvēkiem un vidi: I Simfonija „Balsis”, II Simfonija un III Simfonija. sacerējumiem ir raksturīgs skaņu iedalījums divās grupās: pirmā izmanto klasterus, aleatoriskās kopskaņas un simbolizē haosa, iznīcības un baiļu izjūtas, otrā atklāj modālus, maigi skanošus fragmentus, kuri atdarina dabas skaņu atbalsis un ir saistīti ar latviešu tautasdziesmām, atspoguļo dabas kartību un harmoniju.

Pēc komunistiska režīma krišanas latvijā, vasks sāka pievērsties koru mūzikas sacerēšanai ar reliģisko raksturu. tieši šajā laikā pēc nepārspējamā vokālā ansambļa Hilliard Ensemble pasūtījuma tapa dziesmu cikls jaukta-jam korim a cappella – Three Poems by Czeslaw Milosz. Komponists darbu pabeidza 1994. gadā (Kupriss 2009: 118). latviešu mākslinieks izmantoja poļu dzejnieka tekstus angļu valodas tulkojumā, darbi tika izvēlēti no dažādiem izdošanas gadiem (Window, So little, Encounter). Komponista izvēle nebija nejauša. Darbu kopēja dominante ir dzīves rituma pieredze un Milošam raksturīgā momenta un mūžības dialektika (Fiut 1998). Pēteris vasks izvēlētos dzejoļus apveltīja ar izteiktām sakrālās mūzikas pazīmēm, ar gregoriskā korāļa modālām skaņām, kā arī ar renesanses polifonijas īpa-šībām. abus māksliniekus vienoja līdzīgi mērķi un iedvesma, gan Česlavs

3 Komponists vienā no savām intervijām uzsver: „(…) my father was a pastor, and i think that in my music i am pastor too” [„mans tēvs bija mācītājs, domāju, es savā mūzikā arī esmu kā mācītājs”] (anderson 2003: 59).


dobne dążenia i inspiracje. zarówno czesław Miłosz, jak i Pēteris vasks nie akceptują zerwania więzi pomiędzy językiem artysty a światem; wierzą, że słowo i muzyka mogą stać się narzędziem mówienia o rzeczywistości. jed-nocześnie silnie zaznaczają swoją podmiotowość, przyjmując rolę duchowych przewodników. obaj czerpią inspirację z tradycji judeochrześcijańskiej w za-kresie poetyki i idiomu kompozytorskiego: vasks – z chorału gregoriańskiego i muzyki sakralnej, Miłosz zaś – z Pisma Świętego (błoński 2011c).

1. WIndoW – okno

wyjrzałem przez okno o brzasku i zobaczyłem młodą jabłonkę przezroczystą

w jasności.

a kiedy wyjrzałem znowu o brzasku, stała tam wielka jabłoń

obciążona owocem.

więc dużo lat pewnie minęło, ale nic nie pamiętam,

co zdarzyło się we śnie.

(Miłosz 2011: 564)

cykl Three Poems by Czeslaw Milosz otwiera pieśń Window. Przejrzysty, komunikatywny i – chciałoby się rzec – minimalistyczny wiersz w mistrzow-ski sposób otwiera problem przemijania. jan błoński (2011b: 82) napisał, że „pierwszą substancją poezji Miłosza jest wspomnienie”. tę tezę potwierdza również przytoczony wiersz, który w całości snuje się wokół wspomnienia pewnego zdarzenia – mającego miejsce w rzeczywistości bądź śnie, jak pod-powiada ostatni wers. być może poeta nawiązuje do – częstego w kultu-rze literackiej – wątku utożsamienia życia ze snem, eksponującego krótkość i ulotność ludzkiej egzystencji, niemożność decydowania o swych losach oraz analogię procesu rekonstrukcji pamięciowej w przypadku przeżyć i snów. Forma wiersza w postaci wyznania lirycznego wtajemnicza odbiorcę w we-wnętrzny, intymny świat podmiotu istniejący gdzieś na granicy jawy i snu.

utwór odtwarza dwa różne spojrzenia na tę samą jabłoń. Dzieli je pewien odcinek czasu mierzony jedynie rozmiarem drzewa i ilością jego owoców. Patrzący z okna ma przed oczyma młodą jabłoń, ledwo widzialną na tle jasności brzasku. niebawem zaś, po raz drugi kierując wzrok w tę stronę, jakby w epifanijnym błysku chwili, dostrzega w zaskoczeniu tę samą jabłoń, jednak już „obciążoną owocem” (błoński 2011a; nycz 2001). sytuacja lirycz-

Milošs, gan Pēteris vasks neatzīst saiknes pārtraukšanu starp mākslinieka valodu un pasauli; viņi tic, ka vārds un mūzika spēj kļūt par instrumentu, ar kura palīdzību var runāt par īstenību. tajā pašā laikā viņi stingri no-rāda savu individualitāti un uzņemas garīgā vadoņa lomu. Poētikas un komponēšanas izloksnē abi smeļas iedvesmu no jūdu-kristiešu tradīcijas: vasks no gregoriskā korāļa un sakrālās mūzikas, bet Milošs no svētajiem rakstiem (błoński 2011c).

i WIndoW

i looked out the window at dawn and saw a young apple tree translucent

in brightness.

and when i looked out at dawn once again, an apple tree laden with

fruit stood there.

Many years had probably gone by but i remember nothing of what

happened in my sleep.

(Miłosz 1988: 195)

ciklu Three Poems by Czeslaw Milosz uzsāk dziesma Window. Dzidrs, komunikatīvs, gribētos pat sacīt, minimālistisks dzejolis meistarīgi atklāj pastāvēšanas problēmu. jānis bloņskis rakstīja, ka: „pirmā substance Mi-loša dzejā ir atmiņas”(błoński 2011b: 82). Šo tēzi apstiprina iepriekš citēts dzejolis, kura būtība pilnībā grozās ap atmiņām par kādu notikumu, un par to, ka atgadījums notiek vienlaikus gan īstenībā, gan sapnī, liecina darba pēdējā rindā. iespējams, kā dzejnieks atsaucas uz bieži sastopamu literārajā tradīcijā dzīves pielīdzināšanu sapnim, parādot cilvēka neilgo mūžu, nespē-ju pieņemt lēmumu par savu likteni, kā arī atmiņu, sapņu un pārdzīvojumu rekonstrukcijas procesa analoģiju. Dzejolī, kurā tiek pausta viena cilvēka atzīšanās citam adresātam, tiek atklāta liriskā „es” intīma, iekšēja pasaule, šī pasaule pastāv kaut kur uz robežas starp realitāti un sapni.

skaņdarbs parāda divus dažādus ābeles redzējumus. skatījumus atdala laiks, mērāms vienīgi pēc koka auguma un tā augļu daudzuma. liriskais varonis raugās no loga, un viņa skatienam paveras pavisam vāji saskatāma rītausmas spilgtumā jauna ābele. taču, brīdi vēlāk, otro riezi vēršot savu skatienu tajā virzienā, it kā mirkļa spilgtuma uzliesmojumā, viņš pārstei-gumu pils, pamana to pašu ābeli, bet jau pārpildītu ar augļiem (błoński


na dwóch spojrzeń jest identyczna, głębokiej i nagłej przemianie, niczym we śnie, podlega jedynie wygląd drzewa. to właśnie ono staje się znakiem upływającego czasu, gdyż porządek świtów i zmierzchów jest niezmienny w swojej powtarzalności. jabłoń staje się figurą podmiotu. Patrzący zamienia się w przedmiot patrzenia. tytułowe okno, które stanowi granicę między obserwatorem a jabłonią, paradoksalnie niweluje dystans, otwierając się do wewnętrznego świata patrzącego, który obserwuje siebie na przestrzeni upły-wu niezapamiętanych lat. Patrzący chce konstatować swoją niezmienność, chce zatrzymać czas, ale jego tożsamość, jak drzewo obciążone owocem albo bergsonowska kula śnieżna obrastająca w nowe doświadczenia i pamięć, wciąż wymyka się jednoznacznym sądom. Pierwotnie młoda jabłoń, giętka, wątła, przezroczysta, symbolizująca „czystą kartę” locke’a, staje się jabłonią wydającą owoce, znakiem świadomości obciążonej bagażem doświadczeń. Dwa spojrzenia na drzewo odkrywają przykrą prawdę o niemożności powro-tu do minionego czasu. Każde „ja” istniejące w przeszłości, danym miejscu, historii i konkretnych warunkach jest różne od „ja” teraźniejszego, stale się konstytuującego.

Pēteris vasks w znakomitej, głębokiej muzycznej interpretacji poezji Mi-łosza mocno podkreśla obecne w wierszu poczucie obcowania z tajemnicą czasu. utwór dzieli się na trzy podobne części muzyczne, obejmujące kolejne strofy tekstu. Kompozycję zaczyna długo trzymany dźwięk, z którego wyła-nia się pierwszy wers utworu – stopniowo odkrywany przez partię wokalną basów i altów: „i looked out the, i looked out the window, i looked out the window at dawn”. Powolne odsłanianie tekstu buduje napięcie i pokazuje niepewność podmiotu, budzenie się i rekonstruowanie wspomnień. towarzy-szy mu w tle długo brzmiący dźwięk dający ciągłość narracji muzycznej oraz stający się figurą upływającego czasu, symbolem stałego przemijania (zob. Przykład 1). studium pojedynczych brzmień oraz powtórzenia krótkich odcin-ków nadają tej frazie charakter kontemplacyjny. w drugiej części wersu znika symbol mijającego czasu. zmienia się faktura – wszystkie głosy prowadzone są równolegle, dzięki czemu tekst i zawarty w nim obraz poetycki młodej jabłoni nabierają wyrazistości. Powtarzane kolejno słowa prowadzą do coraz wyższego rejestru, by zatrzymać się na kulminacji przypadającej na wyraz „brightness”. tak kończy się w muzyce opis pierwszego spojrzenia na jabłoń.

Kolejna część utworu zaczyna się identycznie jak poprzednia. z horyzontal-nego brzmienia jednego dźwięku wyłania się paralelny względem pierwszego wers: „and when i looked out at dawn once again”. w ten sposób kompozy-

2011a; nycz 2001). Divu ainavu liriskā situācija paliek nemainīga, vienīgi koka izskats tiek pakļauts lielām un negaidītām pārmaiņām, tāpat kā sapnī. tieši ābele kļūst par skrejošā laika simbolu, jo saullēktu un saulrietu kārtība ir nemainīga savā atkārtojamībā. ābele kļūst par lirisko tēlu. novērotājs kļūst par novērojamo objektu. logs, kas tiek minēts dzejoļa virsrakstā, vei-do ne tikai robežu starp novērotāju un ābeli, bet arī paradoksāli samazina attālumu starp diviem objektiem, veras uz skatītāja iekšējo pasauli, kurš novēro sevi, apzinoties aizmirstos gadus. tas, kurš novēro, vēlas noteikt savas esamības nemainīgumu, vēlas apturēt laiku, bet viņa identitāte tāpat kā ar augļiem noslogotais koks, vai arī kā bergsona apziņa, kura ir kā ar jaunu pieredzi un atmiņām pārklāta sniega pika, joprojām izvairās no vien-nozīmīga izskaidrojuma. sākotnēji jauna, lokana un nevarīga, dzidrā ābele simbolizē loka „tabula rasa”, bet ar laiku pārtop par ābeli, kura nes augļus, par apziņas simbolu, kas ir papildināts ar pieredzes bagāžu. Divi skatieni uz koku atklāj skumjo patiesību, ka atgriezties pagātnē nav iespējams. Katrs „es” pastāv pagātnē, noteiktajā vietā, laikā un noteiktos apstākļos, atšķiras no tagadnes „es”, kas nepārtraukti rodas.

Pēteris vasks izcilajā un dziļajā Miloša dzejas muzikālajā interpretācijā īpaši uzsver dzejolī esošo saskarsmi ar laika noslēpumu. skaņdarbs ir sadalīts trīs līdzīgās daļās, kuras aptver teksta pantus. Kompozīcija sākas ar ilgstošu skaņas izpildījumu, no kuras izriet pirmā dzejoļa rinda; tā tiek pakāpeniski atklāta ar basa un alta vokālo partiju: „i looked out the, i looked out the window, i looked out the window at dawn”. Pakāpeniska teksta atklāšana ar katru nākamo noti rada spriedzi un vienlaikus parāda liriskā „es” nepārlie-cinātību par sevi, atmodu un atmiņu rekonstruēšanu. Šo fragmentu pavada ilgstoša fona skaņa, kura nodrošina nepārtrauktu muzikālo vēstījumu, kā arī kļūst par aizritējušā laika figūru, par nepastāvības un nemainīguma simbolu (skat. Piemēru 1). izpēte un uzsvars uz atsevišķām skaņām un īsu fragmentu atkārtošana sniedz šai frāzei kontemplatīvu raksturu. otrajā šīs rindas daļā pazūd skrejošā laika simbols. Mainās faktūra, visas balsis tiek vadītas paralēli, un pateicoties tam, izpildījums un attēlotais jaunās ābeles tēls kļūst izteiksmīgāks. tagad vārdi tiek atkārtoti vēl augstākā reģistrā, lai pēc tam sasniegtu kulmināciju vārdā „brithness”. tā skaņdarbā beidzas pirmais ābeles apraksts.

nākamā dzejoļa daļa sākas tā kā pirmā. no vienas nots horizontālā skanē-juma paralēli pirmajai dzejoļa rindai izvēršas nākamā: „and when i looked out at dawn once again”. Komponists šādā veidā uzsver pirmās un otrās


tor podkreśla podobieństwo obu sytuacji lirycznych. zmiana rejestru na niski w następnych wersach odmalowuje obraz dojrzałego drzewa, obciążonego owocami. Kilkakrotnie powtórzone wyrażenia: „tree”, „fruit” oraz zamykające wers „stood there” zostają przez vasksa wyróżnione szczególnie. być może kompozytor stara się poprzez repetycję tych właśnie słów podkreślić różnicę między pierwotnym obrazem jabłoni a obecnym. to samo drzewo w tym samym miejscu, ale w jakiś tajemniczy sposób za sprawą czasu odmienione.

ostatnia część pieśni jest najobszerniejsza. jej refleksyjny charakter oddaje nowy materiał muzyczny. chór śpiewa unisono kilkakrotnie słowo „many”. tak jak na początku, kompozytor stopniowo, jakby niepewnie odkrywa cały wers: „Many years had probably gone by”, by następnie go powtórzyć w po-dobnym opracowaniu muzycznym. repetycja tego wersu symbolizuje trud ogarnięcia pamięcią minionych lat, tak monotonnych i podobnych do siebie, jak monotonne i podobne są odpowiadające im frazy muzyczne. zaraz po nich pojawiają się dysonansowe współbrzmienia przypadające na słowa: „i remember nothing”, które podkreślają dramat zapomnienia. Przykuwa też uwagę – jak zauważa anita s. Kupriss (2009: 128) – nieregularny, zaburzający tok rytmiczny, akcent na pierwszej sylabie wyrazu „remember”.

Kompozytor wydziela z tekstu poetyckiego wyrażenie „in sleep”. Powtarza je kilkakrotnie w identycznej szacie muzycznej jak pierwszy wers utworu. Dwukrotne spojrzenie na jabłoń i śnienie zostają w ten sposób przez kompo-zytora złączone tym samym opracowaniem muzycznym. statyczność harmo-nii, powolne diminuendo, oniryczne brzmienie, plamy dźwiękowe zamykające utwór doskonale oddają poetykę snu obecną w wierszu. vasks swoją muzyką nadaje tekstowi poetyckiemu niezwykłej głębi. Przestrzenne operowanie eu-fonicznie brzmiącymi akordami buduje nastrój tajemnicy, z kolei powtarzanie pewnych odcinków muzycznych symbolizuje wspominanie, desperacką próbę zatrzymania tego, co bezpowrotnie umyka bez naszego udziału.

anita s. Kupriss, badaczka dzieł chóralnych Pēterisa vasksa, interpretu-je utwór w kontekście osobistych doświadczeń kompozytora, którego lata młodości przypadły na sowiecką okupację. jej zdaniem atmosfera stanu uśpienia symbolizuje marazm oraz pasywność represjonowanego narodu łotewskiego, któremu odebrano możność decydowania o własnych losach (Kupriss 2009: 129-130). Dodać można jedynie, że symboliczna jabłoń, naj-pierw młoda, otoczona jasnością brzasku wyraża wielkie nadzieje młodego człowieka u progu życia. jednak okazuje się, że lata, w których realizować miały się marzenia, zostały naznaczone zniewoleniem.

ainas liriskās situācijas līdzību. reģistra maiņa no augstākā uz zemāko nā-kamajās rindās attēlo ar nogatavotiem augļiem pārpildītu ābeli. Komponists velta īpašu uzmanību vārdiem, kuri atkārtojas: „tree”, „fruit”, ka arī rindas noslēgumam: „stood there”. varbūt komponists ar šo vārdu atkārtošanu tiecas parādīt starpību starp pirmatnējo koka muzikālo tēlu un pašreizējo. tas pats koks auga vienā vietā, bet kāda noslēpumaina iemesla dēļ laiks to izmainīja.

Pēdējā dziesmas daļa ir visgarākā. tās kontemplatīvo raksturu veido jauns mūzikas materiāls. Koris unisonā daudzkārt izdzied vārdu „many”. līdzīgi kā darba sākumā, komponists pakāpeniski, it kā nedroši atklāj visu rindu „Many years had probably gone by”, un vēlāk to izpilda analoģiskā muzi-kālā interpretācijā. Šīs rindas atkārtojums simbolizē to, ka ar atmiņu nav iespējams aptvert visus aizritējušos gadus – tik vienmuļus un līdzīgus, tā pat vienmuļas un sev līdzīgas ir muzikālas frāzes. nākamajā frazē „i remember nothing”, uzreiz pēc iepriekš aprakstītajiem atkārtojumiem, skanējumu sāk disonanses un attēlo aizmirstības dramatisko raksturu. uzmanību piesaista – kā to raksta anita s. Kurpiss (2009: 128)– vārda „remember” pirmās zilbes neregulārais akcents, kas izjauc ritmisko līniju.

Komponists no poētiska teksta izceļ izteiksmi „in sleep”. tā dažkārt tiek atkārtota tādā pašā muzikālajā ietērpā kā dzejoļa pirmā rinda. skatienu, kas divkārt pavērās uz ābeli, un sapņa motīvu komponists savieno ar līdzīgu izpildījumu. Harmonijas statiskums, lēns diminuendo, onīrisks skanējums un skaņu plankumi kompozīcijas beigās lieliski atspoguļo dzejoļa sapņaino noskaņojumu. vasks ar savu mūziku apdāvina poētisko tekstu ar neparas-tu un dziļu nozīmi. izvērsta darbošanās ar eifoniski skanošiem akordiem būvē noslēpumainu noskaņojumu, bet izvēlēto frāžu atkārtojumi simbolizē atmiņu, kura izmisīgi mēģina apturēt to, kas neatgriezeniski un bez mūsu piedalīšanās pazūd.

Pētera vaska koru skaņdarbu pētniece anita s. Kupriss šo darbu inter-pretē no komponista personīgās pieredzes konteksta, viņa jaunības gadi iekrita padomju okupācijas laikā. Pēc viņas domām, miegaina stāvokļa noskaņojums simbolizē marasmu un represētās latviešu tautas pasivitāti, kurai tika atņemta iespēja lemt par savu likteni (Kupriss 2009: 129-130). jāpiebilst vienīgi to, ka simboliskā ābele, no sākuma jauna, apvīta ar rīt-ausmas mirdzumu, izsaka jaunieša lielās cerības dzīves ceļa sakumā. taču izrādās, ka gadi, kuros varēja piepildīt sapņus, tika sagūstīti ar brīvības zaudējumu.


2. So lITTlE – Tak Mało

tak mało powiedziałem. Paszcza lewiatanaKrótkie dni. zamykała się na mnie.

Krótkie dni. nagi leżałem na brzegachKrótkie noce. bezludnych wysp.Krótkie lata. Porwał mnie w otchłań ze sobątak mało powiedziałem. biały wieloryb świata.nie zdążyłem. i teraz nie wiem,serce moje zmęczyło się co było prawdziwe.zachwytem, (Miłosz 2011: 627)rozpaczą,gorliwością,nadzieją.

wiersz Miłosza powstał w 1969 r. w berkeley i znalazł się w słynnym tomie Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada. Można pokusić się o interpre-tację utworu w kontekście osobistych przeżyć poety i ich podobieństwa do losów proroka jonasza (jon 1-4).

odwołanie do historii biblijnej odnaleźć można w piątej i szóstej stro-fie utworu. starotestamentowy profeta, wybrany przez boga, by nawrócić grzeszne miasto niniwa, zanim gniew stwórcy je zniszczy, ucieka przed wy-znaczoną mu misją statkiem do miasta tarszis. w czasie podróży bóg zsyła sztorm. załoga, dowiadując się, że powodem wzburzenia morza jest ucieczka jonasza przed bogiem, wyrzuca proroka za burtę. zostaje on cudem ocalony przez potwora morskiego, lewiatana, w którego wnętrzach spędza trzy dni i trzy noce. Po ich upływie wieloryb wyrzuca jonasza na brzeg. wówczas prorok podejmuje wyzwanie i wyrusza do niniwy, by ją nawrócić. Dzięki niemu miasto zostaje ocalone. Podmiot wiersza – podobnie jak jonasz – czuje swoje posłannictwo i wierzy, że jego misją jest przewodnictwo duchowe i ocalanie przeszłych wydarzeń od zapomnienia. jednak mimo świadomości wyróżnienia przez los, wydaje mu się, że nie udźwignie wyznaczonego zada-nia. gdyby interpretować utwór w kategoriach autobiograficznych, do czego prowokuje obecna w nim poetyka wyznania, wówczas wiersz byłby próbą rozliczenia się z życia na emigracji, a także zadośćuczynienia tym, którzy po-

2. So lITTlE

i said so little. The jaws of leviathan

Days were short. were closing upon me.

short days. naked, i lay on the shores

short nights. of desert islands.

short years.

The white whale of the world

i said so little. Hauled me down to its pit.

i couldn’t keep up.

and now i don’t know

My heart grew weary what in all that was real.

From joy, (Miłosz 1988: 247)

Despair,

ardor,

Hope.

Miloša dzejolis tapa 1969. gadā berklijā un tika ievietots plaši pazīstama-jā krājumā kur saule lec un kur tā riet . sacerējumu var mēģināt interpretēt dzejnieka pārdzīvojumu kontekstā un salīdzināt ar pravieša jona likteni (jon 1-4).

atsauci uz svētajiem rakstiem var atrast darba piektajā un sestajā rin-dā. vecās derības pravietis tika Dieva izvēlēts, lai glābtu grēcīgo pilsētu ninīvi no radītāja dusmām, bet viņš izvairās no norādītās viņam sūtī-bas un aizbēg ar kuģi uz tarsusu. Dievs ceļojuma laikā sūta vētru. Kuģa apkalpe uzzinot, to ka jūras nemierā vainojams ir jona ar savu bēgšanu no Dieva misijas, izmet pravieti pāri bortam. bībeliskais tēls brīnumainā veidā izglābjas jūras briesmoņa valzivs vēderā, kur pavada trīs naktis un trīs dienas. Pēc trim dienām valis izmet jonu krastā. tajā laikā pravietis pieņem izaicinājumu un dodas uz nīnivi, lai vērstu grēciniekus pie Dieva. Pateicoties viņam, pilsēta tiek glābta. Dzejoļa „liriskais es” – līdzīgi kā jona – apzinās savu sūtījumu un tic, ka viņa misija ir sludināt garīgumu un glābt pagātnes notikumus no aizmirstības. taču neskatoties uz sava likteņa apzināšanos, viņam šķiet, ka viņš nespēs izpildīt uzdevumu. Daiļdarbu var interpretēt arī autobiogrāfiskās kategorijās, uz ko norāda dzejoļa atziņas poētika, tādā interpretācijā dzejoli var uzskatīt par mēģinājumu apkopot dzīvi emigrācijā, kā arī atlīdzinājumu tiem, kas palika dzimtenē. „liriskais


zostali w kraju. Podmiot zwierza się, że pochłonął go „biały wieloryb świa-ta” – świat amerykański, wolny od trosk zniewolonej europy wschodniej. chce wieść swoje prywatne życie w pełni, jednak poczucie misji nieustannie o sobie przypomina w powtarzającej się frazie: „tak mało powiedziałem”.

Poeta boleśnie odczuwa nieubłaganie biegnący czas. obawia się, że nie zdąży wypowiedzieć wszystkiego. bo przecież – jak pisze Miłosz w wierszu Czytając japońskiego poetę Issa (1762-1826) – to, „co nie jest wymówione, zmierza do nieistnienia”. z kolei w krótkiej refleksji z Pieska przydrożnego, zatytułowanej Siła mowy poeta pisze:

to zdumiewające, myśleć o mnóstwie wydarzeń dwudziestego wieku i o ludziach tam

występujących, rozumiejąc, że każda z tych sytuacji zasługiwała na epos, tragedię

albo liryczny poemat. [...] Można rzec, że najbardziej nawet potężna, krwista, czynna

osobowość w porównaniu z celnym układem kilku słów [...], jest zaledwie cieniem

(Miłosz 1997: 61).

istotną funkcję w wierszu Tak mało pełnią powtórzenia: nie tylko nadają językowi charakteru sakralnego i hieratycznego tonu, ale, po pierwsze: obra-zują powtarzalność mijających dni; po drugie: być może w dwójnasób chcą ocalić od zapomnienia to, co w tych, już nienazwanych, dniach się wydarzyło. utwór kończy się – jak Window – zwątpieniem w realność doznań.

Pēteris vasks w bardzo sugestywny sposób oddaje dramatyzm sytuacji lirycznej. Korzysta z osiągnięć sonoryzmu oraz aleatoryzmu, nawiązując do twórczości Krzysztofa Pendereckiego (w szczególności do Passio et Mors do-mini nostri Jesu Christi secundum lucam) oraz witolda lutosławskiego.

anita s. Kupriss w swej muzykologicznej analizie So little wyróżniła pięć części wraz z kodą, które powracają na przestrzeni kompozycji w różnych odsłonach (2009: 130-131). Podobnie jak w utworze Window kompozytor stopniowo wprowadza pierwszy wers, zanim odkryje go w całości. Pieśń otwiera kilkakrotnie powtórzone, wprost wykrzyczane i rozczłonkowane zdanie: „i said so little”. Przerywana narracja potęguje wrażenie pośpiechu i niepewności. w tej części, osnutej wokół pierwszego wersu, pojawia się główny temat kompozycji wtrącony w szereg transformacji w kolejnych partiach utworu (zob. Przykład 2).

w kolejnej części vasks bardzo obrazowo oddaje nieubłagany bieg czasu. wszystkie głosy niezależnie wypowiadają i powtarzają w różnej kolejności wersy „short days./ short nights./ short years”. Kompozytor tak odzwiercie-

es” atzīstas, ka viņu aprija pasaules baltais valis – amerikas pasaule, kas ir brīva no austrumeiropas problēmām. viņš grib izdzīvot savu dzīvi pilnībā, bet apziņa par misiju nepārtraukti atgādina par sevi un ir izteikta sekojošos vārdos: „i said so little”.

Dzejnieks ļoti pārdzīvo to, kā laiks nepielūdzami skrien uz priekšu. Pauž bažas par to, ka nepaspēs pateikt visu. jo, kā to raksta Milošs dzejolī la-sot japāņu dzejnieku Issu – „tas, kas nav izteikts, beidz savu pastāvēšanu” (1762-1826). savukārt īsā refleksijā Runas spēks no krājuma Ceļmalas sunītis dzejnieks raksta:

Pārsteidzoši ir domāt par divdesmita gadsimtā notikumu daudzumu un cilvēkiem,

kuri tajos piedalās, saprotot to, ka katrā no šīm situācijām ir pelnījusi savu vietu

eposā, traģēdijā, vai liriskā poēmā. [...] var teikt, ka pat visvarenākā, visasiņainākā,

visaktīvākā personība salīdzinot ar dažu vārdu trāpīgu izkārtojumu [...] ir tikai ēna

(Miłosz 1997: 61).

Dzejoļī So little nozīmīga funkcija ir atkārtojumiem, kuri piešķir valodai ne tikai sakrālo raksturu un hierātisku toni, bet, pirmkārt attēlo pagātnes notikumu atkārtojumu, otrkārt, iespējams, kā abi mākslinieki grib glābt no aizmirstības, to kas jau notika tajās vārdā nenosauktajās dienās. Darbs beidzas – līdzīgi kā Window – ar šaubām par pārdzīvojumu patiesumu.

Pēteris vasks ļoti pārliecinoši rāda liriskās situācijas dramatisko rakstu-ru. izmanto sonorikas un aleatorikas kompozīcijas tehniku, atsaucoties uz Kšištofa Penderecka (jo īpaši uz Passio et Mors domini nostri Jesu Christi secundum lucam) un vitolda lutoslavska daiļradi.

anita s. Kupriss skaņdarba So little muzikoloģiskajā analīzē uzrāda kopā ar kodu piecas kompozīcijas daļas, kuras tiek atkārtotas dažādās interpretāci-jās visa skaņdarba garumā (2009: 130-131). Komponists, līdzīgi kā skaņdarbā Window, pakāpeniski atklāj pirmo dzejoļa rindu. Dziesma sākas ar iztei-ciena: „i said so little” izkliegtu un sadalītu atkārtojumu. Muzikāli sadalīts stāstījums pastiprina steigas un nenoteiktības iespaidu. Šajā skaņdarba daļā, kura grozās ap pirmo dzejoļa rindu, tiek parādīta galvenā kompozīci-jas tēma, bet nākošās partijās šī frāze tiek pakļauta transformāciju virknei (skat. Piemēru nr. 2).

nākamajā daļā vasks ļoti tēlaini parāda nepielūdzami skrienošo laiku. visas balsis neatkarīgi viena no otras izdzied un dažāda secībā atkārto rindko-pas „short days./ short nights./ short years”. Komponists tādā veidā parāda


dla dostępną w pamięci synchronię przeszłych i obecnych wydarzeń, strzę-pów chaotycznie zestawionych, przesuwających się kalejdoskopowo obrazów.

Materiał muzyczny następnej części oparty jest na motywie przewodnim kompozycji. uwagę słuchacza przykuwa sugestywnie oddany w muzyce dra-matyczny gest rezygnacji: „i said so little./ i couldn’t keep up”. Kompozytor osiąga ten efekt przez dysonanse oraz chromatyczne, wznoszące się pochody linii melodycznej kojarzone w tradycyjnej retoryce muzycznej z cierpieniem.

Kolejna część w interpretacji vasksa nawiązuje do drugiej strofy, gdzie chór chaotycznie skanduje „short days./ short nights./ short years”. w tej zwrotce w podobny sposób wykonawcy wyrażają uczucia podmiotu, które wypeł-niały minione dni, noce i lata. są to: zachwyt, rozpacz, gorliwość i nadzieja – wyśpiewane pośpiesznie, chaotycznie i niezależnie przez wszystkie głosy.

w końcowej części, obejmującej cztery ostatnie strofy, vasks wprowadza inne, radykalniejsze brzmienia, dysonanse oraz glissanda pełne ekspresji. w piątej zwrotce główną rolę gra partia basowa prowadzona w niskim re-jestrze oraz dynamice piano. ilustruje ona postać lewiatana. w opracowaniu muzycznym szóstej strofy pojawia się specyficzne określenie wykonawcze: śpiew z wyraźnym użyciem rezonansu nosowego. technika ta – w klasycznej emisji głosu niedozwolona – tutaj pełni szczególną rolę w kształtowaniu ostrej i przenikliwej barwy. stopniowy wzrost wolumenu i coraz szybsze tempo potęgują napięcie, prowadząc do przedostatniej strofy, w której kom-pozytor stosuje – wzorem lutosławskiego – rozwiązania aleatoryczne: przy-padkowość, dając chórzystom dowolność tempa wykonania frazy: „Hauled me down to its pit”. wcześniej zaś w podobny sposób, jak fraza „short days./ short nights./ short years”, zostaje wyśpiewane wyrażenie: „The white whale of the world”. Kompozytor podobieństwem opracowania muzycznego wska-zuje na łączność znaczeniową owych wersów, podkreślając przeobrażenie się podmiotu wiersza w „czciciela próżnych marności” z Księgi jonasza.

vasks, podobnie jak Miłosz w swoich czasach, chce świadczyć swoją mu-zyką o tym, czego doznał w trudnych latach sowieckiej okupacji. te przeży-cia wyrazić może jedynie kompozycja pełna dysonansów, w której śpiew ustępuje mowie.

3. EnCounTER – SPoTkanIE

jechaliśmy przed świtem po zamarzłych polach,

czerwone skrzydło wstawało, jeszcze noc.

pieejamo atmiņā pagātnes un tagadnes notikumu sinhronizāciju, saplaisātu attēlu haotisko pretnostatījumu, kuri mainās kā kaleidoskopā.

trešās daļas muzikālais materiāls balstās uz kompozīcijas pamatmotīva. Klausītāja uzmanību piesaista dramatiski attēlotais padošanās žests: „i said so little./ i couldn’t keep up”. Komponists panāk šo efektu ar disonansēm un hromatisku melodijas līniju, tradicionālajā mūzikas retorikā to saista ar ciešanām.

nākamā interpretācijas daļa attiecas uz dzejoļa otro pantu, kurā koris haotiski skandē „short days./ short nights./ short years”. Šajā vārsmā izpil-dītāji, līdzīgi kā agrāk, parāda varoņa jūtas, kuras piepildīja dienas, naktis un pagātnes gadus. Šīs jūtas ir: apbrīna, izmisums, aizrautība ar darbu un cerība. tās tiek izdziedātas steidzīgi, haotiski, neatkarīgi viena no otras.

noslēguma daļā, kas aptver pēdējas četras strofas, vasks izmanto savādā-kus, radikālākus skanējumus – disonanses un ekspresīvo glissando. Piektajā pantā galvenā loma ir basa partijai, tā tiek izpildīta zemā reģistrā un piano dinamikā. tā atspoguļo leviatāna tēlu. sestās rindas izpildījumā parādās specifisks vokālais izpildījums – dziedāšana ar izteiktu nazālo rezonansi. Šī tehnika klasiskajā balss emisijā nav atļauta, bet šeit tai ir svarīga loma, ar tās palīdzību tiek veidota asa un izteiksmīga skaņas nokrāsa. Pakāpeniska skaļuma pastiprināšana un tempa paātrināšana kāpina spriedzi, kura tiek noturēta līdz pat priekšpēdējai rindai, kurā komponists, sekojot lutoslavska piemēram, izmanto uz nejaušības balstītus aleatoriskus principus. Frazē „Hauled me down to its pit” vasks atstāj koristiem brīvu izvēli tempa iz-pildījumā. taču agrāk „The white whale of the world” teikums tiek izpildīts līdzīgi kā rinda „short days./ short nights./ short years”. Komponists izmanto līdzīgus muzikālus risinājumus un līdz ar to pievērš klausītāja uzmanību dzejas rindu savienojumam, uzsverot liriskā „es” pārdomas par sv. jona vārdiem – „niecību niecība”.

vasks, līdzīgi ka Milošs savos laikos, vēlas pastāstīt ar savu mūziku par to, ko ir piedzīvojis grūtajā padomju okupācijas periodā. Šos pārdzīvojumus var izteikt vienīgi kompozīcija, kura ir pilna ar disonansēm un kur mūzika pakļaujas vārdiem.

3. EnCounTER

we were riding through frozen fields in a wagon at dawn.

a red wing rose in the darkness.


i zając przebiegł nagle tuż przed nami,

a jeden z nas pokazał go ręką.

to było dawno. Dzisiaj już nie żyją

ni zając, ani ten, co go wskazywał.

Miłości moja, gdzież są, dokąd idą

błysk ręki, linia biegu, szelest grud –

nie z żalu pytam, ale z zamyślenia.

(Miłosz 2011: 151)

wiersz – podobnie jak pierwszy utwór cyklu – przyjmuje formę wspomnie-nia. zwykłe, przeszłe wydarzenia dnia codziennego, jak opisana przejażdżka o świcie, spotkanie z przebiegającym drogę zającem, stają się asumptem do rozważenia problemu przemijania i śmierci. wiersz w końcowej strofie poru-sza motyw apokatastasis – nadziei odrodzenia całego stworzenia i przywró-cenia mu pierwotnej doskonałości. wątek ten bardzo często pojawia się na kartach dzieł poetyckich i eseistycznych Miłosza. Poeta miłuje życie w jego konkretnych, fizycznych przejawach. Pyta w zamyśleniu: „dokąd idą/ błysk ręki, linia biegu, szelest grud”.

ciekawość tego, co stanie się na końcu czasów i tego, co znajduje się po drugiej stronie rzeczywistości, jest nieodłącznym elementem Miłoszowskiej poezji. jednak póki oczy spowija zasłona życia ziemskiego, pozostaje ludziom jedynie, jak pisze Miłosz: „kłaść słowa na papierze albo farby na płótnie”, wiedząc, że „tzw. literatura i sztuka są zamiast” (1972: 176).

czy dla vasksa muzyka jest „zamiast”? odpowiedź przynosi ostatnia pieśń cyklu – swoiste podsumowanie Three poems by Czeslaw Milosz. utwór jest osadzony w tradycji neoklasycznej. nawiązuje do surowego brzmienia śre-dniowiecznej muzyki wielogłosowej oraz do polifonii barokowej. Pierwsze dwie strofy posiadają identyczne opracowanie muzyczne. na tle stałej nuty – podobnie jak w pieśni Window – głos altowy i tenorowy prowadzą oży-wioną narrację muzyczną o porannej przejażdżce. Kolejne strofy zostają przez kompozytora wydzielone muzycznie. zwolnione tempo, surowe brzmienie pustych kwint oraz modalność brzmienia odzwierciedlają refleksję podmio-tu z perspektywy przeszłości: „That was long ago. today neither of them is alive,/ not the hare, nor the man who made the gesture”.

and suddenly a hare ran across the road.

one of us pointed to it with his hand.

That was long ago. today neither of them is alive,

not the hare, nor the man who made the gesture.

o my love, where are they, where are they going

The flash of a hand, streak of movement, rustle of pebbles.

i ask not out of sorrow, but in wonder.

(Miłosz 1988: 27)

līdzīgi kā pirmais cikla skaņdarbs, dzejolis apraksta atmiņas. Aprakstīts ikdienišķs pagātnes notikums – jāšana rītausmā un zaķis, kurš pārskrien pāri ceļam, – mudina uz pārdomām par nenotveramo laiku un nāvi. Dzejolis pēdējā pantā skar apokatastāzes motīvu jeb ticību tam, ka visas dzīvās būtnes atdzims un to pirmatnējā pilnība tiks atjaunota. Šīs motīvs ļoti bieži tiek izmantots Miloša poētiska un esejistiska rakstura darbos. Dzej-nieks mīl dzīvi tās konkrētajās fiziskajās izpausmēs. viņš jautā, iegrimis domās: „where are they going/ he flash of a hand, streak of movement, rustle of pebbles”.

interese par to, kas notiks visa laika beigās un par to, kāda ir cita realitā-tes puse, ir neatņemams Miloša dzejas elements. taču, kamēr dzīve rit uz zemes, pēc Miloša domām, cilvēkiem atliek tikai: „likt vārdus uz papīra vai krāsas uz audekla”, zinot, ka „tā saucamā literatūra un māksla tikai aizstāj augstāko būtību” (1972: 176).

vai vasks uzskata mūziku par augstākās matērijas aizstājēju? atbildi uz šo jautājumu var atrast pēdējā cikla dziesmā, kuru var uzskatīt par sava veida Three poems by Czeslaw Milosz apkopojumu. skaņdarbs ir ievirzīts neoklasiskajā strāvojumā. tas izpaužas ar viduslaiku daudzbalsu mūzikas bargo skanējumu, kā arī baroka polifoniju. Pirmie divi panti ir identiski izstrādāti. uz pastāvīgas nots pamata, līdzīgi kā dziesmā Window, alta un tenora partijas veido dzīvu muzikālo stāstījumu par rīta izjādi. nākamās darba rindas tiek muzikāli izceltas. Palēnināts temps, jēlas tukšās kvintas un modālais skanējums attēlo „liriskā es” pārdomas no pagātnes perspek-tīvas: „That was long ago. today neither of them is alive,/ not the hare, nor the man who madethe gesture”.


na szczególną uwagę w opracowaniu muzycznym zasługuje fragment w formie neobarokowej fugi, stanowiący dla utworu moment kulminacyjny. Pytanie: „where are they, where are they going” jest kilkakrotnie powtórzo-ne w różnych głosach niezależnie. Przemijanie, swoiste uciekanie doznanych przeżyć i wydarzeń jest symbolizowane przez fugę, która – jak wiadomo – oznacza, prócz formy muzycznej, ucieczkę (zob. Przykład 3). ostatnie słowa końcowej strofy w tej części zostają wypowiedziane równocześnie przez cały zespół i zawieszone w wysokim rejestrze w dynamice piano.

wieńczące utwór wersy są potraktowane przez kompozytora jako rodzaj epilogu. zmienia się faktura głosów – wszystkie tworzą piony akordowe, dzięki czemu, tekst staje się wyraźnie słyszalny. stopniowe redukowanie dynamiki oraz wydłużenie wartości rytmicznych wywołuje efekt całościo-wego decrescenda, poetyckiego zamyślenia i zamierania.

vasks to oryginalny czytelnik Miłosza. jego muzyka, bardzo głęboka, się-gająca źródeł muzyki sakralnej nadaje poruszanym przez poetę problemom wymiar religijny. Śpiew chóralny, grupowy – tak ważny w ludowej kulturze łotewskiej (por. Kupriss 2009: 11-27) – wyraża wspólnotę przeżyć i doświad-czeń. vasks chce nim przekazać w swej twórczości coś, co było też istotne dla Miłosza, a o czym pisał ernst cassirer (1977: 176), mianowicie: „głębokie prze-świadczenie o zasadniczej i nie dającej się wymazać solidarności życia, która przerzuca pomost nad bogactwem i różnorodnością jego poszczególnych form”.

Pēteris vasks wybiera te utwory Miłosza, które dotyczą wielkich i uni-wersalnych pytań ludzkości. Każda z pieśni poświęcona jest osobnemu zagadnieniu: pierwsza dotyczy przemijania, druga – pamięci, ostatnia – śmierci i apokatastasis. wszystkie te problemy są niezwykle bliskie kom-pozytorowi. vasks, swoją muzyką, dostępną dla wszystkich, chce je wciąż na nowo poruszać.

wydaje się, że twórczości łotewskiego kompozytora patronują podobne motywy, które ożywiały też wyobraźnię poetycką Miłosza. Prawdopodobnie bliskie vasksowi mogłyby być słynne słowa z Ziemi ulro:

cóż mają począć ludzie, dla których niebo i ziemia jest za mało i nie mogą żyć, jeśli

nie oczekują innego nieba i innej ziemi? Dla których ich własne życie, takie, jakie jest,

pozostaje snem, zasłoną, ciemnym lustrem i nie mogą pogodzić się z tym, że nigdy

nie pojmą, czym było naprawdę (Miłosz 2000: 291).

Īpašu uzmanību muzikālajā kompozīcijā jāvelta fragmentam, kurš ir sa-cerēts neobaroka fūgas formā un ir skaņdarba kulminācijas daļa. Dažādās balss partijas neatkarīgi viena no otras atkārto jautājumu: „where are they, where are they going”. bēgšanu no pārdzīvotajām jūtām un notikumiem simbolizē fūga, kura, kā zināms, ir ne tikai mūzikas forma, bet arī simbo-lizē bēgšanu (skat. Piemēru nr. 3). Šīs daļas noslēguma vārdus vienlaicīgi vienā un tajā pašā brīdī izdzied viss ansamblis, bet pēdējie panta vārdi tiek izpildīti augstajā reģistrā un piano dinamikā.

skaņdarba nobeiguma vārdus komponists uzskata par sava veida epi-logu. Mainās balsu faktūra. balsis veido vertikālu akordu skanējumu, pa-teicoties tam teksts kļūst izteiksmīgs. Pakāpeniska dinamikas redukcija, kā arī ritmisku vērtību pagarinājums veido decrescendo efektu, poētisko kontemplāciju un skaņas plūstošu izzūšanu.

vasks ir oriģināls Miloša dzejas lasītājs. viņa mūzika ir ļoti dziļa, tā snie-dzās pēc sakrālās mūzikas avotiem un piedod dzejnieka skartajiem jautā-jumiem reliģisku raksturu. Kora mūzikai jeb kolektīvai dziedāšanai ir ļoti nozīmīga loma latviešu kultūrā (sal. Kupriss 2009: 11-27), tā parāda kopīgus pārdzīvojumus un pieredzi. vasks šādā veidā savā daiļradē grib pāradīt arī to, kas bija svarīgs Milošam, ernsts Kasīrers uzsver, ka „dziļa pārliecība par būtisku un nemainīgu dzīves solidaritāti, kura būvē tiltu starp bagātību un tās izpausmes daudzveidību” (cassirer 1977: 176).

Pēteris vasks izvēlas tos Miloša darbus, kuri sniedz atbildi uz nozīmīgiem un universāliem cilvēces jautājumiem. Katra dziesma ir veltīta atsevišķai problēmai: pirmā – nenotveramajam laikam, otra – atmiņām, un pēdēja – nāvei un apokatastāzei. visas šīs problēmas ir ļoti tuvas komponistam. vasks, ar savu mūziku, kura ir saprotama katram cilvēkam, turpina risināt mūsu problēmas.

Šķiet, ka latviešu komponista daiļdarbā svarīgi ir līdzīgi motīvi, tādi paši, kuri mudināja Miloša poētisko iztēli. iespējams, ka vaskam bija tuvi slavenie vārdi no Česlava Miloša dzejas krājuma ulro Zeme:

Ko lai iesāk tie cilvēki, kuriem nepietiek ar debesīm un zemi, kuri nevar dzīvot, ja

viņiem nav iespējas izbaudīt citas debesis un citu zemi? Ko lai iesāk tie, kuriem dzīve

visās izpausmēs ir sapnis, priekškars, tumšais spogulis, tie, kuri nevar samierināties

ar to, ka nekad neizpratis tās būtību” (Miłosz 2000: 291).

tulk. Kristina Puntaka (vroclavas universitāte)


bibliograFia bibliogrāFija

anderson M., 2003, Pēteris vasks, voice of latvia, Fanfare Magazine: The Magazine for Serious Record Collectors 26(6), 57-60.

błoński j., 2011a, epifanie Miłosza, [w:] j. błoński, Miłosz jak świat , Kra-ków: znak, 46-70.

błoński j., 2011b, Miłosz jak świat, [w:] j. błoński, Miłosz jak świat , Kra-ków: znak, 71-108.

błoński j., 2011c, zdanie, [w:] j. błoński, Miłosz jak świat, Kraków: znak, 231-245.cassirer e., 1977, Esej o człowieku. Wstęp do filozofii kultury, warszawa: czytelnik.Fiut a., 1998, Moment wieczny. Poezja Czesława Miłosza, Kraków: wl.jędrzejewska a., 2010, Peteris vasks na cenzurowanym – spotkanie z kom-

pozytorem, Plaster łódzki, http://goo.gl/lo4ja [10.07.2012].Kupriss a. s., 2009, a Conductor’s analysis of Four Secular Works by Pēteris

Vasks: Māte Saule, Zemgale, litene and Three Poems by Czeslaw Milosz , boston.

Miłosz c., 1972, Prywatne obowiązki, Paryż: instytut literacki.Miłosz c., 1988, The Collected Poems 1931-1987, c. Miłosz, l. vallee [tłum.],

new york: ecco.Miłosz c., 1997, Piesek przydrożny, Kraków: znak.Miłosz c., 2000, Ziemia ulro, Kraków: znak.Miłosz c., 2011, Wiersze wszystkie, Kraków: znak.nycz r., 2001, literatura jako trop rzeczywistości. Poetyka epifanii w nowo-

czesnej literaturze polskiej, Kraków: universitas. Pismo Święte Starego i nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia, 1990, Po-

znań: Pallotinum.Potter K., 2001, Minimalism, [w:] s. sadie, j. tyrrell [red.], The new Grove

dictionary of Music and Musicians, vol. 16, london: Macmillan Publishers limited.

Quinn P., 2005, review of „Pēteris vasks: violin concerto Distant light; Musica dolorosa; viatore by Pēteris vasks, Katarina andreasson, swedish chamber orchestra”, Tempo, 59(233), 82-83.

vasks P., 1995, Three Poems, Mainz: schott Music.vasks P., 2001, Three Poems by czeslaw Milosz, [w:] Māte saule, bis cD-1145.

Pēteris vasks [profil autora], http://goo.gl/emcju [10.07.2012].

aneKs: PrzyKŁaDy nutowe

Przykład 1: Peteris vasks, Window (©1995 scHott Music, Mainz – germany)

http://goo.gl/lo4JA

http://goo.gl/EmCju

◊ 153

Tomasz oTocki Tomašs oTockisUniwersyTeT warszawski VaršaVas UniVersiTāTe

Tematyka krajów bałtyckich w emigracyjnym piśmie robotnik (1945-1990)

Baltijas valstu tematika emigrācijas laikrakstā strādnieks (1945-1990)

absTrakT

celem artykułu jest prześledzenie, co o sprawach związanych z bałtami pisał emigracyjny Robotnik. obecność spraw bałtyckich na łamach organu PPs zmie-nia się – początkowo kwestie te nie pojawiają się w piśmie, sytuacja ewoluuje po powstaniu instytucji, na forum których grupują się socjaliści polscy i bał-tyccy. Tematyka bałtycka to obszar marginalny na łamach Robotnika. okazją do kontaktów z bałtami są głównie sprawy formalne. Prawie nie pojawiają się analizy sytuacji w krajach bałtyckich pod okupacją zsrs, niewiele dowiemy się o emigracji bałtyckiej. marginalnie jest traktowana też tematyka wileńska. Pismo potępia aneksję państw bałtyckich w 1940 r., nie ma jednak na jego łamach wizji stosunków z Litwą, Łotwą i estonią po odzyskaniu przez te kraje niepodległości.

Słowa klucze: Polska Partia socjalistyczna na emigracji, Robotnik organ PPs, bruno kalniņš, Unia socjalistyczna europy Środkowo-wschodniej

koPsaViLkUms

raksta mērķis ir izsekot, ko par baltiešu jautājumu rakstīja emigrācijas strādnieks. baltiešu problemātikas klātbūtne PPs orgānu slejās mainās – sākumā, saistītie apsvērumi ar šo jautājumu netika izskatīti, situācija pakāpeniski attīstījās pēc to institūciju tapšanas, kuras vienoja poļu un baltiešu sociālistus. baltijas valstu te-matika strādnieka slejās ir margināla. kontakti ar baltiešiem ir saistīti galvenokārt ar formāliem jautājumiem. analīze par situāciju Padomju savienības okupētājās baltijas valstīs gandrīz neparādās, maz informācijas ir par baltijas emigrāciju. margināla ir arī Viļņas tematika. raksts nosoda baltijas valstu aneksiju 1940. gadā, bet tā slejās nav priekšstatu par attiecību izveidi ar lietuviešiem, latviešiem un igauņiem pēc neatkarības atjaunošanas.

Atslēgvārdi: Polijas sociālistiska Partija emigrācijā, Robotnik (PPs), bruno kal-niņš, centrālās austrumeiropas sociālistiska savienība

154 ◊ ◊ 155Tomasz Otocki: Tematyka krajów bałtyckich w emigracyjnym piśmie Robotnik... Tomašs Otockis: Baltijas valstu tematika emigrācijas laikrakstā Strādnieks...

w wyniku postanowień teherańsko-jałtańskich demokratyczne partie nie-podległościowe z europy Środkowo-wschodniej, w tym socjaliści, znalazły się w bardzo trudnym położeniu. o ile tuż po wybuchu ii wojny światowej mogło się wydawać, że po kompromitacji autorytarnych reżimów w tej części europy nastąpi dla socjalistów „złota era”, to rok 1945 rozwiał złudzenia w tej sprawie1. była to gorzka lekcja tak dla socjalistów polskich, jak i szczególnie bałtyckich: Litewskiej Partii socjaldemokratycznej (LsDP), Łotewskiej socjal-demokratycznej Partii robotniczej (LsDsP) i estońskiej Partii socjaldemokra-tycznej. Przedstawiciele tych ugrupowań musieli bowiem zwalczać nie tylko dyktaturę komunistyczną, ale i protestować przeciw aneksji ich krajów przez związek sowiecki. w dodatku, zwłaszcza w pierwszym okresie po ii wojnie światowej, partie zachodnie podchodziły z rezerwą do włączenia bałtyckich socjaldemokracji do comisco2, ale i – jak francuscy socjaliści – do powstałej w lipcu 1949 r. Unii socjalistycznej europy Środkowo-wschodniej (sUcee), będącej forum grupującym emigracyjne międzynarodówki z naszego regionu. ostatecznie przewagą głosów zadecydowano, że partie litewska, łotewska i estońska wejdą do sUcee (siwik 1998: 177)3. warto zaznaczyć, że bałtyc-kich interesów na forum bronili nie tylko uchodźcy z europy wschodniej, ale i socjaldemokracja skandynawska (stefanowski 1996: 58). Jak wszyst-kim organizacjom socjaldemokratycznym z europy Środkowo-wschodniej przyszło się bałtom zmagać zarówno z propagandą komunistyczną i nieuf-nością zachodnich kolegów. Jak pisze roman stefanowski (1996: 53): „partie uchodźcze nie były pupilkami międzynarodówki (…) ich delegaci na jazdy i konferencje nie byli hucznie witani, często gęsto ledwie że tolerowani. nierzadko też mieli trudności z dojściem do głosu”.

Uznałem, że interesujące będzie prześledzenie, co o sprawach związanych z krajami bałtyckimi pisał Robotnik. Polscy i bałtyccy socjaliści, którzy mieli już długie tradycje wzajemnych kontaktów w okresie dwudziestolecia mię-dzywojennego4, po 1945 r. spotkali się nie tylko na forum międzynarodówki

1 nie do końca i nie dla wszystkich: część działaczy socjalistycznych, zwłaszcza w cze-chosłowacji, wciąż wierzyła w znalezienie modus vivendi z komunistami. Także w Polsce część krajowego PPs była przekonana, że socjalistom uda się zachować jakąś formułę au-tonomii od PPr.

2 następczyni i poprzedniczka międzynarodówki socjalistycznej w latach 1947-1951. 3 za dopuszczeniem bałtów głosowało się 8 delegacji, przeciw – 4, przy 2 wstrzymują-

cych. konferencja odbyła się 10-11 grudnia 1949 r. w Paryżu. mimo to delegacje bałtyckie nie uzyskały głosu doradczego na kongresie międzynarodówki w mediolanie (17-20.10.1952 r.).

4 warto tu przypomnieć np. o słynnej podróży działaczy TUr/PPs do Łotwy, estonii

Teherānas un krimas lēmumu rezultātā neatkarīgās demokrātiskās partijas no centrālās austrumeiropas, tajā skaitā sociālisti, atradās ļoti sarežģītā stāvoklī. Varētu šķist, ka tūlīt pēc otrā pasaules kara sākuma, kompromi-tējot šīs eiropas daļas autoritatīvos režīmus, iestāsies sociālistiem labvēlīgs „zelta laikmets”, bet, pienākot 1945. gadam, šie maldi tika izklīdināti1. Tā bija rūgta mācība Polijas un jo īpaši baltijas sociālistiem: Lietuvas sociālde-mokrātu partijai (LsDP), Latvijas sociāldemokrātiskajai strādnieku partijai (LsDsP) un igaunijas sociāldemokrātu partijai. šo partiju pārstāvjiem ne tikai nācās pārvarēt komunistu diktatūru, bet arī cīnīties pret savu valstu pievienošanu Padomju savienībai. Piedevām, īpaši pirmajā posmā pēc otrā pasaules kara, rietumu partijas izturējās rezervēti pret baltijas sociāldemo-krātu iekļaušanu comisco2, kā arī, piemēram, franču sociālisti, pret to iestāšanos 1949. gadā nodibinātajā centrālās austrumeiropas sociālistis-kajā savienībā (sUcee), kas bija starptautisks forums, kurā apvienojās no mūsu reģiona emigrējušie. Visbeidzot ar balsu vairākumu tika nolemts, ka Lietuvas, Latvijas un igaunijas partijas tiks iekļautas sUcee (siwik 1998: 177)3. šeit vērts minēt, ka baltijas intereses šajā forumā aizstāvēja ne tikai emigranti no austrumeiropas, bet arī skandināvu sociāldemokrāti (ste-fanowski 1996: 58). kā visām sociāldemokrātiskajām organizācijām no centrālās austrumeiropas, baltiešiem nācās saskarties gan ar komunistu propagandu, gan ar neuzticību no rietumeiropas kolēģu puses (stefanowski 1996: 53). kā raksta romāns stefanovskis: „bēgļu partijas nebija starptau-tiskās elites iemīļotas [...] To delegātus sapulcēs un konferencēs nesagaidīja ar vētrainiem aplausiem, bieži vien viņi tikpat kā netika ņemti vērā. nereti pat viņiem bija grūtības tikt pie balsošanas” (stefanowski 1996: 53).

nolēmu, ka būtu interesanti izsekot, ko par ar baltijas valstīm saistītiem jautājumiem rakstījis Strādnieks. Poļiem un baltiešiem starp karu periodā bija daudzpusīgas un abpusējas attiecību tradīcijas4, pēc 1945. gada tie tikās

1 ne gluži un ne visiem: daļa sociālisma darboņi, jo īpaši Čehoslovākijā, turpināja ticēt tam, ka tiks atrasts modus vivendi ar komunistiem. arī Polijā daļa vietējās PPs (Polijas sociālistu partija) bija pārliecināti, ka sociālistiem izdosies saglabāt vismaz daļēju autono-miju no PPr (Polijas strādnieku partijas).

2 sociālistu internacionāles pēctecis un priekšgājējs, kas darbojās no 1947-1951.3 Par baltiešu iekļaušanu balsoja 8 delegācijas, 4 balsoja pret, 2 atturējās no balsojuma.

konference notika 1949. gada 10.-11. decembrī Parīzē. neskatoties uz to baltijas valstu de-legācijas neieguva padomnieka balsstiesības līdz pat starptautiskajam kongresam milānā (1952. gada 17.-20. oktobris).

4 šeit vērts minēt, piemēram, slaveno TUr/PPs (strādnieku universitātes biedrība/


socjalistycznej, ale także – w węższym gronie – w Unii socjalistycznej eu-ropy Środkowo-wschodniej czy w ramach utworzonego w 1957 r. komitetu Porozumiewawczego socjalistycznych organizacji młodzieżowych euro-py Środkowo-wschodniej (stefanowski 1996: 131-132; R 12/1957: 10). Przed przystąpieniem do Unii delegacje bałtyckie – wraz z polską – brały udział w pracach Porozumienia socjalistów krajów europy Środkowo-wschodniej i międzynarodowego biura socjalistycznego (stefanowski 1996: 55-57; siwik 1998: 175; rPwb 8/1949: 4).

1. anaLiza RoBoTnika na emigracJi

artykuł został napisany na podstawie kwerendy opartej na numerach Ro-botnika dostępnych w bibliotece narodowej oraz w bibliotece Uw. analiza czasopisma – polegająca na przejrzeniu go „numer po numerze” – była o tyle ułatwiona, że w okresie emigracyjnym nie ukazywało się ono tak często jak w czasach ii rzeczypospolitej, gdy było dziennikiem. Jako przedział ba-dawczy interesował mnie okres 1945-1990, a więc od momentu zakończe-nia ii wojny światowej i przypieczętowania przynależności Litwy, Łotwy i estonii do zsrs (a Polski do strefy wpływów sowieckich) do załamania się jałtańskiego porządku geopolitycznego w tym regionie europy. za cel ba-dania Robotnika5 – jako głównego czasopisma PPs na emigracji – przyjąłem określenie, jak często tematyka bałtycka pojawiała się na łamach czołowego organu polskich socjalistów, oraz – jakie problemy i tematy związane z kra-jami bałtyckimi podejmowano. sądzę, że przynajmniej częściowo udało mi się odpowiedzieć na to pytanie w niniejszym artykule.

emigracyjnego Robotnika – do 1950 r. noszącego nazwę Robotnik Polski w Wielkiej Brytanii – należy traktować jako kontynuację pisma ukazującego się w okresie międzywojennym, choć oczywiście w zmienionych warunkach politycznych6. Podobnie jak przed ii wojną światową był on organem Polskiej Partii socjalistycznej, tym razem działającej na obczyźnie. koncentrował się on zarówno na opisie polskiego życia emigracyjnego, jak i analizie sytu-

i Finlandii w 1927 r. opisanej przez Dąbrowską (1929). Tematyka bałtycka pojawiała się także regularnie na łamach przedwojennego Robotnika, szczególnie w momentach ważnych politycznie tj. kryzys polsko-litewski, zamachy stanu smetony (1926 r.), Ulmanisa (1934 r.) czy lewicowe powstanie na Litwie.

5 w tekście cytaty lokalizowane są za pomocą inicjału tytułu, numeru, roku i numeru strony np. R 12/1957: 10. analogicznie cytowany jest Robotnik Polski w Wielkiej Brytanii (RPWB). wykaz tytułów artykułów znajduje się w bibliografii.

6 warto zwrócić uwagę na fakt, że pismo zachowało starą numerację.

ne tikai starptautiskos sociālistu forumos, bet arī daudz lielākā mērogā centrālās austrumeiropas sociālistu savienībā vai 1957. gadā dibinātās centrālās austrumeiropas sociālistisko jauniešu organizāciju sadraudzības komitejas ietvaros (stefanowski 1996: 131-132; R 12/1957: 10). Pirms pievie-nošanās savienībai, baltiešu delegācijas kopā ar poļu delegāciju strādāja pie centrālās un austrumeiropas valstu sociālistu vienošanās un darbojās starptautiskajā sociālistu birojā (bis) (stefanowski 1996: 55-57; siwik 1998: 175; rPwb 8/1949: 4).

1. emigrāciJas Laika STRādnieka anaLīze

raksts tapis, balstoties uz Strādnieka numuru publikāciju pētījumiem, kas ir pieejami nacionālajā bibliotēkā Polijā, kā arī Varšavas universitā-tes bibliotēkā. Laikraksta analīze, kura balstās uz „numura pēc numura” pārskatīšanas, – bija viegli veicama, jo emigrācijas laikā netika izdota tik bieži, kā ii Žečpospolitas laikā, kad tā tika izdota kā dienas avīze. mani interesēja pētījumu lauks, kurš ietvēra laika posmu no 1945. līdz 1990. gadam, proti, laika posms no ii Pasaules kara beigām, kad Lietuva, Latvija un igaunija tika pievienotas Psrs (bet Polija padomju ietekmes sfērai) līdz Jaltas ģeopolitiskās kārtības izjaukšanai šajā eiropas reģionā. Strādnieka5 , kā nozīmīgākā PPs laikraksta emigrācijā izpētes, mērķis ir noteikt, cik bieži Polijas sociālistu vadošo orgānu lappusēs parādījās baltijas tematika, kā arī kādas problēmas un tēmas, kas saistītas ar bal-tijas valstīm, tika apskatītas. es uzskatu, ka vismaz daļēji man ir izdevies atbildēt uz šo jautājumu.

emigrācijas laika Strādnieku līdz 1950. gadam, kura nosaukums bija Polijas Strādnieks Lielbritānijā , vajadzētu uzskatīt par starpkaru perioda laikraksta turpinājumu, lai gan jāņem vērā fakts, ka tas pastāvējis citos politiskajos apstākļos6. Līdzīgi kā pirms otrā pasaules kara, tas bija Poli-jas sociālistiskās partijas orgāns, tikai šajā gadījumā darbojoties trimdā. Tas koncentrējās kā uz poļu emigrācijas dzīves aprakstiem, tā arī uz valstī

Poļu sociālistu partija) pārstāvju braucienu uz Latviju, igauniju un somiju 1927. gadā, kuru aprakstīja marija Dombrovska (Dąbrowska 1929). baltiešu tematika regulāri parādās arī pirmskara slejās Strādniekā , īpaši politiski svarīgu notikumu laikā, tādu kā – poļu-lietuviešu krīze, smetona valsts apvērsums, Ulmaņa valsts apvērsumi un kreiso sacelšanās Lietuvā.

5 citāti tekstā ir lokalizēti ar nosaukuma sākumburtiem poļu valodā, ar izdevniecības numuru, gadu un lappuses numuru, piem. r 12/1957: 10. analoģiski citēts ir Polijas Strād-nieks no Lielbritānijas (rPwb). rakstu nosaukumu saraksts atrodas bibliogrāfijā.

6 svarīgi atzīmēt, ka laikraksts saglabāja veco numerāciju


acji krajowej w warunkach Polski Ludowej. na łamach pisma gościła także tradycyjnie już tematyka międzynarodowa, w tym zniewolonych krajów europy Środkowo-wschodniej. Pismo na emigracji ukazywało się o wiele rzadziej niż w kraju: początkowo wychodziło jako dwutygodnik i miesięcznik, następnie zaś nieregularnie.

2. oD brakU zainTeresowania Do reLacJonowania wsPóŁPracy FormaLneJ

analizę trzeba zacząć od stwierdzenia, że tuż po wojnie tematyka bałtycka na łamach organu PPs nie pojawia się prawie wcale. gdy Robotnik z marca 1948 r. opisuje sytuację w krajach demokracji ludowej, każdemu z nich po-święcając osobny rozdział, trzy republiki bałtyckie zostają w ogóle pominięte. brak odwołań nieznacznie rekompensuje recenzja książki Jana kazimierza Umiastowskiego Z Litwy do Rosji (RPWB 1949, 7: 3) pióra wawrzyńca czere-śniewskiego czy krótki portret polskiego działacza komunistycznego stefana Jędrychowskiego (RPWB 11/1945: 3). sprawy bałtyckie zdawkowo zaczynają być obecne w chwili podjęcia wysiłków konsolidacji ruchów socjalistycznych europy Środkowo-wschodniej. i tak, na jesieni 1948 r. pismo relacjonuje drugą konferencję paryską, tym razem już nie czwórki, a dziewiątki państw środkowoeuropejskich (2-3.10.1948 r.) z udziałem bałtów i Ukraińców. Jak sprawozdaje Robotnik, jednym z jej wiceprzewodniczących, zastępujących adama ciołkosza, został litewski socjalista Juozas kaminskas. Jak zaznaczo-no, łotewska delegacja przesłała na konferencję jedynie listowne pozdrowie-nie, przekazując prawa do reprezentacji LsDsP estońskim socjaldemokratom (RPWB 11/1948: 7). w artykule programowym dlaczego Unia Socjalistyczna (RPWB 11/1949: 3) zygmunt zaremba powołuje się na opinię działacza LsDP, prof. kaminskasa, który uważał, że prócz walki z sowietami należy dbać o „sprawy konstruktywne” wspólne dla krajów ujarzmionych przez zsrs, na tym jednak odwołania do spraw bałtyckich się kończą.

3. na ForUm mięDzynaroDówki socJaLisTyczneJ

Robotnik aktywnie śledził działania związane z przyjęciem socjalistycznych partii z europy Środkowo-wschodniej do międzynarodówki socjalistycznej. w sierpniu 1951 r. pisał na temat międzynarodowej konferencji socjalistycz-nej we Frankfurcie (30 czerwca-3 sierpnia 1951 r.), podczas której:

notiekošās situācijas analīzi Poļu Tautas republikas apstākļos. Laikraksta lappusēs tradicionāli tika apskatītas arī starptautiskas tēmas, ietverot arī nebrīvē nonākušās centrālaustrumeiropas valstis. Laikraksts trimdā iznāca daudz retāk nekā valstī: iesākumā tas iznāca divas reizes nedēļā, tad reizi mēnesī, vēlāk neregulāri.

2. no inTereses TrūkUma LīDz FormāLai saDarbības izsLUDināšanai

analīze jāsāk ar fakta konstatēšanu, ka tūlīt pēc kara baltijas tematika gandrīz vispār neparādījās PPs slejās. 1948. gada marta numurā Strādnieks apraksta situāciju demokrātiskajās republikās, katrai valstij tiek veltīta atse-višķa sadaļa, tomēr 3 republikas vispār netiek minētas. atsauksmju trūkumu zināmā mērā kompensē Vavžiņca Čerešņevska (RPWB 1949, 7: 3) recenzija Jana kazimieža Umiastovska grāmatai no Lietuvas līdz krievijai, kā arī īss Polijas komunistiskās partijas darbinieka stefana Jendrihovska portrets (RPWB 11/1945: 3). baltiešu jautājums diezgan nevērīgā veidā sāk parādī-ties laikraksta slejās brīdī, kad tiek uzsākti mēģinājumi apvienot centrālās austrumeiropas sociālos spēkus. šajā sakarā 1948. gadā avīze raksta par otro Parīzes kongresu, kurā šoreiz piedalās nevis tikai četras, bet deviņas centrāleiropas valstis (1948. gada 2.-3. oktobris), to skaitā arī baltieši un ukraiņi. kā ziņo Strādnieks, par vienu no priekšsēdētājiem kļuva lietuviešu sociālists Juozas kaminskas, kas nomainīja adamu Čolkošu. kā atzīmēts, Latvijas delegācija tikai nosūtīja konferencei rakstisku apsveikumu, nodo-dot tiesības pārstāvēt LsDsP igauņu socialdemokrātiem (RPWB 11/1948: 7). zigmunds zaremba savā programmas rakstā kāpēc Padomju Savienība (RPWB 11/1949: 3) atsaucas uz LsDP biedra prof. kaminskasa viedokli, ka, neskaitot cīņu ar Padomju savienību, vajag arī rūpēties par Psrs paver-dzināto valstu kopīgajiem „konstruktīvajiem jautājumiem”, tomēr ar to arī beidzas atsauces uz baltijas valstīm.

3. sociāLisTiskās inTernacionāLes ForUmā

Strādnieks aktīvi sekoja līdzi centrālās austrumeiropas sociālistisko partiju pievienošanai sociālistu internacionālei. 1951. gada augustā tiek rakstīts par starptautisko sociālistu konferenci Frankfurtē (1951. gada 30. jūlijs-3. augusts), kurā:


w dyskusji nad stanem organizacyjnym międzynarodówki zabrał głos jej nestor, so-

cjalista belgijski, kamil Huysmans, domagając się przyjęcia w skład międzynarodówki

tych emigracyjnych stronnictw socjalistycznych, które – jak np. partia socjalistyczna

łotewska – pozostają jeszcze poza jej obrębem. w tejże sprawie przemawiał socjalista

czeski Vilem bernard (R 8/1951: 4).

konferencja zleciła biuru międzynarodówki:

zebranie i rozesłanie dokumentacji tyczącej się partyj socjalistycznych z krajów bałtyc-

kich, Ukrainy, rosji, gruzji i armenii, tak aby następny kongres mógł powziąć decyzję

w tej sprawie (R 8/1951: 4).

Jak zaznaczono dalej:

w dyskusji nad wspólnym wnioskiem delegacyj niemieckiej i japońskiej, domagają-

cym się zwolnienia i odesłania do domu jeńców wojennych, zabrał głos raz jeszcze

Huysmans i zażądał rozciągnięcia rezolucji na Polaków i Łotyszów, na wszystkich

bez względu na narodowość, którzy za swe przekonania polityczne lub religijne jęczą

w sowieckich więzieniach i obozach pracy przymusowej. kongres jednomyślnie przyjął

wniosek Huysmansa (R 8/1951: 4).

w listopadzie 1952 r. Robotnik informuje o niewprowadzeniu do ms, ze względu na sprzeciw Partii Pracy w wielkiej brytanii, organizacji z rumunii, Ukrainy, rosji, gruzji oraz krajów bałtyckich (R 11/1952: 9-11). odnosząc się do komentarzy o niewielkim wpływie PPs, popierającej akcesję bałtów do międzynarodówki, na Labour Party, gazeta pisała: „co najwyżej możnaby zaryzykować twierdzenie, że wpływy socjalistów rosyjskich (mienszewi-ków), armeńskich, estońskich itp. w brytyjskiej Partii Pracy są niewielkie”. 19.10.1952 r. odbyła się na Piazza del Duomo manifestacja, na której prze-mówił po włosku adam ciołkosz: „imieniem socjalistów Polski, czecho-słowacji, węgier, krajów bałkańskich, krajów bałtyckich i Ukrainy”. o ile wymienił z imienia i nazwiska towarzyszy czechosłowackich, rumuńskich i węgierskich, nie wspomniał ani jednego nazwiska z Litwy, Łotwy i estonii.

4. w Unii (sUcee) i mięDzynaroDówce (si)

Formułą, w której spotykały się przedstawicielstwa socjalistów zza żelaznej kurtyny, była powstała w 1949 r. Unia socjalistyczna europy Środkowo-

diskusijas laikā par internacionāles organizatoriskajiem jautājumiem beļģijas so-

ciālistu vecākais kamils Hujsmans pieprasīja, lai internacionālei tiktu pievienotas tās

emigrācijas sociālistiskās partijas, kuras, piemēram, Latvijas sociālistiskā partija, vēl

joprojām atradās aiz tās robežām. Par šo jautājumu runāja arī čehu sociālists Vilems

bernards (R 8/1951: 4).

konference ieteica internacionāles birojam:

savākt un izsūtīt dokumentus, kas attiecas uz baltijas valstīm, Ukrainu, krieviju,

gruziju un armēniju, lai nākamajā kongresā varētu pieņemt šajā lietā lēmumu (R

8/1951: 4).

kā atzīmēts tālāk:

diskusijā, kurā tika izskatīts vācu un japāņu delegāciju kopīgais priekšlikums bija

pieprasīta karā cietuša atbrīvošana un nogādāšana mājās. šīs diskusijas laikā uzstājās

Hujsmans un uzstāja, lai rezolūcijas paplašināšanā, neskatoties uz tautību, iekļautu

visus Poļus un Latviešus, kuri vārgst Padomju cietumos un darba nometnēs par sa-

vām politiskām vai reliģiskām pārliecībām. Hujsmana priekšlikums tika vienbalsīgi

pieņemts (R 8/1951: 4).

1952. gada novembrī Strādnieks informē par lēmumu neiekļaut internacio-nālē sociālistiskās organizācijas no rumānijas, Ukrainas, krievijas, gruzijas kā arī no baltijas valstīm, jo pret to iebilda Darba Partija no Lielbritānijas (R 11/1952: 9-11). PPs atbalstīja ideju par baltiešu iekļaušanu internacionālē un avīze atsaucoties uz komentāriem par šīs partijas nelielo ietekmi uz Labour Party rakstīja: „varētu augstākais noriskēt, apgalvojot, ka krievu sociālistu (mazinieku), armēņu, igauņu un citu sociālistu, ietekme Lielbritānijas Darba partijā ir neliela”. 1952. gada 19. oktobrī notika demonstrācija katedrāles lau-kumā, milānā, kuras laikā itāliešu valodā „Polijas, Čehoslovākijas, Ungārijas, balkānu valstu un baltijas sociālistu vārdā” uzstājās adams Čolkošs. Ja viņš minēja Čehoslovākijas, rumānijas un Ungārijas kolēģu, vārdus un uzvārdus, viņš neatminējās nevienu pašu uzvārdu no Lietuvas, Latvijas vai igaunijas.

4. saVienībā (sUcee) Un inTernacionāLē (si)

Formula, ar kuru saskārās sociālistu pārstāvniecības aiz dzelzs priekškara, bija centrālā austrumeiropas sociālistu savienība (sUcee), kas tika dibināta


-wschodniej (sUcee). Jesienny numer Robotnika z 1963 r. relacjonuje np. Xii konferencję sUcee w amsterdamie (7-8.09.1963 r.) z udziałem wszystkich krajów członkowskich, w tym bałtów. choć informowano o antyfrankistow-skim gościu z Hiszpanii, to nie wymieniono z nazwiska polityków litewskich, łotewskich i estońskich biorących udział w obradach (R 9-10/1963: 2).

Forum spotkań partii socjalistycznych była nie tylko sUcee, ale także bez-pośrednio międzynarodówka socjalistyczna. w numerze z 1964 r. Robotnik informuje o animowanych przez PPs obchodach stulecia ms. 6.09.1964 r. zorganizowano w maison de la mutualitate manifestację z okazji rocznicy, na którą przybyli m.in. sekretarz generalny ms albert carthy, a także re-prezentanci czechosłowacji, Litwy, Ukrainy i węgier. Pismo odnotowuje, że w imieniu Litwinów przemawiał Juozas Vilčinskas (R 11-12/1964: 8). Dwa dni później miały miejsce organizowane przez sUcee brukselskie uroczy-stości poświęcone tejże rocznicy, na które przybyło 25 delegatów z państw eŚw. wybrano komitet wykonawczy, na czele którego stanął bruno kalniņš zastępujący w tej roli urzędującego przez 15 lat Polaka z. zarembę. Jak in-formował Robotnik szef łotewskiej LsDsP „dziękując delegatom za wybór na stanowisko przewodniczącego, oświadczył, że przyjmuje ten wybór jako wyraz solidarności z jego partią i z krajami bałtyckimi”. zarembie podzięko-wał „za wielki i bogaty wkład do osiągnięć Unii” (R 11-12/1964: 11-12). Poza powyższą wypowiedzią czasopismo nie zamieszcza jednak żadnych bliższych informacji ani na temat kalniņša, ani łotewskiej socjaldemokracji.

5. wŚróD mŁoDzieży

na emigracji rozwijała się współpraca organizacji młodzieżowych socja-listów. na V kongresie iUsy w rzymie (26-30.10.1957 r.) delegacje z cze-chosłowacji, estonii, Łotwy, Polski oraz węgier ustaliły warunki współ-działania między poszczególnymi organizacjami, powołując w ramach iUsy komitet socjalistyczny organizacji młodzieżowych krajów europy Środkowo-wschodniej na wychodźstwie. wśród sygnatariuszy deklaracji z 28 października znaleźli się dwaj bałtowie: raimond kolk (estończyk) i Laimonis ešenvalds (Łotysz). w skład sekretariatu, którego przewodni-czącym został przedstawiciel węgier, weszli przedstawiciele Polski i cze-chosłowacji7 (R 12/1957: 10). Jak informował numer Robotnika z lata 1962 r. w artykule poświęconym dorocznemu posiedzeniu komitetu wykonaw-czego iUsy w Lyngby w Danii z 13-14.07.1962 r.:

7 Robotnik nie wspomina o akcentach bałtyckich na spotkaniu.

1949. gadā. 1963. gada rudens Strādnieka numurā rakstīja par Xii sUcee konferenci amsterdamā (1963. gada 7.-8. septembris), kurā piedalījās visas dalībvalstis, tajā skaitā arī baltieši. Lai gan avīze informē par antifašistisko viesi no spānijas, tomēr netiek minēti lietuviešu, latviešu un igauņu politiķu, kuri piedalījās debatēs, uzvārdi (R 9-10/1963: 2).

sociālistisko partiju tikšanās froums bija ne tikai sUcee, bet arī sociālis-tu internacionāle. 1964. gada Strādnieks numurā tiek informēts par PPs organizētajām internacionāles simtgades svinībām. 1964. gada 6. septembrī „maison de la mutualitate” notika simtgadei veltīta tikšanās, kurā piedalī-jās arī internacionāles ģenerālsekretārs alberts kartijs un Čehoslovākijas, Lietuvas, Ukrainas un Ungārijas pārstāvji. avīzē atzīmēts, ka lietuviešu vārdā runu teica Juozas Vilčinskas (R 11-12/1964: 8). Divas dienas vēlāk notika sUcee organizētās gadadienas svinības briselē, uz kuru ieradās 25 delegāti no centrālās austrumeiropas. Tika iecelta izpildkomiteja, par kuras vadītāju kļuva bruno kalniņš, kurš nomainīja poli z. zarembu, kas šajā postenī bija atradies 15 gadus. kā informēja Strādnieks, LsDsP vadī-tājs „pateicās delegātiem par viņa izvēli vadošajam amatam un, ka viņš to pieņem kā apliecinājumu solidaritātei ar viņa partiju un baltijas valstīm”. zarembam pateicās par „bagātīgo un vērienīgo ieguldījumu savienības sasniegumos” (R 11-12/1964: 11-12). izņemot iepriekš minēto paziņojumu Strādnieks neievietoja vairāk informācijas ne par kalniņu, ne par Latvijas sociāldemokrātiju.

5. JaUniešU ViDū

emigrācijā attīstījās abpusēja sadarbība starp sociālistiskām jauniešu orga-nizācijām. iUsy (starptautiskā sociālistiskā jauniešu savienība) kongresā romā (1957. gada 26.-39. oktobris) Čehoslovākijas, igaunijas, Latvijas, Poli-jas un Ungārijas delegācijas uzstādīja sadarbības noteikumus starp savām organizācijām, iUsy ietvaros nodibinot centrālās austrumeiropas valstu sociālistisko jauniešu organizācijas komiteju emigrācijā. starp deklarācijas 28 parakstītājiem bija divi baltieši: raimonds kolks (igaunis) un Laimonis ešenvalds (latvietis). sekretariātu, par kuru vadītāju kļuva ungārs, veidoja Polijas un Čehoslovākijas pārstāvji7 (R 12/1957: 10). kā informē Strādnieka 1962. gada numura raksts, veltīts iUsy izpildkomitejas ikgadējai sēdei, kas notika Lingbijā, Dānijā 1962. gada 13.-14. jūlijā:

7 Strādnieks sapulcē nepiemin baltijas akcentus


odbyła się wspólna rozmowa między obecnymi delegacjami z krajów europy Środ-

kowo-wschodniej, tj. czechosłowacji, estonii, Łotwy, Polski i węgier. współpraca

między organizacjami tych krajów zawarta na V-ym kongresie iUsy w 1957 r. rozwija

się bardzo pomyślnie (R 6-7-8/1962: 14),

choć jak zauważono, dotyczyło to głównie organizacji polskiej, czeskiej i węgierskiej. Jak dodawał Robotnik: „u podłoża tej współpracy leży cał-kowita jednomyślność odczucia wspólnoty celów i zadań ruchów socjali-stycznych tych krajów”.

6. PPs a baŁTowie

informacje Robotnika poświęcone bratnim partiom z Litwy, Łotwy i estonii pojawiają się w kontekście ważnych wydarzeń w życiu Polskiej Partii socja-listycznej – przedrukowuje się np. uroczyste gratulacje dla PPs z tej okazji. w dniach 29-30.04.1961 r. odbył się V zjazd PPs na obczyźnie w brukseli. z tej właśnie okazji nadesłano od Robotnika liczne depesze z życzeniami od zagranicznych organizacji. i tak, przewodniczący estońskiej Partii socjali-stycznej Johannes mikhelson, dziękując za zaproszenie na V zjazd, wskazuje, że komunizm:

nie potrafił zaspokoić potrzeb konsumpcyjnych szerokich mas pracujących, mimo

że narzucił naszym społeczeństwom dyktatorski system planowania i pozbawił je

podstawowych praw człowieka oraz wszelkiej wolności politycznej i gospodarczej

(R 5-6-7/1961: 9-12).

List mikhelsona kończy optymistyczna uwaga, że „dyktatura komuni-styczna będzie również obalona, a na jej miejsce pojawi się słońce wolności, narodowej niepodległości i socjalizmu demokratycznego”. w przesłaniu Li-tewskiej Partii socjaldemokratycznej (LsDP) Juozas Vilčinskas śle „serdecz-ne pozdrowienia i jak najlepsze życzenia pomyślnych obrad”, przepraszając jednocześnie za niemożność wysłania narodowego delegata na V zjazd PPs. Podkreśla, że LsDP: „od początku obecnego stulecia prowadziła niestrudzoną walkę o wolność i niepodległość naszego kraju”. Przywołuje wspólnotę losów polsko-litewskich, gdy „w licznych wypadkach akcja przeciw wspólnemu cie-miężcy prowadziła do ścisłej współpracy między członkami naszych Partii”. stwierdza, że kooperacja z PPs w ramach sUcee „przyczyni się również do zwycięstwa naszych narodów w ich ciężkiej walce z tyranią”.

norisinājās kopīgas sarunas starp klātesošajām centrālās austrumeiropas valstu de-

legācijām, tajā skaitā, Čehoslovākiju, Latviju, Poliju un Ungāriju. 1957. gada V iUsy

kongresā noslēgtā sadarbība starp šo valstu organizācijām, attīstās ļoti pārdomāti

(R 6-7-8/1962: 14),

bet kā atzīmēts, tas, galvenokārt, attiecās uz poļu, čehu un ungāru poli-tiskajām grupām. kā piebilda Strādnieks „par pamatu šai sadarbībai kalpo šo valstu pilnīgi vienprātīga sapratne par sociālistisko organizāciju mērķiem un uzdevumiem”.

6. PPs Un baLTieši

Strādniekā informācija veltīta radniecīgām partijām no Lietuvas, Latvi-jas un no igaunijas parādās Poļu sociālistiskās partijas svarīgu notikumi kontekstā, piemēram kā pārdrukāti svētku apsveikumi veltīti PPs. 1961. gada no 29. līdz 30. aprīlim briselē norisinājās V PPs emigrācijas kongress. Tieši šajā sakarā Strādniekam iesūtīja lielu skaitu ziņojumu ar ārzemju organizāciju vēlējumiem. igaunijas sociālistiskās partijas priekšsēdētājs Johannes miķelsons, pateicoties par ielūgumu uz V kongresu un norāda, ka komunisms:

nespēj apmierināt plašo strādājošo masu patēriņa prasības, neskatoties uz to, ka

uzspieda mūsu sabiedrībām diktatorisko plānošanas sistēmu, un atņēma mums

fundamentālās cilvēktiesības un jebkādu politisko vai saimniecisko brīvību (R 5-6-

7/1961: 9-12).

miķelsona vēstule beidzas ar pozitīvu novērojumu, ka „komunistiskā diktatūra tiks gāzta, un tās vietā parādīsies brīvības gaisma, tautas neat-karība un sociālā demokrātija”. Lietuvas sociāldemokrātiskās partijas vārdā tās pārstāvis Juozas Vilčinskas sūtīja „sirsnīgus apsveikumus, vislabākos vēlējumus un vēl veiksmīgu kongresu”, vienlaicīgi atvainojoties, ka nav iespējams atsūtīt valsts pārstāvi uz V PPs kongresu. Uzsverot, ka LsDP „no pašiem šī gadsimta sākumiem veda nenogurstošu cīņu par mūsu valsts neatkarību un brīvību”. atsaucoties uz kopīgo Polijas – Lietuvas likteni, kad „daudzos gadījumos rīcība pret kopīgu pāridarītāju noveda pie ciešākas mūsu partiju biedru sadarbības”. izteica pārliecību, ka PPs kooperācija sUcee ietvaros „būs par iemeslu mūsu tautu uzvarai grūtajā cīņā ar tirāniju”.


od Łotyszy przed V zjazdem wpłynęły dwa listy – od LsDsP i od Łotew-skiej młodzieży socjalno-Demokratycznej na obczyźnie. w pierwszym bruno kalniņš przywołuje „przeszło 60-letnie przyjacielskie stosunki obu naszych Partii” i życzy polskim socjalistom Polski wolnej, niezależnej i sprawiedliwej społecznie „którejby przewodziła chwałą okryta Polska Partia socjalistycz-na”. Przewodniczący młodzieżówki Laimonis ešenvalds życzy zaś PPs „jak najlepszych i rychłych wyników w niestrudzonej walce o wolną, niepodległą i demokratyczną Polskę”, przekonując, że „wasze wysiłki w naszej wspólnej sprawie będą w niedalekiej przyszłości uwieńczone należnym sukcesem”.

z okazji uroczystości 70-lecia PPs w Paryżu zebrało się w salle Lancry około 300 osób reprezentujących partie socjalistyczne. na tak ważnej uro-czystości nie mogło braknąć gości z państw bałtyckich. Podczas uroczystej kolacji przemawiał bruno kalniņš. niestety, Robotnik nie umieścił wyjątków z przemówienia szefa LsDsP, jak uczynił to w stosunku do radomira Lužy czy sekretarza sUcee (także czecha) bernarda Villema. opublikowano za to listy i depesze pochodzące od przedstawicieli krajów bałtyckich. i tak, w imieniu LsDP steponas kairys, oprócz życzeń i pozdrowień, pisze o historycznych „chwilach nieporozumień” między Polską a Litwą, szybko jednak dodając, że

istotę naszych stosunków zawsze stanowiło poczucie solidarności i braterstwa naszych

organizacji, wynikające z jednakowych zadań: walki o wolność naszych krajów i zisz-

czenie ideałów demokratycznego socjalizmu (R 11-12/1962: 28).

List kończy wezwanie do walki, „wytrwałości i niezłomnego hartu”, który „zapewni zwycięstwo”. na tej samej stronie co list kairysa Robotnik umieścił informację o depeszy od LsDP podpisanej przez Juozasa Vilčinskasa.

Uroczyste obchody 70-lecia PPs odbyły się także 27.10.1962 r. w Londynie. z bratnich partii przemawiał sekretarz Unii Villem bernard, ale także Litwin Juozas Vilčinskas (R 11-12/1962: 31-35). Przemówienia Juozasa Vilčinskasa nie wydrukowano, choć dokonano przedruków wystąpień innych działaczy. 29 maja 1965 r. odbył się w hotelu rembrand w Londynie, relacjonowany przez Robotnika, Vi zjazd PPs na obczyźnie. w otwarciu zjazdu wzięli udział Juozas Vilčinskas (LsDP) oraz Jānis Pētersons (LsDsP). Vilčinskas wygło-sił do delegatów przemówienie powitalne (R 7-8/1965: 8), zaś jego zdjęcie – u boku trzech innych mówców – zostało zamieszczone przez wakacyjny numer pisma z 1965 roku. sporadyczne informacje pojawiają się także w póź-niejszych latach. na Viii zjazd PPs na obczyźnie (ostenda, 24-25.05.1977 r.)

no latviešiem pirms V kongresa pienāca divas vēstules: pirmā no LsDsP, otrā no Latvijas emigrācijas sociāldemokrātiskās jaunatnes. Pirmajā bruno kalniņš atzīmē, ka „pagājuši 60 mūsu abu partiju draudzīgas sadarbības gadi”, kā arī vēl poļu sociālistiem brīvu Poliju un neatkarīgu un taisnīgu sabiedrību, „kuru vadīs Polijas sociālistiskās partijas atklātā slava”. Jauniešu organizācijas priekšsēdētājs Laimonis ešenvalds PPs novēl „labus un drīzus rezultātus nenogurdinošajā cīņā par brīvu, neatkarīgu un demokrātisku Poliju”, izsakot pārliecību, ka „jūsu pūliņi mūsu kopīgajā lietā tuvākajā nākotnē vainagosies ar pelnītiem panākumiem”.

sakarā ar PPs 70-gadi, kas tika svinēta Lankri zālē Parīzē, ieradās aptuve-ni 300 sociālistisko partiju pārstāvji. Tik svarīgās svinībās nevarēja iztrūkt viesi no baltijas valstīm. svinīgo vakariņu laikā ar runu uzstājās bruno kalniņš. Diemžēl Strādnieks neievietoja LsDsP vadītāja runas izvilkumu, kā tas tika izdarīts radomira Luži vai sUcee sekretāra (arīdzan čeha) ber-narda Villema gadījumā. Toties tika publicētas vēstules un telegrammas no baltijas valstu pārstāvjiem. LsDP vārdā steponas kairis, neskaitot ap-sveikumus un vēlējumus, raksta par vēsturiskiem „nesaprašanās brīžiem” starp Poliju un Lietuvu, ātri piebilstot, ka

mūsu attiecību būtība vienmēr ir bijusi solidaritātes sajūta un mūsu organizāciju

draudzība, kas izriet no vienādiem uzdevumiem: cīņas par mūsu valstu brīvību un

demokrātiskā sociālisma ideālu realizāciju (R 11-12/1962: 28).

Vēstule beidzas ar uzsaukumu uz cīņu, „mūžīgo un nesalauzto hartu”, kas „nodrošinās uzvaru”. Tajā pašā lapaspusē, kur atradās kairisa vēstule, Strādnieks ievietoja informāciju par LsDP vēstuli, kuru parakstījis Juozasa Vilčinskasa.

1962. gada 27. oktobrī PPs 70-gades svinības notika arī Londonā. no radniecīgām partijām ar runu uzstājās savienības sekretārs Villems ber-nards un Lietuvietis Juozas Vilčinskas (R 11-12/1962: 31-35). Juozas Vilčinskas runa netika nodrukāta, lai gan tika nodrukātas citu dalībnieku uzstāšanās. Strādnieks raksta par 1965. gada 29. maijā viesnīcā rembrand Londonā notikušo Vi PPs konferenci emigrācijā. konferences atklāšanā piedalījās Juozas Vilčinskas (LsDP) un Jānis Pētersons (LsDsP). Vilčinskas uzstājās ar sagaidīšanas runu (R 7-8/1965: 8), tomēr viņa attēls, blakus 3 citiem runātājiem, tika aizvietots ar žurnāla 1965. gada brīvdienu numuru. nere-gulāra informācija parādās arī vēlākos gados. Viii PPs konferencē emig-rācijā (ostenda, 1977. gada 24.-25. maijs) laba vēlējumus atsūtīja Latvijas


listy z życzeniami przesłała Łotewska socjaldemokratyczna Partia robotnicza (R 1/1977: 4-5). wg Robotnika z 1988 r. działacze litewscy i łotewscy wzięli udział w zjeździe scaleniowym PPs w bernried w bawarii (21-22.11.1987 r.), zaś estońska Partia socjaldemokratyczna wysłała telegram podpisany przez Johannesa mikhelsona (R 1/1988: 1-4).

7. konTakTy raczeJ FormaLne

wszystkie powyższe informacje o bałtach podane na łamach Robotnika odnoszą się do kontaktów formalnych: w ramach międzynarodówki socjali-stycznej, sUcee i na linii PPs – organizacje socjalistyczne krajów bałtyckich. czy na szpaltach pisma polskich socjalistów znalazło się miejsce dla informa-cji i analiz poświęconych sytuacji w krajach bałtyckich i na emigracji? kwe-renda numerów Robotnika każe powiedzieć jednoznacznie: prawie w ogóle.

8. anaLiza syTUacJi w kraJacH baŁTyckicH

Problemową analizę poświęconą sytuacji narodowościowej na Łotwie przy-nosi wiosenny numer Robotnika z 1960 roku. autor (k.) – jak należy się domyślać – bruno kalniņš, opisuje czystkę dokonaną na łotewskich „naro-dowych komunistach”, którym przewodził edvards berklavs. Jak zauważa lider LsDsP, sprzeciw wobec moskiewskiego imperializmu:

przejawia się najostrzej na Łotwie, gdzie silny ruch socjalistyczny zapuścił od dawna

korzenie, a tradycje jego są wciąż żywe w masach. Pod tym względem niejedną analogię

dałoby się przeprowadzić ze stosunkami polskimi. sam już termin „nacjonalistyczne

odchylenie” przypomina czasy likwidowania opozycji gomułkowskiej (R 4-5/1960: 3).

czystka na Łotwie i zmiany we władzach komunistycznej Partii Łotwy:

tylko uwydatniły lepiej społeczeństwu istotny stan rzeczy i wzmogły wrogość wobec

rosyjskiego centralizmu. rzecz szczególnej wagi, że najsilniej nastroje te demonstruje

młodzież, wychowana w komsomole (R 4-5/1960: 3).

są i inne powody do optymizmu:

pod wpływem zdecydowanego stanowiska społeczeństwa łotewskiego mają nastąpić

pewne zmiany w obsadzie personalnej, w szczególności gen. batow ma być odwołany,

by uspokoić panujące wzburzenie (4-5/1960: 3).

sociāldemokrātiskā strādnieku partija (R 1/1977: 4-5). atsaucoties uz 1988. gada Strādnieku lietuviešu un latviešu dalībnieki piedalījās PPs apvie-nošanās sēdē bernriedā bavārijā (1987. gada 21-22. novembris), turpretī igaunijas sociāldemokrātu partija izsūtīja Johannesa miķelsona parakstītu telegrammu (R 1/1988: 1-4).

7. Drīzāk FormāLi konTakTi

Visa Strādniekā ievietotā informācija par baltiešiem, kas jau aprakstītas šajā referātā, attiecas uz oficiāliem kontaktiem sociālistu internacionā-les, sUcee vai PPs baltiešu sociālistisko organizāciju ietvaros. Vai poļu sociālistu avīzes slejās atradās vieta informācijai un analīzei par baltijas valstu un emigrācijas situāciju? Strādnieka numuru izpēte liek apgalvot, ka gandrīz nemaz.

8. siTUāciJas anaLīze baLTiJas VaLsTīs

Strādnieka 1960. gada pavasara numurā atradās problemātiskā analīze veltīta tautas situācijai Latvijā. autors (k.), pieņemams, bruno kalniņš, aprakstīja Latvijā notikušās „nacionālo komunistu” tīrīšanas, kas vērsās pret eduardu berklavu. LsDsP līderis uzskatīja, ka opozīcija pret maskavas imperiālismu

visasāk parādās Latvijā, kur stiprā sociālisma kustība jau sen atpakaļ izlaidusi sak-

nes un to tradīcijas vēl joprojām ir dzīvas masās. Ņemot to vērā var vilkt ne vienu

vien paralēli ar situāciju Polijā. Jau pats termins „nacionālistiskā novirze” atgādina

gomulkas opozīcijas likvidēšanu (R 4-5/1960: 3).

Tīrīšana Latvijā un Latvijas komunistiskās partijas vadības maiņa

tikai izskaidroja sabiedrībai lietu kārtību un pastiprināja naidu pret krievijas centra-

lizāciju. īpaša nozīme ir tam, ka šos uzskatus visspēcīgāk demonstrē jaunatne, kas ir

uzaudzināta kā komjaunatne (R 4-5/1960: 3).

ir arī citi iemesli optimismam:

latviešu sabiedrībā valdošās apņemšanās ietekmē, jāiestājas izmaiņām personālsa-

stāvā, īpaši tas attiecās uz gen. batovu, kurš visticamāk tiks atsaukts, lai nomierinātu

valdošo satraukumu (R 4-5/1960: 3).


w innym artykule bruno kalniņš pisze o polityce narodowościowej zsrs, gdzie po śmierci stalina nastąpiła krótka liberalizacja, następnie zaś dokręcenie bałtom śruby pod hasłem „jednolitej kultury rozwijającego się społeczeństwa komunistycznego”, co de facto oznaczało sowietyzację. Trzeba przyznać, że na-cjonalistyczne odchylenie na Łotwie to jedyny artykuł problemowy na łamach Robotnika poświęcony krajom bałtyckim. w tekstach Polaków miały one mniej szczęścia: w numerze letnim z 1963 r. stanisław wąsik opublikował ana-lizę ostatnie dziesięć lat we Wschodniej europie (R 6-7-8/1963: 4-5) o zmianach w regionie w dekadzie po śmierci stalina. najszerzej omawia w nim politykę wewnętrzną zsrs. co ciekawe, państw bałtyckich nie wymienia ani w dziale o związku sowieckim, ani dalej w kontekście krajów satelickich, co skądinąd byłoby zgodne z zasadą nieuznawania przez PPs aneksji z 1940 r. grudniowy numer z 1973 r. przynosi artykuł problemowy wąsika poświęcony konferen-cji bezpieczeństwa i współpracy w europie. autor wspomina o państwach bałtyckich, pisząc, że ich włączenie do zsrs, mimo oficjalnego braku uznania dyplomatycznego, nie jest de facto kwestionowane przez zachód. z kolei lu-towy numer z 1973 r. jeszcze raz potępia aneksję krajów bałtyckich „uważając za równie ważną wolność każdego, dużego czy małego kraju” (R 2/1973: 3-4).

choć spotyka się na łamach Robotnika artykuły poświęcone bratnim organizacjom z europy i świata8, żaden tego typu artykuł nie pojawia się w kontekście bałtyckich partii socjalistycznych.

9. PoTęPienie aneksJi z 1940 rokU

o ile brak analiz programowych, o tyle na łamach Robotnika od samego po-czątku znajdujemy jednoznaczne potępienie aneksji państw bałtyckich przez zsrs. Jak pisała gazeta w 1949 r., komentując artykuł brytyjskiej Tribune:

tu musimy – doprawdy! – zaprotestować. Lwów czy wilno, kowno, ryga czy Tallin

należą do związku sowieckiego w tym samym stopniu i takim samym prawem, jakim

addis abeba i Tirana należały do włoch, albo wiedeń i Praga do „Trzeciej rzeszy”

hitlerowskiej. niechże nikt nie żąda od socjalistów, by uznawali ważność tajnych

umów zawartych w sierpniu i we wrześniu 1939 r. pomiędzy stalinem i Hitlerem i by

respektowali „fakty dokonane” najazdów, podbojów i zaborów (RPWB 9/1949: 8).

8 sprawom niemieckiej sPD, która w 1963 r. obchodziła stulecie, poświęcony był nr 11-12 z 1963 roku. w kwietniu 1958 r. opublikowano rocznicowy artykuł pod tytułem 80 lat socjalnej demokracji Czechosłowacji (R 4/1958: 9-10). wcześniej pisano m.in. o duńskiej partii socjalistycznej (R 2-3/1947: 20).

citā rakstā bruno kalniņš raksta par Psrs nacionālistisko politiku, kad pēc staļina nāves iestājās neilga liberalizācija, bet pēc tam ar saukli „vie-notu kultūras attīstību padomju sabiedrībai”, kas de facto nozīmēja sovie-tizāciju, baltieši tika apspiesti vēl vairāk. nākas atzīt, ka nacionālistiskā novirze Latvijā ir vienīgais problemātiskais raksts Strādniekā , kas veltīts baltijas valstīm. Poļu rakstītās publikācijās viņiem veicās mazāk, 1963. gada vasaras numurā staņislavs Vonsiks publicēja analīzi Pēdējie 10 gadi austrumeiropā (R 6-7-8/1963: 4-5), tā bija veltīta izmaiņām, kas norisinā-jušās šajā reģionā desmitgadē pēc staļina nāves. Visplašāk tiek aprakstīts Psrs iekšējā politika. kas ir interesanti, baltijas valstis netiek minētas ne sadaļā par Padomju savienību, ne nākamajā nodaļā par satelītvalstīm, kas būtu saskaņā ar principu, ka PPs neatzīst 1940. gada aneksiju. 1973. gada decembra numurā atrodas Vonsika problēmraksts, kas veltīts konferencei par Drošību un sadarbību eiropā. autors atceras baltijas valstis un raksta, ka, lai gan to pievienošanai Psrs diplomāti oficiāli nav atzinuši, tomēr de facto rietumos tā netiek apšaubīta. sekojoši 1973. gada februāra numurā baltijas valstu aneksijas ideja atkārtoti tiek neatzīta „uzskatot, ka vienlīdz svarīga ir katras – gan lielas, gan mazas valsts brīvība” (R 2/1973: 3-4).

Lai gan Strādnieka slejās parādās raksti, kas veltīti radniecīgām orga-nizācijām eiropā un pasaulē8, neviens no šāda veida rakstiem neparādās baltijas sociālistisko partiju kontekstā.

9. aneksiJas nosoDīJUms 1940. gaDā

Lai gan trūkst programmu analīzes, Strādnieka slejās jau no paša sākuma atrodam viennozīmīgu Psrs baltijas valstu aneksijas nopēlumu. 1949. gadā, komentējot rakstu britu Tribune, tiek rakstīts:

šeit mums, tiešām, jāprotestē, Ļvova vai Viļņa, kauņa, rīga vai Tallina pieder Pa-

domju savienībai tādā pašā mērā un ar tādām pašām tiesībām kā addis abeba un

Tirāna pieder itālijai vai Vīne un Prāga pieder pie Hitlera „Trešā reiha”. Lai neviens

neprasa no sociālistiem, lai viņi atzīst slepenas vienošanās, kas noslēgtas 1939. gada

augustā un septembrī starp Hitleru un staļinu un, lai respektētu „izdarītos iebruku-

mus”, pakļaušanas un iekarošanas (RPWB 9/1949: 8).

8 Vācu sociāldemokrātiskajai partijai, kura 1963. gadā svinēja simtgadi, veltīts bija 1963. gada nr 11.,12. 1958. gada aprīlī publicēts raksts ar nosaukumu Čehoslovākijas so-ciāldemokrātijas 80-gade (R 4/1958: 9-10). agrāk tika rakstīts arī par Dānijas sociālistisko partiju (R 2-3/1947: 20).


Uwaga na marginesie: z zestawienia kowno – ryga – Tallin wynikałoby, że to raczej ten pierwszy ośrodek uważany jest przez autorów Robotnika za prawowitą stolicę republiki Litewskiej.

Tematyka bałtycka obecna jest – choć również rzadko – w kontekście spraw Polaków w zsrs. w przedrukowanym w 1958 r. apelu „ludności polskiej ziem włączonych do zsrr” z grudnia 1957 r. Robotnik dostarcza informacji o liczbie Polaków zamieszkujących sąsiadujące z Polską republiki, w tym Li-twę i Łotwę. Pisze o fatalnej sytuacji Polaków zamieszkujących białoruską srs, głównie w kontekście zupełnego braku polskiego szkolnictwa. w ko-mentarzu Robotnik zwraca uwagę na plan poróżnienia Polaków z ludnością tytularną, który był jedną z przesłanek utrzymania edukacji polskojęzycznej na Litwie i – szczątkowo – zachodniej Ukrainie (R 5/1958: 3-5). brakuje jednak konkretnych informacji o sytuacji Polaków np. na wileńszczyźnie i w Łatgalii.

co ciekawe, sprawy wileńskie czy związane z trudną historią polsko-litew-ską nie pojawiają się częściej niż bałtyckie aktualia. wyjątkiem jest artykuł Rozważania wileńskie (R 11/1950: 2) Jana mrówki. w czerwcu 1950 r. gaze-ta kreśli także krótki portret polskiego działacza komunistycznego stefana Jędrychowskiego (RPWB 11/1945: 3). w lipcu 1949 r. na łamach Robotnika pojawia się recenzja książki Jana kazimierza Umiastowskiego Z Litwy do Rosji (RPWB 7/1949: 3) pióra wawrzyńca czereśniewskiego.

10. ŁoTewski socJaLisTa brUno kaLniŅš

spośród bałtyckich socjalistów najczęściej pojawiającą się na łamach Robot-nika postacią jest łotewski polityk bruno kalniņš9. sierpniowy numer z 1951 r. donosi o V konferencji Unii socjalistycznej z czerwca 1951 r., gdzie lider

9 bruno kalniņš (1899-1990). Łotewski działacz socjaldemokratyczny, przed zamachem stanu z 1934 r. członek najwyższych władz LsDsP, poseł do Łotewskiej rady narodowej w 1918 r. i na sejm rŁ, przewodniczący paramilitarnej organizacji socjalistów sss. w 1934 r. aresztowany i skazany na więzienie, zwolniony przed terminem wyjechał do Finlandii, gdzie był m.in. attaché prasowym w poselstwie Hiszpanii republikańskiej. w 1940 r. wrócił na Łotwę, starał się o przyjęcie do kPŁ, pracował jako doradca polityczny w wojsku łotew-skim. wykładał na Uniwersytecie Łotewskim. Po wejściu niemców na Łotwę aresztowany, współzałożyciel i wiceprzewodniczący Łotewskiej rady centralnej walczącej o wyzwolenie kraju od dwóch zaborców. więzień obozu stutthof. w latach 1945-70 wykładowca i biblio-tekarz instytutu słowiańskiego Uniwersytetu sztokholmskiego, wykładał też w wyższej akademii wojskowej w szwecji. Przewodniczący komitetu zagranicznego LsDsP. w latach 1964-86 przewodniczący sUcee, od 1983 honorowy lider międzynarodówki socjalistycznej. autor licznych prac na temat Łotwy i związku sowieckiego (zob. Jēkabsons 2005: 545-546).

Piebilde: nostādījums kauņa – rīga – Tallina liek secināt, ka Strādnieka autori tieši pirmo pilsētu uzskata par patieso Lietuvas republikas galvas-pilsētu.

baltijas tematika ir klātesoša, lai gan arī ļoti reti, apskatot jautājumus par poļiem Psrs. 1958. gadā pārdrukātajā uzsaukumā „poļu zemes tautas, kas pievienotas Psrs” no 1957. gada decembra strādnieks informē par poļu skaitu Polijas republikas kaimiņvalstīs, tajā skaitā Lietuvā un Latvijā. raks-ta par drausmīgo poļu situāciju baltkrievijas Psr, galvenokārt jautājumā par galīgu poļu skolu trūkumu. komentārā Strādnieks pievērš uzmanību plānam atšķirt poļus no pamat-tautiešiem, kas bija viens no iemesliem poļu izglītības saglabāšanai Lietuvā, un daļēji rietumukrainā (R 5/1958: 3-5). Tomēr trūkst konkrētas informācijas par poļu situāciju, piemēram, Viļņas reģionā vai Latgalē.

interesanti ir tas, ka Viļņas jautājums vai ar poļu-lietuviešu vēsturi sais-tītie jautājumi neparādās biežāk kā baltijas aktualitātes. izņēmums ir Jana mruvkas raksts Viļņas apspriešana (R 11/1950: 2). 1950. gada jūnijā avīze iezīmē nelielu poļu komunistiskās partijas darboņa stefana Jendrihovska (RPWB 11/1945: 3) portretu. 1949. gada Strādnieka slejās parādās Vavržiņca Čerešņevska recenzija Jana kazimieža Umiastovska grāmatas no Lietuvas līdz krievijai (RPWB 7/1949: 3).

10. LaTViJas sociāLisTs brUno kaLniŅš

starp baltijas sociālistiem visbiežāk Strādnieka ietvaros parādās Latvijas sociālists bruno kalniņš9. 1951. gada augusta numurs informē par 1951. gada junija V sociālistiskās savienības konferenci, kuras laikā LsDsP līderis runāja

9 bruno kalniņš (1899-1900). Latvijas sociāldemokrātijas pārstāvis, pirms 1934. gada LsDsP centrālās komitejas loceklis, 1918. gadā kļuva par Tautas padomes locekli un Lr sa-eimas pārstāvi, pusmilitārās organizācijas strādnieku sporta savienības (sss) vadītājs. 1934. gadā arestēts un saņēmis cietumsodu, atbrīvots pirms laika, devās uz somiju, kur, starp citiem darbiem, bija arī spānijas republikas vēstniecības prese atašejs. 1940. gadā atgriezās Latvijā, mēģināja tikt uzņemts LkP, strādāja kā politiskais padomdevējs Latvijas armijā. Pasniedza Latvijas Universitātē. Pēc vāciešu iebrukšanas Latvijā viņu arestēja. Viens no Latvijas cen-trālās Padomes, kas cīnījās par valsts atbrīvošanu no diviem iebrucējiem, dibinātājiem un priekšsēdētājs. ieslodzīts štuthofas koncentrācijas nometnē. no 1945 līdz 1970. gadam pasnie-dzējs un bibliotekārs stokholmas universitātes slāvistikas institūtā, pasniedza arī zviedrijas augstākajā karaskolā. kļuva par LsDsP ārzemju komitejas priekšsēdētāju. 1964.-1986. gadam sUcee pārstāvis, no 1983. gada sociālistiskās internacionāles goda priekšsēdētājs. autors vairākiem darbiem par Latvijas un Padomju savienības tēmu (Jēkabsons 2005: 545-546).


LsDsP mówił „o stosunku socjalistów w wewnętrznej polityce emigracyjnej narodów” (R 8/1951: 3). Przed obradami ii kongresu międzynarodówki so-cjalistycznej – z udziałem organizacji „zza żelaznej kurtyny” – w mediolanie (17-21.10.1952 r.) kalniņš wystąpił na konferencji kobiet socjalistek (15-16 października), mówiąc o sytuacji kobiet w zsrs. zlecono mu wówczas groma-dzenie materiałów na temat sytuacji kobiet w krajach podległych zsrs. 15-17 października nastąpiła V konferencja sUcee, na której do biura wybrano kalniņša (R 11/1952: 9-11). referat poświęcony sytuacji w zsrs Łotysz wygło-sił też na konferencji sUcee w wiedniu w przeddzień kongresu międzynaro-dówki (30 czerwca-1 lipca) (R 8/1957: 9). na Xi konferencji Unii (20-21.10.1961 r. w rzymie) przewodniczący LsDsP przemawiał z referatem poświęconym „oporowi narodów nierosyjskich w związku sowieckim i narodów europy Środkowo-wschodniej” (R 12/1961: 9-10). w numerze z lutego 1973 r. Robot-nik relacjonuje kolejny kongres międzynarodówki, gdzie kalniņš „podkreślił znaczenie ruchu demokratycznej opozycji” w zsrs i „wzywał do interwencji na rzecz prześladowanych opozycjonistów” (R 1/02.1973: 4). Ten sam numer donosi o wiedeńskim posiedzeniu biura studiów sUcee w czerwcu 1972 r., na którym dyskutowano referat kalniņša nt. opozycji w zsrs a kwestii narodowościowej. również konferencja sUcee omawiała temat stosunków wschód-zachód – na bazie referatu stanisława wąsika, a także o sytuacji wewnętrznej w zsrs – na podstawie wystąpienia kalniņša10 (R 1/1973: 14).

mimo tak częstej i zrozumiałej obecności – był najaktywniejszą i najwyżej postawioną osobą w hierarchii socjalistów bałtyckich, a od 1964 r. przewod-niczył sUcee – nie znajdziemy w Robotniku tekstów jego autorstwa (poza jednym), ani informacji osobistych czy biograficznych jemu poświęconych.

11. Pożegnania, nekroLogi

Przykrą okazją do kontaktów polsko-bałtyckich na łamach Robotnika jest śmierć działaczy ruchu socjalistycznego. Po śmierci Tomasza arciszewskiego Robotnik zamieścił kondolencje od Litewskiej Partii socjaldemokratycznej na obczyźnie. Juozas Vilčinskas zauważał: „jego śmierć jest bolesną stratą nie tylko dla socjalistów polskich, ale również dla całego ruchu socjalistycznego”. w innym nekrologu od brytyjskiej organizacji LsDP milda zamžickaitė pisze:

10 konferencja podjęła uchwały dotyczące: wsparcia dla utworzenia pasa państw neutralnych w europie Środkowo-wschodniej, co „miałoby wielkie i dodatnie znaczenie dla bezpieczeństwa Unii”, wzrostu represji w PrL i zsrs, a także sytuacji w europie Środ-kowo-wschodniej związanej z działaniem tzw. doktryny breżniewa.

„par sociālistu attieksmi iekšējās emigrācijas politikas sakarā” (R 8/1951: 3). Pirms ii sociālistiska internacionāles kongresa debatēm, kurās piedalījās or-ganizācijas no dzelzs priekškara valstīm, (milāna, 1952. gada 17.-21. oktobris), kalniņš uzstājās sieviešu sociālistu konferencē (15.-16. oktobris), stāstot par sieviešu situāciju Psrs. Tolaik viņa uzdevums bija materiālu vākšana par sieviešu situāciju tajās valstīs, kuras bija pakļautās Padomju savienībai. 15.-17. oktobrim V sUcee laikā kalniņš tika izvēlēts starptautiskajam sociālistu birojam (R 11/1952: 9-11). Latvietis arī uzstājās sUcee konferences laikā, kas notika Vīnē internacionāles kongresa priekšvakarā (30. jūnijs-1. Jūlijs) (R 8/1957: 9). Xi savienības konferencē, kas notika 1961. gada 20.-21. oktobrī romā, LsDsP priekšsēdētājs nolasīja referātu par „nekrievu tautu Padomju savienībā un centrālās austrumeiropas tautu pretestību” (R 12/1961: 9-10). 1973. gada februāra numurā Strādnieks apraksta kārtējo internacionāles kongresu, kurā kalniņš „akcentē demokrātiskās opozīcijas nozīmi” Padom-ju savienībā, kā arī „aicināja iejaukties vajātās opozīcijas jautājumā” (R 1/02.1973: 4). Tajā pašā numurā informēja par 1972. gada jūlija sUcee stu-diju biroja sēdi Vīnē, kuras laikā tika diskutēts par kalniņa referātu, kas bija veltīts Psrs opozīcijai un tautības jautājumam. sUcee konferences laikā diskutēja par austrumu-rietumu attiecību jautājumu, diskusijas pamatā bija staņislava Vausika referāts, un par iekšējo situāciju Psrs, par pamatu diskusijai izmantojot kalniņa uzstāšanos10. (R 1/1973: 14).

neskatoties uz tik biežu un saprotamu dalību, kalniņš ne tikai bija cilvēks, kas atradās augstu sociālistu hierarhijā, bet arī bija īpaši aktīvs un no 1964. gada bija sUcee pārstāvis. Tomēr Strādniekā neizdodas atrast ne viņa raks-tus (izņemot vienu), ne arī kādu informāciju par viņu vai viņa biogrāfiju.

11. aTVaDīšanās, nekroLogi

skumji brīži poļu-baltiešu kontaktu ietvaros Strādnieka slejās ir sociālis-tisko dalībnieku nāves gadījumi. Pēc Tomaša arčševska nāves Strādnieks ievietoja Lietuvas sociāldemokrātiskās partijas emigrācijā līdzjūtību. kā uzsvēra Juozas Vilčinskas „viņa nāve ir sāpīgs zaudējums ne tikai poļu sociālistiem, bet arī visai sociālisma kustībai” citā nekrologā milda zam-žickaite no britu LsDP organizācijas raksta:

10 konferencē pieņēma sekojošus lēmumus: atbalstīt neitrālo centrālās austrumei-ropas valstu joslu, „kam būtu būtiska nozīme savienības drošībai”, samazināt represijas PPr un Psrs, kā arī uzlabot centrālās austrumeiropas situāciju, kas saistīta ar tā saukto brežņeva doktrīnu.


organizacja Litewskiej Partii socjaldemokratycznej w wielkiej brytanii ma wiele po-

wiązań z Polską Partią socjalistyczną i miała zawsze w szczególnym poważaniu To-

masza arciszewskiego, którego działalność w PPs zjednała mu największy szacunek

socjalistów w całym świecie11 (R 1/1956: 3-4).

Dwa lata później w rubryce notatnik robotnika gazeta pisze o śmierci socjalistycznej działaczki ony Leonaitė-kairienė12 zmarłej w czerwcu 1958 roku. Jako przyczynę nadwerężenia jej zdrowia i przedwczesnej śmierci po-daje się 12-letni pobyt kairienė w sowieckich łagrach (R 9/1958: 4). Poza krótkim komunikatem pismo nie zamieściło ani nekrologu działaczki, ani poświęconego jej wspomnienia.

12. PoDsUmowanie

obecność spraw bałtyckich na łamach Robotnika zmienia się z czasem. Te-matyka ta jest prawie nieobecna do 1950 r., sytuacja ewoluuje po powstaniu instytucji, na forum których spotykają się socjaliści polscy i bałtyccy. o wiele rzadziej niż w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych pojawia się w siódmej i ósmej dekadzie, gdy pismo ukazywało się z rzadziej i nieregularnie, w du-żym stopniu koncentrując się już na sytuacji w kraju po powstaniu opozycji.

w porównaniu do notek informacyjnych czy artykułów problemowych poświęconych niemcom, czechosłowacji, węgrom czy Ukrainie13 tematyka krajów bałtyckich na łamach Robotnika pojawia się niezmiernie rzadko. mało tego, często można znaleźć więcej informacji o krajach zupełnie egzotycz-nych tj. indiach czy egipcie niż o bałtyckich sąsiadach. Jeśli już pojawiają się wiadomości, to głównie w kontekście formalnym (gratulacje, kondolencje,

11 w artykule nie ukazały się kondolencje od łotewskich i estońskich towarzyszy.12 ona Leonaitė-kairienė (1898-1958), litewska adwokatka i redaktorka, żona steponasa

kairysa. Urodzona w samarkandzie. w 1906 r. rodzina wróciła na Litwę, w czasie i wojny światowej ewakuowała się do moskwy. w 1916 r. Leonaitė ukończyła gimnazjum moskiew-skie, w 1927 r. zaś studia prawnicze na Uniwersytecie Litewskim. w 1923 r. przedstawicielka LsDP na ii kongresie międzynarodówki w Hamburgu. od 1929 r. pracowała jako adwokat, pomagała także więźniom politycznym i emigrantom. redagowała pisma socjalistyczne, w tym Socialdemokrate, darbo visuomenė i Minties. w 1948 r. zesłana w głąb zsrs.

13 Tematyką tą zajmował się w Robotniku wiktor romanów-głowacki. opublikowano takie jego teksty jak emigracja ukraińska (r 6/1957: 11-12), o politykę ukraińską w ZSRR (r 8/1958: 5), o stosunkach polsko-ukraińskich na emigracji (r 6-7/1959: 8-9; 8-9/1959: 12). Tematyka czechosłowacka i węgierska także obecna jest o wiele częściej. Por. np. portret Fe-liksa grossa, Hubert Ripka (r 3/1958: 10) – wspomnienie poświęcone byłemu szefowi msz.

Lietuvas sociāldemokrātiskas partijas struktūrai Lielbritānijā ir daudz sasaites ar

Poļu sociālistisko partiju un tā vienmēr ar īpašu cieņu izturējas pret Tomašu ar-

čiševski, kura darbība PPs iemantoja vislielāko cieņu no sociālistiem visā pasaulē11

(R 1/1956: 3-4).

Divus gadus vēlāk avīzes rubrikā Strādnieka piezīmes tiek rakstīts par sociālistiskās dalībnieces ony Leonaite-kairiene12, kas gāja bojā 1958. gada jūlijā, nāvi. kā veselības sabeigšanas un pāragrās nāves iemeslu min to, ka kairiene 12 gadus atradās padomju koncentrācijas nometnē (R 9/1958: 4). Pēc īsa paziņojuma, avīze neievietoja ne nekrologu, ne arī rakstu veltītu viņas piemiņai.

12. koPsaViLkUms

baltijas jautājums Strādniekā mainās ar laiku. Līdz 1950. gadam šis temats ir gandrīz neesošs, situācija attīstās, kad tiek nodibinātas institūcijas, ku-rās tiekas poļu un baltiešu sociālisti. krietni retāk nekā piecdesmitajos un sešdesmitajos gados, jautājums avīzes slejās parādās septiņdesmitajos un astoņdesmitajos, kad avīze nāca klajā retāk un neregulārāk, lielā mērā kon-centrējoties uz situāciju valstī pēc opozīcijas rašanās

baltijas tematika Strādnieka ietvaros, salīdzinot ar piezīmēm vai rakstiem, kas attiecas uz problēmām saistītām ar Vāciju, Čehoslovākiju, Ungāriju un Ukrainu, parādās neizsakāmi reti13. Žurnālā iespējams atrast krietni vairāk informācijas par tādām eksotiskām valstīm kā indiju vai ēģipti, nekā par baltijas kaimiņiem. Ja parādās kādas ziņas, tad parasti tas notiek formālu kontaktu kontekstā (apsveikumi, līdzjūtības, ziņas), vai vienkāršā saistībā

11 rakstā netiek norādīta informācija par līdzjūtībām no Latvijas vai igaunijas biedriem.12 ona Leonaite-kairiene (1989-1958) lietuvas advokāte un redaktore, steponasa kairisa

sieva. Dzimusi samarkandzā. 1906. gadā ģimene atgriezās Lietuvā, i Pasaules kara laikā tika evakuēta uz maskavu. 1916. gadā Leonaite pabeidza maskavas ģimnāziju un 1927. gadā beidza Lietuvas universitātes juridisko fakultāti. 1923. gadā bija LsDP pārstāve ii internacio-nāles kongresā Hamburgā. no 1929. gada strādāja par advokāti, palīdzēja arī politiskajiem ieslodzītajiem un emigrantiem. rediģēja sociālistiskas avīzes, tajā skaitā Socialdemokrate, darbo visuomenę un Minties. 1948. gadā viņa tika izsūtīta Psrs dziļumā.

13 ar šo tematiku Strādnieka ietvaros strādāja Viktors romonuvs-Glovackis. Publicēti tādi viņa raksti kā Ukrainas emigrācija (r 6/1957: 11-12), Par Ukrainas politiku PSRS (r 8/1958: 5), Par ukraiņu-poļu attiecībām emigrācijā (r 6-7/1959: 8-9; 8-9/1959: 12). Čehoslo-vākijas un Ungārijas tematika arī parādās krietni biežāk, piemēram, Feliksa grossa atmi-ņām Huberts Ripka (r 3/1958: 10), raksts tika veltīts bijušajam ārlietu ministram ripkam.


depesze) albo na zasadzie suchej relacji z konferencji ms czy sUcee. w arty-kułach programowych napotykamy jedynie na „okruchy”, wystarczające do zbudowania sobie ogólnego wyobrażenia o stosunku PPs do bałtów, jednak nieuprawniające do bardziej szczegółowych wniosków. Luka dotyczy zarów-no zagadnień łotewskich i estońskich, jak i – siłą rzeczy bliższych Polakom – litewskich, w tym kwestii wileńskiej. Pojawia się pytanie o przyczyny tego typu pominięć. Jedną z nich jest z pewnością zamknięcie krajów związku sowieckiego – o wiele trudniej było uzyskać informacje, o tym, co się dzieje w trzech małych republikach, niż w tzw. krajach demokracji ludowej. kolejną są na pewno relacje między socjalistami polskimi i bałtyckimi: w przypadku Łotyszy i estończyków nie były one zażyłe, w przypadku Litwinów często istniały dawne spory i uprzedzenia, które przekładały się na rzadsze kon-takty. warto też zaznaczyć, że partie socjalistyczne krajów bałtyckich były o wiele mniej liczne niż socjaliści polscy czy czescy. kolejną przyczyną słabej obecności spraw bałtyckich jest niewielkie znaczenie polityczne państw bał-tyckich, zwłaszcza po utracie niepodległości w latach 1940/1945 r. nie były kraje bałtyckie widownią dramatycznych wydarzeń jak powstanie węgierskie 1956 r. czy praska wiosna 1968 r. – kwestiom tym Robotnik poświęcił bardzo wiele miejsca na swoich łamach. z punktu widzenia geopolityki bardziej inte-resującym zagadnieniem wydawała się Ukraina, która na łamach Robotnika uzyskała swego specjalistę w osobie wiktora romanowa-głowackiego14.

na podstawie lektury Robotnika można mówić o pewnych rysach polityki bałtyckiej polskich socjalistów. Pismo traktuje włączenie krajów bałtyckich do zsrs w 1940 r. jako „aneksję”, przynależność wilna, rygi i Tallina do sowie-tów uważa zaś za bezprawną. opowiada się za odzyskaniem niepodległości przez bałtów po upadku hegemonii sowieckiej w europie Środkowo-wschod-niej. gazeta nie porusza tematów trudnych, np. dotyczących przynależności państwowej wileńszczyzny po zmianach w tej części europy, ani przyszłościo-wych – jak będą się kształtować stosunki polsko-litewskie, polsko-łotewskie czy polsko-estońskie po odzyskaniu przez bałtów niepodległości.

14 wiktor romanów-głowacki (zm. 16 kwietnia 1974 r. w Londynie; 80 lat). major, geograf, oficer służby stałej wP, działacz i członek władz PPs (w 1960 r. wykluczony z partii przez grupę zaremby), zasiadał w Tymczasowej radzie Jedności narodowej. kierownik sek-cji wydawniczej 2-go korpusu na Środkowym wschodzie, na emigracji redaktor biuletynu Przegląd prasy ukraińskiej (por. ciołkoszowa 1995: 323).

ar internacionāles vai sUcee konferencēm. Programmu rakstos atrodam tikai informācijas „druskas”, ar ko pietiek, lai izveidotu vispārīgu priekš-statu par PPs un baltiešu attiecībām, tomēr ar to nepietiek, lai izdarītu detalizētākus secinājumus. šis informācijas robs vienādā mērā attiecas uz latviešu un igauņu, kā arī poļiem tuvākiem lietuviešiem, ieskaitot jautāju-mus par Viļņu. rodas jautājums, kāpēc ir šāds informācijas trūkums. Viens no iemesliem noteikti ir Padomju valstu atrašanās. iegūt informāciju par to, kas notiek trijās baltijas valstīs, bija daudz grūtāk nekā, piemēram, tā sauktajās, tautas republikas valstīs. sekojošs iemesls varētu būt Polijas un baltijas sociālistu attiecības, Latvijas un igaunijas gadījumā attiecības nebija draudzīgas, Lietuvas gadījumā bieži nācās rēķināties ar ielaistiem strīdiem un aizspriedumiem, kas noveda pie retākiem kontaktiem. Vērts pieminēt, ka baltijas valstu sociālisti bija daudz mazākā skaitā nekā poļu vai čehu sociālisti. kā nākamo iemeslu nelielajai baltijas jautājumu klātesamībai, minēšu to, ka pēc neatkarības zaudēšanas 1940/1945. gadā baltijas valstīm bija neliela politiskā nozīme. baltijas valstīs nebija tādu dramatisku notiku-mu kā ungāru sacelšanās 1956. gadā vai Prāgas pavasaris 1968. gadā, kurām Strādnieks atvēlēja ļoti daudz vietas savās slejās. Ģeopolitikas kontekstā daudz saistošāks izrādījās Ukrainas jautājums, šim jautājumam Strādnieka ietvaros bija savs speciālists – Viktors romanovs-glovackis14.

balstoties uz Strādnieku, var runāt par raksturīgām baltijas un Polijas sociālistu politikas iezīmēm. avīze 1940. gada baltijas valstu pievienošanu Psrs uzskata par „aneksiju” un Viļņas, rīgas un Tallinas piederību Padomju savienībai par beztiesisku. rakstot par baltijas valstu brīvības atgūšanu pēc padomju kundzības centrālajā austrumeiropā. avīze izvairās apspriest sarežģītus tematus, tādus kā, Viļņas reģiona piederība pēc robežu maiņām šajā eiropas daļā, vai nākotnes tematus – kā veidosies Polijas-Lietuvas, Polijas-Latvijas un Polijas-igaunijas attiecības pēc neatkarības atgūšanas baltijas valstīs.

tulk. agate rake (Latvijas kultūras akadēmija)

14 Viktors romanuvs-glovackis (miris 1974. gada 16. aprīlī 80 gadu vecumā). Ģeogrāfijas majors, regulārā servisa virsnieks Polijas armijā, PPs loceklis un dalībnieks (1960. gadā zarembo grupa viņu izslēdza no partijas), bija Pagaidu Pagrīdes Tautas valdībā. Vadīja 2. korpusa izdevniecības nodaļu centrālajos austrumos. emigrācijā bija Ukrainas preses pārskata biļetena redaktors (sal. ciołkoszowa 1995: 323).


bibLiograFia bibLiogrāFiJa

Źródła:

Robotnik Polski w Wielkiej Brytanii:1945, (11), 3 (Patriota polski czy sowiecki). 1948, (11), 7 (konferencja paryska socjalistów z krajów europy Środkowej

i wschodniej).1949, (7), 3 (z Litwy do rosji).1949, (8), 4 (Powrót do gniazda).1949, (9), 8 (Partie socjalistyczne na emigracji).1949, (11), 3 (Dlaczego Unia socjalistyczna).

Robotnik:1951, (8), 3 (konferencja Unii socjalistycznej).1951, (8), 4 (międzynarodówka socjalistyczna. kongres we Frankfurcie nad

menem).1952, (11), 9-11 (ii-gi kongres międzynarodówki socjalistycznej w medio-

lanie).1956, (1), 3-4 (Po zgonie Tomasza arciszewskiego).1957, (6), 11-12 (emigracja ukraińska). 1957, (8), 9 (notatnik socjalisty).1957, (12), 10 (kongres młodzieży).1958, (3), 10 (Hubert ripka).1958, (4), 9-10 (80 lat socjalnej demokracji czechosłowacji).1958, (5), 3-5 (Do organizacji narodów zjednoczonych).1958, (8), 5 (o politykę ukraińską w zsrr). 1958, (9), 4 (Terror na Litwie).1959, (6-7), 8-9 (o stosunkach polsko-ukraińskich na emigracji). 1959, (8-9), 12 (o stosunkach polsko-ukraińskich na emigracji).1960, (4-5), 3 (nacjonalistyczne odchylenie na Łotwie).1961, (5-6-7), 9-12 (Listy i depesze zagraniczne).1961, (12), 9-10 (Xi konferencja Unii socjalistycznej europy Środkowo-

-wschodniej).1962, (6-7-8), 14 (Udział wydziału młodzieży w posiedzeniu komitetu wy-

konawczego iUsy).1962, (11-12), 28 (Depesze zagraniczne).

1962, (11-12), 31-35 (70-lecie P.P.s. – Londyn).1963, (6-7-8), 4-5 (ostatnie dziesięć lat we wschodniej europie).1963, (9-10), 2 (konferencja Unii socjalistycznej).1964, (11-12), 11-12 (konferencja Unii socjalistycznej europy Środkowo-

-wschodniej).1964, (11-12), 8 (sto lat międzynarodówki).1965, (7-8), 8 (Vi zjazd P.P.s. na obczyźnie).1973, (1), 4 (kongres międzynarodówki).1973, (1), 14 (biuro studiów dla spraw Środkowo-wschodniej europy).1973, (2), 3-4 (konferencja bezpieczeństwa europejskiego).1977, (1), 4-5 (Viii zjazd PPs na obczyźnie).1988, (1), 1-4 (scaleniowy zjazd PPs).

Literatura:ciołkoszowa L., 1995, Spojrzenie wstecz , Paryż: Editions du dialogue. Dąbrowska m., 1929, U północnych sąsiadów, warszawa: wydawnictwo

Dzieł Literatury europejskiej.Jēkabsons e., 2005, bruno kalniņš, [w:] w. roszkowski., J. kofman [red.],

Słownik biograficzny europy Środkowo-Wschodniej XX wieku, warszawa: rytm, 545-546.

siwik a., 1998, Polska Partia Socjalistyczna na emigracji w latach 1945-1956, kraków: księgarnia akademicka.

siwik a., 2002, Polskie uchodźstwo polityczne: socjaliści na emigracji w la-tach 1956-1990, kraków: abrys.

stefanowski r., 1996, Polska Partia Socjalistyczna na emigracji 1939-1965 , kraków: wydawnictwo naukowe wsP.

KomunikatyZiņojumi

184 ◊ ◊ 185

Krzysztof szyrszeńŁotewsKa aKademia Kultury ryga

Kości zostały rzucone w 2008 roku...

Kości zostały rzucone w 2008 r. Już od pięciu lat nadzór merytoryczny nad jedynym w stolicy Łotwy kierunkiem studiów język i kultura polska spra-wuje szkoła Języka Polskiego i Kultury dla Cudzoziemców uniwersytetu wrocławskiego. dzięki błyskawicznej i pełnej entuzjazmu odpowiedzi prof. dr hab. anny dąbrowskiej na nadesłaną z rygi propozycję współpracy to właśnie wrocławski ośrodek glottodydaktyki języka polskiego objął swoim patronatem kształcenie łotewskich studentów mających w przyszłości roz-winąć współpracę z Polską, w pierwszej kolejności kulturalną i naukową, a w dalszej perspektywie także w innych dziedzinach.

w bieżącym (jesień 2012) semestrze praktykę dydaktyczną z nauczania języka polskiego jako obcego (lub polskiej literatury) odbywa w Łotewskiej akademii Kultury w rydze piętnasta już doktorantka z wrocławskiej polo-nistyki. Korzyści z takiej wymiany są obopólne: łotewskim studentom dała szansę na stały kontakt z bardzo dobrze przygotowanymi native speakerami, niewielka zaś specjalizacja na łotewskiej uczelni zyskała merytoryczny nad-zór cenionego polskiego ośrodka dydaktycznego. z kolei młodzi wrocławscy poloniści mają szansę na wypróbowanie w praktyce wiedzy teoretycznej, jaką zdobyli na specjalności nauczanie języka polskiego jako obcego.

Przyjeżdżający do rygi stażyści prowadzą ważne badania. wspomnę choćby pracę przy tworzeniu programu komputerowego do poprawy błędów gramatycznych czy analizę medialnych manipulacji, jakimi rosyjska agencja informacyjna potrafi skrzywić obraz Łotwy w polskich mediach (zarzeczny 2012). dzięki praktykom lektorskim jest już we wrocławiu całkiem spore grono absolwentów i doktorantów skutecznie zarażonych „łotewskim bak-cylem”. Łotwa nie jest już dla nich tylko kolejną „plamką na mapie europy” – zaczęły powstawać dysertacje poświęcone problematyce łotewskiej.

dzięki staraniom tej grupy pojawiło się międzynarodowe czasopismo na-ukowe Baltica ~ Silesia, którego pierwszy numer trzymają Państwo w ręku lub widzą na ekranie. dla każdej z tych osób po powrocie do kraju oczywiste było, że ich wcześniejszy zasób wiedzy o Łotwie był niewspółmiernie mały wobec bogatej historii związków między naszymi krajami oraz niewielkiego dystansu geograficznego. stan ten nie jest zresztą niczym nowym: już żyjący

Kšištofs širšeņslatviJas Kultūras aKadēmiJa rīga

Kauliņi ir mesti 2008.gadā...

Kauliņi ir mesti 2008.gadā. Jau piecus gadus latvijas galvaspilsētas vienīgo studiju specializāciju poļu valoda un kultūra saturiski uzrauga vroclavas universitātes Poļu valodas un Kultūras skola ārzemniekiem. Pateicoties tūlītējai un entuziasma pilnai Prof. dr. annas dombrovskas atbildei uz Kultūras akadēmijas nosūtīto sadarbības piedāvājumu, tieši vroclavas poļu valodas glotodidaktikas centrs pārrauga un atbalsta attiecīgo specializāciju rīgā un latviešu studentus, uz kuru pleciem gulstas nākotnē attīstīt latvijas un Polijas sadarbību, vispirmām kārtām kultūrā un zinātnē, taču tālākā perspektīvā arī citās nozarēs.

Pašreizējajā semestrī (rudens 2012) didaktisko praksi poļu valodas kā svešvalodas (vai poļu literatūras) pasniegšanā latvijas Kultūras akadēmijā rīgā iziet jau piecpadsmitā vroclavas poļu filoloģijas doktorante. labums no šādas apmaiņas programmas ir abpusējs: latviešu studentiem tā dod iespēju uz pastāvīgu kontaktu ar ļoti labi sagatavotiem pasniedzējiem, kam poļu valoda ir dzimtā, bet latvijas augstskolas salīdzinoši nelielā specializācija iegūva augsti vērtētā poļu didaktikas centra uzraudzību. savukārt vroclavas jaunajiem poļu filologiem šī ir iespēja izmēģināt praksē savas teorētiskās zināšanas, kas iegūtas specialitātē poļu valodas kā svešvalodas mācīšana.

vroclavas universitātes studenti, kas ierodas rīgā stažēties, veic būtiskus pētījumus. minēšu kaut vai viņu iesaistīšanos gramatisko kļūdu labojo-šas datorprogrammas veidošanā, vai plašsaziņas līdzekļu manipulācijas analīzi, ar kuru palīdzību Krievijas ziņu aģentūra sašķoba latvijas tēlu Polijas medijos (zarzeczny 2012). Pateicoties prakses iespējām, vroclavā jau ir paprāvs absolventu un doktorantu pulciņš, kas inficējušies ar „latviešu bacili”. latvija viņiem vairs nav tikai kārtējais „plankums eiropas kartē” – top disertācijas, kuru tēmas veltītas latvijas problemātikai.

Pateicoties šīs grupas pūlēm ir tapis starptautisks zinātnisks laikraksts Baltica ~ Silesia, kura pirmo numuru jūs šobrīd turat rokās vai redzat uz ekrāna. Katram no šiem cilvēkiem pēc atgriešanās mājās kļuva skaidrs, ka viņu agrākais zināšanu kopums par latviju ir bijis nesamērīgi mazs attiecībā uz bagāto mūsu zemju attiecību vēsturi un nelielo attālumu. turklāt, šī problēma nav jauna: jau 19. un 20. gs. mijā poļu vēsturnieks

186 ◊ ◊ 187Krzysztof Szyrszeń: Kości zostały rzucone w 2008 roku... Kšištofs Širšeņs: Kauliņi ir mesti 2008.gadā...

na przełomie XiX i XX w. polski historyk z terenów dawnych inflant Polskich, czyli dzisiejszej łotewskiej Łatgalii, gustaw manteuffel (1912: 6) przywoływał słowa z roku 1858: „Polakom trzeba mówić o inflantach, jako o ziemi nowo odkrytej, o której nawet w salonach literackich warszawy mają tak niejasne pojęcie, jak o Borneo lub sumatrze”.

ważna inicjatywa doktorantów z uniwersytetu wrocławskiego, którzy po praktykach w Łotewskiej akademii Kultury w rydze zdecydowali się wyda-wać pismo naukowe poświęcone relacjom kulturalnym między Polską a kra-jami bałtyckimi (przy znaczących różnicach między poszczególnymi z nich), daje nadzieję, że powyższy cytat ma szansę odejść bezpowrotnie do lamusa historii. miejmy nadzieję, że badania studentów i młodych naukowców oraz publikacje na łamach tegoż periodyku stworzą w miarę pełny i obiektywny obraz kulturowych związków między krajami naszego regionu i utrwalą most współpracy naukowej, którego kształty zaczęły się dość wyraźnie rysować na linii ryga – wrocław. Biorąc zaś pod uwagę unikatowość języków i kultur, którym czasopismo jest poświęcone, szczególnie cieszy fakt, że twórcy nie poddali się panującemu we współczesnym świecie naukowym dyktatowi uznawanej za lingua franca angielszczyzny. w zamian, respektując bogactwo językowe tej części europy, zdecydowano, że artykuły będą publikowane w językach, w których zostały napisane, a więc po polsku, łotewsku i litew-sku (oczywiście przy możliwości publikacji także po łatgalsku czy liwsku).

Pozostaje tylko podziękować osobom (trudno wszystkie wymienić z imie-nia i nazwiska), dzięki którym ta cenna inicjatywa mogła nabrać realnego kształtu. osobne i szczególne podziękowania należą się Pani wicedyrektor szkoły Języka Polskiego dla Cudzoziemców uwr – urszuli dobesz oraz dok-torantom – Łukaszowi rogozińskiemu i grzegorzowi zarzecznemu.

Paldies un lai viss izdodas!

BiBliografia BiBliogrāfiJa

manteuffel g., 1912, O starodawnej szlachcie krzyżacko-rycerskiej na kresach inflanckich, lwów: Polskie Naukowe towarzystwo Heraldyczne.

zarzeczny g., 2012, Problemy tłumaczenia wiadomości dziennikarskich (przy-padek Łotwy w polskich mediach), Oblicza Komunikacji, 5.

kādreizējas Poļu inflantijas jeb pašreizējās latgales – gustavs manteifelis atsaucās uz vēl vecākiem vārdiem no 1858. gada: „Poļiem būtu jārunā par inflantiem kā par jaunatklātu zemi, par kuru pat varšavas literāra-jos salonos ir tikpat neskaidrs priekšstats kā par Borneo vai sumatru” (manteuffel 1912: 6).

ievērojamā iniciatīva no to vroclavas universitātes doktorantu puses, kuri pēc prakses latvijas Kultūras akadēmijā rīgā ir apņēmušies regulāri izdot zinātnisku laikrakstu, kas būs veltīts kultūras sakariem starp Poliju un Baltijas valstīm (ievērojot būtiskās atšķirības starp tām), dod cerību, ka iepriekšminētais citāts kļūs par vēsturi arī saturiskā nozīmē. mēs ce-ram, ka studentu un jauno zinātnieku veiktie pētījumi un publikācijas šī periodiskā izdevuma slejās radīs pēc iespējas pilnīgu un objektīvu mūsu reģiona valstu kultūras sakaru ainu un veidos tiltu zinātniskajam kopdar-bam, kura aprises sāka diezgan skaidri iezīmēties līnijā rīga – vroclava. ņemot vērā valodu un kultūru unikalitāti, kam šis laikraksts ir veltīts, īpaši priecē fakts, ka to radītāji nav padevušies mūsdienu zinātniskajā pasaulē valdošajai angļu valodas diktatūrai jeb šīs valodas lingua franca statusam. tā vietā, respektējot valodu bagātību šajā eiropas daļā, tika nolemts, ka raksti tiks publicēti valodās, kurās tie tika uzrakstīti, tātad – poliski, latviski un lietuviski (protams, neizslēdzot iespēju, ka varētu parādīties teksti arī latgaliešu vai lībiešu valodās).

atliek vienīgi pateikties cilvēkiem (grūti nosaukt visus vārdā un uzvārdā), kuri parūpējās par to, lai šī vērtīgā iniciatīva pieņemtu reālu formu. īpaša pateicība pienākas vroclavas universitātes Poļu valodas skolas ārzemnie-kiem direktora vietniecei uršulai dobešai, kā arī doktorantiem lukašam rogoziņskim un gžegožam zažečnim.

dziękuję i życzę powodzenia!

tulk. linda štrāle (latvijas Kultūras akadēmija)

188 ◊ ◊ 189

urszula doBesz szKoŁa JęzyKa PolsKiego i Kultury dla CudzoziemCów uNiwersytet wroCŁawsKi

Współpraca Szkoły Języka Polskiego i Kultury dla Cudzoziemców UWr oraz Centrum Języka i Kultury Polskiej Łotewskiej Akademii Kultury w Rydze

od dłuższego czasu w kręgach akademickich, w kręgu ludzi kultury i sztuki, a także urzędników szczebla centralnego i lokalnego toczy się intensywna, a często i burzliwa dyskusja na temat promocji Polski, jej języka i kultury.

Prowadzi się badania, przygotowuje plany i prognozy, które mają za zada-nie znalezienie skutecznych sposobów likwidacji zaniedbań polskiej polityki informacyjnej, której nie powiodło się do tej pory wykreowanie wyrazistego i atrakcyjnego wizerunku naszego kraju (zob. mazur 1998; dąbrowska 2008; dąbrowska, miodunka, Pawłowski 2012).

w opracowaniach na ten temat można przeczytać propozycje dotyczące skutecznej promocji Polski, ale pojawia się tam przede wszystkim ogromny katalog zaniechań, zaniedbań i błędów.

uniwersyteckie ośrodki zajmujące się nauczaniem języka polskiego jako obcego w naturalny sposób wpisane są w sprawę promocji języka i kultury polskiej. Programy kształcenia językowego układane są tak, aby wpro-wadzanie w system języka polskiego zawierało również treści kulturowe. Promowaniu języka i kultury polskiej sprzyjają też różne europejskie pro-gramy – takie, jak erasmus i leonardo. właśnie dzięki nim współpraca szkoły Języka Polskiego i Kultury dla Cudzoziemców uwr i Centrum Języka i Kultury Polskiej Łotewskiej akademii Kultury mogła się rozpocząć.

a rozpoczęła się ona jesienią 2008 roku. Kierownik Centrum – Krzysztof szyrszeń – rozesłał wiosną 2008 r. do wielu akademickich ośrodków w Pol-sce, zajmujących się nauczaniem języka polskiego jako obcego, listy z prośbą o nawiązanie współpracy i przysłanie lektorów języka polskiego.

szkoła niezwłocznie podjęła korespondencję z Krzystofem szyrszeniem, w odpowiedzi przesyłając list, w którym przedstawiono program kształce-nia przyszłych nauczycieli języka polskiego jako obcego w ramach studiów magisterskich i podyplomowych, scharakteryzowano filozofię działania na-szej szkoły, przedstawiono kandydatury dwóch lektorów, którzy mogliby

uršula doBeša vroClavas uNiversitātes

Poļu valodas uN Kultūras sKola

Sadarbība starp Vroclavas Universitātes Poļu Valodas un Kultūras skolu ārzemniekiem un Latvijas Kultūras akadēmijas

Poļu kultūras un valodas centru

Jau zināmu laiku akadēmiskajās aprindās, mākslas un kultūras cilvēku lokā, centrālās un vietējās varas ierēdņu tribīnēs norisinās intensīva un bieži vien vētraina diskusija par poļu kultūras, valodas un Polijas tēla popularizēšanu.

tiek veikti pētījumi, sastādīti plāni un prognozes, kuru galvenais uzde-vums ir atrast efektīvu atrisinājumu, lai likvidētu nevērību poļu informā-cijas politikā. šai politikai līdz šim nav izdevies izveidot zīmīgu un pievil-cīgu mūsu valsts tēlu (skat. mazur 1998; dąbrowska 2008; dąbrowska, miodunka, Pawłowski 2012).

lai gan vispirms izskan milzīgs nevērības, nolaidības un kļūdu saraksts, daudzos apcerējumos par šo tēmu ir iespējams izlasīt ieteikumus, kas at-tiecas uz Polijas tēla veiksmīgu popularizēšanu.

universitāšu centri, kas nodarbojas ar poļu valodas kā svešvalodas ap-mācību, dabīgi tiek iesaistīti poļu valodas un kultūras popularizēšanas jautājumā. valodas apmācības programmas tiek sastādītas tā, lai poļu valodas mācīšanas sistēma arī iekļautu materiālu par kultūru. Poļu valodas un kultūras veicināšanu atbalsta dažādas eiropas programmas, piemēram, erasmus un leonardo. Pateicoties šīm programmām, vroclavas universi-tātes Poļu valodas un kultūras skola un latvijas Kultūras akadēmijas Poļu kultūras un valodas centrs varēja sākt abpusēju sadarbību.

sadarbošanās sākās 2008. gada rudenī. Centra vadītājs Kšištofs širšeņs 2008. gada pavasarī izsūtīja uz vairākiem akadēmiskajiem centriem Polijā, kuri nodarbojas ar poļu valodas kā svešvalodas apmācību, vēstules ar lū-gumu noslēgt sadarbību un nodrošināt poļu valodas lektoru koordinēšanu.

skola nekavējoties pieņēma lēmumu uzsākt saraksti ar Kšištofu širšeņu, un atbildes vēstulē detalizēti aprakstīja topošo poļu filoloģijas maģistran-tūras un pēcdiploma studiju poļu valodas kā svešvalodas skolotājs apakš-programmu, raksturoja skolas darbības ievirzi, iesniedza informāciju par diviem lektoru kandidātiem, kas varētu doties uz rīgu, kā arī sagatavoja

190 ◊ ◊ 191Urszula Dobesz: Współpraca Szkoły Języka Polskiego i Kultury dla Cudzoziemców UWr… Uršula Dobeša: Sadarbība starp Vroclavas Universitātes Poļu Valodas un Kultūras skolu…

pojechać do rygi, a także – wstępne propozycje programu nauczania języka polskiego jako obcego w Centrum Języka i Kultury Polskiej w rydze.

Bardzo szybko otrzymaliśmy odpowiedź z rygi informującą, że spośród wszystkich propozycji nadesłanych z Polski kierownik Centrum najwyżej ocenił projekt współpracy przysłany przez naszą szkołę.

Jako pierwsi wyjechali do rygi absolwenci polonistyki ze specjalności nauczanie języka polskiego jako obcego i wtedy już doktoranci – Łukasz ro-goziński i grzegorz zarzeczny. swoją pracą, umiejętnościami dydaktycznymi i zaangażowaniem pokazali, że deklaracje i zapewnienia złożone w liście znajdują potwierdzenie w rzeczywistości. Kierownik Centrum przekonał się, że absolwenci polonistyki wrocławskiej z tej specjalności są rzeczywiście świetnie przygotowani do nauczania, testowania i promowania języka i kul-tury polskiej. Po pobycie kolejnych lektorów podjął też decyzję o umiesz-czeniu informacji (na stronie internetowej Łotewskiej akademii Kultury), że szkoła Języka Polskiego i Kultury dla Cudzoziemców uwr sprawuje opiekę merytoryczną nad nauczaniem języka polskiego w Centrum.

od 2008 do 2012 r. w rydze przebywało już 12 lektorów języka polskie-go i dwóch wykładowców literatury polskiej. wszyscy uzyskiwali wysokie oceny swojej pracy i przyczynili się do tego, że dzisiaj możemy mówić o ist-nieniu mostu między rygą a wrocławiem. Na tym moście, może jeszcze nie ogromnym, ale mającym solidną i przemyślaną konstrukcję, panuje stały ruch – przynoszący korzyści obu ośrodkom i osobom tym mostem podążającym. dla dyrekcji i całego zespołu sJPiK, a także dla CJPK w rydze ruch na tym moście jest źródłem nowych doświadczeń, radości i satysfakcji.

szkoła bierze udział w przygotowaniu każdego wyjeżdżającego do Cen-trum lektora i wykładowcy. Pomaga im w wyborze materiałów i pomocy dydaktycznych. ułatwia przygotowywanie poglądowych i atrakcyjnych gra-ficznie materiałów, scenariuszy lekcji. Konsultuje również przygotowywanie końcowych testów osiągnięć, które w Centrum odbywają się po każdym semestrze. wyposaża lektorów i wykładowców w podręczniki, filmy czy inne potrzebne materiały, które zostają następnie w bibliotece CJPK w rydze.

szkoła z radością gości stażystów z rygi, którzy odbywają praktyki w se-kretariacie1. uczestniczą też we wszystkich pracach organizacyjnych związa-nych z bieżącą działalnością szkoły, pomagają w wyszukiwaniu w internecie informacji przydatnych w realizacji programów towarzyszących kursom języ-kowym, przygotowują graficznie materiały związane z licznymi spotkaniami,

1 do tej pory praktyki odbyły agate rake i lāsma stahovska.

Poļu kultūras un valodas centram domātu ievada programmu poļu valodas kā svešvalodas apmācībā.

ļoti ātri mēs saņēmām atbildi no rīgas, kura mūs informēja par to, ka starp visiem piedāvājumiem, kas tika atsūtīti no Polijas, Centra vadītājs visaugstāk ir novērtējis sadarbības iespēju ar mūsu skolu.

Pirmie uz rīgu devās poļu filoloģijas absolventi ar specializāciju poļu valodas kā svešvalodas mācīšana, tolaik jau doktoranti – lukašs rogo-žiņskis un gžegožs zažečnijs. ar savu darbu, didaktikas prasmēm un iein-teresētību viņi pierādīja, ka vēstulē aprakstītās deklarācija un garantija īstenojas realitātē. Centra vadītājs pārliecinājās, ka vroclavas poļu filolo-ģijas absolventi ar specializāciju poļu valodas kā svešvalodas mācīšana ir ļoti labi sagatavoti, lai mācītu, pārbaudītu un popularizētu poļu valodu un kultūru. Pēc kārtējo lektoru ierašanās Kšištofs širšeņs pieņēma lēmumu par informācijas ievietošanu (latvijas Kultūras akadēmijas mājas lapā), ka vroclavas universitātes Poļu valodas un kultūras skola pārrauga un atbal-sta poļu valodas apguves procesu rīgas poļu kultūras un valodas centrā.

No 2008. gada līdz 2012. gada martam rīgā uzturējās 12 poļu valodas lektori, divi no tiem pasniedza poļu literatūru. visi ir ieguvuši augstu sava darba novērtējumu un sekmējuši attiecību izveidi starp rīgu un vroclavu. uz šī attiecību tilta, kas iespējams vēl nav milzīgs, tomēr ar spēcīgu un pārdomātu konstrukciju, valda pastāvīga kustība, kas nes abpusēju labumu centriem un cilvēkiem, kas pār to dodas. Poļu valodas un kultūras skolas vadībai un tāpat arī rīgas poļu kultūras un valodas centram, kustība uz šī tilta ir jaunu pieredžu, prieka un gandarījuma avots.

skola piedalās vieslektoru sagatavošanā, kuri ir nolēmuši doties uz centru, palīdz materiālu izvēlē un didaktiskā materiāla atlasē, atvieglo vizuāli ilustratīvo un grafisko materiālu sagatavošanu, konsultē poļu va-lodas gala pārbaudījumu testu sastādīšanā, kas norisinās katra semestra beigās, nodrošina lektorus ar mācību grāmatām, filmām un citiem nepie-ciešamajiem materiāliem, kas vēlāk paliek rīgas poļu kultūras un valodas centra bibliotēkā.

skola ar prieku uzņem praktikantus no rīgas, kuru prakses laiks norit sekretariātā1. Praktikanti piedalās visā organizatoriskajā darbā, kas sais-tīts ar aktuālo skolas darbību, palīdz vajadzīgās informācijas meklēšanā internetā, kas ir noderīga valodas kursu programmu realizācijai, sagatavo vizuālo materiālu, kas paredzēti dažādām tikšanās reizēm, pasākumiem

1 līdz šim prakses ietvaros skolā strādāja agate rake un lāsma stahovska.


imprezami i zajęciami dodatkowymi organizowanymi dla cudzoziemców uczących się polszczyzny we wrocławiu. Podczas praktyk stażyści nabierają doświadczenia organizacyjnego, kształcą swoje umiejętności językowe, nie tylko pracując w sekretariacie szkoły, ale uczestnicząc również w kursie ję-zyka polskiego oraz we wszystkich dodatkowych zajęciach organizowanych przez szkołę. z CJPK w rydze przyjeżdżają także studenci, którzy przez se-mestr studiują na uwr, a w szkole uczą się języka polskiego. można zatem powiedzieć, że dzięki współpracy szkoły z Centrum grupka młodych Łotyszy nie tylko zna bardzo dobrze język polski, ale wie już dużo o jego świecie. mamy prawo sądzić, że ta grupa jest dowodem na to, że ośrodki uniwer-syteckie nawet przy bardzo skromnych środkach rozbudzają zainteresowa-nie Polską i utrwalają jej pozytywny wizerunek. dla tych osób brzmienie polskiej mowy czy wiedza o kanonicznych dla Polski miejscach, postaciach oraz wydarzeniach wpisały się już dobrze w ich doświadczenia edukacyjne.

w jednym z artykułów czytamy:

trudno sobie wyobrazić promowanie Ciechocinka, instytutu naukowego w gdańsku

czy Jakuszyc koło szklarskiej Poręby (poza skandynawią jeden z najlepszych ośrodków

narciarstwa biegowego w europie) w sytuacji, kiedy statystyczny europejczyk nie

potrafi odczytać i zapamiętać nazw tych miejsc, a ponadto wierzy, że nie potrafi ich

wymówić, mimo że występuje w nich standardowy dla języków europejskich zestaw

głosek (Pawłowski 2012: 20).

według tego cytatu studenci z rygi nie mieszczą się w kategorii „sta-tystyczny europejczyk”, ponieważ niektórzy z nich opanowali język polski w stopniu, który budzi podziw i szacunek.

wszyscy zajmujący się nauczaniem, ale także promocją języka i kultury polskiej powinni łączyć się wokół myśli, która zawarta została w kolejnym cytacie:

Należy wreszcie skończyć z bezmyślnym powtarzaniem, że język polski jest jednym

z najtrudniejszych języków świata, a kultura i historia polska – hermetyczne i z definicji

niezrozumiałe dla cudzoziemców (dąbrowska 2008: 192).

doświadczenia zebrane przez te kilka lat pokazują, że jeśli odrzuci się przy-wołany przez annę dąbrowską pogląd i przygotuje się przemyślany meto-dycznie i atrakcyjny poznawczo program kształcenia cudzoziemców, to okaże

un fakultatīvajām nodarbībām, kas tiek organizētas ārzemniekiem, kuri mācās poļu valodu vroclavā. Prakses laikā praktikanti uzkrāj pieredzi or-ganizatoriskajā darbā, uzlabo savas valodu zināšanas, ne tikai strādājot skolas sekretariātā, bet vienlaicīgi apmeklējot poļu valodas kursu, kā arī visas skolas organizētās fakultatīvās nodarbības. No poļu kultūras un va-lodas centra rīgā ierodas arī studenti, kas visu semestri studē vroclavas universitātē, bet skolā apgūst poļu valodu. tādēļ var teikt, ka pateicoties skolas un Centra sadarbībai latviešu studentu grupa ne tikai jau ļoti labā līmenī pārvalda poļu valodu, bet arī ļoti labi pārzina šīs valodas kultūrtel-pu. var ar pilnīgu pārliecību apgalvot, ka šī grupa ir pierādījums tam, ka universitāšu centri, kuriem ir ļoti niecīgas palīdzības iespējas, rada interesi par Poliju un uztur tās pozitīvo tēlu. šiem cilvēkiem poļu valodas runas skanējums, kā arī zināšanas par saistošām Polijas vietām, personībām vai notikumiem ir kļuvušas par daļu no izglītības pieredzes.

Kādā no rakstiem mēs varam lasīt:

grūti iztēloties Cehocinekas, zinātnes institūta gdaņskā, vai Jakušicas, kas atrodas

netālu no šklarskas Porembas (ārpus skandināvijas tas ir viens no labākajiem distanču

slēpošanas centriem eiropā) reklamēšanu, situācijā, kad statistiskais eiropietis nav

spējīgs skaļi izrunāt un izrunāto atcerēties, pārliecībā, ka šo vietu nosaukumus vispār

nav iespējams izlasīt, neskatoties uz to, ka tajos parādās standarta eiropas valodu

skaņu kopums (Pawłowski 2012: 20).

saskaņā ar augstākminēto citātu rīgas studenti šajā „statistiskā” eiropie-ša kategorijā neietilpst, jo daži no viņiem ir apguvuši poļu valodu apbrīnas un cieņas vērtā līmenī.

tie, kas nodarbojas ar poļu valodas mācīšanu, poļu valodas un kultūras popularizēšanu, var sasaistīt savu pieredzi ar domu, ko atspoguļo nāka-mais citāts:

vajadzētu vienreiz izbeigt neapdomīgu atkārtošanu, ka poļu valoda ir viena no vis-

grūtākajām pasaules valodām, bet poļu kultūra un vēsture – hermētiskas un pēc

definīcijas ārzemniekiem nesaprotamas (dąbrowska 2008: 192).

Pēdējo gadu laikā uzkrātā pieredze pierāda, ka, ja mēs spējam atmest annas dombrovskas iepriekš aprakstīto skatījumu uz poļu valodu, un saga-tavojam metodiski un saistoši pārdomātu apmācības programmu ārzemju


się, że trudność w nabywaniu polszczyzny i hermetyczność naszej kultury można przezwyciężyć i oswoić.

dlatego po tych paruletnich doświadczeniach współpracy mamy wielkie przekonanie, że ruch na wspomnianym moście budowanym przez szkołę i Centrum będzie trwał jeszcze długo, stanie się fascynującą drogą wymiany, nabierania nowych doświadczeń, a może również ścieżką kariery zawodowej dla tych wszystkich, którzy zechcą tym mostem podążać w obie strony.

z wdzięcznością myślimy też o programach erasmus i leonardo, które umożliwiają budowanie takich pożytecznych i przyjacielskich mostów.

studentiem, atklātjas, ka visas grūtības, ko sagādā poļu valodas apgūšana un mūsu kultūras noslēgtība, ir iespējams pārvarēt, un pie tām pierast.

tādēļ pēc šiem nedaudzajiem sadarbības gadiem mums ir spēcīga pār-liecība, ka kustība uz augstāk minēta tilta, kurš izveidots starp skolu un Centru, pastāvēs vēl ilgi, kļūs par fascinējošu apmaiņas ceļu, uzkrās jaunas pieredzes un arīdzan pavērs karjeras iespējas tiem, kas vēlēsies šķērsot un iepazīt šo tiltu.

ar lielu pateicību mēs domājam par erasmus un leonardo programmām, kuras dod iespēju būvēt šādus noderīgus un draudzības pilnus tiltus.

tulk. lāsma stahovska (latvijas Kultūras akadēmija)


Pawłowski a., 2012, Warunki historyczne i cele promocji zagranicznej polsz-czyzny, [w:] a. dąbrowska, w. miodunka, a. Pawłowski, Wyzwania pol-skiej polityki językowej za granicą: kontekst, cele, środki i grupy odbiorcze, warszawa: ministerstwo spraw zagranicznych. departament dyplomacji Publicznej i Kulturalnej, 7-18.

mazur J. [red.], 1998, Promocja języka i kultury polskiej w świecie, lublin: wydawnictwo umCs.

dąbrowska a., w. miodunka, a. Pawłowski, 2012, Wyzwania polskiej polity-ki językowej za granicą: kontekst, cele, środki i grupy odbiorcze, warszawa: ministerstwo spraw zagranicznych. departament dyplomacji Publicznej i Kulturalnej.

dąbrowska a., 2008, róbmy swoje! o blaskach i cieniach promocji języka polskiego na świecie, [w:] J. warchala, d. Krzyżyk [red.], Polska polityka językowa w Unii Europejskiej, Katowice: wydawnictwo uŚ, 179-192.

196 ◊ ◊ 197

Kamila augustyNuNiwersytet wroCŁawsKi

z pamiętnika erasmusa, czyli o... nauczaniu historii literatury polskiej w Łotewskiej Akademii Kultury w Rydze

Na wstępie muszę się do czegoś przyznać. Będzie to wyznanie, które ma niebagatelne znaczenie przy ocenie przyjętej przeze mnie metodyki naucza-nia. otóż nigdy nie spodziewałam się, że swą pracę zacznę od dydaktyki na uczelni. Nie pomyślałabym również, że przyjdzie mi prowadzić zajęcia z obcokrajowcami, a już w ogóle nie przyszłoby mi do głowy, że mogliby nimi być Łotysze. mój plan naukowo-badawczy na rok akademicki 2011/2012 obejmował przygotowania do kolejnego etapu prac nad dysertacją doktorską. tymczasem, za sprawą szczęśliwego, jak się potem okazało, zbiegu okolicz-ności oraz zachęt pracowników naukowych uniwersytetu wrocławskiego w osobach mojej promotorki – Pani Profesor Joanny Pyszny, i wicedyrektor szkoły Języka Polskiego i Kultury dla Cudzoziemców – Pani urszuli dobesz, doszło do tego, że na drugim roku studiów doktoranckich opuściłam będący tematem mojej rozprawy wrocław i wyjechałam do oddalonej o ponad 1000 km rygi, gdzie zlecono mi prowadzenie zajęć z historii literatury polskiej.

Przed wyjazdem na Łotwę moja wiedza o tym kraju ograniczała się jedynie do informacji o położeniu geograficznym. Już wkrótce miało się to zmienić za sprawą trzymiesięcznego pobytu w pięknej, nadbałtyckiej stolicy państwa leżącego między litwą a estonią. zanim jednak dotarłam do rygi, czekało mnie mozolne załatwianie przedwyjazdowych formalności, które zdawało się nie mieć końca. zwieńczenie go sukcesem poczytywałam za osobisty sukces i dobry prognostyk zbliżających się praktyk. w takim przekonaniu utwierdzali mnie koordynatorzy wyjazdu z sJPiK i Biura współpracy mię-dzynarodowej, w którym dowiedziałam się, że opiekun moich praktyk – Pan Krzysztof szyrszeń – to człowiek, o którym, mimo jego młodego wieku, już krążą legendy. Jako osoba z natury słabo orientująca się w przestrzeni (znacz-nie lepiej w czasie) z radością przyjęłam informację o niezwykłej troskliwości mojego zwierzchnika, który dbał nie tylko o zapewnienie praktykantom należytego komfortu pracy, ale i dostarczenie im rozrywek kulturalnych.

mając w pamięci wszystkie pochwały na temat ryskiej akademii, wyru-szyłam na Łotwę pełna entuzjazmu. oczywiście nie brak było obaw, głównie

Kamila augustīNa vroClavas uNiversitāte

No erasmus dienasgrāmatas, jeb par... poļu literatūras vēstures mācīšanu Latvijas Kultūras akadēmijā Rīgā

šī raksta ievadā man jāatzīstas. tā ir atzīšanās, kurai ir nozīmīga loma manis pieņemtās mācību metodikas vērtēšanā. Nudien negaidīju, ka savu profesionālo pieredzi sākšu ar pasniegšanu augstākās izglītības iestādē. Nekad arī nebūtu domājusi, ka man nāksies vadīt nodarbības ārzemnie-kiem, un nepavisam man nebūtu ienācis prātā, ka tie varētu būt latvieši. manis izstrādātais zinātniski pētnieciskais plāns 2011/2012 akadēmiskajam gadam ietvēra doktora disertācijas izstrādei nepieciešamo darbu sagatavo-šanu nākamajam līmenim. Pateicoties, kā vēlāk izrādījās, laimīgai apstāk-ļu sakritībai un vroclavas universitātes pētnieku, mana promocijas darba vadītājas profesores Joannas Pišnas un Poļu valodas un Kultūras skolas ārzemniekiem direktora vietnieces uršulas dobešas, pamudinājumam, līdz ar doktorantūras studiju otrā kursa sākumu es aizbraucu no vroclavas, kas ir manas doktora disertācijas tēma, un devos uz vairāk nekā 1000 km tālo rīgu, kur man bija uzdots vadīt poļu literatūras vēstures nodarbības.

Pirms izbraukšanas uz latviju manas zināšanas par šo zemi aprobežo-jās vienīgi ar informāciju par tās ģeogrāfisko stāvokli. taču jau drīzumā, pēc triju mēnešu uzturēšanās skaistajā Baltijas galvaspilsētā un valstī, kas atrodas starp lietuvu un igauniju, es uzzināju daudz vairāk. tomēr, pirms tiku līdz rīgai, mani gaidīja nogurdinoša formalitāšu kārtošana, kurai ne-bija gala. Kad tā vainagojās panākumiem, uztvēru to kā veiksmi un labu zīmi gaidāmajai praksei. šādu pārliecību vēl vairāk stiprināja brauciena koordinatori no vroclavas universitātes Poļu valodas un Kultūras skolas ārzemniekiem un starptautisko sakaru biroja, kur uzzināju, ka par manu prakses vadītāju Kšištofu širšeņu par spīti viņa jaunajiem gadiem jau klīst leģendas. tā kā no dabas vāji orientējos telpā (daudz labāk laikā), ar prieku pieņēmu sava priekšnieka neparasto gādību. viņš rūpējās ne tikai par prak-tikantiem pienākošos darba komforta nodrošināšanu, bet arī par kultūras izklaides sagādāšanu.

Paturot prātā visus ar Kultūras akadēmiju saistītos slavinājumus, entu-ziasma pilna devos ceļā. Protams, netrūka arī bažu, vispirmām kārtām jau

198 ◊ ◊ 199Kamila Augustyn: Z pamiętnika Erasmusa, czyli o... Kamila Augustīna: No ERASMUS dienasgrāmatas, jeb par...

o to, czy uda mi się spełnić powierzane mi zadanie skutecznej inauguracji nauczania historii literatury polskiej na Łotewskiej akademii Kultury.

Jednym z pierwszych i podstawowych, jak się później przekonałam, pro-blemów literaturoznawcy, z jakim musi się zmierzyć każdy, kto podejmuje się wykładania tego przedmiotu – a jeśli robi to dla cudzoziemców, staje się to podwójnie trudne – jest obranie najfunkcjonalniejszej perspektywy narracji. wybór między chronologiczną narracją historycznoliteracką a narracją punk-tową to zawsze alternatywa w pewnym sensie tragiczna, ponieważ każda z tych perspektyw niesie wyraźne ograniczenia poznawcze, których winniśmy być świadomi, nim podejmiemy decyzję o zastosowaniu którejkolwiek z nich.

linearnie prowadzona narracja pozwala z jednej strony ukazać związki przyczynowo-skutkowe i korelacje między prądami, filozofiami czy, w szer-szym kontekście badawczym, całymi epokami, z drugiej jednak – nie dość, że można zaprzeczyć wzajemnemu wynikaniu nurtów poprzez powołanie się na istnienie nawet w najlepszych syntezach pewnych miejsc niedookreślonych, to na dodatek wykładanie historii literatury obcokrajowcom niesie ze sobą wiele innych zagrożeń czyhających tak na prowadzącego, jak i słuchaczy.

Jako że miałam realizować program zajęć od epoki średniowiecza do ro-mantyzmu włącznie i zważywszy na to, że miałam do czynienia z cudzo-ziemcami, a nie studentami z Polski, którzy są po szkolnym kursie linearnym, zdecydowałam się na zajęcia z literatury polskiej od początku jej dziejów, tak by łotewscy studenci mogli zrozumieć, czemu w danym okresie literatura polska rozwijała się w określony sposób, jakie były historyczno-społeczno--kulturowe konteksty jej rozwoju i skąd wzięły się pewne powtarzalne moty-wy, co było szczególnie przydatne przy analizie utworów późniejszych epok.

owo podejście miało więc przekonujące uzasadnienie. Jego wadą okaza-ła się bariera językowa na poziomie leksykalnym. studenci dobrze mówili po polsku (poziom B2), ale gdy przyszło do omawiania tekstów literackich (gdyż prócz wykładów z literatury prowadziłam też zajęcia z interpretacji tekstów), stanęliśmy przed problemem obcości języka, w wielu przypadkach archaicznego, a więc niezrozumiałego i odmiennego od współczesnego. dla łotewskich studentów szczególną traumą okazała się, w sensie językowo--kulturowym, twórczość „ojca literatury polskiej” – mikołaja reja oraz meta-fizyczna poezja mikołaja sępa szarzyńskiego, a przecież to od nich zaczynamy w szkole poznawać naszą renesansową literaturę. Przyjrzyjmy się fragmen-towi Żywota człowieka poćciwego mikołaja reja i zastanówmy, czym tekst ten zraża do siebie cudzoziemców i na ile jego przesłanie jest dziś zrozumiałe:

par to, vai izdosies izpildīt man uzticēto uzdevumu un sekmīgi uzsākt poļu literatūras vēstures pasniegšanu latvijas Kultūras akadēmijā.

viena no pirmajām un, kā vēlāk pārliecinājos, galvenajām literatūrzināt-nieka problēmām, ar kādu nākas saskarties katram, kurš uzņemas šī priekš-meta pasniegšanu (turklāt ārzemju auditorijas priekšā uzdevums kļūst divtik grūts), ir visfunkcionālākās stāstījuma perspektīvas izraudzīšana. izvēle starp hronoloģisku vēsturiski-literāru stāstījumu un būtības stāstījumu vienmēr ir grūta alternatīva, jo katra no šīm perspektīvām nes sevī acīm redzamus kognitīvus ierobežojumus, kuri mums jāapzinās, pirms pieņemam lēmumu par kādas metodes izmantošanu.

lineāri veidots stāstījums no vienas puses ļauj uzrādīt cēloņu-seku saka-rības un savstarpējas saistības starp strāvojumiem, filozofijām, vai, plašākā pētnieciskā kontekstā, veseliem laikmetiem, tomēr no otras puses – nepietiek ar to, ka var atspēkot dažādu novirzienu savstarpēju izcelšanos, atsaucoties uz pat vislabākajās kopsavilkumos neizbēgami neskaidrām vietām. literatū-ras vēstures pasniegšana ārzemniekiem papildina šo kopainu ar vēl citiem draudiem, kas uzglūn kā pasniedzējam, tā klausītājiem.

tā kā es īstenoju programmas daļu no viduslaikiem līdz romantismam ieskaitot, un, rēķinoties ar to, ka man bija darīšana ar ārzemniekiem, ne-vis ar studentiem no Polijas, kuriem aiz muguras jau būtu skolas lineārais kurss, es izlēmu, ka poļu literatūras nodarbības jāsāk ar pašiem pirmajiem tās darbiem, tā, lai latviešu studenti varētu saprast, kāpēc dotajā periodā poļu literatūra attīstījās noteiktā veidā, kāds bija tās attīstības vēsturis-ki-sociāli-kulturālais konteksts un no kurienes nākuši noteikti atkārtojošies motīvi, kas sevišķi noderēja vēlāku periodu darbu analīzē.

Piedāvātajai pieejai bija savs pārliecinošs pamatojums. tās trūkums iz-rādījās valodas barjera leksikas līmenī. studenti labi runāja poliski (B2 līmenī), tomēr, kad nonācām pie literāru tekstu iztirzāšanas (jo bez lite-ratūras lekcijām es vadīju arī teksta interpretācijas nodarbības), kopīgi saskārāmies ar valodas svešuma problēmu, jo tā daudzos gadījumos bija arhaiska, tātad nesaprotama un atšķirīga no tās, ko lietojam mūsdienās. īpaša trauma valodas un kultūras aspektā latviešu studentiem izrādījās „poļu literatūras tēva” mikolaja reja daiļrade, kā arī mikolaja sempas šažiņska metafiziskā dzeja, taču tieši ar viņiem mēs skolā sākam iepazīt poļu renesanses literatūru. Aplūkosim mikolaja reja Labsirdīga cilvēka dzīves fragmentu un padomāsim, ar ko šis teksts atbaida ārzemniekus, un kādā mērā tā vēstījums ir saprotams šodien:


a wszakoż też, kto będzie tym ślachetnym klenotem, ślachectwem, chociaj i dobrymi

cnotami osadzony, tedy mu tego trzeba miedzy inszymi przypadki pilnie przestrzegać,

aby w nim jaka szara pyszka nie urosła. abowiem by sie też o tym nic nie pisało, by

też o tym nigdy nikt nic nie czytał, tylko patrząc na darmohardego chłopa, każdy ten

przypadek u siebie snadnie omierzić może, bo się jest czemu i podziwować, i pośmiać,

i pokarać, i pomiarkować, i pohamować.

takie przeładowanie tekstu niezrozumiałymi dla obcokrajowca słowami zniechęca do lektury, poważnie utrudniając zrozumienie myśli przewodniej utworu, nie mówiąc o poszczególnych zdaniach składowych. Kolejny problem w analizie tekstów archaicznych to fakt, że każdy kontakt cudzoziemca z tek-stem powoduje odruchowe zapamiętywanie pewnych zwrotów czy choćby opatrzenie się z nimi, więc dłuższe obcowanie ze staropolskimi tekstami może przyczynić się do częstszych błędów gramatycznych i/lub leksykal-nych, ponieważ student uczący się języka obcego nie potrafi odróżnić słów archaicznych od używanych współcześnie, wszak oba są mu tak samo obce.

omawianie tekstów literackich doby staropolskiej wymaga od prowadzą-cego, bez względu na szerokość geograficzną, w której przyszło mu wykładać rodzimą literaturę, doskonałego przygotowania merytorycznego zasadzają-cego się w tym przypadku na znajomości staropolszczyzny i umiejętności znalezienia prostego wytłumaczenia dla wielu terminów, także takich, które nie funkcjonują obecnie w języku polskim. Żadnych z wymienionych cech nie mogłabym sobie przypisać przed wyjazdem, posiadłam je być może i to zapewne w niewielkim stopniu dopiero dzięki dydaktyce, która czekała mnie w ryskiej akademii Kultury. Początkowo praca była bardzo mozolna, szcze-gólnie dużo czasu zajęła mi edycja dzieł staropolskich pisarzy wzbogacona o liczne przypisy objaśniające. Jako że dotąd nie została wydana żadna anto-logia tekstów literackich skonstruowana z myślą o nauczaniu cudzoziemców, większość utworów bądź ich fragmentów musiałam opracowywać własno-ręcznie. Bazę materiałową stanowiła ogólnodostępna platforma wolnelek-tury.pl, z której w sposób legalny i bez żadnych opłat można pobrać utwory literackie, co do których wygasły już prawa autorskie. w opracowywaniu przypisów pomocą służyły mi głównie: Słownik staropolski (urbańczyk 1953), Słownik literatury staropolskiej (michałowska, otwinowska, sarnow-ska-temeriusz 1990), Podręczny słownik dawnej polszczyzny (reczek 1968), Słownik polszczyzny XVI wieku (mayenowa 1966), Słownik języka polskiego XVII i pierwszej połowy XVIII wieku (siekierska 1999), Słownik polszczyzny Jana Kochanowskiego (Kucała 2003) oraz niezawodny Słownik terminów

a wszakoż też, kto będzie tym ślachetnym klenotem, ślachectwem, chociaj i dobrymi

cnotami osadzony, tedy mu tego trzeba miedzy inszymi przypadki pilnie przestrzegać,

aby w nim jaka szara pyszka nie urosła. abowiem by sie też o tym nic nie pisało, by

też o tym nigdy nikt nic nie czytał, tylko patrząc na darmohardego chłopa, każdy ten

przypadek u siebie snadnie omierzić może, bo się jest czemu i podziwować, i pośmiać,

i pokarać, i pomiarkować, i pohamować.

šāda teksta piesātinātība ar ārzemniekam nesaprotamiem vārdiem pa-dara lasāmvielu nepatīkamu, nopietni apgrūtinot darba galvenās domas izpratni, nemaz nerunājot par atsevišķiem saliktiem teikumiem. Nākamā problēma, kas izriet no ārzemnieku veiktās seno tekstu analīzes, ir tāda, ka katrs ārzemnieka kontakts ar tekstu rada noteiktu izteicienu vai pat ar tiem saistītu valodisku struktūru refleksīvu atcerēšanos, tāpēc ilgstoša saskare ar senpoļu tekstiem var novest pie biežas gramatisku un/vai leksisku kļūdu pieļaušanas, jo students, kurš apgūst svešvalodu, nespēj atšķirt arhaismus no tādiem, kas tiek lietoti mūsdienās, jo abi viņam ir vienlīdz sveši.

senpoļu perioda literāro tekstu izklāsts prasa no pasniedzēja, neatkarīgi no ģeogrāfiskā platuma, kurā viņam nākas stāstīt par savas tautas literatūru, nevainojamu saturisku sagatavotību, kas šajā gadījumā ietver senpoļu valo-das zināšanas un spēju atrast vienkāršu skaidrojumu daudziem terminiem, arī tādiem, kas šodien poļu valodā vairs nefunkcionē. Pirms izbraukšanas es nevarētu uz sevi attiecināt nevienu no minētajām īpašībām, es tās ie-mantoju, iespējams, bet tikai nelielā pakāpē un tikai pateicoties didaktika pieredzei, kas mani gaidīja Kultūras akadēmijā rīgā. iesākumā darbs bija ļoti nogurdinošs, īpaši daudz laika man aizņēma senpoļu rakstnieku darbu, bagātinātu ar lielu daudzumu skaidrojošu komentāru, rediģēšana. tā kā līdz tam nebija izdota neviena literāro tekstu antoloģija, kas būtu veidota tieši ārzemju mērķauditorijai, lielāko daļu darbu vai to fragmentu es sastādīju pašas spēkiem. Par materiālu avotu izmantoju vispārpieejamo mājaslapu wolnelektury.pl, kurā legāli un bez jebkādas samaksas var lejuplādēt literā-rus darbus, kas vairs nav autortiesību aizsargāti ar. Komentāru veidošanā galvenokārt izmantoju šādas vārdnīcas: Senpoļu vārdnīca (urbańczyk 1953), Senpoļu literatūras vārdnīca (michałowska, otwinowska, sarnowska-teme-riusz 1990), Senās poļu valodas vārdnīca (reczek 1968), 16. gs. poļu valodas vārdnīca (mayenowa 1966), 17. gs. un 18. gs. pirmās puses poļu valodas vārdnīca (siekierska 1999), Jana Kohanovska poļu valodas vārdnīca (Kucała 2003), kā arī uzticamā Literāro terminu vārdnīca (sławiński 1976). vērtīgi metodoloģiskās informācijas avoti, kurus uzgāju pavisam nesen, ir arī raksts


literackich (sławiński 1976). Cennymi źródłami informacji metodologicznych, do których dotarłam całkiem niedawno, są też artykuł Literatura polska po angielsku. Problem kanonu lektur w nauczaniu cudzoziemców (Karcz 2010) i tom pokonferencyjny Polonistyka bez granic (Nycz, miodunka, Kunza 2010). w zakresie metodyki nauczania kierowałam się natomiast wskazówkami róży Ciesielskiej-musameh oraz dr anny trębskiej-Kerntopf z CJKP umCs w lublinie, autorek Podręcznika do nauki historii literatury polskiej dla Polonii i cudzoziemców (Ciesielska-musameh, trębska-Kerntopf 2000).

Kiedy patrzę z dystansu na moją dydaktykę, słuszne wydaje mi się wy-tknięcie co najmniej kilku zasadniczych błędów. Jednym z nich mogłoby być zapewne obranie nieodpowiedniej perspektywy narracji, choć i tu można by mieć pewne wątpliwości. drugim, zda się dużo gorszym od pierwszego – zły dobór tekstów pod względem poziomu trudności. Co bardziej liberalni wy-kładowcy zalecaliby może rezygnację z interpretacji tekstów na rzecz godzin wykładowych. Jednak oddzielenie narracji o literaturze od tekstów, o których narracje traktują (a które były manifestacjami postaw autorów, a nie czymś podrzędnym, co można pominąć w ich biografiach, czymś, dzięki czemu biografie mistrzów słowa mogły w ogóle powstać), jest absurdalne. Poza tym formuła wykładowa powoli i skutecznie się wyczerpuje. Nigdy nie była ona bezbłędna, ale jej wady w dobie widocznego postępu technologicznego ujawniają się mocniej niż dotychczas. zmieniają się nasze przyzwyczajenia po-znawcze. Brak wystarczającej koncentracji wywołany wielością oddziałują-cych bodźców utrudnia przyswajanie wiedzy. dużo lepiej, gdy zajęcia oparte są na dialogu i wymagają od studentów aktywnego uczestnictwa – czasem indywidualnego, czasem zbiorowego. redukuje to oczywiście w pewnym stopniu również dystans władzy między wykładającym a studentem, ale cel podtrzymania uwagi i zaangażowania zostaje osiągnięty, a wiedza lepiej przyswajalna niż podczas zwykłego referowania treści.

Poziom trudności tekstów jest na tyle wysoki praktycznie w każdej kolejnej epoce (przypomnijmy sobie sonety konceptualne Jana andrzeja morsztyna, bluszczowatą poezję słowackiego, jego skomplikowany system genezyjski, romantyczną ideę mesjanizmu czy poetykę Vade-mecum Norwida), że bar-dzo ciężko znaleźć utwory, których forma i treść byłyby wyrażone językiem stosunkowo prostym, łatwym do eksplikacji przez obcokrajowców. z bogate-go materiału tekstowego poddanego analizie najmniej trudności sprawiała studentom bodaj wyłącznie poezja sentymentalna franciszka Karpińskiego.

Poļu literatūra angļu valodā. Lasāmvielas kanona problēma mācīšanā ār-zemniekiem (Karcz 2010) un zinātniskās konferences sējums Poļu filoloģija bez robežām (Nycz, miodunka, Kunza 2010). savukārt mācību metodikas jautājumos vadījos pēc Mācību grāmata poļu literatūras studijām poļu emig-rantiem un ārzemniekiem (Ciesielska-musameh, trębska-Kerntopf 2000) autorēm rozes Češelskas-musameh un dr. annas trembskas-Kerntopf no Poļu valodas un Kultūras centra ārzemēs dzivojošiem poļiem un ārzemnie-kiem marijas Kirī sklodovskas universitātē ļubļinā.

atskatoties uz manu didaktisko darbu, šķiet, taisnīgi norādīt vismaz dažas galvenās kļūdas. Kā viena no tām varētu būt neatbilstoša stāstī-juma perspektīvas izvēle, kaut gan arī šeit taču var būt zināmas šaubas. otra, kas šķiet daudz lielāka par pirmo, ir nepareizā tekstu atlase grūtuma pakāpes ziņā. liberālāk noskaņotie varbūt ieteiktu izvairīties no tekstu interpretācijas, uz tās rēķina pagarinot lekciju stundas. tomēr stāstījuma par literatūru nodalīšana no tekstiem, par kuriem tiek stāstīts un kuri tomēr ir savu autoru nostājas manifestācija, nevis kaut kas otršķirīgs, ko viņu biogrāfijā varētu izlaist, bet gan tas, kāpēc vārdu meistaru biogrāfijas vispār varēja rasties, ir absurda. turklāt lekcijas forma kā tāda lēnām un pilnīgi izzūd. Nekad tā nav bijusi pasargāta no kļūdām, taču tās trūkumi laikā, kad mūsu acu priekšā notiek tehnoloģiju progress, ir manāmāki nekā līdz šim. mainās mūsu izziņas ieradumi. daudzu ietekmējošu kairinājumu izraisīts pietiekošas koncentrēšanās trūkums, negatīvi ietekmē zināšanu apguvi. labāk, ja nodarbības ir balstītas uz dialogu un prasa no studentiem aktīvu līdzdalību, noteiktos gadījumos individuālu, citos – kolektīvu. Kaut kādā mērā tas, protams, arī mazina varas distanci, kas rodas starp studentu un lektoru, taču uzmanības noturēšanas un studentu iesaistīšanas mērķis tiek izpildīts, tādējādi zināšanas tiek apgūtas labāk, nekā ja mēs vienkārši atstāstītu saturu.

tekstu grūtuma pakāpe ir augsta praktiski visos periodos (atcerēsimies Jana andžeja morština konceptuālos sonetus, slovacka vītņojošo dzeju, viņa sarežģīto ģenēzes sistēmu, mesiānisma romantisko ideju vai Norvida Vade-mecum poētiku), tāpēc ir ārkārtīgi grūti atrast darbus, kur forma un saturs būtu ietverts relatīvi vienkāršā, ārzemniekiem viegli izprotamā valodā. analīzei pakļautajā bagātīgajā tekstuālajā materiālā vismazāk grūtību studentiem sagādāja, iespējams, tikai franciska Karpiņska senti-mentālā dzeja.

tulk. linda štrāle (latvijas Kultūras akadēmija)

204 ◊ Kamila Augustyn: Z pamiętnika Erasmusa, czyli o...


Ciesielska-musameh r., a. trębska-Kerntopf, 2000, Odrodzenie. Podręcznik do nauki historii literatury polskiej dla Polonii i cudzoziemców, lublin: wydawnictwo uniwersytetu marii Curie-skłodowskiej.

Karcz a., 2010, literatura polska po angielsku. Problem kanonu lektur w na-uczaniu cudzoziemców, [w:] P. garncarek [red.], Kanon kultury w naucza-niu języka polskiego jako obcego, warszawa: Centrum Języka Polskiego i Kultury Polskiej dla Cudzoziemców Polonicum uniwersytetu warszaw-skiego, 97-108.

Kucała m., [red.], 1994-2003, Słownik polszczyzny Jana Kochanowskiego, Kraków: PaN.

mayenowa m.r. [red.], 1966, Słownik polszczyzny XVI wieku, wrocław: wydawnictwo zNio.

michałowska t. [red.], B. otwinowska, e. samowska-temeriusz, 1990, Słow-nik literatury staropolskiej, wrocław: wydawnictwo zNio.

Nycz r., w. miodunka, t. Kunza [red.], 2010, Polonistyka bez granic, Kra-ków: universitas.

reczek s. [red.], 1968, Podręczny słownik dawnej polszczyzny, wrocław: wydawnictwo zNio.

rej m., 1956, Żywot człowieka poćciwego, J. Krzyżanowski [oprac.], wro-cław: wydawnictwo zNio.

siekierska K. [red.], 1999, Słownik języka polskiego XVII i pierwszej połowy XVIII wieku, Kraków: PaN.

sławiński J. [red.], 1976, Słownik terminów literackich, wrocław: wydaw-nictwo zNio.

urbańczyk s. [red], 1953-1989, Słownik staropolski, wrocław: PaN.

LiteraturaLiteratūra

◊ 207

Joanna ChoJniCkaUaM Poznań

Laima Muktupāvela. Reportaż i baśń

Laima Muktupāvela urodziła się w 1962 r. w Rēzekne (pol. Rzeżyca) na Łotwie, jako jedna z pięciu sióstr. Uczyła się w szkole średniej o profilu sztuk użytkowych w Rydze, którą ukończyła w roku 1982. Do roku 1989 studiowała historię na Uniwersytecie Łotwy. Podejmowała się różnych prac, była m.in. sanitariuszką w szpitalu, modelką w akademii Sztuk Pięk-nych w Rydze, zbierała grzyby w irlandii. W latach 90. przeprowadziła się na wieś, gdzie zajęła się pracami rolniczymi.

od 1995 do 2000 r. współpracowała z gazetą Lauku Avīze, od 2002 do 2003 – z magazynem literackim Karogs. Już od 1993 r. znana jest jako au-torka krótkich opowiadań. Początkowo publikowała je pod pseudonimem Felikss Baranovskis.

Laima Muktupāvela wydała trzy dramaty, zbiór opowiadań i cztery po-wieści (w tym dwie biografie), opublikowała również kilka opowiadań i esejów w prasie i wydaniach zbiorowych. Jej pierwszą powieścią, wy-daną w 2002 roku, jest Šampinjonu derība (pol. Pieczarkowy Testament). To tekst utrzymany w konwencji pamiętnika pisanego przez główną bo-haterkę i narratorkę, ivę Baranovsky, prostą dziewczynę z łotewskiej wsi, która spędza rok w irlandii, zbierając grzyby. na zielonej Wyspie otacza się głównie innymi łotewskimi emigrantami, których negatywne cechy ulegają wyolbrzymieniu pod wpływem warunków, w jakich żyją. na przy-kład, początkowo iva trafia do gospodarstwa, gdzie Łotysze mieszkają wszyscy razem w jednym, małym i zimnym pomieszczeniu bez łazienki i toalety – są tam właściwie tylko łóżka, bo pracownicy powinni w ciągu doby wykonywać jedynie trzy czynności: zbierać grzyby, spać lub jeść. Ta sytuacja sprawia, że Łotysze są do siebie nawzajem nastawieni wrogo,

208 ◊ ◊ 209Joanna Chojnicka: Laima Muktupāvela. Reportaż i baśń Joanna Chojnicka: Laima Muktupāvela. Reportaż i baśń

nie rozmawiają, są marudni i burkliwi, żyją z dnia na dzień, jedząc byle co, pozbawieni rozrywek, nie mając pojęcia, co dzieje się poza farmą.

Pieczarkowy Testament opowiada o Łotyszach na obcej ziemi, do której nie pasują, której nie rozumieją. W opowiadaniu Zilonis (pol. Słoń) mamy do czynienia z odwrotną sytuacją. Małe, prowincjonalne miasteczko na Ło-twie nawiedza obcy, outsider. Ma on jakąś tajemniczą, magiczną siłę, pod wpływem której życie w miasteczku zaczyna się stopniowo przeobrażać. niezmienne od pokoleń, konserwatywne układy społeczne okazują się kru-che. W łotewskich bajkach często pojawia się motyw podróży, z której bo-hater powraca zmieniony. W Słoniu ten motyw zostaje odwrócony, bohater zbiorowy (kobiety z miasteczka) nigdzie nie wyjeżdżają, lecz doświadczenie podróży – doświadczenie innego, odmiennego świata – przybywa do nich, zostaje im narzucone. Podobnie jak powieść, to opowiadanie piętnuje pew-ne negatywne łotewskie cechy. Czytane wspólnie, mogą pomóc zrozumieć choć część łotewskiej tożsamości.

opowiadanie Zilonis zostało zaprezentowane po raz pierwszy w 2005 r. podczas corocznej imprezy pod nazwą Prozas lasījumi (pol. Czytanie prozy). Jest to jedno z najważniejszych wydarzeń kulturalnych na Łotwie, które daje czytelnikom możliwość wysłuchania autorów odczytujących własne, jeszcze nigdzie niepublikowane utwory bądź ich fragmenty. Prezentacja Muktupāveli w roku 2005 była zdecydowanie najbardziej interesująca ze wszystkich – autorka zdobyła zresztą za nią pierwszą nagrodę – i można chyba pokusić się o stwierdzenie, że dzięki jej aktorskiemu, bardzo oso-bistemu, kokieteryjnemu wykonaniu w rytm przygrywającego na żywo ze sceny bębna, tekst wydał się słuchaczom znacznie bardziej zajmujący i fascynujący, niż gdyby odczytali go samodzielnie w domowym zaciszu. autorka narzuciła słuchaczom własną interpretację opowiadania, z jednej strony pozbawiając ich możliwości samodzielnego odkrywania jego przesłań, z drugiej – podsuwając znaczenia i skojarzenia, które pewnie nie pojawiłyby się podczas cichego czytania.

Podczas prezentacji autorka wyznała, że „wyśniła” historię przedstawioną w tekście. Pewnej nocy ujrzała we śnie czarnoskórego bębniarza, grającego przed wrotami kościoła. Wizja ta wydała jej się bardzo atrakcyjna, prowoka-cyjna, a jednocześnie zdolna wywołać jakieś drzemiące w naszych duszach siły.

W opowiadaniu Murzyn zaczyna grać pod kościołem w któryś ponie-działek. Wywołuje tym zainteresowanie garstki kobiet, które zatrzymują

się na chwilę, by go posłuchać. We wtorek gra on już na dwóch bębnach i intryguje tym o wiele więcej przechodzących kobiet. W środę są to już trzy bębny, w czwartek – cztery, i tak dalej, aż do niedzieli, kiedy przed kościołem pojawia się siedem bębnów. Również kobiet przybywa coraz więcej i więcej, i wpływ, jaki wywiera na nie muzyka, jest coraz silniejszy i bardziej intensywny. Dźwięki bębnów budzą w nich siły i pragnienia, których kobiety wcześniej się bały; zaczynają one odkrywać w sobie nie-zależne, autonomiczne istnienia, które wiedzą, jak osiągnąć przyjemność, rozkosz, bez oglądania się za siebie, bez wstydu, bez fałszywej skromności.

kobiety zaczynają się zjeżdżać z innych, nawet bardzo odległych miejsc, a czarnoskóry szaman zdaje się w ogóle nie zwracać na nie uwagi – tylko gra, gra, gra...

opowiadanie sugeruje, że dusza, myśli, świat wewnętrzny kobiety to ob-szar niedostępny dla mężczyzn, którego nie mogą oni ani podbić, ani zro-zumieć. To cząstka kobiety niezależna od męskiej władzy i kontroli. Jeśli kobieta odkryje w sobie tę cząstkę, żaden mężczyzna nie może już być jej pewien; zawsze pozostanie między nimi molekuła tajemnicy.

nie każda kobieta wie, że ma w sobie taką cząstkę, że może posiadać coś własnego, bezgranicznie osobistego. Wiele kobiet boi się nawet o tym ma-rzyć, tak silne jest w nich poczucie obowiązku, konieczności wyrzeczenia się własnych potrzeb czy kompleks niższości. Trzeba w nich ją obudzić, a może to zrobić mężczyzna, nawet jeśli nie będzie mógł nigdy jej ujrzeć, doświadczyć. Taka jest właśnie rola czarnoskórego bębniarza. Swą muzyką budzi on w ko-biecie czarownicę, szamankę, daje jej siłę do tworzenia świata na własnych za-sadach. Bęben wskazuje drogę, przywołuje kobietę do jej intymnego miejsca.

W wielu kulturach bęben jest atrybutem szamana, jego dźwięk pomaga mu osiągnąć stan ekstazy. kobiety-szamanki jednak nie używają bębnów, gdyż jest to narzędzie mężczyzny, choć gra on dla kobiet, aby i one, nie tylko on sam, osiągnęły ten stan. Szaman pragnie, aby kobiety odkryły drzemiące w nich siły, ponieważ się ich nie boi, rozumie, że nie niosą one dla niego zagrożenia, że są siłami wyzwalającymi.

kobiety tańczą, śpiewają, zapominają się, osiągając ekstazę – ekstazę zbio-rową, nie zdając sobie sprawy, że uczestniczą w wielkim święcie kobiecości.

Mężczyźni z kolei są zmartwieni – nie tylko dlatego, że kobiety spędzają cały czas poza domem i zaniedbują obowiązki, lecz również dlatego, że nie jest im dane dzielić z kobietami ich doświadczenia; są zazdrośni o tę nową tajemnicę, niezależność i samodzielność kobiet wzbudza w nich niepokój.

210 ◊ Joanna Chojnicka: Laima Muktupāvela. Reportaż i baśń

Dlaczego bębniarz w tekście jest czarnoskóry? Czarna skóra symbolizu-je siłę, witalność, seksualność, zakazany owoc. Co ciekawe, szaman gra przed wrotami kościoła, który symbolizuje granice moralności – granice, których nie można przekroczyć. Dlatego właśnie wrota kościoła pozostają zamknięte.

kiedy egzotyczne wydarzenie dobiega końca, a szaman znika i miasto wraca do normalności, wszyscy wiedzą, że to, co się tu odbyło, nigdy nie zostanie zapomniane. Sam bębniarz, który z nikim nie rozmawiał, nie szukał sławy, niewątpliwie odejdzie w zapomnienie – lecz nie jego muzyka, którą kobiety zapisały głęboko w pamięci. Laima Muktupāvela nie bez kontro-wersji porównuje afrykańczyka z aniołem – anioł zstępuje na ziemię, by przekazać ludzkości jakąś wiadomość lub czegoś ją nauczyć, a gdy misja zostaje wypełniona, znika z powierzchni ziemi.

Według samej autorki, takie opowiadania są bardzo potrzebne, szczegól-nie kobietom. od czasu do czasu dobrze jest się zapomnieć, osiągnąć stan transu, pozbyć się codziennego stresu. Głównym przesłaniem opowiadania jest to, że każdy z nas ma prawo kochać samego siebie, ma prawo do odro-biny egoizmu i wytchnienia od roszczeń i oczekiwań innych.

Jednak najciekawszą konkluzją wynikającą z czytania zarówno opowiada-nia Słoń, jak i powieści Pieczarkowy Testament , która wciąż czeka na wy-danie w języku polskim, jest to, że Muktupāvela osadza swych bohaterów w niecodziennych, nietypowych sytuacjach po to, by odkrywać i piętnować bardzo codzienne i typowe cechy swojego narodu. Dla czytelnika polskiego ciekawe może być porównanie przedstawionej w ten sposób łotewskiej kultury ze swą własną tożsamością. My również doświadczamy obecnie bardzo bliskich kontaktów z innymi kulturami – zarówno wyjeżdżając za pracą za granicę (do Wielkiej Brytanii, irlandii, niemiec), jak i zapraszając obcokrajowców do naszego państwa (np. na turniej piłkarski UEFA Euro 2012). Może więc okazać się, że doświadczenia Łotyszy i Łotyszek z Pieczar-kowego Testamentu oraz Słonia są nam bardzo bliskie i dobrze znane. a to oznaczać będzie, że mamy z tym wciąż jeszcze mało poznanym i tajemniczym narodem więcej wspólnego, niż kiedykolwiek myśleliśmy.

◊ 211

LAimA muktupĀveLA

Słoń

Już chciał powiedzieć: „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus!”, lecz nie zdążył, gdy zaczęli walić w drzwi kościoła. proboszcz odsunął się od stołu, podbiegł do okna. tam więc stali. Wszyscy mężowie wszystkich żon mia-steczka. W stylu klasycznym – z widłami, łopatami, z wszystkim, czym się da rzucać, dziurawić i bić – … to może nie, ale wyglądali bardzo groźnie, ci mężowie parafialnych kobiet. Ojców nie było, dziadków i synów też nie, tylko mężowie.

– Oddaj nam tego murzyna! Zabierz czarnemu bębny! Gardło mu… związać go trzeba… – Wśród larum męskich głosów zagubiły się następne okrzyki. mężowie żądali kozła ofiarnego. tego oszałamiającego Czarnego, co siedział sztywno przy stole na plebanii. poranna herbata stygła – ku przerażeniu gospodyni.

Stojąc przy oknie, proboszcz pomachał krucyfiksem – takim człowieczkiem z brązu na krzyżu rozciągniętym, cierpiącym. Naiwny! to tylko rozeźliło stojących w dole miasteczkowych mężów. Równie dobrze mógłby chwycić za kij i jak za wojen krzyżowych próbować siłą wymusić spokój. Ale nie – on wykorzystał tę metodę, której się nauczył od miasteczkowych żon, co teraz tkwiły w kościele. takie jakby przezroczyste, siedziały w drewnianych ławach przez ściany słysząc, przez mury widząc.

proboszcz popełnił błąd. postanowił się tłumaczyć. Chciał objaśnić tłumowi mężów, co się stało, dlaczego ich żony siedzą w kościele, dlaczego nie idą do domów. On też przecież wszystkiego nie wie. A za to kobiety potrafiły już czytać każdemu w myślach. tak daleko już zaszły. po tym, co im się stało, mogły już to robić. to one były owym kozłem ofiarnym, nie olśniewający Czarny, co siedział sztywno nad miską zupy.

212 ◊ ◊ 213Laima Muktupāvela: Słoń Laima Muktupāvela: Słoń

proboszcz powoli odsunął się od okna i wszedł do zakrystii. O porannej herbacie zupełnie zapomniał. Sięgnął po wino, nalał nieco do pucharu i po-szedł do kobiet. Zaczął swoją spowiedź:

– Od niego więc wszystko się zaczęło. Od tego murzyna, czarnego jak smoła. Z bębnami. – proboszcz upił z pucharu i podał go kobietom lekkim ruchem.

– Na, s gorliszko budesz1? – tak nie powiedział, lecz picie mszalnego wina z tego samego srebrzonego pucharu można było uznać za rytuał najwyż-szego pojednania. milczące kobiety piły, a wino pokolorowało ich ciała. Na początku wyglądało to tak, jakby na ich policzkach zawiązały się rumieńce, a proboszcz nie przeczuwał nieszczęścia, które nieuchronnie się zbliżało.

– Wybaczcie, dałem się zwieść na pokuszenie – powiedział proboszcz. – Wybaczcie... lecz co innego mogłem zrobić, tu, w tej małej mieścinie, gdzie jeden drugiego zna? Gdzie nieustające spojrzenia śledzą każdy ruch, poddają wojskowej dyscyplinie? Nuda! Sami sobie kopiemy grób, miarę bierzemy liniałem poprawnego życia. Nikt już nie robi burd, nie tłucze talerzy, wszyscy sztywni jak święte drewniane bożki litewskie. Sami sobie obrzydliwi w tej poprawności, w tej prawości.

i kościół zimny, i dochodu brak, i spowiedzi takie nudne, że czasem nawet przysypiałem. Aż wstyd słuchać, jakie to spowiedzi, ha! – mówi któraś: porządkując rzeczy w szafie, położyłam chusteczki do nosa pod przeście-radłami – taki to największy grzech wobec hierarchii... wstyd słuchać, jak jeden drugiego obgaduje, oczernia, gdera, uprzykrza życie.

i wtedy zrozumiałem, że chciałbym żyć jak... Jezus! Zawsze zielony z za-zdrości myślałem: temu to się poszczęściło żyć w czasach, kiedy ludzie zo-stawiali swoje domy, by iść za nim, kiedy żony zostawiały swoich mężów, by słuchać kazania na Górze, zamiast się snuć po domu i ogrodzie, celnicy nie wyłudzali, a dziwki były piękne i szlachetne. Ja też tak chcę! No przecież tu nie ma nic z tego starego majestatu w naszej mieścinie... wszyscy prości, sztywni jak umarli.

i wtedy wpadłem na pomysł. Ściślej rzecz ujmując, projekt, który na-zwałem taniec Słonia. W ramach projektu zamierzałem ratować kościelne

1 Zachowana pisownia oryginału. Rosyjski zwrot używany wtedy, kiedy dwie lub więcej osób pije alkohol z tego samego naczynia, butelki (dosłownie: z gwinta), aby po-kazać, że są sobie równe (np. gdy zarzucają obowiązujące ze względu na hierarchię normy grzecznościowe). Czynność ta może więc być interpretowana, jako rodzaj nieoficjalnego picia „bruderszaftu” (przyp. tłum.)

finanse, można rzec, że było to materialne uzasadnienie wzniosłego celu – ratowania parafialnych duszyczek. Wybaczcie, jeśli się przeliczyłem, wy-baczcie... – proboszcz wziął następną butelkę wina, uzupełnił puchar. przy-gryzając opłatek niczym ziemniaczanego chipsa, podał kielich kobietom. Od wina stawały się one coraz bardziej purpurowe, różane, śliczne. proboszcz tego nie zauważył – ku własnej zgubie… mężowie uderzali w drzwi w ryt-micznych odstępach, grozili, że zadzwonią gdzie trzeba, krzyczeli, że wezwą policję, urząd imigracyjny, biuro naturalizacyjne, telewizję i jeszcze gwardię narodową.

– Wiem, powinienem brać pod uwagę metody liturgiczne, lecz tego nie zrobiłem, wybaczcie… a było to tak: przypominacie sobie tych parę czar-nych z etiopii, którzy niczym śnieg zwalili się na głowę łotewskim służbom granicznym? No, tych pięknych ludzi, którzy mówią dialektem? tłumacza z estonii trzeba było wzywać. pamiętacie czy nie, umieścili ich wszystkich w Olaine w takim jakimś obozie, niech sobie siedzą.

Ja tych czarnych wezwałem, ja! W zasadzie to sprowadziłem tylko jed-nego, tego, którego wy, kobiety, tak gorąco ukochałyście, wybaczcie, och, cóż za nieszczęście, co ja miałem w tej mojej biednej głowie! – i proboszcz trzy razy uderzył się pięścią w pierś.

Wyznanie grzechów. W rytm razów wymierzanych drzwiom kościoła.– Za rączkę sprowadziłem swego czarnego czarodzieja z etiopii, jeszcze mu

za podróż zapłaciłem, sam przywiozłem tu, do naszego miasteczka. Wtedy w etiopii, gdy ujrzałem go na ulicy grającego na bębnach – wszystkich sied-miu – to od razu zrozumiałem, że właśnie jego mi trzeba. Bębny brzmiały jak objawienie, jak zbawienne dzwony. tego, że pociągnie za nim tłumek krewnych i żona z dziećmi, nie mogłem przewidzieć. któż mógł wiedzieć, co się stanie?

Zacząłem w poniedziałek, ale nic się nie wydarzyło. posadziłem więc czarnego jak ziarno pieprzu w trawie, pod krzyżem przy kościele. Niech pracuje w ramach projektu.

Czarny braciszek zamknął oczy i tego pierwszego dnia ledwo co dotknął bębnów. tam-ta-tam, tam-ta-tam. Wyszeptał ukryte w skórze bębnów go-rące afrykańskie słońce, miękki dotyk skórzanych bransoletek delikatnie ocierających się o kostki nóg. Samym szeptem. tego dnia przyszło może dziesięć cioteczek, co przeważnie gnębione nudą bądź strachem przed są-dem ostatecznym przychodziły do kościoła odmawiać różaniec i modlić się o spokój duszy.


i we wtorek posadziłem czarnego przy bębnach, by grał. tym razem wziął dwa instrumenty – jeden duży, drugi tak mały jak puderniczka. i grał pięknie i z wyczuciem, a szelest ciemnej nubijskiej szaty zdobionej złotem szumiał w uszach tych kilku kobiet, które z ciekawości podeszły pod kościół. One tylko stały. Słuchały pulsującego głosu bębnów.

Środa – „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus!” – proboszcz otarł wilgotne czoło, a siedzące w ławach eterycznie rumiane niczym jutrzenka kobiety odezwały się na to swymi anielskimi głosami zgodnie z kościelnym kanonem – „Na wieki wieków amen!”

– tak! to był przełomowy dzień dla mojego projektu. trzy bębny, czar-ny tylko gra i gra, a kobiety – już jakieś parędziesiąt się zeszło i słuchają, słuchają. i coś im się w tych głowach kręci, obraca, coś sobie wyobrażają. No co, co mogą robić kobiety z oszałamiającym murzynem, same wiecie. Wszystko się zmieniło. Cudownie się zmieniło! Już tego dnia było kilka spowiedzi takich, że – mniam mniam…

tylko w myślach, tylko w myślach! Ale dalej było tak, że czarny jak atra-ment grał, uderzając miękko, dam-da-damm i coś tam im mówił, nic więcej, przysięgam na nogi magdaleny! A one takie nagrzane muzycznymi impulsami odchodziły do domów, do swoich łotewskich, milczących mężów.

Czwartek to było święto. Cztery bębny! Czarne rozmigotane ręce uderzają i uderzają. Rządził bębnami niczym bóg, niczym władca czterech elemen-tów – ziemi, ognia, powietrza, wody… wszystko było tak, jak ten czarny, ten księżycowy bożek, mi obiecał.

„Słoń to potężne zwierzę – nadchodzi powoli, lecz rozpędzony jest nie do zatrzymania!” ten czarny, ten od bębnów, powiedział mi w najskrytszym sekrecie. „Zguba i nieszczęście temu, kto nie zejdzie mu na czas z drogi, bo, zanim powróci cicho na sawannę, słoń zadepcze wszystko swymi miękkimi piętami.”

i to właśnie zdarzyło się w czwartek – zebrane na dziedzińcu kościoła miasteczkowe kobiety puchły od swych myśli niczym dojrzewające róże i pękały. Dźwięki bębnów rozerwały w ich wnętrzach twardą skorupę. koniec! to było już nie do zatrzymania. Jak zielone, śliskie listki, zaczęły się łamać pod naporem myśli o tym, co zrobią z tym czarnym księciem. Aby być bliżej swego zamierzonego celu, otworzyły w sobie wszystkie siedem czakr, jak powiedziałby hinduista, przecież nie ja. Zaczęły tworzyć. Siła myśli wyzwoliła w nich pragnienie bycia pramatkami, i wyrywały się na wolność, aby wyzwolić nas wszystkich…

Zaczęły więc śpiewać w kościelnym chórze. Nowy repertuar, piękne śpie-wanie, już nie drżące zawodzenie ciotek: „Jeeezuuu…” Gdy zaintonowały ile sił w płucach: „Do twoich nóg upadam…”, w swych myślach upadały do nóg temu tam, czarnemu grzechowi, nawet jeśli światu śpiewały co innego.

piątek – któż to wie, jak długi może być dzień? ten zdawał się trwać wiecznie. Wydarzenia zaczęły się toczyć, jakby to był wóz, który bez konia i bez woźnicy stacza się po zboczu góry. Stworzone przez dźwięki bębnów mężczyzny czarne, aksamitne wibracje tworzyły we wnętrzach kobiet otwar-te głębiny, w których one tonęły, te syrenki – jak powiedziałby Andersen, przecież nie ja.

kobiety zaczęły malować! Odważyły się wystawić teatr, grać nawet mę-skie role! A co to był za teatr – greckie misterium, ot co! Zaczęły też fotogra-fować, pisać opowiadania, powieści, rodzinne dramaty… – proboszcz uronił łzę, którą osuszył chusteczką z wyszytym monogramem.

W piątek etiopczyk był władcą czarnych otchłani morskich wirów, był panem piorunów, królem pięciu czarodziejskich instrumentów. kobiety za-częły widzieć to, czego nie było. mówiły też różnymi językami, a że w do-mach nie odnalazły słuchaczy, próbowały wszystko spisywać – wyszywając słowami tkaniny.

W jedwabiu wyszywały rytualne kościelne flagi – zwierzęta z rajskiego ogrodu, trójcę Świętą i wszystkich męczenników. męczennicy mieli twarze ich mężów. W srebrzonym brokacie wyszywały narzuty i obrusy. Ja się z tego cieszyłem, bo do naszego kościółka zaczęli zjeżdżać turyści, muzeal-nicy, telewizja, wysłannicy papiescy. kasa napełniała się. Jakże mogłem ja, pokorny sługa boży, powstrzymać tłum zakochanych kobiet?

Lecz one, wsłuchując się w muzykę Słonia, zaczęły przekraczać ramy mojego projektu. Nie zauważyłem, że zaczyna się spełniać ostrzeżenie tego czarnego bursztynowego czarodzieja. kobiety zaczęły przekraczać wyzna-czone przeze mnie granice.

Na przykład, zaczęły wyszywać lniane prześcieradła. Na zgubę rodzinie. Na zgubę – złotymi i srebrnymi nićmi, nie żadną tam muliną. i perły! perły, złoto i srebro – tym przedstawiały na prześcieradłach swoje doświadczenia. im starsza, bardziej doświadczona przez życie była kobieta, tym bardziej wyszukana i mniej zrozumiała była jej flaga/prześcieradło/kod życiowy. porozumiewała się symbolami, których wieloznaczności pozazdrościliby zapewne sami wolnomularze, choć co ja o tym mogę wiedzieć.


powiedzcie mi, niewinnemu, czy mężczyzna może uprawiać miłość na lnianym prześcieradle pomiędzy złotym słońcem a srebrnym księżycem? pomiędzy znakami Jing i Jang, pomiędzy złotym rakiem a srebrnym ko-ziorożcem? pod Wszystkowidzącym Okiem? Nie powiem, że żaden, nigdy, ale wiem, iż większość mężczyzn w miasteczku tego nie potrafiła. Lecz za-chowywali się jak skończeni ślepcy, duch sprzeciwu się w nich nie obudził.

początkowo mężczyźni milczeli, myśleli – a niech sobie szyją, haftują, śpiewają w chórze. Głupcy, trzeba było od razu przyjść i rozmawiać. ko-bieta, która zaczyna spełniać się twórczo, szkodzi zwyczajowemu pokojowi domowemu, jaki ustanowił mężczyzna. to nie moje stwierdzenie, ale coś podobnego w swoim życiu sam też zaobserwowałem. Gdy kobiety pokocha-ły same siebie, jak to od dawna zalecają kolorowe magazyny, to jakby roz-pętały burzę. pragnienie kobiet do wyrażania siebie przeszkadzało mężom. ich działalność chóralno-teatralno-hafciarsko-pisarska nie odpowiadała koncepcji rodziny i domu, jaką w swych sercach zakodowali sobie ich mę-żowie. i choć nie wyzywali oni żon od ulicznych szmat, dziwek i powsinóg, to takie myśli niewątpliwie kiełkowały im w głowach.

i nieszczęście zagościło w wielu domostwach mieściny, nieszczęście! Gdy kobieta chce tworzyć, narusza pewne granice. Nie rozumie, że cugle są dla jej własnego bezpieczeństwa, a bat – dla jej własnego spokoju… tak to ja bym nie powiedział, ale tu cierpią inni – proboszcz podskoczył, machnął ręką w stronę drzwi. Coraz głębsze i głębsze brzmiały uderzenia w kościelne wrota. mężowie znaleźli jakiś drąg w kościelnej szopie i walili nim konse-kwentnie i metodycznie niczym cierpliwi zdobywcy: buh-buh, trah-tarah… zbyt śmiałe byłoby stwierdzenie, że drzwi trzymały się niezłomnie.

i nadeszła sobota z sześcioma bębnami – jak półkula ziemska, jak kocioł, jak patelnia, jak miska, jak puderniczka i jak – czarne szaleństwo w progu kościoła. i tłumy kobiet. także z okolicznych miejscowości, a nawet kilka słuchaczek z Rygi. Wszystkie kochały się we własnych głowach z tym czarnym demonem przypływów, a on tylko bębnił, bębnił bez wytchnienia.

mądrzy mężowie już dawno przetrzepaliby skórę młodym żonom już tylko za to, że wyglądały podejrzanie kwitnąco. Słysząc, co z bębnów wydobywały czarne jak krucze pióra ręce, nawet starym matronom błyszczały oczy. Nie skarżyły się one już na swoje bóle i cierpienia, a ich zapadające się policzki zaczęły odzyskiwać młodzieńczy blask. Nikt już nie chciał umierać.

pramatki umościły się już na szczęśliwy wieczny żywot tu, na tej grzesz-nej ziemi.

Żadna z nich nie wiedziała, że ten czarodziej czarny jak piekło, jak strach, jak piękność słabości, był ślepy. kobieta zakochuje się w idei, we własnym wyobrażeniu, a mężczyzna cielesny, którego postanawia ukochać, może już tylko milczeć i kiwać głową.

Wszystko skończone… – proboszcz zamierzał wypowiedzieć te słowa, lecz nie zdążył.

Bo przyszła niedziela, czarny król wszystkich poranków – niczym pusty grób – ustawił przed sobą siedem bębnów, i wszystko się zmieniło. przybyli mężowie.

– Gospodyni, podajcie majstrowi trzy gwoździe! – zawołali w okno ple-banii.

W życiu każdego mężczyzny jest taki moment, kiedy ma możliwość speł-nienia swych najcichszych snów. także w życiu małomiasteczkowego pro-boszcza. Wszystko było tak, jak sobie wymarzył ogarnięty manią zazdrości. Został Chrystusem!

mężowie ich obu – proboszcza w czarnej sutannie i z etiopii przyzwanego czarnego szamana – wywlekli na ulicę.

Gdy proboszczowi wbijali pierwszy gwóźdź, czarodziej zaczął grać na siedmiu bębnach. trzem z nich pękła skóra. przy drugim gwoździu dotknął bębnów tak delikatnie, jak żegnają się palce kochanków, a i tak bębny pękały jak mydlane bańki. przy trzecim gwoździu najmniejsze bębenki pisnęły i umarły – jak pryskający w świetle wschodzącego dnia sen.

* * *Słowa „światło wschodzącego dnia” ma w tej historii znaczenie symbo-

liczne. W świetle wschodzącego dnia kościół był pełen piór oskubanych ptaków. po uniesieniach namiętności żony wróciły do domów. Zawsze tak robią, ja tak nie twierdzę, ale myślę, że zwykle tak właśnie się dzieje.

A co się stało z czarodziejem, tajemniczym zbiegiem z etiopii? któż by się tam nim interesował – odszedł cicho, jak słoń… i na sawannie znów zagościł spokój.

tłum. Joanna Chojnicka

◊ 219

Monika Michaliszyn

Professor Stanisław Kolbuszewski’s stay in Riga based on the materials stored in his personal folder at the State Historical Archives of Latvia

The aim of this paper is to present the achievements of Professor stanisław kol-buszewski in the field of latvian-Polish scientific and cultural relations in the interwar period. Due to his accomplishments he is considered a pioneer in the Polish letonistics (studies in latvian literature, language and culture), as well as an initiator and great promoter of the modern studies on Polish culture (mainly literature) in latvia. Professor kolbuszewski’s works will be presented on the historical background of the latvian-Polish scientific and cultural relations during the interwar period, also in the context of the achievements of his predecessor at the University of latvia – Professor Julian krzyżanowski.

Key words: stanisław kolbuszewski, Julian krzyżanowski, latvian-Polish scientific and cultural relations

krystyna PUntak

Latvian culture and literature through the eyes of Stanisław Kolbuszewski, Stanisław F. Kolbuszewski and Jacek Kolbuszewski

The main aim of this article is to present stanisław kolbuszewski, stanisław Franciszek kolbuszewski and Jacek kolbuszewski’s contribution to popularizing latvian culture, literature and history in Poland. This paper presents: an overview of their academic research, the nature of their research, their perception of latvia, as well as some lesser-known facts about their lives and biographies. Findings presented in this article introduce Polish readers to latvian culture and literature.

Key words: stanisław kolbuszewski, stanisław Franciszek kolbuszewski, Jacek kolbuszewski.

220 ◊ ◊ 221

JUstyna PrUsinowska

The sleeping knights in Latvian literature

The literary theme of “sleeping knights” is well known and has often been referred to, but it was never thoroughly discussed in relation to the latvian literature. This paper briefly presents the international aspects of the “sleeping knights” legend and its place in Polish literature. The main aims of this article are: to discuss the source of the “sleeping knights” theme in latvian literature; to reveal key passages of latvian literature containing this theme; to analyse the evolution of the most popular “sleeping heroes” in latvian literature, which are imanta, lāčplēsis and Vidvuds, from their first appearance in the pages of literary works up to modern times.

Key words: latvian literature, sleeping knights, imanta, lāčplēsis, Vidvuds.

katarzyna kUcia

Three Poems by czesław Miłosz by Pēteris Vasks. Musical perdurance in the face of transience

Pēteris Vasks, latvian “spiritual composer,” chose three poems by czesław Miłosz, all dealing with the experience of transience and the dialectic of moment and eternity. Vasks’ music was inspired by the raw sound of Gregorian chant and the renaissance choral music. in the opening song entitled Window the sustained chords put us in a contemplative mood. They also symbolize the passing of time that separates the first look at a young apple tree from the second look at it as a large “apple tree laden with fruit.” The second piece (So Little) uses the achieve-ments of sonorism, imitating the cry of a man, whom the running time does not allow a say in anything. concluding the cycle is the third song (Encounter) that explores the polyphonic technique in modern harmonic robe. The question asked in the last verses: “where are they, where are they going/The flash of a hand, streak of movement” is suspended in the music and gradually fades out.

Key words: Pēteris Vasks, czesław Miłosz, Three Poems by Czeslaw Milosz , music, literature.

toMasz otocki

The affairs of the Baltic states in Polish socialist exile journal robotnik (worker)

The aim of this paper is to track back the discussion of Baltic affairs in Polish so-cialist exile journal Robotnik (Worker). initially these issues were of no interest to the journal, but the situation changed after Polish and Baltic socialists started creating their own organisations. on the whole, Baltic problems were considered marginal and the Baltic socialists were addressed mainly in formal cases. There are hardly any analyses of the situation in the Baltic countries occupied by the soviet Union. The subject of the Vilnius region is practically non-existent. Though Robotnik condemns the annexation of the Baltic states in 1940, it does not propose any vision of the relations between lithuanians, latvians and Estonians after the restoration of their independence.

Key words: Polish socialist Party in exile, Robotnik in exile, Bruno kalniņš, social-ist Union of central-Eastern Europe.

polska i Łotwa - cee-ities.uni-bremen.de silesia 1.pdfkorekta: ewelina moroń publikacja jest...

Documents