plant ak pyebwa tè d ayiti , françois...

Plant ak pyebwa tè d Ayiti, François Séverin 1

Plant ak pyebwa tè d Ayiti, François Séverin 1. Yon zouti k ap pèmèt plis moun jwenn konesans. 2. Anrichi literati siyantifik. 3. Pwodiksyon agrikòl Ayiti ap depafini: ogmante l. 4. Pwojè rebwazman p ap bay twò bon rezilta 5. Konpleksite anviwònman an Ayiti 6. Rebwazman dwe fèt nan tèt anvan li fèt nan tè 7. Pwoblèm tè d Ayiti: chapant ak tè pandye 8. Pwoblèm pa gen tèt ansanm nan peyi a 9. Pwoblèm richès / povrete: 4% kontwole 64% richès: gwo vyolans 10. Moun ki pa genyen pa pral okipe anviwònman an 11. Pi gwo envestisman se ede jere kokennchenn eritaj frajil sa a

ki rele anviwònman 12. Tradisyon konesans an Ayiti: Tradisyon oral Alfabetizasyon “Vilgarizasyon konesans” 55% granmoun pa konn li 13. Ayiti bezwen liv sou bagay ki pèmèt majorite moun nan

popilasyon an chanje lavi yo. 14. Izaj pyebwa ak plant: 1. Konstriksyon, 2. fwi ak legim, 3. ensektisid, 4. bagay mistik, 5. pafen, 6. koloran, 7. epis, 8. lwil, 9. farin, 10. refè tè a, 11. manje bèt, 12. remèd, 13. bwa pou boule


I. Prezantasyon Vokabilè Bay sinonim oubyen

definisyon yo a. kit se moun andeyò, kit

se moun k ap viv lavil... swa... swa... b. fòk nou boukante lide echanje c. rebwazman re-plante pyebwa yo d. pi bon pataj separe yon jan kòrèk e. kouvèti vejetal pyebwa yo f. lò (se pa metal la) lè / kan g. deboulay tè labou ki koule h. dedomajman lajan pou peye yon fòt

i. vilgarizasyon popilarize, montre pèp la

1. Ki solisyon Sevren pwopoze pou kriz anviwònman an? 2. Poukisa anpil pwojè rebwazman pa reyisi jiskaprezan? 3. Ki pousantaj (%) tè d Ayiti ta dwe kouvri ak pyebwa yo?

Ki pousantaj (%) ki kouvri jounen jodi a? 4. Bay yon gwo pwoblèm ak jeyografi/topografi ayisyen.

Poukisa se yon gwo pwoblèm? 5. Ki kalamite natirèl konn frape Ayiti?

1. plante pyebwa, fòmasyon ak edikasyon. 2. akòz pwoblèm divèsite kondisyon an Ayiti. 3. 52% ... 2%... 4. tè pandye / li difisil genyen agrikilti sou tè pandye, 5. siklòn, deboulay tè, inondasyon


Take home quiz due at 11:45 a.m. on Wednesday, February 6th (no late quizzes accepted) Ki jan ou rele? __________________________ DEVWA 2 IS DUE ON FRIDAY, FEBRUARY 6 TH I. Keksyon sou prezantasyon, xii-xiv

1. Poukisa anpil pwojè rebwazman pa reyisi jiskaprezan?

2. Ki pousantaj (%) tè d Ayiti ta dwe kouvri ak pyebwa yo? Ki pousantaj (%) ki kouvri jounen jodi a?

3. Bay yon gwo pwoblèm ak jeyografi/topografi ayisyen. Poukisa se yon gwo pwoblèm?

4. Ki kalamite natirèl konn frape Ayiti? II. Keksyon sou biyodivèsite, 16-17

5. Defini biyodivèsite.

6. Ki wòl pye mang yo genyen nan lanati? Poukisa yo enteresan?

7. Ki enpak negatif moun rich genyen sou anviwònman an?

8. Ki kote nou jwenn polisyon?

9. Bay kèk egzanp sou sa n ap pèdi nan lanati chak ane.

10. Ki sa ki garanti lavi kretyen vivan yo?

11. Kijan pou nou pwoteje rivyè? (Bay yon teknik)

12. Ki bèt ki nan chapit sa a? Poukisa bèt yo enpòtan?


13. Poukisa nou pa rekolte plant medikal apre solèy leve?

14. Ki jan aki kapab danjere? 15. Ki jan aki rive ann Ayiti?

16. Ki kote anana soti?

17. Lè n ap pale de anana, kisa ki godrin? 18. Kisa yo fè ak bazilik? 19. Ki renmèd ki nan bazilik?


II. Biyodivèsite Sinonim kretyen vivan moun n ap fin pa detwi biyodivèsite a we’ll end up by... depafini detwi nèt gwo dispozisyon gwo mwayen, gwo metòd bagay la malouk bagay la grav.

1. Defini biyodivèsite. 2. Ki wòl pye mang yo genyen nan lanati? 3. Note yon bagay ki estrawodinè ak pye mang yo. 4. Ki enpak negatif moun rich genyen sou anviwònman an? 5. Ki kote nou jwenn polisyon? 6. Bay kèk egzanp sou sa n ap pèdi nan lanati chak ane. 7. Defini “matyè premyè.” 8. Ki sa ki garanti lavi kretyen vivan yo? 9. Ki kote nou kapab pwoteje pyebwa ak lanati?

10. Kijan pou nou pwoteje rivyè? (Bay yon teknik) 11. Ki bèt ki nan chapit sa a? Poukisa bèt yo enpòtan? 12. Poukisa nou pa rekolte plant medikal apre solèy leve?

1. Tout sa k vivan ansanm 2. Forè mang bay bèt ak zwazo manje; kay pou fè pitit yo; yo pwoteje tè rivaj

la kont siklòn. 3. Yo pouse nan dlo sale. 4. Moun rich pwodui fatra ak dechè 5. Nan lè, nan ravin, nan rivyè, nan lanmè, nan lari, anba tè, nan lanati... 6. Tè ki pwodui manje; sous dlo ap seche; forè detwi; anpil kalite plant ak bèt

ap disparèt. 7. Resous natirèl ki poko transfòme an pwodui 8. Pyebwa ak bèt yo. 9. Kreye zòn rezève, jaden botanik, aboretòm; konsève dlo, chabon (enèji)...

10. Plante pyebwa nan basen vèsan yo [embankments of the basin] 11. Zwazo, koulèv, krapo, tòti, zandolit, kayiman, igwàn, abèy chòvsourit, frize,

malfini...


12. Paske apre solèy leve, remèd nan plant yo pèdi fòs paske plant lan ap travay pou l grandi nan solèy la.

III. Adatoda, Akajou peyi ak Akasya jòn Adatoda

• Lenn... Etazini... Ayiti • Yo sèvi ak li pou fè kloti • Pwazon pou sèten kalite bèt ak vèmin (foumi, poudbwa,

moustik, mouch, cheniy); li gen vasisin ki touye bèt ki gen san frèt

• Fèy yo sèvi kòm fonjisid nan pepinyè (fongis) • Angrè pou grese tè a; touye move raje • Bouyi fèy yo epi yon koloran ki jòn sòti. Yo tenn bagay ak

li, yo pase li sou potri anvan yo mete l nan fou a. • Enèji: bon chabon ki pa pwodui twòp lafimen • Adatoda amelyore pwodiksyon san l pa toksik. • Adatoda pousa nan plizyè kalite tè • Remèd: bwonchit ak opresyon (fèy ak rasin); tifoyid ak

difteri (fèy sèch) Kounyeya pale ak patnè sou akajou ak akasya

1. Ki kote plant lan sòti? 2. Ki kondisyon pou l devlope 3. Kisa moun fè ak li? 4. Ki jan yo repwodui plant sa a? 5. Ki itilite plant sa a? 6. Ki remèd ki nan plant lan?


Adatoda, Akajou peyi ak Akasya jòn... Vokabilè bouti adatoda seedling, cutting... cheni(y) caterpiller angrè fertilizer, manure raje weeds opresyon shortness of breath, asthma, hyperventilation twon trunk feyay foliage amwa, biwo, sèkèy, dodin chest, desk, coffin, rocking chair siwomyèl sirop tè kalkè limestone, chalky earth gous seed, pod kwochi crooked 2 ranje grenn 2 rows of seeds legiminèz leguminous


ARAWOUT ak AVE 1.Ki pati arawout moun konn manje? rizòm anba tè a 2.Poukisa timoun ak granmoun kab manje arawout? Li dijere fasil 3.Ki lè ayisyen pral bay ti bebe Lè tete manman arawout? pa gen lèt 4.Eske anpil ayisyen sèvi ak arawout pou ti bebe jounen jodi a? Non, yo manje nan bwat 5.Kisa ti kwòk ave genyen yo kapab fè ou? Yo kole sou rad ou 6. Poukisa moun fè beny ak ave? kwape movèzespri gen plis konfyans Vokabilè:

• tè plenn ki imid ki gen enpe lonbray ak nan mòn ki fre • plante l nan tè lejè ki sablèz e ki kenbe ase imidite • yo ka gagari li • pati aeryèn tij la • bon kalite lanmidon (bonbon lanmidon)


Aki, Anana, Arawout, Ave, Bayawonn... Bay bon repons la. 1. Yo fè yon bweson ki rele godrin avè l. anana 2. Yon pati nan pyebwa sa a gen pwazon. aki 3. Endyen meksiken yo manje gous nan pyebwa sa. bayawonn 4. Ou vle megri, se li menm ou ap manje. anana 5. Kominike bouch an bouch. teledyòl 6. Ou ka fè savon ak odkolòy ak grenn li aki 7. Li gen yon boujon tèminal ki rele kouwòn. anana 8. Moun manje tij anba tè sa a. rizòm 9. Sa pati sa a nan fwi a moun ap manje. chè a

10. Li bay bon chabon paske bwa l di anpil bayawonn 11. Dapre kèk moun, se yon plant mistik. arawout 12. Awayi domine kiltivasyon plant sa a. anana 13. Jamayik gen anpil nan pyebwa sa yo. aki 14. Si ou rache bwa sa nan miyèt mòso, bèt ap manje l. anana 15. Sekretè Desalin kachte lèt ak gonm pyebwa sa. bayawonn 16. Bwa sa a gen yon rejè ki pouse dèyè l. anana 17. Farin ou fè ak li se bon manje pou timoun . arawout 18. Sa se yon renmèd ou bwè, se tankou yon kalite te. tizann. 19. Lè ou fè bwi nan gòj ou ak dlo. gagari 20. chouk li bay anpil pitit. baywonn

Vokabilè. Èske ou kapab tradui mo sa yo an anglè?

1. bladder vèsi, blad pipi 2. pineapple wine diven anana 3. pests vèmin 4. rain needs to be spread out well lapli bezwen byen repati 5. jam konfiti 6. harvest rekòt 7. somnolence, convulsions, coma somnolans, konvilsyon, koma 8. disinfectant ezenfektan 9. tree trunk twon pyebwa

10. windbreaker brizvan 11. rejuvenates the land legiminèz


Vann yon pwodui ki sòti nan yon pyebwa • Ou se yon fanmdafè/òmdafè. • Ou vle envèsti nan kiltivasyon yon kalite pyebwa. • Kounyeya ou pral eseye konvenk lòt envèstisè pou yo

kontribye lajan nan envèstisman ou an. • Avèk patnè ou, devlope yon ti prezantasyon (2-3 minit) kote

ou prezante avantaj pyebwa ou a epi kote ou pale sou pwodui ou pral kapab vann yo pou remèt lajan envèstisman sa a. Modèl:

Bazilik :

Envèsti nan plantasyon “Bazilik Benn”

• Objèktif prensipal konpayi sa se pwodui bon jan bazilik pou fabrike yon sòs pou espageti avèk yon “pesto” ayisyen. Nou pral pwodui medikaman tou.

Bazilik Benn Sòs Espageti TM

Eslogan nou: “Wòy papa, sa koupe dwèt”

• Konpayi a deja genyen tè pou tomat, lay ak lòt zepis. • Konpayi an gen tè nan zòn Galèt Wòch an Ayiti. • Yon pati nan pwodiksyon bazilik nou an antre nan lòt pwodui

tankou chanpou.


• Yon lòt pati nan pwodiksyon an antre nan preparasyon pwodui medikal. Pa egzanp, n ap sèvi ak bazilik pou fè yon medikaman pou fanm ansent (anpeche vonmisman).

• Dènye pati pwodiksyon an antre nan medikaman ki soulaje moun ensèk pike.

Benzoliv [bennzoliv (Freeman)] Arawout Blaksapòt Ave Blenblen Bayawonn ------------------------------------------------------------------------------- Anrichi vokabilè ou: fè yon fraz ak mo sa yo: Grap flè bunch of flowers Benzoliv Egzanp: Gade bèl grap flè sou pyebwa benzoliv la! ti zèl little wings Benzoliv pwoteyin protein Benzoliv gou rans bitter taste Benzoliv lonbray shade Benzoliv wòwòt unripe Benzoliv rape li to grate it Benzoliv kòs li gen yon tenti bark/dye, tincture Benzoliv pwatann greenbean, stringbean asezonnen vyann season Blenblen retire tach lank, rouy... get rid of ink stains, rust... Blenblen I. Bwadchèn


dekoratif mèb grenn vlope ak yon koton tou blan biblo li pèmèt van bwote yo byen lwen pyès atizana travay chapant remèd = kòs ebenis poud fèy sou java distilri seche e boule fèy barik sipò pou kòd yanm II. Bwadòm lonbray fwi a kapab bouche trip bèf po fwi a yon jan graj graj siwomyèl fwi a mi sipòte yon peryòd sechrès mèb, kès, poto tizann ak fèy pou dijesyon (-) poudbwa pike l fèy ki poko rèk III. Bwadoulè peyi azyatik, Lenn... li pa egzijan wè yon chantiyon nan aboretòm yon sant fwomay [fwomaj] yon danre ki ede trètman maladi ji noni fennen fèy sou dife pase lwil maskreti mare fèy kote ki fè nou mal la IV. Bwaple konfonn pyebwa yo Fòk yon moun maton nan zafè pyebwa gen venn sou fèy yo poto ak travès kay nan lizyè tè Bwaple bay de donn Pralinay (paj 38)

Aktivite DEVINE mo a ak definisyon an


1. Biznis kleren, alkòl. Distilri 2. Kote yo mete kleren. Barik 3. Atizan pral fè pwodui sa yo. Biblo, pyes... 4. Bèt ki pike bwa. Poudbwa 5. Fèy/fwi ki poko pare. Rèk 6. Fèy/fwi ki pare tout bon vre. Mi. 7. Li fè pi fre la. Lonbray 8. Vant bèf la. Trip 9. Lenn se nan zòn sa l ye. Azi/peyi azyatik

10. Yon lwil ki popilè nan remèd. Maskreti 11. Yon ti kantite, yon ti egzanp chantiyon 12. Pwodui/rekòt ou jwenn nan plant danre/donn 13. Jaden pou pyebwa yo. aboretòm 14. Ou se ekspè, ou konn sa pou ou fè ou maton 15. Sou bò a, sou kote a. lizyè tè

Bwasoumi: Bank mo yo


òdinè kouvèti kib tèlman fon santi solid grandi

1. Flè yo _________ bon 2. yon bwa ki ___________ 3. yon bwa ebenis renmen, _____________ li bay bèl mèb 4. li bay bon ___________ pou kafe 5. fòk tè a _____________ 6. semans dire 2 mwa nan kondisyon ____________ 7. li ____________ vit 8. 325 mèt ____________

Bwataniswouj: Bank mo yo

mou legiminèz wotè emoroyid geri gagè dyamèt kannòt pwoteyin

1. se yon plant _________, li refè tè. 2. de bèl pye nan lakou yon ________ ki sou wout Frè 3. 30 mèt ________ epi ________ li ka rive jiska 2 mèt 4. yon bwa __________, se fasil travay ak li. 5. Yo fè __________ ak li pou ale sou dlo 6. grenn li gen 36% ___________ 7. bwochit ki difisil pou ___________ 8. Ayayay! Dèyè ou boule, ou gen ________.

Chevalye ak

1. flè sa yo trè ____________ e yo gen fòm ________ [zatiran] 2. li _____________ san li pa kase [pliye ] 3. lò n koupe yon pye chevalye________, l ap bay anpil repous [ratè].


Kwiz Choublak ak Dat [2 pwen chak; 16 pwen total; 20 pwen posib] 1. Poukisa yo rele li “choublak”? 2. Fèy choublak se bon pou: a) Manje b) Chanpou 3. Tradui: “li soulaje moun ki soufri ak maladi èni.” 4. Rasin ak flè li anpeche moun fè pitit. a) Vre b) Pa Vre. 4. Nou dwe taye choublak regilyèman. a) Vre b) Pa Vre 5. Ki kote Ozetazini yo kiltive anpil pyebwa dat? 6. Ki jan moun konn prepare dat pou manje? 7. Dat gen plis fè pase ki lòt manje? 8. Dat pouse nan tè ki a) Rich b) Pòv

Ekstra kredi: 9. Flè ofisyèl zile Awayi ak peyi M . 10. Dat pouse byen lò pye li nan _________ ak tèt li nan _________.

Jeyografi dat: bay zòn oswa peyi an kreyòl + di yon bagay sou li... Middle East → Mwayen Oryan / North Africa → Afrikdinò (Afrik di nò) / Morocco → Mawok Mexico → Meksik India → Lenn Algeria → Aljeri Brazil → Brezil Argentina → Ajantin Iran → Iran Egypt → Ejip United States → Etazini (Arizona/Kalifòni) Irak → Irak Haiti → Ayiti

1. Dat se nan ki fanmi plant? Palmye, kokoye 2. Fèy dat yo piti oubyen gwo? Gwo 3. Defini “Sa bay pye dat la yon bèl prestans” lovely presence 4. Konben kalite dat ki genyen? 1,500 5. Kisa yo fè nan konfizri (konfisri) 6. Ki pousantaj sik dat genyen ladan yo? 60 pou 90% 7. Ki manje ki gen plis fè? Dat oswa vyann? Dat 8. Defini: “rejè.” 9. Tradui: “Nou dwe wouze yo byen wouze.” 10. Tradui: “Li tolere tè ki sale anpil.”


Dyaka 1. Tradui: “Depi nan tan benmbo” long ago 2. Dekri fwi pye dyaka a. Gwosè... kote l grandi... gwo, sou bwa a 3. Kisa mwàn boudis fè ak dyaka nan Srilanka tenn ak tenti 4. Yon konsève yon bon pouvwa jèminatif 5. Tradui: ti pye ki pi dyanm [djanm] nan

Flanbwayan

1. Kote bwa sa a sòti? Madagaska 2. Li gen anpil enpòtans pou ki relijyon? Legliz katolik 3. Kisa moun nan relijyon sa a fè ak li? Dekore fasad kay 4. Esplike mo sa a: repozwa. Pyebwa kote lwa rete 5. Ki pwoblèm kiltirèl ki mande refleksyon Dechouke flanbwayan 6. Tradui: “tyatya nan ti okès grenn siwèl” “ambulent Cuban-style

musical group” [loquat]

7. Ki ti bèt flanbwayan atire? Poudbwa Flanbwayanble

• plant dekoratif • li gen yon bann fèy konpoze (20-40 ti fèy) • li gen yon grap flè tou ble • grenn li gen ti zèl ki klè • li bay bon siwomyèl, bwa pou konstriksyon lejè • yo plante branch ki vèt yo kòm bouti pou fè kloti vivan

Excerpt

here Kesyon: Flanbwayan pouse nan Brezil, Ajantin, Paragwe, Meksik, eks... di twa bagay ki tipik nan peyi sa yo. Fonbazen

• Afrik, Azi ak Oseyani


• Li nan menm fanmi ak bazilik • Se yon plant awomatik • li fleri pandan e apre livènay • li genyen yon lwil esansyèl: ejenòl, timòl ak sitral • lwil esansyèl sa yo ka detwi vye mikwòb • se yon plant anvayisan • si ou ap fè te ak li, moun ki kanpe lwen ap santi l • Anpil remèd: gaz, tèt fè mal, vant fè mal, vètij, rimatis, difikilte

pipi... elatriye... • Pou moun ki gen abse nan bouch Vokabilè: (a) tradui an anglè; (b) itilize an kreyòl.

1. yon ponyen fèy ki fre 2. badijonnen tout kote ki gen abse 3. l ap tranpe bouch la 4. bon soulajman ki ka mennen gerizon 5. yon tas te fonbazen ki tiyèd

Frenn

• Zòn ki bay anpil lapli, feyay li etwat • Zòn ki sèk, feyay li gwo • frenn popilè nan agwoforestri paske ou kapab debranche li fasil • barik frenn bay kleren pi bon gou • mete moso kòs frenn nan kleren, l ap ba li bon gou • Ou kapab sèvi ak lwil nan grenn li pou manje • Remèd pou lafyèv (kòs), kolik vant

Vokabilè: (a) tradui an anglè; (b) itilize an kreyòl.

1. ti fèy kòryas 2. chak fwi gen yon nwayo ki di 3. debranche li san li pa depafini (...sanx li pax depafini) 4. pa kite raje anmède plantasyon an 5. tanponnen kò moun nan


Gayak

1. Ki peyi ki sèvi ak gayak kòm senbòl? 2. Ki jan yo fè kòb ak pyebwa sa a? 3. Ki zile ayisyen te konn genyen anpil bwa gayak? 4. Èske bwa sa a pouse vit oubyen lan? 5. Kisa lame peyi d Ayiti te konn fè ak gayak? 6. Ki itilite plant sa a genyen? 7. Ki aplikasyon medikal rezin gayak bay? Ewopeyen te aprann sa

grasa ki moun? Vokabilè: plant sovaj / plant kiltive flè gayak se flè nasyonal Jamayik tandiske gayak se pyebwa nasyonal peyi Baamas yon bwa anpil kòmèsan te ekspòte Lagonav depafini ak yon kalite pyebwa ki sanble se te nanm Lagonav pyebwa sa a pouse dousman batongayak Erezman tan sa fini


grenn gayak atire anpil zwazo pouli, danmoulen, ebenistri, mòtye ak pilon, fouchèt, kiyè, biblo, elis, topi... sitou nan 16 zyèm rive 20 tyèm syèk rezin gayak: fòtifye dan ak jansiv moun Endyen te bay panyòl te gayak pou maladi sifilis Gonbo

1. Kisa ki kalalou? 2. Bay kèk rezon ki fè gonbo se yon bon plant pou kiltive. 3. Lè kò moun pase bò kote plant gonbo ki sa l ap santi? 4. Jwenn yon lòt jan pou di sa: “kwasans kretyen vivan.” 5. Poukisa fi ki ansent ta dwe manje anpil gonbo? 6. Kisa ki “richès ti bebe”? 7. Kisa ejipsyen te konn fè ak gonbo?

Vokabilè kalalou = yon pla ak gonbo peyi Lenn li enpòtan paske li donnen vit e li bay bon pri gratèl difikilte pou pipi nan kèlkeswa sa l ap manje bon akouchman ak delivrans trètman pou pyè nan ren Gonmye

1. Menm si genyen moun ki pa bay gonmye enpòtans, pou ki rezon li vreman enpòtan?

2. Èske gonmye kapab dekape fasil? 3. Ki jan yo pran moun nan mera ak chabon gonmye ann Ayiti? 4. Lè ou boule pye gonmye ou ap kwape kisa? 5. Ki efè fèy gonmye gen sou manman kabrit yo? 6. Esplike gwann mayi. Poukisa yo kwoke l nan pye gonmye.

Vokabilè zwazo jouke sou branch li


Grenad 1. Yo kiltive l depi tan benmbo nan ki peyi? 2. Esplike: dlo wouzay. 3. Poukisa Sevren di grenad gen yon avni? devlopman medsin 4. Nan ki pwodui yo konn sèvi ak ji grenad? dezenfektan 5. Grenad trete ki lòt maladi? tibèkiloz

Vokabilè Li gen yon po ki di

grenn yo neye nan yon ji blanch bouyi kòs la gagari ji a

Grenadin

1. Grenadin prefere pouse kote ki fè cho oubyen fre? fre 2. Ki kalite plant grenadin ye? (Eske se yon pyebwa?) lyann 3. Grenadin kapab peze jiska konben liv lè l mi? 6 4. Eske grenadin polinize fasil? non 5. Ki manje ou kapab fè ak grenadin? jele 6. Kisa rat kapab fè ak grenadin? wonyen

Vokabilè po grenadin vlope yon chè pwès Chè a gen 2 santimèt edmi epesè l ap bay yon bon tranpe mal mouton, amigdal anfle mumps tonsillitis Grenadya

1. Pou ki rezon grenadya vin genyen plis enpòtans? 2. Ki kalite tè nou konnen deja? Bay kèk egzanp. Sablèz, tif, gra. 3. Dekri ji grenadya. Ji a asid.

Vokabilè nan ne ki sou tij la fwi yo ap on jan depaman youn ak lòt


Jenjanm Jamayik, Nijerya, Benen, Sri Lanka, Siyera Leyòn, Lachin popilè, Taywann

1. Ki jan yo sèvi ak jenjanm nan gagè? 2. Ki jan yo sèvi ak jenjanm nan veye mò? 3. Se yon plant èbase – kisa sa vle di? 4. Ki peyi konsonmen plis jenjanm? 5. Plant jenjanm nan gen zenk, sa konbat ki pwoblèm medikal? 6. Poukisa moun dwe kraze kèk mòso jenjanm nan vyann?

Joumou

1. Tout ayisyen konn bwè li. 2. Lè yo di se yon plant ‘ranpant, grenpant’, sa sa vle di? 3. Lontan, kisa timoun yo te konn fè ak petyòl joumou an? 4. Lè yo di joumou se yon plant monoyik, sa sa vle di? 5. Ki jan polonizasyon mache ak joumou? 6. Ki izaj medikal joumou an genyen? 7. Esplike ki jan joumou trete vè solitè

Vokabilè jenjanm + joumou li gripe e ki kòmanse anwe she’s sick and who’s starting to be hoarse pou prepare somi to prepare brine nan gagè at the cockfight kelkeswa pozisyon yo okipe no matter what position they hold abèy ak vonvon (>vonvonnen...) beas and flying beetles lò nou fann li when we cut it chè a onjan tyak tyak [tiak tiak] the flesh of the plant is nasty Ti Dikte: 1. “Sa fè kòk la vin gen plis rezistans pou l batay ak lòt kòk parèy li nan gagè.” 2. “pran yon bon lavman k ap dechouke nètalkole tout pati vè solitè a kote li tache nan entesten...”


Kachimanlachin Definisyon/sinonim Repons posib yo

1. lè w ap vann yon bagay pou yon bon kòb pouvwa jèminatif 4 2. Bon bagay nèt/se pa pale fon kivèt 3 3. tè ki antoure ak mòn apèn yon douzenn 6 4. kapasite pou pouse polinizasyon 7 5. yon nivo nan tè yon kouch 5 6. prèske pa t menm genyen yon douzenn fè bon pri 1 7. pran polin nan ògàn mal yo pou mete li Se wololoy 2

sou ògàn femèl yo Kalbas Definisyon/sinonim Repons posib yo

1. yon ti zwazo ki bwè polin pran yon kout solèy 8 2. pou bare limyè lanp lan yon topi 6 3. kote pou danse, banboche dlo potab 4 4. dlo ou kapab bwè wanganègès 1 5. tout fèy yo ansanm feyay 5 6. yon ti jwèt yon timoun renmen abajou 2 7. ba li yon masaj malakse kaka kalbas ak vinèg 7 8. solèy la boule ou nayklib 3

Kanèl Definisyon/sinonim Repons posib yo

1. De zile nan loseyan endyen (z)epis [kanèl] 2 2. Pwav, piman, lay... eksetera fi ansent 7 3. Pati deyò yon pyebwa kòs 3 4. Lè yon moun ap mouri ou fè sa ak li sant 6 5. Lè w ap kolèkte manje nan jaden rekòlte 5 6. Odè veye mò 4 7. fi ki pa dwe bwè te kanèl Madagaska ak Seychèl 1


Ti kwiz: Kachimanlachin/Kalbas/Kanèl/Kanpèch/Kanpèch etranje/Karanbòl 1. Se yon zile nan loseyan endyen (a) Seychèl (b) Jamayik (c) Endonezi (d) Gran Bretay 2. Se pati deyò yon pyebwa (a) twon (b) flè (c) polin (d) kòs 3. Se yon jwèt ki fèt ak bwa kalbas an Ayiti: (a) topi (b) kap (c) wou (d) ti machin 4. Ki mo ki koresponn pi byen ak mo kouch la nan fraz “yon kouch tè”: (a) valè (b) gwosè (c) kawo (d) nivo 5. Kanpèch sòti nan peyi sa a: (a) Brezil (b) Meksik (c) Ayiti (d) Lafrans 6. Nan tan lontan, poukisa etranje te vini Ayiti pou bwote bwa sa a? (a) Yo te vle fè mèb ak li (b) Yo te vle koloran nan li (c) Yo te vle fè chabon ak li (d) Yo te vle fè bikini ak fèy li. 7. Séverin konseye Ayisyen fè ki bagay ak li? (a) myèl/siwomyèl (b) bwa pou poto (c) bwa pou chabon 8. Fèy kanpèch etranje se bon manje bèt. (a) Vre (b) Pa vre 9. Karanbòl se yon plant ki wo anpil: (a) Vre (b) Pa vre 10. Ji karanbòl bon pou netwaye materyèl ki fèt ak: (a) bwa (b) seramik (c) kwiv (d) plastik Vokabilè bwote kenbe tè mouvan dechouke rasin kanpèch fwi a gen 5 fant sou kò a Koupe an miyèt mòso koupe li antravè twon tòdye gato myèl beeswax li gen ti pikan gous li gen fòm yon resò


Kaswoz 11. Kaswoz soti nan a) Itali b) Endonezi c) Dominikani 12. Se yon pyebwa ki lèd. a) Vre b) Pa Vre 13. Se yon mèvèy. a) Vre b) Pa Vre 14. Kaswoz gen ki kalite gous. a) kanpe b) pandye c) pa gen gous 15. Kaswoz se yon pigatif. a) Vre b) Pa Vre 16. Kaswoz se yon plant ki pa bay twòp lonbray.

a) li bon kouvèti pou plant ki delika b) li pa bon kouvèti pou plant ki delika c) ki mele m

17. Bwa yo sèvi kòm brizvan ede konsèvasyon sòl (= tè) a) Vre b) Pa Vre Kasya 18. Poudbwa kapab fè sa avèk bwa kasya a. a) tranpe li b) kondui li c) pike li d) mate li 19. Kabrit kapab manje fèy li san pwoblèm. a) Vre b) Pa Vre 20. Kochon kapab manje fèy li san pwoblèm tou. a) Vre b) Pa Vre Kayimit 21.Ki gwo chèf nan istwa peyi d Ayiti te konn rann lajistis anba bwa kayimit la? a) Dessalines b) Christophe c) Pétion d) Soulouque 22. Kisa yo fè avèk chè kayimit nan Jamayik? a) yo fè yon ji avè l. b) yo mete l nan sòs pwa c) yo fè dous ak li. 23. Tradui: “...nou ka reyisi 45 (pyebwa) fasilman.” a) expect b) succeed (at) c) cultivate 24. Tradui: “...lò kayimit yo vanse mi...” a) fully ripe b) approaching ripe c) beyond ripe d) before ripe


Fèy revizyon pou egzamen mi-semès la HAI 2200 Ben Hebblethwaite, UF Séverin, François. 2000. Plant ak pyebwa tè d Ayiti. Prezantasyon + Sa n dwe konnen sou biyodivèsite 1. Aki 2. Anana 3. Arawout 4. Dat 5. Dyaka 6. Flanbwayan 7. Gayak - 8. Gonbo 9. Jenjanm 10. Kalbas 11. Kanèl 12. Kenèp 13. Kiwi 14. Kokoye Vokabilè godrin kalalou donn teledyòl richès ti bebe danre odkolòy gratèl ma ki rete nan chodyè rizòm kèlkeswa savon ki kimen pwazon akouchman ak delivrans pigatif rejè pyè nan ren librifyan tizann wanganègès pwoteyin gagari feyay kaboyidrat legiminèz abajou lwil vèmin malakse kolestewol fanmi palmye nayklib jonisman letal/motèl wouze yo byen wouze veye twoke kòn ak maladi konfizri (konfisri) pwodui agrikòl [kenèp] bandonnen Depi nan tan benmbo tach pwoblèm depafini ak tenn ak tenti polèn mal, polèn femèl ti pye ki pi dyanm nan abèy / tandiske grenn kenèp bon pou ki rezon? depafini bay patisipasyon pa yo batongayak garanti pwodiksyon net al kole [netalkole] mòtye ak pilon flote elis, topi... esplike “kokoye se relijyon an Ayiti” sitou plant monoyik rezin gayak kòk / bòk kokoye maladi sifilis nannan an Esè: 1. Poukisa gen moun nan relijyon ki dechouke pyebwa an Ayiti? Eske Sevren kwè dechouke pyebwa pou relijyon se yon bon lide? Kisa ou panse? Bay yon egzanp Sevren bay. 2. Ki remèd nou kapab jwenn nan twa nan pyebwa anwo yo. 3. Esplike ki jan ti bèt yo konekte avèk pyebwa yo. 4. Reflechi sou pwoblèm anviwònman ki genyen Ayiti, Ozetazini epi nan lemonn antye. Ki jan yon liv tankou Plant ak pyebwa... kapab ede limanite? Gen lajan/motivasyon pou moun nan koze anviwònman? Konsèy pou egzamen: Reli tout chapit yo! Chita pale ak zanmi klas la sou fèy revizyon sa a. Pratike ekri ti fraz kreyòl.


Egzamen mi-semès la Ki jan ou rele? __________________ Benjamin Hebblethwaite, 10/13/2006

Plant ak pyebwa tè d Ayiti. François Séverin. I. Bay kèk bon ti fraz pou chak kesyon. [4 pts each; 16 pts]

1. Ki solisyon Sevren pwopoze pou kriz anviwònman an? 2. Defini biyodivèsite.

3. Ki enpak negatif moun rich genyen sou anviwònman an? 4. Ki kalamite natirèl konn frape Ayiti? Poukisa se yon pwoblèm pou pyebwa yo?

II. Tradui ti fraz sa yo an angle. [3 pts each; 12 pts] 1. Ti pye ki pi dyanm nan. ______________________________________ 2. Depi nan tan benmbo. ______________________________________ 3. N ap fin pa detwi biyodivèsite a. ______________________________________ 4. Nou twoke kòn ak maladi. ______________________________________


III. Ekri yon mo ki konekte pi byen avèk kesyon/definisyon an. [2 pts; 6 pts] 1. Plant sa a gen anpil enpòtans pou relijyon katolik la: ______________________ 2. Li bay fwi ki kab flote sou dlo. ______________________ 3. Ou sere, ou bezwen bagay sa pou al nan watè! ______________________ IV. Bay yon ti repons nan yon fraz konplè. [3 pts; 12 pts] 1. Esplike kisa mo repozwa a vle di. 2. Kisa ki kalalou? 3. Kisa ki “richès ti bebe”? 4. Poukisa kokoye se “relijyon an Ayiti”: Estrakredi: a. Kisa mwàn boudis fè ak dyaka nan Srilanka [2 pts]

b. Defini mo monoyik la. [2 pts]


SCANTRON >>> V. Matche yo lojikman [2 pts each; 10 pts]. --------------------------------------------------------------------------- 1. bon akouchman a. feyay 2. polin b. abajou 3. tout fèy yo c. delivrans 4. pou bare limyè lanp lan d. malakse 5. yon kalite masaj e. wanganègès ---------------------------------------------------------------------------- SCANTRON >>> VI. Chwa miltip [2 pts; 22 pts] 6. Yo fè yon bweson ki rele godrin avèk plant sa a.

a. aki b. anana c. flanbwayan 7. Kominike bouch an bouch.

a. teledyòl b. telekalbas tèt c. telebèk d. telebouch 8. Moun manje tij anba tè sa a (arawout). Chwazi mo syantifik la.

a. rizòm b. rasin c. lyann 9. Moun Jamayik renmen manje sa anpil anpil. Men atansyon, li gen pwazon ladan l.

a. arawout b. aki c. gonbo 10. Bwa sa a gen yon rejè ki pouse dèyè l.

a. gayak b. kokoye c. anana 11. Sa se yon remèd ou bwè, se tankou yon kalite te.

a. tizann. b. godrin c. byè prestij 12. Lè ou fè bwi ki repete nan gòj ou ak dlo.

a. gagouye b. gagari c. neye d. vale 13. Yo atake plant.

a. zonbi b. vèmin c. lougawou d. vagabon 14. Se yon kategori plant ki refè tè a.

a. kaka bèf b. gayak c. legiminèz 15. Ki pousantaj (%) tè d Ayiti te kouvri ak pyebwa yo nan tan lontan?

a. 2% b. 21% c. 52% d. 100% 16. Ki pousantaj (%) ki kouvri jounen jodi a?

a. 2% b. 20% c. 40% d. 60%


VII. Ti esè. Se pou ou ekri 5 ti fraz sou chak kesyon. [8 pts each; 24 pts] 1. Poukisa gen moun nan relijyon ki dechouke pyebwa an Ayiti? Eske Sevren kwè dechouke pyebwa pou relijyon se yon bon lide? Kisa ou panse? Bay yon egzanp Sevren bay. 2. Ki remèd nou kapab jwenn nan twa pyebwa yo. 3. Esplike ki jan ti bèt yo konekte avèk pyebwa yo.

Sèl verite ki dwe klè pou nou menm Ayisyen: Nou pa gen de (2) Ayiti. – François Séverin


I. Koupye ~ Purslane Se yon plant ewopeyen It’s a European plant. Yo manje l tankou salad They eat it like salad. Yo frikase li They sauté it. Yo fè bouyon ak li. The make broth with it. Yo kwape/touye ensèk ak li Li bon pou foulay, abse It’s good for sprains and abseces. Li bon pou konstipasyon mizerere It’s good for miserable constipation Li mache nan yon kadèdtan It works in 15 minutes time. Li bon pou malozye It’s good for eye problems Li bon pou dyabèt paske It’s good for diabetes because li ede bese sik nan san moun it helps reduce sugar in people’s blood II. Kowosol ~ Soursop/corossol Pyebwa ki soti Karayib la Fwi li kapab ________ jiska 8 liv. peze Fwi a gen yon bann ti ________ ki pa pike moun pikan Ou kapab fè _______ glas, konfiti epi ji ak li krèm Konbine ji kowosòl la ak ______ lèt Ou kapab fè ____________ak li boubouy Mete kowosòl boukannen nan ____ pou trape pwason nas Se yon bon kalman si ou strese kalman Li ede ak moun ki fè gwo ___________, ki trè strese sezisman Bon pou moun ki ______, ki estenen, touse... gripe Ou sere, li ede ak __________ gonfleman III. Lalwa ~ Aloe Sèvi ak yo nan yon fraz: Menm fanmi ak aspèj, powo, zonyon aspèj Bon pou machinen [=machonnen (?) machonnen Premye plant nou ka wè lakou moun lakou Li kwape movèzespri kwape Yon plant èbase: si ou prije fèy li, yon ti dlo ap soti èbase Yo sèvi ak li pou pwoduibote pwoduibote Chanpou, krèm idratan , krèm pou bwonze idratan / bwonze Li ede moun ki gen alèji... egzema alèji Yonn nan pi gwo sikatrizan se lalwa sikatrizan Bon pou ilsè destoma ilsè


Langchat ~ boneset; thoroughwort Li gen twa nèvi prensipal It has three principle veins ... Li ede ak rimatis, opresyon, It helps with rheumatism, asthma, dyare ak emoroyid diarrhea and hemorrhoids Se yon bon sikatrizan It is a good scar-promoting agent Yon remèd pou moun ki gen klou A remedy for people who have

boils/pimples. Moun ki anwe People who are hoarse Moun ki gen amigdal anfle People with swollen tonsils Pou vwa l vin pi klè For her voice to become clearer Koklich Whooping cough Lanni ~ Anise Fè yon fraz ak mo anba yo: Yo sèvi ak lanni nan kleren kleren Tij lanni a lis; cheve l lis lis vèt tire sou blanch tire sou yo sèvi ak li depi tan lantikite tan lantikite Women grese kò yo ak esans lanni esans Endistri alimantè pwodui manje endistri alimantè fè plantasyon nan ti siyon ti siyon fann yon kawotchou debò fann (yon bagay) debò depi nan tan Farawon Farawon li bese tansyon si ou fè ipètansyon ipètansyon li fasilite dijesyon dijesyon Lay ~ Garlic BATAY POU SIDI KONPA

1. Pa konsève li nan _________ plastik veso 2. Kenbe l s________ e sèk sonm 3. Pa kwit li, manje li___________. kri 4. Li __________ maladi kansè prevni 5. Lay se ensilin ____, yon plant medikal. vejetal 6. Anvan lamedsin te sèvi ak _____________. antibyotik 7. Si ou fimen, li anpeche __________ fè dega. nikotin 8. Odè l soti nan yon lwil ___________. esansyèl 9. Yo mete l nan manje esklav _____________. Ejipsyen 10. Li _________ movèzespri kwape 11. Si _______ oubyen abèy pike ou, mete lay. gèp


Litchi 1. Ki peyi ki pwodui plis litchi pou ekspòtasyon nan lemonn? Lachin 2. Ann Ayiti, ou plante litchi nan plenn oubyen nan mòn? Pouki? Mòn (500-1000 mèt) 3. Tradui: “chè sa a vlope yon grenn ki lis...” 4. Ki valè/bagay alimantè litchi genyen? sik, vitamin C,

kalsyòm, fosfò 5. Litchi pè ki kondisyon klimatik? lagrèl 6. Kòs litchi ak diven ban nou you nan pi gwo remontan ki genyen. Sa sa ye yon remontan ? pick-me-up Bay kèk lòt egzanp remontan yo. Lokwat 1. Ki peyi li soti? Ki peyi ki kiltive l pi plis? Lachin; Japon 2. Ki kote yo kiltive l nan peyi cho1 ak peyi frèt2? mòn1 ; kote cho2

3. Ki jan yo manje lokwat? Konsa; konfiti; likè 4. Nan ki altitid pou yo kiltive l an Ayiti? 1000-2200 mèt 5. Moun ki manke fè nan san yo gen ki kondisyon medikal? Se pou yo manje lokwat? anemi Mandarin 1. Ki de peyi ki devlope mandarin plis? Lachin, Japon 2. Ki kalite tè mandarin kapab pwoteje? tè ewozyon 3. Tradui: “li vann byen nan machi, kit li anndan, kit li deyò peyi a...” Bay sinonim kreyòl pou kit swa... 4. Tradui: “yon po fen ki soup e ki detache fasilman” 5. Eske se pou n plante grenn ibrid? Non, fwi l pa bon 6. Ki pwodui moun kab fè ak mandarin? Likè, pafen 7. Ki peyi ki pwodui plis mandarin? Japon 8. Tradui: “yon pwodiksyon monte desann up and down 9. Mandarin gen bwòm, ki sa sa ye? Yon sedatif


Jwenn yon nouvo patnè! Mango

1. Kote mango soti? Ki lè l parèt an Ayiti? Lenn; 1787 2. Eske mango diferan nan zòn diferan? wi 3. Ki plas Ayiti okipe kom ekspotatè mango nan lemonn? douzyèm 4. Konben tan yon pye mango kab viv? 100 lane 5. Konben tan pou yon mango vin rèk? 105-130 jou 6. Kisa Ayisyen fè ak mango wòwòt? pikliz 7. Ki zòn ki bay plis mango Ayiti? Plato

Santral 8. Mango bay konben ayisyen travay chak ane? 500,000 9. Konben dola mango te bay Ayiti nan 1995? 8-10 milyon $

Vokabilè nourisan tè ak anpil karyann kòs mango se yon astrenjan li menm rive ralanti viyeyisman kadav kò kretyen vivan Mapou

1. Di patnè ou yon bagay enteresan sou pye mapou a. 2. Ki itilite plant sa genyen?

Vokabilè li antre fon nan kilti ak relijyon pèp ayisyen kapòk Maskreti Kote plant sa a soti? Abisini Kisa yo konn fè ak lwil maskreti? Vokabilè kwape bigay ak moustik se yon planti ki voras lèt pou bebe l ap alete a endistri tannen


Melina <<< yon tij tòdye -A twisted stem pa kite raje toufe li li grandi vit, nou p ap bouke di li -it grows quickly, we’re not going to tire

saying it nan premye ane sèlman, li ka pran -in the first year it can grow up to 3 3 mèt wotè meters in height Militon >>> -lò yo fè toufe ak yo When they make stew with them -konfiti, gratine, militon fasi jam, bake au gratin, stuffing, pasta & pat ak sòs sauce -bon anpil nan manje fanm k ap bay very good in the food of a woman who is piti li tete breastfeeding her child -bay militon an tonnèl ki fèt ak give the chayote squash frame make with bwa wood -pi gwo lennmi militon se rat ak the biggest enemy of chayote squash are chòvsouri. rats and bats. -pou fè deratizasyon... konsilte to do rat eradication... consult Rats are Rat se zenglendo bandits. Monbenfran <<< sèvi tou kòm kouvèti nan -also serves as a covering over coffee plantasyon kafe plantations ede anpil nan pwoteksyon tè mòn -helps a lot in the protection of mountain

land lò yon moun gen dyare, li ka manje -when a person has diarrhea, she/he can kèk fwi ki mi eat a few fruits that are ripe lafyèv palidis -malerial fever


Moye anrichisman sèv ki sèvi nan preparasyon vèni blesi... nan jansiv

Nim ~ Neem tree

òtikilti san n pa twonpe tèt nou flè santibon Premye donn nan ki pi enpòtan Eksperyans ki fèt montre... bwa nim... se mouri kite ... cheniy, podi, charanson, krikèt , caterpillar, beetle, weevil, cricket,

pichon, mouch blanch aphid, white fly ponp aspèsyon pou aspèje n ap vannen yo pou retire pay la li nan yon bokal nan maleng bèt ak tik ki sou kò yo yon pilil ki anpeche fi fè pitit tankou ire ak silfat fertilizer (?) yo bay gaz metann yo mete kòs nim nan pat dantifris

Papay nan zèsèl flè a jòn pal, jòn oranje 3 santimèt epesè sa vle di a pèn [apèn] yon liv li kimen tankou lyann savon konbat vè solitè kay timoun ...n a double dòz la...


Nim ~ Neem • Grenn nim gen yon ensektisid (li konbat 200 kalite ensèk) • Preparasyon atizanal: kraze yon liv grenn nim sèk; mete poud sa nan 10

lit dlo; koule nan yon twal; flite! • Pilil ki anpeche fi fè pitit • Grenn mi ki dekonpoze by metann (pou fou ki fè manje) • Yo sèvi ak ti bwa nim pou manch panyen (yo fleksib!); panyen sa yo

sèvi pou mete boutèy bwason • Yo mete l nan pat dantifris paske li pwoteje dan moun

Piyong ~ “var. of tree” (Freeman)

• Bèl pyebwa pou konbat ewozyon, debwazman, ak bès pwodiksyon agrikòl epitou pou ogmante biyodivèsite

• Riminan kapab manje fèy li • Riminan se bèf, kabrit ak mouton • Yo mete 80% fèy piyong nan manje riminan pou wè yo pi byen

devlope epi bay plis lèt • Pa bay kochon, chwal ak lapen fèy piyong • Bon bagay nan agwoforestri:

- Kouvèti kakawo, kafe, te ak pwav - Lonbray - Kilti an koulwa

Ranp vivan = antere fèy yo nan mitan de ranp yo Taye bwa ki nan ranp vivan yo [Terrace] Teknik sa ede yo bese ewozyon nan mòn yo

Pòmkajou ~ cashew apple Vokabilè...

• Fòm wonyon Kidney shape • sèv la dlo k ap sikile • manje l griye, nan tablèt • yo fè manba ak li • yo sèvi ak grès li nan endistri

� otomobil


Safran 1. Chinwa ___bèch (6) 2. Rizòm ___pikliz (5) 3. wouj vif ___jansiv (8) 4. Kèri [kèry] ___klere (3) 5. Mete l nan moutad ___Li bay tij aeryèn (2) 6. rache rizòm ak chari epi... ___Endou (1) 7. Giyàn... kataplas ___foule (7) 8. ti bebe fè dantisyon ___poud (4) Saman 1. òkide viv la ___bwouya lannuit (6)“night mist” 2. li gen yon kòs ki ___nan plantasyon an (7) 3. sèvi ak azòt nan lè a ___grese tè a (3) nitrogen 4. bèl anpil ___distile / alkòl (5) 5. chè ki vlope grenn yo ___poli li (4) 6. seren k ap tonbe ___branch (1) 7. fè eklèsi ___pwès (2) Sapòt 1. yon po di ki ___chiklèt (3) 2. li gen fòm yon gwo ___anndan li an (4) 3. ___pwès (1) 4. nannan ki ___nwazèt (2) hazelnut


Ti Dikte + Ti kwiz 1. Li gen enpòtans pou zafè komès 2. Y ap mouri imedyatman apre yo fin plante li 3. Lèt ki soti nan kòs la bay yon gonm ki sèvi pou fè chiklèt 4. Li pouse nan tè sablèz ak tè ki gen anpil ajil 5. Li gen kalsyòm, fè ak fosfò 6. Kontrèman a anpil lòt plant Sèd (fèmen liv ou, louvri memwa w)

1. Eske sèd se menm bagay ak sèd Liban? 2. Sèd Liban se ki kalite pyebwa?

3. An Ayiti, ki jan moun yo wè bwa sèd la?

4. An Ayiti, moun rich sèvi ak sèd pou ki bagay lakay yo?

5. Nan bwa sèd la, sa k santi bon? sa k gen movèz odè?

6. Ki itilite plant sa a?

7. Konben pye bwa sa kapab pran nan yon ane?

8. Pou jwenn bon planch, konben ane ou dwe kite sèd gwosi?


Kwiz – seriz, sitwon

1. Seriz ayisyen se menm bagay ak seriz ewopeyen. a) Vre b) Pa Vre

2. Konben grenn yon seriz genyen? a) 1 b) 3 c) 6

3. Ou kapab sèvi ak seriz pou fè ranp vivan. a) Vre b) Pa Vre c) Sa depan

4. Zorany dous gen plis vitamin C pase seriz. a) Vre b) Pa Vre

5. Konben seriz ap ba ou tout vitamin C ou bezwen pou yon jounen? a) 10 b) 8 c) 4 d) 2

6. Pa janm plante seriz bò yon basen dlo a) Vre b) Pa Vre

7. Ki pèp te pote sitwon nan nò kontinan Afrik la? a) Grèk yo. b) Women yo c) Arab yo d) Sid Afriken yo

8. Ki pèp te pote sitwon nan zile karayib yo? a) Ewopeyen yo c) Afriken yo c) Arab yo

9. Peyi etranje achte anpil sitwon pou fè a) “Sprite” b) konfiti c) kòktèl d) sirèt

10. “Anpil dola ____________” se yon ekspresyon nan liv la. a) grinbak b) tonton Sam c) vèt kòb

11. Yon pye sitwon nan bon kondisyon kapab bay konben liv fwi nan yon ane? a) 50 b) 100 c) 400 d) 1000

12. Si li gen movèzodè, fwote l ak ji sitwon. a) pye b) men c) tèt d) anba bra

13. Pa janm mete ji sitwon nan je yon bebe. a) Vre b) Pa Vre

14. Si ou gen asidite nan estoma, pa bwè ji sitwon a) Vre b) Pa Vre

15. Pou desoule yon moun ki sou, fwote ji sitwon a) sou men li b) tanp ak dèyè zorèy c) sou po bouch d) pa fè sa

1. b 2. b 3. a 4. b 5. d 6. b 7. d 8. a 9. c 10. c 11 c 12. a 13. b 14. b 15. b


Kwiz sou sitwonèl, siwèl ak tamaren 1. Sitwonèl vann bon mache nan ti bwat nan makèt. a) Vre b) Pa Vre 2. Sitwonèl fè yon touf sanble anpil ak a) zèb ewopeyen b) zèb ginen c) zèb arabi 3. Sitwonèl se yon plant ki pa gen bon sant. a) Vre b) Pa Vre 4. Sitwonèl pa kwape moustik [marengwen] a) Vre b) Pa Vre 5. Kisa fwi siwèl yo kapab fè pou ou: a) fè ou pi entèlijan b) netwaye ren ou c) netwaye trip ou 6. “Lò sezon siwèl, timoun gen _________________” a) pwoblèm b) vant fè mal c) okipasyon d) travay 7. Tamaren se yon bwa ki soti nan zòn sa a: a) Afrik b) Azi c) Karayib d) Ewòp 8. Anpil tamaren nan ji tamaren ou achte nan Dominikani soti nan Ayiti. a) Vre b) Pa Vre 9. Tamaren se yon legiminèz. a) Vre b) Pa Vre 10. Kisa mo wòwòt vle di? a) Over ripe b) ripe c) unripe d) rotten 1. b 2. b 3. a 4. b 5. c 6. c 7. a 8. a 9. a 10. c


Tamariyo / twonpèt / tyatya 1. Tamariyo pa soti nan peyi sa a: a) Pewou b) Ekwatè c) Kolonbi d) Aljeri 2. Tamariyo pouse byen nan plenn oubyen nan mòn ki wo yo? a) Plenn b) Mòn ki wo yo c) Ni plenn, ni mòn 3. Po ak grenn tamariyo gen gou __________ a) dous b) anmè c) sale 4. Tamariyo sipòte jele a) Vre b) Pa Vre 5. Twonpèt gen yon bann branch ki ___________ a) gaye b) desann c) chankre d) bèl anpil 6. Branch twonpèt kre menm jan ak a) bwa gayak b) bwa siwèl c) bwa chenn d) bwa banbou 7. Twonpèt donnen a) nan lete b) nan livè c) nan prentan d) tout tan 8. Twonpèt se yon bwa _________ a) di b) mou 9. Twonpèt kapab ede moun k ap a) aprann bizbòl b) aprann naje c) aprann fè flèch 10. Ki enstriman yo te konn fè ak bwa twonpèt a) twonpèt b) tanbou c) gita d) flit 11. Twonpèt kapab fè eksplozyon tankou boum peta poutèt... a) dinamit anndan l b) twou anndan l c) kalite bwa l ye 12. Fèy twonpèt fè bèt sa mechan: a) bèf b) chwal c) chen d) zandolit 13. Lò van ap vante, pye tyatya ___________. a) gaye grenn li b) tonbe atè c) fè mizik 14. Pye tyatya pa bon pou fè ki bagay? a) kabwèt b) mèb c) chabon d) aprann naje 1. d 2. b. 3. b 4. b 5. a 6. d 7. d 8. b 9. b 10. d 11. b 12. c 13. c 14. d dat rash veri wart


Ti konvèsasyon kreyòl. Fè yon ti pale ak patnè ou a.

1. Ki jan ou ye? 2. Kisa ou ap fè wikenn sa a? 3. Kisa ou ap fè pou Tenksgivin? 4. Kisa ou konn manje jou Tenksgivin? 5. Poukisa Ameriken yo selebre Tenksgivin? 6. Ki kalite travay ou gen pou fè nan lekòl la

toujou semès sa a? 7. Ki klas ki pi difisil semès sa a? Poukisa? 8. Eske ou fè pati yon klèb oswa sosyete nan

kanpis la? Kisa l ye? 9. Ki twa pyebwa nan liv nou ou pi renmen? 10. Èske ou konnen plis sou pyebwa? Kisa? 11. Kisa lòt bagay kapab ede Ayiti apre

pyebwa yo? 12. Ki jan w ap chanje kòm moun depi ou

vini nan UF?


Vètivè Lenn > Ayiti, Zile Reyinyon Yo fè lwil avèk rasin li 1968-1982 Ayiti te pi gwo pwodiktè ak ekspòtatè Pwodiksyon lwil vètivè ap degrengole an Ayiti Se yon gramine tankou kann, banbou, zèb ginen Ak lwil vètivè yo prepare pafen Yo mete rasin vètivè nan amwa ak bibliyotèk Sou plaj yo kouvri choukounèt Kouvri kay ak fèy vètivè se yon mèvèy (li fre) Bèl atik atizana tankou chapo, kouvrepla,

ankadreman pou foto Apre yo bouyi vètivè, ma a se pou prèsbòd Vètivè se yon remontan pou moun ki pa gen apeti Woukou Endyen yo sèvi ak li anvan kolonizasyon an Yo kiltive l poutèt li gen koloran nan grenn li Anvan pat tomat, kizinyè te mete grenn woukou Yo te netwaye soulye chany Koloran nan manje: chokola, bè, fwomay,

potaj Endyen te sèvi ak woukou kont chalè solèy ak vye vèmin Lwil kokoye + woukou pwoteksyon kont kou d solèy Mete woukou nan manje poul jòn ze vin gen pi bèl koulè


Fèy revizyon pou egzamen final la Ben Hebblethwaite Zaboka: Pwen esansyèl

• Se yon plant ki soti nan Amerik Santral • Zaboka nan Oaksaka, Meksik depi 7,800 lane • Pwodiksyon mondyal la:

Meksik (22%), 2. Etazini (11%).... 7. Ayiti (4%) • Zaboka ki bon nèt yo rele bè pandye oswa fwomay • Ti non zaboka: Dulce como la Isabella boca = zabèlbòk • Ti bank lekòl: angrese kochon ak zaboka nan peryòd

vakans pou peye enskripsyon lekòl la • Yo konn wè nich poudwa > koulèv oswa abèy (bwa a pa

solid ditou) [epi sonje abèy polonize flè bwa sa a] • Li gen flè èmafwodit (ògàn mal ak ògàn femèl) • Grenn li bay yon lank pèmanan: lontan yo te sèvi ak li • Ayisyen manje l konsa; Ewopeyen konn mete li nan salad;

Brezilyen fè krèm, jele ak desè ak li • Yon liv zaboka bay plis enèji pase yon liv vyann • Zaboka chaje ak vitamin B2, A, E, D, PP, H, K...

Zaboka: Vokabilè ki pi difisil

• leplisouvan most of the time • kay sèten kalite zaboka with regard to certain... • ozanviwon 500 kalite zaboka approximately • lwil zaboka retire kap

nan cheve moun dandruff


Prezantasyon pou egzamen final la:

Prepare epi enprime 13 fèy revizyon sou pyebwa ou a. Distribye fèy sa yo. Sa se prezantasyon ou a epi esè 5 an menm tan.

Pyebwa yo Prezantatè/Prezantatris 1. zaboka Ben Mèkredi 2. zanmann Teresa 3. zikak Ana 4. zoranysi Herce 5. woukou Tess Vandredi 6. vètivè James 7. twonpèt Midori 8. sitwon Bernard 9. seriz Paolini Lendi 10. safran Revaé 11. saman Jacquestephan 12. rezen Cara 13. nim Garilynn

plant ak pyebwa tè d ayiti , françois...

Documents