2 2

2 2

3 3

3 3

PIOTR ORAWSKILekcje muzykiŚredniowiecze i Renesans

kle

4 4

4 4

Projekt okładki: Tomasz LecRedakcja: Ewa WalasekSkład: Piotr KopszakCopyright ©Piotr Orawski Copyright ©kle

Forum książki i informacje o nagraniach omawianych utworówna stronie wydawnictwa:

okle.pl

ISBN 978-83-926389-1-9

CIP - Biblioteka Narodowa

Orawski, PiotrLekcje muzyki : średniowiecze i renesans / PiotrOrawski. - [Warszawa] : Kle, cop. 2010

7 7

7 7

Spis lekcjiPoczątki chorału gregoriańskiego Właściwości śpiewów chorałowych w średniowie-czu Notacja i repertuar śpiewów chorałowych Chorał gregoriański w średnio-wiecznej Polsce Hildegarda z Bingen Twórczość trubadurów Truwerzyi minnesingerzy Carmina Burana Pieśni średniowiecznych pielgrzymów Początki wielogłosowości Szkoła Notre Dame Perotinus Wielki Epoka ArsAntiqua Adam de la Halle Czasy Ars Nova Guillaume de Machaut Msza Notre Dame Guillaume’a de Machaut Świecka twórczość wielogłosowa Guillau-me’a de Machaut Epoka włoskiego trecenta Ars subtilior Instrumentymuzyczne średniowiecza Na progu nowożytności Szkoła burgundzka. Począt-ki renesansu w muzyce angielskiej Johannes Ciconia Guillaume Dufay Twórczość świecka Guillaume’a Dufaya Mikołaj z Radomia Wielogłosowamsza muzyczna Renesansowy motet Johannes Ockeghem Josquin desPrés Msze i motety Josquina des Prés Muzyka świecka Josquina des Prés Polifoniczna chanson francuska – Loyset Compère i Hayne van Ghizeghem Renesan-sowa chanson Jacob Obrecht Heinrich Isaac Antoine Brumel i Pierrede La Rue Czwarta generacja kompozytorów franko-flamandzkich NicolasGombert Polifoniczne pasje i sekwencje Marcin Luter i muzyka protestanc-ka Szkoła rzymska Kapela Sykstyńska Polifonia hiszpańska: Morales,Guerrero, Victoria Orlando di Lasso Renesansowy madrygał Gesualdoda Venosa Komedia madrygałowa Wenecka polichóralność Muzykaangielskiego renesansu Twórczość świecka w epoce elżbietańskiej Muzykainstrumentalna renesansu Technika wariacyjna Wariacje ostinatowe Polifonia w renesansowej Polsce Muzyka na dworze Jagiellonów Marcin Le-opolita i Wacław z Szamotuł Mikołaj Gomółka i Cyprian Bazylik MikołajZieleński Pieśni Żydów Sefardyjskich Instrumenty muzyczne renesansu

99 99

99 99

Msza Notre Dame Guillaume’a de Machaut

Wyjątkowe miejsce w twórczości Gui-llaume’a de Machaut zajmuje monumentalna czterogłosowa Msza Notre Dame. Topierwsza pełna autorska msza wielogłosowa w dziejach muzyki, wyjątkowa i jedynaw swojej epoce, nie mająca ani wzorów, ani analogii, ani bezpośredniej kontynuacji.Z pierwszej połowy XIV wieku pochodzi wprawdzie tak zwana Msza z Tournai, jestto jednak kompilacja części mszalnych co najmniej dwóch autorów. Nie wiadomo,na jaką okazję de Machaut napisał to okazałe dzieło. Przez wiele lat sądzono, że byłanią koronacja Karola V na króla Francji w katedrze w Reims w roku , jednak taatrakcyjna hipoteza nie znalazła dostatecznego potwierdzenia w źródłach. Feno-men Mszy Notre Dame postrzegać trzeba również w kontekście epoki, która byłaczasem rozkwitu twórczości świeckiej z jednej strony i kryzysu Kościoła z drugiej.Blisko siedemdziesięcioletnia awiniońska niewola papieży, a także bulla Jana XXIIz roku , w której papież w ostrych słowach potępił awangardę muzyczną swojej

100 100

100 100

epoki, czyli styl Ars Nova, wpłynęły na regres twórczości religijnej. Stopniowa se-kularyzacja motetu i nasycenie go treściami świeckimi, a nawet wręcz erotycznymi,z czym mamy do czynienia także w twórczości motetowej Guillaume’a de Machaut,jest najlepszym dowodem zachodzących wtedy w muzyce sakralnej zmian. Pierwszawielogłosowa msza w dziejach muzyki jest dowodem ogromnej twórczej wyobraźnifrancuskiego mistrza, który na grunt twórczości sakralnej przeniósł awangardowezdobycze swojej epoki, przede wszystkim zasadę izorytmii. Datowanie Mszy NotreDame jest sprawą otwartą i nigdy już chyba ostatecznie nie potwierdzoną. Przyjmu-je się, że dzieło powstało między rokiem a , najprawdopodobniej okołoroku . Guillaume de Machaut stanął przed olbrzymim wyzwaniem – nikt przednim nie porwał się na coś tak wielkiego, nikt nie zaplanował wielogłosowego opra-cowania stałych części mszy jako świadomie skomponowanego cyklu, w którymszczegóły jego muzycznej architektury potwierdzałyby integralność całości. Czynajwiększy kompozytor francuskiej epokiArs Nova znał anonimową Mszę z Tournai,spisaną w pierwszej połowie XIV wieku, zapewne około roku , tego nie wiemy.Pewne szczegóły fakturalne i formalne wskazują na to, że mógł ją znać, a nawet wię-cej – mógł się nią inspirować. Msza z Tournai to jedno z najstarszych polifonicznychopracowań wszystkich części ordinarium missae. Jej niewiadomego pochodzeniarękopis już w XIV wieku był własnością katedry w Tournai. Stylistycznie jest todzieło niejednolite, być może zestawione z dwóch osobnych opracowań stałychczęści mszy. Kyrie, Sanctus i Agnus Dei, a więc te ogniwa mszy muzycznej, w którychrozumienie tekstu nie było konieczne, bo miało charakter powtarzanych suplikacjii jubilacji, mają fakturę konduktu epoki Ars Antiqua, z modalną rytmiką w styludiscantus i bez chorałowego cantus firmus, czyli tenoru. Gloria i Credo, a więc ogni-wa ważne z punktu widzenia rozumienia tekstu i zawartych w nim prawd wiary,zapisano nowoczesną notacją menzuralną epoki Ars Nova. W zakończeniu cyklu,którym jest zmienna część mszy Ite missa est, rozbrzmiewa wielotekstowy motet.Jego głos najwyższy ma tekst francuskiej piosenki miłosnej. Te bardzo czytelneróżnice stylistyczne od dawna przekonują historyków muzyki średniowiecza dotezy, że Msza z Tournai była dziełem co najmniej dwóch, jeśli nie trzech, autorówi że anonimowa ręka zestawiła ją w jeden cykl, który jest tylko kompilacją, a nieświadomie zamierzonym cyklem mszalnym.

101 101

101 101

Msza Notre Dame Guillaume’a de Machaut

Ancient Voices – Vox sacra,Anonymous , EnsembleOrganum, Soeur MarieKeyrouz, HarmoniaMundi France

Komponując Mszę Notre Dame, kanonik z Reims odwołał się do dwóch gatunkówśredniowiecznej wielogłosowości: motetu i konduktu. Techniką motetową w po-staci jak najbardziej sobie współczesnej opracował te ogniwa, które mają krótkipowtarzany tekst o charakterze suplikacji i jubilacji – Kyrie, Sanctus i Agnus Dei. Sąto motety izorytmiczne, o bardzo kunsztownej budowie i szlachetnej melodycedwóch wyższych głosów, w których drobne motywy oplatają zasadniczy konturmelodii tenoru i kontratenoru, a więc dwóch głosów niższych, zorganizowanychwedług zasad izorytmii. Jeden z takich motywów pojawia się wielokrotnie w każdejczęści mszy, stanowiąc jej motyw przewodni, czytelny znak, że Msza Notre Damepowstała jako jednolity cykl.

Guillaume de Machaut,Messe de Notre Dame,The Hilliard Ensemble,Hyperion

Dwa środkowe ogniwa Mszy, Gloria i Credo, z długimi tekstami, Guillaume de Ma-chaut skomponował w technice konduktowej. Chodziło zapewne o to, by ważneliturgicznie teksty były czytelne i zrozumiałe. Stąd obecność prostej faktury akor-dowej z sylabicznym tekstem, choć dwa głosy wyższe wyłamują się z tej konwencji,wprowadzając wiele drobnych ornamentów melodycznych. Zadziwia żywa rytmi-ka Gloria i Credo, w której można odnaleźć analogię z architektonicznym rytmemgotyckich katedr. W kilku fragmentach Gloria i Credo kompozytor przerywa żywą,prowadzoną w szybkich rytmach konduktową deklamację tekstu i zatrzymuje ruchw długo trzymanych akordowych pionach, osiągając niezwykły, mistyczny niemalefekt brzmieniowy. W ten sposób muzycznie celebruje dwa najświętsze imiona:Jezusa Chrystusa i Maryi Dziewicy.

MSZA NOTRE DAME Guillaume’a deMachaut to pierwsza pełna autorska mszawielogłosowa w dziejach muzyki, jedynai odosobniona w swojej epoce. To także pierw-sze, tak obszernego formatu, cykliczne dzie-ło polifoniczne w historii sztuki dźwięku,otwierające listę jej wielkich arcydzieł.

Można w tym genialnym pomyśle widzieć początki renesanso-wej i barokowej retoryki muzycznej, tego nurtu myślenia o mu-zyce, który w strukturze samej muzyki chciał zawrzeć treści poza-muzyczne, dodajmy – treści ważne z punktu widzenia zarównośredniowiecznego Uniwersum, jak i doświadczenia ludzkiej egzy-stencji bez względu na historyczny kontekst epoki. Po raz drugiimię Bożego Syna pojawia się pod koniec hymnu. Także tym razemtowarzyszy mu zatrzymanie ruchu. Do wybujałej polifonii Guillaume de Machautpowrócił w zakończeniu Gloria, na słowie Amen, tworząc kunsztowne zwieńczeniapochwalnego mszalnego hymnu.

Istota pomysłu de Machaut na integrację mszalnego cyklu – zanim jeszcze stałsię on w twórczości pokoleń następnych standardem – polegała na genialnej umie-jętności zespolenia w jedną logiczną całość środkami czysto muzycznymi pięciuczęści ordinarium missae, które w liturgii cyklu takiego nie tworzyły, bo w postaci

102 102

102 102

wielogłosowej rozbrzmiewały w różnych jej częściach. Kanonik z Reims myślał ina-czej, o wiele bardziej nowocześnie niż wyznaczały to standardy jego epoki: myślałkategorią dzieła muzycznego, które stanowi artystyczną jedność nawet wtedy, gdyokoliczności jego wykonania takiej substancjalnej jedności nie sprzyjały i jej niepotwierdzały. To właśnie wtedy, na początku XIV wieku, w roku , tym samym,w którym świeżo wyświęcony ksiądz Guillaume de Machaut znalazł się na dworzekróla Jana Luksemburczyka, papież Jan XXII kanonizował świętego Tomasza z Akwi-nu. Największy filozof i teolog dojrzałego średniowiecza przypomniał i w teologiichrześcijańskiej przyswoił ważne dla Arystotelesa rozróżnienie substancji i akcy-densu, istoty i przypadłości. Z punktu widzenia dawnej liturgii dzieło kanonika zReims było raczej akcydensem, dodatkiem do liturgii, ornamentem dla jej sensówteologicznych. Z punktu widzenia sztuki, której w tych odległych wiekach nikt tak,jak kilka setek lat później, nie postrzegał, Msza Notre Dame była pierwszym inte-gralnie pomyślanym i skomponowanym polifonicznym cyklem mszalnym, którywyznaczył – być może nieświadomie – wysokie standardy tego typu dzieł w całejhistorii muzyki.