p_fƏrhadİ kommersİya fƏalİyyƏtİnİn Əsaslari

PÜSTƏ ORUC QIZI FƏRHADİ

«KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI»

METODİK VƏSAİT

Bakı – 2012

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİBAKI BİZNES UNİVERSİTETİ

Bakalavr hazırlığı üçün

«KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI»

fənnindən

METODİK VƏSAİT

Metodik vəsait Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 12.06.2012 - ci il tarixli, 1065 saylı əmri ilə

təsdiq edilmişdir.

Bakı – 2012

2

Metodik vəsait Bakı Biznes Universitetinin Elmi Metodiki Şurasının 30 mart 2012-ci il tarixli 07 saylı protokolu ilə təsdiq edilmişdir.

Metodik vəsait Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir.

Tərtib edən: BBU-nın “Maliyyə” kafedrasının müəllimi, i.ü.f.dok.,dos. Fərhadi P. O.

Redaktor: BBU-nun prorektoru i.e.n.,dos Sadıqov R.F.

Rəyçilər: İ.e.dok., prof Əhmədov A. İ.e.dok., prof SəmədovA.

«KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI» (metodik vəsait) – Bakı Biznes Universitetinin nəşri, Səh 318

Q 0605010006 qrifli nəşr

091-2012

3

© P. O. Fərhadi –2012

© Bakı Biznes Universiteti – 2013

MÜNDƏRİCİAT

İzahat vərəqəsi................................................................6

Mövzu 1. Kommersiya anlayışı, mahiyyəti, məzmunu, məqsədi və vəzifələri......................................................10

Mövzu 2. Kommersiya əlaqələrinin inkişafı..................25

Mövzu 3. Kommersiya fəaliyyətinin informasiya təminatı...........................................................................45

Mövzu 4. Kommersiya fəaliyyətinin psixologiyası və etikası..............................................................................59

Mövzu 5. Kommersiya fəaliyyəti sferası.......................72

Mövzu 6. Kommersiya fəaliyyətində reklam.................89

Mövzu 7. Beynəlxalq kommersiya işi..........................106

Mövzu 8. Marketinq kommunikasiya sistemində satışın həvəsləndirilməsi..........................................................122

Mövzu 9. Kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsi......136

Mövzu 10. Birja, yarmarka – sərgi və hərrac (auksion) ticarətinin spesifik xüsusiyyətləri.................................151

4

Mövzu 11. Kommersiya fəaliyyətində risk və kreditləşmə...................................................................167

Mövzu 12. Kommersiya hesablaşmalarının forma və metodları.......................................................................182

Mövzu 13. Lizinq–əməliyyatlarının təşkili, faktorinq, françayzinq...................................................................194

Mövzu 14. Əmtəələrin topdan alışı üzrə kommersiya işi..................................................................................211

Mövzu 15. Topdan və pərakəndə mal satışında kommersiya fəaliyyəti..................................................225

Kommersiya fəaliyyətinin əsasları fənni üzrə sillabus........................................................................240

Ədəbiyyat siyahısı.......................................................302

Kommersiya üzrə lüğət və terminlər........................305

5

İzahat vərəqəsi

“Kommersiya fəaliyyətinin təşkili” fənninə tədris planında 60 saat (30 saat – mühazirə - 30 saat seminar) vaxtı ayrılmışdır.

Müasir şəraitdə kommersiya fəaliyyəti iqtisadi fəaliyyətin sadəcə növ müxtəlifliyi olaraq qalmır, o, həmçinin, bazar subyektlərinin mövcud olmasının və əmtəə-pul münasibətlərinin təkrar istehsal prosesinin ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilir.

Bazar münasibətlərinin genişlənməsi ilə kommersiya fəaliyyəti də genişlənir və bu fəaliyyət sferasına cəmiyyətin getdikcə daha çox üzvü daxil olur. Kommersiya fəaliyyətinin müvəffəqiyyətliyi kommersantın istehsalçıdan tədarük etdiyi əmtəələr üçün istehlakçıların tapılması bacarığından, onun fəaliyyətinin uğuru isə - həm onlarla, həm də başqaları ilə daimi və etibarlı əlaqələrin qaydaya salınması qabliyyətindən də asılıdır.

Genişlənən kütləvi istehsal və bazar iqtisadiyyatının hakimiyyəti şəraitində, hər şeydən əvvəl, ticarətlə təmsil olunan iqtisadi bölüşdürmə subsistemi özünə getdikcə daha çox təşəbbüskar insanları cəlb edərək, böyük əhəmiyyət kəsb etməyə başlayır. Həqiqətdə isə, ticarət elə əvvəllər də kapitalın ən sürətli tədavülünü və ən yüksək mənfəət normasını təmin edirdi, kütləvi istehsal şəraitində isə bu üstünlük bir neçə dəfə

6

artmışdır. Buradan aydındır ki, kommersiya fəaliyyəti, əsas etibarı ilə ticarət sferasının müstəsna hüququdur.

Ancaq qloballaşma şəraitində kommersiya fəaliyyəti beynəlxalq mübadilənin rolunun artması, o cümlədən, elmi-texniki tədqiqatların nəticələri ilə əlaqədar yeni inkişaf pilləsinə yüksəlir. Həqiqətən də, həm bazar subyektlərinin, həm də, sadəcə olaraq insan fərdlərinin iqtisadi bazisinin və ünsiyyət vasitələrinin təkmilləşdirilməsi onların beynəlxalq qarşılıqlı münasibətlərinin güclənməsinə təsir göstərir. Buna görə də qloballaşma müxtəlif ölkələrin iqtisadiyyatının qarşılıqlı asılılıq səviyyəsinin misilsiz artırılmasını, bütün planet miqyasında əmtəələrin, xidmətlərin, kapitalların və informasiyaların mübadiləsinin keyfiyyətcə sürətlənməsini, xarici iqtisadi əlaqələrin ticarət və kommersiya formalarının hərtərəfli genişlənməsini nəzərdə tutur. Bir sözlə kommersiya fəaliyyəti təkcə ticarət sferasını deyil, həm də digər bazar subyektlərini də əhatə edən beynəlxalq fəaliyyətə çevrilir

Çox illər ticarət prosesinin əsas fiqurları ali və orta ixtissalı əmtəəşünaslar hesab olunurdu. Bazar iqtisadiyyatına keçid bu ənənəvi ixtisas sahiblərinə olan tələbi kəskin dəyişdi. Belə ki, sənaye və ərzaq malları üzrə yüksək ixtisaslı əmtəəşünaslara olan tələb nəzərə çarpacaq dərəcədə azaldı. Ticarət müəssisələri universal çeşidli mallar satırlar, onların keyfiyyəti isə sertifikatla təsdiq olunur. Müasir dövrmüzdə artıq xarici terminologiyaya aid olan menecer, marketoloq, auditor və baçqa yeni ixtisaslar vardır. Ticarət müəssisəsinin ştat cədvəlində satış üzrə menecer –əmtəə alışı üzrə menecer, təchizat üzrə menecer, reklam üzrə menecer və s. bu kimi vəzifələr mövcuddur.

7

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində yeni universal tipli kommersantların hazırlanmasını tələb edir.

Bu gün ki, kommersant öz tərəfdaşları ilə kommersiya danışıqları aparmaq məharətinə malik olmalı, malgöndərənlərlə alıcılar arasında qarşılıqlı təsərrüfat əlaqələrinin tənzimlənməsi metodları və üsullarını, malların istehlak xassələrini, keyfiyyətin ekspertiza metodlarını, reklam işini, marketinqi, menecmenti və başqa ixtisas fənnlərini daha dərindən bilməlidir.

Yüz illər bundan qabaq kommersiyaya dərin tədqiqat və bilik tələb olunmayan bir fəaliyyət növü kimi baxırdılar. Hazırda belə yanaşma ticarət biznesi üçün absurd və primitivdir.

Amma kommersiya işində bilik sferası istənilən başqa ixtisaslardan daha geniş əhatəli olmalıdır.

“Kommersiya” ixtisası üzrə standart təhsil gərək kommersant məzuna müxtəlif sahələrdə müvəffəqiyyətli ticarət işi aparmağa imkan versin. Bu sahələrə məsələn, ümumi ixtisas fənlərinə mühasibat uçotu, maliyyə, mal dövriyyəsi, kredit, menecment, marketinq, bank işi, ticarət fəaliyyətində kompüter texnologiyası, xarici ticarət əməliyyatlarının təşkili və texnikası və s. daxildir.

“Kommersiya fəaliyyətinin təşkili” kursunun öyrənilməsi üçün ixtisas fənlərinə kommersiya texnologiyası və təşkili, müəssisənin iqtisadiyyatı, kommersiya əmtəəşünaslığı, əmtəələrin ekspertizası, gömrük işi və başqaları daxildir. Əsasən kommersantlara kommersiya əmtəəşünaslığı və əmtəələrin keyfiyyətinin ekspertizası istiqamətində dərin bilik vermək lazımdır. Müasir dövrdə kommersya fəaliyyətinin diapazonu daha çox genişdir. Kommersiya fəaliyyətinin diapazonuna

8

müxtəlif mülkiyyət formalları, müəssisələrdə - kommersiya təchizatı, marketinq xidməti və.s daxildir.

Kommersant bazar iqtisadiyyatında ticarət biznesinin əsas fiqurudur. Belə ki, ticarət prosesində rəhbərlik alqı və satqı üzrə təsərrüfat əlaqələrinin tənzimlənməsində, optimal çeşidin formalaşmasında, malın reklamının təşkilində, məmulatların keyfiyyətinə nəzarətdə alıcılara xidmət göstərir.

Hazırki metodik vəsaitdə hər şeydən əvvəl kommersiya sahəsində fəaliyyət göstərən mütəxəssis ticarət biznesinin müvəffəqiyyətli fəaliyyət göstərməsi üçün, həm də kommersiyanın əsaslarını öyrənmək üçün lazımi biliklər əldə etməsinə xidmət edir. Bu biliklər olmadan mürəkkəb bazar iqtisadiyyatı şəraitində ticarət işi aparmaq qeyri – mümkündür.

Kommersiya fəaliyyətinin təşkili” kursunun öyrənilməsi əyani və qiyabi təhsil alan tələbələr üçün nəzərdə tutulur.

9

MÖVZU 1.

KOMMERSİYA ANLAYIŞI, MAHİYYƏTİ,

MƏZMUNU, MƏQSƏDİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ.

Açar sözlərı

Kommersiya, rəqabət, ticarət, ticarət dövriyyəsi, sahibkarlıq, kommersiya işi, ofenya, (səyahətçi), tacir, dəyər, ticarət prosesləri, konsepsiya, texnoloji proseslər, əmək vasitəsi, əmək predmeti və s.

Mövzunun proqram sualları

Kommersiya anlayışı, mahiyyəti, məzmunu və nəzəri əsasları. Kommersiya biznesin tərkib hihissəsi kimi. Kommersiya maddi dəyərlərin mübadiləsinə xidmət edən fəaliyyət növü kimi. Kommersiya fəaliyyətinin yaranması və formalaşmasını şərtləndirən sosial-iqtisadi mühit. Sahibkarlıq. Kommersiya ticarət. Satış və kommersiya səyləri. Kommersiya və rəqabət şəraiti. Kommersiya-müəssisə fəaliyyətinin idarə edilməsi və təşkilinin kompleks sistemi kimi. Kommersiya fəaliyyətinin əsas məqsədləri.Kommersiya konsepsiyaları haqqında müasir fikirlər. Fənnin xalq

10

təsərrüfatı kompleksində və sahə kadrlarının hazırlanmasında rolu. Əmtəə bazarının təşkilati – texniki bazasının inkişaf istiqamətləri, fənnin predmeti, tədqiqat obyektləri, tərkib ünsürləri. Fənnin elmi, nəzəri – metodoloji əsasları, digər fənlərlə əlaqəsi, mütəxəssis kadrların formallaşmasında rolu. Fənnin qarşısında qoyulmuş məsəllələrin həllinə məqsədli yanaşma.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində əmtəə bazarının genişləndirilməsi amilləri. Kommersiya fəaliyyəti anlayışı və mahiyyəti. Azərbaycanda kommersiya fəaliyyətinin inkişafı.Ticarətdə proseslərin xarakteri və mahiyyəti. Müasir şəraitdə kommersiya fəaliyyətinin inkişafındakı əsas vəzifələr. Kommersiya işinin mahiyyəti. Kommersiya fəaliyyətinin Azərbaycanda inkişafı. Ticarətdə yerinə yetirilən proseslərin məzmunu və xarakteri. “Kommersiya fəaliyyəti” kursunun predmeti, məzmunu və vəzifələri. Müasir mərhələdə kommersiya işinin rolu və inkişaf məsələləri. Azərbaycanda əlverişli coğrafi mövqey. Azərbaycanda böyük milli ticarət ordusunun formalaşması. Yerli milli bazarların yaranması. Əmtəə tədavülü sahəsində vasitəçilik. Tacirlərin meydana gəlməsi. XIX əsrin sonları XX əsrin əvvələrində sənayenin inkişafı.

Bilməli

- Kommersiya işinin mahiyyətini;- Azərbaycanda kommersiya fəaliyyətinin

inkişafını, ticarətdə yerinə yetirilən proseslərin məzmununu, xarakterini bir – biri ilə əlaqələndirməyi;

- “Kommersiya fəaliyyəti” kursunun predmetini, məzmununu, vəzifələrini öyrənmək;

11

- Müasir mərhələdə kommersiya işinin rolunu və inkişafı məsələlərini aydınlaşdırmaq;

- Bazar iqtisadiyyatı şəraitində kommersiya fəaliyyətinin təşkili xüsusiyyətlərini öyrənmək;

- Fənnin elmi metodoloji əsaslarını aydınlaşdırmaq;- Əsas ümumi elmi metodları təhlil etmək;- Xüsusi elmi metodları öyrənmək;- Fənnin digər elmlərlə əlaqəsini (marketinqlə,

menecmentlə, psixologiya, riyaziyyatla və s.) əlaqələndirmək;

- Azərbaycanda kommersiya işinin inkişaf xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmaq.

Bacarmalı

- Kommersiya işinin mahiyyətini izah etməyi;- Kommersiya işinin məqsədini və vəzifələrini

aydınlaşdırmaq;- Kommersiya fəaliyyətinin Azərbaycanda inkişaf

xüsusiyyətlərini təhlil etmək;- “Kommersiya fəaliyyəti” kursunun predmetinin

digər fənlərin predmetləri ilə fərqli və oxşar xüsusiyyətlərini fərqləndirməyi;

- Müasir dövrdə kommersiya işinin kəsb etdiyi yeni xüsusiyyətləri göstərməyi;

Test sualları

1. Kommersiya fəaliyyətinin əsasları.2.Ticarətdə yerinə yetirilən proseslər.3.“Kommersiya fəaliyyətinin təşkili” kursunun məzmunu.

12

4. Respublikada son 3 ildə ticarətin inkişaf xüsusiyyətləri.5. “Kommersiya” sözünün ikili xarakteri və hərfi mənası nədir.6.Azərbaycanda kommersiya fəaliyyətinin inkişaf tarixinin mərhələləri hansılardır.7.Ticarətdə yerinə yetirilən proseslərə nələr aiddir.8. Kommersiya prosesləri hansılardır.9. Texnoloji proseslər dedikdə nələr nəzərdə tutulur.10. Ticarət xidmətinə nələr aid edilir .11. Müasir dövrdə kommersiya işinin kəsb etdiyi yeni xüsusiyyətlər hansılardır.

MÜHAZİRƏ MƏTİNLƏRİ



P L A N

1. Kommersiyanın nəzəri - metodoloji əsasları

2. Kommersiya fəaliyyətinin məzmunu və vəzifələri

1. Müasir bazar iqtisadiyyatında komersiya və kommersiya vasitəçiliyi iqtisadiyyatın ayrılmaz bir ünsüri kimi çıxış edir. Alverçilik isə, kommersiya fəaliyyətinin bir növüdür, amma burada istehlakçı seçim hüququndan məhrumdur və yüksək qiymətlərlə təklif olunan malları (və ya xidmətləri) almaq məcburiyyətində qalır. Elə bu cür hallar bazar iqtisadiyyatı ölkələrində qeyri-qanuni sayılır. Lakin göstərmək lazımdır ki, biznesə təkcə ticarət və vasitəçilik kimi baxmaq düzgün olmazdı. O, ilk növbədə hər bir ölkənin iqtisadi həyatının əsasını təşkil

13

edən istehsaldan ibarətdir. Biznesin əsas subyektlərindən biri də istehlakçılardır. İstehlakçılar passiv tərəf olmayıb sahibkarlarla bağlanılan sazişlər və işgüzar əlaqələrin eyni hüquqlu iştirakçılardır. İstehlakçıların işgüzar marağı bilavasitə istehlakçılarla kommersiya vasitəsilə yaradılan əlaqələridir. Əgər sahibkarlıq çox gəlir əldə etməyin əsas məqsədidirsə, istehlakçının məqsədi daha ucuz və keyfiyyətli mal əldə etməkdir.

Kommersiyaya dair mənbələrin çoxunda bu anlayışa (latın sözü olan “kommersium”- ticarət) ticarətin bir elementi kimi, ticarətdə alqı-satqı qaydası kimi baxılır. Əlbəttə, kommersiya anlayışına bu cür yanaşma düzgün olmayıb, həm də çox dar məna kəsb edir. Bu gün məlumdur ki, biznesin təkcə “iş” kimi, menecment (marketinq) kimi, marketinqin təkcə “ bazarla” bağlı kimi hesab edilməsi də düzgün olmazdı. Həqiqətdə biznes, menecment, marketinq, bazar mexanizminin böyük, fövqəladə mürəkkəb bir konstruksiyasının müxtəlif tərəfləridir. Bu tərəflərdən hər birisi iqtisadi bazar prosesinə müxtəlif bucaq altında baxmağa və hər tərəfin çox asan olmayan məzmununu işıqlandırmağa imkan verir.

Biznes, sahibkarlıq müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətini təcəssüm etdirməklə yanaşı, insanların mala, xidmətə olan tələblərini ödəməyə və gəlir əldə etməyə yönəldilir. Menecment məqsədyönlü fəaliyyətlə bağlı mexanizmin yaradılmasına yönəldilməklə yanaşı, onu nizamlayır və təkmilləşdirir. Marketinq istehlak tələbini idarə edir.

Bazar mexanizminin çox maraqlı və əhəmiyyətli tərəfləri mövcuddur və onların öyrənilməsi günün mühüm məsələlərindəndir. Bunların içərisində ən

14

mühümlərindən biri də kommersiyadır. Həqiqətən kommersiya nədir? Müasir iqtisadi həyatda onun yeri və rolu nədən ibarətdir. Əgər “biznes”, “menecment”, “marketinq” sözlərini təzəliklə eşidib və işlətdikcə, “kommersiya” anlayışının kökü xarici olsa da, dilimizdə çoxdan işlədilməyə başlanılmışdır. Çox uzun illərdən bəri kommersant, kommersiya bankı, kommersiya direktoru, kommersiya məktəbi, kommersiya konsepsiyası, kommersiya hesabı, kommersiya və qeyri- kommersiya müəssisəsi və digər anlayışlar eşidir və fəaliyyətimizdə istifadə edirik. Hələ 300 il əvvəl Rusiyada I Pyotr Kommersiya Kollegiyası yaratmış, xarici ticarət və ticarət gəmiçiliyinə rəhbərliyi ona həvalə etmişdir. I Pyotrun 8 noyabr 1723- cü ildə verdiyi fərmanında belə bir fikir söylənilmişdir: “Kommersiya böyük gəlir gətirəcəyinə görə onu genişləndirmək lazımdır.”

Böyük rus alim-hüquqşünası və müəllim S.E.Desniski (1743-1793) iqtisadiyyatı “qarşılıqlı kommersiya” adlandırmışdır. Böyük rus mütəfəkkiri A.N.Radşevlə işləmiş, Kommesiya Kollegiyasının uzun müddət katibi olmuş M.D. Çulkov 7 cildlik “Rusiya kommersiyasının tarixi təsviri” adlı fundamental kitabında kommersiyaya təkcə ticarət kimi deyil, sənayenin, ticarətin, nəqliyyat və rabitənin, kredit və pul dövriyyəsinin inkişafı və fəaliyyəti kimi baxmışdır.

Bu gün yenidən xarici ölkələrin təcrübəsi əsasında bazar iqtisadiyyatını yaradarkən və onun atributları olan biznes, menecment, marketinqdən istifadə edilərkən, təəssüf ki, kommersiya da onun əhəmiyyətini vermir və onun geniş imkanlarından lazımi səviyyədə istifadə edilmir. Son zamanlarda çox vaxt kommersiya anlayışını marketinq anlayışı ilə eyniləşdirirlər. Əlbətdə, kommersiya da marketinq kimi gəlir əldə etməyə

15

yönəldilir. Bu cəhətdən, əlbəttə onlarda oxşarlıq ola bilər. Çünki gəlir bütün sahibkarlıq fəaliyyətinin, biznesin son məqsədidir. Buna nail olmaqla, kommersiya, eləcə də marketinq bir-birindən fərqli rollar yerinə yetirir. Marketinq sahəsinin böyük alimi F.Kotlerə görə marketinq “tələbin idarə edilməsi” kimi qəbul edilirdi. Kommersiya isə sahibkarlığın hər hansı formada olmasından asılı olmayaraq başqa vacib rıçaqları idarə edir. Burada məsələ təkcə alqı-satqı aktının təşkili və texnologiyası ilə təsərrüfat -maliyyə məsələləri, onun hüququ əsasları, qiymət siyasəti, kommersiya - müqavilə öhdəlikləri (lizinq, icarə, konsepsiya, faktorinq), daxili və beynəlxalq sazişləri, iş, kommersiya riski, onun qiymətləndirilməsi, həyata keçirilməsi və digər məsələlərdir. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, sahibkarlığa harada pul və digər hesablamalar lazım gəlirsə, qanuni gəlir əldə etmək imkanı yaranırsa, orada kommersiya ortaya çıxır. Əgər marketinq “tələbin öyrənilməsi” kimi qəbul edilirsə, cəsarətlə kommersiyanı gəlirin idarə edilməsi adlandırmaq olar. Bəzən marketinqi bazarla eyniləşdirirlər. Əlbəttə, marketinq bazar olmadığı kimi, kommersiyanl da ticarət kimi qəbul etmək olmaz.

Müasir iqtisadi ədəbiyyatda kommersiya, kommersiya fəaliyyətinə dair çoxlu fikirlər mövcuddur. Bunların əksəriyyətində kommersiyaya alqı-satqı prosesi kimi baxırlar. Əlbəttə, bu fikirlə razılaşmaq olmaz.Prof. L.V. Osipova öz dərsliyində kommersiya anlayışını aşağıdakı kimi təsəvvür edir:

“Kommersiya fəaliyyəti iqtisadi anlayış kimi ticarətə nisbətən daha genişdir, çünki ticarətin əsasını kommersiya təşkil etsə belə, bütün kommersiya fəaliyyətinə təkcə ticarət kimi baxıla bilməz.”

16

Kommersiya fəaliyyəti sferasında işləyən hüquqi şəxslərin çoxu tədarük, istehsal, tikinti, investisiya və digər sahibkarlıq fəaliyyətinin gəlir əldə etmək üçün alqı-satqı prosesindən istifadə edirlər. Müasir kommersiya fəaliyyəti ixtisaslaşdırılmış kommersiya sistemləri vasitəsilə həyata keçirilir. Kommersiya sistemi inteqrasiya olunmuş vahid bütöv bir sistem olub, özündə mal və xidmət üzrə istehsal- kommersiya anlayışını və onun iqtisadi, hüquqi, mədəni və inzibati əsasını əhatə edir. Kommersiyanın əsas obyekti kimi alqı-satqının mövcud olduğunu nəzərə alsaq, burada plana menecment, sahibkarlıq, dəqiq hesablamalar, pul münasibətləri və onun hüquqi əsası çıxır bunlar aşağıdakılardan ibarətdir;

- maksimum gəlir əldə etməyə imkan verən mallar üzrə qiymətin müəyyən edilməsi;

- müqavilə və sazişlərin bağlanması və həyata keçirilməsi;

- mal göndərənlərlə iş;

- mal alışının təşkili;

- mal satışının təşkili;

- fəaliyyətin nəticəsinin maliyyə- təsərrüfat təhlili;

- banklarla iş;

- birja, yarmarka və auksionlarla iş;

- kommersiya riskinə dair hesablamalar;

- faktorinq və lizinqin həyata keçirilməsi;

17

- gömrük əməliyyatlarının həyata keçirilməsi.

Bütün bunları nəzərə alaraq, prof. V.A.Abçuka görə belə bir fikirə gəlmək olar ki, kommersiya alqı-satqı fəaliyyətinin təmin edilməsi sahəsi olub, hüquqi normalar əsasında maksimum gəlir əldə etmək üçün hesablaşmaların aparılması kimi dəyərləndirilir.

2. Bir çox ölkələrin, o cümlədən Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf tarixi göstərir ki, bazar mexanizmi istehlakçıların tələblərini tam dərəcədə nəzərə ala bilir və bu mexanizm təsərrüfatçılıqda kökündən dəyişikliklərə məqsədyönlü təsir edə bilər.

Kommersiya fəaliyyətinin son məqsədi – mənfəətin əldə olunmasından ibarətdir ki, bu da ancaq alıcıların çoxsaylı tələbatlarını tam həcmdə və keyfiyyətli ödənilməsi zamanı əldə edilə bilər.

Kommersiya fəaliyyəti -cari və perspektiv dəyişiklikləri nəzərə almaqla əhalinin tələbatının tam, keyfiyyətli və vaxtında təmin olunması və mənfəətin əldə edilməsi məqsədilə alqı-satqı proseslərinin həyata keçirilməsinə yönəldilmiş mürəkkəb operativ-təşkilati bir sistemdir. Bu, elə bir fəaliyyətdir ki, kommersiya dövriyyəsinin bütün iştirakçılarına ticarət sövdələşmələrinin reallaşdırılmasının bütün mərhələlərində qarşılıqlı faydalılığı nəzərə almaqla bir-biri ilə uğurlu əlaqədə olmaq imkanı verir. Məhz kommersiya fəaliyyəti istehsalın səmərəli inkişafına imkan yaradır və onun həcmlərinin və perspektiv istiqamətlərinin formalaşmasına öz təsirini göstərir. O, daha çox dərəcədə sənaye firmasının iqtisadi vəziyyətini, bazarın dəyişkən hallarını nəzərə almaqla onun kommersiya uğurunu müəyyən edir.

18

Müasir əmtəə bazarında kommersiya fəaliyyəti özünün ümumi qeyri-sabitliyinə və böhran vəziyyətinə baxmayaraq çox fəal inkişaf edir, bu da topdansatış, xırda topdansatış və pərakəndə ticarətdə nəzərəçarpan dəyişmələr ilə təsdiqlənir.

Kommersiya fəaliyyətinin effektiv inkişafının dəyişməyən şərtlərindən biri işgüzar münasibətin subyektlərinin lazımi qədər iqtisadi sərbəstliyinin olması, xüsusi kapitala malik olma, maliyyə imkanlarının bacarıqlı idarə edilməsi, maksimal mənfəətin əldə edilməsi imkanlarından istifadə olunmasıdır.

Bu fəaliyyətin vacib prinsipi bazarın digər subyektlərinin maraq və hərəkətlərinin maksimal tam nəzərə alınmasından ibarətdir ki, bu da həm kommersantın davranış etikası baxımından, həm də kommersiya sahəsində qarşıya qoyulan strateji məqsədlər baxımından lazımdır. Kommersiya fəaliyyətinin mühüm prinsipləri həm də aşağıdakılardan ibarətdir:

- Bazarda iqtisadi şəraitin dəyişilməsi nəzərə alınmaqla kommersiya qıvraqlığı;

- Kommersiya prioritetlərinin (üstünlüklərinin) ayrılması;

- Kommersiya qərarlarının qəbul olunması zamanı marketinq prinsiplərindən fəal istifadə edilməsi;

- Kommersiya risklərini qabaqcadan görmək və onların təsirinin nəticələrini qabaqcadan hesablamaq qabliyyəti;

- Ticarət sövdələşmələri üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsi məsuliyyətinin qaldırılması.

19

Müasir kommersantın aktual vəzifəsi sahibkarlıq fəaliyyətinin şərəf və ləyaqətlə həyata keçirilməsindən ibarət olmalıdır ki, bu da özündə müxtəlif mülkiyyət forması müəssisələrinin məhsullarının tədricən milli dövriyyəyə cəlb olunmasını, eyni zamanda, istehlakçıların tələblərinin maksimal ödənilməsi məqsədilə qəbul olunmuş sifarişlərin və müqavilələrin yerinə yetirilməsinin effektivliyinin və nəticəliliyinin artırılmasını, servis xidmətləri kompleksinin genişləndirilməsini cəmləşdirir.

Kommersiya fəaliyyəti özündə bir çox istiqamətləri inteqrasiya edir:

- satışın həcmlərinin və onun təşkilinin planlaşdırılması, yəni onu müəyyən etmək vacibdir ki, nə alınmalıdır, kimdən alınmalıdır, hansı miqdarda alınmalıdır, hansı qiymətə və hansı vaxtda;

- mənfəətin əldə olunması məqsədilə alınmış malların yenidən satışının təşkili;

- ticarət sövdələşmələri üçün mal göndərənlər və alıcılar arasında daha əlverişli tərəf – müqabillərin axtarılıb tapılması;

Kommersiya fəaliyyətində yerinə yetirilən əməliyyatlar iki növə bölünür: istehsal və kommersiya əməliyyatları.

İstehsal əməliyyatı - yüklərin bilavasitə hərəkəti, onları saxlanılması, boşaldılması, nəql olunması, çəkilib qablaşdırılması, yenidən sortlara ayrılması və s. ilə bağlı olan proseslərdən ibarətdir.

Kommersiya əməliyyatı – dəyər formasının dəyişməsi,yəni malların alqı- satqısı ilə bağlı olan

20

proseslərdir. Kommersiya əməliyyatlarına həm də ticarət mexanizminin normal fəaliyyətinə imkan yaradan proseslər, yəni bazar tədqiqatlarının təşkil olunması, infrastrukturun, əsas rəqiblərin qiymətləndirilməsi, təsirli reklamın formalaşdırılması və digər çoxsaylı prosesləri də aid etmək lazımdır.

Kommersiya fəaliyyətinin bu cür əsas prosesləri ilə yanaşı, əlavə ticarət və istismar xidmətlərinin yerinə yetirilməsi kimi müştərilərin alqı-satqı prosesində maraqlarının nəzərə alınması üçün son vaxtlar üstünlük təşkil edən prosesləri də vacibdir.

Məhz satışdan əvvəl, satış və satışdan sonrakı servisin əlavə xidmətləri kommersiya uğurlarının əldə olunması üçün müəyyənedici rol oynayır.

Vasitəçi – kommersiya prosesinin kontragentləri (tərəf-müqabilləri) arasında olan və mal, xidmət, informasiya mübadiləsi üçün onları bir-biri ilə çalışdıran hüquqi və yaxud fiziki şəxsdir.

Kontragent rolunda bir qayda olaraq, mal istehsalçıları, topdansatış və pərakəndə istehlakçılar çıxış edirlər.

Vasitəçilik fəaliyyəti heç də həmişə kommersiya əsasında həyata ke keçirilmir, çünki çox vaxt kommersant olmur. Lakin vasitəçilərin əsas sinfi – iri topdansatış sahibkarlardan, agentlərdən, dillerlərdən,distribütorlardan və kommersiya əsasında malların istehsalından tutmuş son istehlakçılara qədər bütün mərhələlərdə maraqların calaşdırılması ilə məşğul olan digər vasitəçilərdən ibarətdir.

21

Lakin hər bir kommersant heç də həmişə vasitəçi olmur. Çoxsaylı müəssisələr məhsul istehsal edərək onu birbaşa öz anbarlarından son istehlakçıya satırlar və mal mübadiləsi aktında orta vəziyyəti tutmurlar. Buna görə də, kommersiya fəaliyyəti – daha geniş anlayış olmaqla özündə təkcə ticarət prosesi deyil, həm də kommersiya əldə edilmələrini, mal və xidmətlərin kommersiya satışını əks etdirir.

Vasitəçilik iqtisadi, təsərrüfatçılıqfəaliyyətinin növlərindən biri olmaqla, biznesin son məhsuluna - istehlakçılara lazım olan mallara və xidmətlərə çevrilməsi məqsədilə müəyyən resurslardan: təbii, əmək və istehsal vasitələrindən istifadə olunmasını tələb edir.

Vasitəçilik fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün müəyyən şərait və amillər lazımdır. Bunlara, birinci növbədə, əsas vəsaitlər aiddir. Torpaq sahələri, binalar, otaqlar, yüklərin saxlanılması və emalı üçün avadanlıq, malların nəqli üçün lazım olan müxtəlif nəqliyyat növləri və s. əsas vasitələrdir. Ofis sahələri, rabitə vasitələri, kompyuter texnikası olmadan vasitəçilik fəaliyyətinin səmərəli qaydada həyata keçirmək mümkün deyildir.

Kommersiya vasitəçilik fəaliyyətinin vacib amillərindən biri başlanğıc pul kapitalının mövcud olmasıdır ki, bu da əsas və dövriyyə vəsaitlərinin alınması üçün lazımdır.

Vasitəçilik biznesinin həyata keçirilməsinin amillərinə elmi - informasiya resurslarını da əlavə etmək lazımdır ki, indiki zamanda vasitəçilik bunlarsız mümkün deyildi r.

Vasitəçilik əməliyyatının həyata keçirilməsində zaman amilini də nəzərə almaq lazımdır. Məlumdur ki,

22

vasitəçilik əməliyyatlarının sürətliliyi onun nəticəliliyinə və effektivliyinə həlledici təsir göstərə bilər.

Deyilənlərdən görünür ki, vasitəçilik istehsal, ticarət, maliyyə sahibkarlığının vacib tərkib hissələrindən biridir, yəni o, müxtəlif formalara: istehsal, ticarət və maliyyə-kredit formalarına malik ola bilər. Spesifiklik onda özünü büruzə verir ki, vasitəçi heç bir məhsul istehsal etmir, birbaşa satmır, kreditlə pul vermir, lakin bununla belə əməliyyatların həyata keçirilməsinə fəal imkan yaradır.

Vasitəçi istehsalçılarla, istehlakçılara lazım olan mal və xidmətlərinsahibləri ilə əlaqəyə girərkən onlardan malların və xidmətlərin mövcudluğu və satış şərtləri haqqında informasiya əldə edir.

Satıcıdan informasiya əldə etdikdən sonra vasitəçi, alıcıları bu barədə məlumatlandırır və bu alıcıların dairəsi əvvəlcədən daxil olmuş mal və xidmətlərə olan ilkin sifarişlər əsasında formalaşdırılır.

İnformasiya – kommersiya xidmətlərinin göstərilməsi prosesində vasitəçi firma əldə olunmuş sifarişlərə uyğun olaraq xidmət göstərdiyi müəssisə və təşkilatları kommersiya məlumatı ilə təmin edir və bu məlumatlarda, ilk növbədə, məhsulun alış və satışının təşkili üçün lazım olan informasiya, tələb olunan malların potensial istehsalçıları, onların istehsalat gücləri, malların qiymətləri, yükün çatdırılması üsulları barədə göstəricilər öz əksini tapır. Mövcud mal növünün konyunkturasının təhlilini və proqnozlarını, qiymətləri, malların tələb olunan həcmlərini, onların çeşidlərini, rəqaqbət səviyyəsini və bazar mexanizminin vəziyyətini əks etdirən digər əsas göstəriciləri özündə cəmləşdirən marketinq informasiyasına tələbat daha çoxdur.

23

Kommersiya fəaliyyətində daha çox xüsusi çəkiyə malik olan fəaliyyət komissiya razılıqlarının rəsmiləşdirilməsi əsasında həyata keçirilən kommersiya xidmətləridir.

Əmtəə bazarında malın sahibi (komitent) ticarət vasitəçisinə (komisyonçuya) mal satmağı və yaxud onu almaq tapşırığını verir. Kommersiya müqavilələrində satış şərtləri, malın qiyməti, onun daşınma üsulları, tərəflərin vəzifələri öz əksini tapır.

Vasitəçilik fəaliyyətinin böyük bir hissəsi, sifarişçilərin ehtiyac duyduğu elmi məsləhətlərin, müxtəlif növ metodiki tövsiyələrin, iqtisadi və texniki qərarların hazırlanması, yeni firmaların yaradılması, onların ləğv olunması, biznes planların, kadr hazırlığı və yenidən hazırlığı kimi elmi konsultativ xidmətlərin göstərilməsi üzrə görülən işlərin payına düşür.

Ədəbiyyat

1. Ağamalıyev M.Q. Kommersiya fəaliyyətinin təşkili. Bakı, 2004.

2. Коммерческое дело М. Экономика. Учебник, 1992.

3. İ.Ə. Feyzullabəyli. Biznes, bazar, ticarət, marketinq, plan nədir. Bakı. Azərnəşr, 1993.

4. Данилов Е.Н. НТВ в торговле: социально – экономические аспекты. М. «Знание», 1986.

5. Ələsgərov F.N. İstehlak malları bazarı: idarəetmə formaları və metodları. Bakı “Azərnəşr”, 1993.

6. Məmmədov T.S. Ələkbərov Ə.Ə., Məmmədov M.Q. Ərzaq malları ticarətinin təşkili. Bakı, “Maarif” , 1991.

24

7. İ.Ə.Feyzullabəyli. Real bazara doğru. Bakı, “Azərnəşr”, 1993.

8. K.P.Paşayev “Kommersiya fəaliyyətinin əsasları” Bakı -2010

MÖVZU 2.

KOMMERSİYA ƏLAQƏLƏRİNİN İNKİŞAFI

Açar sözlər

Kontrakt, inteqrasiya, tələb, təklif, xidmət, sifariş, təhcizat, keyfiyyət, istehsal, mənfəət, məhsul, topdansatış, firma, kommersiya-vasitəçilik, bazar, təkrar istehsal, koperasiya, konsepsiya, maddi resurs, kapital, xidmətlər, mübadilə, elektron kommersiya, işgüzar protokol, bilərəkdən yalan reklamasiya, sorğu, risk, sifariş metodu və s.


Kommersiya əlaqələrinin inkişafı. Kommersiya əlaqələrinin mahiyyəti və onların formalaşması prinsipləri. Kommersiya fəaliyyətinin əsasları. Bazarda tələb və təklifin formalaşması. Kommersiya funksiyaları və onların arasında qarşılıqlı əlaqə. Kommersiya xidmətlərinin konsepsiyası, təsnifat əlamətləri.Topdansatış ticarətin təşkili üzrə kommersiya fəaliyyəti. Pərakəndə ticarətin təşkili üzrə kommersiya

25

fəaliyyəti. Elektron kommersiya. Kommersiya fəaliyyəti ticarət biznesinin əsas fiquru kimi. Kommersantın ən dəyərli peşə keyfiyyəti. Peşəkar tələblər nöqteyi nəzərindən kommersant necə olmalıdır. Xarici iqtisadi əlaqələrdə kommersantın rolu.Ticarət biznesində biliklər sferası. Fərdi tələblər nöqteyi nəzərindən kommersant hansı xarakterik cəhətlərə malik olmalıdır.

Bilməli

- Kommersantın düzgün qarşılıqlı surətdə əlverişli olan müqavilələri bağlamaq bacarığını;

- Kommersiya fəaliyyətinə verilən profesional və şəxsi tələbləri;

- Sahibkar kommersantın etik kodeksi;- Kommersiya mədəniyyəti, onun daxili və xarici

amillərini;- Kommersiya mədəniyyətinin on əlamətlərini;- Hər bir kommersantın işgüzar adamın etketinə

uyğun olan profesional davranış vərdişlərinə malik olmasını;

- Danışıq və təqdimetmə qaydalarını, işgüzar söhbətlərin aparılma qaydalarını, telefon danışıqları, işgüzar yazışma qaydalarını, işgüzar adamın xarici görünüşünə, manerallarına verilən tələbləri və s.

- Kommersantın igüzar danışıqlarının təşkili və aparılması üçün qəbul etdiyi qərarları;

- Danışıqların tam aydınlıq və qarşılıqlı hörmətə əsaslanmalı olduğunu;

- Bilərəkdən aldatmaya, səlahiyyətdən sui istifadəyə, kommersiyada şübhəliliyə yol verilməməsini;

26

- Kommersiya işində işgüzar məktublar, onlara verilən tələbləri, sorğu, ofert, reklamasiya məsələlərini;

- Reklamasiyanın mahiyyətini;- Kommersiya riski və onun azaldılması üsullarını;- Riskin dərəcəsinin müəyyən edilməsi üçün

statistik və ekspert metodlarından istifadə olunmasını;

- Bazar iqtisadiyyatı şəraitində riskin azaldılması yollarını.

Bacarmalı

- Müasir Logistik yanaşmalar əsasında maddi axınların idarə edilməsi;

- Sosial etik marketinqin forma və metodları;

- Kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olanlara verilən professional və şəxsi tələbləri bir-birindən fərqləndirməyi;

- Bazar infrastrukturunun əsas elementlərinin izahı;- Təqdimetmə və tanışlıq qaydalarını açıqlamağı;- İşgüzar söhbətlərin aparılmasındakı incəlikləri,

işgüzar yazışmalar və telefon danışıqlarının qaydalarını, xarici görünüşə, maneralara, geyimə verilən tələbləri, nitqə verilən tələbləri (izah etməyi);

- İşgüzar danışıqların aparılması və onun təşkil olunmasının xüsusiyyətlərini;

- Kommersiya işində işgüzar məktubların rolunu göstərməyi;

- Kommersiya riski və onun azaldılması üsullarını müqayisəli surətdə izah etməyi

27

Test sualları

1) Kommersanta qoyulan şəxsi və professional tələblərə nələr daxildir.2) Marketinq fəaliyyətində strateji planlaşdırma haqqında.3) Maliyyə resurslarından səmərəli istifadənin yolları4))İqtisadi prioritetlərin müəyyən edilməsi.5)Məhsulun göndərilməsi və daşınması hansı formalarda həyata keçirilir.6) Müəssisələr tərəfindən buraxılan məhsulun satışı və maddi resursların alışı prosesinin təşkili7)İşgüzar danışıqların aparılması qaydaları hansı formada aparılır.8)Kommersiya işində işgüzar məktubların rolu nədən ibarətdir.

9) Kommersanta verilən şəxsi tələblər hansılardır. 10) Kommersanta verilən professional tələblərə nələr aid edilir. 11) İşgüzar danışıqların aparılması şəraitləri hansılardır.

12) Kommersiya riskinin növlərinə nələr aid edilir.

13) Mal göndərişinin təşkili formalarına nələr aid edilir.



P L A N

28

1.Kommersiya əlaqələrinin mahiyyəti və onların formalaşması prinsipləri.

2. İşgüzar danışıqların aparılması qaydası

3.Kommersiya xidmətlərinin konsepsiyası, təsnifat əlamətləri

1. Ticarət – kommersiya sisteminin xüsusiyyəti ondan ibarpətdir ki, o, bir qayda olaraq, hər hansı bir ayrıca götürülmüş sahə ilə əlaqədə deyildir və sahələrarası xarakter daşıyır. Alqı-satqı prosesi vasitəsilə məhsulun istehsalı və istehlakı bir-biri ilə bağlı olan sahələrdə elə bil ki, əlaqələndirilir. Bu proses məhsulu müxtəlif sahələrin istehsalçılarından istehlakçılarına çatdırılması rolunu oynayır. Bununla da o, müxtəlif sahələrdə, istehsallarda hazır məhsulun buraxılış həcmlərinin və müdətlərinin üst-üstə düşmədiyi mürəkkəb şəraitlərdə istehsal prosesinin vəhdətini təmin edir.

Təkrar istehsal prosesi – istehsalın, bölgünün, mübadilə və istehlakın üzvi vəhdətindən ibarətdir Bu vəhdətin əsasını, bölgünün, mübadilənin, istehlakın xarakterləri və üsulundan asılı olduğu maddi rifahların istesalı təşkil edir. Lakin əmtəə dövriyyəsi istehsala birbaşa təsir göstərir.

Buradan belə görünür ki, əmtəə tədavülü prosesi, məhsula, mübadilə forması kimi bazar şəraitində tamamilə istehsalın xarakteri ilə müəyyən edilir və onun vacib şərti kimi çıxış edir. Tədavül dairəsində hər bir istehsal birliyinin və müəssisənin fəaliyyətinin real nəticələri real ictimai qiymətini alır.

29

Müasir bazar şəraitində təkrar istehsalın bütün məqamları, o cümlədən, əmtəələrin bölgüsü və tədavülü, başqa sözlə desək, onların alışı, yaxud satışı prosesi dövlət nəzarəti və nizamlanması altında olmalıdır.

Təsirli bazar mexanizmi vasitəçi-ticarət strukturlara, konkret istehlakçıların müxtəlif mallara və xidmətlərə olan tələbini etibarlı ödəməyə, malların vaxtında alışının təmin edilməsinə, istehsal üçün və xammalın material və avadanlıqların göndərilməsinə, sifarişlərin yerləşdirilməsinə, sahələrarası kooperasiyanı təşkil etməyə, istehsalçılar və istehlakçılarla iqtisadi cəhətdən sərfəli olan kommersiya əlaqələrini yaratmağa, minimal tədavül xərcləri ilə və minimum ehtiyatlarla mal hərəkətinin optimal formalarını seçməyə imkan yaradır.

Buna görə də, maddi təchizatın və satışın müasir idarəetmə sistemi istehsal vasitələrinin bölgüsündə və mübadiləsində əmtəə-pul münasibətləri mexanizmindən, iqtisadi nəzarət və həvəsləndirmə prinsiplərindən geniş istifadə edir.

İqtisadi və sosial inkişafın müasir mərhələsində əmtəə-pul münasibətləri yeni, bazar mexanizminə xas olan məzmuna malik olmuşdur: onlar sahibkarlığın hərtərəfli genişləndirilməsi, xüsusi mülkiyyət mexanizminin inkişafı, cəmiyyətin şəxsi və milli rifahının artımı əsasında sosial problemlərin maraqlarına uyğun olaraq istifadə edilməlidir.

Əmtəə - pul mexanizmindən düzgün istifadə edilməsi sahibkarların təşəbbüslərinin ümumdövlət maraqları ilə uyğunlaşdırılması əsasında istehsalın, bölgünün, mübadilənin və istehlakın effektivliyinin artırılması amillərini nəzərə almağa imkan verir.

30

Bu da topdansatış kommersiya idarəetmə sisteminə əsaslı surətdə təsir göstərir.

Müəssisə və firmalar tərəfindən istehsal olunan məhsulun satışı bu prosesin əvvəlini, istehlakçılara çatdırılması isə - onun başa çatdırılmasını bildirir. Hər iki mərhələ ölkə iqtisadiyyatının stabil inkişafını və onun effektivliyinin qaldırılmasını təmin edir.

Kommersiya - vasitəçilik əməliyyatının sahələrarası sistemi üçün, bazarın inkişafı ilə, bir-biri ilə əlaqədə olan alış və satış funksiyalarını vahid bir proses kimi idarə etməyə obyektiv imkanlar yaranır. Kommersiya strukturları istehlakçıları maddi resurslarla təchiz etməklə yanaşı istehsalçılara təsir edərək, onları bazar tədqiqatlarına əsasən istehlakçılar üçün lazım olan keyfiyyətdə və çeşiddə məhsul buraxmağa vadar edir. İstehsal olunmuş məhsulu satmaqla onlar, eyni zamanda, istehsalı və bütün qeyri- istehsal dairəsini həmin məhsulla təmin olunması məsələsini də həll edir. Bu da öz növbəsində, mənfəətin artırılması, mal-maddi dəyərlərin dövriyyəsinin sürətləndirilməsi, istehsal fondlarından daha yaxşı istifadə olunması, əmək məhsuldarlığının artırılması, ehtiyatların və tədavül xərclərinin aşağı salınması və bunların nəticəsində - iqtisadiyyatın gəlirliyinin artırılması ilə bağlı olan imkanlara şərait yaradır.

Vasitəçi – ticarət halqasının fəaliyyəti hazırda aşağıdakı bir sıra prinsiplərə əsaslanmalıdır:

- Marketinq fəaliyyətində strateji planlaşdırmanın və idarəetmənin rolunun artırılması, bununla da istehsal və məhsulun istehlakının sabitliyini təmin etmək, iqtisadiyyatın bütün sahələrinin əmtəə

31

tədavülü dairəsinin etibarlı fəaliyyəti üçün şərait yaratmaq.

- Hər bir ölkə tərəfindən müəyyən mərhələdə həll olunan təsərrüfat- siyasi və sosial məsələlərdən asılı olaraq daha effektiv sahələrə maddi və maliyyə axınlarının yönəldilməsi üzrə iqtisadi prioritetlərin müəyyən edilməsi.

- Daxili imkanların hərtərəfli səfərbər olunması, maliyyə və maddi resurslardan səmərəli istifadə və onlara qənaət edilməsi.

- Məhsulun göndərilməsi və daşınması zamanı bazar dövriyyəsinin bütün iştirakçıları: istehsalat birlikləri, kommersiya-vasitəçi firma və şirkətlər, nəqliyyat və digər təşkilatlar tərəfindən təsərrüfat müqavilələri, kontraktları, sifarişləri ilə şərtlənmiş qarşılıqlı hüquq və vəzifələr əsasında müqavilə öhdəliklərinə əməl olunmasına görə məsuliyyətin artırılması.

- Müəssisələr tərəfindən buraxılan məhsulun satışı və maddi resursların alışı prosesinin təşkilinin səmərəli formasının yaradılması.

- Alıcıların tələblərini keyfiyyətli və səmərəli surətdə ödəməyə maddi resurslarla çevik manevr edilməsinə, onların dövrililiyini sürətləndirməyə imkan verən iqtisadi şəraitin yaradılması və müvafiq marketinq alətlərindən istifadə olunması.

Kommersiya əlaqələrinin formalaşdırılması prinsiplərinə əməl olunması, vasitəçi-ticarət sistemə istehsala fəal təsir etməyə, bu və digər mal və xidmətlərə olan tələblə təklif arasında uyğunsuzluğu tapmağa,

32

malgöndərənlərlə istehlakçılar arasında səmərəli kommersiya əlaqələrinin formalaşmasına imkan yaradır.

Satıcılarla alıcılar arasında olan kommersiya əlaqələrinin təkmilləşdirilməsi, xüsusilə malların göndərişi üzrə birbaşa uzunmüddətli əlaqələrin inkişaf etdirilməsi, obyektiv qanunauyğunluqdur və az məsrəflərlə daha çox son nəticələrin əldə edilməsinə yönəldilmiş bütün bazar mexanizminin tərkib hissəsini təşkil edir.

Problemi daha yaxşı başa düşmək üçün kommersiya əlaqələrini bir iqtisadi kateqoriya kimi və onun növü kimi nəzərdən keçirək.

İqtisadi nəzəriyyə və təcrübə ona əsaslanır ki, istehsalat-texniki təyinatlı məhsullarla satış üzrə iqtisadi əlaqələr, malgöndərənlərlə istehlakçılar arasında , həmçinin tədavül prosesində onlarla vasitəçi-ticarət strukturları yaranan bütün qarşılıqlı iqtisadi, hüquqi və təşkilati münasibətlərin toplusunu nəzərdə tutur.

Kommersiya əlaqələrinin formalaşmasına cəmiyyətin iqtisadi inkişaf mexanizminə, ictimai istehsalın miqyasları, onun sahə strukturunun mürəkkəb olması, sənayedə ixtisaslaşma və kooperasiyanın dərinləşməsi prosesi, cəmiyyətdə istehsal, istehlak olunan məhsulun miqdarı və keyfiyyəti təsir göstərir. Kommersiya əlaqələrinin formalaşmasında, onların strukturunda və təşkilindən tədavül dairəsinin həcmləri və iqtisadi göstəriciləri (məsələn, topdansatış, satışın həcmi, tədavül xərcləri, vasitəçi-ticarət təşkilatlarının gəlirləri) çox asılıdır.

Bütün bunlar müasir iqtisadi şəraitdə kommersiya əlaqələrinin formalaşmasının xüsusiyyətlərini, onların

33

təşkilinin xarakterini və onların idarəedilməsinin metodologiyasını müəyyən edir.

Kommersiya əlaqələrini aşağıdakı əlamətlərinə görə qruplaşdırmaq olar:

- Dolğunluğuna görə;

- Sahəvi strukturuna görə;

- Bazar strukturuna görə;

- Topdansatış-kommersiya təşkilatlarının iştirak dərəcəsinə görə;

- Malgöndərişinin təşkili formalarına görə;

- Fəaliyyətin davam etmə müddətinə görə.

Bazar mexanizmilərinin inkişafı zamanı mal hərəkətinin dolğunluğu əlaməti xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Kommersiya logistikasındakı əsas elementləri nəzərə almaqla, kommersiya əlaqələri dolğunlaşma axınları əlamətinə görə bölünür. Dolğun axınları: mal resursları axınları, nəqliyyat axınları, informasiya axınları, enerji axınları və əmək resursları axınları aid edilir; dolğun olmayan axınlara – elmi-tədqiqat və təcrübə konstruktor işləmələri axınları, yeniliklər, əsas fondlar, nizamnamə kapitalı və kapital qoyluşu axınları aid edilir.

Bu əlamət, qarşılıqlı sərfəli əsaslanan ticarət-iqtisadi, maliyə valyuta, elmi-texniki əməkdaşlıq kimi çoxməqsədli çevik sistem olan xarici iqtisadi əlaqələr zamanı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu əlaqələrin bütün

34

üzvlərinin səyləri, vasitəçi-ticarət strukturları tərəfindən xarici bazarda təşkil olunmuş mal axınlarının intensiv səviyyəsinə əsaslanan beynəlxalq mal yeridilişi kanallarının inkişaf etmiş strukturunun yaradılmasına yönəldilmişdir.

2. Kommersantın iş vaxtının çox hissəsini müxtəlif kommersiya sövdələşmələri ilə əlaqədar olan işgüzar danışıqlara və işgüzar yarışmalara sərf olunur. Dünya təcrübəsi bu sahədə müxtəlif tövsiyyələr toplamışdır ki, bunlardan da ən geniş yayılmışları bunlardır.

Əgər siz tezliklə saziş bağlamağa can atırsınızsa, onda əvvəlcədən partnyorunuza əməkdaşlığa hazır olduğunüzu nümayiş etdirin. Buradan başlayaraq sizin danışıqlar aparmaq bacarığınız qüvvəyə minir. Sürətlə, ekspromt şəkildə aparılmış danışıqlar, bir qayda olaraq, müsbət nəticələr vermir, belə ki, bu halda, bir tərəfin və ya hər iki tərəfin danışıqlara hazır olmaması özünü biruzə verir.

Danışıqlara başlamazdan öncə, istər şəxsi görüş və ya telefon danışıqları olsun, nə söyləməli olduğunuzu dəqiq qərarlaşdırın, danışığın başlanğıcına daha çox reaksiya variantlarını düşünün və müsbət cavaba hazır olun. Özünüzü təqdim etdikdən sonra, elə ilk sözlərlə potensal müştərinin diqqətini ələ almağa çalışın. Məsələn “ Bizim malları satmaq barədə sizinlə müqavilə bağlamaq istəyirik”.Sizin ticarət firmanızı biz sanballı və perspektivli hesab edirik.

Danışıqları çox qısa, lakin aydın və nəzakətlə aparmağa çalışın..Əgər zərurət olarsa, yeni görüşün dəqiq yerini və vaxtını təklif edin.

35

Sazişin bağlanmasına təkan verə biləcək atmosferi düşünmək və yaratmaq lazımdır. Görüşün təşkil ediləcəyi yer əlverişli, rahat olmalı və elə olmalıdır ki, görüşə heç kim mane olmasın.

Danlşlqların sxemini belə qurmaq olar: salamlamaq təqdim etmək, və kommersiya sövdələşməsinin xarakterinə giriş vermək, danışıqların gedişatı barədə təkliflər vermək, öz təklifinizi və öhdəliklərinizi tam təfsilatı ilə izahı, dialoq, danışıqların başa çatması və s.

Yadda saxlayın: başınızda və ya kağız üzərində müxtəlif variantlar olduqda , danışıqlar aparmaq bir qədər asand olur.

Hər şeydən əvvəl partnyorunuzun sizin əmtəələrə tələbatı olub-olmadığını, onları almaq hüququ olmasını (lisenziya və s) və onların dəyərini ödəmək imkanlarını müəyyənləşdirin. Bilin ki, sizin danışıqlardakı partnyorunuz sizin kimi danışıqlara yüksək səviyyədə hazır ola bilər, partnyorun vəziyyətini, onun məqsədlərini biliir və sizin vədlərə uymadan öz fikirlərini məntiqi arqumentlərlə söyləməyi bacarır.

O sizin kimi, öz firmasının maraqlarını təmsil edir, sizin işgüzar təkliflərinizin müsbət və mənfi tərəflərini ciddi götür-qoy edir. Danışıqlarda bu cür mövqe, sizi əks tərəfə qarşı neqativ üsullardan istifadə etməkdən çəkindirər, məsələn danışıqları uzatmaq yolu ilə əks tərəfi bilərəkdən tarazlıqdan çıxarmaq, əsəbləşdirmək və s. Danışıqların müvəffəqiyyətlə davam etməsi üçün danışıqlar başlanan kimi partnyorunuzla ümumi mövqe tapmağa çalışın. Danışıqlara müzakirə predmetinin ən mühüm aspektlərindiən (konkret əmtəənin alınması zəruriliyi) başlamaq, sonra isə

36

prinsipial məsələlər üzrə razılığa gəlmək (mal göndörişinin miqdarı, müddətlər və s. ) və yalnız bundan sonra detdllara (nəqliyyat növü) keçmək lazımdır. Lakin təkcə öz maraqlarınız üzərində dayanmayın, onda əks tərəf özü üçün heç bir üstünlük görməyəcək. Partnyorunuza müraciətdə onu bu sahədə bir mütəxəssis kimi dəyərləndirdiyinizi eyhamla vurğulayın.

Danışıqların gedişinə danışıq tərzi böyük təsir göstərir. Tez-tez və yüksəkdən danışmayın həmsöhbətinizdə belə təsəvvür oyana bilər ki, siz öz fikrinizi ona sırımaq istəyirsiniz. Əgər siz həddən artıq yavaş və aydın olmayan tərzdə danışsanız , onda həmsöhbətiniz sizi düzgün başa düşmək üçün qarşılıqlı suallar vermək məcburiyyətində qalacaq. Tələsməyin çün ki, həmsöhbətinizə çatdırdığınız yeni informasiyanı düşünüb anlamaq üçün müəyyən vaxt tələb olunur.Tutaq ki, siz məmulatı yəni əmtəəni və ya ondan istifadə metodunu nümayiş etdirmək istəyirsiniz. Müştəriyyə potensial istehlakçı kimi bu halda necə hrəkət edəcəyi barədə düşünməyə imkan verin. Məhsulun nə qədər sadə və mürəkkəb olmasından asılı olmayaraq, məhsulu nümayiş etdirməkdə məqsəd onun köməyi ilə nə etmək mümkün olduğunu göstərməkdən ibarət olmalıdır, bunu necə etmək yox. Potensial istehlakçı həmin məhsulun onun üçün faydalılığını görəndən sonra, prossesin mürəkkəbliyindən asılı olmayaraq onu əldə etməkdə maraqlı olacaq.

Danışıqları ətraflı müzakirəyə ehtiyacı olan məsələlərdən başlamayın, bu danışıqların pozulmasına səbəb ola bilər. Bu məsələlərə tədricən yaxınlaşın.

İnandırıcı olmaq üçün fikirlərinizi qısaca və aydın arqumentləşdirin, vədlərdə və boş sözlərdən çəkinin.

37

Lazımi dözümlülük nümayiş etdirin. Razı olmadığınızı sakit formada ifadə və izah edin, bu zaman insan ləyaqətini alçaldan kəskin sözlərə və ifadələrə yol verməyin.

Öz fikirlərinizi inkişaf etdirmək üçün imkan daxilində partnyorun söylədiklərindən istifadə edin. “Mən bir daha Sizin təklifinizin üzərində dayanmaq istərdim” Qarşılıqlı sualların köməyi ilə həmsöhbətinizi düz başa düşüb-düşmədiyinizi dəqiqləşdirin: “Əgər mən Sizi düz başa düşdümsə”

Elə olur ki, danışıqlar düyünə düşür. Onda problemə əks tərəfdən nəzər yetidin. Lakin öz məqsədinizi (əmtəəni satmaq) nəzərdən qaçırmayın. Əsas məqsədi güdərək, xırdalıqlarda güzəştə də getmək olar.(ödəniş haqqının gecikdirilməsi forması).

Danışıqlardan sonra onların məzmununu yazılı surətdə təsdiq etmək məqsədə uyğundur, məsələn protokol tərtib etmək və ya müqavilə bağlamaq.

Danışıqların müvəffəqiyyətlə və ya nəticəsiz başa çatmasından asılı olmayaraq, onun yekunları firmada müzakirə və təhlil olunmalıdır.

Danışıqların nəticələrini təhlil etmək üçün aşağıdakı mövqelərdən istifadə etmək lazımdır.

1. Məqsədə nail olmaq2. Mövcud nəticələrə nail olmağın səbəbləri,

gələcək üçün nəticələr çıxarılması3. Danışıqlara hazırlıq4. Partnyora qarşı istiqamətlənmə5. Danışıqlar nəticəsində fəaliyyət sərbəstliyi

38

6. Arqumentlərin səmərəliliyi (göstərdiyin hansı arqumentlər inandırıcı olub

7. Çatışmamazlıqlar. Qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olunmadığı üçün hansı tədbirlər görülməlidir.

8. Gələcəkdə məsələlərin müvəffəqiyyətlə həll edilməsi üçün təkliflər verilməsi.

3. Marketinq – bazar münasibətlərinin inkişafının qanunauyğun nəticəsidir. Bazar münasibətləri prinsiplərinin Azərbaycan təcrübəsinə yeridilməsi 1990-cı illərin əvvələrindən başlayan əmtəə - pul münasibətlərinin inkişafı ilə müşahidə olunur.

Mütəxəssislərin əsas nəticəsi ondan ibarət olmuşdur ki. 1990-cı illərdə Avropa iqtisadiyyatında maddi istehsal dairəsinin xüsusi çəkisi, xidmət sferasının artımı şəraitində daimi olaraq aşağı düşməkdə davam etmişdir.

Kommersiya xidmətlərinin inkişaf etməsi ilə Azərbaycan iqtisadiyyatı servis xarakteri daşımağa başlayır ki, bu da onu tədricən istehsalçıların iqtisadiyyatından istehlakçıların spesfik tələblərinin tam və dolğun ödənilməsi iqtisadiyyatına çevirir.

Servis xidmətlərinin geniş surətdə göstərilməsi istehsal və tədavülün effektiv fəaliyyətinin son nəticəsini müəyyən edən əsas amilə çevrilir. Bu ölkə iqtisadiyyatında yeni mərhələdir və onun inkişafının daha mütərəqqi mərhələsinin başlanmasından xəbər verir.

“Xidmət anlayışı” ikili məna daşıyır:

1. Digərlərinə fayda verən fəaliyyət.

39

2. Kiməsə təqdim olunan təsərrüfat rahatlıqları.

Belə söyləmək olar ki, məhz xidmətlər müəyyən mənada cəmiyyətin inkişaf səviyyəsini: onun məhsuldar qüvvələrini və mənəvi vəziyyətini özlərində təcəssüm etdirir. Buna görə də, xidmətlərin göstərilməsi tədricən vasitəçi-kommersiya fəaliyyətinin müstəqil bir növünə çevrilir və bunları da istiqamətlərinə görə iki böyük müstəqil qrupa bölmək olar.

1. İstehsalat istehlakına yönəldilmiş və hüquqi şəxslərə (sənaye və yaxud digər firmalar və şirkətlər) göstərilən xidmətlər.

2. Fərdi son istehlaka yönəldilmiş bir qayda olaraq, fiziki şəxslərə göstərilən xidmətlər (əhaliyə).

Bundan belə çıxır ki, xidmətlər kommersiya obyektinə çevrilir və kommersiya firmasının faydalı iqtisadi fəaliyyətinin nəticələrinə təsir göstərir. Xidmətin keyfiyyəti nə qədər yüksəkdirsə, göstərdiyi firmaya daha çox xeyir verir (gəlir gətirir).

İSO 8402-86 standartına əsasən xidmətin keyfiyyəti - onun xassələri və xarakteristikaları ilə müəyyən olunur ki, bunlar da xidmətlərə müəyyən tələbatları ödəmək qabliyyətini göstərir.

Xidmət kommersiyasının konsepsiyası – cəmiyyətin tələbatlarının maksimal ödənilməsi məqsədilə xidmət marketinqindən, kommersiya logistikasından istifadə etməklə effektiv alqı-satqı prosesinin təşkili üçün yüksək keyfiyyətli vahid istehsal, kommersiya, institusional və sosial xidmətlər kompleksinin yaradılmasını nəzərdə tutur.

40

Müştərilərin servis xidməti kommersiyasının və eyni zamanda, iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış kommersiya əlaqələrinin geniş inkişafı topdansatış kommersiya fəaliyyətinin strukturuna və idarəetmə formalarına fəal təsir göstərir.

Bu da xidmət kommersiyasının müasir sosial cəhətdən istiqamətləndirilmiş bazarda inkişafının bir sıra nəzərı əsaslarını şərtləndirir.

Birincisi, xidmətlərin və eyni zamanda, bütün xidmət sferasının infrastrukturalı strukturunu ayırmaq lazımdır. Bu, infrastrukturun, iqtisadiyyatın əsas sahələrinin və qeyri-istehsal sferasına xidmət göstərən təminedici bir sistem kimi mahiyyətindən irəli gəlir. Xidmət kommersiyası xidmət sferasının bir sahəsi kimi infrastrukturun ən vacib elementlərindən biri olmaqla onun tərkibinə daxildir. Bu zaman əhaliyə göstərilən xidmətlər sosial infrastrukturunun yerinə yetirdiyi məsələlərin tərkibinə daxildir.

İkincisi, müştərilərə göstərilən xidmətlərin müxtəlifliyi onların dərindən sistemləşdirilməsini, təsnifləşdirilməsini və tipləşdirilməsini tələb edir. Bu tələb, onların sahəvi və məqsədli istiqamətlənməsindən, tarifləşdirmənin şərtlərindən, qiymətyaranmadan, gəlirlilikdən və digər əlamətlərdən irəli gəlir. Dünya nəzəriyyəsi və təcrübəsində bu məsələlərin həllinə müxtəlif yanaşma və variantlar mövcuddur. Bu cür təsnifləşdirmənin variantlarından biri aşağıdakılardan ibarətdir:

- İstehsal və qeyri - istehsal xidmətlər;

- satışdan əvvəl və satışdan sonra xidmətlər;

41

- nəqliyyat və ekspedisiya – anbar xidmətləri;

- logistik xidmətləri;

- informasiya-kommersiya xidmətləri;

- marketinq xidmətləri və proqnozlar;

- reklam xidmətləri ;

- kassa-hesablaşma və digər bank xidmətləri;

- diller, broker və distribütor xidmətləri;

- agent və komisyon xidmətləri;

- sığorta xidmətləri;

- konsaltinq xidmətləri.

Aydındır ki, bu siyahi heç də tam siyahi deyildir. Burada ancaq vasitəçi-kommersiya təşkilatları tərəfindən müştərilərə göstərilən xidmətlərə nümunəvvi yanaşma təmin olunmuşdur.

Bütün xidmətlər həm də aşağıdakılara görə fərqləndirilir:

- kapital qoyluşlarının ölçüsünə görə;

- icraçıların ixtisas dərəcəsinə görə;

- xidmətlərin göstərilməsi ilə bağlı olan texnoloji proseslərin mürəkkəbliyinə görə;

- xidmət olunan müştərilərin sosial tərkibinə görə.

Üçüncü, xidmətlər problemlərinin vacib nəzəri baxışı –onların kommersiya obyekti kimi nəzərdən

42

keçirilməsidir. Əvvələr qeyd olunduğu kimi, xidmətlər alqı-satqı predmetidir, yəni onlar kommersiya fəaliyyətinin obyektidir. Bu cür kommersiyanın xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bundan alınan gəlir iki mənbəyə: birbaşa və dolayı mənbələrə malikdir. Birinci – xidmətin müştəri tərəfindən ödənişi; ikincisi isə satılan malın satışından qabaq xidmətlərin göstərilməsi nəticəsində (məsələn, alıcının sifarişinə əsasən parçanın qabaqcadan biçilməsi və s.) rəqabət qabliyyətinin artması ilə şərtlənmişdir. Statistik qiymətləndirmələrə görə, xidmətlərin vaxtında göstərilməsi nəticəsində gəlir orta hesabla 10-12 % artır. Buradan belə nəticə çıxır ki, xidmətlərin kommersiyası – çox spesifik bir kateqoriyadır. Bir tərəfdən ona malların topdansatışının həcmləri, digər tərəfdən isə - xidmətlərin özünəməxsus mal kimi satışı mənbələrinin ölçüsü təsir edir.

Bu, o deməkdir ki, vasitəçi-kommersiya firmasının topdansatış mal dövriyyəsi yerinə yetirilən xidmətlərin həcmindən asılı olan funksiya şəklində göstərilə bilər:

Q = f (S)

Burada, Q - topdansatış bazarda satılan məhsulun topansatış dövriyyəsi, S - yerinə yetirilən xidmətlərin həcmi.

Bu zaman mal dövriyyəsinin göstərilən xidmətlərin həcmindən elastikliyi anlayışı tətbiq oluna bilər:

K (S)= Q0 – Q1 X S0- S1

S0- S1 Q0- Q1

43

Mal dövriyyəsinin göstərilən elastiklik əmsalı məhsulun topdansatışı göstərilən xidmətlərin həcminin 1 faiz dəyişməsi (Q0 – Q1) göstərir.

Əgər belə olunan K(S )> 1 olarsa, mal dövriyyəsi göstərilən xidmətlərdən elastik olur. Bu zaman satış qiymətlərini əvvəlki səviyyədə saxlamaq olar. K (S)< 1 olarsa, satış qiymətlərinin artırılması mümkün hesab edilə bilər.

Tamamilə aydındır ki, xidmətlər, əsasən, duyulmayan və hiss olunmayandır, onlar nəyə isə yiyələnməyə gətirib çıxarmır. Xidmətlər bazarı istehsal ilə malların (xidmətlərin) istehlakı arasında əlaqələndirici halqa olaraq, onların təkrar istehsalının mütənasibliyini təmin edir. Xidmət bazarının malların istehsalından əsas fərqi – xidmətin istehsalının, istehlakının eyni bir vaxt ərzində baş verməsi və onun saxlanılma üçün mümkün olmamasıdır bu da tələbin bazarda nizamlanmasına şərait yaradır, xidmətlərlə ticarəti məhsullarla ticarətdən fərqləndirir.

Bir qayda olaraq, xidmətlər istehsalçılarla istehlakçılar arasında birbaşa əlaqələrə əsaslanır.

Ədəbiyyat


2. Коммерческое дело. М.: Экономика. Учебник, 1992.

3. Azərbaycan konstitusiyası. Bakı, 19954. F.Kotler. Marketinqin əsasları. 1992.

44

5. Ələsgərov F.N.. İstehlak malları bazarı: idarəetmə formaları və metodları. Bakı. “Azərnəşr”, 1993.

6. Лайс Г.Маркетинг. М. Машиност. 19927. Ancoff U. Gələcək korporasiyanın

planlaşdırılması. M. 1989.8. Nesterenko V.A. Bazar infrastrukturu. Kişinyev,

1990.9. P.S.Zavyalov, V.İ. Demidov, Müvəffəqiyyətin

düsturu: marketinq. M. Beynəlxalq münsibətlər, 1991.

MÖVZU 3.

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN İNFORMASİYA TƏMİNATI

Açar sözlər

İnformasiya, bazar konyukturu, alış motivləri, tendensiya, tələb, təklif, kommersiya riski, keyfiyyət, kommersiya sirri, kommersiya məxfiliyi, sənaye şpionluğu, kommersiya sirrinin daşıyıcısı, mal şpionu, xidmət nişanı, kollektiv işarə.


Kommersiya məlumatı hansı funksiyaları yerinə yetirir. Müxtəlif əmtəə və xidmətlər bazarında yaranmış şərait haqqında. Kommersiya informasiya mənbəyi kimi. Kommersiya informasiyasının ən mühüm mənbəyi. Kommersiya informasiyasında tədqiqatların keçirilməsi. Xarici statistik məlumatların təhlili. Kommersiya sirrinin müdafiə təminatı. Təmiz informasiya istehsalının və

45

satışının yayılması. Kommersiya sirri anlayışı kommersiya nöqteyi–nəzərdən. Kommersiya sirrinə nələr aid edilir. Kommersiya işində mal nişanının rolu. Mal nişanının reqistrasiyası. Kollektiv nişanə. Mal nişanından istifadə.

Bilməli

- Kommersiya məlumatı, yəni müxtəlif mal və xidmətlərin bazarda yaranmış situasiyası haqqında məlumatlar barədə bilgilləri ümumiləşdirməyi;

- Kommersiya sirri, kommersiya məxfiliyi məsələlərini;

- Kommersiya məxfiliyinin daşıyıcısı anlayışını;- Məxfiliyin bazar təsərrüfatı şəraitində istehsalçını

hansı təhlükələrdən qoruduğunu;- Kommersiya sirrinin qorunmasının dünya

təcrübəsi;- Kommersiya sirrinin qorunması üçün qəbul edilən

qanunları;- İşgüzar məlumatları;- Texniki məlumatları;- Kommersiya sirrinin qorunmasının təminatı üçün

3 əsas bloku ayırmaq;

Bacarmalı

- Kommersiya məlumatları, anlayışı və kommersiya sirri, bunları bir-birindən fərqləndirən hansı cəhətlər var;

46

- Kommersiya sirri və onun müdafiəsinin təminatı şərtlərini izah etməyi;

- Kommersiya məxfiliyinin daşıyıcısını nou xauda, sxem, sənəd, texnologiya, məlumat, nümunə, kommersiya məlumatlarından fərqləndirməyi;

- Kommersiya sirrinin qorunmasının dünya təcrübəsini təhlil etməyi;

- Kommersiya sirri haqqında qəbul edilən qanunların mahiyyətini açıqlamağı;

- Kommersiya sirrinə nə aiddir, onların oğurlanması, məlumatların sızmasından qorumaq üçün lazım olan vasitələr göstərməyi;

- İşgüzar məlumatların növlərini texniki məlumatlardan fərqləndirməyi;

- Kommersiya sirrinin qorunmasının zəmanəti kimi kadr seçiminin, onların tərbiyəsinin rolunu izah etməyi.

Test sualları

1) Kommersiya məlumatları anlayışı və kommersiya sirri.

2) Kommersiya sirri və onun mühafizəsinin təminatı.

3) Kommersiya fəaliyyətində mal nişanlarının rolu.4) Mal nişanının qeydiyyatı.5) Kommersiya sirri nədir?6) Kommersiya məxfiliyi nədir?7) Kommersiya məlumatlarının kommersiya

sirrindən fərqi nədədir?8) Kommersiya məxfiliyinin daşıyıcısı kimdir?9) Sənaye cəsusluğunun mahiyyəti nədir?10)İşgüzar məlumatlara nə daxildir?

47

11)Texniki informasiyaya nə daxildir?12)Kommersiya sirrinin müdafiəsinin təmin edilməsi yolları hansılardır?13)Kommersiya işində mal nişanının rolu nədir?14)Əmtəə nişanının qeydiyyatı nə cür aparılır


KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN İNFORMASİYA TƏMINATI

P L A N

1.Kommersiya sirri və onun qorunması.

2. Kommersiya fəaliyyətini həyata keçirən hüquqi şəxslərin təşkilati-hüquqi formaları

1. Bazarın əmtəəyə qarşı tələbləri haqqında informasiya ticarət müəssisələrinin alıcılara təklif edəcəkləri əmtəə və xidmətlər üzrə düzgün seçim etmələri üçün zəruridir. Buna görə də kommersiya xidməti idarələri əmtəələrin xüsusiyyət və cəhətlərini, habelə onların alıcıların tələblərinə nə dərəcədə cavab verdiklərini yaxşı bilməlidir. Həmçinin, əmtəələrin “həyat dövrünə”, yəni əmtəənin bazarda qaldığı dövrə də diqqət yetirmək lazımdır. Əmtəənin

48

rəqabətqabiliyyətliliyi haqqındakı införmasiya da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. O, əmtəəni anoloji əmtəələrdən konkret istehlakçının tələbatlarını təmin etmə dərəcəsinə görə fərqləndirən xüsusiyyətlər məcmusu kimi müəyyən olunur. Yəni, əmtəənin bu qabiliyyəti rəqabət şəraitində uğuru təmin edəcəkdir.

Nəzərə almaq lazımdır ki, əmtəə üzrə qiymət onun keyfiyyəti ilə birbaşa əlaqədədir. Tez-tez istehlakçılar düşünürlər ki, yüksək qiymətlər əmtəənin yüksək keyfiyyətindən və əksinə, aşağı qiymətlər – aşağı keyfiyyətdən xəbər verir. Buna görə ticarət müəssisəsinin kommersiya bölmələri əmtəələr üzrə qiymətlərin ən qiymətlərin ən layiqli formada onların keyfiyyətini əks etdirdiyi haqqında informasiya sahib olmalıdır. Bu zaman əmtəənin bazarda qəbulolunma dərəcəsini,onun haqqında müsbət ictimai rəylə müəyyən olunan nüfuzluğunu da nəzərə almaq lazımdır. Bununla əlaqədar, nüfuzlu qiymətlər anlayışın da mövcuddur. Yəni, elə kateqoriyalı alıcılar, var ki, onlar qiymətləri aşağı olan əmtəələri keyfiyyətsiz hesab edərək almırlar. Buna görə də, əmtəə və xidmətlər üzrə qiymətləri təyin edərkən müəssisə qiymətlərin konkret alıcı qrupları tərəfindən təyin olunan yuxarı və aşağı hədləri haqqında informasiyaya malik olmalıdır.

Bazarı əmtəəyə qarşı tələbi haqqındakı informasiyanı öyrənərkən əmtənin qablaşdırılmasına və reklam tərtibatına xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Onlar əmtəənin üstünlüklərini qeyd etməli, onun realaşdırılmasına sürətlənməsinə şərait yaratmalıdırlar və s.

Kommersiya xidməti idarələri əmtəə haqqındakı informasiyanın genişliyi və çox tərəfliliyini nəzərə

49

alaraq onun öyrənilməsi və təhlilinə kompleks şəkildə yanaşmalıdır.

Bazar konyunkturu haqqında informasiya kommersiya xidməti bölmələrinə bazarda və onun seqmentlərində tələb və təklifi, bazaarın həcm və xarakterini, qiymətlərin səviyyəsini, bazar rəqabətinin şərtlərini və başqa aspektləri zəruri kommersiya qərarlarının qəbul edilməsi məqsədilə tədqiq etməyə imkan verir.

Kommersiya informasiya məlumatı dedikdə, müxtəlif əmtəə və xidmətlər bazarında yaranmış şərait haqqında xəbərlər başa düşülür.

Kommersiya informasiya məlumatı ticarət firmalarına öz fəaliyyətlərinin təhlil etməyə, planlaşdırmağa və nəticələri üzərində nəzarətin həyata keçirilməsinə imkan verir.

Kommersiya informasiya mənbəyi kimi, konkret əmtəələr üzrə marketinq tədqiqtları xidmət göstərə bilərlər. Lakin tədqiqatların keçirilməsinə, məlumatların toplanmasına və təhlilin aparılmasına pul vəsaiti qoymazdan əvvəl, xərclərin və mümkün nəticələrin əhmiyyətliliyinin müqayisəli qiymətləndirilməsini aparmaq zəruridir. Əgər kommersiya məlumatının istifadə olunmasından gələn mənfəət artımı onun əldə olunmasına çəkilən xərclər artımını üstələyərsə, onda marketinq tədqiqatlarınını aparılması, məqsədəuyğun hesab olunur.

Kommersiya informasiyasının mühüm mənbəyi kimi, ticarət firmasının daxili materiallarını və sənədlərini də hesab etmək olar, xüsusən də, mal dövriyyəsinin həcmi, satış xərcləri, əmtəə ehtiyyatları,

50

mənfəət, reklam xərcləri və digər məlumatları hesab etmək olar.

Kommersiya informasiyasının mənbələrindən biri kimi xarici statistika məlumatlarını və kütləvi informasiya vasitələrində bazarın vəziyyəti haqqında dərc olunan xəbərləri hesab etmək olar. Son vaxtlarda “təmiz informasıya istehsalını və satışını” özlərinin əsas fəaliyyət növünə çevirmiş müxtəlif firmalardan informasiya alınması çox geniş yayılmağa başlamışdır.

Kommersiya sirri anlayışı kommersiya nöqteyi - nəzərindən bilərəkdən gizli saxlanan iqtisadi maraqlardan və firmanın istehsal-təsərrüfat, idarəetmə, elmi-texniki və maliyyə fəaliyyətinin müxtlif tərəfləri və sferaları haqqında məlumatlardan ibarətdir ki, onların da qorunması rəqabət maraqları və firmanın iqtisadi təhlükəsizliyinə qarşı mümkün təhlükələrin olması ilə əsaslandırılır. Kommersiya sirri kommersiya üçün maraq doğurduğu andan sirr hesab olunur.

Beləlikə, aşağıdakılar kommersiya sirrinə aid edilir və informasiya sızmasının və onun oğurlanmasının müdafiə olunmasını tələb edir:

- maliyyə məlumatları;- məhsul və xidmətlərin qiyməti, texnologiyası barədə

məlumatlar;- işgüzar planlar və yeni məhsulun istehsalı planları;- müştəri və satıcıların, müqavilələr, referanslar və

planlar; Kommersiya sirrinin daşıyıcıları:- müəssisənin və

ya firmanın kommersiya müxtəliflikləri haqqında məlumatı olan şəxslərdir.

51

Kommersiya sirri: - bazar təsərrüfat şəraitində istehsalçını haqsız rəqabətdən qoruyur. Haqsız rəqabətə ticarət markasından gizli istifadə olunması, rəqibin məhsulunun saxtalaşdırılması, aldadıcı reklam, satınalma şantaj kimi müxtəlif qanuna zid hərəkətlər aid edilir. Bütün bunlarla bərabər sənaye cəsusluğda müəyyən yer tutur.

Sənaye cəsusluğu dedikdə:- kommersiya sirrinin təşkil edən məlumatların qeyri- qanuni toplanması məxfi informasiyanın hər hansı şəxs və ya müəssisə, onun sahibi tərəfindən qeyri- qanuni istifadə olunması nəzərdə tutulur. Sənaye cəsusunun əsas obyekti: - müəssisənin kommersiya sirrini daşıyan hər hansı maddi və ya qeyri maddi obyektlər nəzərdə tutulur.

ABŞ, Almaniya, Yaponiya, Çin və digər ölkələr kommersiya sirrinin qorunması müvafiq hüquqi bazaya söykənən sənaye müxtəlifliyi sistemi ilə tənzimlənir.

Beynəlxalq aləmdə informasiyanın qorunub saxlanmasına mükəmməl sahib olan, onun təkmilləşməsində, qanunvericiliyin möhkəmlənməsində böyük rola sahib olan ABŞ-dır.

ABŞ-1979-cu ildə”Kommersiya sirrinin qorununb saxlanması” haqqında qanun qəbul etdi. Bu qanuna əsasən aşağıdakı informasiyalar kommersiya sirri adlanır:

- hamıya məlum olmadığı və ya kommersiya məqsədlərilə ondan istifadə edə biləcək müstəqil iqtisadi dəyərə malik olan informasiya,

- müdafiə üzrə ağıllı səylər informasiyası- informasiyanın dəyərinin göstərilməsi (alınıb-

satılmasına çəkilən xərclər)

52

- müxtəlif inf ormasiyaların qorunması və onlar haqqında tədbirlərin görülməsi.

Azərbailycanda kommersiya sirri haqqında qanun ilk dəfə 1992- ci ildə qəbul edilmişdir.

Kommersiya sirrinin qorunub saxlanmasında əsasən aşağıdakı formaları nəzərdə tutmaq olar.

- onun sahiblərinin maraqlarının qorunmasına yönəldilmiş hüquq normaları.

- Müəssisənin, firmanın rəhbərliyinin təyin etdiyi normalar (əmr, sərəncam, fərmanlar)

- Bu normalara riayət olunmasını təmin edən xüsusi struktur bölmələri.Yuxarıda qeyd etdiyimiz formalar bir-biriilə qarşılıqlı əlaqələndirilir.

İstehsal sirrlərinin qorunması üzrə dünya təcrübəsi göstərir ki, xalis inzibati tədbirlərdə nəticəyə zəmanət verilmir. Ona görədə sahibkarlar inzibati tədbirlərlə yanaşı, məxfi informasiyanın müdafiəsi prossesinə firmanın bütün əməkdaşlarının aktiv cəlb olunmasını həyata keçirirlər.

Mütəxəssislər hesab edirlər ki, sirrin qorunub saxlanmasının 80%-i işə qəbul edilən kadırların üzərinə düşür. Belə ki, yeni işə götürülən kadrlarla kommersiya sirrinin qorunub saxlanması haqqında ilk gündən tərbiyəvi iş aparılmalıdır. İş elə təşkil olunmalıdır ki, çalışan hər bir mütəxəssis ancaq öz vəzifəsini yerinə yetirsin və o əlavə məlumatlara nisbətən malik olmasın. Lakin bu o qədər də mümkün olmur odur ki, materialların sızması müəssisəyə xeyli ziyan vurulmasını minumuma endirir. Bütün bu deyilən və deyilməyən formaların qorunub saxlanmasında möhkəm dövlət qanunlarının olmamasını nəzərə alsaq da idarə və

53

müəssisələr bu sirlərrin qorunub saxlanması üçün 1 şöbə (spes otdel) adlanan şöbə yaradılar. Bu şöbə vasitəs ilə idarə və müəssisələrdə istehsalın həcminin, alqı-satqı kontragentlərin və digər sazişlərin bağlanmasında baş verəcək məlumatların qorunub saxlanmasına nəzarət edilir.

Kommersiya sirrinin qorunmasının bütün hallarında sənədlərə xüsusi diqqət yetirmək vacibdir. Çünki, ölkəmizdə kommersiya məlumatının əsas həcmi sənədlərdə saxlanılır.

2. Qüvvədə olan qanunvericilik hüquqi şəxsə aşağıdakı kimi tərif verir.

Təsərrüfat yoldaşlığı bir neçə şəxsin onlar arasındakı razılıq əsasında sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün birləşməsidir. Təsərrüfat yoldaşlığı tam yoldaşlıq və ya inam əsasında yoldaşlıq (kommandit) formasında yaradılır. Tam yoldaşlığın iştirakçıları və inam əsasında yaradılan yoldaşlığın yoldaşları fərdi sahibkarlar və ya kommersiya təşkilatları ola bilər.

Təsərrüfat cəmiyyətləri bir və ya bir neçə şəxs tərəfindən sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün cəmiyyətin mülkiyyətinə verilən əmlak (mülki hüquqlar) əsasında yaradılan cəmiyyətdir. Təsərrüfat cəmiyyətləri məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər, əlavə məsuliyyətli cəmiyyətlər, qapalı tipli səhmdar cəmiyyətlər və açıq tipli səhmdar cəmiyyətlər formasında yaradılır . Təsərrüfat cəmiyyətlərinin iştirakçıları vətəndaşlar və hüquqi şəxslər ola bilərlər.

Hüquqi şəxslərin yuxarıda adı çəkilən təşkilati-hüquqi formalarını daha yaxından nəzərdən keçirək.

54

İştirakçıları onlar arasında bağlanmış müqaviləyə uyğun olaraq yoldaşlıq adından sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan yoldaşlıq tam yoldaşlıq hesab olunur. Tam yoldaşlığın əsas fərqləndirici xüsusiyyəti onun iştirakçılarının yoldaşlığın öhdəlikləri üzrə bütün əmlakları ilə qeyri-məhdud birgə məsuliyyətidir. Bundan başqa, tam yoldaşlıq onun üzvlərinin təsərrüfat fəaliyyətində şəxsən iştirakını nəzərdə tutur, yəni konkret şəxs yalnız bir tam yoldaşlığın iştirakçısı ola bilər.

Tam yoldaşlıqda işlərin idarə edilməsi və həyata keçirilməsi əhəmiyyətli dərəcədə onun təsisat razılaşması ilə müəyyən olunur. Tam yoldaşlığın hər bir iştirakçısı əmanətin ölçüsündən asılı olmayaraq bir səsə malik olur.

Tam yoldaşlığın mənfəət və zərəri, əgər təsisat razılaşması və başqa müqavilə üzrə digər qayda nəzərdə tutulmayıbsa, onun iştirakçıları arasında onların əmanət kapitalındakı payına proporsional formada bölüşdürülür. İştirakçıların mənfəət və zərərdə iştirakdan kənarlaşdırılmasına yol verilimir.

Qanun təsərrüfat yoldaşlıqlarında əmanət kapitalının mütləq minimumunun olmasını tələb etmir. Buna görə də, verilmiş təşkilati - hüquqi forma fəaliyyət miqyaslarının yoldaşlıq iştirakçılarının xüsusi kapitalını üstələdiyi zaman istifadə oluna bilər.

Hazırki dövrdə Rusiyada tam yoldaşlıqlar əsas etibarilə hüquqi şəxsin bu təşkilati-hüquqi formasının iştirakçılarına qeyri-məhdud birgə məsuliyyətini tələb etməsi səbəbindən geniş intişar tapmamşdır. İnam əsasında yoldaşlıq iki kateqoriyadan olan iştirakçılardan ibarətdir: tam yoldaşlıq və əmanətçi yoldaşlar. Komplementarinin hüquq və öhdəlikləri, o cümlədən, yoldaşlığın öz əmlakı üzrə öhdəlikləri üzrə tam birgə

55

məsuliyyət daxil olmaqla, tam yoldaşlığın hüquq və öhdəlikləri ilə anolojidir. Konkret şəxs inama əsasən yaradılan yalnız bir yoldaşlıqda tam yoldaş ola bilər.

Kommanditistlərin hüquq və öhdəlikləri müqavilələrin təsisatçıları tərəfindən müəyyən olunur, məsuliyyət isə onların yoldaşlığın əmlakına qoyduqları əmanətlərin sərhədləri ilə məhdudlaşır.

İnam əsasında yaradılmış yoldaşlığın fəaliyyətinin idarə edilməsi yalnız tam yoldaşlar tərəfindən həyata keçirilir. Əmanətçi-iştirakçılar yoldaşlığı işinin idarə edilməsi və həyata keçirilməsində iştirak etmək, etibardan başqa formada onun adından çıxış etmək hüququna malik deyillər, onların səsvermə hüququ yoxdur. Kommanditistlərin inam əsasında yaradılmış əməkdaşlığın fəaliyyətində iştirakının əsas məqsədi yoldaşlığın mənfəətinin əmanət kapitalında onların payına düşən hissəsini əldə etməkdən ibarətdir.

İnam əsasında yaradılmış yoldaşlığın qeydiyyatı üçün ilkin kapitalın ilkin məbləği reqlamentləşdirilmir və müştərək sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında konkret razılaşma şərtlərindən ibarətdir.

Səhmdar cəmiyyət. Onlar Rusiyada kifayət qədər geniş yayılmışdır. Nizamnamə kapitalı müəyyən miqdarda səhmlərə bölünmüş cəmiyyətlər səhmdar cəmiyyətlər adını almışdır. Səhmdar cəmiyyətin iştirakçıları onun öhdəlikləri üzrə cavab vermirlər və cəmiyyətin fəaliyyəti ilə bağlı zərərlər üzrə onlara məxsus olan səhmlərin dəyəri həcmində risk daşıyırlar.

Səhmdar cəmiyyətlərin açıq və qaqpalı tipləri fərqləndirilir.

56

İştirakçıları onlara məxsus olan səhmləri başqa səhmdarların razılığı olmadan özgəninkiləşdirə bildiyi cəmiyyətlər açıq tipli səhmdar cəmiyyətlərdir. Bu zaman bütün arzu edənlər tərəfindən qanunlar və başqa hüquqi aktlarla təyin olunmuş şərtlərlə sərbəst şəkildə satılır. Açıq tipli səhmdar cəmiyyətlərin iştirakçılarının sayı məhdudlaşdırılmır.

Səhmdar təkcə təsisatçılar və ya əvvəldən müəyyənləşdirilmiş şəxslər dairəsi arasında bölüşdürülən cəmiyyətlər səhmdar cəmiyyətləri adlanır. Qapalı tipli səhmdar cəmiyyətin səhmdarlarının sayı 50- ni keçə bilməz.

Səhmdar cəmiyyətin nizamnamə kapitalı səhmdarlardan əldə edilmiş səhmlərin nominal dəyərindən formalaşır və qeydiyyat anında federal qanun tərəfindən təyin olunmuş açıq tipli cəmiyyət üçün əməyin ödənilməsinin minimal məbləğinin min mislindən, qapalı tipli cəmiyyətdə isə yüz mislindən az olmamalıdır.

Adi və səlahiyyətli səhmlər fərqləndirilir.

Hər bir adi səhm onun sahibinə eyni həcmdə hüquq verir və buraya aşağıdakılar daxildir: səhmdarların ümumi yığıncağında bütün məsələlər üzrə səs hüququ ilə iştirak imkanı, cəmiyyətin idarə edilməsi orqanlarında və onun nəzarət orqanlarında iştirak hüququ, dividendlərin ödənilməsi, cəmiyyətin ləğv edilməsi zamanı onun əmlakının bir hissəsinin əldə edilməsi üzrə və s.

Müxtəlif tipli səlahiyyətli səhmlərin sahiblərinin hüquqları qanunvericilik və konkret cəmiyyətin nizamnaməsi ilə müəyyən olunur.

57

Cəmiyyətin idarə edilməsini onun orqanları həyata keçirir:

Ali- səhmdarların ümumi yığıncağı;

Kollegial – müşahidə və ya direktorlar şurası;

Həm kollegial – idarəetmə, həm də tək şəxsli – direktor ola bilən icraedici.

İdarəetmə orqanlarının səriştələrinin bölüşdürülməsi cəmiyyətin nizamnaməsinə və səhmdar cəmiyyətləri haqqında qanunvericiliyin tələblərinə müvafiq olaraq həyata keçirilir.

Beləliklə, cəhmdar cəmiyyətin təməl əlamətləri və xüsusiyyətləri aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Cəmiyyət üzvlərinin onların öhdəlikləri üzrə məhdud məsuliyyətliliyi, onların əmanətlərinin, yəni mövcud səhmlərin məbləği bərabər kəmiyyəti (daha dəqiq desək, səhmdar cəmiyyətin iştirakçılarının məsuliyyəti yox, riski məhdudlaşır, belə ki, cəmiyyətin kreditorları qarşısında ayrıca götürülmüş səhmdar, ümumiyyətlə cavab vermir).

2. Səhmdar cəmiyyət yalnız öz əmlakı üzrə olan öhdəliklərə görə məsuliyyət daşıyır. Bu zaman o, səhmdarların cəmiyyətin işindən kənar öhdəliklərinə görə məsuliyyət daşımır və əksinə.

3. Səhmdar kapitalı ölçüsünə görə bərabər olan hissələrə bölünür. Səhmdarlar mənfəətin bir hissəsini, habelə müəssisənin ləğv edilməsi zamanı onun əmlakının bir hissəsini onların

58

səhmdar kapitalda paylarına proporsional şəkildə dividend şəklində əldə edirlər.

Ədəbiyyat

1. Ağamalıyev M.Q Kommersiya fəaliyyətinin təşkili. Bakı, 2004.


3. Azərbaycan konstitusiyası. Bakı, 1995.4. Novikov P.S. Mal hərəkəti və xalq istehlakı

mallarının satışı. Proqress nəşriyyatı. Krasnodar. 1998.

5. Хруцкий В.Е. Современный маркетинг. М.Финансы и статистика. 1991

6. F.Kotler. Marketinqin əsasları. 1992.7. Ələsgərov F.N. İstehlak malları bazarı: idarəetmə

formaları və metodları. Bakı, “Azərnəşr”, 1993.8. Məmmədov T.S., Ələkbərov Ə.Ə., Məmmədov

M.Q. Ərzaq malları ticarətinin təşkili. Bakı, “Maarif”, 1991.

9. Levşin F.M. Dünya əmtəə bazarlarının konyukturası: spesifik və varislik M.1992.

10. Sənaye mallarının marketinqi. Tərəqqi. 1992.

MÖVZU 4.

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN

PİSXALOGİYASI VƏ ETİKASI

Açar sözləri

59

Kommersiya etikası, mədəniyyət, nomenklatur nümayəndələr, pisxoloji portreti, məqsədyönlü, peşəkar təkmilləşmə, iradə və qətiyyət, azadlıq,qənaətçilik, inam, inadlılıq,dərrakəli, təsərrüfatçılıq.


Etika haqqında ilk dəfə Aristotilin fikirləri. Sivil sahibkar kommersant nesə olmalıdır. Kommersiyaya verilən şəxsi və professional tələblər. Sahibkar – kommersantın etik kodeksi. Sahibkar – kommersantın etikası. İşgüzar danışıqların təşkili və aparılması. Kommersiya işində işgüzar məktublar. Kommersiya risqi və onun azaldılması yolları.

Bilməli

- Kommersantın düzgün qarşılıqlı surətdə əlverişli olan müqavilələri bağlamaq bacarığını;

- Kommersiya fəaliyyətinə verilən profesional və şəxsi tələbləri;

- Sahibkar kommersantın etik kodeksi;- Kommersiya mədəniyyəti, onun daxili və xarici

amillərini;- Kommersiya mədəniyyətinin on əlamətlərini;- Hər bir kommersantın işgüzar adamın etketinə

uyğun olan profesional davranış vərdişlərinə malik olmasını;

- Danışıq və təqdimetmə qaydalarını, işgüzar söhbətlərin aparılma qaydalarını, telefon danışıqları, işgüzar yazışma qaydalarını, işgüzar adamın xarici görünüşünə, manerallarına verilən tələbləri və s.

60

- Kommersantın igüzar danışıqlarının təşkili və aparılması üçün qəbul etdiyi qərarları;

- Danışıqların tam aydınlıq və qarşılıqlı hörmətə əsaslanmalı olduğunu;

- Bilərəkdən aldatmaya, səlahiyyətdən sui istifadəyə, kommersiyada şübhəliliyə yol verilməməsini;

- Kommersiya işində işgüzar məktublar, onlara verilən tələbləri, sorğu, ofert, reklamasiya məsələlərini;

- Reklamasiyanın mahiyyətini;- Kommersiya riski və onun azaldılması üsullarını;- Riskin dərəcəsinin müəyyən edilməsi üçün

statistik və ekspert metodlarından istifadə olunmasını;

- Bazar iqtisadiyyatı şəraitində riskin azaldılması yollarını.

Bacarmalı

- Kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olanlara verilən professional və şəxsi tələbləri bir-birindən fərqləndirməyi;

- Sahibkar – kommersantın etiketinə daxil olan professional davranışları izah etməyi;

- Təqdimetmə və tanışlıq qaydalarını açıqlamağı;- İşgüzar söhbətlərin aparılmasındakı incəlikləri,

işgüzar yazışmalar və telefon danışıqlarının qaydalarını, xarici görünüşə, maneralara, geyimə verilən tələbləri, nitqə verilən tələbləri (izah etməyi);

- İşgüzar danışıqların aparılması və onun təşkil olunmasının xüsusiyyətlərini;

- Kommersiya işində işgüzar məktubların rolunu göstərməyi;

61

- Kommersiya riski və onun azaldılması üsullarını müqayisəli surətdə izah etməyi;

- Statistik metodla ekspert metodunu bir –birindən fərqləndirməyi;

Test sualları

1) Kommersanta qoyulan şəxsi və professional tələblərə nələr daxildir.2) Kommersantın etiketi dedikdə nə başa düşülür.3)Kommersantın etik kodeksi.4)İşgüzar danışıqların aparılması qaydaları hansı formada aparılır.5)Kommersiya işində işgüzar məktubların rolu nədən ibarətdir.

6) Kommersanta verilən şəxsi tələblər hansılardır. 7) Kommersanta verilən professional tələblərə nələr aid edilir. 8) Kommersantın etiketinə hansı xüsusiyyətlər daxildir. 9) Kommersantın etik kodeksi dedikdə nə başa düşülür.

10) İşgüzar danışıqların aparılması şəraitləri hansılardır. 11) Kommersiya riskinin növlərinə nələr aid edilir.


KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN PİSXALOGİYASI VƏ ETİKASI

P L A N

62

1.Kommersiya etikası

2. Kommersantın pisxoloji portreti .

Kommersiya etikası- müasir biznesin mövcud ola bimədiyi elə bir kateqoriyadır ki, onsuz kommersiyanın nəhəng potensialından effektiv istifadə etmək qeyri-realdır. Kommersiya etikası ictimai həyatın əsas məsələlərindən birinə çevrilmiş anlayışdır və o, sahibkarlığın etika və mədəniyyəti adını almışdır.

Kommersiya etikası- düzgünlüyə, açıqlığa, verilmiş sözə sadiqliyə, qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun olaraq, bazarda effektiv fəaliyyət göstərmək qabliyyətinə əsaslanan işgüzar etikadır.

Bizim ölkədə hazırda sahibkar təbəqəsinin fəal şəkildə formalaşması prosesi gedir. Sabiq partiya-təsərrüfat rəhbərliyinin yerinə ənənə və avtoritetindən, düşüncələrində ətalətdən uzaq olan yeni insanlar gəlmişdir. Məhz onlar iqtisadiyyat sferasında yenidənqurma prosesində ortaya çıxan yeni imkanları reallaşdırmağa başlamışlar. Azərbaycan sahibkarının sosial portreti ziddiyyətli, çoxsimalı, mürəkkəb və çoxmənalıdır. Bu yeni sinif müxtəlif sosial təbəqələrdən formalaşmışdır: əsas etibarilə “kölgə” strukturlarında fəaliyyət göstərmiş keçmiş illərin sahibkarlarından; sosial konversiyanı keçmiş və yeni iqtisadi məkanda öz yerini tapmış nomenklatur nümayəndələrindən; yaşları artıq 30-dan yuxarı olan və öz sənətlərində layiqli yer tutmaq niyyətində olan istehsalçılar və ziyalılardan; hələ özlərinə sənət seçə bilməyən, lakin artıq biznesin əlifbasını öyrənmiş gənc insanlardan və s. Bu yeni azərbaycanlıların, demək olar ki, hamısı biznesin etika və mədəniyyətini təsəvvürlərinə belə gətirmirlər. Bir çox yeni yaranmış biznesmenlər nüfuzdan çox, öz cibləri

63

haqqında düşünürlər. Buna görə də öhdəliklərin vicdanla yerinə yetirilməməsi, partnyorun maraqlarına laqeydlik göstərilməsi, hətta səmimi olaraq onu aldatmağa çalışma halları da olur.

Eyni zamanda, özlərinin vicdanlı adını ən yüksək dəyər hesab etmiş, bir çox Azərbaycan tacirlərinin, sənayeçilərinin və sahibkarlarının da adını çəkmək olar. Sahibkarların əksəriyyətinin riayət etdiyi işin həyata keçirilməsi prinsiplərinə istinad etmək olar. Bunlar arasında aşağıdakıları qeyd etmək olar:

Hakimiyyətə hörmət et. Hakimiyyət işlərin effektiv aparılması üçün zəruri şərtdir. Hər şeydə qayda olmalıdır. Bununla əlaqədar olaraq, hakimiyyətin qanuniləşdirilmiş dərinliklərindəki qayda-qanun gözətçilərinə hörmət bəslə.

Vicdanlı və ədalətli ol. Vicdanlılıq və ədalətlilik sahibkarlığın özülü, halal mənfəətin və işlərdə ahəngdar münasibətin ilkin şərtidir. Azərbaycan sahibkarları vicdanlılıq və ədalətlilik daşıyıcısı olmağa borcludur.

Xüsusi mülkiyyət hüququna hörmət et. Azad sahibkarlıq dövlətin əmin –amanlığının əsasıdır. Sahibkar alnında tər öz Vətəninin şərəfinə zəhmət şəkməyə borcludur. Belə həvəsi yalnız xüsusi mülkiyyətə dəstək verməklə təzahür etdirmək olar.

İnsanı sev və hörmət et. Sahibkarlıq tərəfindən zəhmətkeşi sevmək və ona hörmət bəsləmək özünə qarşı sevgi və hörmət hissi yaradır. Belə şəraitdə maraqların ahəngdarlığı yaranır, bu isə insanlarda ən rəngarəng qabliyyətlərin inkişafı üçün şərait formalaşdırır, onları özlərini bütün parlaqlıqları ilə əks etdirməyə sövq edir.

64

Sözünə sadiq qal. İşgüzar insan öz sözünə sadiq qalmalıdır: “Bir dəfə yalan danışsan, kim sənə inanacaq” İşdə uğur çox zaman ətrafdakı insanların sənə nə dərəcədə etibar etməsində asılıdır. İşgüzar insanın sözü möhürlü dövlət kağızından ölçüyə gəlməyəcək dərəcədə yüksək qiymətləndirilməlidir.

Öz vəsaitinlə yaşa. Öz gücünə görə iş götür. Hər zaman öz imkanlarını qiymətləndir. Öz vəsaitlərini nəzərə alaraq fəaliyyət göstər.

Məqsədyönlü ol. Hər zaman qarşına aydın məqsəd qoy. Arzuna çatmaq yolunda qəbul olunmuş sərhəddi aşma. Heç bir məqsəd mənəvi dəyərləri kölgə altına ala bilməz.

Belə bir qanunauyğunluq mövcuddur: xalqın təhsil və mədəni səviyyəsi nə qədər yuxarıdırsa, bu və ya digər cəmiyyət sivil iqtisadiyyat cığırı ilə nə qədər yüksəyə qalxırsa, onun daxilində insanlarla münasibətdə vicdansızlıq və ədalətsizlik elementləri də bir o qədər az olur. Ölkə nə qədər zəngindirsə, “oğurlanmaq”, “aldatmaq” tipli anlayışlar da bir o qədər utandırıcı və mənəviyyatdan kənar hesab olunur. Azərbaycanda iqtisadi pozğunluqlar və aldanışların hazırkı parlaqlığı, hər şeydən əvvəl, ölkədə yaranmış şəraitlə izah olunur: qanunverici bazanın zidiyyətliliyi və aşkarcasına kifayətsizliliyi, hakimiyyət strukturları tərəfindən bir çox idarəetmə rıçaqlarının itirilməsi, ödənişlərdə və əməkhaqqının ödənilməsindəki gecikmələr, habelə bazar münasibətlərinin həqiqi mədəniyyətini və sivil bazar qanunlarını bilməmək ilə izah olunur.

Xarici işgüzar dairələrdə belə hesab edirlər ki, Azərbaycanda işgüzar davranış üslubu vacib olmamaq, səliqəsizlik, sözünün üstündə durmamaq vərdişinin

65

olmaması və yerli sahibkarların xarici partnyorlardan şəxsən özü üçün həmişə nə isə almağa çalışmaq istəyilə fərqlənir. Bizim yeni yaranan işgüzar aləmin hətta ən yaxşı nümayəndələri belə potensial xarici nümayəndələrlə təmaslarda uduzurlar, ona görə ki. onlar, sadəcə olaraq, özlərini apara bilmirlər. Əvvəlki dövrlərdə xarici sahibkarlar öz sovet partnyorlarının kobudluğuna göz yumurdular, çünki onlar özbaşına deyil, hətta ən faydasız müqavilələrin yerinə yetirilməməsinə zəmanət verən imperiyanın səlahiyyətli nümayəndələri kimi çıxış edirdilər. Hazırki dövrdə isə bizim kommersantlar, bir qayda olaraq, öz şəxsi müəssisə və şirkətlərini təmsil edirlər, onların potensial partnyorda yaratdığı təəssüratdan isə çox vaxt hətta pis, düşünülməmiş işin taleyi çox asılı olur. Xaricidə illər ərzində sınaqdan keçmiş işgüzar partnyorları yüksək qiymətləndirirlər, yenilərinə isə çox ehtiyatla yanaşırlar.

Yalnız öz yaradıcı qabliyyətlərini güclü şəkildə reallaşdırmaq həvəsi olan, daima insanların tələblərini öyrənən, yüksək keyfiyyətli mallarla və xidmətlərlə insanların etibarını qazanmağa çalışan, arası-kəsilməz mənəvi, peşəkar təkmilləşmə, işgüzar alicənablıq nümunəsi göstərən sahibkar və ya kommersant, yalnız bu insan həqiqi bizznes adamı ola bilər və özünə, insanlara, öz ölkəsinə fayda verə bilər.

2 . İqtisadi pisxalogiyanın vacib vəzifələrindən biri kommersant sahibkarın şəxsiyyətinin təsvirinin, pisxoloji portretinin verilməsi, onun müxtəlif sosial-mədəni mühitlərə və iqtisadiyyatın müxtəlif səviyyələrinə nə dərəcədə uyğun olması məsələsidir. Aydınlaşdırmaq lazımdır ki, ölkədə baş verən dəyişikliklər kommersantın portretinə nə dərəcədə təsir göstərir və bu dəyişikliklər əsasən hansılardır. Kommersantın pisxoloji portretinin ilk

66

yaradıcılarından biri olan Verner Zombart qeyd edirdi ik, sahibkarlıq ruhu – bürokratiya ilə birlikdə kapitalist ruhunun tərkib hissələrindən biridir.

Kommersant aşağıdakı keyfiyyətlərə malik olmalıdır:

- Nailolma, əldəetmə (mənəvi azadlıq, iradə və qətiyyət, inadlılıq və daimlilik);

- Təşkilatçılıq (insanları düzgün qiymətləndirmək, onların hərəkətlərini əlaqələndirməklə işləməyə məcbur etmə qabliyyəti);

- Tacirlik (məcbur etmədən insanları bir yerə toplama, onlarda öz məhsuluna maraq oyatma, inam hissini yaratma qabliyyəti);

- İşlərin səmərəli aparılması, dərrakəli, qənaətçilik ilə bağlı olan təsərrüfatçılıq;

- Kommersiya nüfuzluluğu və etibarlılığı olan igüzar mənəviyyat, müqaviləyə sadiqlilik və ciddi hesabatın aparılması.

Kapitalist ruhunun tərkib hissələrindən biri –bürokratiyadır (rəsmiyyətçilikdir). Bürokratın cəhətləri: şirkətə sadiqlik, onun mənfəəti hesabına işləmə - şəxsi karyera və rifahlıq naminə irəliləmə, maraq, nizam-intizam, dəqiq təlimatın olması tələbatı, həvalə olunmuş funksiyaların düzgün yerinə yetirilməsidir.

Sosial- psixoloji nəzəriyyə olan deprivasiya nəzəriyyəsi (derivasiya – fərdilərin və ya qrupların həyati tələbatlarının azaldılması və yaxud onlardan məhrum edilmə prosesi deməkdir ). çərçivəsi daxilində müəyyən olunmuşdur ki, əhalinin sosial cəhətdən sıxışdırılan

67

təbəqələri və milli azlıqların nümayəndələri hakim təbəqələrə nisbətən daha yüksək sahibkarlıq potensialına malik olurlar.

Sahibkarlar tərəfindən vergiqoymanın dərketmə problemi: vergilər müxtəlif səviyyələri şəraitində onların davranışı, vergilərin ödənilməsindən yayınma amilləri və səbəbləri problemi mövcuddur.

Kross-mədəni (çarpazı) səviyyələrin tədqiqi aktuallıq kəsb edir, burada sahibkarlıq fəaliyyəti ilə milli, etnik, mədəni və eyni zamanda, fərdi və sosial qrupların digər xüsusiyyətləri arasında korrelyasiya (asılılıq) müəyyən edilir. Müəyyən olunmuşdur ki, sahibkarın simasında ehtiyaclarını ödəyən və işçi yeri açan bir şəxs kimi görən ABŞ və Yaponiya əhalisindən fərqli olaraq Avropada sahibkar surəti bütövlükdə az pozitivdir. Birincisi, bu, onun fəaliyyətinin ictimaiyyətin gözündən gizli və müəyyən mənada sirli olması ilə bağlıdır. İkincisi, sahibkarın möhtəkir, alverçi istismarçı kimi qəbul olunması stereotipinin (görnüşünün) olması ilə bağlıdır. Üçüncüsü, sahibkarların rəftarının və davranışının iqtisadi zərurilikdən irəli gələn qətiliyi ilə bağlıdır. Dördüncüsü, onun mənfəətinə və gəlirliliyinə həsədin olması ilə bağlıdır.

Kommersant – sahibkarın pisxoloji portreti üçün vacib olan keyfiyyətlər aşağıdakılardır: əqli blokda – səriştəli olma, inkişaf etmiş təxəyyülün olması, real fantaziya, inkişaf etmiş hissiyat, perspektiv düşüncə; koounikativ blokda – işçi heyətin işini əlaqələndirmə bacarığı, digər adamlarla sosial- loyal ünsiyyətdə ola bilmə və eyni zamanda, axının əksinə gedə bilmə qabiliyyəti; motivasiya- iradəlilik blokunda – riskə meyillilik, daxili nəzarət, mübarizə etməyə və qalib

68

gəlməyə canatma, öz-özünü aktuallaşdırmağa və ictimaiyyət tər əfindən tanınmağa tələbatın olması. Kommersant yaxşı sağlamlıq, tükənməz enerji və nikbinlik (optimizm) ilə təsəvvür olunur.

Qərbi, xüsusilə Amerika motivasiya nəzəriyyələri insanın əsas motivasiyası kimi onun müvəffəqiyyət qazanmağa can atmasını qəbul edir.

Müvəffəqiyyət – hər hansı bir məqsədin əldə olunmasında uğurun qazanılması, ictimai tanınma, işdə yaxşı nəticələrin olmasıdır. Kommersant uğurluğunun əldə olunmasına aşağıdakılar təsir göstərə bilər:

- Sadəcə bəxtigətirmə (lazım olan vaxt lazımi yerdə oldu və bu zaman imkanı əldən vermədi);

- Sınama və səhvetmə metodundan istifadə etməklə “həmin uduşlu variantın” fəal olaraq axtarılması;

- Müxtəlif kombinasiyaların səriştəli qaydada hesablanması və nəzəri araşdırmalar əsasında optimal variantın seçilməsi;

- Əlverişli vaxtda məxfi informasiyanın, digər resurs növlərinin əldə olunması və onlardan istifadə edilməsi;

- Özünün şəxsi bənzərsiz təcrübəsindən, bacarığından, səriştəliliyindən gəlir gətirən əmtəə kimi istifadə olunması.

Sahibkarlıq – kommersant davranışı passivlik dövrünə də malik ola bilər, adətən sahibkar fəaldır.

69

Kommersant bazar konyunkturu haqqında təsəvvürə malik olmalı və ondan istifadə etməyi bacarmalıdır. Bütün sahibkarlar üçün ümumi cəhətlərin, qabiliyyətlərin, səriştələrin olması haqında o vaxt danışmaq olar ki, bu müqayisə sahibkarlıq davranışının çoxsaylı modellərinin reallaşdırılmasının bu ya digər forma və istiqamətlərinə uyğun olaraq baş verir. Qərbdə onlar bir neçədir.

- İnvestisiya modeli – “öz qorxusuna və riskinə” əsasən vençur investisiya layihələrinin işlənilməsi və tətbiq olunması.

- İnventar modeli – özünün və ya müştərinin “nou-hau” sunun yeridilməsi və yaxud satışı.

- Təşkilati model hər hansı bir ideyanın, qeyri-standart qərarların həyata keçirilməsinin təşkili, layihənin lazımi resurs növləri ilə təmin olunması, kommunikasiyaların, qarşılıqlı əlaqələrin təmin olunması.

- Vasitəçilik modeli – komisssiya alınması əsasında hakim (arbitr), vasitəçi rolunda çıxışetmə (tərəflərin tələbatları və imkanları haqqında bənzərsiz informasiya əsasında)və s.

Motivlər:

- Öz taleyinin sahibi olma arzusu;

- Peşəkar fəaliyyətinin digərlərdən uzaqlaşdırılmasını dəf etməyə canatma, həyat və işi bir yerə qoyma, “yaşamaq üçün işləmək” prinsipini “ işləmək üçün yaşamaq” prinsipinə dəyişmək;

70

- Öz əməyinə görə layiqli mükafatın alınması və özünün maddi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması arzusu.

Kommersant - sahibkarın keyfiyyətləri aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Qərarları müstəqil olaraq qəbul edir.

2. Yenliyə həssasdır, nəticələrin əldə olunmasına istiqamətlənir.

3. Konstruktiv tənqidə və tərif üçün açıqdır.

4. Biznesdə fəal iştirak etməyə can atır, buna görə də böyük olmayan təşkilatda özünü çox xoşbəxt hiss edir.

5. Cəld inkişafı və yenliyi sevir.

6. İşgüzar ətrafda, biznesin genişləndirilməsi zamanı özünü suda olan balıq kimi hiss edir.

7. Özünə qarşı və tərəf- müqabillərinin qabiliyyətlərinə qarşı çox tələbkardır.

Hər bir adamın proseslərin real və ya potensial iştirakçıları olduğu və digərlərin həyatına əhəmiyyətli dərəcədə təsir edə bildiyi müasir postindustrial cəmiyyətdə mənəviyyatın rolu artmaqdadır. Sahibkarlar öz statuslarına görə muzdla işə götürdükləri adamların, onu əhatə edən və fəaliyyət sferasına daxil olan təşkilatların rifah halını müəyyən edirlər. Fəaliyyətin mənəvi təşkil edəni – elə bir meyardır ki, bunun əsasında cəmiyyət mümkün ola bilən hərəkətləri qəbul edilə bilinməyən hərəkətlərdən ayırır. Mənəvi baxımdan potensial sahibkarları “akulalara” və “delfinlərə”ayırmaq

71

olar. İki ölçünün – qətiyyətin və mənəvi istiqamətin kombinasiyası əsasında həyatda davranış tiplərinin təsnifatını almaq olar.

Əməyin sosalogiyasında insanın iqtisadi fəaliyyətdə iştirakın imkanlarını və effektivliyini müəyyən edən əmək potensialı nəzərdən keçirilir. Öz mahiyyətinə görə potensial işçinin bir sıra peşəkarlıq və şəxsi xarakteristikalarını özündə cəmləşdirir ki, bunların da tərkibi işçilərin istehsalat prosesindəki iştirakına qoyulan tələblə müəyən olunur.

Ədəbiyyat


2. F.Kotler. Marketinqin əsasları. 1992.3. Ələsgərov F.N. İstehlak malları bazarı: idarəetmə

formaları və metodları. Bakı, “Azərnəşr”, 1993.4. Məmmədov T.S., Ələkbərov Ə.Ə., Məmmədov

M.Q. Ərzaq malları ticarətinin təşkili. Bakı, “Maarif”, 1991

5.Sənaye mallarının marketinqi. Tərəqqi, 1992.6.Qerçıkova İ.Q. Marketinq və beynəlxalq kommersiya işi. M. Xarici ticarət nəşriyyatı. 1991.7.Ağamalıyev M.Q. Kommersiya fəaliyyətinin təşkili. Bakı, 2004

MÖVZU 5.

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİ SFERASI

72

Açar sözləri

Təsərrüfat əlaqələri, əmtəə, təsərrüfat əlaqələri sistemi, alqı – satqı müqavilələri, mal göndərilməsi müqavilələri, işgüzar müqavilələr, sistem daxili müqavilələr, maddi məsuliyyət, cərimə sanksiya, dövlət ehtiyacları, kontraktasiya, tələbnamə, sifariş, birbaşa müqavilə əlaqələri, regionlararası müəssisələr, 1- ci səviyyəli müəssisələr, federal səviyyəli müəsisələr, region səviyyəli müəssisələr, vasitəçi, topdan müəssisə, broker firma, diller mal birjas, topdan yarmarka, auksion. Topdan bazarlar müqavilələri.


Əmtəə alıcıları arasında təsərrüfat əlaqələri.Ticarət və sənaye arasındakı ticarət əlaqələri. Rasoional təsərrüfat əlaqələri.Təsərrüfat əlaqələri sistemi. İqtisadiyyatın inzibati amirlik sistemi. Mərkəzləşdirilmiş inzibati - amirlik sistemi.Təsərrüfat əlaqələrinin ticarətdə tənzimlənməsinin qaydaları və mahiyyəti. Alqı – satqı müqaviləsinin ümumi qaydaları. Pərakəndə alış – veriş müqaviləsi. Mal göndərilməsi müqaviləsi. Mal göndərmənin əsas müqavilə şərtlərinin kommersiya – hüquqi şərhi. Maddi məsuliyyət. Mal göndərmə müqaviləsinin ləğv edilməsi və dəyişdirilməsi. Dövlət ehtiyacları üçün mal göndərilməsi üçün dövlət müqavilələri. Dövlət üçün mal göndərilməsinin əsasları. Mal sifarişləri. Qarşılıqlı kommersiya əlaqələrinin tənzimlənməsi üçün əsas hüquqi normativ sənəd.

Bilməli

73

- Ticarətdə təsərrüfat əlaqələrinin tənzimlənməsi qaydalarını;

- Alqı – satqı müqaviləsinin ümumi qaydalarını;- Pərəkandə alqı – satqı müqaviləsinin

xüsusiyyətlərini;- Mal göndərilməsi müqaviləsini, o cümlədən;- Mal göndərmə müqaviləsinin məzmunu;- Maddi məsuliyyət və mal göndərmə

müqaviləsinin pozulmasının;- Dövlət ehtiyacı üçün mal göndərilməsinin

əsaslarını;- Kontraktasiya müqavilələrini;- Tələbnamələri və sifarişləri onların fərqini;- Bir başa müqavilələrin xüsusiyyəti;- Topdan müəssisələrin təsərrüfat əlaqələrində və

mal daşınmasında rolu;- Topdan müəssisənin alıcı – müştəri kimi

funksiyalarını.

Bacarmalı

- Ticarətdə təsərrüfat əlaqələrinin tənzimlənməsi qaydalarını və onların mahiyyətini əlaqələndirməyi;

- Təsərrüfat əlaqələri sisteminə nələrin daxil olduğunu izah etməyi;

- Alqı – satqı müqavilələrinin ümumi qaydalarını, şərtlərini, satıcının vəzifələrini, malın keyfiyyətinin yoxlanması, nəticələrin lazımi qaydada aşkarlandırılmasını, mal alanın, mal göndərənin hüquqlarını, öhdəliklərini fəaliyyətdə olan qanunlara görə əsaslandırmağı;

74

- Pərakəndə alqı – satqı müqaviləsinin özəlliklərini və mal göndərmə müqaviləsinin növlərini izah etməyi;

- Mal göndərmə müqaviləsinin məzmununu, şərtlərini açıqlamağı;

- Dövlət kontraktlarının bağlanması qaydalarını təhlil etməyi.

Test sualları

1) Ticarətdə təsərrüfat əlaqələrinin mahiyyəti və tənzimlənməsi qaydaları.

2) Mal göndərmə müqavilələrinin məzmununu, hüquqi şərhi, müqavilələrin dəyişdirilməsi və ləğvi.

3) Dövlət müqavilələri, onların bağlanması qaydaları.

4) Mal üçün tələbnamə və sifarişləri.5) Ticarət müəssisələri və istehsalçılar arasında

birbaşa müqavilə əlaqələri. 6) Topdan ticarət müəssisələrinin mal

göndərilməsində rolu.7)Təsərrüfat əlaqəsi nədir.8)Təsərrüfat əlaqələri sisteminə nələr daxildir.9)Pərakəndə alqı – satqı müqavilələri nə ilə fərqlənir.10)Mal göndərilmə müqaviləsində malın keyfiyyəti necə müəyyən olunur.11)Malın çeşidi spesifikasiyada hansı əlamətlərə görə göstərilir.12)Hesablanma qaydası və qiymətlər müqavilədə öz əksini necə tapır.13)Dövlət ehtiyacları üçün mal göndərilməsinin əsasları hansılardır.

75

14)Kontaktasiya müqaviləsi nədir.15)Mal birjası nədir.16)Broker kimdir.17)Agent kimdir.


KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİ SFERASI

P L A N

1. Malların alışının həyata keçirilməsi

2. Alış-müqavilə fəaliyyətinin təşkil olunması

1.Təsərrüfatçılığın bazar şərtləri malgöndərənlərlə əmtəə alıcıları arasında kommersiya münasibətlərinin yeni tipinin yaranmasına səbəb olmuş, ticarət işçilərinin təşəbbüskarlığı və müstəqilliyi üçün geniş imkanlar açmışdır. Müasir şəraitdə bu keyfiyyətlərsiz kommersiya işini müvəffəqiyyətlə həyata keçirmək mümkün deyil.

İnkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı ölkələrində kommersiya fəaliyyətində təşəbbüskarlıq, əmtəəni satmaq bacarığı çox yüksək qiymətləndirilir.

Mürəkkəb və çox şaxəli bazar münasibətləri şəraitində kommersiya fəaliyyətini yalnız yaxşı hazırlanmış yüksək ixtisaslı və kommersiya işinin müasir təşkili və texnologiyası, marketinq, menecment sahəsində dərin hazırlıq keçmiş kadrlar həyata keçirə

76

bilərlər. Ticarət müəssisələrinin, kommersiya xidmətlərinin başında kommersiya işini yaxşı bilən ixtisaslı kommersant – təşkilatçılar, kommersant əmtəəşünaslar, kommersant menecerlər durmalıdırlar. Topdan bazarlarda, ticarət müəssisə və təşkilatlarında kommersiya xidməti və ya şöbəsi yaratmaq məqsədəuyğun hesab olunur və onlara rəhbərliyi, bir qayda olaraq, direktorun birinci müavini və ya kommersiya direktoru həyata keçirir.

Kommersiya xidmətinin tərkibinə ticarət və ya əmtəə şöbələri, tələbatın və ya ticarət konyukturunun öyrənilməsi şöbəsi, topdan bazarların kommersiya köşkləri, əmtəə nümunələri zalları və müəssisələrin digər ticarət bölmələri daxil edilir.

Ticarət müəssisə və təşkilatlarının kommersiya işçilərinn akyual vəzifəsi milli istehsalçıların məhsullarının mal dövriyyəsinə cəlb edilməsindən ibarətdir.

Bununla əlaqədar, əmtəə istehsalçıları və mal göndərənlərlə müqavilə münasibətlərinin səmərəliliyinin və təsirini artırmaq lazımdır. Malgöndərilməsi müqavilələri milli istehsala aktiv təsir göstərməlidir, bu da öz növbəsində, xalq istehlakı mallarının buraxılışının artırılmasına, onların ucuz alternativ xammaldan hazırlanmasına, əhali üçün optimal əmtəə çeşidinin formalaşdırılmasına gətirib çıxarmalıdır.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində kommersiya işinin keyfiyyəti bilavasitə azad satış qaydasında reallaşdırılan əmtəələri axtarıb tapmaq, sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrini, kooperativləri, fərdi əmək fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxsləri əhali üçün zəruri olan əmtəə istehsalında maraqlandırmaq bacarığından asılıdır.

77

Bu vəzifələrin öhdəsindən gəlmək üçün kommersiya işçiləri öz iqtisadi rayonlarını və onun təbii sərvətlərini yaxşı tanımalı, sənayenin, kənd təsərrüfatının vəziyyətini,bölgə müəssisələrinin istehsal imkanlarını və onların istehsal etdikləri məmulatların çeşidini real qiymətləndirməlidirlər.

Mal göndərənlərin və onların imkanlarını öyrənmək üçün kommersiya xidməti işləri əmtəə birjalarının, topdan yarmarkaların, satış sərgilərin və ən yaxşı nümunələrin və yeni məmulatların baxış sərgilərinin işində iştirak etməli, kütləvi informasiya vasitələrində reklam elanlarını diqqətdə saxlamalı, tələb və təklif bületenlərində, birja məlumatlarında, prospekt, kataloq və s olan informasiyaları nəzərdən qaçırmamalıdırlar.

Bölgə və əmtəə bazarlarının tutumunun öyrənilməsi və proqnozlaşdırılması, reklam-informasiya fəaliyyətinin inkişafı və təkmilləşdirilməsi, malgöndərənlərlə itehlakçılar arasında alqı- satqı işinin əlaqələndirilməsi də ticarətdə kommersiya xidmətinin əsas vəzifələrinə daxildir. Bunun üçün isə marketinqin istifadə olunmasında xarici ölkələrin təcrübəsini öyrənmək lazımdır ki, bu da bazar şəraitində müəssisələrin kommersiya fəaliyyətlərini müvəffəqiyyətlə təşkil etməyə imkan verəcək.

Müasir mərhələdə ticarət təşkilatları və müəssisələrinin kommersiya işi iqtisadi- maliyyə əlaqələrinin müxtəlif formalarından istifadə etməklə xarici iqtisadi fəaliyyətin əhatə dairəsinin genişlənməsinə kömək etməlidir.

Malların alışını ticarət müəssisələri –topdansatış və ya xırda topdansatış mal dövriyyəsinin həyata keçirilməsi

78

prosesi zamanı hüquqi şəxslər və yaxud fərdi sahibkarlar – fiziki şəxslər yerinə yetirirlər.

Alışın planlaşdırılması və həyata keçirilməsi zamanı lazımdır:

- alınan mallara alıcılıq tələbini nəzərə almaq;

- malların istehsalçıları və satıcılarının bu mallara olan təklifini nəzərə almaq;

- malın real bazar konyunkturuna uyğun gələn qiymətinə istiqamətlənmək;

- mal istehsalçılarına və topdan satıcılara alıcılıq tələbinin daha yaxşı nəzərə alınması istiqamətində təsir etmək;

- ticarət müəssisəsinin mənfəətli ticarətin təşkili üzrə maraqlarını nəzərə almaq;

- malların çeşidinin formalaşdırılması zəruriyyətinin nəzərə alınması;

- qabaqcadan işlənmiş kommersiya strategiyasına əsasən hərəkət etmək.

Yuxarıda qeyd edilən tələblərdən asılı olaraq mal alışı fəaliyyəti aşağıdakı mütləq şərtlərə əməl edilməsi ilə həyata keçirilməlidir:

- mal göndərənlərin rəqabəti;

- mal göndərənlərin sərbəst olaraq seçilməsi;

- qiymətin sərbəst olaraq seçilməsi;

79

- mülkiyyət formasından, dövlətə məxsusluğundan, müəssisənin formasından asılı olmayaraq alqı-satqı sövdələşmələri zamanı tərəf- müqabillərin (partnyorların) bərabərliyi;

- sövdələşmə üzrə tərəf-müqabillərin bir-birləri qarşısında maddi və mənəvi (etik) məsuliyyəti;

- mal alışını həyata keçirən kommersiya işçisinin müstəqilliyi.

Alışların həyata keçirilməsi zamanı mal istehsalçılarına, iri topdan malgöndərənlərə, həmçinin mötəbər xarici firmalara üstünlük (prioritet) verilməlidir.

Xırda magöndərənlərdən malın alışını xırda partiyalarla və geniş çeşidinin formalaşdırılması və saxlanılması məqsədilə əsasən yeni malların alınması ilə həyata keçirmək lazımdır.

Malların alışı aşağıdaakı kommersiya işinin aparılmasını tələb edir:

- alıcılıq tələbinin tədqiq olunması və proqnozlaşdırılması;

- əsas malgöndərənlərin axtarılıb tapılması və öyrənilməsi, onlarla əlaqədar olan mal təklifinin müəyyən olunması;

- malgöndərənlərlə imkan daxilində daimi əlaqələri sahmana salmaq;

- malgöndərənlərə sifarişlərin və tələbnamələrin rəsmiləşdirilməsi;

80

- mal göndərişi üzrə müqavilələrin hazırlanması və bağlanması;

- malların istehsalçılardan, vasitəçilərdən, topdan mal satanlardan və digər mümkün olan malgöndərənlərdən alışının təşkil olunması;

- mal alışı fəaliyyətə nəzarət, uçotun və təhlilin təşkili.

Adları çəkilən tədbirlərin qısaca məzmununu nəzərdən keçirək.

Alıcılıq tələbinin tədqiq olunması və proqnozlaşdırılması- marketinqin fəaliyyət sahəsidir. Bu işlə müvafiq marketoloq mütəxəssislər məşğul olurlar.

Kommersantın vəzifəsi – buna hərtərəfli yardım etməkdir. Bunun üçün malların hərəkəti və satışının daimi daimi uçotunu aparmaq, ticarət müəssisələrinin tələbnamələrini və sifarişlərini sistemləşdirmək, ödənilməmiş tələbin səbəblərini təhlil etmək, alıcılarla işləmək lazımdır.

Malgöndərənlərin axtarılıb tapılması mal istehsalçılarının daimi monitorinqi (müşahidəsi), onlarla israrlı, təkidli işin aparılması, onlardan malı alan müəssisə ilə də marağın yaradılması yolu ilə əldə edilir. Bu zaman, müntəzəm olaraq topdansatış yarmaka və sərgilərini, əmtəə birjalarını, hərraclara baş çəkmək, kütləvi informasiya vasitələrində verilən reklam elanlarını öyrənmək, xüsusi mətbuatı birja kataloqlarını izləmək lazımdır.

Malgöndərənlərlə sıx əlaqələrin yaranması uzunmüddətli müqavilə öhdəliklərinin formalaşmasını,

81

birbaşa əlaqələrin həyata keçirilməsini, vasitəçilərin iştirakı olmadan sabit alışların aparılmasını nəzərdə tutur.

Pərakəndə ticarət müəssisələri tərəfindən malgöndərənlərə ilkin tələbnamələrin və sifarişlərin verilməsi mal alışı fəaliyyətinin sabitləşdirilməsi formalarından biridir ki, bu da tələbin və təklifin qabaqcadan bilinməsi effektini gücləndirər və bununla da kommersiya işinin səmərəliliyini artırar.

Tələbnamə - ticarət müəssisəsinin malgöndərənə ünvanladığı və müəssisənin konkret dövr üçün konkret mala olan tələbatı haqqında məlumatdır. Ciddi olaraq tələbnamə nə ticarət müəssisəsini, nə də ki, malgöndərəni heç bir şeyə edilmir.

Sifariş - tələbnamədən fərqli olaraq ticarət müəssisəsinin malgöndərənə ünvanladığı və onun tərəfindən müəyyən müddət ərzində alınacaq müəyyən malların siyahısını özündə cəmləşdirən rəsmi tələbddir. Lakin sifariş heç də malgöndərilməsi müqaviləsi deyildir. Onu müqavilədən qabaq sənəd kimi nəzərdən keçirmək daha düzgün olardı. Sifariş malgöndərən tərəfindən icraya qəbul olunan kimi, o malgöndərilmə müqaviləsi hüququnu alır.

Tələbnamələr və xüsusilə sifarişlər yazılı formada verilir və uçota alınmalıdır. Ayrı-ayrı hallarda, məsələn sadə çeşidli malların satışı, telefon və teleqraf üzrə sifarişlə yerrinə yetirilə bilər.

Bütün hallarda alış fəaliyyətinin nəzarəti, uçotu və təhlili ancaq o həcmlərdə yerinə yetirilməlidir ki, bu, kommersiya fəaliyyətinin effektivliyinin artmasına, mənfəətin artmasına səbəb olur. Həddindən artıq uçot, nəzarət və təhlil çox vaxt zərərlidir.

82

2. Ticarət müəssisəsi tərəfindən malların alışını hərəsi öz mal qrupuna təhkim edilmiş operativ əmtəəşünaslar aparırlar. Bu işdə həm də öz təklif və arzularını verən və malın satışını həyata keçirən ticarət zalının işçiləri də iştirak edir.

Malların alışı zamanı mal göndərişi, alqı-satqısı və yaxud komissiya müqaviləsi bağlanılır. Müqavilələr ölkədə fəaliyyət göstərən qanunvericiliyə uyğun gəlməlidir. Müqavilələr o zaman bağlanmış hesab edilir ki, tərəflər bütün əhəmiyyətli mövqelər üzrə razılığa gəlmiş olsunlar.

Müqavilələr, bir qayda olaraq, iştirakçı müəssisənin birinci şəxsləri və yaxud onların səlahiyyətli müavinləri tərəfindən imzalanır.

Mal göndərişi müqaviləsində, sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən malgöndərən, özünün istehsal etdiyi və yaxud aldığı malı müəyyən olunmuş müddətdə sonradan satış üçün və yaxud sahibkarlıq fəaliyyətində digər istifadə üçün alıcının sərəncamına verməyi öz öhdəsinə götürür.

Mal göndərişi müqaviləsində aşağıdakı məsələlər öz əksini tapmalıdır:

- Malların göndərilmə müddəti;

- Göndərilməsi qaydası;

- Göndərişin təşkili;

- Tam göndərilməmənin yerinin doldurulması;

- Malın alıcı tərəfindən qəbul olunması;

83

- alıcı tərəfindən qəbul olunmayan malın məsul saxlanılmaya qəbul edilməsi;

- tara və qablaşdırma , hesablaşma qaydası;

- lazımi keyfiyyətdə və tam dəstləşdirilməmiş malların göndərişi zamanı iddiaların nizamlanması;

- malların göndərilməsinin gecikdirilməsi və yaxud göndərilməsi zamanı dəbbələmə pulu (cərimə);

- müqavilənin yerinə yetirilməsindən birtərəfli qaydada imtina edilməsi və bu zaman yaranan zərərlərin hesablanması qaydası;

- mübahisələrin yoluna qoyulması qaydaları.

Kommersiya təcrübəsində alqı-satqı müqaviləsi kontrakt adlandırılır. Kontraktda aşağıdakılar öz əksini tapmalıdır:

- malın adı; bu , alqı-satqı müqaviləsinin predmetini təşkil edir;

- malın keyfiyyəti; onun müəyyənedilməsi üsulları nəzərdə tutulmalıdır;

- malın qiyməti; həm malın vahidinin qiyməti, həm də onun ümumi dəyəri göstərilməlidir;

- göndəriş şərtləri; bu, başqa sözlə,göndərilmənin bazis şərtləri adlanır;

- kontraktın ümumi dəyəri;

84

- ödəniş şərtləri; ödəniş formaları və bunun üçün tələb olunan sənədlər göstərilir;

- göndəriş müddəti;

- qablaşdırma və markalanma;

- malın qəbul edilib təhvil verilməsi; malın qəbuledilmə proseduru təsvir olunur.

Alqı-satqı müqaviləsini öyrənən zaman kommersiya işçisi xüsusi diqqət göndərişin “bazis şərtləri” nə yetirməlidir. Bu şərtlər satıcı və alıcının malların çatdırılması öhdəliklərini və ən vacib, malın məhv olması və yaxud zədələnməsi riskinin satıcıdan alıcıya keçməsi anını müəyyən edir.

Bazis şərtləri malın daşınması üzrə xərclərin kimin daşıdığını müəyyən edirlər ki, bunlar da bəzi hallarda malın dəyərinin 40-50%-ni təşkil edir. Bu xərclərə: malın daşınmağa hazırlanması xərcləri, yüklənmənin haqqının ödənilməsi, həmçinin sığortalanma və malların yolda saxlanılma xərcləri aid edilir. Bundan başqa, dövlət sərhədini keçmə zamanı gömrük rüsumlarının, vergilərinin və yığımlarının haqqının ödənilməsi də nəzərə alına bilər.

Kontrakt satıccı kimi hazırlayarkən sahibkar öz üzərinə bir sıra öhdəlikləri götürməli və bunları bu sənəddə əks etdirməlidir:

- mal, müqavilənin bütün şərtlərinə ciddi surətdə uyğun olaraq göndərilməli;

- alıcı malın göndərilməsinə hazır olması barədə vaxtında məlumatlandırılmalı;

85

- malın vəzifəli şəxslər tərəfindən yoxlanılması üzrə xərcləri öz hesabına ödəməli;

- malın qablaşdırılmasını, həmçinin gömrük rüsumlarını və vergilərini öz hesabına ödəməli;

- alıcıya, “təmiz sənəd” deyilən, yəni malın razılaşdırılmış şərtlərdə göndərişini təsdiq edən təqdim etməli (“təmiz “– tara və qablaşdırmanın qüsurları barədə qeyd-şərtlərin olmaması deməkdir);

- ixracat rlisenziyasını almalı və onun haqqını ödəməli;

- kontraktda müəyyən edilmiş yerdə və müddətdə malın alıcıya keçmə anınadək bütün riskləri və xərcləri daşımalı.

Kontraktı alıcı kimi hazırlayarkən sahibkar öz üzərinə bir sıra öhdəlikləri götürməli və bunları bu sənəddə əks etdirməlidir:

- malı kontrakt üzrə müəyyən edilmiş yerdə və müddətdə qəbul etməli;

- malın daşınması üzrə bütün riskləri və xərcləri daşımalı;

- malın hərəkəti prosesində sənədlərin alınması zamanı yaranan bütün rüsumları və xərcləri ödəməli;

- malın xaricə göndərilməsi üçün lazım olan lisenziyanın və digər sənədlərin alınması və haqqının ödənilməsini təmin etməli.

86

Komissiya üzrə müqavilənin bağlanması zamanı satan tərəf komitent, alan tərəf isə- komissioner kimi çıxış edirlər.

Komissioner öz öhdəsinə götürür ki, komitentin tapşırığına əsasən müqavilə üzrə müəyyən edilmiş mükafatla öz adından, lakin komitentin hesabına bir və ya bir neçə alqı-satqı sövdələşməsini həyata keçirəcəkdir.

Bağlanmış müqavilələr məcburi qeydiyyata və uçota alınmalıdır. Müqavilələr və malların alışı ilə bağlı olan digər sənədlər onların müddətləri qutardıqdan sonra üç il ərzində saxlanılmalıdır.

Kommersiya işinin səviyyəsinin artırılması onun texnologiyasının daim təkmilləşdirilməsini, idarəetmənin yeni texnikasından, avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemindən, kommersiya işçilərinin avtomatlaşdırılmış iş yerlərindən istifadə olunmasını, kommersiya prosseslərinin, o cümlədən əmtəələrin topdan və pərakəndə satışının idarə olunmasının kommpüterləşdirilməsini tələb edir.

Çoxlu sayda mal göndərənlərə, mürəkkəb çeşidlə xarakterizə olunan əmtəələrin topdan alışının daimi uçotu və nəzarəti yalnız informasiya texnologiyalarının köməyi ilə mümkündür. Mal daxil olmasının əmtəəşünaslar tərəfindən əllə, kartoçka formasında uçota alınması əməktutumlu bir işdir və çoxlu sayda malgöndərənlərdən və daxilolma müddətlərinə görə çeşidin bütöv məcmuyu üzrə tez və dəqiq uçot aparılmasını təmin etmir.

Bu uçot sistemi öhdəlikləri pozan malgöndərənlərə qarşı operativ təsir tədbirləri görməyə imkan vermir, mal göndərilməsinin pozulmasına və fasilələrin yaranmasına səbəb olur. Bu məqsədlə əmtəə şöbələrində, əmtəə

87

nümunələri zallarında, kommersiyra pavilyonlarında kommersiya məlumatlarının operativ işlənməsi və kommersiya prosseslərinin operativ idarə olunması üçün avtomatlaşdırılmış iş yerlərinin təşkil olunması zəruridir. Bu əmtəələrin qrupdaxili çeşid üzrə daxil olmasının və reallaşdırılmasının uçotunun avtomatlaşdırılmasının təmin edir, əmtəəşünasları əmtəələrin uçotu və hərəkəti üzrə kartoteka işlərinin aparılması kimi süründürücü əl əməyindən azad edir, malgöndərənlərlə və alıcılarla real kommersiya işi üçün vaxtı artırır, kommersiya işçilərinin əmək məhsuldarlığını yüksəldir.

Mağazalarda əmtəələrin pərakəndə satışının uçotunun kompüterləşdirilməsi əmtəə satışının və ticarət çeşidinin optimal ölçülərdə saxlanması və tamamlanması işlərinin gedişatına fasiləsiz nəzarətin həyata keçirilməsini təmin edir.

Kommersiya əməliyyatlarının kompüterləşdirilməsi kommersiya məlumatlarının işlənməsi və ötürülməsi üzrə informasiya sisteminin yaradılmasına imkan verir ki, bu da əmtəə tədavülü sferasında bazar, marketinq fəaliyyətinin texniki əsasını təşkil edir.

Kommersiya fəaliyyəti, hər hansı digər bir sahibkarlıq fəaliyyəti kimi, müəyyən dərəcədə dövlət tərəfindən tənzimlənməyə ehtiyac duyur. Kommersiya münasibətləri əsasən bu sahəyə aid olan qanun və hüquqi aktların vasitəsilə tənzimlənir.

Azərbaycanın İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin yaradılması daxili və xarici ticarət məsələlərinin təşkilati cəhətdən bir orqanda cəmlənməsinə imkan vermişdir. Bu isə Azərbaycan mallarının nəinki daxili, həm də xarici bazarlarda irəliləməsi üçün və milli əmtəə

88

istehsalçılarının müdafiəsi baxımından əlverişli şəraitin yaradılması imkanlarını genişləndirir.

Ədəbiyyat

1. Коммерческое дело М.: Экономика. Учебник, 1992.

2. P.S. Zavyalov, V.İ. Demidov, Müvəfəqiyyətin düsturu:marketinq. M. Beynəlxalq münasibətlər, 1991.

3. Levşin F.M. Dünya əmtəə bazarlarının konyukturası: spesifik və varislik. M. 1992

4. Ələsgərov F.N. İstehlak malları bazarı: idarəetmə formaları və metodları. Bakı “Azərnəşr”, 1993.

5. Hacıyev Ş. H. Xalq istehlak mallarının əhali tələbinə proqnozlaşdırılması. Bakı, Azərnəşr, 1989

6. Sənaye mallarının marketinqi. Tərəqqi, 1992.7. Qerçıkova İ.Q. Marketinq və beynəlxalq

kommersiya işi. M. Xarici ticarət nəşriyyatı. 1991.

8. Ağamalıyev M.Q. Kommersiya fəaliyyətinin təşkili. Bakı, 2004

MÖVZU6.

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNDƏ REKLAM

Açar sözlər

Reklam, ticarət reklamı, inandırma, brendinq, personal satış, seylz promouşn, pablik rileyşnz, KİV, vitrin, reklam elanları, çap reklamı, kataloq, prospekt,

89

plakat, audiovizual reklam, reklam roliki, texniki reklam filmləri, slayd filimlər, radio və televiziya reklamı, topdan yarmarka, reklam suvenirləri, seriyalı suvenir məlumatlar, qablaşdırıcı materiallar, direkt meyl, xarici reklam, reklam şitləri, afişalar, transporantlar, preskonferensiya, simpozium, kompüter reklamı, dequstasiya.


Reklamın mahiyyəti, məzmunu və əsas məsələləri. Reklamın sosial – psixoloji əsasları. Reklam insanları idarəetmə metodu kimi. Alıcı davranışında reklamın psixoloji rolu. Xaricdə reklam biznesinin inkişafının əsas təyinatı. Reklam vasitələrinin növləri və onların tətbiqi. Vitrinlər reklam vasitələri kimi. Vitrinin əhəmiyyəti. Vitrinlərin avadanlıqları və quraşdırılması. Vitrin üçün mal seçimi. Vitrin sərgilərinin tərtibi. Malların dequstasiyası, nümayişi, açıq yığılması. Reklam – məlumat agentliklərinin işinin təşkili. Reklam elanlarının mətnlərinin işlənməsinin əsasları. Reklam fəaliyyətinin işlənməsinin əsasları.

Bilməli

- Reklam mahiyyətini, reklam vəzifələrini, ümumiyyətlə, reklam anlayışı haqqında;

- Reklam psixologiyası;- Reklam marketinqini;- Reklam vasitələrinin növlərini, onların

xüsusiyyətlərini, birinin digərindən üstün və zəif cəhətlərini;

- 1000 nəfər hesabı ilə konkret reklam daşıyıcısının dəyərinin hesablanmasını;

90

- Reklam vasitələri, əhatə dairəsi, təsir gücü görünmə tezliyinə görə təsnifləşdirilməsini;

- Reklam proqramının və onun səmərəliliyinin qiymətləndirilməsini;

- Ticarət reklamının vacib xüsusiyyətlərini (düzgünlük, konkretlilik, məqsədyönlülük, humanistlik, kompitentlik);

- Reklamın sosial-psixoloji əsaslarını, yəni reklamın insanları idarəetmə vasitəsi kimi xüsusiyyətlərini, alıcı davranışına, yəni alıcının nail olmaq istəyinə reklamın təsirini;

- Beynəlxalq reklamın xüsusiyyətləri, çətinliklərini;- Beynəlxalq reklam kodeksinin əsas prinsipləri,

normaları.

Bacarmalı

- Reklamın xüsusiyyətlərini respublikada inkişafının müasir vəziyyətini, reklamın vəzifələri və məqsədlərini əlaqələndirməyi;

- Ticarət reklamının digər reklam növlərindən fərqləndirmək;

- Alıcı davranışına reklamın psixoloji təsirini izah etməyi;

- Reklamın insanları idarə etməsi fikrinə münasibət bildirməyi;

- Beynəlxalq reklamın yaranmasını, inkişafını, problemlərini təhlil etməyi;

- Dünyanın ən iri reklam şirkətləri haqqında məlumat verməyi;

- Beynəlxalq reklam kodeksinin əsas prinsiplərini, normalarını təhlil etməyi;

91

- Azərbaycan Respublikasının reklam haqqında qanunun madələrini, reklama verilən ümumi və xüsusi tələbləri izah etməyi;

- Reklam vasitələrinin növlərini, onların tətbiqinin xüsusiyyətlərini, ayrı-ayrılıqda təhlil etməyi;

- Vitrinlərin əhəmiyyətini, qurulmasını, vitrinlərin inventarları, tərtibatını, vitrin üçün mal seçilməsi xüsusiyyətlərini, vitrin sərgilərinin tərtibatını və s. məsələlərin mahiyyətini çatdırmağı;

- Reklam məlumat agentliklərində işin təşkili xüsusiyyətlərini açıqlamağı;

Test sualları

1) Reklam anlayışı, mahiyyəti və əsas məsələləri;2) Reklamın sosial, psixoloji əsasları;3) Xaricidə reklam biznesinin inkişaf istiqamətləri.

Reklam vasitələrinin növləri və onların tətbiqi;4) Reklam vasitələrinin növləri və onların tətbiqi;5) Vitrin reklam vasitəsi kimi, onun əhəmiyyəti,

qurulması, inventarları onun tərtibatı, mal seçilməsi və s.

6) Reklam mətnləri və elanlarının hazırlanmasının əsasları;

7) Reklam fəaliyyətinin effektivliyinin müəyyən edilməsi;

8)Reklam nədir;9)Reklamın təbliğatdan əsas fərqi nədir;10)Reklam vasitələrinin əsas təşkilat əlamətləri hansıdır;11)Xaricdə reklam biznesinin inkişafının əsas istiqaməti;

92

12)Vitirinlərin digər reklam vasitələrindən fərqi nədədir;13)Ticarət reklamının, sahibkarlıq reklamından fərqi nədədir;14)Respublikada reklam fəaliyyətinin tənzimlənməsinin əsas vasitəsi nədir;



P L A N

1. Kommersiya fəaliyyətində reklam, onun hüququ tənzimlənməsi və dövlət nəzarəti

2. Reklam vasitələri və formaları

1. Əmtəə və xidmətlərin istehlakçısı onları əldə edərkən alqı-satqı prosesinin həyata keçirilməsinə hazır olmalıdır, yəni o, onu belə zərurətə inandıracaq müvafiq informasiyanı əldə etməlidir. Bu rolu reklam yerinə yetirir.

“Reklam haqqında” qanunda reklam anlayışına aşağıdakı kimi tərif verilir. “Reklam istənilən formada, istənilən informasiya vasitələrinin köməyilə fiziki və ya hüquqi şəxslər, əmtəələr, ideyalar və təşəbbüslər (reklam informasiyası) haqqında qeyri-müəyyən şəxslər dairəsi üçün nəzərdə tutulan informasiyanın yayılmasıdır, həmçinin o, bu fiziki və ya hüquqi şəxsə, əmtəələrə, ideyalara və təşəbbüslərə qarşı maraq formalaşdırmalı olan və bu marağı saxlamalı, əmtəə, ideya və təşəbbüslərin reallaşdırılmasına şərait yaratmalıdır”.

93

Beləliklə, reklam, hər şeydən əvvəl, konkret fiziki və ya hüquqi şəxsə qarşı maraq formalaşdırmaq və ya bu marağı dəstəkləmək məqsədilə fiziki və ya hüquqi şəxslər, əmtəələr, ideyalar və təşəbbüslərin reallaşdırılmasına yol açan informasiyaların yayılmasıdır.

Bu informasiyalar istənilən formada, istənilən vasitələrin köməyilə yayıla bilər.

Reklam təkcə istehlakçıları yeni əmtəələr, xidmətlər və ya qiymətlər haqqında məlumatlarla təmin edən özünəməxsus yol göstərən kimi çıxış etmir, o, həm də vətəndaş hüquqi nöqteyi-nəzərindən alqı-satqı müqavilələrinin bağlanması zamanı kommersiya təklifi funksiyasını da yerinə yetirə bilər. Yəni əmtəə və xidmətlərin potensial istehlakçılarının ümumi formada bu əmtəə və xidmətlərin reklam verənə müracitə etmə yolu ilə əldə edilə bilməsi, alınması və sifarişi imkanının olması, məlumatlandırılması kimi çıxış edir.

Tanınmış marketoloq ABŞ-ın Şimal- Qərb Universitetinin profesoru F. Kotler reklama aşağıdakı tərifi verir: Reklam dəqiqləşdirilmiş maliyyə mənbəyi göstərilməklə lazımi kommunikasiya vasitəsilə pullu xidmətlərin və məlumatların yayılmasını özündə əks etdirir.

Geniş mənada reklam, mahiyyət etibarı ilə bir sıra elmi sahələri özündə cəmləşdirir. Bunlara incəsənət, poeziya, ədəbiyyat kommunikasiya, iqtisadiyyat, marketinq, riyaziyyat, pisxololgiya və s. daxildir. Eyni zamanda, reklamın əhalinin ictimai-iqtisadi həyatını əks etdirən ayrı-ayrı növləri də fərqləndirilir. Bu konteksdə reklamın dəqiq ticarət, siyasət, elmi, dini və s. növləri vardır.

94

Reklam təsərrüfat fəaliyyətində ən geniş yayılmış reklam obyektləri mallar, ticarət müəssisələri, xidmətlər və s. sahələrdir. Öz mahiyyəti etibarı ilə ticarət reklamının başlıca vəzifələri, malların istehlak xassələri, göstərilən xidmətlər haqqında alıcılara məlumatlar vermək, tələbatlarını formalaşdırmaq, onların diqqətini cəlb etmək və satışın həcmini artırmaqdan ibarətdir.

Adi məlumatlardan fərqli olaraq, reklam vasitəsilə çatdırılan məlumatlar, adamlara məsləhət verməklə onların mallar və xidmətlərdən istifadə etməsinə təsir göstərir. Ona görə də reklamın admlara təsir etmə qabliyyəti, onlarda tələbin formalaşmasına, zövqünə və nəhayət, təklif edilən xidmətlərdən və mallardan məqsədyönlü istifadə etməsinə müsbət təsir göstərir. Reklam marketinqin bir hissəsini təşkil etməklə, həm də istehsal edilmiş məhsülların fasiləsiz təchizini təmin edir.

Reklam vasitəsilə alıcılara mallar və xidmətlər, onların kəmiyyət və keyfiyyəti, xassələri, çeşidləri, istifadəsi, istismarı və digər məlumatlar haqqında doğru, dürüst məlumatlar verilməlidir.

Reklam vasitəsilə alıcılara mallar haqqında yalan və şişirdilmiş məlumatların verilməsi yolverilməzdir. Habelə bazar subyektlərinin, əmtəənin, istehlakçını çatdıra bilən yanlış müqayisə edilməsi və onun reklam yayımı, əmtəənin alınması, yaxud sövdələşmə zamanı istehlakçının seçmə sərbəstliyinə təsir gösərən qanunsuz reklam üsullarından istifadə olunması kimi istehlakçiları çatdırmağa yönəldilmiş hərəkətlər yolverilməzdir. Reklamın tərtib edilməsinə çəkilən xərclər çox yüksək olmamalı və malın qiymətinə təsir göstməməlidir.

95

Reklam malla təchizetmənin və alıcı tələbinin formalaşdırılması üzrə aparılan məqsədyönlü işlərin əsas tərkib hissəsi hesab olunur.

Dünya təcrübəsində reklamın gücü və rolu məlumdur. Hər şeydən əvvəl, reklam vasitəsilə alıcılara mal və xidmətlər haqqında məlumatlar verilir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, əgər reklam həmişə ancaq məlumatdırsa, onda məlumat həmişə reklam ola bilməz.

Reklam, bir tərəfdən istehlakçıya lazım olan malların alınması və onlardan istifadə edilməsi haqqında məlumat verir, digər tərəfdən isə adamların emosiyası və psixologiyasına təsir göstərərək onların seçiminə inam yaradır.

Qeyd olunduğu kmi ticarət reklamı, başqa reklam növləri içərisində aparıcı yerlərdən birini təşkil edir. Bununla yanaşı, digər reklam növləri adamların həyatında özünəməxsus əhəmiyyətə malikdir. Bütün dünyada siyasi rəhbərləri, onların proqram və məqsədlərini təbliğ etmək üçün siyasi reklam vasitələrindən və təbliğat üsullarından geniş istifadə olunur. Son vaxtlar bizim cəmiyyətimizdə də bu tipli reklam vasitələrindən istifadə edilməyə başlanmışdır. Buna baxmayaraq, reklamın ümumi cəhətlərində başlıca məzmunu: mal və xidmətləri seçməyə, təklif edilən namizədə səs verməyə, müəyyən mədəni tədbirlərdə iştirak etməyə yönəltməkdən ibarətdir.

Reklamın əsas məzmunu təbliğ edilən obyektin sosial nüfuzunu qaldırmaqda ibarətdir. Reklam xidmətlərindən istifadə olunarkən nailiyyətlərin inkişafı, reklamçıların öz müştərilərini psixoloji xüsusiyyətlərini və məlumatları daha yaxşı tədqiq edir. Lakin bütün hallarda reklam vicdanlı olmalı, istehlakçıları çaşdıra

96

bilən yanlış məlumat verilməməli, adamların işgüzar münasibətlərinə, onların maraq və məqsədlərinə mənfi təsir göstərən ementlər olmamalıdır.

Ticarət reklamı istehlakçılara malların faydalı cəhətləri, onlardan səmərəli istifadə və istehlak etmələrinə yardım göstərməlidir.

Bundan başqa, ticarət reklamı alıcılara göstərilən ticarət xidmətinin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə kömək göstərməlidir. Reklamın köməyi ilə alıcılar az vaxt və əmək sərf etməklə özlərinə lazım olan malları ala bilirlər. Bu zaman mal satışı sürətlənir, xərclər aşağı düşür (azalır) və ticarət heytinin faydalı iş əmsalı çıxalır.

Reklam fəaliyyəti ən müxtəlif sosoal sferalara (iqtisadiyyat, ticarət, məişət xidmətləri, siyasət, tamaşa və s) toxunur.

Reklam fəaliyyətinin ən geniş yayılmış sferası ticarət reklamıdır, reklam təsirinin predmeti isə ticarət müəssisələrinin əmtəə və xidmətləri və müəssisənin özüdür. Ticarət reklamının köməyilə əmtəələrin istehlak xassələri və bu əmtəələrin satışını müşayiət edən xidmətlər haqqında informasiyalar məqsədyönlü şəkildə yayılır. Bu əmtəə və xidmətlər, habelə onları reallaşdıran müəssisələrə qarşı istehlakçıların diqqətini cəlb etmək məqsədilə onlara məşhurluq yaratmaq üçün zəruridir. Reklam fəaliyyətinin son məqsədi satış həcminin artırılması və mənfəətin əldə edilməsidir.

Reklam bazar marketinqinin bir hissəsidir. O, istehlakçının əmtəə və xidmətlərin keyfiyyəti, xüsusiyyətləri, çeşidi, istismar üsulları haqqında və başqa məlumatlarla dəqiq və düzgün şəkildə məlumatlandırmalıdır. Onun tərtibatı müasir estetik

97

tələblərə cavab verməli və ona sərf olunan xərclər nöqteyi-nəzərindən rasional olmalıdır. Onun köməyi ilə alıcılar əmtəə və xidmətlərin əldə edilməsinə daha az vaxt sərf etməlidirlər. O, ticarət işçilərinin əməyinin məhsuldarlığının artırılmasına yol açmalıdır.

Ayrı-ayrı ticarət müəssisələri, təklif edilən xidmətlər, iş vaxtı satış forma və üsulları, onların iş xüsusiyyətləri və s. haqqında verilən məlumatlar mühüm əhəmiyyətə malikdir. Ona görə də ticarət reklamına: düzgünlük, məqsədyönlülük, konkretlilik, humanistlik və s. cəhətlər xas olmalıdır.

- Düzgünlük (doğruluq, gerçəklik) – malların keyfiyyəti, dəyəri üstün cəhətləri və s. haqqındakı məlumat.

- Konkretlik (dəqiqlik) – reklam məlumatlarında göstərilən dəlillər və sübutlar, cədvəllərinə və s. rəqəmlərin həqiqətə uyğunluğu.

- Məqsədəyönlülük – onun yükgöndərəni bazar konyukturasını və malları reklam edəndir, obyekti isə istehlakçıdır. Reklam zamanı bu prinsiplərə riayət edilməsi, səmərəsiz xərcləri aradan qaldırır, ticatər müəssisəsinin mal dövriyyəsini yüksəldir.

- Humanistlik – ticarət reklamını humanistlik şəxsiyyətin harmonik inkişafına, adamların mənəvi inkişafına, onun dünya görüşünün genişlənməsinə, sağlamlığının möhkəmlənməsinə, xidmətin və istehsalın səviyyəsinin yüksəldilməsinə təsir göstərməsi aiddir.

98

- Etibarlılıq – bu ticarət reklamının müasir və müxtəlif elm v texniki tərəqqinin inkişafına əsaslanmasıdır (incəsənət, sosiologiya, psixologiya, tibbi, iqtisadiyyat, dizayn və s.).

Hazırda geniş istifadə edilən reklam termini latın sözü olan –reklamera sözündən götürülmüş və mənası yüksəkdən çığırmaq və ya məlumat vermək deməkdir. Öz mahiyyət etibarı ilə reklam malların istehlak xassələri və müxtəlif xidmət növləri haqqında məlumat verməklə onların siatışını təşkil etmək və onlara alıcılıq qabliyyəti yaratmaqdır. Bundan başqa, reklam vasitəsilə təşkilati, ədəbi əsərləri, incəsənəti və s tanıtmaq, məhşurlaşdırmaq məqsədilə məlumatlar yaymaq olar.

Azərbaycan Respublikasının “Reklam haqqında” 3 oktyabr 1997-ci il 376 -1 QD saylı qanununda göstərilir ki, Reklam fiziki və hüquqi şəxslər, əmtəə, ideya və yenliklər haqqında maraq formalaşdırmaq və ya bu marağı saxlamaq, əmtəənin satılmasına, ideya və yenliklərin həyata keçirilməsinə kömək göstərmək məqsədilə yayılan informasiyadır.

“Reklam haqqında” qanun reklama qarşı ümumi və xüsusi tələbləri müəyyən edir. Onda ədalətsiz, qeyri-düzgün, qeyri-etik, yalan və gizli reklamın başlıca əlamətləri ifadə edilmişdir. Reklamın bir sıra növlərinə, ayrı-ayrı əmtəə növlərinin reklamının sponsorluqla, habelə həddi- buluğa çatmamış şəxslərin istehsalda hüquqlarının müdafiəsi, reklamın yerləşdirilməsi və yayılması ilə bağlı xüsusiyyətlərinə diqqət ayrılmışdır.

Qanunun xüsusi fəsli reklam verənlərin, reklam istehsalçılarının və reklam yayanların hüquq və öhdəliklərinə həsr olunmuşdur. Belə ki, reklam istehsalçısı və reklam yayan reklam informasiyasını tələb

99

etmək hüququ var, reklamverən isə həmin informasiyanı təqdim etməyə borcludur. Əgər reklam verənin fəaliyyəti liseziyalaşdırılmalıdırsa, onda müvafiq əmtəənin reklamlaşdırılması, habelə reklam verənin özünün reklamlaşdırılması zamanı sonuncu müvafiq lisenziyanı və ya onun təsdiq olunmuş sürətini təqdim etməyə borcludur, reklam istehsalçısı və reklam yayanın isə bunu tələb etməyə hüququ vardır. Burada reklam prosesində iştirak edən tərəflərin başqa hüquq və öhdəlikləri də ifadə edilmişdir.

“Reklam haqqında” qanunda reklam sahəsində dövlət nəzarəti üzrə orqanın federal antiinhsar səlahiyyətləri, habelə reklam haqqında qanunun pozilması faktınınmüəyyən olunması halında əks reklamın verilməsi qaydası və müvafiq reklama görə məsuliyyəti də müəyyən olunmuşdur.

Bir sıra reklamla bağlı məsələlər “Kütləvi informasiya vasitələri haqqınd,” “Qiymətli kağızlar bazarı haqqında,” “Narkotik vasitələr və psixotop maddələr haqqınd” və b. Qanunları, habelə müxtəlif dövlət və regional orqanların normativ sənədləri ilə tənzimlənir.

Beynəlxalq Ticarət Palatası reklam fəaliyyəti məsələlərini tənzimləmək üçün reklam təcrübəsinin beynəlxalq kodeksini tənzimləyir. O, istənilən əmtəə və

Xidmətlərin bütün növ reklamlarına, o cümlədən imic reklamına şamil edilir. O, hər şeydən əvvəl, özü intizamın aləti kimi çıxış edir və Beynəlxalq Ticarət Palatasının marketinq fəaliyyəti haqqındakı başqa məsəllləri ilə müştərək tətbiq olunur:

Marketinq tədqiqatları məsələsi;

100

Satışın stimullaşdırılması üzrə fəaliyyət məsələləri;

Birbaşa poçt göndərişləri və kataloqlar üzrə ticarət məcəlləsi;

Birbaşa satışlar məcəlləsi.

Reklam təcrübəsinin beynəlxalq məcəlləsi reklam fəaliyyətinə münasibəti olan bütün tərəflərin (reklamverənlər, reklam istehsalçıları, kütləvi informasiya vasitələri və reklam daşıyıcıları) əməl etməli olduğu etik davranış standartlarını müəyyən edir.

Məsələnin tərkibinin əsasını ədalətlilik, doğruluq və s kimi ən mühüm reklam normaları qoyulmuşdur.

Cinayət məcəlləsində yalan reklama görə məsuliyyət nəzərdə tutulmuşdur. Xüsusilə, reklamda əmtəələrə, iş və xidmətlərə, habelə onların istehsalçılarına (icraçılar və satıcılar) münasibətdə nəfskar maraq üzündən qəsdən yalan informasiyadan istifadə olunaraq əhəmiyyətli dərəcədə vurulmuş ziyana görə minimum əmək haqqının 200 – dən 500 mislinə qədər ölçüsündə cərimə ödənilir, və ya 2 aydan 5 aya qədər əmək haqqının tutulması, 180 saatdan 240 saata qədər icbari iş, ya 3 aydan 6 aya qədər həbs, ya da iki ilə qədər azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır.

2. Malların sahibkar- satıcıdan istehlakçı-alıcıya doğru yeridilməsi üçün bir sıra vasitələrdən, o cümlədən:

- reklamdan,

- satışın həvəsləndirilməsindən,

Bu vasitələrdən ən vacibi reklamdır.

101

Reklam – malın mənfəətli satışının təmin olunması məqsədilə satıcıdan istehlakçıya yönəldilən informasiyadır.

Reklam aşağıdakı növlərdə tətbiq oluna bilər:

- İnformasiya xarakterli(rubrika formasında);

- Təbliğat izahedici;

- Malın nişanı (markası);

- Nüfuzlu (prestijli);

- Satış.

İnformasiya xarakterli (rubrika formasında), reklam potensial alıcılar arasında satışa təklif olunan mallar və yaxud xidmətlər haqqında məlumatların yayılması üçün nəzərdə tutulub.

Təbliğat-izahedici reklam, müəyyən bir istehlakçı üçün nəzərdə tutulan malın və yaxud xidmətin konkret üstünlüklərinin dərindən təsvirinə xidmət göstərir.

Mal nişanının reklamı alıcını konkret mala deyil, malı (xidməti) istehsal edən firmanın nişanına yönəldir.

Prestijli reklam uzun müddət üçün nəzərdə tutulub və malın və onu buraxan firmanın cəlbedici surətinin formalaşdırılmasına xidmət edir.

Satış reklamı malın endirimlə satışı haqqında məlumat verir.

Reklam aşağıdakı formalara malik olur:

- Tanışedici;

102

- Təbliğedici;

- Müqayisəedici;

- Xatırladıcı;

- Möhkəmləndirici.

Tanışedici reklam potensial alıcının tanış olması üçün kifayət edən malın və yaxud xidmətin təsvirindən ibarətdir. Bu forma reklam kampaniyasının başlanğıcı üçün xarakterikdir. O, malın bazara çıxarılması mərhələsində ilkin tələbin formalaşdırılması üçün tətbiq olunur. Reklamın bu formasının əsas məqsədi –alıcılara yeni mal haqqında, onun fəaliyyət prinsipi və ya mövcud mallar üçün açılan imkanlar haqqında, alıcılarda yeni mal ilə bağlı olan çəkinmənin, ehtiyat etmənin aradan götürülməsi, istehsalçı - firmanın və satıcının cəlbedici surətinin formalaşdırılması, malın əlverişli qiyməti haqqında təsəvvürün yaradılmasından ibarətdir.

Təbliğedici reklam malın bazarda satışının artımı mərhələsində tətbiq olunur. O, alıcını təbliğ etməli, onu inandırmalıdır ki, bu məhz ona lazım olan maldır. Bu reklamın əsas məqsədi alıcıda seçimli tələbin formalaşdırılmasından, məhz bu mal nişanına üstünlüyün verilməsindən ibarətdir. Burada alışın təxirə salınmadan edilməsi motivi, firmanın nümayəndələri ilə dərhal əlaqəyə girməsi və s. iştirak edir.

Təbliğedici reklam müqayisəedici reklam formasını da ala bilər ki, burada əsas fikir məhz həmin malın bu qəbildən olan digər mallarla müqayisədə mövcud üstünlüklərin müəyyən olunmasından ibarətdir. Biz bu forma ilə diş məcununun, şampunun, yuyucu

103

tozun və digər gündəlik tələbat mallarının reklamı zamanı rastlaşırıq.

Xatırladıcı reklam malın yetkinlik mərhələsində onun üçün tətbiq olunur ki, alıcı həmin malın bazarda mövcudluğunu yadından çıxarmasın, bu mal daim lazımdır, o, alıcı üçün əlverişli yerdə satılır.

Reklamın bu forması möhkəmləndirici reklamla əlaqələndirilir ki, onun da əsas məqsədi alıcının malı seçməkdə düzgün hərəkət etdirməyə inandırmaqdır. Bu isə malın alışından razı qalan və edilən alışdan olan sevinclərini bölüşdürən alıcıların çıxışlarının nümayişi yolu ilə əldə olunur.

Reklam vasitələri haqqında qərar qəbul edilərkən, reklam üzrə mütəxəssis aşağıdakı üç suala cavab tapmalıdır:

- Reklamın görünmə tezliyi necə olmalıdır?

- Reklam auditoriyasının əhatə olunma dərinliyi necə olmalıdır?

- Reklamın auditoriyaya təsiri necə olmalıdır?

Bu suallara cavab ilk növbədə, nəyin reklam olunmasından, reklam olunan malın mümkün ola bilən istehlakçısı kimi hansı auditoriyanın çıxış etməsindən və reklam olunan malı almağa auditoriyanı inandırmaq üçün hansı səylərin göstərilməsindən asılıdır.

Göstərilən suallara cavabdan asılı olaraq reklam vasitələri də seçilir:

- Mətbuat (qəzet jurnallar);

104

- Radio;

- Televiziya;

- Ünvanlı poçt;

Xarici reklam; (lövhəli, metroda, vağzallarda və s.)

Reklamın tələblərinə uyğun olan vasitələri təhlil edərək, mütəxəssis, firmanın rəhbərliyinə özünün tövsiyələrini verir və rəhbərlik də öz növbəsində reklamın vasitələrinin və formalarının seçilməsi haqqında prinsipial qərar qəbul edir.

Firma rəhbərliyinin qərarı əsasında reklam üzrə mütəxəssis konkret reklam daşıyıcılarını seçir və bu vasitələrdən istifadə olunması qrafikini onlarla razılaşdırır.

Reklam daşıyıcılarının müqayisəli qaydada qiymətləndirilməsi üçün, qərbin reklam agentliklərinin təcrübəsinə əsasən, konkret daşıyıcının reklamının dəyəri 1000 nəfərdən ibarət auditoriya hesabı ilə müəyyən olunur.

Ədəbiyyat



3. Harri Karter. Səmərəli reklam. M. tərəqqi, 1991.4. P.S. Zavalov, V.İ. Demidov. Müvəffəqiyyətin

düsturu: marketinq. M. Beynəlxalq münasibətlər, 1991.

105

5. S.H. Məmmədov. Maliyyə. Bakı, 1999.6. Хруцкий В.Е. Современный маркетинг. М.

Финансы и статистика. 1991.

MÖVZU 7. BEYNƏLXALQ KOMMERSİYA İŞİ

Açar sözlər

Gömrük tarifi, gömrük rüsumu, lisenziya, kvota, barter, klirinq, proteksionizm, ixrac əməliyyatları. Gömrük (rüsum), gömrük hüququ, ixrac, idxal, gömrük itifaqı, gömrük ərazisi, gömrük tarifi, gömrük rüsumu, gömrük anbar, azad gömrük zonası, gömrük qeydiyyatı, gömrük nəzarəti.


Beynəlxalq kommersiya işinin zəruriliyi, fəaliyyət sahəsinin seçilməsi. Beynəlxalq kommersiya fəaliyyətinin formaları. Beynəlxalq bazarda fəaliyyət göstərən kommersiya strukturlarının növləri. İxrac-idxal əməliyyatlarının təşkili. Əsas anlayışlar və təyinatlar. İxracat-idxalat və kontrakt qiymətlərinin formalaşmasının mexanizm. Gömrük əməliyyatları. Gömrük anlayışı və onun funksiyaları. Azərbaycan Respublikasında gömrük işinin təşkili. Mallar və nəqliyyat vasitələri. Gömrük ərazisi anlayışı. Gömrük ittifaqı. Gömrük orqanları, gömrük tarifləri. Gömrük rüsumu. Malların deklorasiyası. Malların və nəqliyyat

106

vasitələrinin gömrük yerdəyişməsi qaydası. Müvəqqəti saxlama, gömrük qeydiyyatı, gömrük nəzarəti.

Bilməli

- İdxalat-ixracat əməliyyatları və beynəlxalq ticarət sövdələşmələrinə hazırlığın xüsusiyyətlərini;

- Beynəlxalq ticarət praktikasında istifadə olunan bir sıra müəyyənlikləri (ixracat, idxalat, gömrük ərazisi, əlavə olaraq artırma anbarlar, azad zona ərazisi, tranzit əməliyyatlar);

- İdxalat-ixracat əməliyyatları sistemində gömrük tarif tənzimi xüsusiyyətləri;

- İdxalat-ixracat əməliyyatlarının uçotu və onun unifikasiyasını;

- Malların təsfiri və kodlaşdırılmasının harmonik sistemi və onun nomenkulatur strukturunu;

- İdxalat-ixracat əməliyyatlarının təşkilini;- Xarici bazarın öyrənilməsi xüsusiyyətlərini;- Gömrük fəaliyyəti, onun funksiyaları və

anlayışları.

Bacarmalı

- Beynəlxalq ticarət əməliyyatlarının yerinə yetirilməsi metodlarını göstərməyi;

- İdxalat-ixracat əməliyyatları sistemində gömrük-tarif məsələlərinin neçə tənzimlənməsini;

- İdxalat-ixracat əməliyyatlarının uçotu, onun unifikasiyası və malların kodlaşdırılmasının yeri və rolunu izah etməyi;

- İdxalat-ixracat sövdələşmələrinə hazırlıq üsullarını xarakterizə etməyi;

107

- Alqı-satqı kontraktlarının bağlanması üsulları və qaydalarının müəyyənləşdirməyi;

- Gömrük fəaliyyəti, gömrük işi, gömrük əməliyyatlarının mahiyyətini izah etməyi;

Test sualları

1) İdxal, ixrac əməliyyatlarının təşkili;2) Xarici ticarət əməliyyatlarında idxalatçılar və

ixracatçılar arasında iqtisadi-maliyyə əlaqələrinin formalları (barter, klirinq.);

3) Xarici bazarın öyrənilməsi metodları;4) Azərbaycan Respublikasında gömrük işinin

təşkili;5) Gömrüyün fəaliyyəti və onun funksiyaları

anlayışları;6) Gömrük ittifaqı və gömrük ərazisi anlayışı;7) Gömrük qeydiyyatı və yüklərə nəzarət qaydaları;8) Malların və nəqliyyat vasitələrinin gömrük

yerdəyişməsi qaydası;9) Əsas idxal-ixrac anlayışları hansılardır;10)Gömrük tarifi nədir;11)Gömrük rüsumu nədir; 12)Gömrük sözünün mənası nədir;13)Gömrük hüququ hansı prinsip üzrə qurulur;14)İxrac nədir;15)İdxal nədir;16)Barter nədir;17)Klirinq nədir;

108

MÜHAZİRƏ MƏTİNLƏRİ.

BEYNƏLXALQ KOMMERSİYA İŞİ

P L A N

1. Beynəlxalq kommersiya fəaliyyətinin zəruriliyi, imkanları və fəaliyyət sahəsinin seçilməsi

2. Beynəlxalq kommersiya fəaliyyətinin formaları

1. Beynəlxalq kommersiya fəaliyyəti və onun əsas istiqamətləri haqqında qərarın qəbul edilməsi üçün həlledici rolu – potensial tərəf-müqabillərin (partnyorların) təsərrüfat inkişafının müqayisəli təhlilinin aparılması və bu ölkələrin siyasi-iqtisadi və milli –mədəni xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi oynayır.

Təsərrüfatın inkişafının səviyyəsinə görə ölkələr fərqləndirilir:

1. Müasir sənayesi və inkişaf etmiş bazar münasibətləri olan ölkələr;

2. Inkişaf etmiş bazar münasibətləri yolunda olan və sənayenin geniş imkanlarına malik olan ölkələr;

109

3. Müasir kənd təsərrüfatı istehsalı və bazar iqtisadiyyatı olan, öz sənayelərini inkişaf etdirən ölkələr;

4. İxracat hesabına yaşayan inkişaf etməmiş sənayeyeə malik olan ölkələr;

5. Bol xammal və əmək resurslarına malik olan və iqtisadi inkişafın ilkin mərhələsində olan kasıb ölkələr.

Göstərilən bölgü, şübhəsiz ki, çox şərtidir və xalis halda bir qayda olaraq, onlara rast gəlinmir, lakin hər hansı bir ölkənin bu qruplardan birinə aid edilməsində bu bölgüdən istifadə edilə bilər. Bu bölgü müəyyən beynəlxalq mübadilə sahələrində kommersiya üzrə mümkün ola bilən cüt tərəf-müqabillərin seçilməsi imkanını yaradır. Məsələn, 1-ci qrup ölkələri digər qurp ölkələrin hamısı ilə qarşılıqlı təsir göstərə bilər; 2-ci qrup ölkələri ilk növbədə 3-cü və 5-ci qrup ölkələri ilə iqtisadi münasibətlərin inkişaf etdirilməsinə maraqlıdırlar və s.

Dövlətlərdə - kommersiya üzrə potensial tərəf-müqabillərində siyasi-iqtisadi vəziyyət aşağıdakı əlamətlərlə xarakterizə edilir:

- Ölkədə siyasi dayanıqlıq; daha çox siyasi dayanıqlıq ölkələr inkişaf etmiş bazar münasibətləri olan və bununla bağlı vətəndaş cəmiyyəti və demokratik azadlıqlar olan ölkələrdir. Digər tərəfdən, totalitar inzibati-amirlik rejim olan və planlı iqtisadiyyatlı ölkələrdəki müəyyən sabitlikdən də danışmaq olar, lakin son illərin təcrübəsi göstərir ki, xalqa qarşı cəza tədbirlərinin cüzü də olsa zəiflədilməsi, belə bir iqtisadiyyatın zəifləməsinə və sonradan dağılmasına gətirib çıxarır;

110

- İlk növbədə ailə gəlirləri ilə bağlı olan əhalinin yaşayış səviyyəsi;

- “ixracat-idxalat mühiti,” bu da əhalinin və hakimiyyətin malların xaricə ixrac olunmasına və xarici mallara olan münasibət ilə bağlıdır;

- Dövlətin valyuta siyasəti; sərbəst valyuta konvertasiyasının olmaması və yaxud məhdudlaşdırılması, beynəlxalq kommersiya fəaliyyətinin vəziyyətinə və inkişafına kəs kin təsir göstərir;

- Dövlətin iqtisadi-siyasəti; beynəlxalq kommersiyanın inkişafında bu fəaliyyətin iştirakçıların müdafiəa dövlət yardımının və güzəştlərinin verilməsi, onların hüquqi cəhətdən müdafiə edilməsi , beynəlxalq qanunlara əməl olunmasına və təhlükəsizliyə dövlət tərəfindən zəmanətlərin verilməsi böyük əhəmiyyət daşıyır.

Ölkələrin milli- mədəni xüsusiyyətləri təklif olunan mallara və xidmətlərə onlarda mövcud olan münasibətlərdə özünü göstərir. Bu münasibətlər milli ənənələrin, dini qadağaların, mövhumat və xurafatçılığın təsiri altında formalaşır. Milli xüsusiyyətləri bilməmək uğurlu kommersiyanın aparılmasında çox ciddi maneələr yaradır. Firmanın xaricə çıxma təşəbbüsü ya müəssisənin daxili tələbatları ilə, ya da xaricidən daxil olan təkliflərlə bağlıdır. Hər iki halda müəyyən etmək lazımdır ki, məhsulun hansı növü və miqdarı ixrac və yaxud idxal ediləcəkdir, hansı ölkələrdən və hansı ölkələrə, hansı bazarlara ilk növbədə istiqamətlənmək lazım gələcəkdir.

Bazarın seçimi zamanı aşağıdakı cəhətləri nəzərə almaq lazımdır:

111

- Bazara yeridilmə problemi və bununla bağlı olan məsrəflər;

- Mal göndərişi və satışının mümkün ola bilən həcmləri;

- Biznesin artırılması üçün inkişafın meyilləri və perspektivləri;

- Bazarda rəqabətqabliyyətli malların olması;

- Vəziyyətin qeyri-müəyyən olması və informasiya qıtlığı ilə bağlı olan risk;

- Istehlakçıların milli xüsusiyyətləri ilə şərtlənən məhdudiyyətlər;

- Kommersiya üzrə tərəf-müqabillərin dil və mədəni yaxınlığı.

2. Beynəlxalq kommersiya fəaliyyəti üç əsas formada həyata keçirilə bilər:

ixracat-idxalat əməliyatları formasında,xarici sərmayələr əsasında müəssisələrin yaradılması yolu ilə və birgə sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi əsasında.

İxracat-idxalat əməliyyatları iki üsulla həyata keçirilə bilər: birbaşa və dolayı.

Birbaşa əməliyyatlarda kommersiya müəssisəsiixracat-idxalat əməliyatları müstəqil olaraq həyata keçirir, bunun üçün özünün vətəndə və xaricidə olan ixtisaslaşmış xidmətlərindən, həmçinin xarici agentlərdən istifadə edirlər.

112

Dolayı əməliyatlarda ixracat-idxalat əməliyyatları müstəqil vasitəçilər – beynəlxalq tacirlər tərəfindən aparılır.

Birbaşa əməliyyatlar ciddi ilkin kapital qoyluşlarını, hazırlıqlı kadırların və xaricidə geniş şəbəkəli aparatın olmasını, böyük təcrübə tələb edir. Buna görə də onlar adətən əhəmiyyətli resurslara malik olan iri müəssisələr tərəfindən aparılır.

Dolayı əməliyyatlar beynəlxalq kommersiya fəaliyyətinə təzə başlayan və onun üçün xas olan riskdən yaxa qutarmağa can atan nisbətən böyük olmayan müəssisələr üçün xarakterikdir.

Fəal və passiv ixracat –idxalat əməliyyatlarını fərqləndirmək lazımdır.

Fəal əməliyyatlar malın yeridilməsi strategiyasının xarici və yerli bazarlarda reallaşdırılması ilə bağlıdır, passivlər – gündəlik məsələlərin həll olunması məqsədi daşıyırlar, məsələn, müəyyən malın müvəqqəti qıtlığının ləğv edilməsi, artıq olan mövsümi malların satışı və s.

İxracat-idxalat əməliyyatlarının həyata keçirilmə texnologiyası bir sıra dövrələri nəzərdə tutur:

Sıfır dövrəsi: ixracat və yaxud idxalat üçün ilkin şərtlərin yaradılması; burada söhbət ixracat imkanlarının və idxalat tələbatlarının aydınlaşdırılmasından gedir.

Birinci dövrə: əməliyyatdan qabaq fəaliyyət dövrüdür; o, aşağıdakı addımlardan ibarətdir:

- ixracatçı bazarı tədqiq edir və satış haqqında təklif verir;

113

- idxalatçı bazarı tədqiq edir və sifariş və yaxud tələbnamə verir;

- ixracatçı idxalatçıdan tələbnamələrin və yaxud sifarişlərin alınmasını təsdiq edir və onların şərtlərini təhlil edir;

- idxalatçı ixracatçıdan təkliflərin alınmasını təsdiq edir və onların şərtlərini təhlil edir;

İkinci dövrə: kontraktın bağlanması; bu aşağıdakı addımlardan ibarətdir:

- ixracatçı sifarişi təsdiq edir və kontraktın layihəsini hazırlayır;

- idxalatçı kontraktın layihəsini hazırlayır;

- idxalatçı və ixracatçı danışıqlar zamanı kontraktı razılaşdırırlar;

Üçüncü dövrə: kontraktın yerinə yetirilməsinin təmin edilməsi; bu aşağıdakı addımlardan ibarətdir:

- ixracatçı lazım olan hallarda idxalat lisenziyasını rəsmiləşdirir;

- idxalatçı malın daşınması üzrə ixraçatçıya təlimatlar verir;

- ixracatçı malı hazırlayır və yükləyib göndərir;

- ixracatçı və idxalatçı yükü sığortalayırlar;

- ixracatçı və idxalatçı yükün sərhəddən keçirilməsi üçün lazımi sənədləri təmin edirlər;

114

- idxalatçının bankı pulu ixracatçının bank hesabına köçürür.

Dördüncü dövrə: malların yüklənməsi və daşınması; bu, aşağıdakı addımlardan ibarətdir:

- ixracatçı malı daşınmaya hazırlayır və hazır olma barədə idxalatçıya məlumat göndərir;

- ixracatçı yükün təyinat məntəqəsinədək daşınmasını təmin edir;

- idxalatçı nəqliyyatın təyinat məntəqəsində vaxtında verilməsini təmin edir;

- ixracatçı ölkənin gömrük orqanı malın yoxlanışını yerinə yetirir;

- ixracatçı və idxalatçı yükün sərhəddən keçməsi haqqında məlumat alırlar;

- idxalatçı ölkənin gömrük orqanı malın yoxlanışını aparır, rüsum və yığımları həyata keçirir və malın alınmasına razılıq verir (bu yükün gömrük tənzimlənməsi adlanır).

- Beşinci dövrə: hesablaşma əməliyyatlarının yerinə yetirilməsi; bu aşağıdakı addımlardan ibarətdir:

- idxalatçı ixracatçıya yükün alınmasını təsdiqləyir;

- ixracatçı idxalatçı kommersiya hesabını göndərir;

- idxalatçı yükün pulunu ödəyir;

Altıncı dövrə: son əməliyyatlar; bu aşağıdakı addımlardan ibarətdir:

115

- ixracatçı və idxalatçı kontraktın yerinə yetirilməsi barədə hesabat hazırlayır;

- hesabatların nəticələrinin təhlili üzrə danışıqlar aparılır;

- həyata keçirilən təhlilə uyğun olaraq kommersiya fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi üzrə tədbirlər nəzərdə tutulur.

Xarici sərmayələrlə müəssisələrin yaradılması yolu ilə həyata keçirilən beynəlxalq kommersiya fəaliyyəti, yerli iqtisadiyyata xarici maddi və maliyyə resurslarının, mükəməl xarici texnika və texnologiyaların, həmçinin qabaqcıl idarəetmə təcrübəsinin cəlb edilməsi əsasında mənfəətin əldə olunması məqsədini daşıyır.

Xarici sərmayələr kimi xarici investorlar tərəfindən sahibkarlıq və digər fəaliyyət növlərinə qoyulan əmlak və əqli dəyərlərin bütün növləri istifadə oluna bilər:

- məqsədli pul qoyluşları;

- qiymətli kağızlar;

- yeni və yeniləşdirilən əsas fondlar və dövriyyə vəsaitləri;

- elmi-texniki məhsullar;

- əmlak hüquqları;

- əqli mülkiyyət.

Xarici investorlar kimi çıxış edə bilərlər:

116

- xarici hüquqi şəxslər (şirkətlər, firmalar, müəssisələr);

- xarici vətəndaşlar, xaricidə daimi yaşayan Azərbaycan vətəndaşları;

- xarici dövlətlər;

- beynəlxalq təşkilatlar.

Xarici investorlar tərəfindən ölkə ərazisində sərmayə qoyuluşu aşağıdakı yollarla həyata keçirilir:

- bütünlükdə onlara məxsus olan müəssisələrin və filialların yaradılması yolu ilə;

- yerli hüquqi və fiziki şəxslərlə yaradılan müəssisələrdə pay hesabı iştirak etməklə;

- müəssisələrin, əmlak komplekslərinin, qiymətli kağızların əldə edilməsi yolu ilə;

- torpaqdan və digər təbii resurslardan istifadə hüququnun əldə edilməsi yolu ilə;

- digər fəaliyyət növləri, o cümlədən, kreditlərin, borcların və əmlakların təqdim edilməsi yolu ilə.

Xarici tərəf-müqabillərlə birgə sahibkarlıq fəaliyyəti əsasında həyata keçirilən beynəlxalq kommersiya aşağıdakı formalarda olur:

- istehsalat kooperasiyası;

- kontrakt üzrə istehsal;

- idarəetmə kontraktı;

117

- lisenziyaların satışı;

- françayzinq.

İstehsalat kooperasiyası hər hansı mürəkkəb məhsulun birgə istehsalı üzrə yerli və xarici müəssisələrin səylərinin birləşdirilməsi və əlaqələndirilməsi məqsədini daşıyır.

İstehsalat kooperasiyası xüsusi uzunmüddətli sazişlə möhkəmləndirilir ki, burada istehsalat proqramlarının razılaşdırılması, məmulatın tərkib hissələri, məhsulun hazırlanması üçün lazım olan materiallar və xammal ilə mübadilə öz əksini tapır.

Lisenziyalaşdırma əmtəələrin çıxarılması (gətirilməsi) qaydasıdır ki. bu zaman dövlətin səlahiyyətli idarəsi müəyyən əmtəələrlə (ixrac və idxal üzrə lisenziyalaşdırma siyahısına daxil edilmiş) xarici ticarət əməliyyatları aparılmasına icazə-lisenziya verir. Xarici ticarət əməliyyatlarının lisenziyalaşdırılması ayrı-ayrı əmtəələrin ixracına və idxalına miqdar məhdudiyyətinin - kvotaların tətbiqi ilə sıx əlaqəlidir.

Lisenziyaların satışı malların və xidmətlərin istehsalçısının beynəlxalq kommersiya fəaliyyətinə cəlb edilməsinin ən əlverişli üsullarından biridir.

Satıcı ( lisenziar) xarici alıcı (lisenziat) ilə müəyyən muzdla (qonorar və yaxud lisenzia ödənişi) istehsal texnologiyasının, patentin, əmtəə nişanının və digər əqli mülkiyyətin istifadə olunması barəsində saziş bağlayır.

Beynəlxalq kommersiyanın bu cür formasının üstünlüyü ondan ibarətdir ki, lisenziar özünün əqli əməyinin dünya bazarına heç bir xərc və risk çəkmədən

118

çıxarılması imkanına malik olur və bu zaman müəyyən mükafat da əldə edir. Lisenziata gəldikdə isə, o, başqasının hazır ixtirasından, istehsalat texnologiyasından, firmanın malından və adından öz maraqları üçün istifadə imkanını qazanır və bu zaman elmi tədqiqatlara və öşləmələrə heç bir böyük vəsait sərf etmir.

Lisenziyaların satışının adi praktikasından fərqli olaraq, françayzinq firmaya, lisenziya alana və onun fəaliyyətinə nəzarətə daha çox təsir etmək imkanı verir.

Son zamanlar xarici ticarət fəaliyyətində nizamlanmanın qeyri tarif üsulları daha geniş tətbiq edilir ki, bura da dövlətin xarici ticarət və iqtisadi siyasət sahəsində tətbiq etdiyi və xarici ticarətə əhmiyyətli dərəcədə təsir göstərən müasir vasitələrin geniş yığımı aiddir. Bura bilavasitə, idxalın bəzən isə ixracın da lisenziyalaşdırılmasını və kvotasını, texniki standartlara uyğunluğu, ixracın könüllü məhdudlaşdırılması və s tipli gizli tədbirləri, xüsusi maliyyə və valyuta məhdudiyyətlərini və s aid etmək olar.

Kvota (və ya kontragentlər) müəyyən dövr ərzində (məsələn, rüb ) əmtənin ixracına və idxalına verilmiş icazənin maksimal həcmidir. (dəyər və ya fiziki ölçüdə).

Ticarət təşkilatları və müəssisələri xarici ticarət əməliyyatlarını öz şəxsi təşəbbüsü ilə və ya xarici firmalarla müqavilələr bağlamaq yolu ilə xarici ticarət əməliyyatlarının təşkili ilə məşğul olan yuxarı orqanların və digər müəssisələrin təşəbbüsü ilə həyata keçirə bilərlər.

119

Əksər hallarda, xarici ticarət sövdələşməsini həyata keçirmək üçün öz xüsusi ixrac resursllarına malik olmaq zəruridir, yəni əvvəlcə əmtəəni satıb, sonra isə lazımi məmulatları almaq. Xarici ticarət əməliyyatlarının təcrübəsində əmtəə ixracatçıları və idxalçıları arasında iqtisadi maliyyə əlaqələrinin barter, sərbəst dönərli valyuta ilə hesablaşmalar və s bu kimi formaları tətbiq olunur.

Barter – müəyyən sayda əmtəənin şərtləşdirilmiş sayda digər bir əmtəəyə dəyişdirilməsini nəzərdə tutan sövdələşmədir. Bir qayda olaraq, barter sövdələşməsi alıcının hesabından satıcının hesabına pul vəsaitlərinin köçürülməsi ilə müşaiət olunmur.

Kilirinq – qarşılıqlı tələblərin və öhdəliklərin nəzərə alınmasına əsaslanan nəqdsiz hesablaşma sistemidir.

Maliyyə hesablaşmalarının ən təkmilləşdirilmiş forması sərbəst dönərli valyuta ilə hesablaşmalar hesab olunur ki, bu da ixracatçıya əldə etdiyi valyuta gəlirindən digər hər hansı bir dövlətlə ikitərəfli xarici ticarət əlaqələrində hesablaşmalarda istifadə etməyə imkan verir.

Xarici ticarət əməliyyatlarının təşkili aşağıdakı mərhələləri nəzərdə tutur:

- xarici bazarın və onun konyukturunun öyrənilməsi;

- xarici bazarda reallaşdırmaq məqsədi ilə ixrac resurslarının formalaşdırılması;

- müqavilələr bağlamaq üçün kontragentlərin axtarışı və seçilməsi;

- müqavilələrin bağlanması və yerinə yetirilməsi

120

Xarici bazarın öyrənilməsi əmtəələrin mənfəətli satışının və ya adekvat məbləğli digər bir əmtəəyə dəyişdirilməsinin mümkünlüyünü müəyyən etməyə kömək etməlidir. Bunun üçün bazarın vəziyyətinin onun tutumunun, qurluşunun, satış üçün kommersiya şəraitinin, əsas rəqiblərin və s öyrənilməsi vacibdir.

Müəssisənin ixrac resursları hər şeydən əvvəl xarici bazarda, rəqabət qabliyyətli məhsulun mövcudluğu ilə müəyyənləşdirilir. Məhsulu rəqabət qabliyyətli etmək üçün ilk növbədə müəssisənin resurs təminatını xammal, maliyyə,texniki, kadr və s təhlil etmək lazımdır. Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, iqtisadi cəhətdən sərfəli xarici ticarət fəaliyyəti yalnız iri partiyalı əmtəə satışı zamanı mümkündür.

Xarici ticarət əməliyyatlarının təşkili üzrə kommersiya işinin mühüm elementi kontragentlərin xarici firmaların əmtəə alıcılarının, satıcılarının seçilməsi hesab olunur.

Xarici ticarət əməliyyatlarının tərtibat texnikası bunları nəzərdə tutur:

- Oferta (təkliflərin) göndərilməsi;- Alıcı (satıcı) tərəfindən sifarişin təsdiq olunması;- Danışıqlarda iştirak etmək;- Müqavilələrin tərtib olunması və imzalanması.və s.

Ədəbiyyat



121

3. İ.Ə.feyzullabəyli. Biznes, bazar, ticarət, marketinq, plan nədir. Bakı. “Azərnəşr”, 1993.

4. Azərbaycan Respublikasının gömrük məcəlləsi. Bakı, 2003.

5. Хруцкий В.Е. Современный маркетинг. М. Финансы и статистика. 1991.

MÖVZU 8.

MARKETİNQ KOMMUNİKASİYA

SİSTEMİNDƏ SATIŞIN HƏVƏSLƏNDİRİLMƏSİ

Açar sözlər

Kommunikasiya, reklam, kommersiya təbliğatı, informasiya, stimullaşma, kupon, şəxsi satış, ticarət agenti, firma stili, brendinq, mal nişanı, loqotip, firma bloku, firma şüarı, firma rəngi, firmanın şifri, komplekti.


Marketinq kommunikasiyalarının bir forması kimi satışın həvəsləndirilməsi sisteminin əsas xüsusiyyətləri. Marketinq kompleksində marketinq kommunikasiyasının rolu. Satışın həvəsləndirilməsi üsulları. Vasitəçilərin həvəsləndirilməsi. Marketinq kommunikasiyası sistemində reklam. Kommersiya təbliğatı. Satışın stimullaşdırılması. Şəxsi satış. Firma stili və onun tərkib elementləri.

122

Bilməli- Marketinq kommunikasiya sistemi vo onun

marketinq kompleksində rolunu;- Marketinq kommunikasiyasının əsas

elementlərini;- Marketinq kommunikasiya sistemində reklamın

rolunu;- Marketinq kommunikasiya sistemində

kommersiya təbliğatının rolunun mahiyyətini;- Marketinq kommunikasiya sistemində satış

stimullaşmasının rolunun və onun mahiyyətinin əhəmiyyətini, əsas üsullarını;

- İstehlakçıya yönələn satışın stimullaşması tədbirlərini;

- Ticarət vasitəçilərinə yönələn satışın stimullaşması tədbirlərini;

- Özünün ticarət heyətinə yönələn stimullaşma tədbirlərini;

- Şəxsi satış, onun xüsusiyyətlərini;- Firma stili anlayışının mahiyyətini və onun tərkib

elementlərini;- Mal nişanı, loqotip, sloqon firmanın rəngi və s.

anlayışları.

Bacarmalı

1) Marketinq kompleks elementləri, onları bir – biri ilə əlaqələndirməyi, əhəmiyyətinə görə qiymətləndirməyi.

2) Marketinq kommunikasiya sisteminin 4 ünsürünü izah etməyi. Marketinq kompleksi ilə əlaqələndirməyi.

3) Reklamı təbliğatdan fərqləndirməyi.

123

4) Firmanın stili anlayışını (brendinq), onun tərkib elementlərinin mənasını açıqlaması və s. bacarmalı.

5) Şəxsi satışın digər kommunikasiya elementlərindən üstün və çatışmayan cəhətlərini göstərməyi.

6) Satış stimullaşmasının digər stimullaşmalardan fərqini ayırmaq və s.

Test sualları

1) Marketinq kommunikasiyasının əsas elementləri;2) Reklam marketinq kommunikasiya vasitəsi kimi;3) Təbliğatın mahiyyəti və kommunikasiya

sistemində əhəmiyyətinə görə yeri;4) Şəxsi satış və satışın stimullaşmasının təhlili;5) Firmanın stili və onun tərkib elementləri;6)Marketinq kompleksinə daxil olan elementlər hansılardır;7)Reklam tərifi hansıdır;8)Reklam və təbliğatın fərqi nədədir;9)Şəxsi satış nədir;10)Loqotip nədir;11)Brendinq nədir;12)Firma nişanı nədir?


MARKETİNQ KOMMUNİKASİYA

SİSTEMİNDƏ SATIŞIN HƏVƏSLƏNDİRİLMƏSİ

124

P L A N

1. Marketinq kommunikasiya sistemində satışın həvəsləndirilməsinin yeri və rolu

2. Satışın həvəsləndirilməsinin məqsədləri, forma və metodları.

1.Müasir dövrdə əmtəə bazarlarında rəqabətin güclənməsi marketinqin kommunikasiya sisteminin əsas elementlərindən biri olan satışın həvəsləndirilməsinin rolunu xeyli artırmışdır. Əmtəənin irəlilədilməsinin bu vasitəsi reklamla yanaşı satışın həvəsləndirilməsi məqsədilə həyata keçirilən tədbirlər kompleksini xarakterizə edir. Firmaların reklam fəaliyyəti həm vaxt baxımından, həm də həyata keçirilən reklam tədbirlərinin xarakterindən asılı olaraq xeyli məhduddur. Bu da reklam fəaliyyəti ilə yanaşı satışın stimullaşdırılması tədbirlərinin də həyata keçirilməsini tələb edir.

Satışın həvəsləndirilməsi – bu və ya digər məhsulun alınmasının stimullaşdırılmasını nəzərdə tutur. Satışın həvəsləndirilməsi marketinq fəaliyyətinin ən mühüm vəzifələrindən və funksiyalarından biridir. Bu, yeni məhsulun bazara çıxarılmasında özünü daha qabarıq şəkildə göstərir. İstehlakçılar bazara çıxarılan məhsul haqqında demək olar ki, heç bir məlumata malik olmurlar. Bu baxımdan yeni məhsul istehsal edən və bazara çıxaran müəssisələr məhsul haqqında, onun istehlak xüsusiyyətləri, hansı tələbatı ödəyə bilməsi, tətbiq sahələri və s. haqqında istehlakçılara geniş məlumat verməyə çalışırlar. Bu mənada satışın həvəsləndirilməsi istehlakçılara zəruri məlumatlar çatdırmaqla onlarda məhsula tələbatın yaradılmasını, bu və ya digər məhsulun alışını maraqlandırmağı nəzərdə tutur.Satışın həvəsləndirilməsi üzrə həyata keçirilən

125

tədbirlər təsir etmə xüsusiyyətinə görə 3 səciyəvi xarakterə malik olurlar:

1. Cazibədarlıq və məlumatlılıq. Onları təmin edən tədbirlər nəzər-diqqəti cəlb etməyə və istehlakçıları əmtəyə yaxınlaşdırmağa xidmət edir.

2. Bazarlığa sövqetmə. Bu cür tədbirlər alıcılar üçün xeyirli olan hər hansı bir güzəşt, imtiyaz və ya kömək təklif edilməsini nəzərdə tutur.

3. Bazarlıq etməyə dəvət. Bu cür tədbirlər aydın şəkildə tezliklə saziş bağlanmasının baş verməsini təmin etməyə yönəldilir.

Firmalar satışın həvəsləndirilməsi vasitələrindən tez bir zamanda cavab reaksiyasına nail olmaq üçün istifadə edirlər. Satışın həvəsləndirilməsi vasitələrindən əmtəə təkliflərinin təsirini artırmaq və aşağı düşən satışı canlandırmaq məqsədilə istifadə edilir. Eyni zamanda, qeyd etmək lazımdır ki, satışın həvəsləndirilməsi tədbirləri qısa müddət ərzində təsir göstərir və məhsulun markasına sabit üstünlük verilməsini təmin etmək imkanına malik olmurlar.

Firmalar satışın həvəsləndirilməsi kompleksini işləyib hazırlayarkən bir sıra amilləri nəzərə almalıdırlar:

1. Bazarın və ya məhsulun tipi

2. Əmtəənin irəli itələnməsi strategiyası və yaxud alıcıların məhsula cəlb edilməsi strategiyası.

3. Alıcıların hazırlıq dərəcəsi.

4. Məhsulun həyat dövranının mərhələləri.

126

İstehsal vasitələri və istehlak malları bazarlarında satışın həvəsləndirilməsi vasitələrinin səmərəliliyi müxtəlifdir. Geniş çeşidli istehlak malları buraxan firmalar vəsaitlərini adətən reklama və yalnız bundan sonra satışın həvəsləndirilməsinə, şəxsi satışın təşkilinə və son növbədə təbliğata xərcləyirlər. İstehsaı vasitələri bazarında fəaliyyət göstərən firmalar isə vəsaitlərinin əsas hissələrini şəxsi satışın təşkilinə və yalnız bundan sonra qalan hissəni satışın həvəsləndirilməsinə, reklama və təbliğata xərcləyirlər. Ümumiyyətlə isə şəxsi satış bahalı malların və yüksək riskli məhsulların satışı zamanı, həmçinin az sayda iri alıcıları olan bazarlarda daha fəal tətbiq edilir.

Həvəsləndirmə kompleksinin tərkibi firmanın hansı satış təminatı strategiyasından - əmtəənin irəlilədilməsi strategiyasından və yaxud da istehlakçıların məhsula cəlb edilməsi strategiyasından istifadə etməsindən asılıdır. Əmtəənin irəlilədilməsi strategiyası malların satış kanalları vasitəsilə irəlilədilməsi üçün ticarət heyətindən istifadə olunmasını və satışı sahəsinin stimullaşdırılmasını nəzərdə tutur. İstehsalçı öz malını sərfəli qiymətlə tpodansatış tacirinə, o isə pərakəndə tacirə, o da öz növbəsində istehlakçılara satmağa çalışırlar. İstehlakçıların əmtəyə cəlb edilməsi strategiyası isə istehlakçıda məhsula tələbat yaradılması məqsədilə reklam və həvəsləndirmə tədbirlərinə xeyli xərc çəkilməsini tələb edir. Belə yanaşma müvəffəqiyyət qazandıqda istehlakçılar məhsulu pərakəndə satıcılardan, pərakəndə satıcılar topdansatış tacrlərindən, onlar da istehsalçılardan istəyəcəklər. Firmalar öz məqsədlərindən asılı olaraq qeyd olunan metodlardan hər hansı birini seçə bilərlər.

127

Həvəsləndirmə vasitələrinin rentabelliyi, alıcının hazırlıq səviyyəsindən asılı olaraq müxtəlif cür qiymətləndirilir. Məlumatlılıq mərhələsində əsas rolu reklam və təbliğat oynayır. İstehlakçının biliyinə ilk növbədə onun təhsil səviyyəsi təsir göstərir, reklam və şəxsi satışa isə bu halda köməkçi rol verilir. İstehlakçı əqidəsinə ilk növbədə şəxsi satış texnikası və bir qədər az reklam təsir göstərir. Nəhayət, sövdələşmənin yerinə yetirilməsi əsasən şəxsi satışın funksiyasıdır. Tamamilə aydındır ki, şəxsi satış ona xas olan yüksək dəyərlə öz səylərini istehlakçının keçdiyi bazarlıq prosesinin axrıncı mərhələlərində cəmləşdirilməlidir.

Həvəsləndirmə tədbirlərinin səmərəliliyi əmtəənin həyat dövranının mərhələsindən də çox asılıdır. Əmtəənin bazara çıxarılma mərhələsində yüksək dərəcədə məlumatlılığın yaradılması nöqteyi- nəzərindən reklam və təbliğat daha səmərəli hesab edilir. Satışın həvəsləndirilməsi isə istehlakçıları əmtəəni sınaqdan keçirməyə sövq etməkdə, onları məhsulu almağa inandırmaqda və həvəsləndirməkdə faydalıdır.

Artım mərhələsində reklam və təbliğat öz əhəmiyyətini saxlayır, daha az sövq etmə tələb olduğuna görə isə satışın həvəsləndirilməsi üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsini azaltmaq mümkün olur.

Yetginlik mərhələsində reklamla müqayisədə satışın həvəsləndirilməsinin əhəmiyyəti nisbətən artır. Məhsul haqqında artıq istehlakçılarda kifayyət qədər məlumat olduğundan reklamın köməkliyi ilə yalnız onun mövcudluğunu xatırlatmaq lazım gəlir.

Böhran mərhələsində reklamdan istifadə xeyli azalır və ondan yalnız xatırlatmaq mənasınd istifadə olunur, təbliğat demək olar ki, ləğv olunur, satışın

128

həvəsləndirilməsi tədbirləri isə həyata keçirilməkdə davam edir.

Kommunikasiya sisteminin əsasını təşkil edən reklam və satışın həvəsləndirilməsi marketinq konsepsiyasının 4 əsas funksiyasından biri olmaqla əmtəənin irəlilədilməsində həlledici rol oynayır.

Bu funksiyanın tərkibinə daxil olan reklam, satışın həvəsləndirilməsi, təbliğat və şəxsi satış həm müxtəlif, həm də bir-birini tamamlayan vəzifələri yerinə yetirirlər və onların səmərəli şəkildə uzlaşdırılması üçün firmanın əlaqələndirmə vəzifələri dəqiq müəyyənləşdirilməlidir.

Satışın stimullaşdırılmasını həyata keçirməyə qərar verən firma onun vəzifələrini müəyyənləşdirməli, lazımı stimullaşdırma vasitələrini seçməli, müvafiq proqram işləyib hazırlamalı, onun yerinə yetirilməsini təşkil etməli, icrasına nəzarəti həyata keçirməli və əldə olunmuş nəticələri qiymətləndirməlidir.

Satışın stimullaşdırılmasının vəzifələri məhsul marketinqinin vəzifələri ilə birbaşa əlaqədardır. Stimullaşdırmanın konkret vəzifələri və həyata keçirilən tədbirləri məqsədli bazarın tipindən asılı olaraq müxtəlif olurlar. Stimullaşdırmanım vəzifələri içərisində - əmtəədən daha intensiv istifadənin, onun böyük həcmdə alınmasının mükafatlandırılması, əmtəədən istifadə etməyənlərin isə onu sınaqdan keçirməyə, sövq etməsi xüsusi yer tutur. Pərakəndə ticarət sahəsində bu, yeni əmtəəni satdıqları məhsul çeşidinə daxil etdiklərinə, ehtiyatlarının yaradılmasına və saxlanmasına görə onların mükafatlandırılmasından, rəqiblərin stimullaşdırma tədbirlərini pozmadan pərakəndə tacirlərdə markaya qarşı yaxşı münasibət yaratmaqdan, öz məhsullarını yeni yaranan pərakəndə satış müəssisələrinin məhsul çeşidinə

129

daxil etməkdən ibarətdir. Öz satıcılarına gəldikdə isə, bu yeni əmtəəni və yeni modeli təbliğ etdiklərinə görə mükafatlandırmaqdan, onları daha çox müştəri ilə görüş keçirməyə, mövsümdən kənar satışların səviyyəsini yüksəltmək səylərinə görə həvəsləndirməkdən ibarətdir.

Beləliklə, satışın həvəsləndirilməsi müəssisənin məhsuluna tələbat və müsbət münasibət yaratmaq, bunların sayəsində satışın həcmini artırmaq, məhsul alışını stimullaşdırmaq məqsədilə həyata keçirilən tədbirlər kompleksidir.

2. Satışın həvəsləndirilməsi bu və ya digər məhsullara, xidmətlərə tələb yaratmağa, onların alışını maraqlandırmağa yönəldilən tədbirlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Bu zaman müxtəlif məqsədlər güdülür və bir sıra vəzifələr yerinə yetirilir.

Satışın həvəsləndirilməsi prosesi özündə aşağıdakı vəzifələri birləşdirir:

1. Satışın həvəsləndirilməsinin məqsədlərinin mü əyyənləşdirilməsi;

2. Satışın həvəsləndirilməsi vasitələrinin seçilməsi;r;

3. Satışın stimullaşdırılması proqramının işlənib hazırlanması;

4. Satışın stimullaşdırılması proqramının həyata keçirilməsi;

5. Nəticənin qiymətləndirilməsi.

Satışın həvəsləndirilməsində müxtəlif məqsədlər güdülü. Onları adətən üç kateqoriyaya bölürlər:

130

- Strateji məqsədlə;

- Xüsusi məqsədlər;

- Fərdi məqsədlər.

Strateji məqsədlərə aşağıdakıları aid etmək olar:

- İstehlakçıların sayının artırılması;

- Məhsul satışının həcminin artırılması;

- Marketinq planında nəzərdə tutulmuş dövriyyə göstəricilərinə nail olunma səviyyəsinin yüksəldilməsi;

- Satış üzrə plan göstəricilərinin yerinə yetirilməsi.

Xüsusi məqsədlərə aşağıdakılar aid edilir:

- Daha sərfəli olan malın satışının surətləndirilməsi;

- Hər hansı məhsulun dövriyyə surətinin artırılması;

- Yüksık həcmdə mal satışının daimi olaraq nizama salınması;

- Rəqiblərin hərəkətinə qarşı əks tədbirlərin həyata keçirilməsi;

- Satış tempi aşağı düşən məhsulların satışının canlandırılması.

Fərdi məqsədlərə aşağıdakıları aid etmək olar:

131

- il ərzində mövcud bayramlardan, baş verən hadisələrdən, həyata keçirilən dövlət tədbirlərindən faydalanmaq və s.

Bu və ya digər məqsədlər stimullaşdırmanın hansı məqsədli auditoriyaya yönəldilməsindən asılı olaraq seçilir. Aydındır ki, istehlakçılar daha böyük əhəmiyyət kəsb edirlər. Marketinqin bütün kommunikasiya siyasəti məhz istehlakçılaratəsir etmək ideyasına xidmət edir. Çoxlu sayda stimullaşdırma metodları və üsulları vahid bir məqsədlə istehlakçıları ən səmərəli formada məhsula cəlb etmək məqsədilə yaradılmışdır. İstehlakçıların stimullaşdırılması məqsədləri də müxtəlifdir və onlara aşağıdakıları aid etmək olar:

- satışın həcminin qısa müddət ərzində artırmaq;

- alıcıların sayını çoxaltmaq;

- uzun müddət müəssisəni qane edən bazar payını əldə etmək;

- yeni istehlakçıları əmtəəyə cəlb etmək;

- istehlakçıları əldə saxlamaq məqsədilə mükafatlandırmaq.

İstehsalçılar istehlakçılarla yanaşı vasitəçiləri və satıcıları da diqqət mərkəzində saxlamalıdırlar, çünki məhz onların malları satmaq qabliyyətindən müəssisənin müvəffəqiyyəti çox asılı olur.

Satıcıların həvəsləndirilməsinin əsas məqsədi məhsula münasibətdə süst və etinasız satıcıları aktiv satıcılara çevirmək, eyni zamanda onları:

- yeni məhsulu çeşidə daxil etməyə;

132

- həmin məhsulu reklam etməyə və ona ticarət zalında layiqli yer verməyə;

- müştərilərin sayını artırmağa;

- müəssisənin satışda olan məhsullarının ehtiyatını artırmağa sövq etməkdən ibarətdir.

Satışın həvəsləndirilməsində qarşıya qoyulan məqsədlərə uyğun olaraq malların istehsalçıdan istehlakçıya çatdırılmasında bilavasitə iştirak edən üç kateqoriya alqı-satqı iştirakçıları: vasitəçilər, satıcılar və istehlakçılar həvəsləndirilirlər. Bu zaman onların hər birinə müvafiq olaraq xüsusi metodlardan və üsullardan istifadə edilir.

Öz növbəsində marketinq kommunikasiyalarının məqsədlərinin seçimi onlara nail olmaq üçün istifadə olunan vasitələri müəyyənləşdirir.

Marketinq əlaqələrinin əsas vasitələrinə reklam, kommersiya təbliğatı, satışın stimullaşdırılması, şəxsi satış daxildir.

Bazar münasibətləri şəraitində reklam artöq qeyd olunduğu kimi, informatib funksiya ilə yanaşı, əlaqə funksiyasını da daşıyaraq əmtəələrin hərəkəti prossesini maksimum idarəolunması yolu ilə istehsalın bazarla və alıcı ilə əks əlaqəsini təmin edir.

Reklamı əlaqələrin elə bir forması kimi də nəzərdən keçirmək olar, hansı ki, əmtəə və xidmətlərin keyfiyyətini, həmçinin ideyaları istehlakçıların ehtiyac və tələbatlarının dilinə çevirməyə çalışır.

Marketinq sistemnin məntiqi elementi kimi müasir reklamın fərqləndıirici cəhəti sadəcə olaraq, yalnız

133

tələbin formalaşdırılması deyil, həm də seçilmiş istehlakçı qrupunun daxilində onun idarə olunmasından ibarətdir. Bu ilk növbədə ona görə mümkün olmuşdur ki, bazar istehlakçıların zövq və ehtiyaclarının xüsusiyyətlərini əks etdirən seqmentlər məcmuyu olmuşdur. Firmaların əsas məqsədi səylərini bütün bazara səpələmək deyil, seçilmiş seqmentlərə maksimum daxil olmaqdan ibarətdir. İkincisi, tələbin variasiyasının (dəyişilməsini) dəqiqliklə müəyyənləşdirmək olar ki, bu da məhsulun və müvafiq olaraq onun reklamının əsasını təşkil edə bilər. Mənfəətin ölçüsü və reklam üçün zəruri olan vəsaitl ərin məbləği adətən tələbin dərəcəsindən asılıdır.

Hazırda tələbin öyrənilməsi ilə yanaşı, tələbatın, alıcı motivlərinin, istehlakçı gəlirlərinin istifadə olunmasının öyrənilməsinə daha çox üstünlük verilir.

Beləliklə, reklam bir tərəfdən məhsul satışının stimullaşdırılmasının qeyri- dəyər sistemində daha çevik bir aləti olmaqla yanaşı, digər tərəfdən birləşmiş reklam-informasiya əlaqələrinin yeni bir növünə şevrilir.

Son nəticədə, digər marketinq kompleksləri elementləri reklamın da bütün funksiyaları marketinq əlaqələri sisteminin əsas məqsədlərinə: tələbin formalaşdırılması və satışın stimullaşdırılmasına nail olunmasına xidmət edir. Məhşur amerikan reklamşısı Alfred Simenin obrazlı şəkildə dediyi kimi:Reklam iqtisadiyyat mexanizmində həm enerji paylayıcısı, həm də sürtgü yağı rolu oynayaraq, istehlakçılar üçün bolluq yaradır. Buna görə də onun əsas vəzifəsi məlumatlandırmaqdan ibarətdir. Lakin sadəcə məlumatlandırmaq deyil, reklamın funksiyası satmaqdan

134

da ibarət olmalıdır. Əmtəələri satmaq, ideyaları satmaq, həyat tərzini satmaqdan ibarətdir.

Kommersiya təbliğatı dedikdə əmtəə və xidmətlərə tələbin qeyri-şəxsi stimullaşdırılması nəzərdə tutulur. Yəni mətbuatda rəylərin çap olunması, radio, televiziya və səhnədə faydalı və əlverişli görüşlərin təşkili formasında aparılan və heç bir konkret xoş sponsor tərəfindən maliyyələşdirilməyən fəaliyyət başa düşülür.

Öz məqsədlərinə nail olmaq üçün kommersiya təbliğatı çoxsaylı və rəngarəng vasitə və üsullardan istifadə edir. Onları bir neçə istiqamət üzrə sistemləşdirmək olar:

1.Kütləvi informasiya vasitələri ilə əlaqə

- firma tərəfindən öz fəaliyyətlərindəki problemlərə həsir olunmuş mətbuat konfranslarının təşkili

- kütləvi informasiya vasitələrinə mətbuat bületenlərinin paylanması

2. Çap məhsulları vasitəsilə təbliğat aşağıdakı formaları almışdır:

- Firamanın fəaliyyəti haqqında illik rəsmi hesabatların dərc olunması. Bir çox ölkələrdə bəzi tip müəssisələrin (məsələn, səhmdar cəmiyyətlərinin) maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri haqqında məlumatların dərc olunması mütləq xarakter daşıyır və qanunvericiliklə möhkəmləndirilmişdir.

- Firmanın təbliğat xarakterli prospektinin çap olunması. Adətən nüfuzlu prospektlərdə firmanın tarixi, böyük əhəmiyyət kəsb edən nailiyyətləri əks olunur. Bəzi

135

hallarda prospekt oxucuları firmanın təşkilat strukturu və rəhbərləri ilə tanış edir. Beləliklə, prospekt aşkarlıq atmosferinin formalaşmasına və firma ilə ictimaiyyət arasında qarşılıqlı inamın yaranmasına səbəb olur. Prospektlər, adətən, kütləvi informasiya vasitələrinin redaksiyaları, hökumət təşkilatları, tədris müəssisələri, iş ortaqları və digərləri arasında yayılır;

Ədəbiyyat


2. Harri Karter. Səmərəli reklam. M. tərəqqi, 1991.3. S.H. Məmmədov. Maliyyə. Bakı, 1999.4. F.Kotler. Marketinqin əsasları. 1992.5. P.S. Zavalov, V.İ. Demidov. Müvəffəqiyyətin

düsturu:marketinq. M. Beynəlxalq münasibətlər, 1991.


MÖVZU 9.


İDARƏ EDİLMƏSİ

Açar sözlər

Biznes, ticarət, tədarük, əmtəə, kapital, kreditləşmə, məsrəflər, strateji istiqamətlər, xidmət, topdan ticarət, reklam-informasiya, qəbzi, obyekt, çeşid, optimal, müqaqvilə, malgöndərən, mənfəət, tədarük,

136

istehlakçı, ticarət müəssisəsi, firma, istehsalçı, maksimal satış, məsrəflərin ödənilməsi.


Kommersiya fəaliyyəti idarəetmə obyekti kimi. Kommersiya fəaliyyətinin idarəedilməsi konsepsiyası. İdarəetmənin xüsusiyyətləri. Kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsinin tərkibi və strukturu. Ticarət müəssisələrinin idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi üzrə dəyişikliklərin idarə edilməsi. Kommersiyanın idarə edilməsinin effektivliyinin artırılması yolları.

Bilməli- Əhalinin tələbinin və əmtəələrin satış bazarının

öyrənilməsi- əmtəələrin daxilolma mənbələrinin və mal

göndərənlərin aşkar edilməsi və öyrənilməsi;- mal göndərənlərlə səmərəli əlaqələrin təşkili;- əmtəələr üzrə müqavilələrin işlənib hazırlanması

və onlara təqdim edilməsi;- əmtəələrin göndərilməsi üzrə müqavilələrin

bağlanması;- malgöndərənlər tərəfindən müqavilə

öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi üzərində nəzarətin təşkili;

- əmtəələrin topdansatışının təşkili;- optimal çeşidin formalaşdırılması;- əmtəə ehtiyatlarının idarə edilməsi;- reklam-informasiya fəaliyyətinin təşkili;

137

Bacarmalı

- Ticarət təşkilatının mənfəətinin artmasına istiqamətlənmiş saqtışın təşkili;

- Maliyyə fəaliyyətinin təşkili;- Ticarət xidmətlərinin təşkili;- Cari dövrdə işlərin vəziyyətinin

qiymətləndirilməsi;- Biznesin inkişaf istiqamətlərinin müəyyən

edilməsi;- Qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olunması

planının tərtib edilməsi;- Planın yerinə yetirilməsi üzrə tədbirlərin təşkil

edilməsi;- Əldə edilmiş nəticələrin yoxlanılması, onlar əldə

edilmədikdə isə səbəblərin aydınlaşdırılması;- Ticarət yüklərinin daşınmasının təşkilində

nəqliyyatın rolu ;- Təşkilatın idarə edilməsi;- Alıcılara çatdırma, quraşdırma və satışdan

sonrakı xidmətlər;- Kommersiya fəaliyyətinin dəstəklənməsi

meyyarları;- Ticarət -iqtisadi fəaliyyətin təşkili;- Tədarükatların idarə edilməsinin çətinliyi;- İl ərzində formalaşmış möhkəm əlaqələrin

qırılması;- Əmtəələrin vasitəçi strukturları ilə satışın

artırılması.

Test sualları

1) Müasir şəraitdə müəssisə və təşkilatların effektif fəaliyyətinin təşkili;

138

2) Rəqabət qabliyyətli idarəetmənin təşkili formaları;

3) Uzun müddətli strategiyanın işlənib hazırlanması;4) İdarəetmənin təşkili prinsipləri və

xüsusiyyətləri;5) İdarəetmə sxemləri və təsisatlarının

formalaşdırılması;6) Kommersiya fəaliyyətinin dəstəklənməsi

meyarları;7) Bazarın kompleks öyrənilməsinə əsaslanan

istehsal- satış fəaliyyətinin idarə edilməsi;8) Ticarət başqa fəaliyyət nəticəsində hansı

funksiyaları yerinə yetirir;9) Marketinqin spesifikliyi nədən ibarətdir;10) Ticarət əmtəyə qoyulan kapital üzrə maliyyə

riskini öz üzərinə götürərək hansı formada mənfəət əldə etməlidir.


KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN İDARƏ EDİLMƏSİ

P L A N

1.Kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsi konsepsiyası və xüsusiyyətləri

2. Kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsinin tərkibi və strukturu

1. İdarəetmə - təşkilatın elə idarə edilməsidir ki, orada təşkilat insan potensialına əsaslanır, istehsal fəaliyyəti istehlakçıların tələblərinə istiqamətlənir,

139

təşkilatdakı dəyişikliklərə çevik reaksiya verilir, mühitin çağırışlarına cavab verilir və rəqabət üstünlüklərinə nail olmağa imkan yaradan dəyişikliklər həyata keçirilir ki, bu da ümumi halda təşkilata uzunmüddətli perspektivdə davamlı olmağa və eyni zamanda öz məqsədlərinə çatmağa imkan verir.

Hazırki dövrdə idarəetmə mürəkkəbləşmiş bazar şəraitində uğurlu davamlılığın ən mühüm amilidir, lakin bununla belə, təşkilatların fəaliyyətlərində daimi olaraq strategiyanın mövcud olmadığını müşahidə etmək olar ki, bu da çox vaxt rəqabət mübarizəsində məğlubiyyətə gətirib çıxarır. İdarəetmənin olmaması, hər şeydən əvvəl, aşağıdakı iki formada təzahür edir:

1. Müəssisələr öz fəaliyyətlərini ona əsaslanaraq planlaşdırırlar ki, mühit ya ümumiyyətlə dəyişməyəcəkdir, ya da onda keyfiyyət dəyişiklikləri baş verməyəcəkdir.

2. Onlar fəaliyyət proqramlarını daxili imkanların və təşkilatın resurslarının təhlilindən başlayaraq işləyib hazırlayırlar. Belə yanaşmada tez-trez məlum olur ki, təşkilat öz məqsədlərinə nail olmaq iqtidarında deyildir, belə ki, onlara nail olunması, prinsipial olaraq, müştərilərin imkan, arzi və tələbatlarından, habelə rəqiblərin davranışlarından asılıdır.

İdarəetmə imkanları qeyri-məhdud deyildir. İdarəetmədən istifadə edilməsi üzrə bir sıra məhdudiyyətlər mövcuddur:

1. O, gələcəyin dəqiq və müfəssəl mənzərəsini vermir. Təşkilatın gələcəyinin idarəetmədə formalaşdırılması arzu olunan təsviri – onun daxili

140

və xarici mühitdəki vəziyyətinin müfəssəl təsviri deyil, daha çox təşkilatın gələcəkdə hansı vəziyyətdə olacağı, onun bazarda hansı mövqeyi tutacağı, hansı təşkilati mədəniyyətə sahib olacağı, hansı işgüzar qruplara daxil olacağı və s. haqqındakı istəkləridir.

2. O, ədalətli qaydada , prosedur və sxemlər dəsti kimi müəyyən oluna bilməz. İdarəetmə- biznes və ya menecmentin müəyyən fəlsəfəsi və ya ideologiyasıdır. Hər bir menecer tərəfindən o, əhəmiyyətli dərəcədə özünəməxsus şəkildə başa düşülür və reallaşdırılır.

3. Təşkilatda idarəetmə prosesinin həyata keçirilməsinin başlanması üçün çoxlu səy, çox vaxt və resurs məsrəfləri tələb olunur. İstənilən şəraitdə mütləq yerinə yetirməli olan uzunmüddətli planların işlənib hazırlanmasından köklü surətdə fərqli olaraq, artıq strateji planlaşdırmanın aparılması və həyata keçirilməsi ələb olunur. Həmçinin mühitin izlənilməsini və təşkilatın mühitə daxil edilməsini həyata keçirən xidmətlərin yaradılması da zəruridir.

4. Strateji davranışın səhvlərinin mənfi nəticələri kəskin güclənir. Qısa vaxt ərzində tamamilə yeni məhsulların yaradılması zamanı, biznes üçün yeni imkanlar meydana çıxdıqda və uzun illər mövcud olmuş imkanlar göz qarşısında yox olduqda, kapital qoyuluşlarının istiqaməti əsaslı şəkildə dəyişir, qeyri-düzgün öncəgörmənin və müvafiq olaraq, strateji seçim səhvlərinin əvəzi çox vaxt təşkilat üçün həlledici olur.

141

5. Əsas səylər strateji planlaşdırma üzrə həyata keçirilir. Ancaq bu, əsasla kifayət etmir, belə ki, strateji plan onun mütləq və uğurla yerinə yetirilməsini təmin etmir.Əslində idarəetmənin ən mühüm tərkib hissəsi strateji planın reallaşdırılmasıdır.

2. İdarəetmənin beş qarşılıqlı əlaqəli idarəetmə prosesinin dinamik məcmusu kimi nəzərdən keçirmək olar. Ancaq hər bir prosesin, məntiqi olaraq, birbirlərindən çıxırlar. Ancaq hər bir prosesin yerdə qalanlarla dayanıqlı əks əlaqəsi, onlara və onların məcmusuna əks təsiri mövcuddur. İdarəetmə strukturunun mühüm xüsusiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir:

Mühitin təhlili

Mühitin təhlili adətən idarəetmənin ilkin prosesi hesab edilir. İstənilən idarəetmənin əsas rollarından biri müəssisənin mühitlə qarşılıqlı fəaliyyətinin tarazlığının dəstəlkənməsidir.

İdarəetmə mühiti üç mühitin məcmusu kimi nəzərdən keçirilir:

- Makromühit;

- Birbaşa mühit;

- Təşkilatın daxili mühiti.

Xarici mühitin təhlili firmanın, əgər işləri uğurla həyata keçirirsə, nəyə ümüd bəslədiyinə və əgər o, mühitin törədə biləcəyi mənfi prosesləri vaxtında dəf edərsə, onu hansı çətinliklərin gözlədiyinə istiqamətlənir.

142

Makromühit təşkilatın xarici mühitdə mövcud olması üçün ümumi şəraitini yaradır. Makromühitin müxtəlif komponentlərini öyrənərkən, aşağıdakı iki məqamı nəzərə almaq çox vacibdir:

- Makromühitin bütün komponentləri bir-birilərinə güclü təsir göstərir;

- Makromühitin ayrı-ayrı komponentlərinin müxtəlif təşkilatlarda bir-birinə təsir dərəcəsi müxtəlifdir.

Ümumi halda, iqtisadiyyatın vəziyyəti və iqtisadi yenidənqurmanın gedişi ticarətdə işlərin vəziyyətinə biləvasitə təsir göstərir. Xalq istehlakı mallatrı istehsalının aşağı düşməkdə davam etməsi və onların idxal üzrə tədarükünün azaldılması, fəaliyyətin qeyri-idarə edilmsiəsi, əmtəə istehsal edən topdan və pərakəndə şəbəkənin işinin tənzimlənməsi, xidmət göstərilməsi keyfiyyəti və mədəniyyətinin kəskin aşağı düşməsi – istehlakçı bazarında mövcud vəziyyəti yaradan başlıca amillərdir.

Bazar münasibətlərinin formalaşması şəraitində ticarət əmtəələrin tələb və təklifinin tənzimləyicisi kimi çıxış etmir. Bunun iqtisadi vasitələri, həm federal, həm də regional səviyyələrdə, praktiki olaraq, itirilmişdir. Ticarət və ictimai iaşə sferasında dövlət siyasətini işləyib hazırlamalı və reallaşdırmalı olan orqanların effektiv sistemi yaradılmamışdır. İstehlakçı bazarında yaranmış vəziyyət aşagğdakılarla xarakterizə olunur:

- Müəssisələr, malgöndərənlər və əmtəələrin istehlakçıları arasında təsərrüfat əlaqələrinin qırılması. Əmtəə istehsalının regionların təbii-iqlim və sosial-iqtisadi xüsusiyyətlərinin nəzərə

143

alınması ilə yerləşdirilməsinin xarakteri istehlakçı bazarının vahidliyini və regionların böyük əksəriyyətinin əmtəə təchizatında bir-birindən asılılığını şərtləndirir.

- Dövlətin əmtəələrin, xammal və materialların qarşılıqlı göndərilməsinin təmin edilməsi üzrə razılıq kompaniyasına fəal təsir göstərməkdən özü-özünü kənarlaşdırması nəticəsində istehlakçı bazarının sabitliyinin pozulması. Görülən tədbirlərin qeyri-ardıcıl və qeyri-məqsəduyğun olur. Maliyyə-büdcə və kredit siyasəti ləng və kifayət qədər öyrənilmədən həyata keçirilir.

- İstehlak malları üzrə qiymətlərin artımı əhalinin pul gəlirlərinin artmını üstələyir. Həyat səviyyəsi aşağı düşür.

- İstehsalı tənəzzülü ləngisə də, davam etməkdədir. İstehsalın yüksəlişinin ilkin iqtisadi şərtləri qoyulmamışdır:

- Ödənilməmə nəticəsində böhran artır;

- Bir sıra sahələrdə istehsal inhisarının yüksək səviyyəsi üzündən, müəssisələrin malgöndərənlər və istehlakçıları seçmək və təbii ki, rəqabət və bazar qiymətinin formalaşması üçün imkanları yoxdur. Bu şəraitdə dövlətin dövlət müəssisələrinin fəaliyyəti və maliyyə vəziyyəti üzərində nəzarətdən, iri ticarət müəssisələri və iri mağazaların marketinq şöbələri üçün tərkib informasiyasının qeyri- müəyyənliyi zamanı qiymətlərin kalkulyasiyasından imtina etməsi;

144

- əmtəələrin dəyərinin əvvəlcədən ödənilməsi üçün vəsaitlərin çatışmaması, bütün müəssisə - istehsalçıları isə əvvəlcədən ödənilmələrlə işləyirlər;

- kreditdən geniş istifadə etməyə imkan verməyən yüksək bank faizləri.

İstehlakçı bazarlarındakı və bu sahədəki problemlər müəssisədə kommersiya fəaliyyətinin bütün altsistemlərində kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsi məsələsini həddən artıq çətinləşdirir.

Tədarükatların idarə edilməsinin çətinliyi;

- İllər ərzində formalaşmış möhkəm əlaqələrin qırılması;

- Əmtəələrin tədarükat mənbələrinin aşkar edilməsinin çətinliyi;

- İnformasiya toplanılması üzrə ixtisaslaşmış firmaların və marketinq informasiyalarının olmaması;

- Ümumi halda, pərakəndə ticarətdə xidmət göstərilməsi mədəniyyəti və keyfiyyətinin kəskin azalması baş vermiş, mütərəqqi formaların tətbiqi azalmışdır;

- Pərakəndə ticarət müəssisələri şəbəkəsi 30 % həcmində ixtisar olunmuşdur;

- Ticarət-vasitəçi strukturların artan sayı qiymətləri də süni olaraq artırır;

145

- Topdansatış müəssisələri pərakəndə ticarətin əmtəə təchizatı üzrə topdansatış fəaliyyətini aradan qaldırmışlar, habelə muxtar kommersiya və əmtəələrin, fiziki şəxslərin yaratdıqları şəxsi pərakəndə şəbəkə vasitəsilə kütləvi satışla məşğul olaraq, dövlət ehtiyacları üçün əmtəələrin göndərilməsindən yayınırlar;

- Yüksək faizlər üzündən bank kreditlərindən istifadənin mümkünsüzlüyü və s.

Ticarətin inkişafı problemləri aşağıdakılardır:

- Əmtəələrin vasitəçi strukturları ilə satışı artmışdır;

- Cəmiyyətin təbəqələşməsi. Əhalinin təxminən üçdə biri yaşayış minimumundan aşağı gəlirlərə malikdir. Buna görə də, təbii ki, ildənilə ilkin tələbat malları və ilk növbədə, ərzaq malları üzrə tələb artır.

Malgöndərənlərə möhkəm təsərrüfat əlaqələrinin qurulması və istehsalçılarla müqavilələrin bağlanılması bazara yeni rəqabətqabliyyətli əmtəə ilə çıxmağa yardımçı olacaqdır.

Çeşidin formalaşdırılması üzrə əsas çətinliklər ondan ibarətdir ki, istehsal edilən əmtəələrin çeşidi daralır. Bir sıra əmtəəni istehsalçılar elə yüksək qiymətə təklif edirlər k, ticarət müəssisəsi onları böyük mənfəətlə sata bilmir. Burada ziddiyyət mövcuddur: bir tərəfdən, ticarət firması yalnız ən böyük mənfəət gətirən əmtəələrlə ticarət aparmalıdır, digər tərəfdən, bi istehlakçılar üçün zəruri olan bir sıra əmtəələrin çeşid qruplarının piştaxtalardan yox olmasına gətirib çıxarır. Rəhbərlər

146

istehlakçıların təmin edilməsi üçün əmtəələrin tədarükünün çıxış qiymətləri üzrə işlənib hazırlanması hesabına çeşidin azalmasına yol verməməlidirlər.

Əmtəə ehtiyatlarının tərəddüdü və əmtəələrin göndərilməsilə bağlı çətinliklər mənfəətə və müəssisənin rentabelliyinə mənfi təsir göstərir və əmtəə ehtiyatlarının idarə edilməsi məsələsini ən mühüm məqsədə çevirir. Əmtəə ehtiyatları ölçüsünün optimallaşdırılmasına istiqamətlənmiş tədbirlər kompleksini işləyib hazırlamaq lazımdır: əmtəə əlavəsinin azaldılması, yaxud artırılması, mübadilə əməliyyatları, səyyar ticarət və s.

Satışın idarə edilməsi əhalinin tələbindən və bazardakı rəqabətdən, nağd pulların məbləğindən və onları sərf etmək imkanından bir başa asılıdır. Bu, əmtəllərin tədarükü zamanı istiqamətlənməni zəruri idi. Effektiv satış üçün özünəxidmət metodundan geniş istifadə etmək, xidmət göstərilməsi mədəniyyətinə daha çox diqqət ayırmaq lazımdır. Xidmət göstərilməsi mədəniyyəti heyətin motivləşdirilməsi ilə sıx əlaqədardır. Hazırda motivləşdirmənin əsas üsulu - əməkhaqqıdır. Ticarət müəssisəsi üçün işçini maraqlandıracaq səviyyədə əməkhaqqını qazanmaq getdikcə daha çətin olur. Bu, həyatın kəskin bahalaşması, ticarət müəssisələrinin məhsuldarlığının və əməyin effektivliyinin azalması ilə izah olunur.

Reklamın idarə edilməsində əsas çətinlik reklamın daha ucuz növlərinin tətbiqi ilə azaldıla bilən pul xərclərinin zəruriliyidir.

Təşkilatın birbaşa mühitinin öyrənilməsi xarici mühitin təşkilatın birbaşa qarşılıqlı təsirdə olan tərkib hissələrinin vəziyyətinin təhlilinə istiqamətlənmişdir.

147

Təşkilatın birbaşa mühitinin komponenti kimi, alıcıların təhlili, ilk növbədə, təşkilat tərəfindən reallaşdırılan məhsulu alan şəxslərin ixtisasının müəyyən edilməsi vəzifəsinə malikdir.

Malgöndərənlərin təhlili təşkilatı müxtəlif xammal, yarımfabrikat, enerji və informasiya resursları, maliyyə və s. ilə təmin edən subyektlərin fəaliyyətinin təşkilatın işinin effektivliyinin, maya dəyəri və təşkilat tərəfindən istehsal edilən məhsulun keyfiyyətinin asılı olduğu aspektlərinin aşkar edilməsinə istiqamətlənir.

Malgöndərənlərin öyrənilməsi zamanı, ilk növbədə, onların fəaliyyətinin aşağıdakı xüsusiyyətlərinə diqqət yetirmək lazımdır:

- Göndərilən əmtəələrin dəyəri və keyfiyyətinə zəmanət;

- Əmtəələrin göndərilməsi şərtlərinin yerinə yetirilməsinin vaxt qrafiki, dəqiqliyi və mütləqliyi.

Rəqiblərin, yəni müəssisənin öz mövcudluğunu təmin etmək məqsədilə alıcılar və xarici mühitdən əldə etməyə çalışdığı resurslar üçün mübarizə apardığı subyektlərin öyrənilməsi idarəetmədə çox mühüm və xüsusi yer tutur. Rəqiblərin sistematik öyrənilməsi aşağıdakılara imkan yaradır:

- firmanın şəxsi uğurlarının daha adekvat şəkildə qiymətləndirilməsinə;

- resurslardan istifadə edilməsinin prioritet istiqamətlərinin müəyyən edilməsinə;

148

- onlar tərəfindən həyata keçirilən tədbirlərə operativ reaksiya verilməsinə;

- müəssisənin bazarda mövqeyinin möhkəmləndirilməsinə.

İşçi qüvvəsi bazarının təhlili təşkilatın, onun vəzifələrini həyata keçirmək üçün lazım olan kadrlarla təmin edilməsinə və onun potensial imkanlarının aşkar edilməsinə istiqamətlənmişdir.

Təşkliatın daxili mühiti – ümumi mühitin təşkilatın hüdudları daxilində olan hissəsidir. Daxili mühitin öyrənilməsi firmanın rəqabət mübarizəsində öz məqsədlərinə nail olma prosesində arxalana biləcəyi imkanları və potensialı müəyyən edir. Bu iş prosesində kommersiya fəaliyyətinin strategiyası işlənib hazırlandığından, daxili mühitin təhlili özünə kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsi sisteminin və təşkilati mədəniyyətin təhlilini daxil etməlidir.

İdarəetmə mexanizmi özünə idarəetmənin məqsəd, vəzifə, prinsip, funksiya və metodlarını birləşdirir.

Ticarət müəssisələri özündə, fəaliyyəti ümumi məqsədə nail olunması üçün şüurlu olaraq koordinasiya edilən təşkilati – insan qrupunu əks etdirir.

Təşkilatın məqsədi – qrupun birgə işləyərək nail olmaq istədiyi konkret son vəziyyət və ya axtarılan nəticələrdir.

Heç bir təşkilat, əgər o, nəyə səy göstərməyi və öz fəaliyyəti ilə nəyə nail olmağı ifadə edən dəqiq müəyyən olunmuşməqsədə, istiqamətlərə malik deyildirsə, rəqabət mübarizəsində uğur qazana bilməz. Təşkilatın

149

məqsədinin qoyuluşu onun missiyasının müəyyən edilməsindən başlayır.

Əgər missiya təşkilatın mövcudluq mahiyyətini ifadə edən fəaliyyətinin ümumi məqsədlərini, istiqamətlərini verirsə, onda təşkilatın hər an səy göstərdiyi konkret vəziyyət onun məqsədləri şəklində əks edilir.

Məqsəd- insan fəaliyyətində yol göstərən ulduzdur, nəticələri bir-birinin ardınca əldə etməyə imkan verir və məqsədə doğru hərəkətin ümumi istiqaməti ilə bağlı nəticələrdir. Məhz buna görə, məqsəd inteqrasiyalı amildir. Məqsədin real olması və öz inteqrasiyalı təyinatını yerinə yetirməsi üçün onu müəyyən metodika üzrə işləyib hazırlamaq, intuisiyaya az istinad etmək lazımdır, baxmayaraq ki, o, burada zəruridir. Məqsədli analitik şəkildə işləyib hazırlamaq, bütün amillərini, nəticələrini, tərkibi və mahiyyətini yoxlamaq və qiymətləndirmək lazımdır. Məqsəd – arzu olunan, zəruri və mümkün vəziyyətin ideal obrazı, bizim nəyə nail olmaq istədiyimiz haqqında təsəvvürdür.

Ticarət firması qarşısında duran məqsədlər göstərilmişdir. Ticarət müəssisəsinin əsas məqsədi – ticarət sisteminin optimal fəaliyyətinin təmin edilməsi və deməli, təşkilatın mürəkkəb inkişaf şəraitlərində rəqabətə davamlı olmasını təmin etməkdir.

Ədəbiyyat


150


3. F.Fotler. Marketinqin əsasları. 1992.4. Novikov P.S. Mal hərəkəti və xalq istehlakı


5. Коговкин Г.Н. Совершенствование товародвижение на индустриальной основе. М. «Знание», 1987.

6. Məmmədov T.S., Ələkbərob Ə.Ə., Məmmədov M.Q. Ərzaq malları ticarətinin təşkili. Bakı, “Maarif”, 1991.

MÖVZU 10.

BİRJA, YARMARKA –SƏRGİ VƏ HƏRRAC (AUKSİON) TİCARƏTİNİN SPESFİK

XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Açar sözlər

Əmtəə birjaları, birja sövdələşmələri, birja ticarəti, birjalar, birja komitəsi, xüsusi birjalar, kütləvi birjalar, varrant, fyucers əməliyyatlar, makler, agent, broker, fond birjası, auksion, sazişlər, kompaniyalar, sığorta, yarımfabrikatlar, hesablaşmalar, kontor, dividentlər, yarmarkalar, reklam, informasiya, kontrakt, qiymətli kağızlar, kotirovka tender, auksion, auksion ticarət, auksion direktoru, kommersant hüquq məsləhətçisi, ekspert, mühasib, açıq və qapalı müsabiqələr, auksionlar, beynəlxalq torqlar, tender komitəsi, məcburi auksionlar, könüllü auksionlar və s.


151

Bilməli

- Birja ticarətinin mahiyyətinin rolu;- Birja ticarətinin inkişaf tarixini;- Birjaların növlərini;- Mal birjalarının quruluşunu;- Mal birjalarının yaradılması qaydasını;- Birjaların funksiyalarını;- Kütləvi birjaların xüsusiyyətlərini;- Birja üzvlərinin və yaradıcıllarının ümumi

yığıncağının tabeçiliyini;- Xüsusi birjaların xüsusiyyətini;- Birja əməliyyatlarının növlərini;- Fyuçers əməliyyatları;- Birjalarda ticarət əməliyyatlarının təşkilini;- İlk auksionların keçirilməsi tarixini;- Auksion ticarətinin digər ticarət növlərindən

fərqini;- Açıq və qapalı auksionların xüsusiyyətlərini;- auksionların keçirilməsi qaydasını;- Auksion ticarətinin beynəlxalq təcrübəsi;- Beynəlxalq torqların (tenderlərin) mahiyyətini;- Müsabiqənin (tender) mahiyyətini.

Bacarmalı

- Birjaları digər ticarət növlərindən fərqləndirməyi;- Mal birjasının təşkilinin dünya təcrübəsinin

respublikadakı birja fəaliyyəti ilə əlaqələndirməyi;

- Birjaların formalarını, funksiyalarını, növlərini iza etməyi ;

152

- Auksion ticarətinin birja ticarətindən fərqləndirməyi;

- qapalı və açıq torqların fərqini izah etməyi;- Auksionların, tenderlərin keçirilməsi qaydasını,

onun əsas xüsusiyyətlərini;- Respublikada hərrac ticarətinin keçirilməsi və

onun xarici ölkə təcrübəsindən bəhrələnməsini;- Tender komitələrinin gördüyü işlərin mahiyyətini

izah etməyi;- Tenderlər, auksionlar haqqında məlumatların

verilməsi qaydalarını açıqlamağı.

Test sualları

1) Birja ticarətinin inkişafı, rolu, mahiyyəti.2) Mal birjalarının, onun strukturlarının yaradılması

qaydası.3) Birja əməliyyatlarının növləri.4) Birjaların ticarət əməliyyatlarının təşkili.5) “Birja” sözünün mənası6)Birja ticarətinin mahiyyəti.7)Mal birjasının yaradılması qaydası.8)Mal birjasının strukturu.9)Kütləvi birja nədir.10)Xüsusi birja nədir.11)Varrant nədir.12)Fyucers əlaqələri, onun mahiyyəti.13)Makler kimdir.14)Brokerin xüsusiyyətləri hansılardır

15)Torqların növləri (auksionlar tenderlər);16)Auksionların mahiyyəti və təşkili xüsusiyyətləri; 17)Auksionların keçirilməsi qaydası; 18)Tenderlərin keçirilməsinin təşkili;

153

19)Auksionların tenderlərdən fərqli cəhədləri hansılardır;

20)Birjaların auksionlardan fərqli cəhədləri hansılardır;21)Tenderlərin keçirilməsi qaydası neçədir;22)Məcburi auksionlar nə vaxt keçirilir;23)Beynəlxalq torqların mahiyyəti nədən ibarətdir;24)Qapalı auksionların xüsusiyyətləri hansılardır;25)Açıq auksionların xüsusiyyətləri hansılardır;


BİRJA, YARMARKA –SƏRGİ VƏ HƏRRAC (AUKSİON) TİCARƏTİNİN SPESFİK

XÜSUSİYYƏTLƏRİ

P L A N

1. Birja ticarətinin mahiyyəti, rolu, inkişafı və təşkili qaydaları.

2. Hərracların təşkilati formaları, mahiyyəti və keçirilmə qaydaları

3.Yarmarka ticarəti.

4. Satış sərgiləri

1. Birja - əmtəələrin, xammalın, qiymətli kağızların satışı ilə məşğul olan vaxtaşırı fəaliyyət göstərən topdan bazadır. Onlar bazar iqtisadiyyatının iqtisadi aləti rolunu yerinə yetirir və əmtəələrin, xammalın və qiymətli

154

kağızların alışı və satışında azad bazar münasibətlərini formalaşdırırlar.

Birja termini latın sözü olub (bursa), “çanta” mənasını daşıyır. XV əsrdə Niderlandın iri ticarət mərkəzi Brüqqe şəhərində əldə məhşur dəlal və pul dəyişən Van der Bursanın evinin qarşısındakı meydanda xarici vekscellər əldə etmək və ticarət məlumatlarının mübadiləsi məqsədilə dünyanın müxtəlif ölkələrindən tacirlər yğılırdılar. Beləliklə, XV –XVI əsrlərdə birjalar Holandiyada, İtaliyada, İngiltərədə yaranmışdır. Birjaların çiçəklənməsi XIX əsrin ikinci yarısına təsadüf edir və istehsalını inkişafı və ticarət, nəqliyyat, rabitənin həcminin artması ilə bağlıdır. Rusiyada ilk birja I Pyotur tərəfindən 1703- cü ildə Sankt Peterburqda təsis edilmişdir. Keçmiş SSRİ- də Yeni İqtisadi Siyasət dövründə 100 qədər birya fəaliyyət göstərmiş, lakin1930- cu ildən onların fəaliyyəti dayandırılmışdı. İnzibati- amirlik sistemi dövründə əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı formal xarakter daşıdığına görə, əmtəə birjaları yox idi. Azərbaycan Respublikası da bu sistemə daxil olduğuna görə burada da eyni vəziyyət mövcud olmuşdur. Bazar iqtisadiyyatına qədəm qoyduqdan sonra respublikamızda da bazarın bu növü yaranmağa və inkişaf etməyə başlamışdır. Azad sahibkarlığın inkişafı və 2000- ci ildə “Əmtəə birjaları və birja ticarəti haqqında” Azərbaycan Respublikası qanununun qəbul edilməsi buna daha böyük təkan vermişdir.

Birjalar üçün standartlar üzrə (müəyyən edilmiş sortlar) və ya standart nümunələr üzrə (taxıl, qənd, yun, pambıq, qəhvə, kauçuk, metallar) əmtəələrin kütləvi alqı-satqısı xarakterikdir.

155

Sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə birja ticarəti taxıl və digər kənd təsərrüfatı məhsulları, qənd, yun, qəhvə, kauçuk, neft, neft məhsulları, tikinti materialları, əlvan və qara metallar və digər əmtəə bazarlarının vəziyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir.

Birja qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada marağı olan hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən könüllü pay əsasında yaradılmış təşkilatdır. Birjaların yaradılmasında dövlət orqanları, banklar, sığorta və investisiya şirkətləri və fondları, ictimai, dini və xeyriyyəçi təşkilatlar və qrumlar iştirak edə bilməzlər.

Biryalar təsisçilərin iclasında qəbul edilmiş qərar əsasında yaradılır. Təsisçilər iclasda müəyyən edilmiş ölçüdə öz paylarını daxil edirlər. Daxil edilmiş pay ölçüsündə təsisçilər birjanın təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə görə əmlak məsuliyyəti daşıyırlar. Birja dövlət qeydiyyatına alındığı andan hüquqi şəxs statusunu əldə edir, birja ticarəti aparmaq üçün lisenziya əldə etdikdən sonra isə birja sövdələşmələri aparmaq hüququna malik olur.

Birjanın nizamnamə kapitalında iştirak edən və ya birjanın nizamnaməsində nəzərdə tutulan və birjanın əmlakına üzvlük haqqı və ya digər məqsədli haqlar şəklində ödəmələr edən hüquqi və fiziki şəxslər birjanın üzvü ola bilərlər. Birjanın üzvü olmaq birja ticarətində iştirak etmək, birjanın ümumi iclasında və digər idarəetmə orqanlarının iclaslarındakı qərarların qəbul edilməsində, mənfəət və dividentlərin (gəlirlərin) bölüşdürülməsində iştirak etmək hüquqi və digər üstünlüklər verir.

156

Biryanın idarəetmə orqanlarına təsisçilərin və birja üzvlərinin ümumi iclası, birja komitəsi (şurası), birjanın idarə heyyəti (direktorluğu) daxildir.

Birja təsisçilərinin və üzvlərinin ümumi iclası birja fəaliyyətinə rəhbərlik edən ali orqan hesab edilir. Birjanın ümumi iclasının işində səsvermə hüquq olmadan birjanın işçiləri və qulluqçuları, dəvət olunmuş və digər şəxslər də iştirak edə bilərlər.

Ümumi iclasın səlahiyyətlərinə aiddir:

- birjanın iş qaydasının nəzərdən keçirilməsi və təsdiq olunması;

- birja üzvlüyünə qəbul olunma və birja üzvlüyündən azad olunma məsələlərinin nəzərdən keçirilməsi və həll olunması;

- birja komitəsi üzvlərinin və onun sədrinin, təftiş komissiyası üzvlərinin və onun sədrinin, orbitiraj komissiyası və onun sədrinin seçilməsi və komissiya üzvlərinin yerinə yetirdikləri vəzifələrdən azad edilməsi və s.

Birja komissiyasının səlahiyyətlərinə aiddir:

- birja üzvlərinin ümumi iclasları arasındakı dövrdə birja fəaliyyətinə rəhbərlik edilməsi;

- birjanın idarə heyyətinin fəaliyyətinə nəzarət;

- birjanın maliyyə vəsaitlərindən və digər əmlakından istifadəyə sərəncam verilməsi, idarə heyyətinin vəsaitlərinin sərf olunmasına nəzarət;

157

- birjanın bütün işləri üzrə dövlət təşkilatlarında və digər təşkilatlarda birjanın təmsil olunması;

- birja üçün zəruri olan və ictimai əsaslarla fəaliyyət göstərən bölmələrin yaradılması;

- birja təsisçilərinin və üzvlərinin ümumi iclaslarında qəbul edilmiş qərar və qətnamələrin həyata keçirilməsi;

- birja iştirakçıları tərəfindən birja ticarəti qaydalarına riayət olunmasına nəzarətin həyata keçirilməsi və s.

2. Hərrac (latın sözündən götürülüb –mənası kütləvi ticarət formasıdır) əvvəlcədən yeri və vaxtı müəyyən edilmiş xüsusi və kütləvi xassəyə malik olan malların satışı üsuludur.

Hərrac (auksion) ticarəti- topdansatış və pərakəndə ticarətin elə bir növüdür ki, bu zaman satıcı mənfəət əldə etmək məqsədilə eyni bir vaxtda satışda iştirak edən bir neçə alıcı arasında birbaşa rəqabət prinsipindən istifadə edir.

Auksion – açıq hərrac zamanı elə malların satışıdır ki. onlar fərdi xüsusiyyətlərə və dəyərlərə malik olurlar. Onların açıq satışı müəyyən olunmuş yerdə və qabaqcadan qoyulan vaxtda həyata keçirilir.

“Kim çox” prinsipi ilə malların və digər dəyərlərin satış forması kimi auksionlar: əmtəə və valyuta auksionlarına bölünürlər. Auksionun əsas iştirakçılarına: dəyərlərin sahibi (satıcı), auksionun təşkilatçısı, alıcı aiddirlər. Auksion hərracını auksionist həyata keçirir və

158

o, satışın keçirilməsi zamanı qiymətləri və yüksək qiymət təklif eyləyən alıcını elan etmək səlahiyyətinə malikdir.

Əmtəə auksionlarında incəsənət əsərləri, zərgərlik məmulatları, xəzlər, əntiq əşyalar və digər unikal, çox az-az rast gəlinən və yüksək tələb olunan mallar və digər qəyərlər satılır. Auksionlar bir qayda olaraq, aşkar və yaxud qeyri-aşkar formada keçirilən qiymətin qalxmasına və qiymətin aşağı düşməsinə olan auksionlara bölünürlər.

Qiymətlərin qalxmasına keçirilən aşkar auksionlar zamanı hərrac satıcı tərəfindən müəyyən olunan minimal qiymət elan edildikdən sonra başlanır. Bundan sonra alıcılar könüllü surətdə alışın son qiyməti müəyyən olunanadək əlavələr edirlər, hərrac auksionistin çəkicinin üçüncü zərbəsindən sonra alıcının nömrəsi və son qiymət elan olunduqdan sonra bitmiş hesab olunur.

İlkin qiymət auksionun təşkilatçısı və malın sahibi arasında müqavilə ilə müəyyən olunur.

Qeyri-aşkar auksionda alıcılar qiymətin qaldırılması barədə auksionistə əvvəlcədən müəyyən olunan razılıq işlərini verirlər. Auksionist alıcının adını demədən hər dəfə yeni qiymət elan edir. Auksionun aşkar olmayan keçirilməsi alıcının adını gizli saxlamağa imkan verir.

Auksion satış zamanı auksionist satılan mala görə heç bir məsuliyyət daşımır, çünkialıcılar mallarla hərracın keçirilməsindən əvvəl təfsilatı ilə qabaqcadan tanış ola bilərlər.

Auksionlar qiymətin aşağı düşməsinə görə keçirilə bilər. Qiyməti tədricən azaldılan auksionlar açıq-aşkar yüksək müəyyən olunan ilkin start qiymət elan

159

olunduqdan sonra başlayır, bu qiymət sonradan o səviyyəyə kimi aşağı salınır ki, hərracın iştirakçılarından biri onu almağa razılığını versin. Son zamanlar məcburi auksionlar da yayılmışdır ki, bunlar da kommersiya firmasının və yaxud şirkətinin müflisləşdirilməsi zamanı təşkil olunurlar, yəni məcburi satış, başqa sözlə, “hərracla satış” adlandırırlar.

Hərracda qiymət artımı aşkarlıq və qeyri-aşkarlıq üsulu ilə də aparıla bilər.

Qeyri-aşkarlıq şəraitində (xəlvəti) alıcılar hərracdan əvvəlcədən mala ediləcək qiymət əlavələr barədə razılıq alır və mala qoyulan yeni qiyməti elan edirlər. Hərracçı isə hər dəfə alıcının adını çəkməyərək malın yeni qiymətini elan edir. Xəlvəti ticarət zamanı alıcının adını gizli şəkildə saxlamaq mümkündür.

Hərraclar müvafiq binalar, avadanlıqlar yüksək ixtisaslı heyətlə təmin olunmuş kommersiya təşkilatı hesab edilir.

Azərbaycanda hərrac ticarəti ticarət təşkilatları və müəssisələri tərəfindən təşkil olunur. Belə hərraclar Bakıda, Gəncədə, Sumqayıtda, Mingəçevirdə və digər iri şəhərlərdə fəaliyyət göstərirlər. Sözü gedən hərraclarda əsas alıcılar, xarici ölkələrin topdan mal alan firmaları olurlar. Adi ticarət qaydalarından fərqli olaraq hərrac ticarətində satıcılar malların keyfiyyətinə məsuliyyət daşımır. Hərracın keçirilməsi hərrac komitəsi tərəfindən idarə olunur. Bu heyyətə sədr (hərracın direktoru), kommersant, hüquqşünas- məsləhətçi, ekspert, hərracçı və mühasib daxildir.

Malları hərraca qəbul etmək üçün satıcılar hərraca mal vermək istəyənlərə müəyyən təkliflər edirlər.

160

Təklifdə satışa verilən malların tam adı, onun haqqında qısa yazılar, malın istehlak xassəsi və keyfiyyəti, nüsxələrin sayı, həm də sahibi haqqında məlumatlar göstərilir.

Hərraclarda satılan mallar (əmlaklar) üçün ekspertlər tərəfindən ilkin qiymətlər müəyyənləşdirilir. Bəzi hallarda satıcı və hərrac komitəsinin işçiləri hərraca gətirilən malları həddindən aşağı qiymətə satılmamaq üçün “ehtiyat” qiymətlər nəzərdə tuturlar. Yəni, mal nəzərdə tutulan (razılaşdırılmış) qiymətdən aşağı satıla bilməz. Hərrac vasitəsilə satılan mallar tərəflərin maraqlarını təmin etməklə hərrac vasitəsilə razılaşdırılır.

Satıcılardan qəbul edilmiş mallar, kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinə görə çeşidlənir və hər partiyadan nümunə götürürlər. Hər bir mal vahidi, yaxud da mal partiyası satılmaq üçün nömrələnir və hərraca verilir.

Malların çeşidlənməsi qutardıqdan sonra hərrac siyahısı tərtib edilir, hərrac tərəfindən nümunələrin adları göstərilməklə alıcılara müvafiq məlumatları əks etdirən kataloqlar buraxılır. Hərracın təklif edilməsi şərtlərində imkanlı alıcılara əvvəlcədən mallarla tanış olmaq üçün imkanlı alıcılara şərait yaradılmalıdır. Belə olduqda, hərracda satılan malların keyfiyyəti haqqında sonralar heç bir iddia və şikayət qəbul edilmir (gizlinöqsanlardan başqa)

Hərrac qabaqcadan satıcılara (malgöndərənlərə) satışın keçirilməsi müddəti haqqında məlumat verməlidir. Bunun üçün hərrac üsulu ilə satışın başlanmasına 1,5-2 ay qalmış hərracın keçirildiyi yer, vaxt, şərtlər, malların kəmiyyəti və təklif edilən çeşidləri elan formasında münasib yerdə yerləşdirilr.

161

Ən səmərəli informasiya vasitəsi – hərrac ərazisində tərtib edilmiş reklam şitləri və transporantları. Transporantlarda, reklam elanlarında hərracın iş qaydası, satışların keçirildiyi vaxt satışa verilən əmlakın və malların siyahısı göstərilir. Bu məqsədlə radio və televiziya verlişlərindən, reklamlardan, reklam tipli məqalə və vərəqlərdən istifadə olunur.

Satışlar əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş gün və saatda xüsusi hərrac salonlarında aparılır. Aşkar üsulda hərracçı satılan partiya malı və mal nüsxəsinin ilkin qiymətini elan edir (deyir) və soruşur: “Kim çox verir,” sonradan yenə həmin sualla müraciət edir. Cavab verilmədikdə axrıncı qiymət təklif edənə mal verilir və çəkiclə xüsusi diskə vurulduqdan sonra malın satışı dayandırılır. Satış qutardıqdan sonra alıcının aldığı mal rəsmiləşdirilir. Hərracdan alınan mala mühasib 2 nüsxədən ibarət mal çeki yazır. Çekdə malların adı, məlumat kartası, nüsxənin və mal partiyasının nömrəsi, hərracın son qiyməti, alıcı haqqında məlumat və satış vaxtı göstərilir. Hərrac yolu ilə əldə edilən gəlirin bölüşdürülməsi qaydası hərrac razılığı ilə həyata keçirilir.

Bəzi Avropa ölkələrində satışlar avtomatlaşdırılmış formalarda aparılır. Bu zaman qiymətin azaldılması və ya artırılması alıcı tərəfindən xüsusi elektron düymələr vasitəsilə müəyyənləşdirilir.

3.Yarmarka ticarəti – qısamüddətli və vaxtaşırı təkrarlanan mal satışı olmaqla, istehsalat-texniki təyinatlı və geniş istehlak mallarının müayinədən keçirilməsi və nümunələrin seçilməsindən sora alqı-satqı aktlarının həyata keçirilməsi ilə başa vurulur.

Yarmarka ticarətin prinsipləri satış-sərgilərin, sərgi salonların təşkilati qurluşunun və funksional

162

fəaliyyətinin əsasını təşkil etdikləri üçün yarmarka və sərgi yicarəti bir-biri ilə qarşılıqlı bağlantıda nəzərdən keçirilir.

Yarmarka ticarətinin xarakterik cəhətlərinə aşağıdakılar aiddirlər:

- Təqdim olunmuş nümunələr üzrə malların topdansatış ticarəti;

- Sövdələşmələrin dövrililiyi;

- Müddətin və satış yerinin qabaqcadan müəyyən edilməsi;

- Satıcıların və alıcıların eyni vaxtda və kütləvi olaraq iştirakı.

Bir qayda olaraq, yarmarkaların (sərgilərin) açılışı və keçirilməsi təsisçilərin yerli hakimiyyət orqanları ilə birgə qərarına əsasən həyata keçirilir. Nəticədə əmr verilir və burada keçirilmə müddəti, qaydaları və iştirak etmə şərtləri göstərilir, bu tədbirlərin həyata keçirilməsinə məsul olan şəxslər təyin olunurlar.

Birja və sərgi ticarətinin təşkili zamanı üç əsas mərhələni: ilkin, təşkilati və yekunların vurulması mərhələlərini ayırmaq lazımdır.

İlkin mərhələyə qərarın qəbul edilməsi və yarmarkanın keçirilməsi barədə əmrin hazırlanması daxildir. Bu mərhələdə yarmarka komitəsi yaradılır və işçi qrupu formalaşdırılır ki, bunlar da yarmarkanın keçirilməsi haqqında əsasnamə hazırlayır, iştirakçılara yarmarkada iştirakın şərtləri barədə tam informasiya olan məktublar göndərir. İşçi qrupu digər reklam

163

materiallarını: dəvətnamələri, reklam bukletlərini, qonaq kartoçkalarının və digərlərini də hazırlayır.

Keçirilmə şərtləri haqqında reklam kitabçası nəşr olunur, burada iştirak şərtləri haqqında dolğun informasiya verilir, yəni ekponatlarsız iştirak haqqı, pavilyonun icarə haqqı, reklam materiallarından istifadə etməklə qiyabi olaraq iştirakın haqqı və s. göstərilir.

İstənilən iştirak formalarından asılı olmayaraq, yarmarkanın açılışına 15 gün qalmış qeydiyyat haqqını köçürmək və yarmarkanın müştərisi haqqında tam informasiya olan, onun rekvizitləri, ekspozisiyasının yerləşdirilməsinə qoyulan tələblər və s göstərilən iştirak haqqında ərizəni rəsmiləşdirmək lazımdır.

Yarmarka ticarətinin keçirilməsindən olan gəlirin əsas mənbəyi: iştiraka görə ödəniş haqqından, ekspozisiyanın tutduğu sahələrin icarəsi haqqından, nəqliyyat, anbar sahələrinin icarəsi, biletlərin bron edilməsi və alınması, yükləmə-boşaltma və nəqliyyat-ekspedisiya işləri, texniki və informasiya-kommersiya məsləhətlərinin verilməsi kimi əməliyyatlardan əldə olunan gəlirdən ibarətdir.

Sənaye-ticarət yarmarkasının ticarət yarmarkasından fərqli cəhəti təklifin miqyası və sərgilərə xas olduğu kimi, oraya gələnlərin qeyri-məhdud olmaması ilə bağlıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bir çox ticarət yarmarkalarında , sərgilərində qoyulan ənənə, yəni qeyri – kommersiya insan kütləsinin konkret gündə və yaxud saatda buraxılması, onların xarakterlərinin dəyişməsinə şəhadət vermir.

Təşkilati mərhələdə həyata keçirilən əsas iş, yarmarkaya ərizə vermiş bütün iştirakçıları özündə

164

cəmləşdirən reklam kataloqunun hazırlanmasıdır. Kataloqun iştirakçısı olmaq – öz firması haqqında və təklif olunan mallar və xidmətlər barədə bildirmək deməkdir. İştirakçılardan başqa bu kataloqlarda ölkə və dünya firmaları haqqında elmi və elmi-texniki ən yeni reklam informasiyası çap olunur. Təşkilati mərhələyə həm də qonaqların yerləşdirilməsi, onların asudə vaxtının təşkili, gündəlik nümunəvi yarmarka sövdələşmələrinin keçirilməsi v s. daxildir.

Yekun mərhələsi məsuliyyətli mərhələ olmaqla, yarmarkanın işindəki həm müsbət, həm də mənfi tərəflərin göstərilməsi ilə yekunun vurulmasından ibarətdir. Məhz bu yekun mərhələ yarmarka ticarətinin gələcək perspektivi üzrə strateji qərarların qəbul olunması üçün əsas sayılır.

Yarmarkanın təşkilati quruluşu yarmarka komitəsinin onun icra orqanı olan işçi qrupu ilə birgə fəaliyyətdə olmasından ibarətdir. Təşkilat komitəsinin hər bir üzvü həll edici səsə malikdir. Təşkilat komitəsinə sədr rəhbərlik edir.

Yarmarka ticarətinin idarə edilməsi üzrə bir sıra təşkilati strukturlarda baş direktor və icraedici müdriyyət nəzərdə tutulur. Baş direktor yarmarkanın işinə operativ rəhbərlik məsələlərini həll edir, onun iş qaydalarını müəyyən edir və nümunələrin daşınmasına, onların anbarda yerləşdirilməsinə, saxlanılmasına tabeçilikdə olan məhsul xidmətlərin işinə nəzarət edir.

4. Yarmarkalardan fərqli olaraq satış -sərgilər bir qayda olaraq, elmi mövzular və istiqamətlər üzrə sistemləşdirilir.

165

Dünyada hər il çox sayda tematik sərgilər keçilir. Onlardan daha tanınanı ekologiya problemləri üzrə Honnoverdə, metallurgiya və maşınqayırma məmulatlarının problemləri üzrə Düsseldorfda və s keçirilən sərgilərdir.

Satış sərginin məqsədi- yeni məhsul növlərinin, malların nümayişi, göstərilməsi və təqdim olunması və onların sonradan satışı üzrə ən müasir informasiyanın hazırlanmasından, potensial alıcılar ilə işgüzar əlaqələrin yaradılması üçün şəraitin təşkil olunmasından ibarətdir.

Satış sərgi-satışı təzə başlayan, həyat dövrəsinin başlanğıcında olan, tələbin olmamasından əsassız olaraq zərərə düşmə qorxusunun olması səbəbindən hələ kütləvi qaydada istehsal edilməyən ən müasir mallar bazarının sınaqdan çıxarılmasının məqsədəuyğun formasıdır.

Satış- sərginin fəaliyyətinin predmeti- yeni məhsul növləri ilə tanışlıq və bunlarla sövdələşmələrin bağlanılması üzrə xidmətlərin göstərilməsindən, həmçinin aparıcı alimlərin və müətxəssislərin cəlb olunması ilə kommersiya və elmi-texniki informasiyanın verilməsindən ibarətdir.

Yarmarka (sərgi) ticarətinin təsnifat əlamətləri aşağıdakılardan ibarətdir:

1.Əmtəə (mal) və yaxud ərzaq əlaməti; bu da yarmarkaların (sərgiləri): ixtisaslaşdırılmış – burada bu və digər sahənin müəyyən məhsul növlərinin nümayişi və satışı baş verir və universal –həm sənaye. Həm də kənd təsərrüfatı kompleksinin müxtəlif sahələrinin müxtəlif mal növlərinin satışı həyata keçirilir.

166

2. Sahəvi əlamət yarmarkaları (sərgilər)- sahəvi və sahələrarası yarmarkalara bölünür. Sahələrarasında hər hansı bir sahənin malların deyil, çoxsahəli məhsulları, məsələn, tibbi, maşınqayırma, kosmik və s. əhatə eləyən yarmarkaları ayırmaq olar.

3.Ərazi əlamətinə görə, fəaliyyət miqyasına görə və mal dövriyyəsinin həcminə görə yarmarkalar (sərgilər) əraziyə və yerli, milli, daxili və yaxud xarici bazarın miqyaslarına istiqamətlənən – beynəlxalq, respublika, regionlararası, zonalar üzrə və yerlilərə bölünürlər.

Ədəbiyyat

1. Коммерческое дело. М.: Экономика. Учебник, 1992,


3. İ.Ə.feyzullabəyli ilə başkaları. Biznes, bazar, icarət, marketinq, plan nədir. Bakı. “Azərnəşr”, 1993.

4. Levşin F.M.Dünya əmtəə bazarlarının konyukturası: spesifik və varislik. M. 1992.


6 İ.Ə.feyzullabəyli ilə başkaları. Biznes, bazar, ticarət, marketinq, plan nədir. Bakı. “Azərnəşr”, 1993.

7 İ.Ə. Feyzullabəyli. E.İ.İbişov, H.İ.İsrafilov, Beynəlxalq kommersiya işi. B., 2001

167

MÖVZU 11

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNDƏ

RİSK VƏ KREDİTLƏŞMƏ

Açar sözlər

Risk, inflyasiya, investisiya, kredit, bank, qiymətli kağızlar, fond riski, maliyyə riski, bazar seqmentləri, bank riski, valyuta riski, sığorta, likvidləşmə, sahibkarlıq riski, strateji risklər, kommersiya riski, reklam, marketinq.


Risk kommersiyan fəaliyyətinin əsas elementi kimi. Risk anlayışı, onun mahiyyəti və məzmunu. Risklərə təsirin xarakterik xüsusiyyətləri. Bazarda firmanın riskə təsirinin optimallaşdırılması. Azərbaycan Respublikasında sahibkarlıq riskinin müxtəlif növləri və onların dərəcəsinin qiymətləndirilməsi.

Risklərin tənzimlənməsi metodları:

- riskdən uzaqlaşma;

- ziyanın dayandırılması

- itkilərin minimumlaşdırılması və maksimumlaşdırılması;

- riskə görə nəzarətin ötürülməsi.

Bilməli

Risklərin təsnifatı:

168

- Ticarət firmalarının idarə edilməsi fəaliyyətinə aid olan risklərin növləri;

- Marketinqin idarə edilməsi funksiyalarından asılı olan risklər;

- Strateji planlaşdırma zamanı risklər;

- Təşkilati risklər;

- İcraçı risklər;

- Nəzarət riski.

Bazar məkanında baş verə biləcək təsadüflərdən asılı olan risklər:

- Likvidləşmə;

- İdarəetmə qərarlarının sığortalanması;

- Ticarət portfelinin idarə edilməsi;

- Bazar seqmentlərinin seçilməsi;

- Bazarda rəqiblərin mövqeyinin müəyyən edilməsi.

Bacarmalı

Bazar situasiyalarının dəyişilməsi nəticəsində baş verə biləcək risklər:

- Bank riski

- Fond riski

169

- Qiymətli kağızların kursunun dəyişilməsi

- Valyuta riski

- Valyuta kurslarının dəyişilməsi

- Risklərin qiymətləndirmə səviyyəsindən asılı olan risklər:

- Ayrıca götürülmüş firma səviyyəsində risk

- Sahənin inkişaf səviyyəsində risk

- Ümumdövlət səviyyəsində risk

- Ticarət müəssisələrinin idarə edilməsinə

- Aid olan riskllər və onların növləri:

- Sahibkarlıq riski

- Maliyyə riski

- İdarəetmə risk

Test sualları

1) Bazarda risklərin təsiri alqoritmi

2) Kommersiya müəssisəsi

3) Davranış məqsədlərinin formalaşması

4) Xarici mühitdə risklərin təhlili və qiymətləndirilməsi

170

5) Müəssisənin ən zəif və güclü tərəflərinin öyrənilməsi və idarə edilməsi

6) Strategiyanın yoxlanılması və qiymətləndirilməsi

7) Strateji risklərin təhlili

8) Yaxın gələcəkdə kommersiya planlarının hazırlanması və həyata keçirilməsi

9) Azərbaycanda risklərin qiymətləndirilməsi

10) Sosial-siyasi risklər

11) Daxili- iqtisadi risklər

12) Xarici-iqtisadi risklər

13) Risklərin bölüşdürülməsi

14) Risklərin bölüşdürülməsi metodları

15) Kommersiya müəssisələrində söğortalaşdırılan və sığortalaşdırılmayan risklər

16) Bunlar arasında fərqli və ümumi cəhətlər

17) Kommersiya fəaliyyərində sığorta işinin təşkili və idarə edilməsi.




171

1. Kommersiya riski və onun xüsusiyyətləri

2. İnvestisiya riski

1. Risk müasir idarəetmənin, kommersiya fəaliyyətinin qeyri-müəyyənlik şəraitində menecerlərin spesfik fəaliyyəti, onun variantlarının mürəkkəb seçimi ilə əlaqədar olan ən mühüm sahələrindən biridir. Hazırda dünya və yerli bazarlar getdikcə daha çox qeyri-stabil olur və gözlənilməz dəyişikliklərlə müşayiət olunurlar. Riskli biznes surətlə inkişaf edir. Bu şəraitdə riskli qərardan çəkinən menecer təşkilat üçün təhlükəli olur, onu durğunluğa, rəqabət qabliyyətliliyinin itməsinə gətirib çıxarır. Riskli situasiyalar zonasının genişlənməsi ilə, risk menecment idarəetmənin obyektiv zəruri və kifayət qədər əhəmiyyətli elementi, işgüzar uğurun ən mühüm ilkin şərti kimi çıxış edir.

Risk demək olar ki, bütün istiqamət və aspektləri ilə bağlı olan müxtəlif problemləri əhatə edən çox geniş anlayışdır. Bu sahədə kommersantın əsas vəzifələri ümumən məlumdur: aşağı, yüksək risk aşkar etmək, risk haqqında xəbərdarlıq edən tədbirləri işləyib hazırlamaq və həyata keçirmək, zərərə uğradıqda onun optimal əvəz olunması üçün tədbirlər görmək, risklərin təhlili və əvvəlcədən onlar haqqında xəbər verilməsi və s.

Təcrübə göstərir ki, aşağı risk ən müxtəlif şəraitlərdə, xüsusilə qeyri-düzgün idarəetmə qərarı qəbul olunduqda, tabelikdə olanların öz tapşırıqlarını qeyri-qənaətbəxş şəkildə yerinə yetirdikləri zaman, icraçı uğursuz olaraq seçildikdə, marketinq proqnozunda səhv olduqda, rəhbərlik menecerin radikal təklifini qəbul etməkdən imtina etdikdə mövcud ola bilər.

172

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsalçılar, alıcılar və satıcılar rəqabət mühitində müstəqil olaraq fəaliyyət göstərirlər. Onların maliyyə gələcəyi bu səbəbdən gözlənilməz və az proqnozlaşdırılan olur. Risk menecmenti riskin qiymətləndirilməsi, biznes prosesində ortaya çıxan riskin və maliyyə münasibətlərinin idarəedilməsi sistemini əks etdirir. Riskli hadisənin baş verməsini müəyyən dərəcədə proqnozlaşdırmağa və riskin dərəcəsini vaxtlı-vaxtında azaltmaq üçün tədbir görməyə imkan yaradan müxtəlif vasitələrdən istifadə edərək riski idarə etmək mümkündür.

Respublika təcrübəsində sahibkar riski kəmiyyətcə kapital qoyluşundan maksimal və minimal gəlirin gözlənilən ölçüsünün subyektiv qiymətləndirilməsi ilə xarakterizə olunur. Maksimal və minimal gəlir arasındakı diapazon nə qədər çoxdursa, risk dərəcəsi də bir o qədər yüksəkdir. Risk özündə “bəxti gətirəcək-gətirməyəcək” prinsipi üzrə xoşbəxt sonluğa yönəlmiş fəaliyyəti əks etdirir. Riski ğz üzərinə götürməyə sahibkarı təsərrüfat situasiyasının qeyri-müəyyənliyi, siyasi və iqtisadi şəraitin və şəraitin dəyişmə perspektivlərinin nəməlumluğu vadar edir. Qərar qəbul edərkən təsərrüfat situasiyasının qeyri-müəyyənliyi nə qədər yüksəkdirsə, risk dərəcəsi də bir o qədər yuxarıdır.

Riskin dərəcəsi və kəmiyyətinə maliyyə mexanizmi vasitəsilə təsir etmək realdır və bu strategiya üsulları və maliyyə münücmüntinin köməyi ilə həyata keçirilir. Riskin idarə edilməsinin bu özünəməxsus mexanizmi elə risk menecmentidir. Risk – menecmentin əsasında riskin aşkar edilməsi və dərəcəsinin azaldılması üzrə işlərin təşkili durur.

173

Riskin idarə edilməsi sistemi. Risk-menecment riskin idarə edilməsi və bu idarəetmə prosesində ortaya çıxan iqtisadi münasibətlərinin idarə edilməsi sistemidir və özünə, həmçinin idarəetmə fəaliyyətlərinin strategiya və taktikasını daxil edir.

İdarəetmə sistemi kimi, risk-menecment iki alt sistemdən ibarətdir; idarə edilən alt sistem-idarə etmə obyekti və idarə edən alt sistem-idarə etmə subyekti. Risk-menecmentndə idarəetmənin obyekti kimi riskli kapital qoyuluşu və riskin reallaşdırılması prosesində təsərrüfat subyektləri arasındakı iqtisadi münasibətlər hesab olunur. Belə iqtisadi münasibətlərə sığortalayan və kreditor, sahibkarlar, rəqiblər və s. arasındakı əlaqələrə aid edilir. Risk – menecmentdə idarəetmənin subyekti öz təsirlərinin müxtəlif variantları vasitəsilə idarəetmə obyektinin məqsədyönlü fəaliyyət göstərməsini həyata keçirən rəhbərlər qrupudur. Bu proses yalnız lazımi informasiyanın idarəetmənin obyekt və subyekti arasında dövr etməsi şərtilə həyata keçirilə bilər. Göstərilən informasiyaya bu və ya digər sığorta halının və ya hadisənin baş vermə ehtimalı, əmtəələr və kapital üzrə tələbin mövcud olması və kəmiyyət müştərilərin, partnyorların, rəqiblərin və s. maliyyə dayanıqlığı və ödəmə qabliyyətliliyi haqqında məlumatlar daxil edilir. Təsərrüfat subyekti təkcə informasiyanı toplamağı yox, həm də onu saxlamağı və lazım olduqda informasiyanın sürətlə tapmağa imkan verən kompyuterdir.

Kommersantlar müəyyən funksiyaları yerinə yetirirlər. Bunlar aşağıdakılardan ibarətdir:

- İdarəetmə obyektinin funksiyaları, buraya riskə yol verilməsinin; riskli kapital qoyuluşlarının; riskin dərəcəsinin azaldılması üzrə işlərin;

174

riskdən sığortalanma prosesinin; təsərrüfat prosesinin subyektləri arasındakı iqtisadi münasibət və əlaqələrin təşkil edilməsi daxildir;

- İdarəetmə subyektinin funksiyaları, buraya proqnozlaşdırma, təşkiletmə, kordinasiya, tənzimləmə, stimullaşdırma və nəzarət daxildir.

Proqnozlaşdırma özündə ümumən obyektin və onun müxtəlif hissələrinin maliyyə vəziyyətinin dəyişmə perspektivlərinin işlənib hazırlanmasını əks etdirir. Proqnozlaşdırma müəyyən hadisələrin əvvəlcədən görülməsidir. Təşkiletmə riskli kapital qoyuluşu proqramını müştərək şəkildə reallaşdıran insanların müəyyən qaydada və prosedurlar əsasında birləşdirilməsidir. Kordinasiya riskin idarə edilməsi sisteminin bütün halqalarının işinin uzlaşmasının təmin edilməsinin, stimullaşdırma maliyyə menecerlərində və başqa mütəxəssislərdə öz əməklərinin nəticəsinə qarşı maraq oyatmaq, nəhayət, nəzarət riskin dərəcəsinin azaldılması üzrə işlərin təşkilinin yoxlanılmasıdır.

Riskin hazır reseptləri olmur və ola da bilməz. Amma onun metodlarını, üsullarını bu və ya digər təsərrüfat məsələlərinin həlli yollarını bilərək konkret situasiyada nəzərə çarpan uğura nail olmaq olar. Riski hesablamaq qeyri -mümkün olduqda, riskli qərarların qəbulu evristikanın köməyi ilə həyata keçirilir ki, bu da özündə həqiqətin nəzəri olaraq tədqiqi və tapılmasının məntiqi üsulları çoxluğunu əks etdirir. Başqa sözlə desək, bu, xüsusi mürəkkəb məsələlərin həlli üsullarıdır. Risk – menecmenti risk şəraitində qərar qəbul etmək üçün özünün evristik üsullar sisteminə malikdir:

175

- Şəxsi kapitalın yol verdiyindən daha çox risk etmək olmaz;

- Hər zaman riskin həticələri haqqında düşünmək lazımdır;

- Müsbət qərar yalnız şübhənin olduğu halda qəbul olunur;

- Az üçün çox da riskə getmək olmaz;

- Şübhə olduqda mənfi qərar qəbul olunur;

- Elə düşünmək olmaz ki, hər zaman yalnız bir yol var, ola bilsin, başqa variantlar da mövcuddur.

Riskli kapital qoyuluşu haqqında qərar qəbul etməzdən əvvəl maliyyə meneceri bu risk üzrə maksimal zərərin həcmini müəyyən etməli; onu sərmayə edilən kapitalın həcmi ilə müqayisə etməli; onu bütün şəxsi maliyyə resursları ilə tutuşdurmalı və bu kapital itkisinin investoru müflisləşməsinə gətirib çıxarıb-çıxarmayacağını müəyyən etməlidir. Kapital qoyuluşudan zərərin həcmi verilmiş kapitalın həcminə bərabər, ondan az və ya çox ola bilər.

Risk-menecmentin ayrılmaz elementi nəzərdə tutulmuş proqramın yerinə yetirilməsi üzrə tədbirlərin təşkilidir, yəni bu işlərin maliyyələşdirilməsi üzrə tədbirlərin, maliyyələşdirmənin həcmi və mənbələrinin, yerinə yetirilmə müddətlərinin müəyyən edilməsi və s. dir. Nəzərdə tutulmuş proqramın yerinə yetirilməsi üzərində nəzarət, riskli qərarın seçilmiş variantının təhlili və nəticələrinin qiymətləndirilməsi risk - menecmentin təşkilinin mühüm mərhələsidir.

176

Kommersiya riskinin təşkili riskin idarə edilməsi orqanının müəyyən edilməsini nəzərdə tutur ki, bu da maliyyə meneceri, risk üzrə menecer və ya müvafiq idarəetmə aparatı, məsələn, riskli kapital qoyuluşları şöbəsi ola bilər və o da aşağıdakı funksiyaları həyata keçirməlidir:

- Vençur və portfel investisiyaları, yəni qüvvədə olan qanunvericiliyə və təsərrüfat subyektinin nizamnaməsinə müvafiq olaraq riskli sərmayə həyata keçirməli;

- Risqli investisiya fəaliyyəti proqramını işləyib hazırlamalı;

- ətraf şərait haqqında informasiya toplamalı, təhlil etməli, işləməli və saxlamalı;

- sığorta fəaliyyətini həyata keçirməli, sığortalama və yenidən sığortalama müqavilələri bağlamalı, sığortalama və yenidən sığortalama əməliyyatları aparmalı;

- riskli kapital qoyuluşları üzrə müvafiq mühasibat, statistik və operativ hesabdarlığn aparılmasıdır.

Kommersiya riskinin strategiyası qeyi-müəyyən təsərrüfat situasiyasında riskin proqnozlaşdırılmasına və onun dərəcəsinin azaldılmasının müxtəlif üsullarına əsaslanan riskin idarə edilməsi sənətidir. Bu strategiya özünə riskili qərarların və qərar variantının seçilməsi üsulunun qəbul olunduğu qaydaları daxil edir.

Riskin strategiyasına aşağıdakı qaydalar tətbiq edilir:

- maksimum uduş;

177

- nəticənin optimal ehtimalı;

- nəticənin optimal tərəddüdü;

- uduş və riskin kəmiyyətinin optimal uyğunlaşdırılması.

Uduşun maksimumu qaydasının mahiyyəti ondan ibarətdir ki, riskli kapital qoyuluşunun mümkün variantlarından investor üçün minimal və ya əlverişli risk dərəcəsində nəticənin ən böyük effektivliyini təmin edən variant seçilir.

2. Riskin müəyyən edilməsi investisiya qərarlarının qəbulu zamanı xüsusilə vacibdir. Risk və qeyri-müəyyənlik şəraitində investisiya layihələrinin seçilməsi meyarları çox halda riskin dərəcəsindən asılı olur. Qərar rəhbərin fərdi olaraq riskə meyilliyi, habelə firmanın mövcud olduğu konkret situasiya ilə müəyyən edilir. Menecer yeni layihəni digər variantlarla və firma fəaliyyətinin artıq yoluna qoyulmuş növləri ilə qarşılıqlı əlaqədə nəzərdən keçirilir. Riskin azaldılması məqsədilə elə əmtəələri seçmək lazımdır ki. onlar üzrə tələb əks istiqamətlərdə dəyişsin, yəni bir əmtəə üzrə tələb artdıqda, digər əmtəə üzrə tələb azalsın və ya əksinə. Lakin heç də hər bir risk diversfikasiyanın köməyilə azaldıla bilinmir. Sahibkarlığa yüksəlişin və ya böhranın gözlənilməsi, bank faizi dərəcəsinin hərəkəti və s. kimi makroiqtisadi amillər təsir göstərir. Menecer belə proseslərlə şərtlənən riski istehsalın diversfikasiyanın köməkliyi ilə azalda bilmir.Müəssisədə idarəetmə qərarlarının qəbulu riskin bütün növlərinin sıx əlaqələndirilməsini nəzərdə tutur, amma menecerin hətta ən düz hesab edilən proqnozları belə firmanın özündən asılı olmayan gözlənilməz və əvvəlcədən müəyyən edilə bilinməyən şəraitlər üzündən qeyri-real ola bilər: iqtisadi

178

toqquşmalar, müştərilərin zövqlərində kəskin dəyişikliklər, rəqiblərin gözlənilməz hərəkətləri, tətillər, yeni dövlət qərarları. Buna görə də qeyri-əlverişli hadisələrin baş verməsi halı üçün ehtiyat vəsaitləri, istehsal gücləri, xammal və hazır məhsul hesabına mənfi nəticələrin azaldılmasının mümkünlüyü nəzərdə tutulur, fəaliyyətin yenidən istiqamətləndirilməsi üçün maddi təmin olunmuş planlar işlənib hazırlanır.

İstənilən investisiyanın effektivliyinin qiymətləndirilməsi zamanı iki tərəf nəzərdən keçirilir: gəlirlilik və risk dərəcəsi. Gəlirlilik və risk arasındakı əlaqə iqtisadi təhlilin əsas müddəasıdır. İstənilən vəsaitin investisiyalaşdırılması bu və ya digər dərəcədə özünə risk elementini daxil edir ki, bu da investisiya riski adını daşıyır. Bu riski qoyulmuş vəsaitlərin tam və ya qismən itirilməsi və ya gözlənilən gəlirlərin əldə edilə bilinməməsi kimi xarakterizə etmək olar. Əgər investor daha ciddi riskə gedirsə, deməli o, verilmiş investisiyadan böyük gəlir də gözləyir. Risk isə gözlənilən gəlirin əldə edilməyəcəyinin kəmiyyət formasında ifadəsidir. İnvestisiyanın mahiyyəti müəyyən həqiqi dəyərin müəyyən gələcək dəyərə görə özgəninkiləşdirilməsindən ibarətdir.

Ümumi halda, investorun məcmu gözlənilən gəliri iki komponentdən ibarət olur: kapital artımı; səhmlər üzrə dividendlər və fiksə edilmiş gəlirə malik başqa qiymətli kağızlar üzrə faizlər. Minimal risk şəraitində gəlir demək olar ki, olmur. Riskin artması ilə əvvəlcə maliyyə faizləri şəklində kiçik gəlirlər üzməyə tərəddüd etməyə başlayır, onların qeyri-müəyyənliyi də artır, zəif proqnozlaşdırılan dividendlər və gəlirlərin ən yüksək riskli hissəsi olan kapital artımını simvolizə edən dəyişkən məzənnə əlavəsi əmələ gəlir.

179

İnvestisiya risklərinin ortaya çıxması mənbələrini bir sıra başlıca kateqoriyalara bölmək olar.

Məlumdur ki, faiz dərəcəsinin artması ilə istiqrazların qiyməti aşağı düşür. Faiz dərəcəsi ilə bağlı risk onunla şərtlənir ki, onun gələcəkdə dəyişməsi bizim üçün qeyri- məlumdur. İnvestorlar nə qədər uzaq perspektivi nəzərə alırlarsa, faiz dərəcəsinin qeyri-müəyyənliyi də bir o qədər yuxarı olur. Buna görə də uzunmüddətli istiqrazlar qısamüddətlilərə nisbətən faiz dərəcəsinin dəyişməsinə qarşı həssasdırlar. Faiz dərəcəsi artıqda səhmlərin məzənnəsi də aşağı düşür, çün ki, səhmlər maliyyə alətləridir, misal üçün, depozit əmanətlərinə münasibətdə rəqibdirlər. Artan faiz dərəcəsi pul bazarı üçün müsbət, bütünlükdə kapital bazarı üçün isə mənfi amildir. Gəlirin istinilən qiymətli kağızla diskontlaşdırılması uçot dərəcəsinin kəmiyyəti ilə birbaşa bağlıdır. Uçot dərəcələri nə qədər yuxarıdırsa, gələcəkdə nəzərdə tutulmuş gəliri qazanmaq məqsədilə hazırkı dövrdə qiymətli kağızların əldə edilməsi üçün də bir o qədər böyük məbləğ tələb olunur. Faiz dərəcələri aşağı düşdükdə belə bir risk təhlükəsi yaranır ki, investorlar özlərinin gələcək gəlirlərini daha aşağı faiz dərəcələri altında yenidən investisiyalaşdırmalı olacaqdır.

İnflyasiya pulun alıcılıq qabliyyətini azaldır. İnvestor qiymətlərin artımını kompensasiya edə və inflyasiyanın səviyyəsini üstələyən gəlir səviyyəsini təmin edə bilən maliyyə alətləri axtarır. Hər şeydən çox stabil iqtisadiyyat şəraitində məzənnə dəyəri daima artan səhmlər ən dayanıqlı səhmlər hesab olunur. Əgər kompaniyanın mənfəəti sadəcə olaraq inflyasiyaya proporsional olaraq artırsa və ya hətta inflyasiyanın orta səviyyəsindən aşağıdırsa, onda belə kompaniyanın səhminin keyfiyyəti böyük olmayacaqdır. Səhmin

180

məzənnə dəyərinin müəssisə fəaliyyətinin iqtisadi göstəricilərindən asılılığı inflyasiyanın səviyyəsinin aşağı düşməsi və makroiqtisadi şəraitin stabilləşməsi zamanı daha qabarıq şəkil alır.

Mübadilə məzənnəsinin tərəddüdü valyuta riskinin ortaya çıxmasına səbəb olur. Bu zaman xarici investisiyaların effektivliyi dəyişir; ixracatçı və idxalatçıların mənfəətlərinin nisbəti dəyişir; inflyasiya gecikdirilir və ya əlavə olaraq stimullaşdırılır. İnflyasiyanın səviyyəsi dolların məzənnəsinin artmasından asılı olan Azərbaycan şəraiti üçün valyuta riski xüsusi əhəmiyyət kəsb edir, çünki inkişaf etməmiş valyuta bazarında valyuta məzənnəsinin dəyişməsi çox halda iqtisadi yox, siyasi amillərlə müəyyən olunur. Bundan başqa, valyuta riskinin kəmiyyəti həmçinin valyuta bazarı alətlərinin sayının məhdud olması ilə də müəyyən olunur ki, bu da valyutaların müxtəlif növləri üzrə diversfikasyanın mümkünlüyünü azaldır.Valyuta aktivləri üzrə investisiyaların məhdudlaşdırılmasını Azərbaycanda qüvvədə olan valyutanın tənzimlənməsi haqqında qanun həyata keçirir.

İstehsal amili. Müəssisə də investisiyanın həyata keçirilməsindən əvvəl onların maliyyə vəziyyətini və fəaliyyət şərtlərini müəyyən edən digər amilləri qiymətləndirmək lazımdır. Onlara xüsusi olaraq aşağıdakılar aiddir:

- verilmiş sahənin inkişaf səviyyəsi, kompaniyanın aid olduğu konkret istehsal sektorunda bazar konyunkturu;

- sahənin spesifikası. Məsələn, hasilat sahəsi üçün əsas amillər xammalın qiyməti, istehsal sahələri

181

üçün isə xammalın asan əldə edilə bilməsi və istehsal dövünün uzunluğu və s.

- müəssisənin olduğu həyat dövrü mərhələsi, onun verilmiş sahədə ixtisaslaşması səviyyəsi, yeni texnologiyaların tətbiqi və ya keyfiyyətcə yeni məhsulun istehsalı və s.

Siyasi amil. Bu risk amili iqtisadiyyatın inkişafının keçid mərhələlərində xüsusilə əhəmiyyətlidir. Yuxarıda adları çəkilən risk amillərindən bir çoxu dövlətin siyasətindən, kabinetin tərkibindən və s. dən asılıdır.

Ədəbiyyat


2. Qerçikova İ.Q. Marketinq və beynəlxalq kommersiya işi. M. Xarici ticarət nəşriyyatı. 1991.

3. İ.Ə. Feyzullabəyli, E.İ.İbişov, H.A. İsrafilov. Beynəlxalq ticarət işi. Bakı, 2001.

4. A.Bordevin. Lizinq və vergi hüququ M., 1990.5. Novikov P.S. Mal hərəkəti və xalq istehlakı

mallarının şatışı. Proqress nəşriyyatı. Krasnodar.1988.


182

MÖVZU 12.

KOMMERSİYA HESABLAŞMALARININ

FORMA VƏ METODLARI

Açar sözlər

Mal əməliyyatları, hesablaşmaların nəğd forması, hesablaşmaların nəğdsiz forması, kassa, etibarnamə, mədaxil, məxaric, qeyri-mal əməliyyatları, akkreditiv, ödəniş tapşırıqlar, qabaqcadan ödəniş, çeklə hesablaşmalar, planlı ödəniş çekləri, sadə veksel, köçürmə vekseli (Tratta diskont bank), aksiya, banknot, depozit, divident, əmanət.


Hesablaşmaların nəqd forması. Qeyri – nəqd hesablaşma formaları. Hesablaşmanın akreditiv formaları. Kassa əməliyyatlarının aparılması qaydası. Nəzarət kassa aparatının tətbiqi xüsusiyyətləri. Pulların kassaya daxil olması və kassadan verilməsi metodu. Xarici valyutada hesablar. Çeklə hesablaşmalar. Planlı ödəmə qaydasında hesablar. Qarşılıqlı tələbatlara əsaslanmış və veksel istifadəsi əsasında hesablar. Bankda hesab açmaq qaydası. Pul vəsaitlərinin daxil olması. Kassa kitabının düzgün aparılması. Kassa kitabında pozuntular. Kassa sənədlərinin tam qorunması. Təşkilatların kassaları mövcud qanunvericiliyə uyğun sığortalanması.

183

Bilməli

- Kommersiya hesabat formalarının xüsusiyyətləri;- Nəğd hesablaşma formalarını;- Pul hesabları ilə iş şərtlərinə və kassa

əməliyyatlarının düzgünlüyünə əməl edilmədikdə tətbiq olunan cərimələrin miqdarını;

- qeyri nəğd hesablaşma formalarını;- Mal əməliyyatlarına və qeyri – mal

əməliyyatlarına tətbiq olunan qeyri – nəğd hesablaşmaların xüsusiyyətlərini;

- Hesablaşmanın akkreditiv formalarını;- hesablaşmanın akkreditiv formasında sənədləşmə

dövrriyyəsinin sxemini;- Ödəmə tapşırıqları ilə hesablaşmaları;- Çeklə hesablaşmaları;- Planlı qaydada ödəmələr;- Sadə veksellər, köçürmə vekselini;- Bankda hesab aparmaq qaydasını, xarici valyuta

ilə hesablaşmaları;

Bacarmalı

- Nağd hesablaşmanın mahiyyətini, qeyri – nəğd hesablaşmalardan fərqli xüsusiyyətlərini izah etməyi;

- Nəğd pul əməliyyatlarının formallarını;- qeyri – nəğd hesablaşmaların üstün cəhədlərini

fərqləndirmək;- Akkreditivdən istifadə etməyin ardıcıl

mərhələlərini göstərmək;

184

- Ödəniş tapşırıqlrından nə vaxt istifadə olunduğunu əsaslandırmağı;

- Bankdan hesab aparmağın qaydalarını, xarici valyuta ilə hesablamaların xüsusiyyətlərini izah etməyi;

Test sualları

1) Nəğd hesablaşma formaları.2) Qeyri – nəğd hesablaşmaların formaları.3) Akkreditivlər, çeklə hesablaşmalar, kredit kartları.4) Veksellərlə hesablaşmalar.5) Xarici valyuta hesabları.6)Akkreditiv nədir?7) Nəğd hesablaşmanın əsas xüsusiyyətləri8) Qeyri – nəğd hesablaşmanın əsas əlamətləri.9) Ödəniş tapşırığı və ödənişin akkreditivin formasının tətbiqinin fərqli cəhətləri hansılardır.10) Vekselin, kredit kartlarının, pul çekləri.11)Kommersiya hesablarının açılmasının xarici valyuta əməliyyatlarında tətbiqi sxemi hansıdır.



FORMA VƏ METODLARI

P L A N

1. Hesablaşmaların nəğd forması.

2. Hesablaşmaların nəğdsiz forması.

185

3. Hesablaşmaların akkreditiv forması.

1. Hesablaşmaların müəssisələr tərəfindən ya nəqd pulla, ya da nəqdsiz ödəmələr yolu ilə həyata keçirilir.

Öz təşkilati-hüquqi formalarından və fəaliyyət sferalarından asılı olmayaraq müəssisələr sərbəst pul vəsaitlərinin banklarda saxlamağa borcludurlar.

Təşkilatlar digər müəssisələrlə öhdəliklər üzrə hesablaşmaları, bir qayda olaraq, bank vasitəsilə nəqdsiz qaydada həyata keçirirlər və ya Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq Milli Bank tərəfindən müəyyən edilmiş nəqdsiz hesablaşmaların digər formalarını tətbiq edirlər.

Hesablaşmaları nəqd pulla həyata keçirmək üçün hər bir təşkilatın kassası olmalı və müəyyən edilmiş formada kassa kitabı açılmalıdır.

Əhali ilə hesablaşmaların həyata keçirildiyi zaman təşkilatlar tərəfindən nəqd pulun qəbulu mütləq qaydada nəzarət-kassa aparatının tətbiqi ilə aparılmalıdır.

Təşkilatların banklardan aldıqları nəqd pullar çekdə göstərilən məqsədlərə sərf edilməlidir.

Kassa əməliyyatlarının aparılması kassirə həvalə olunur və o qəbul etdiyi dəyərlərin saxlanmasına görə tam maddi məsuliyyət daşıyır.

Kiçik təsərrüfat xərclərini ödəmək, ezamiyyət üçün avans vermək və digər xırda ödəmələri həyata keçirmək üçün kassada bankın müəyyən etdiyi limit daxilində kiçik pul məbləğləri saxlamaq olar. Yalnız müəssisənin işçilərinə əmək haqqı, müvəqqəti işsizlik

186

üzrə müavinətlər, təqaüdlər və pul mükafatları verildiyi dövrdə 3 iş günü müddətində kassada müəyyən edilmiş limitdən artıq pul saxlamağa icazə verilir.

Pulların kassaya daxil olması və kassadan verilməsi mədaxil və məxaric kassa orderləri vasitəsilə tərtib olunur. Əməliyyatlaın məbləği örderlərdə rəqəmlə və yazılı göstərilir. Mədaxil ordeni baş mühasib və ya onun müvəkkil etdiyi şəxs, məxaric orderini isə təşkilatın rəhbəri və baş mühasib və ya onun müvəkkil etdiyi şəxs imzalayırlar.

Mədaxi kassa orderləri və əlavə olunmuş qəbzlər, məxaric kassa orderləri və onları əvəz edən sənədlər dəqiq və aydın əl yazısı ilə doldurulmalıdır və ya çap olunmalıdır. Bu sənədlərdə düzəlişlərə, qaralamalara, pozmalara icazə verilmir. Kassa orderləri üzrə pulun qəbulu və ya verilməsi yalnız onların tərtib olunduğu gündə həyata keçirilə bilər.

Əgər pullar etibarnamə ilə verilərsə, onda məxaric kassa orderinin mətnində pul alanın soyadı, adı və atasının adından sonra etibarnamə verilmiş şəxsin soyadı, adı atasının adı göstərilməlidir. Pullar etibarnamə üzrə verildikdə imza yerinin qarşısından kassir “Etibarnamə ilə” sözünü əlavə etməlidir. Etibarnamə kassirdə qalır və məxaric kassa orderinə və ya ödəmə cədvəlinə bərkidilir.

Mədaxil və məxaric kassa orderləri kassaya verilməmişdən öncə, mühasibatlıqda mədaxil və məxaric kassa sənədlərinin qeydiyyatı jurnalında uçota alınır.

Baş kassir iş gününün başlanğıcında digər kassirlərə avans şəklində məxaric əməliyyatlarını aparmaq üçün nəqd pul məbləğini verir və kassirin qəbul

187

etdiyi və verdiyi pulların uçotu kitabında onlara imza etdirir.

İş gününün sonunda kassirlər baş kassir qarşısında alınmış avans və mədaxil sənədləri üzrə qəbul edilmiş pullar haqqında hesabat verməli, həmçinin nəqd pulun qalığını və aparılmış əməliyyatlar üzrə kassa sənədlərini baş mühasibə kassirin qəbul etdiyi və verdiyi pulların uçotu kitabında imza etməklə qaytarmalıdırlar.

Pul vəsaitlərinin daxil olması və xərclənməsi üzrə bütün əməliyyatları kassir kassa kitabına yazmalıdır və bu kitab nömrələnməli, tikilməli və surğuclu möhürlə möhürlənməlidir. Kitabdakı səhifələrin sayı təşkilatın rəhbərinin və baş mühasibin imzaları ilə təsdiqlənməlidir. İş gününün sonunda kassir kitabında gün ərzində aparılmış əməliyyatların yekununu hesablayır və növbəti gün üçün kassadakı pul qalığını çıxarır. Kassa kitabında qeydlər diyircəkli və ya çernilli qələmlə sürətçıxaran kağız vasitəsilə iki vərəqdə aparılır. Kitabın bir vərəqi qoparılır və onu günün sonunda digər mədaxil və məxaric sənədləri ilə birlikdə kassa əməliyyatları üzrə hesabat kimi kassa kitabında imzalamaqla təhvil verirlər. Kassa kitabında pozuntular və razılaşdırılmamış düzəlişlər kassirin və təşkilatın baş mühasibinin imzası ilə təsdiqlənir.

Kassa sənədlərinin tam qorunması təmin olunduğu şəraitdə kassa kitabını avtomatlaşdırılmış üsulla aparmaq olar.

Kassa kitabının düzgün aparılmasına nəzarət təşkilatın baş mühasibinə həvalə olunur.

Təşkilat rəhbərləri kassa otağını avadanlıqla təmin etməli və pulların kassada saxlandığı zaman və bankdan

188

gətirildiyi və banka qaytarıldığı zaman onun qorunmasını təmin etməlidirlər.

Əgər təşkilat rəhbərlərinin günahı ucundan pul vəsaitlərinin saxlanması və nəqliyyatlaşdırılması zamanı onların qorunmasını təmin edən zəruri şərait yaradılmayıbsa, onda rəhbərlik qanunvericilikdə müəyyən edilmiş qaydada məsuliyyət daşıyır.

Kassa otağı təcrid olunmalı, kassanın qapıları isə əməliyyatlar aparılan zaman daxildən kilidlənməlidir. Aidiyyatı olmayan şəxslərin kassa otağına daxil olması qadağan edilir.

Təşkilatların kassaları mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq sığortalana bilərlər.

Metal şkafların və mahirlərin açarları kassirlərdə olur və onlara açarları hardasa qoymaq, kənar şəxslərə vermək və uçota alınmamış dublikatlar hazırlamaq qadağan edilir. Açarların uçota alınmış dublikatların kassirlər tərəfindən mphürlənmiş paketlərdə, mücrülərdə təşkilat rəhbərində saxlanılır. Rübdə bir dəfədən az olmayaraq təşkilatın rəhbərinin təyin etdiyi komissiya tərəfindən onun təftişi aparılır.Təftişin rnəticələri aktda fiksə edili.

Açarın itdiyi aşkar edildikdə təşkilatın rəhbəri bu barədə daxili işlər orqanına məlumat verməlidir və metdl şkafın kilidinin dəyişdirilməsi üçün təcili tədbir görməlidir.

Kassada müəssisəyə məxsus olmayan nəqd pulların və digər qiymətli şeylərin saxlanması qadağandır.

189

Bir kassiri olan təşkilatlarda, onun müvəqqəti əvəz edilməsi zərurəti mövcud olduğu halda, kassirin səlahiyyətlərinin yerinə yetirilməsi təşkilatın rəhbərinin yazılı əmri ilə digər işçiyə həvalə olunur. Bu işçi ilə tam maddi məsuliyyət barədə müqavilə bağlanır.

Kassir iş yerini gözlənilmədən tərk etdiyi halarda onun hesabatında olan dəyərlilər dərhal müəssisə rəhbərinin və baş mühasibin və ya müəssisə rəhbərinin təyin etdiyi komissiya üzvlərinin iştirakı ilə digər kassir tərəfindən sayılır və hesablanır. Hesablamaların nəticəsi və dəyərlərin təhvil verilməsi barədə göstərilən şəxslərin imzası ilə akt tərtib olunur.

Ştat üzrə kassiri olmayan kiçik təşkilatlarda bu vəzifəni baş mühasib və ya təşkilat rəhbərinin yazılı sərəncamı ilə maddi məsuliyyət haqda müqavilə bağlamaq şərtilə digər işçi yerinə yetirə bilər.

Təşkilat rəhbərinin müəyyən etdiyi müddətlərdə, həmçinin kassirlərin dəyişdirilməsi zamanı kassada olan dəyərlilərin təftişi aparılır. Kassadakı nəqd pul qalığını kassa kitabı üzrə uçot məlumatları ilə tutuşdururlar. Kassanın təftişini həyata keçirmək üçün təşkilat rəhbərinin əmri ilə komissiya təyin olunur və bu komissiya akt tərtib edir. Təftiş zamanı kassada dəyərlilərin əskikliyi və ya artıqlığı aşkar edilərsə, aktda onun məbləği və əmələgəlmə səbəbləri göstərilməlidir.

Kassa kitabının avtomatlaşdırılmış üsulla aparıldığı şəraitdə kassa sənədlərinin işlənib-hazırlanması üzrə proqram vasitələrinin işinin düzgünlüyünün yoxlanması həyata keçirilir.

Kassa əməliyyatlarının aparılması qaydalarına əməl olunmasına görə məsuliyyət təşkilat rəhbərlərinin,

190

baş mühasiblərin və kassirlərin üzərinə düşür. Kassa intizamının pozulmasında dəfələrlə günahkar olan şəxslər Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə müvafiq olaraq məsuliyyətə cəlb olunurlar. Banklar sistematik olaraq kassa əməliyyatlarının aparılması qaydasını yoxlayırlar.

Nəqd pul kütləsi ilə iş şərtlərinə və kassa əməliyyatlarının aparılması qaydalarına əməl olunmamasına görə qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada müxtəlif cərimə sanksiyaları tətbiq olunur, o cümlədən “kassa nəzarət maşınlarının tətbiq olunması” qanunun tələblərinin pozulmasına görə də təşkilatlara və onların rəhbərlərinə qarşı böyük məbləğlərdə cərimə sanksiyaları tətbiq edilir.

2. Nəğdsiz hesablaşmalar banklarda müştərilərin hesablaşma, cari və valyuta hesabları, müxabir hesabları sistemi üzrə müxtəlif banklar arasında, qarşılıqlı tələblərin klirinq məğbulu üzrə hesablama palataları vasitəsilə, həmçinin nəğd pulu əvəz edən veksel və çeklərin köməyi ilə nəqdsiz köçürmələr yolu ilə həyata keçirilir.

Nəqdsiz hesablaşmaları əsasən, bank, kredit və hesablaşma əməliyyatları vasitəsilə həyata keçirirlər. Nəqdsiz formada hesablaşmalar pul tədavülü xərclərini əhəmiyyətli dərəcədə azaltmağa, nəqd pul vəsaitlərinə olan tələbatı aşağı salmağa imkan verir, həmçinin onların daha etibarlı qorunmasını təmin edir.

Nəqdsiz hesablaşmaları əmtəə və qeyri-əmtəə əməliyyatları üzrə həyata keçirirlər. Əmtəə əməliyyatlarına xammalın, materialların, hazır məhsulun və s. alqı-satqısını, qeyri-əmtəə əməliyyatlarına isə -

191

kommunal idarələri, elmi-tədqiqat təşkilatları, təhsil müəssisələri ilə və s. hesablaşmaları aid edilir.

Əmtəə əməliyyatlarını nəqdsiz hesablaşmaların bu formalarından istifadə etməklə həyata keçirirlər: ödənc tapşırıqları- tələbnamələr, ödənc tapşırıqları, akkreditivlər, plan ödəncləri qaydasında çeklərlə, qarşılıqlı tələblərin məğbuluna əsaslanan veksellərdən istifadə etməklə.

Malgöndərənin və alıcının yerləşdiyi məkandan asılı olaraq nəqdsiz hesablaşmaları şəhərlərarası və şəhərdaxili hesablaşmalara ayırırlar. Şəhərlərarası hesablaşmalara müxtəlif yaşayış məntəqələrində yerləşən bank idarələri tərəfindən xidmət göstərilən müəssisələr arasındakı hesablaşmalar, şəhərdaxili hesablaşmalara isə eyni yaşayış məntəqəsində yerləşən bir və ya iki bank idarəsi tərəfindən xidmət göstərilən təşkilatlar arasındakı hesablaşmalar aid edilir.

Şəhərlərarası hesablaşmaların əsas formaları – ödənc tapşırıqları-tələbnamələri üzrə hesablaşmalar, akkreditivlərlə, xüsusi hesablardan, pul köçürmələri, şəhərdaxili hesablaşmaların əsas formaları – planlı ödəmələr qaydasında hesablaşmalar, ödənc tapşırıqları- tələbnamələri əsasında, ödənc tapşırıqları və hesablaşma çekləri əsasında hesablaşmalar.

3. Hesablaşmaların bir forması müqavilədə müəyyən edildiyi hallarda tətbiq olunur. Hesablaşmaların akkreditiv formasının xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, ödəniş sənədlərinin ödənilməsi malgöndərən tərəfindən əmtəələr yükləndikdən dərhal sonra onun yerləşdiyi məkanda həyata keçirilir.

192

Akkreditiv – xüsusi hesab açılması barədə alıcının bank şöbəsinin malgöndərənin bank şöbəsinə tapşırığıdır. Bu hesabdan akkreditiv ərizəsində nəzərdə tutulmuş şərtlərlə və ərizədə göstərilən məbləğ civarında malgöndərənin haqqı dərhal ödənilir. Hər bir akkreditiv yalnız bir malgöndərənlə hesablaşmalar üçün nəzərdə tutulur və müqavilədə göstərilən müddət ərzində qüvvədə olur və yalnız malgöndərənin və alıcının razılığı ilə uzadıla bilər.

Akkreditivlər üzrə ödəmələri onun qüvvədə olduğu müddətdə malgöndərənin bankında malgöndərən tərəfindən əmtəələrin yüklənməsini təsdiq edən hesabların reyestri və nəqliyyat və ya qəbul-təhvil sənədləri təqdim olunduqdan sonra akkreditivin tam mabləğində və ya hissə-hissə həyata keçirilir. Hesabların reyestri malgöndərən tərəfindən ona xidmət göstərən bank müəssisəsinə, bir qayda olaraq, əmtəələrin yükləndiyi gündən bir gün sonra təhvil verilməlidir.

Qeyd:

1-akkreditiv ərizəsi;

2.akkreditiv açılması barədə tapşırıq;

3.akkreditiv açılması barədə bildiriş;

4.məhsulun yüklənməsi və müvafiq sənədlərin göndərilməsi;

5.ödənişin dərhal aparılması üçün hesabların reyestrlərinin təqdim olunması.

Akkreditivin istifadə olunmamış qalığını alıcı müəssisəyə qaytarır və əgər akkreditiv alıcının öz xüsusi vəsaitləri hesabına açılıbsa, onun hesablaşma hesabına

193

köçürülür, akkreditiv bank krediti hesabına açılıbsa, ssuda üzrə borcların silinməsinə köçürülür.

Hesablaşmaların akkreditiv formasının nöqsan cəhətləri odur ki, akkreditivin fəaliyyəti dövründə onun faktiki istifadə olunduğu müddətə qədər alıcının vəsaitləri dondurulur, həmçinin akkreditiv daxil olana qədər malgöndərən tərəfindən məhsulun göndərilməsi ləngidilə bilər. Lakin bununla yanaşı, hesablaşmanın bu forması malgöndərənlərin hesablarının dərhal ödənilməsinə zəmanət verir və hesablaşma-ödəniş intizamına əməl olunmasını təmin edir.

Ədəbiyyat

1. Коммерческое дело. М.: Экономика. Учебник, 1992,

2. Azərbaycan konstitusiyası, Bakı, 1995.3. Хруцкий В.Е. Современный маркетинг. М.

Финансы и статистика. 1991.4. Лайс Г. Маркетинг. М. Машиност. 1992.5. Коровкий Г.Н. Совершенствование

товародвижение на индустральной основе. М. «Знание», 1987.

6. Ələsgərov F.N. İstehlak malları bazarının idarəetmə formalları və metodları. Bakı. «Azərnəşr»,1993


8. İ.Ə.Feyzullabəyli. Real bazara doğru. Bakı. “Azərnəşr”, 1993.


194

MÖVZU 13.

LİZİNQ ƏMƏLİYYATLARININ

TƏŞKİLİ, FAKTORİNQ, FRANÇAYZİNQ

Açar sözlər

Lizinq, lizinq verən, lizinq alan, satıcı, maliyyə lizinqi, qaytarılan lizinq, operativ lizinq, beynəlxalq lizinq, daxili lizinq, müqavilə lizinqi, faktorinq, ixtisaslaşmış lizinq, vasitəçi lizinq firmaları, lizinq assosiasiyaları, komisiya, françayzinq, konsessiya.

Mövzunun proqram suallarıLizinqin mahiyyəti, onun formalları, tipləri və

növləri. Lizinq müqavilələrinin bağlanması və icrası qaydaları. Lizinqin iqtisadi əsasları. Faktorinq

Bilməli

- Lizinq termini, lizinqin mahiyyəti, onun formalarını;

- Lizinq əməliyyatlarını;- İxtisaslaşmış lizinq firması, onun fəaliyyətinin

özünəxas xüsusiyyətlərini;- Sənaye transmilli korporasiyalarının lizinq

şirkətləri;- Transmilli banklar sistemində lizinq firmalarının

xüsusiyyətlərini;- Lizinq əməliyyatlarını həyata keçirən sənaye

tikintisi və s. firmaların fəaliyyət xüsusiyyətləri;

195

- Vasitəçi lizinq firmaları, lizinq assosiasiyaları və onların fəaliyyətini;

- Lizinq müqavilələrinin bağlanması və onun yerinə yetirilməsinin xüsusiyyətlərini;

- Lizinqin iqtisadi əsasını;- Faktorinq mahiyyətini və s.

Bacarmalı

- Maliyyələşdirilən lizinq üzrə sazişləri, onların şərtlərini təhlil etməyi;

- Faktorinq lizinqdən şərtləndirməni;- Lizinqlə məşğul olan firmaların xüsusiyyətlərini

bir – birindən ayırmağı;- Lizinqin mahiyyətini, onun formaları, tiplərini,

növlərini açıqlamağı;- Lizinq müqavilələrinin bağlanmasının

xüsusiyyətlərinin, şərtlərinin mahiyyətini açıqlamağı;

- Lizinqin iqtisadi əsasını izah etməyi;- Lizinq vermənin mükafatlandırılmasının

səbəblərini izah etməyi;- Faktorinqin mahiyyətini, faktorinq xidmətinin

tarixini, xüsusiyyətlərini izah etməyi.

Test sualları

1) Lizinq mahiyyəti, onun formalları, tipləri, növləri;2) Lizinq müqaviləsinin bağlanması qaydasını;3) Lizinqin iqtisadi əsaslarını;4) Faktorinqin mahiyyəti, faktorinq firmaların iş

prinsipi;

196

5) Müxtəlif lizinq təşkilatlarının iş prinsiplərinin təhlili;

6) Lizinq müqavilələrinin obyekti və tərəfləri;7)Lizinq müqaviləsinin əsas şərtləri;8)Lizinq əməliyyatlarının təşkili formaları;9)İxtisaslaşmış lizinq firmasının iş prinsipi;10)Lizinq müqaviləsinin şərtləri;11)Lizinqin iqtisadi əsasları hansılardır;12)Faktorinqin mahiyyəti, lizinqdən fərdi nədir;13)Faktorinq firma nədir;




P L A N

1. Lizinq anlayışı və əsas formaları

2. Kommersiya konsepsiyası (Françayzinq)

3. Faktorinq

4. Komissiya

1. Lizinq, iqtisadi mənada material və pul formasında birbaşa investisiyaların köməyilə müəssisənin

197

texniki cəhətdən yenidən silahlanmasını və elmi –texniki tərəqqinin sürətləndirilməsini təmin edən mülkiyyət münasibətləri kompleksidir.

Lizinq –özünə üç növ təşkilati iqtisadi münasibəti daxil edən sahibkarlıq fəaliyyəti sistemidir. Lizinq münasibətlərinin sosial əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar sahibkarlara istehsal vasitələrindən fəal şəkildə istifadə etməyə imkan yaradır, onların əmək fəallığını və yaradıcılıq imkanlarını stimullaşdırır. Lizinq münasibətləri mexanizmi hüquqi, maliyyə və təşkilati-texniki münasibətlər əsasında qurulur.

Sistemli iqtisadi böhran və bütün növdən olan investisiya resurslarının çatışmaması lizinqdən hazır məhsulun əlavə satış kanalı kimi istifadə olunmasını zəruri və optimal edir.

Müasir tarixdə “lizinq” anlayışından ilk olaraq 1877-ci ildə, “Bell” telefon kompaniyasının özünün istehsal etdiyi telefonları satmaq yox, onları icarəyə vermək qərarına gəldiyi zaman istifadə olunmuşdur.

İlk lizinq birliyi 1952-ci ildə San-Fransiskoda (ABŞ) yaradılmış və “Yunayted steyts lizinq korporeyşn” adını almışdır. Amerikan lizinqin atası bu kompaniyanın prezidenti Henri Şonfeld hesab olunur.

ABŞ- da lizinq maliyyə-lizinq birlikləri sayəsində iqtisadi fəaliyyətin effektiv alətinə çevrildi. Lizinq müqavilələrinin çoxvariantlığı investisiya vəsaitlərinin əldə edilməsi və onlardan istifadə olunması yollarını əhəmiyyətli dərəcədə diversifikasiya etməyə imkan yaratdı.

198

Avropada lizinq fəaliyyəti sistemli olaraq 1960-cı illərdən həyata keçirilməyə başlanmışdı. Özünün çoxnövlü formaları sayəsində lizinq qanunvericiliyi də öz rəngarəngliyi ilə fərqlənir.

Belə ki, Fransa, Belçika, İtaliyanın qanunverici aktlarında müvafiq terminalogiyadan istifadə olunmuşdur: kredit –carə, icarənin maliyyələşdirilməsi, maliyyə icarəsi üzrə əməliyyatlar.

Lizinq fenomeni ondan ibarətdir ki, bu gün o, perspektiv maliyyələşdirmənin yeni, qeyri-ənənəvi və spesfik sistemi kimi formalaşır və burada icarə münasibətləri, kredit maliyyələşdirməsi elementləri, borc öhdəlikləri üzrə hesablaşmalar və başqa maliyyə mexanizmiləri özünə yer tapır.

Müasir lizinq bank strukturlarının iqtisadiyyatın real sektoru ilə istehsalın maliyyələşdirilməsi və stimullaşdırılması üzrə qarşılıqlı fəaliyyətin forma və metodlarını tamamlayır və zənginləşdirir. Lizinqin reallaşdırılması forması maliyyələşdirmənin ənənəvi formalarının müxtəlif cür əlaqələndirilməsi vasitəsilə diversifikasiya etdirilmiş və zənginləşdirilmişdir.

ABŞ-da 1990- cı illərdə avadanlıqların lizinqi maşın və avadanlıqlara investisiya qouluşunun ümümi həcminin 3-% -ni təşkil edirdi, lizinq müqavilələri isə il ərzində 100-130 mlrd. Doll-ra bərabər olurdu. Lizinq əməliyyatlarının belə faiz səviyyəsi Böyük Britaniya üçün də xarakterikdir.

Qərbi Avropa ölkələrində avadanlıqların lizinqi onların ümumi tədarükünkn 15%-ni, mütləq ifadədə isə 120 mlrd. doll. təşkil edir.

199

Lizinq icarə münasibətlərinin növ müxtəlifliklərindən biridir və özündə müvəqqəti azad olmuş və ya cəlb olunmuş maliyyə vəsaitlərinin müqavilə üzrə müəyyən haqq müqabilində hüquqi və ya fiziki şəxslərə müvəqqəti istifadə üçün icarəyə verilən əmlak üzərinə investisiya etdirilməsi üzrə sahibkarlıq fəaliyyətinin əsas növünü əks etdirir.

Bank və kredit təsisatları lizinq müqavilələrinin yerinə yetirilməsi üzrə maliyyə lizinqi əməliyyatlarının reallaşdırılması şərtilə üç və daha artıq il üçün kreditlərin təqdim edilməsindən əldə olunan mənfəət üzrə vergidən azad edilirlər. Hazırki dövrdə lizinq əmlakın, əldə edilməsi və onun müəyyən müddət üçün müqavilə üzrə, dövlətin səlahiyyətli orqanları qismində dövlətə, fiziki və hüquqi şəxslərə mənfəət əldə edilməsi və ya sosial effektə nail olunması məqsədilə, lizinqverənin, malgöndərənin, lizinqalanın və lizinq layihəsinin başqa iştirakçılarının iştirakı şərtilə lizinq predmetinin amortizasiyasının nəzərə alınması və istifadəyə verilməsi ilə bağlı investisiya-sahibkarlıq fəaliyyətinin bir növü kimi nəzərdən keçirilir.

Lizinq predmeti kimi sahibkarlıq fəaliyyətində istifadə olunan hər bir şey, o cümlədən müəssisələr, əmlak kompleksləri, binalar, qurğular, avadanlıqlar, nəqliyyat vasitələri digər tərpənən və tərpənməz əmlak iştirak edə bilər.

Torpaq sahələri və digər təbii obyektlər, həmçinin qanunvericiliklə azad tədavül üçün qadağan olunmuş əmlak lizinq predmeti ola bilməz.

Lizinq sövdələşməsində, bir qayda olaraq, üç tərəf iştirak edir: lizinqverən, lizinqalan və satıcı (malgöndərən).

200

Lizinqverən – fiziki və ya hüquqi şəxs olub, cəlb olunmuş və ya xüsusi pul vasitələri hesabına əmlak əldə edir və onu lizinq predmeti qismində lizinqalana müəyyən haqq ilə, müəyyən müddətə və müəyyən şərtlərlə (lizinq predmetinə mülkiyyət hüququnun lizinqalanın istifadəsinə keçməsi və ya keçməməsi şərti ilə) təqdim edir.

Lizinqalan – fiziki və ya hüquqi şəxs olub, lizinq müqaviləsinə uyğun olaraq, müəyyən haqq ilə, müəyyən müddətə və müəyyən şərtlərlə lizinq predmetini müvəqqəti əmlak kimi və müvəqqəti istifadəyə qəbul edir.

Satıcı (malgöndərən) – fiziki və ya hüquqi şəxs olub, lizinqverənlə bağlanmış alqı-satqı müqaviləsinə uyğun olaraq şərtlənmiş müddətdə lizinqverənə lizinq predmeti qismində özünün istehsal etdiyi (göndərdiyi) əmlakı satır. Satıcı (mal göndərən) lizinq predmetini lizinqverənə və ya lizinqalana alqı-satqı müqaviləsinin şərtlərinə müvafiq şəkildə təqdim etməyə borcludur.

Lizinq sövdələşməsinin tərəfləri həm Azərbaycan Respublikasının rezidentləri, həm də qeyri-rezidentləri, yəni respubliksamızda kommersiya fəaliyyətini həyata keçirən xarici hüquqi şəxslər ola bilər.

Lizinq fəaliyyəti bilavasitə, bu cür fəaliyyəti həyata keçirmək üçün icazə (lisenziya) almış lizinq lampaniyaları (firmaları) tərəfindən həyata keçirilir.

Lizinq kampaniyalarının (firmalarının) təsisçiləri hüquqi və ya fiziki şəxslər, o cümlədən fərdi sahibkarlar qismində qeydiyyata alınmış vətəndaşlar ola bilər.

201

Lizinqin əsas formaları daxili və beynəlxalq lizinqdir.

Daxili lizinq həyata keçirilərkən lizinqalan da, lizinqverən də və satıcı da (malgöndərən) Azərbaycan Respublikasının rezidenti olurlar. Daxili lizinq “Lizinq haqqında” qanunla tənzimlənir.

Beynəlxalq lizinq həyata keçirilərkən lizinqverən və ya lizinqalan qeyri-rezidenti olur.

Əgər lizinqverən Azərbaycan Respublikasının rezidentidirsə, yəni lizinq predmeti Azərbaycan Respublikasının rezidentinin mülkiyyətindədirsə, onda beynəlxalq lizinq adı şəkilən respublika qanunvericiliyi ilə tənzimlənir.

Əgər lizinqverən Azərbaycan Respublikasının qeyri-rezidentidirsə, yəni lizinq predmeti qeyri-rezidentinin mülkiyyətidirsə, onda beynəlxalq lizinq müqaviləsi xarici iqtisadi fəaliyyət sahəsində respublika qanunları ilə tənzimlənir.

Müddətindən asılı olaraq lizinqin üç tipini fərqləndirirlər:

- uzunmüddətli lizin – üç və daha çox illər ərzində həyata keçirilən liznq;

- ortamüddətli lizinq – il yarımdan üç ilə qədər müddətdə həyata keçirilən lizinq;

- qısamüddətli lizinq – il yarımdan az müddətdə həyata keçirilən lizinq.“Lizinq haqqında” qanunda lizinqin bu növləri

qeyd olunmuşdur: maliyyə, qaytarılan və operativ.

202

Maliyyə lizinqi lizinqin elə növüdür ki, bu zaman lizinqverən müəyyən satıcıdan lizinqalanın qeyd etdiyi əmlakı öz mülkiyyətinə almağı və həmin əmlakı lizinq predmeti qismində müəyyən haqq ilə müəyyən müddətə və müəyyən şərtlərlə lizinqalanın müvəqqəti ixtiyarına və istifadəsinə verməyi öhdəsinə götürür. Həm də bu zaman lizinq predmetinin lizinqalanın istifadəsinə verildiyi müddət lizinq predmetinin tam amortizasiyası müddəti ilə eynidir və ya onu üstələyir.

Maliyyə lizinqi müqaviləsi əsasında lizinqalana verilmiş lizinq predmeti tərəflərin razılığı əsasında ya lizinqverənin, ya da lizinqalanın balansında uçota alınır.

Qaytarılan lizinq – maliyyə lizinqinin bir növüdür, bu zaman lizinq predmetinin satıcısı (malgöndərən) eyni zamanda lizinqalan qismində də iştirak edir.

Operativ lizinq – lizinqin elə bir növüdür ki, bu zaman lizinqverən öz təhlükə və riski əsasında əmlak əldə edir və onu lizinq predmeti qismində müəyyən haqq ilə, müəyyən müddətə və müəyyən şərtlərlə lizinqalanın müvəqqəti ixtiyarına və istifadəsinə verir. Operativ lizinq zamanı lizinq predmeti onun amortizasiya müddəti tam başa çatana qədər bir neçə dəfə lizinqə verilə bilər.

2.Kommersiya konsessiyası (françayzinq) müqaviləsi ondan ibarətdir ki, sahubkar özünün firma vasitələrindən: firma adından və kommersiya işarələrindən, əmtəə nişanından, xidmət nişanından, müəyyən mükafatla digər sahibkara fəaliyyətində istifadə etmək hüququnu, qorunan kommersiya informasiyasını verir, həmçinin məsləhət verməyi və biznesin təşkilində yardım edilməsini öhdəsinə götürür.

203

Kommersiya konsessiyasının mənası –hüquqa malik olanın işgüzar adından və kommersiya təcrübəsindən istifadə etməklə istifadəçi-müəssisənin mənfəətiniartırmaq üçün ona əlverişli şərait yaradılmasından ibarətdir.

Kommersiya konsessiyası müqaviləsinin iştirakçıları kimi kommersiya təşkilatları, həmçinin hüquqi şəxs olmayan fiziki şəxslər çıxış edə bilərlər.

Kommersiya konsessiyası müqaviləsi aşağıdakı əsas növlərdə ola bilər:

- istehsalat – malların istehsalının inkişaf etdirilməsi və onların yeni bazarlara yeridilməsi üçün;

- satış istehsalçının nəzarətində olan geniş şaxələnmiş şatış şəbəkəsinin yaradılması üçün;

- ticarət-hüquqi cəhətdən müstəqil olan firma mağazalarının açılması üçün;

- xidmət sahəsində - hüquqi cəhətdən müstəqil olan mehmanxana, restoran, emalatxana şəbəkələrinin açılması üçün.Kommersiya konsessiyası müqaviləsi yazılı formada bağlanılır və müqavilə üzrə tərəflərin öhdəlikləri aşağıdakı qaydada bölüşdürülür:a) hüquqa malik olan:

- istifadəçiyə kommersiya və texniki sənədləri verir, lazımi informasiya ilə onu təchiz edir və konsessiya müqaviləsi ilə nəzərdə tutulan məsələlər üzrə məsləhətlər verir;

- istifadəçiyə müvafiq lisenziyalar verir;- daimi olaraq istifadəçiyə yardım göstərir, o

cümlədən, heyətin öyrədilməsi məsələlərində;

204

- digər şəxslərə oxşar konsessiyaları vermək hüququna malik olmur;

- istifadəçi tərəfindən istehsal olunan məhsulun və xidmətin keyfiyyətinə nəzarət edir.b) İstifadəçi:

- hüquqa malik olanın firma adından, kommersiya işarələrindən, əmtəə və xidmət nişanından istifadə edir, bunun barəsində alıcılara məlumat verir;

- konsessiya müqaviləsi ilə nəzərdə tutulan məsələlər üzrə hüquqa malik olanın təlimatlarına və göstərişlərinə əməl edir

- buraxılan məhsulun və göstərilən xidmətlərin müqavilə ilə nəzərdə tutulan keyfiyyətini təmin edir;

- hüquqa malik olan ticarət sahələrinin xarici və daxili tərtibatını və onların yerini razılaşdırır;

- hüquqa malik olan rəqabət aparmamağı və onun rəqiblərindən konsessiya müqaviləsindəki hüquqlara oxşar olan hüquqları almamağı öz öhdəsinə götürür;

- hüquqa malik olandan aldığı məxfi informasiyanı açıqlamamağa söz verir.

İstifadəçi malın və xidmətin satış qiymətini müstəqil olaraq müəyyən etmək hüququna malikdir; o, hər hansı bir yolla alıcıların dairəsini məhdudlaşdırmaq hüququna malik deyildir. Kommersiya konsessiyası hüquqa malik olan və istifadəçi qarşısında geniş perspektiv imkanlar açır.

Hüquqa malik olan müəssisə kommersiya fəaliyyətinin genişləndirilməsinə vəsait əldə edir, bütün dünya üzrə çoxsaylı bölmələr yaratmaq, onları qeydiyyatdan keçirmək, satış üçün yer almaq, işçi

205

heyyətini yığmaq zəruriyyəti azad olur. Eyni zamanda hüquqa malik olan istifadəçi-müəssisələr üzərində lazımi nəzarəti əldə edir. Bazar qısa müddət ərzində keyfiyyətli mal və xidmət alır.

İstifadəçi -müəssisə, hüquqi şəxs olaraq qalmaqla, tanınmış firmanın hazır nüfuzunu, onun alıcılarını və müştərilərini, rəqabət mübarizəsində güclü silah əldə edir. Bütün bunlar dövriyyəsinin tezləşməsinə, investisiyaların özünü doğrultmasına, sahibkarlıq riskinin aşağı salınmasına gətirib çıxarır. Fransçayzinqin xırda sahibkarlıqla xüsusi olaraq yayılması bununla izah olunur.

Kommersiya konsessiyası neqativ nəticələrə də gətirib çıxarır. Onlardan ən əsası – konsessiya istifadəçisi tərəfindən istehsal olunmuş, firma nişanına görə prototipdən fərqlənməyən, lakin bir qayda olaraq, aşağı keyfiyyətdə olan malların bazarda peyda olmasıdır. Bu isə hüquqa malik müəssisəyə olan inamı azaldır, onun bazarını dağıdır, rəqiblərə əlavə üstünlüklər verir.

3.Faktorinq- komissiyanınmüxtəlif növlərindən biridir.

Faktorinqin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bank və yaxud ixtisaslaşdırılmlş təşkilat ( faktorinq firma və yaxud faktor) satıcı-müəssisələrdən alıcı-müəssisələrin borclarını alır (ilk növbədə, alıcıların göndərilmiş malların, görülmüş işlərin və ya xidmətlərin ödənişi üzrə öhdəlikləri) və onları satıcıya faktiki göndəriş və yaxud yerinə yetirilməyə əsasən ödəyir. Sonradan faktor bu borcları birbaşa borclu müəssisələrdən alır.

Öz xidmətlərinə görə faktor satıcıdan (müştəridən) komissiyon muzdunu alır ki, buraya kredit resurslarından

206

istifadəyə görə faiz dərəcəsi daxil edilir. Bundan başqa, faktor onunla qazanır ki, onun ədə etdiyi borc öhdəlikləri bu borcların alış qiymətindən yüksək olur.

Faktorinqin icrası üçün bir neçə il müddətinə müqavilə bağlanır.

Faktorinq müqaviləsində müştərinin faktora müəyyən borcları güzəştə gedir. Faktor öz üzərinə gələcək borcların ödəniş qabiliyyətinin yoxlanılmasını götürür, bundan sonra isə onlara müəyyən limit daxilində kredit verilməsinə razılıq verir. Bu limit daxilində faktor öz üzərinə ödəməməyin riskini götürür.

Kredit öhdəliyinin keçməsi borcluya çatdırılır, bundan sonra o, özünün maliyyə problemlərini satıcı ilə deyil, faktorinq firmailə həll edir.

Müştəri tərəfindən mal göndərişi üzrə öhdəliklərin pozulması zamanı borcların alınması üzrə bütün risklər müştəriyə qaytarılır.

Faktorinqin müştərilər üçün, şübhəsiz üstünlüyü vəsaitlərin dövriliyinin tezləşdirilməsindən borcların alınması ilə bağlı olan xərclərin azaldılmasından, informasiya və təşkilati- maliyyə yardımından, maliyyə risklərinin azaldılmasından ibarətdir.

Faktorinq – müştərinin debitor borcunun inkasso edilməsi, bu vaxt hesablar dərhal, yaxud borclar ödənildikcə verilə bilər. Faktorinqin qısa müddətli kreditvermə forması daha geniş yayılmışdır. Bu cür əməliyyat nəticəsində tələbləri satan sahibkar 2-3 gün müddətində avans şəklində tələblərin məbləğinin 70%-dən 90%-ə qədərini əldə edir.Qalan 10-30 % isə

207

faktorinq-firma üçün bir növ zəmanət məbləğini təşkil edir.

İlk dəfə faktorinq xidmətləri 1947-ci ildə amerika bankı “Ferst Neshnl Bank of Boston” (först noşnl bank of bostn) tərəfindən bir sənaye kampaniyasına göstərilmişdir. Qərbi Avropada ilk faktorinq firmaları bir qədər gec – Böyük Britaniyada 60-cı illərin sonlarında meydana çəxmışdır. 70-ci və 80-ci illər, demək olar ki, bütün inkişaf etmiş ölkələrdə faktorinq əməliyyatlarının yüksək və sabit artım templəri ilə (40-50-%) xarakterizə olunur.

Faktorinq-firmalar “of line” (of layn) sisteminə malik olurlar, bunun isə mahiyyəti ondadır ki, bu cür firmalar kompüter sistemi vasitəsilə bütün sutka ərzində onların tələblərinin maliyyə vəziyyəti haqqında, həmçinin hesabların ödənildiyi, hansılarının isə vaxtı ötdüyü və s. haqda dəqiq və operativ informasiya əldə edə bilirlər.

Faktorinq ilk növbədə, müvafiq olaraq istehlak mallarını istehsal edən və satan istehsal müəssisələrində və topdan firmalarda daha səmərəlidir.

4.Komissiya kommersiya fəaliyyətinin vacib formalarından biridir.

Komissiyanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, ticarət müəssisəsi (komisyonçu) adlanan bir tərəf, komitent adlanan digər tərəfin tapşırığına əsasən öz adından və komitentin hesabına sövdələşmələri həyata keçirməyi müqavilə ilə öz öhdəsinə götürür.

Bu zaman komissiya müqaviləsi ilə əldə olunan hüquq və öhdəlikləri komisyonçu, hətta komitent üçüncü şəxslə birbaşa münasibətə girdiyi zaman özündə saxlayır.

208

Komissiya müqaviləsi, bir qayda olaraq, müəyyən müddətə bağlanılır və komisiyonçuya tapşırılan sövdələşmələrin həyata keçirilməsi hüququnun digərlərə verilməməsi haqqında komitentin öhdəliyini özündə əks etdirir.

Komisyonçu komissiya üzrə öz xidmətlərinə görə komitentdən komisyon muzdu alır, bundan başqa sövdələşmənin üçüncü şəxs tərəfindən düzgün və vaxtında yerinə yetirilməsinə görə öz üzərinə zəmanət götürməklə əlavə haqq ala bilər.

Əgər haqqın ölçüsü və onun şərtləri komissiya müqaviləsi ilə nəzərdə tutulmayıbsa, müqavilənin yerinə yetirilməsi oxşar xidmətlərə görə, adətən alınan haqq səviyyəsində ödənilir.

Əgər komissyon müqaviləsi komitentin günahı ucbatından yerinə yetirilməyibsə, komisyonçu komisiyon muzdunun alınması, həmçinin məruz qaldığı xərclərin haqqının ödənişi hüququnu saxlayır.

Komsyonçu komissiya müqaviləsini komitentin göstərişinə əsasən və onun üçün ən əlverişli şərtlərlə yerinə yetirməyə borcludur. Əgər komisyonçu müqavilədə nəzərdə tutulan şərtlərdən daha əlverişli şərtlər əldə etməyə nail olursa, o, əlavə haqq ala bilər.

Sövdələşmənin üçüncü iştirakçısı tərəfindən onun şərtlərinin yerinə yetirilməsinə görə komisyonçu komitent qarşısında cavabdeh deyildir. Qçqncq iştirakçı tərəfindən şərtlərə əməl olunmadıqda komisyonçu bunu komitentə bildirməlidirlər.

Komisyonçu müqavilənin şərtlərindən iki halda geri çəkilə bilər:

209

- əgər o, sahibkardırsa və komitent ona öz göstərişlərindən geri çəkilmək hüququ vermişdir.

- əgər bu işin gedişatı zamanı komitentin maraqları üçün lazımdırsa.

Hər iki halda komisyonçu ağlabatan müddətlərdə komitenti xəbərdar etməlidir.

Komitent ilə razılaşdırılmış qiymətlərdən aşağı qiymətə əmlakı satan komisyonçu, komitentə fərqi ödəməli və yaxud sübut etməlidir ki, əmlakı yüksək qiymətə satmağa onun imkanı yox idi və əmlakın aşağı qiymətə satılması daha böyük xərclərin qarşısını almışdır.

Əmlakı razılaşdırılmış qiymətlərdən yuxarı alan komisyonçu, komitenti xəbərdar edir və o, səmərəli vaxt ərzində komisyonçuya bu sövdələşmədən imtina etməsi göstərişini verə bilər.

Komitentdən daxil olmuş əşyalar, yaxud onun hesabına komisyonçu tərəfindən alınanlar, komitentin mülkiyyətində olur. Lakin komisyonçu bu malları özünün komissiya müqaviləsi üzrə qanuni tələblərinin yerinə yetirilməsinə təminat kimi özündə saxlaya bilər. O, həm də ona komissiya müqaviləsi üzrə çatacaq məbləği komitentin hesabına daxil olan puldan çıxa da bilər.

Komisyonçu komitent qarşısında komitentin onda olan əmlakını zədələnməsi, itirilməsi və ya çatışmamasına görə cavabdehlik daşıyır.

Komissiya müqaviləsi yerinə yetirildikdən sonra:

210

- komisyonçu komitentə hesabat təqdim edir və komissiya üzrə alınmış bütün əmlakı ona qaytarır;

- komitent komisyonçudan əmlakı qəbul edir, onu nəzərdən keçirir və dərhal aşkar edilmiş çatışmazlıqlar barəsində komisyonçuya məlumat verir;

- komitent hesabat üzrə bütün ehtirazları haqqında komisyonçuya onun alındığı gündən sonra otuz gün ərzində məlumat verir; digər halda hesabat qəbul edilmiş hesab olunur.

Ədəbiyyat


2. A.Bordevin. Lizinq və vergi hüququ. M., 1990.3. Ф.Г. П анкратов, Т.К. Серегина. Коммерческая

деятельность.4. İ.Ə.Feyzullabəyli. Real bazara doğru. Bakı,

“Azərnəşr”, 19935. Ağamalıyev M.Q. Kommersiya fəaliyyətinin

təşkili. Bakı, 2004.

MÖVZU 14.

ƏMTƏƏLƏRİN TOPDAN ALIŞI ÜZRƏ

KOMMERSİYA İŞİ

211

Açar sözlər

Topdan ərzaq bazarı, iddia ərizəsi, irad, mal nişanı, yarmarka komitəsi, yarmarka komitəsinin arbitirajı, kiçik topdan mağaza anbarlar, distribyutor, broker, iddia, agent, topdan tacir – təşkilatçı, komisyonçu – topdan tacir. Xidmət göstərən topdan tacir.


Əmtəənin alışı məzmunu, mahiyyəti və rolu. Əmtəə alışı üzrə kommersiya tərəfdaşlarının axtarılması. Kommersiya tərəfdaşlarının funksiyaları. Malların təsnifləşdirilməsi. Mal göndərənlər ilə təsərrüfat əlaqələrinin təşkili. Mal göndərənlərdən daxil olan malların uçotu və nəzarəti. İddia işləri. Mal alışında topdan yarmarkaların rolu. Topdan yarmarkaların növləri və əhəmiyyəti. Yarmarkalarda müqavilə bağlanması qaydası. Topdan ərzaq bazarı və onun mal alışında rolu, funksiyaları. Təşkilati işləri. Kiçik topdan mağaza anbarları.

Bilməli

- Topdan ticarətin mahiyyətini;- Topdan ticarətin funksiyalarını;- Topdan ticarətin pərakəndə tacirdən fərqini;- Topdan ticarətin son illərdəki inkişafının əsas

səbəblərini;- Topdan ticarətin qruplarını;- Topdan mal alışının məzmunu, rolunu;- Mal alışı üzrə kommersiya partnyorlarının

axtarılması və öyrənilməsini;- Malların təsnifləşdirilməsini;

212

- Malların uçotu, nəzarəti, iddia işlərini;- Mal alışında topdan yarmarkaların rolunu;- Topdan yarmarkaların növlərini;- Topdan satışla ticarət edənlərin digərlərindən

fərqini;- Tam xidmət göstərən topdan tacirlərin

xüsusiyyətlərini;- Sənaye təyinatlı əmtəələrin distribyutorlarının

xüsusiyyətlərini;- Tam xidmət göstərən topdan tacirlərin

xüsusiyyətlərini;- Agentlərin, brokerlərin xüsusiyyətlərini.

Bacarmalı

- Topdan ticarətin mahiyyətini, məzmununu, rolunu, funksiyalarını izah etməyi.

- Topdan ticarətin əsas xüsusiyyətlərini, vacibliyini izah etməyi.

- Son dövrlər topdan ticarətin inkişafının əsas səbəblərini sadalamağı.

- Topdan ticarətin peşəkar xüsusiyyətlərini açıqlamalı.

- Topdan ticarətdə tacirlərin əsas qruplarını fərqləndirməyi.

- Məhdud xidmət göstərən topdan tacirlərin, xüsusiyyətlərini açıqlamağı.

Test sualları

1) Mal alışı işinin məzmunu, mahiyyəti, rolu.2) Mal göndərənlər ilə təsərrüfat əlaqələrinin təşkili.

213

3) Mal alışında topdan yarmarkaların rolu.4) Topdan ərzaq bazarı və onun mal alışında rolu,

funksiyaları, təşkilat işləri.5)Topdan mal alışı nədir.6)Malgöndərən – istehsalçı hansı əlamətlərə görə təsnifləşdirilir.7)Topdan yarmarkaların növləri hansılardır.8)Yarmarka komitəsi hansı funksiyaları yerinə yetirir.9)Topdan ərzaq bazarı hansıdır.10)Xırda topdan mağaza anbar nədir.



KOMMERSİYA İŞİ

P L A N

1. Alqı işinin mahiyyəti, rolu və məzmunu

2.Topdan yarmarkaların əhəmiyyəti və növləri.

3.Topdan əpzaq bazarları və əmtəələrin alqısında onların rolu

1. Alqı işi ticarətdə kommersiya fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. Mahiyyət etibarıilə, kommersiya işi burdan başlayır. Alıcıya əmtəənin satışından əldə etmək üçün, zəruri əmtəələrə malik olmaq lazımdır. Qeyd

214

olunduğu kimi, əmtəə tədavülünün əsas funksiyası dəyərin formasının dəyişilməsində öz əksini tapır.

P-Ə və Ə-P

Bu formula ticarətdə kommersiya işinin mahiyyətini açır:

Müəyyən məbləğ pul vəsaitlərinə malik olan sahibkar əmtəələri alır və sonradan onları sataraq yenidən müəyyən artımla pul vəsaitlərinə çevirir. Əmtəə tədavülünün əsas funksiyasına istinad edərək, belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, ticarətdə kommersiya işi sonradan satmaq məqsədilə əmtəələrin alışından başlanır.

Öz iqtisadi təbiətinə görə alqı, ticarət müəssisələri və ya fiziki şəxslər tərəfindən alınmış əmtəələrin sonradan satılması məqsədilə həyata keçirilən topdan və ya xırda topdan maldövriyyəsini təşkil edir. Düzgün təşkil olunmuş topdan alış əhalini təchiz etmək üçün pərakəndə satış şəbəkəsində zəruri əmtəə çeşidinin formalaşdırılmasına, alıcı tələbatının tələblərinə uyğun olaraq əmtəə istehsalçılarına təsir etməyə, həmçinin ticarət müəssisəsinin işinin səmərəliliyini təmin etməyə imkan verir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində respublikamızda alqı işinin təşkili və texnologiyası köklü dəyişikliklərə məruz qalmışdır: inzibati-amirlik iqtisadiyyatı döründəki əmtəələrin fond bölüşdürülməsi, alıcıların malgöndərənlərə mərkəzləşdirilmiş qaydada təhkim olunması, sabit dövlət qiymətləri, təsərrüfat subyektlərinin qeyri - bərabərliyi, əmtəələrin göndərilməsinin ciddi reqlamentləşdirilməsi, kommersiya işçilərinin müstəqilliyinin, təşəbbüskarlığının olmadığı dövrün əvəzinə azad bazar

215

münasibətləri dövrü gəlmişdir ki, bu dövr də aşağıdakılarla xarakterizə olunur.

- əmtəələrin alqı-satqısı üzrə partnyorun, kontragentin seçilməsində sərbəstlik;

- alqı mənbələrinin çoxsaylığı;- partnyorların bərabər hüquqluluğu;- əmtəələrin göndərilməsi üzrə müqavilələrin,

kontraktların rolunun yüksəlməsi;- əmtəələrin göndərilməsi prosseslərinin dövlət

müdaxiləsi olmadan tənzimlənməsi;- qiymətqoyma sərbəstliyi;- malgöndərənlərlə alıcılar arasında rəqabətin

olması;- tərəflərin iqtisadi məsuliyyəti və s- əmtəə alışı zamanı kommersantın

təşəbbüskarlığının, müstəqilliyinin olması və sahiblik hissinin artması.Topdan alış üzrə kommersiya işi aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir.

- alıcı tələbatının öyrənilməsi və proqnozlaşdırılması

- əmtəələrin daxil olma mənbələrinin və malgöndərənlərin müəyyən edilməsi və öyrənilməsi.

- Malgöndərənlərə səmərəli təsərrüfat əlaqələrinin təşkili, o cümlədən mal göndərişi üzrə müqavilələrin hazırlanması və bağlanması, malgöndərənlərə sifarişlərin və sifariş vərəqələrinin təqdim olunmsı.

- Alıcıların bilavasitə əmtəə istehsalçılarından, vasitəçilərdən, əmtəə birjalarından, idxalçılardan və digər mal göndərənlərdən həyata keçirilməsinin təşkili və texnologiyası.

216

- Topdan alqı üzrə üçotun və nəzarətin təşkili.Bazar şəraitində əmtəələrin topdan alqısı üzrə

kommersiya işi müasir marketinqin prinsipləri üzərində qurulmalıdır. Marketinq metodlarının köməyi ilə kommersiya işçiləri, rəhbərlər, ticarət müəssisələrinin menecerləri istehlakçıların hansı məmulatı və nə üçün almaq istəyi, alıcının ödəməyə hazır olduğu qiymətlər barədə, hansı bölgədə mövcud məmulata daha çox tələbat olduğu haqda ( yəni bazar tutumu barədə) məmulatın satışının və ya alışının harada daha çox mənfəət gətirməsi barədə zəruri informasiya əldə edə bilirlər.

Alıcı tələbatının öyrənilməsi və proqnozlaşdırılması əmtəələrin alışı üzrə kommersiya işinin müvəffəqiyyətlə aparılması üçün marketiqdən səmərəli istifadə olunmasının zəruri şərtidir. Marketinq nəzəriyyəsi və təcrübəsi alıcı tələbatının öyrənilməsi və proqnozlaşdırılmasında tətbiq olunan vasitə və üsulların böyük bir arsenalını işləyib hazırlamışdır ki, bunlardan da əmtəələrin topdan alışının təşkili zamanı istifadə etmək zəruridir. Buna görə də topdan alışa alıcıların tələblərinin, tələbatlarının, alıcı fikirlərinin və tələbi formalaşdıran digər amilərin öyrənilməsindən başlamaq lazımdır. Topdan ticarət müəssisələri, müəyyən ərazi iqtisadi rayona və konkret alıcılara xidmət göstərərək, əmtəələrin bu və ya digər növlərinə alıcı tələbinin həcmini öyrənməklə yanaşı, tələbin çeşid qurluşunu da öyrənirlər. Bunun üçün ticarət müəssisələri tələbin öyrənilməsinin və proqnozlaşdırılmasının müxtəlif metodlarından istifadə edirlər. Bura ötən dövr üçün əmtəələrin satışının və əmtəə ehtiyatlarının hərəkətinin operativ uçotu, əmtəələrin alınması və göndərilməsi üzrə alıcıların sifarişlərinin öyrənilməsi və ümumiləşdirilməsi, topdan alıcıların ödənilməmiş tələbatının uçotu və təhlili, alıcılarla çeşid və konyuktur müşavirələrin keçirilməsi,

217

tələbatın proqnozlaşdırılmasının iqtisadi-riyazi metodları və.s aid edilir.

Tələbatın öyrənilməsi və proqnozlaşdırılması üçün iri və orta ticarət müəssisələrində marketinq xidmətləri yaradılır ki, bunlarında əsas funksiyaları həm tələbatın ümumi həcminin öyrənilməsi, həm də alınan əmtəələrə olan tələbatın qrupdaxili qurluşunu öyrənməkdən ibarətdir.

2. Əmtəələrin göndərilməsi barədə topdan yarmarkalarda müqavilənin bağlanması topdan alışın ən mütərəqqi formasıdır.

Topdan yarmarkalarda əmtəələrin satışı-alışı topdan ticarətin ən köhnə formalarından biridir. Respublikamızda topdan yarmarkalar hələ inqilabdan əvvəlki dövrlərdə keçirilirdi. Mərkəzləşdirilmiş planlı iqtisadiyyat dövründə bu cür yarmarkaların keçirilməsi 60-cı illərdeə geniş yayılmağa başlamışdır. Lakin sonralar topdan yarmarkalar daha çox inzibati-direktiv xarakter almağa başladı – onları dövlət idarə orqanları təşkil edirdi; onların keçirilməsi qaydaları ciddi reqlamentləşdirilirdi.

Bazar iqtisadiyyatına keçidin ilk mərhələsində kommersiya məqsədlərinə daha çox ticarət-vasitəçi strukturlar – daim fəaliyyətdə olan əmttə birjaları uyğun gəlirdi. Lakin sonralar topdan yarmarkalar öz əvvəlki əhəmiyyətini bərpa etməyə və rolunu artırmağa müvəffəq oldular. Yarmarka ticarətinin əsas məqsədi - əmtəələrin topdan satışı və alışı, satıcılarla alıcılar arasında birbaşa müqavilələrin və ya kontraktların bağlanmasıdır. Topdan yarmarkalar ticarət təşkilatlarının çeşid və keyfiyyətə görə əmtəə istehsalına təsirini gücləndirir, müqavilələrin

218

bağlanması prosesini sürətləndirir, belə ki, malgöndərənlər və alıcılar birbaşa kontaktda olurlar.

Bazar iqtisadiyyatında beynəlxalq və ümumdövlət miqyaslı həmçinin regional əhəmiyyətli topdan yarmarkalar geniş yayılmışdır. Beynəlxalq və ya ümumdövlət topdan yarmarkalarda beynəlxalq kompaniyalar yaxın və uzaq xaricidən malgöndərənlər iştirak edirlər. Bu yarmarkaları dövlət idarəetmə orqanları, həmçinin iri kommersiya strukturları təşkil edirlər.

Yerli miqyaslı topdan yarmarkalarda, eynicinsli standart əmtəələr üzrə satış aparan daimi fəaliyyət göstərən əmtəə birjalarından fərqli olaraq, yerli istehsal müəssisələrinin buraxdıqları mürəkkəb çeşidli əmtəələrin alqı-satqı üzrə sövdələşmələr həyata keçirilir. Bu cür topdan yarmarkalarda alıcılar müxtəlif istehsalçıların məhsullarının çeşidi arasından fərdi müqayisə və seçim əsasında sərbəst qiymətlərlə əmtəələrin alışını həyata keçirirlər.

Ərazi əlaməti ilə yanaşı, topdan yarmarkalar, həmçinin əmtəə və sahə əlamətlərinə görə görə də təsnifatlaşdırılırlar.

Əmtəə əlaməti yarmarkada reallaşdırılan əmtəələrin növü deməkdir. Bu əlamətə görə yarmarkalar ixtisaslaşdırılmış və universal ola bilər.

Sahə əlamətinə görə yarmarkalar sahələr və sahələrarası, müxtəlif istehsal sahələrinin məmulatlarını əhatə edən yarmarkalara bölünürlər.

Müasir dövrdə yarmarkaların keçirilməsi üçün xüsusi, daim fəaliyyət göstərən təşkilati strukturlar

219

yaradılır, məsələn Ticarət Palatası, Respublika Sərgi-satış Kompleksi və s.

Yarmarkaların fəaliyyət predmetinə ticarət sazişlərinin bağlanması üzrə iştirakçılara kompleks xidmətlərin göstərilməsi, işgüzar əlaqələrin yaradılması, topdan-ticarət prosesinin qaydaya salınması, konyuktur informasiyanın təhlili və hazırlanması, reklamın təşkili və s. aiddir.

Topdan yarmarka ticarətinin xarakterik xüsusiyyətləri aşağıdakılardan ibarətdir:

- verilmiş nümunələr üzrə əmtəələrin topdan reallaşdırılması alışı;

- topdan yarmarkaların keçirilməsinin dövriliyi;- əmtəələrin satış müddətlərinin və yerinin

əvvəlcədən müəyyən edilməsi;- əmtəə satıcılarının və alıcılarının eyni vaxtda

və kütləvi iştirakı.

Yarmarkalarda əmtəələrin topdan reallaşdırılmasının təşkilinin əsas metodu təqdim olunmuş nümunələr üzrə əmtəələrin sərgi-satışının həyata keçirilməsidir. Əmtəələrin nümunələri mal göndərən müəssisələrin öz hesabına yarmarkalara göndərilir.Topdan yarmarkaya rəhbərliyi daima fəaliyyət göstərən yarmarka komitəsi həyata keçirir ki, onun da tərkibinə ticarət üzrə dövlət idarəetmə orqanlarının məsul nümayəndələri, sənaye müəssisələrinin - əmtəə istehsalçılarının, kommersiya strukturlarının- alıcıların və digər müəssisələrin nümayəndələri daxil edilir. Onun səlahiyyətinə daxi olan məsələlər üzrə yarmarka komitəsinin qərarı yarmarka iştirakçıları tərəfindən mütləq yerinə yetirilməlidir.

220

Yarmarka komitəsi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:

- yarmarka keçirilməsi müddətlərini və yerini təyin edir;

- yarmarkanın işçi orqanlarını yaradır, onların rəhbərlərini və tərkibini təsdiq edir;

- malgöndərənlərlə alıcıların görüş qrafiklərini müəyyən edir;

- yarmarkanın gəlir və xərclər smetasını, yarmarkanın keçirilməsi üçün vəsaitlərin həcmini və onların daxilolma mənbələrini təsdiq edir;

- yarmarkanın iş rejimini və qaydalarını müəyyən edir;

- yarmarkanın təşkili və keçirilməsi ilə bağlı olan digər məsələləri həll edir.

Yarmarka komitəsinin qərarı protokolda əks olunur və protokol yarmarka komitəsinin sədri və ya onun müavini tərəfindən imzalanır.

Yarmarkanın direktorluğu:

- müqavilələrin uçotu üzrə qrupa rəhbərliyi həyata keçirir, yarmarkaya hazırlıq və onun keçirilməsi ilə bağlı olan təşkilati, reklam və kommersiya fəaliyyətini aparır;

- yarmarkaya təqdim olunmuş əmtəə nümunələrinin və modellərinin qəbulunu və saxlanmasını təmin edir, müqavilələrin bağlanmasında yarmarka iştirakçılarına texniki yardım göstərir, lazımi hesabatları aparır.

Müqavilələrin uçotu üzrə qrup:

- zəruri uçot sənədləşdirməsini aparır və yarmarkada bağlanmış müqavilələri qeydiyyata alır;

221

- müqavilələrin bağlanması gedişatını təhlil edir, yarmarka komitəsinin və ya yarmarka direktorluğunun tapşırığı ilə müvafiq analitik arayışlar, qeydlər, təkliflər hazırlayır.

Yarmatka komitəsinin arbitrajı:

- Yarmarkaya hüquqi xidməti təmin edir;- Yarmarka iştirakçılarına hüquqi məsələlər

üzrə məsləhətlər verir;- Yarmarkada yaranmış müqavilələrqabağı

mübahisələri nəzərdən keçirir.

Yarmarka ticarətinin təşkili zamanı onun keçirilməsinin 3 əsas mərhələsini ayırırlar: başlanğıc, təşkilati və yekun.

Başlanğıc mərhələyə topdan yarmarkanın və ya sərgi-satışın keçirilməsi barədə qərarın qəbul edilməsi daxildir. Bu mərhələdə yarmarka komitəsi yaradılır və işçi qrupu formalaşdırılır və onlar yarmarkanın keçirilməsi qaydasını işləyib hazırlayırlar və potensial iştirakçılara yarmarkada iştirakın şərtləri barədə tam məlumatlı məktublar göndərirlər. İşçi qrupu həmçinin yarmarkanın təşkili və keçirilməsi haqqında reklam materiallarını da işləyib hazırlayırlar. Yarmarkada iştirakın şərtləri barədə tam informasiyalı reklam broşurası nəşr olunur, burada eksponatlarla və onlarsız iştirakın dəyəri, pavilyonların icarə qiyməti, reklam materiallarının yerləşdirilməsi qiymətləri və s. göstərilir.

Alıcıların əvvəl müəyyən müddət ərzində yarmarka iştirakçıları qeydiyyat haqqını keçirir və iştirak ərizəsini tərtib edirlər və burada özləri və öz rekvizitləri barədə, ekspozisiyaların yerləşdirilməsi tələbləri və s barədə məlumatlar verirlər. Yarmarkanın keçirilməsindən əldə

222

olunan əsas gəlir mənbələri: iştirak haqqı, ekspozisiya üçün sahənin icazə haqqı, nəlliyyat və anbar sahələrinin icarə haqqı. yükləmə boşaltma haqqı, texniki və informasiya-kommersiya məsləhətlərinin aparılması və əlavə xidmətlərin göstərilməsindən əldə edilən gəlirdən ibarətdir.

Təşkilati mərhələ reklam kataloqunun hazırlanmasından ibarətdir, bura malgöndərənlərin, onların əmtəələrinin, xidmətlərin xarakteristikası və digər reklam informasiyası daxil edilir. Bu mərhələyə həmçinin iştirakçıların yerləşdirilməsi, onların istirahət vaxtının təşkili, hərrac ticarətinin, prezentasiyaların və digər tədbirlərin keçirilməsi üzrə operativ işlər də daxildir.

Yekun mərhələdə yarmarkanın işindəki müsbət və mənfi cəhətlər qeyd olunmaqla onun nəticələri yekunlaşdırılır.Yarmarkanın əmtəə çeşidlərindən ibarət ticarət konyukturunun təhlilinin yekun nəticələri, əmtəə istehsalı üzrə təkliflər və s. istehlak tələbinin daha dolğun ödənilməsi məqsədilə tədbirlər görmək üçün maraqlı və aidiyyatı olan təşkilatlara və ticarətin idarəetmə orqanlarına təqdim olunur.

3.Ərzaq məhsullarının dövlət mərkəzləşdirilmiş topdan ticarətinin ləğvi, topdan və pərakəndə satış ticarət müəssislərinin özəlləşdirilməsi, kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının istehlakçılara doğru irəlilədilməsinin mövcud sisteminin dağıdılmasına gətirib çıxartdı. Bir çox ərzaq və meyvə-tərəvəz bazarları sənaye məhsullarının satışı ilə məşğul olmağa başladılar, kənd təsərrüfatı istehsalçıları öz məhsullarının reallaşdırılması problemi ilə üzləşdilər. Ərzaq məhsulları ticarətinin dövlət tənzimlənməsinin olmadığı bir vaxtda emaledici sənayenin və pərakəndə ticarətin lokal inhisarçılığı

223

güclənməyə başladı, bu isə ərzaq məhsullarının pərakəndə qiymətlərinin artmasına, adambaşına düşən mühüm ərzaq məhsullarının pərakəndə qiymətlərinin artmasına, adambaşına düşən mühüm ərzaq məhsullarının istehlakının kəskin azalmasına səbəb olmuşdu.

Bazar iqtisadiyyatı şərtlərinə uyğun gələn yeni bölgü sisteminin olmamsı, bu sahədə müasir marketinqin tətbiq edilməməsi qeyri-sivil bazar mühitinin formalaşmasına səbəb oldu, bu da özünü maklerlərin, brokerlərin komissionerlərin, küçə ticarətçilərinin sistemsiz fəaliyyətlərində büruzə vermişdi və bu da ərzaq məhsullarının topdan satışının və əmtəə hərəkətinin təşkilində neqativ fəsadlara gətirib çıxarmışdır. Ölkənin ərzaq təminatı problemi ərzaq məhsullarının və kənd təsərrüfatı xammalının topdan ticarətinin və əmtəə hərəkətinin təşkilinin yeni yollarının tapılmasını tələb edirdi.

Təşkilin ən optimal forması kimi topdan ərzaq bazarı müəyyən edildi.

Topdan ərzaq bazarları- topdan və pərakəndə ticarət müəssisələri və fərdi ticarətçilər tərəfindən rəqabət qabiliyyətli kənd təsərrüfatı xammalının və ərzaq məhsullarının alqı-satqı yeridir.

Bazar iqtisadiyyatı bir çox ölkələrdə topdan yarmarka və əmtəə-xammal birjaları arasında orta mövqe tutan topdan bazarlar mühüm rol oynayırlar. Lakin bu ikisindən fərqli olaraq topdan ərzaq bazarı öz xüsusi anbar təsərrüfatına malik olur.

Topdan ərzaq bazarlarının əsas funksiyaları aşağıdakılardır:

224

- ilboyu əhalinin keyfiyyətli ərzaq məhsulları ilə təchizatının təmin olunması, kənd təsərrüfatı məhsullarının itgisinin azaldılması;

- kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə bütün malgöndərənlərə rəqabətli bazara sabit çıxmaq imkanlarının təşviq edilməsi;

- kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının alqı-satqısı üzrə sövdələşmələrin həyata keçirilməsi üçün vahid abadlaşdırılmış yerin təmin olunması;

- iri şəhərlərdə sənaye mərkəzlərində və respublikanın ayrı-ayrı bölgələrində ərzaq məhsulları təchizatının və bölgüsünün səmərəliliyinin artırılması;

- yeni iş yerlərinin açılması, kənd yerlərindən əhali axınının azaldılması.

Göstərilən funksiyaların reallaşdırılması istehsalçılar, alıcılar və vasitəçilər üçün rəqabət əsasında topdan əməliyyatların həyata keçirilməsi və tədavül xərclərinin azaldılması, kənd təsərrüfatı məhsulları və ərzaq üzrə əmtəə hərəkəti sisteminin optimallaşdırılması, nəqliyyat və informasiya təminatı üçün zəruri şəraitin yaradılmasına imkan verir. Bu həm də vasitəçilərin və kənd təsərrüfatı məhsulları və ərzaq istehsalçılarının fəaliyyətlərini nizamlamağa şərait yaradır.

Topdan ərzxaq bazarlarının tərkibinə daxildir: ərazi əlaməti üzrə formalaşmış bazarlar; ixtisaslaşdırılmış topdan ərzaq bazarları; 10 növə qədər müxtəlif məhsulları reallaşdıran universal bazarlar. İri ərazi topdan ərzaq bazarlarının fəaliyyətini təmin etmək üçün onların nəzdində xüsusi xidmət bölmələri yaradılır: informasiya, hesablaşma- maliyyə, hüquq, ictimai iaşə və mehmanxana təsərrüfatı, nəqliyyat, həmçinin

225

sertifikatlaşdırma və məhsulun keyfiyyətinə nəzarət üzrə dövlət xidməti.

Ədəbiyyat




4. Лайс Г. Маркетинг. М. Машиност. 1992.5. Sənaye mallarının marketinqi. Tərəqqi, 1992.6. Kembell R., Makkonell, Stenli L Bryu:

Ekonomiks. 1-2-ci cildlər. M, 1992.7. Harri Karter. Səmərəli reklam. M. tərəqqi, 1991.

MÖVZU 15.

TOPDAN VƏ PƏRAKƏNDƏ MAL

SATIŞINDA KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİ

Açar sözlər

Topdan satış anbarları, topdan ticarət, bazarda seqmentin seçilməsi, pərakəndə ticarət, kommersiya işi, məqsədli bazarların təyini, tələb və təklifin proqnozu, bazar tutumu, satışın stimullaşdırılması, mal təchizi, təsərrüfat əlaqələri, tranzit mal satışı, mal nümunələri zalı, mal ehtiyatı, kommersiya məlumatı, özünəxidmət, mal nümunəsi, qabaqcadan sifariş, mal alışı və s.

226


Marketinq tədqiqatları çərçivəsində. Satışın stimullaşdırılması. Pərakəndə istehlakçıların stimullaşdırılması. Pərakəndə mal satışı üzrə kommersiya işinin təşkili. Pərakəndə mal satışının metodları. Alıcılara ticarət xidməti göstərilməsinin təşkili. Mal satışı üzrə kommersiya işinin məzmunu, mahiyyəti və rolu. Topdan mal satışı üzrə kommersiya işinin təşkili. Malların topdan alıcılarının tapılması. Topdan mal satışının forma və metodları.Topdan bazarlarda marketinq qərarları.Satışın stimullaşdırılmasının əsas vasitələri.

Bilməli

- Mal satışı üzrə kommersiya işinin mahiyyətinin, məzmununun və rolunun nədən ibarət olduğunu;

- Malların topdan alıcılarının tapılmasını;- Təsərrüfat əlaqələrinin təşkilini;- Topdan mal satışının metod və formalarını;- Müştərilərə topdan müəssisələr tərəfindən xidmət

göstərilməsinin təşkilini;- Pərakəndə mal satışı üzrə kommersiya işinin

təşkilini;- Pərakəndə mal satışının metodlarını (özünəxidmət

üzrə, piştaxta vasitəsi ilə mal satışı, qabaqcadan sifarişlə mal satışı və s.)

- Alıcılara ticarət xidməti göstərilməsinin təşkilini və s.

227

Bacarmalı

- Pərakəndə və topdan ticarətin mahiyyətini, rolunu, məzmununu bir – birindən fərqləndirməyi;

- Topdan ticarət xidmətinin forma və metodlarını sadalamağı, bu sahədəki kommersiya işini təşkil etmək yollarını izah etməyi;

- Mal satışı üzrə kommersiya işinin iki etapını ayırmağı, əhəmiyyətinə görə əsaslandırmağı;

- Topdan satış ticarətin son dövrlər respublikada, həm də dünyadakı inkişaf xüsusiyyətlərini açıqlamağı;

- Bazarın mal təchizində topdan ticarətin rolunu əsaslandırmağı;

- Təsərrüfat əlaqələrinin təşkilini bazar iqtisadiyyatı şəraitində onun yeni xüsusiyyətlərini, çətinliklərini və. s izah etməyi;

- Topdan mal satışının forma və metodlarını, respublikada hazırda onların hansılarının tətbiq olunduğunu göstərməyi;

- Topdan müəssisələrdə müştərilərə göstərilən xidmətlərin təşkilini (həm mal alanlara, həm də mal göndərənlərə göstərilən xidmətləri açıqlamağı);

- Pərakəndə mal satışında kommersiya işinin təşkil olunması yollarını, etaplarını;

- Alıcı tələbatının öyrənilməsi proqnozlaşdırılmasını;- Mağazada optimal mal çeşidinin formalaşmasını;- Reklam – məlumat fəaliyyət təşkili xüsusiyyətləri;- Mal satışının daha optimal variantlarının axtarılıb

tapılmasının və s. izah etməyi.- Pərəkandə mal satışının metodlarını fərqləndirməyi;

228

Test sualları

1) Mal satışı üzrə kommersiya işinin məzmunu, rolu, mahiyyəti.

2) Topdan mal satışının metod və formaları.3) Topdan müəssisələr tərəfindən alıcılara xidmət

göstərilməsinin təşkili.4) Malların pərakəndə satışı üzrə kommersiya işinin

təşkili.5) Malların pərakəndə satış metodları.6) Alıcılara ticarət xidməti göstərilməsinin təşkili.7)Topdan ticarət nəyə görə mövcuddur.8)Topdan ticarətin əsas xüsusiyyətləri, mövcud olmasının əsas səbəbləri hansılardır.9)Pərakəndə mal satışı nə deməkdir.10)Pərakəndə mal satışının əsas metodları hansılardır.11)Topdan ticarət üzrə kommersiya işinin əsas mərhələləri hansılardır.12)Pərakəndə mal satışında kommersiya işi nə deməkdir.13)Təsərrüfat əlaqələrinin təşkilinin mal satışına təsiri nə cürdür.14)Topdan mal satışında müştəriyə göstərilən xidmətlər hansılardır.15)Pərakəndə mal satışında kommersiya işinin etapları hansılardır.



229


P L A N

1. Topdan müəssisələr tərəfindən müştərilərə xidmət göstərilməsinin təşkili.

2. Əmtəələrin pərakəndə satışı üzrə kommersiya işinin təşkili

1. Bazar münasibətləri şəraitində yalnız əmtəə satışı topdan müəssisələrin əsas funksiyası kimi nəzərdən keçirilə bilməz.Topdan ticarətin səmərəliliyi topdan müəssisələrin öz müştərilərinə - əmtəə alıcılarına və malgöndərənlərə göstərdiyi xidmətlərin kəmiyyəti və keyfiyyəti ilə də xarakterizə olunur.

Əmtəə hərəkətinin şəraitindən və bazar münasibətləri iştirakçılarına göstərilən informasiya kommersiya xidmətindən asılı olaraq topdan ticarət xidmətlərinin tərkibi və növləri çox müxtəlif ola bilər.

Topdan müəssisələrin fəaliyyətinə əmtəələrin reallaşdırılması funksiyası ilə yanaşı, geniş dairəli xidmətlər də daxil edilir ki, bu xidmətlər də həm malgöndərənlər- əmtəə istehsalçıları, həm də pərakəndə ticarət müəssisələri tərəfindən ödənilir. Bu şəraitdə topdan müəssisələrin maliyyə vəziyyəti təkcə topdan və digər dövriyyənin səviyyəsindən deyil, həmçinin malgöndərənlərə və əmtəə alıcılarına göstərdikləri xidmətlərin kəmiyyətindən və keyfiyyətindən də asılı olacaq.

Topdan müəssisələr alıcı müştərilərə aşağıdakı xidmətləri göstərməlidirlər;

-Tələb və tələbatın qiymətləndirilməsi;

230

-İstehsal çeşidinin ticarət çeşidinə çevrilməsi (markalanma, qablaşdırma, sortlaşdırma, çəki qablaşdırılması və s.)

-Əmtəə ehtiyatlarının saxlanılması;

- Əmtəələrin çatdırılması;

-Alışın kreditləşdirilməsi;

Malgöndərən – müştərilərə münasibətdə topdan ticarətin xidmətləri bunlardan ibarət olmalıdır:

- Kommersiya fəaliyyətinin mərkəzləşdirilməsi;

- Əmtəəyə mülkiyyət hüququnun ötürülməsi prosesinin dəstəklənməsi;

- Əmtəə hərəkəti prosesinin investisiya təminatı;

- Kredit riskinin minimuma endirilməsi;

- Marketinq xidməti;

Topdan xidmətlərin geniş spektiv topdan müəssisələrə imkan verir ki. Bazar şəraitində rəqabətli bazar mühitində müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərsinlər, ziyandan qaçmağa və işin səmərəliliyinə nail ola bilsinlər.

Topdan müəssisələr öz müştərilərini (kontragentlərini) maraqlandırmalı, müxtəlif topdan xidmətlər göstərməklə onları özlərinə cəlb etməlidirlər. Bununla əlaqədar topdan xidmətin kommersiya kreditləşdirilməsi, sövdələşmənin maliyyələşdirilməsi kimi formasının inkişafının böyük əhəmiyyəti vardır. Qərb ölkələrinin topdan vasitəçilərinin təcrübəsi göstərir

231

ki, əmtəə hərəkəti kanalının seçimi, bilavasitə onun təşkilatçısının maraqlı tərəflərin bazar sövdələşməsinin kreditləşdirilməsi imkanlarından çox asılıdır. Praktiki fəaliyyətdə topdan firmalar çox vaxt istehsalçılara əmtəələrin satışına zəmanət verməklə müəyyən əmtəələrə sifariş təqdim edərək və bu zaman sifariş olunmuş əmtəə partiyasının bir hissəsinin məbləğini avans şəklində ödəmək yolu ilə onları maliyyələşdirirlər. Topdan bazalar pərakəndə ticarət müəssisələrinin maliyyələşdirilməsini onlara satılmış əmtəələrin dəyərinin ödəniş müddətlərinin uzadılması yolu ilə həyata keçirirlər. Kreditlərin təqdim olunması şərtləri müxtəlifdir və ticarət sövdələşməsinin həcmindən, alıcının kredit qabiliyyətliliyindən, satılan məhsulun keyfiyyətindən və iqtisadi konyukturundan asılıdır.

Bazar münasibətlərinin formalaşması prosesində topdan vasitəçilərin funksiyalarının əsas inkişaf istiqamətlərindən biri də idarəetmə və konsaltinq üzrə xidmətlərin inkişafıdır.

İxtisaslaşmış xidmətlər siyahısına əmtəələrin istifadə olunması, onların təmiri və zəmaanət xidmətləri üzrə məsləhətlər daxildir. Topdan ticarətdə mütəxəssislərin bilik səviyyələri kifayət qədər yüksək olduğundan, məhz burada satışdan sonrakı zəmanət xidmətlərinin və müştərilər üçün məsləhətlərin təşkili daha məqsədəuyğundur.

Bazar münasibətlərinin əsas xüsusiyyətlərindən biri ondan ibarətdir ki, material axınlarının formalaşması və hərəkətinin əsasında təkcə kapital deyil, həmçinin informasiya da durur.

Məhz, topdan müəssisələr informasiya axınlarının kəsişdıyi bir məntəqə kimi öz vəziyyətlərindən istifadə

232

edərək, kommersiya məlumatlarının tam həcmdə toplanmasını, yığılmasını və işlənməsini və onların tərəf müqabillərə ötürülməsini təmin etmək imkanlarına malikdirlər.

Beləliklə, göstərilən xidmətlər kompleksinin genişləndirilməsi, topdan bazaların bütövlükdə təsərrüfat fəaliyyətinin, o cümlədən sənaye müəssisələri ilə və pərakəndə ticarətlə qarşılıqlı münasibətlərinin təkmilləşdirilməsinin mühüm tərkib hissəsidir.

Yuxarıda deyildiyi kimi,topdan xidmətlərin tərkibi və növləri müxtəlif ola bilər, lakin funksional təyinatına görə aşağıdakı əsas xidmətlər komplekslərini qeyd etmək olar:

- texnoloji - anbarda saxlama, sortlaşdırma, qablaşdırma, markalanma, nəqliyyat-ekspedisiya və s üzrə;

- kommersiya - əmtəələrin reklam üzrə kömək, komissyon xidmət, əmtəə göndərənlərin və topdan alıcıların tapılmasında vasitəçilik;

- təşkilati – məslət - əmtəələrin çeşidi və keyfiyyəti, məmulatların istismarı, pərakəndə satışın təşkili, tələbin öyrənilməsi, marketinq və digər məsələlər üzrə məsləhətlər;

- informasiya - kommersiya məlumatlarının toplanması, yığılması, işlənməsi və onların kontragentlərə ötürülməsi;

- maliyyə - ticarət- hesablaşma əməliyyatlarının təşkili üzrə.

Topdan bazaların öz müştərilərinə göstərdikləri xidmətlər, bir qayda olaraq, pullu olmalıdır və topdan fəaliyyətin aktivləşməsinə təsir göstərməlidir. Xidmətlərin ödənilməsinin konkret məbləğləri topdan

233

müəssisə ilə müştəri arasında bağlanan müqavilələrdə təyin olunmalıdır. Bu məbləğ, əmək tutumu və bu əməliyyatların normal rentabelliyi nəzərə alınmaqla xidmətlərə çəkilən xərcləri, o cümlədən topdan bazarların öz müştərilərinə göstərdikləri xidmətlərdə iqtisadi maraqlarını özündə əks etdirməlidir.

Beləliklə, topdan müəssisələrin gəlirləri əmtəələrin satışından – ticarət əlavələrindən və topdan ticarət xidmətlərinin haqqından ibarətdir.

2. Əmtəələrin pərakəndə satışı üzrə kommersiya işi aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:

- Mağazalarda satılan əmtəələrə alıcı tələbinin öyrənilməsi və proqnozlaşdırılması;

- Mağazalarda əmtəələrin optimal çeşidinin formalaşdırılması;

- Pərakəndə ticarət müəssisələrinin reklam –informasiya fəaliyyəti;

- əmtəələrin pərakəndə satışının daha səmərəli metodlarının seçilməsi;

- Alıcılara ticarət xidmətləri göstərilməsinin təşkili.

Əmtəələrin pərakəndə satışı üzrə kommersiya fəaliyyəti topdan müəssisələrdəkinə nisbətə bir sıra fərqli xüsusiyyətlərə malikdir.

Pərakəndə ticarət müəssisələri pərakəndə ticarətin özünəməxsus xüsusi, spesfik üsul və metodlarını tətbiq etməklə,əmtəələri bilavasitə əhaliyə, yəni fiziki şəxslərə satırlar.

234

Əhaliyyə ticarət xidmətləri göstərilməsi xüsusi quraşdırılmış və avadanlıqlarla təchiz edilmiş ticarət yerlərinin olmasını şərtləndirir. Bu yerlər alıcılara xidmətin dahanda yaxşılaşdırılmasını, ticarət çeşidinin seçilməsi və formalaşdırılmasını və onun əhalinin tələbinin dəyişməsinə müvafiq olaraq dəyişdirilməsi mümkünlüyünü təmin etmək, istehlakçı tələbatının daimi öyrənilməsi və uçotunu təşkil etmək, hər bir konkret alıcıya əmtəə təklif etmək, satmaq bacarığını nümayiş etdirmək işinə xidmət etməlidir. Pərakəndə ticarət şəbəkəsi topdan şəbəkədən fərqli olaraq, böyük və geniş ərazi parçalanması, sahəsi və mal dövriyyəsinin həcmi kiçik olan çoxlu sayda müəssisələrin mövcudluğu ilə xarakterizə olunur və buna görə də onun fəaliyyətini kiçik biznes sahəsinə aid etmək olar. Pərakəndə satış ticarət müəssisələrində işçilərin sayının müəyyən edilmiş meyarlarına görə ticarət müəssisələrinin böyük hissəsi kiçik müəssisələrə aid edilir.

Əhaliyə əmtəələrin reallaşdırılmasının (satışı) təşkili, alıcılara yaxşı xidmət göstərilməsi, rəqiblərə qarşı durum və normal mənfəətin təmin olunması üzrə kommersiya işində bu müəssisələrin rəhbərlərindən (menecerlərindən) böyük işgüzarlıq təşəbbüskarlıq tələb olunur.

Bazar münasibətləri şəraitində Azərbaycanda pərakəndə ticarət inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı ölkələrində ticarətin inkişaf təcrübəsinə istinad edir, belə ki, bu ölkələrdə böyük insan resursları cəmlənmiş, bu sahətə geniş həcmdə maliyyə vəsaitləri cəlb olunur, elm və texnikanın son nailiyyətləri geniş tətbiq olunur.

Bu ölkələrdə ticarətdə (topdan və pərakəndə) məşğul olanların xüsusi çəkisi ümumi işləyən əhalinin 20

235

%-dən çoxunu təşkil edir. Qərb ölkələrində ticarət sahəsində işçi qüvvəsindən istifadənin miqyasları geniş olsa da, bu sahəyə işçi qüvvəsinin daimi axını xarakterik hal daşıyır. Bu cür vəziyyət onunla izah olunur ki, ticarət sahəsinin daxilində əmtəə satışı prosesinin daha səmərəli olmasını təmin edən kommersiya fəaliyyətinin yeni növlərinə tələbat yaranmışdır. Xüsusi xidmət bölmələri yaradılır ki, bunlar da istehlakçı tələbinin öyrənilməsi və proqnozlaşdırılması, mağazaların fəaliyyətinə nəzarət, ticarətin bu və ya digər forma və metodlarının təhlili və səmərəliliyinin müəyyən edilməsi, ehtimal olunan tələbin proqnozları əsasında məmulatların yeni növlərinin işlənməsi və hazırlanması, standartların və markalanmanın tətbiqi, alıcıların yeni əmtəələrin istehlak keyfiyyətləri və xüsusiyyətləri barədə məlumatlandırılması, sərgilərin təşkili və s. bu kimi işlərlə məşğul olurlar.

Satışdan sonrakı xidmət genişlənir və təkmilləşir. Xidmətin bu növünün payına ticarət firmasının dövriyyəsinin 5% -ə qədəri düşür. Texniki cəhətdən mürəkkəb məhsullara satışdan sonra xidmət göstərilməsi üzrə ixtisaslaşmış firmaların yaradılması geniş vüsət almışdır. Bu ölkələrin ticarətində mağazaların iriləşdirilməsi prosesi nəzərə çarpır ki. Bu da yeni yerlərdə yeni tikintilər hesabına, ya da xırda az səmərəli köşklərin bağlanması hesabına həyata keçirilir.

Ticarət sahəsi 1500 –dən 10000 m 2-dək və daha çox və 10 min addan artıq əmtəələrə malik olan hiper və super marketlərin inkişafı geniş yer almışdır.

Böyük ticarət sahəsinə malik mağazaların üstünlükləri göz qabağındadır: mal dövriyyəsinin sürətinin yüksək, tədavül xərclərinin səviyyəsinin isə

236

aşağı olması. Məsələn, supermarketlərdə əmək haqqı xərcləri, adi mağazalarda olduğundan orta hesabla 10-20% aşağıdır.

ABŞ-da ərzaq məhsulları üzrə ticarət dövriyyəsinin 2\3 hissəsi, Qərbi Avropada isə yarısından çoxu supermarketlərin payına düşür.

Əmtəə satışı üzrə əməliyyatların xarakteri və quruluşu , hər şeydən əvvəl, reallaşdırılan əmtəələrin çeşidindən və onların satış metodlarından bilavasitə asılıdır. Belə ki, gündəlik tələbat mallarının seçiminə alıcı xeyli az vaxt sərf edir, nəinki dövrü və ya nadir tələb olunan malların seçiminə. Satışın müxtəlif metodlarını tətbiq edən mağazalarda əmtəə satışı üzrə əməliyyatların məzmunu da mahiyyət etibarı ilə fərqlənir. Belə əməliyyatlar adı altında alıcılara əmtəələrin reallaşdırılması üsulları və metodlarının məcmuyu başa düşülür.

Pərakəndə ticarətdə əmtəə satışının aşağıdakı metodları tətbiq olunur:

- özünə xidmət;- xidmət piştaxtası arxasından;- nümunələr üzrə;- malların açıq nümayişi və alıcıların əmtəələri sərbəst

seçmək yolu ilə;- əvvəlcədən verilmiş sifarişlər üzrə.

Əmtəələrin özünəxidmət əsasında satışı – alıcılara əmtəə satışının ən əlverişli metodlarından biridir. Özünəxidmət əmtəə satışı üzrə əməliyyatların tezləşməsinə, mağazaların buraxılış qabiliyyətinin artırılmasına, əmtəə satışı həcminin genişləndirilməsinə imkan yaradır. Bu metod ticarət zalında düzülmüş

237

əmtəələrlə alıcıların sərbəst təmasda olmasını satıcıların köməyi olmadan onların sərbəst baxışını keçirmək və seçmək mümkünlüyünü nəzərdə tutur ki, bu da mağaza işçiləri arasında funksiyaların daha səmərəli bölüşdürülməsinə imkan verir. Seçilmiş əmtəələrin dəyəri nəzarətçi- kassirlərin xidmət göstərdiyi kassalarda ödənilir. Özünəxidmət şəraitində mağazanın ticarət zalını və digər işçi otaqlarının texnoloji planlaşdırmasında, maddi məsuliyyət və əmtəə təchizatı işinin təşkilində, o cümlədən mağaza işçiləri arasında funksiyaların bölüşdürülməsində dəyişikliklər aparılır.

Bu metod əksər ərzaq və qeyri-ərzaq mallarının satışı zamanı tətbiq olunur. Bu baxımdan, məişət elektrik cihazları və maşınları, soyuducular, xalça və xalça məmulatları, servis və xrustallar, velosipedlər, motorlar, qayıqlar, radio və televiziya aparatları və digər bu kimi əmtəələr istisna təşkil edir.

Özünəxidmət mağazalarında ticarət zalı işçilərinin funksiyalarına əsasən alıcılara məsləhətlər verilməs, əmtəələrin göstərilməsi və onların qorunmasına və haqq-hesab əməliyyatlarının yerinə yetirilməsinə nəzarət daxildir. Burada satış prosesi aşağıdakı əsas əməliyyatlardan ibarətdir.

- alıcının qarşılanması və satılan əmtəələr, göstərilən xidmətlər və s. haqda ona lazım olan məlumatların təqdim olunması;

- əmtəələrin seçilməsi üçün alıcıya inventar zənbilinin və ya arabasının verilməsi;

- əmtəələrin alıcı tərəfindən sərbəst seçilməsi və hesablaşmaq üçün kassaya gətirilməsi;

- seçilmiş əmtəələrin dəyərinin hesablanması və çekin alınması;

238

- alınmış əmtəələrin dəyərinin ödənilməsi;- alınmış əmtəələrin qablaşdırılması və alıcının

çantasına yerləşdirilməsi;- əmtəə seçimi üçün götürülmüş inventar zənbilinin və

ya arabasının yerinə qaytarılması və s.

Satıcı- məsləhətçinin köməyi tələb olunan texniki cəhətdən mürəkkəb əmtəələrin satışı zamanı bu əməliyyatların siyahısı daha da genişlənə bilər.

Ticarət personalı müəyyən edilmiş ticarət qaydalarına ciddi əməl olunmasını təmin etməlidir. Belə ki, özünəxidmət mağazasının ticarət zalına daxil olan alıcıdan digər mağazalardan alınmış əmtəələrin təqdim olunmasını tələb etmək, onlara ştamplar qoymaq və ya digər qeydiyyatlar aparmaq, şəxsi əşyalarını girəcəkdə qoymaq və ya digər qeydiyyatlar aparmaq, şəxsi əşyalarını girəcəkdə qoymaq və s bu kimi hallara icazə verilmir. Alıcı öz istəyi ilə təsərrüfat zənbilinin, çantasını və s. ticarət zalının girişində qoya bilər və bu zaman mağaza onların qorunmasını təmin etməyə borcludur.

Seçilmiş əmtəələri alıcılar inventar zənbillərinə və ya ara bıçaqlara yerləşdirib, sonra isə hesablaşma yerinə, yəni kassaya gətirirlər. Burada həm alıcının özü tərəfindən seçilmiş, həm də xidmət piştaxtası arxasından satılmış əmtəələr üzrə hesablaşma aparılır. Burada alıcıya kassa çekləri təqdim olunur. Bu çeklər hesablaşmaların düzgün aparılmasını təsdiq edən və ya lazım gəldikdə, əmtəələrin dəyişdirilməsinə əsas verən sənəd rolunu yerinə yetirirlər. Alıcı ilə hesablaşma aparılarkən ikili nəzarət tətbiq etmək qadağandır. Mağaza müdiriyyəti hesablaşmaların aparılmasının düzgünlüyünü yalnız seçmə yolu ilə yoxlamaq hüququna və bununla da kassirin işinə nəzarət həyata keçirmək imkanına malikdir.

239

Ədəbiyyat



3. Azərbaycan Respublikasında olan mülkiyyətin özəlləşdirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası qanunu 07.01.1993.

4. Novikov P.S. Mal hərəkəti və xalq istehlakı mallarının satışı. Proqress nəşriyyatı. Krasnodar. 1988.

5. Ələsgərov F.N. İstehlak malları bazarının idarəetmə formalları və metodları. Bakı. «Azərnəşr»,1993


7. Hacıyev Ş.H. Xalq istehlak mallarının əhali tələbinə proqnozlaşdırılması. Bakı, Azərnəşr, 1989.


9. İ.Ə.feyzullabəyli ilə başkaları. Biznes, bazar, icarət, marketinq, plan nədir. Bakı. “Azərnəşr”, 1993.

240

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI FƏNNİ ÜZRƏ SİLLABUS

Tədris ili 2012-2013

Sillabus

Müəllim: Fərhadi Püstə Oruc qızı

İş ünvanı: Bakı Biznes Universiteti

H.B.Zərdabi 88a

İş saatları: Öncədən razılaşdırılmış saatlarda

İş tel: 431-91 18

E- mail:

Mob. tel: 055 453 37 72

Dərs günləri:

Dərs saatı:

Dərsin keçirildiyi ünvan: Bakı Biznes Universiteti A. 370122 Bakı, Zərdabi prosp.,88a

Dərslik \ materialı:

Predmet. Kommersiya fəaliyyətinin əsasları.

241

Ədəbiyyat: M.Q.Ağamalıyev, M.M. Məmmədrzayev “Kommersiya fəaliyyətinin əsasları” Bakı- 2004 və s.

Eyni zamanda tələb olunur: İnternet səhifələrindən bu predmet haqqında beynəlxalq axtarış sistemindən istifadə etməklə məlumat əldə edə bilərsiniz və ölkənin iqtisadi həyatında kommersiya fəaliyyətinin əsasları haqqında məlumat mənbələrini oxuyun.

Fənn haqqında ümumi anlayış: Bu fənn müasir şəraitdə kommersantın yeni unversal tipinin: təşəbbüskar, müstəqil, geniş profilli, yeni iqtisadi şəraitdə öz fəaliyyətini uğurla həyata keçirə bilmək bacarığına malik olan işçinin hazırlanmasını tələb edir.

Fənnin məqsədləri:

Fənnin sonunadək siz aşağıdakılara nail olmalısınız.

1. Kommersiya fəaliyyətinin nəzəri və metodoloji əsaslarını elmi cəhətdən əsaslandırmaq;

2. Kommersiya anlayışını, mahiyyətini, məzmununu və nəzəri əsaslarını araşdırmaq;

3. Maksimum gəlir əldə etməyə imkan verən mallar üzrə qiymətin müəyyən edilməsini araşdırmaq;

4. Müqavilə və sazişlərin bağlanması və həyata keçirilməsini öyrənmək.

Fənnin metodologiyası:

Bu dərsin mərkəzi kommersiya fəaliyyətinin mahiyyəti, prinsipləri, funksiyaları, metodları və informasya sistemləri barədə qısa və yığcam məlumat vermək və kommersiyanın xarakterik xüsusiyyətlərini şərh etmək olacaq.

242

Dərsdən qalma:

Tələbənin dərsdən qalması qəti qadağandır. Yalnız rəhbərliyin yazılı imzası ilə icazə olduğu hal istisna olmaqla.

Yekun imtahanı:

Əvvəlcədən cədvələ salındığı kimi cədvələ uyğun gəlməyən fərqli bir istəyiniz olarsa, təlimata əsasən rəhbərliyə müraciət etməlisiniz.

Akademik vicdansızlıq:

İmtahanların normal gedişinə mane olmaq və hər hansı neqativ halın yaranmasına şərait yaratmaq olmaz. Belə olan halda lazımi tədbirlər görüləcək və rəhbərliklə birlikdə qərar qəbul olunacaq.

Dərsə davamiyyət:

Dərsə davamiyyət siyasəti qətidir. Bu siyasətdə istisnalar etməyi müəllimdən xahiş etməyin. Tələbələr bütün dərsə gəlməlidirlər. Bu davamiyyət bütün dövrə şamil edilir. Dərsə gecikmə qayib, iştirak etməmək sayılır, sizin yekun qiymətinizə təsir edir. İştirak etməmək üçün üzrlü səbəblər bunlardır: ( 1) xəstəlik – həkimdən arayış tələb olunur; (2) ailədə yas düşəndə ölüm haqqında şəhadətnamənin nüsxəsi; (3) məhkəmə qarşısında öhdəçilik – məhkəmədən rəsmi bildiriş. Üzrlü qayıblar qayib həddini aşmamalıdır, qayıb həddi nəzərə alınmalıdır.

Dərsdə mövzudan kənar söhbətlər:

243

Dərsdə yoldaşlarınızla kənar söhbətlər, onların fəal dinləmə və öyrənməsini çətinləşdirir. Başqalarına qarşı diqqətli olun

Diqqətsizlik:

dərs vaxtı başqa kitablar, qəzetlər oxumayın, nə də kompüterdə işləməyin. Qeydlər əllə aparılmalıdır. Diqqətli olmanız və fərdi, qrup müzakirələrinə qoşulmanız gözlənilir. Bu sizə materialı mənimsəməkdə kömək edər.

Ədəb qaydalarını gözləyin:

Bütün mobil telefonlar və peycerlər dərs vaxtı səssiz vəziyyətə keçirilməlidir. Sinifdə yemək yeməyə icazə verilmir, hər dərsin ortasında tənəffüs var. Məhz bu bütün şəxsi məsələləri həll etmək müddətidir. Dərsin gedişi vaxtı bu yol verilməzdir.

Tapşırıqlar siyasəti:

Mühazirə mətinləri izah olunduqdan sonra məşğələ dərslərinə hazırlıq məqsədilə tapşırıqlar verilə bilər.

Ev tapşırığı:

Müəlliminizin dərsə hazırlıqda və dərslərdə məzmunlu surətdə iştirakda sizə yardımçı olacaq ev tapşırığı verə bilər.

Semestr ərzində faydalı aktivlik:

Sizin dərsdə iştirak qiymətiniz sizin töhfələrinizin keyfiyyətinə əsaslanacaq, buna sizə siz güclü şəkildə həvəsləndiriləcəksiniz. Bütün tapşırıqları vaxtında tamamlayın, fəsilləri, beynəlxalq qəzetlərdən məqalələri,

244

videoları və bütün digər materialları müzakirə etməyə hazır olmalısınız. Ən vacibi isə odur ki, mətinlər və digər oxu materiallarından istifadə etməklə öz arqumentlərinizi əsaslandıra bilməlisiniz. Qrupda tutarlı, maraqlı suallar verməklə və qrup müzakirələrində fəal rol oynamaqla, müvafiq nümunələri, təcrübələri, xəbərləri öz tələbə yoldaşlarınızala bölüşməklə öz töhfənizi verməlisiniz.

Tədris prosesində balların

hesablanması meyarları

Semestr (və ya il) ərzində fəaliyyətə görə balların miqdarı aşağıdakılara müvafiq olaraq müəyyənləşdirilir.

10 bala qədər – tədris məşğələlərinə davamiyyətə görə.

10 bala qədər - mühazirə və seminar materialları mətnlərinin əsas və əlavə ədəbiyyatlardan istifadə etməklə tərtibinə görə.

10 bala qədər – seminar və praktik məşğələlərin nəticələrinə görə ( mühazirəsi olmayan fənnlər üzrə 20 bala qədər).

10 bala qədər - əsas və əlavə ədəbiyyatlardan istifadə etməklə tələbənin müstəqil işi, kurs işi, referat və elmi işlərin hazırlanması və müdafiəsinə görə.

10 bala qədər - aralıq sınaq imtahanlarının nəticələrinə görə.

İmtahana görə balın yığılması

Ayrı-ayrı ixtisaslar üzrə təhsil proqramlarının təhsil alanlar tərəfindən mənimsənilməsi səviyyəsi və

245

keyfiyyəti müvafiq qaydalar əsasında cari, aralıq və dövlət attestasiyası zamanı müəyyənləşdirilir. Təhsil alanların cari, aralıq və dövlət attestasiyası zamanı biliyinin qiymətləndirilməsi çoxballı (100 ballı) sistemlə həyata keçirilir.

İmtahana görə balların hesablanması aşağıdakı kimi aparılır. Balların maksimum miqdarı 50-dir. İmtahanda qiymət almaq üçün tələbə fənn üzrə tərtib olunmuş biletə uyğun 5 suala cavab verməlidir. Hər bir cavab 10 balla qiymətləndirilir. İmtahanın qiymət meyarları aşağıdakılardır.

10 bal – tələbə keçirilmiş materialı dərindən başa düşür və cavabı hərtərəflidir.

9 bal - tələbə keçirilmiş materialı tam başa düşüb, cavabı dəqiqdir və mövzunun məzmununu aça bilir.

8 bal – tələbə cavabında ümumi xarakterli bəzi qüsurlara yol verir.

7 bal - tələbə keçirilmiş materialı yaxşı başa düşüb, lakin nəzəri cəhətdən bəzi məsələləri əsaslandıra bilmir.

6 bal – tələbə bəzi suallarına tam, qalanlara isə səthi cavab verir.

5 bal – tələbənin cavabında çatışmamazlıqlar var, materialı tam əhatə edə bilmir.

4 bal – tələbənin cavabı qismən doğrudur, lakin materialı izah edərək bəzi səhvlərə yol verir.

3 bal – tələbənin mövzudan xəbəri var, lakin fikrini əsaslandırmağı bacarmır.

1-2 bal - tələbənin mövzudan qismən xəbəri var.

0 bal – suala cavab yoxdur.

246

Konkret fənn üzrə semestr ərzində toplanmış balın yekun miqdarına görə təhsil alanların biliyi aşağıdakı kimi qiymətləndirilir.

51 baldan aşağı - “qeyri - kafi” – F

51 – 60 bal - “qənaətbəxş” – E

61-70 bal - “kafi” - D

71- 80 bal - “ yaxşı” - C

81- 90 bal - “çox yaxşı” -B

91-100 bal - “əla” – A

Ali təhsil proqramları təhsil alanların dövlət attestasiyası ilə yekunlaşır. Dövlət attestasiyası bütün təhsil alanlar üçün məcburidir.

247

“Kommersiya fəaliyyətinin əsasları”

fənni üzrə referat mövzular.

1. Kommersiya anlayışı, mahiyyəti məzmunu, məqsədi və vəzifələri

2. Kommersiya əlaqələrinin inkişafı3. Kommersiya fəaliyyətinin informasiya təminatı4. Kommersiya fəaliyyətinin psixologiyası və

etikası5. Kommersiya fəaliyyəti sferası6. Kommersiya fəaliyyətində reklam 7. Beynəlxalq kommersiya işi8. Marketinq kommunikasiya sistemində satışın

həvəsləndirilməsi9. Kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsi10. Birja, yarmarka, sərgi və hərrac (auksion)

ticarətinin spesfik xüsusiyyətləri 11. Kommersiya fəaliyyətində risk və kreditləşmə12. Kommersiya hesablaşmalarının forma və

metodları13. Lizinq əməliyyatlarının təşkili, Faktorinq,

françayzinq14. Əmtəələrin topdan alışı üzrə kommersiya işi15. Topdan və pərakəndə mal satışında

kommersiya fəaliyyəti

248

“Kommersiya fəaliyyətinin əsasları”

fənni üzrə imtahan sualları.

1.Kommersiya anlayışı mahiyyəti məzmunu və nəzəri əsasları.

2.Kommersiya biznesin tərkib hissəsi kimi.

3.Kommersiya maddi dəyərlərin mübadiləsinə xidmət edən fəaliyyət növü kimi.

4.Kommersiya fəaliyyətinin yaranması və formalaşmasını şərtləndirən sosial-iqtisadi mühit.

7.Kommersiya fəaliyyətinin əsasları.

8.Kommersiya fəaliyyətinin əsas vəzifələri və metodları.

9. Kommersiyanın digər sahələrlə idarəetmə, maliyyə, proqnozlaşdırma, sosiologiya, pisxologiya, estetika, dizayn, riyazi-statistika, hüquq, marketinq və s. üzvi əlaqəsi.

249

10. Marketinq-kommersiya fəaliyytinin metodoloji əsası kimi.

11.Kommersiya fəaliyyətinin inkişafının əsas mərhələləri.

12.Kommersiyanın əsas konsepsiyaları və onların təkamülü.

13. Kommersiya konsepsiyaları haqqında müasir fikirlər.

14.Kommersiyanın əsas elementləri.

15.Kommersiya fəaliyyətinin əsas növləri və tipləri.

16.Kommersiyanın əsas tətbiq sferaları.

17.Kontragent anlayışı və onların kateqoriyaları.

18.Ticarət, sığorta, nəqliyyat-ekspedisiya, turist, reklam firmalarının xarakterik cəhətləri.

19.Sahibkarlıq birlikləri, məhdud məsuliyyətli müəssisə, səhmdar cəmiyyəti, korporasiyalar, holdinq assosasiyalar və s.

20.Dövlət firmaları, koperativ firmalar.

21.İstehsal və istehlak koperativləri.

22.Sahibkarlar ittifaqları, onların firmalardan fərqi. 21.Kommersiya fəaliyyətinə bilavasitə iştirak edən və etməyən dövlət orqan və təşkilatları.

250

23. Kommersiya müəssisələrinin imici və onun formalaşmasına təsir edən amillər və vasitələr.

24.Müasir dövrdə kommersantların psixoloji cəhətdən hazırlığının əsas istiqamətləri.

25.Kommersiya sirlərinin qorunmasını təmin edən hüquqi və normativ sənədlər.

26. Patent hüququ.

27.Kommersiya fəaliyyətində mal nişanələri, onların mahiyyəti və seçilməsi prinsipləri.

28.Mal nişanlarının qeydiyyatı və qorunması.

29.Mal nişanlarından istifadə edilməsi.

30.Fyuçers (təcili) sazişləri, onların əsas xüsusiyyətləri, yaranma səbəbləri və keçirilmə mexanizmi.

31. Fyuçers sövdələşmələrinin ləğvi şərtləri.

32.Fyuçers konraktlarının alqı-satqısı üzrə sövdələşmələrinin bağlanması və həyata keçirilməsi qaydaları.

33.Fyuçers sövdələşmələrinin əsas şərtləri: qiymət və mövqe.

34.Birjada sığortalaşma əməliyyatları və onların mahiyyəti.

251

35.Kommersiya fəaliyyətində hərrac anlayışı onun mahiyyəti və spesifik xüsusiyyətləri.

36. Hərracların tipləri, aşkar və gizli hərraclar.

37.Hərrac ticarətinin keçirilmə texnologiyası və müasir metodları.

38.Hərracların idarə edilməsi.

39.Hərrac sövdələşmələrinin bağlanması və malın alıcıya təhvil verilməsi qaydaları.

40.Yarmarka və sərgi anlayışları.

41. Onların mahiyyəti və əsas məqsədləri.

42.Sərgilərin keçirilmə müddətinə və üsuluna görə növləri.

43.Səyyar sərgilər, qısa müddətli sərgilər

44.Universal sərgi və yarmarkalar.

45. Torq anlayışı və onu mahiyyəti.

46.Torqların keçirilmə üsulundan asılı olaraq növləri.

47. Açıq və qapalı torqlar.

48.Torqların təşkili və idarə edilməsi.

49.Banklarla işin təşkili.

50. Nəqliyyat və kommersiya.

252

51.Bazarda tələb və təklif, təklifin formalaşması

52.Tələbat, istehlak tələbi və istehlakı xarakterizə edən anlayışlar sistemi;

53.Bazara təsir göstərmək və istehlak tələbini formalaşdırmaq.

54.Kommersiya subyektləri anlayışı.

55.Onların tərkibi və əsas funksiyaları.

56.Sahibkarlar, sahibkar kollektivləri və assosiasiyaları, şəxsi və kollektiv istehlakçılar, muzdla işləyən və qulluqçular, dövlət strukturları.

57.Kommersiya fəaliyyətinin obyektləri və iştirakçıları.

58. Kommersiyada psixologiya anlayışı.

59.Kommersiya fəaliyyətində psixoloji yanaşma və onun mahiyyəti.

60.Kommersiya işçilərinin psixoloji hazırlığı və onlara verilən tələblər.

61.Kommersiya sazişlərinin bağlanması prosesində işçilərin psixoloji cəhətdən hazırlığının əsas prinsipləri.

62.Kommersiya informasiyası anlayışı.

63.Kommersiya fəaliyyətində informasiyanın rolu.

64.İnformasiya-kommersiya fəaliyyətinin əsası kimi.

253

65. Kommersiya informasiyasının əsas mənbələri.

66. İnfrastruktur anlayışı, onun mahiyyəti və iqtisadi təbiəti.

67.Kommersiya fəaliyyəti infrastrukturunun tərkib hissələri: birjalar, hərraclar,sərgilər, yarmarkalar və torqlar.

68. Birja anlayışı və onların növləri.

69.Ticarət-vasitəçilik əməliyyatlarının anlayışı və növləri.

70.Kommersiya-vasitəçilik fəaliyyətinin konsepsiyası.

71.Bazarın dövlət nizamlaşdırılması və bu prosesdə topdan-vasitəşilik strukturunun rolu.

72.Təsərrüfat əlaqələrinin mahiyyəti, təşkili və nizamlaşdırılması qaydası.

73. Mal göndərilməsinə dair müqavilələr, məzmunu, bağlanması və pozulması qaydası.

74.Reklam anlayışı, onun mahiyyəti və vəzifələri.

75. Reklamın meydana gəlməsi və inkişaf mərhələləri.

76. Reklamin sosial-pisxaloji əsasları.

77.Reklam insanların idarə edilməsi metodu kimi.

78.Reklamin təsiri və qəbul edilməsi prosesi.

254

79.Marketinq-kommersiya fəaliyyətinin metodoloji əsası kimi.

80. Onun mahiyyəti məzmunu və vəzifələri.

81.Marketinq və bazar.

82.Alıcı və satıcı bazarı.

83.Marketinq və ticarət, satış və kommersiya səyləri.

84.Risk-kommersiya fəaliyyətinin əsas elementi kimi.

85.Risk anlayışı, onun mahiyyəti və məzmunu.

86. Risklərə təsirin xarakterik xüsusiyyətləri.

87.Bazarda firmanın riskə təsirinin optimallaşdırılması.

88.Beynəlxalq kommersiya fəaliyyəti anlayışının məzmunu, xüsusiyyətləri və vəzifələri.

89.Beynəlxalq kommersiya xarici bazarlarda sahibkarlıq fəaliyyətinə sistemli yanaşma kimi.

90.Beynəlxalq kommersiya fəaliyyətinin strategiyasının hazırlanması və əsaslandırılması.

91.Onların tərkibi və fəaliyyətinin əsas prinsipləri.

92.İdarəetmə strukturlarında kommersiya fəaliyyətindən istifadənin əsas istiqamətləri.

93.Kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsində menecmentin yeri və rolu.

255

94.Kommersiya subyektləri və obyektləri anlayışı.

95.Onların tərkibi və fəaliyyətinin əsas prinsipləri.

96.İdarəetmə strukturlarında kommersiya fəaliyyətindən istifadənin əsas istiqamətləri.

97.Kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsində menecmentin yeri və rolu.

98.Kommersiya müəssisələrinin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin əsas göstəriciləri.

99. Mənfəət, sabitlik, likvidləşmə, inkişaf və səmərəlilik anlayışları və onların mahiyyəti.

100. Kommersiya fəaliyyətində baş verən dəyişikliklər və onların təhlili.

101. Bazar iqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələrdə kommersiya fəaliyyətinin təşkili

102.“Böyük yeddilərdə” Ticarət-vasitəçiliyi təcrübəsinin öyrənilməsi: diler və distubütor biznesi

103.Sənaye qiymətlərinin satış filialları, onların tipi və funksiyaları

104. Komission ticarət nümayəndələri, onların istehlak bazarında ixtisaslaşması və rolu.

105.Marketinq müəssisələrin istehlak kommersiya fəaliyyətini əlaqələndirən sistem kimi.

256

106.Marketinqin informasiya təminatı.

107.Marketinqin əsas informasiya mənbələri.

108.Kommersiya müəssisələrində marketinq xidmətinin təşkili və vəzifələri.

109.Marketinq strategiyası və taktikası.

110. Strateji planlaşdırma.

111.Marketinqə nəzarət və onun formaları.

112.Bazarın seqmentləşdirilməsi və məqsədli bazarların seçilməsi.

113.İstehlakçıların tədqiqi və istehlakçı davranışının modelləşdirilməsi.

114.Kommersiya müəssisələrinin rəqabət qabiliyyətinin tədqiq edilməsi.

115.Marketinqin əsas vasitələri.

116.Mal və mal siyasəti.

117.Malların qablaşdırılması, saxlanması, markalanması və ştrixli kodlaşdırma.

118.Marketinqdə qiymət siyasəti.

119.Kommersiya müəssisəsinin satış strategiyasında servis xidməti və onun təşkilinin əsas istiqaməti.

257

120. Marketinqin kommunikasiya sistemi, satışın həvəsləndirilməsi və reklam.

121.Kommersiya fəaliyyətində marketinqdən istifadənin inkişaf prespektivləri.

122.Lizinq əməliyyatlarının həyata keçirilmə texnikası.

123.Maliyyələşən lizinq, operativ icarə.

124.Lizinq firması və onun fəaliyyətinin əsas istiqamətləri.

125.Maliyyələşdirilən lizinq zamanı lizinq firmasının bağladığı müqavilələr.

126.Lizinq müqaviləsinə görə ödənişlər və onların formaları.

127.Faktorinq anlayışı, onu mahiyyəti və zəruriliyi.

128. Faktorinqin tətbiq sahələri. Faktorinq firmaları.

129.Onların fəaliyyətinin əsas istiqamətləri.

130.Faktorinq firmalarının maliyyələşdirilməsi sistemi.

131.Kommersiya müəssisələrinin əsas və dövriyyə kapitalı, onların növləri və təsnifatı.

132.Kommersiya fəaliyyətində bank kreditinin rolu.

133.Kommersiyada kreditləşmənin prinsipləri və növləri.

258

134.Kommersiya müəssisələrinin maliyyə planı, onun məzmunu və işlənib hazırlanma mərhələləri.

135.Maliyyə möhkəmliyi və ödəmə qabiliyyəti.

136.Maliyyə-iqtisadi möhkəmlilik və onun statistik fərqləndirilməsi.

137.Kommersiya müəssisəsində kredit, kassa planı və onun təhlili.

138. Kommersiya fəaliyyətində səmərəli inkişafının qiymətləndirilməsi göstəriciləri.

139. Dünya iqtisadiyyatında inteqrasiya proseslərinin inkişafı.

140.Ticarət xidmətinin müasir-yeni təşkilati formaları.

141.Gömrük ödənişlərinin təsnifatı.

142.Gömrük rüsumu, aksizlər.

143.Gömrük dəyəri və onun qiymətləndirilməsi metodları.

144. Qeyri-tarif məhdudiyyətləri.

145.Lisenziyalaşdırma və kvotalaşdırma.

146.Beynəlxalq kommersiya sövdələşmələrinin təsnifatı.

147.Beynəlxalq birbaşa alqı-satqı müqavilələri, onların hazırlanması və bağlanması mərhələləri. 148.Beynəlxalq alqı-satqı müqavilələrinin məzmunu və qurluşu.

259

149. Beynəlxalq alqı-satqı müqavilələrinin icrasının təşkili.

150.Beynəlxalq icarə əməliyyatlarının təşkili və idarə edilməsi.

MÜHAZİRƏ VƏ MƏŞĞƏLƏLƏRİN TEZİS FORMALARI

MÖVZU 1.



1. Müasir bazar iqtisadiyyatında komersiya və kommersiya vasitəçiliyi iqtisadiyyatın ayrılmaz bir ünsüri kimi çıxış edir. Alverçilik isə, kommersiya fəaliyyətinin bir növüdür, amma burada istehlakçı seçim hüququndan məhrumdur və yüksək qiymətlərlə təklif olunan malları (və ya xidmətləri) almaq məcburiyyətində qalır. Elə bu cür hallar bazar iqtisadiyyatı ölkələrində qeyri-qanuni sayılır. Lakin göstərmək lazımdır ki, biznesə təkcə ticarət və vasitəçilik kimi baxmaq düzgün olmazdı. O, ilk növbədə hər bir ölkənin iqtisadi həyatının əsasını təşkil edən istehsaldan ibarətdir. Biznesin əsas subyektlərindən biri də istehlakçılardır. İstehlakçılar passiv tərəf olmayıb sahibkarlarla bağlanılan sazişlər və işgüzar əlaqələrin

260

eyni hüquqlu iştirakçılardır. İstehlakçıların işgüzar marağı bilavasitə istehlakçılarla kommersiya vasitəsilə yaradılan əlaqələridir. Əgər sahibkarlıq çox gəlir əldə etməyin əsas məqsədidirsə, istehlakçının məqsədi daha ucuz və keyfiyyətli mal əldə etməkdir.

Kommersiyaya dair mənbələrin çoxunda bu anlayışa (latın sözü olan “kommersium”- ticarət) ticarətin bir elementi kimi, ticarətdə alqı-satqı qaydası kimi baxılır. Əlbəttə, kommersiya anlayışına bu cür yanaşma düzgün olmayıb, həm də çox dar məna kəsb edir. Bu gün məlumdur ki, biznesin təkcə “iş” kimi, menecment (marketinq) kimi, marketinqin təkcə “ bazarla” bağlı kimi hesab edilməsi də düzgün olmazdı. Həqiqətdə biznes, menecment, marketinq, bazar mexanizminin böyük, fövqəladə mürəkkəb bir konstruksiyasının müxtəlif tərəfləridir. Bu tərəflərdən hər birisi iqtisadi bazar prosesinə müxtəlif bucaq altında baxmağa və hər tərəfin çox asan olmayan məzmununu işıqlandırmağa imkan verir.

2.Bir çox ölkələrin, o cümlədən Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf tarixi göstərir ki, bazar mexanizmi istehlakçıların tələblərini tam dərəcədə nəzərə ala bilir və bu mexanizm təsərrüfatçılıqda kökündən dəyişikliklərə məqsədyönlü təsir edə bilər.

Kommersiya fəaliyyətinin son məqsədi – mənfəətin əldə olunmasından ibarətdir ki, bu da ancaq alıcıların çoxsaylı tələbatlarını tam həcmdə və keyfiyyətli ödənilməsi zamanı əldə edilə bilər.

Kommersiya fəaliyyəti -cari və perspektiv dəyişiklikləri nəzərə almaqla əhalinin tələbatının tam, keyfiyyətli və vaxtında təmin olunması və mənfəətin əldə edilməsi məqsədilə alqı-satqı proseslərinin həyata

261

keçirilməsinə yönəldilmiş mürəkkəb operativ-təşkilati bir sistemdir. Bu, elə bir fəaliyyətdir ki, kommersiya dövriyyəsinin bütün iştirakçılarına ticarət sövdələşmələrinin reallaşdırılmasının bütün mərhələlərində qarşılıqlı faydalılığı nəzərə almaqla bir-biri ilə uğurlu əlaqədə olmaq imkanı verir. Məhz kommersiya fəaliyyəti istehsalın səmərəli inkişafına imkan yaradır və onun həcmlərinin və perspektiv istiqamətlərinin formalaşmasına öz təsirini göstərir. O, daha çox dərəcədə sənaye firmasının iqtisadi vəziyyətini, bazarın dəyişkən hallarını nəzərə almaqla onun kommersiya uğurunu müəyyən edir.

Müasir əmtəə bazarında kommersiya fəaliyyəti özünün ümumi qeyri-sabitliyinə və böhran vəziyyətinə baxmayaraq çox fəal inkişaf edir, bu da topdansatış, xırda topdansatış və pərakəndə ticarətdə nəzərəçarpan dəyişmələr ilə təsdiqlənir.

Kommersiya fəaliyyətinin effektiv inkişafının dəyişməyən şərtlərindən biri işgüzar münasibətin subyektlərinin lazımi qədər iqtisadi sərbəstliyinin olması, xüsusi kapitala malik olma, maliyyə imkanlarının bacarıqlı idarə edilməsi, maksimal mənfəətin əldə edilməsi imkanlarından istifadə olunmasıdır.

MÖVZU 2.


1. Ticarət – kommersiya sisteminin xüsusiyyəti ondan ibarpətdir ki, o, bir qayda olaraq, hər hansı bir ayrıca götürülmüş sahə ilə əlaqədə deyildir və

262

sahələrarası xarakter daşıyır. Alqı-satqı prosesi vasitəsilə məhsulun istehsalı və istehlakı bir-biri ilə bağlı olan sahələrdə elə bil ki, əlaqələndirilir. Bu proses məhsulu müxtəlif sahələrin istehsalçılarından istehlakçılarına çatdırılması rolunu oynayır. Bununla da o, müxtəlif sahələrdə, istehsallarda hazır məhsulun buraxılış həcmlərinin və müdətlərinin üst-üstə düşmədiyi mürəkkəb şəraitlərdə istehsal prosesinin vəhdətini təmin edir.

Təkrar istehsal prosesi – istehsalın, bölgünün, mübadilə və istehlakın üzvi vəhdətindən ibarətdir Bu vəhdətin əsasını, bölgünün, mübadilənin, istehlakın xarakterləri və üsulundan asılı olduğu maddi rifahların istesalı təşkil edir. Lakin əmtəə dövriyyəsi istehsala birbaşa təsir göstərir.

Buradan belə görünür ki, əmtəə tədavülü prosesi, məhsula, mübadilə forması kimi bazar şəraitində tamamilə istehsalın xarakteri ilə müəyyən edilir və onun vacib şərti kimi çıxış edir. Tədavül dairəsində hər bir istehsal birliyinin və müəssisənin fəaliyyətinin real nəticələri real ictimai qiymətini alır.

Müasir bazar şəraitində təkrar istehsalın bütün məqamları, o cümlədən, əmtəələrin bölgüsü və tədavülü, başqa sözlə desək, onların alışı, yaxud satışı prosesi dövlət nəzarəti və nizamlanması altında olmalıdır.

2. Kommersantın iş vaxtının çox hissəsini müxtəlif kommersiya sövdələşmələri ilə əlaqədar olan işgüzar danışıqlara və işgüzar yarışmalara sərf olunur. Dünya təcrübəsi bu sahədə müxtəlif tövsiyyələr toplamışdır ki, bunlardan da ən geniş yayılmışları bunlardır.

263

Əgər siz tezliklə saziş bağlamağa can atırsınızsa, onda əvvəlcədən partnyorunuza əməkdaşlığa hazır olduğunüzu nümayiş etdirin. Buradan başlayaraq sizin danışıqlar aparmaq bacarığınız qüvvəyə minir. Sürətlə, ekspromt şəkildə aparılmış danışıqlar, bir qayda olaraq, müsbət nəticələr vermir, belə ki, bu halda, bir tərəfin və ya hər iki tərəfin danışıqlara hazır olmaması özünü biruzə verir.

Danışıqlara başlamazdan öncə, istər şəxsi görüş və ya telefon danışıqları olsun, nə söyləməli olduğunuzu dəqiq qərarlaşdırın, danışığın başlanğıcına daha çox reaksiya variantlarını düşünün və müsbət cavaba hazır olun. Özünüzü təqdim etdikdən sonra, elə ilk sözlərlə potensal müştərinin diqqətini ələ almağa çalışın. Məsələn “ Bizim malları satmaq barədə sizinlə müqavilə bağlamaq istəyirik”.Sizin ticarət firmanızı biz sanballı və perspektivli hesab edirik.

Danışıqları çox qısa, lakin aydın və nəzakətlə aparmağa çalışın..Əgər zərurət olarsa, yeni görüşün dəqiq yerini və vaxtını təklif edin.

Sazişin bağlanmasına təkan verə biləcək atmosferi düşünmək və yaratmaq lazımdır. Görüşün təşkil ediləcəyi yer əlverişli, rahat olmalı və elə olmalıdır ki, görüşə heç kim mane olmasın.

Danlşlqların sxemini belə qurmaq olar: salamlamaq təqdim etmək, və kommersiya sövdələşməsinin xarakterinə giriş vermək, danışıqların gedişatı barədə təkliflər vermək, öz təklifinizi və öhdəliklərinizi tam təfsilatı ilə izahı, dialoq, danışıqların başa çatması və s.

Yadda saxlayın: başınızda və ya kağız üzərində müxtəlif variantlar olduqda , danışıqlar aparmaq bir qədər asand olur.

264

Hər şeydən əvvəl partnyorunuzun sizin əmtəələrə tələbatı olub-olmadığını, onları almaq hüququ olmasını (lisenziya və s) və onların dəyərini ödəmək imkanlarını müəyyənləşdirin. Bilin ki, sizin danışıqlardakı partnyorunuz sizin kimi danışıqlara yüksək səviyyədə hazır ola bilər, partnyorun vəziyyətini, onun məqsədlərini biliir və sizin vədlərə uymadan öz fikirlərini məntiqi arqumentlərlə söyləməyi bacarır.

MÖVZU 3.

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN İNFORMASİYA TƏMİNATI

1. Bazarın əmtəəyə qarşı tələbləri haqqında informasiya ticarət müəssisələrinin alıcılara təklif edəcəkləri əmtəə və xidmətlər üzrə düzgün seçim etmələri üçün zəruridir. Buna görə də kommersiya xidməti idarələri əmtəələrin xüsusiyyət və cəhətlərini, habelə onların alıcıların tələblərinə nə dərəcədə cavab verdiklərini yaxşı bilməlidir. Həmçinin, əmtəələrin “həyat dövrünə”, yəni əmtəənin bazarda qaldığı dövrə də diqqət yetirmək lazımdır. Əmtəənin rəqabətqabiliyyətliliyi haqqındakı införmasiya da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. O, əmtəəni anoloji əmtəələrdən konkret istehlakçının tələbatlarını təmin etmə dərəcəsinə görə fərqləndirən xüsusiyyətlər məcmusu kimi müəyyən olunur. Yəni, əmtəənin bu qabiliyyəti rəqabət şəraitində uğuru təmin edəcəkdir.

Nəzərə almaq lazımdır ki, əmtəə üzrə qiymət onun keyfiyyəti ilə birbaşa əlaqədədir. Tez-tez istehlakçılar düşünürlər ki, yüksək qiymətlər əmtəənin yüksək keyfiyyətindən və əksinə, aşağı qiymətlər – aşağı keyfiyyətdən xəbər verir. Buna görə ticarət müəssisəsinin kommersiya bölmələri əmtəələr üzrə

265

qiymətlərin ən qiymətlərin ən layiqli formada onların keyfiyyətini əks etdirdiyi haqqında informasiya sahib olmalıdır. Bu zaman əmtəənin bazarda qəbulolunma dərəcəsini,onun haqqında müsbət ictimai rəylə müəyyən olunan nüfuzluğunu da nəzərə almaq lazımdır. Bununla əlaqədar, nüfuzlu qiymətlər anlayışın da mövcuddur. Yəni, elə kateqoriyalı alıcılar, var ki, onlar qiymətləri aşağı olan əmtəələri keyfiyyətsiz hesab edərək almırlar. Buna görə də, əmtəə və xidmətlər üzrə qiymətləri təyin edərkən müəssisə qiymətlərin konkret alıcı qrupları tərəfindən təyin olunan yuxarı və aşağı hədləri haqqında informasiyaya malik olmalıdır.

2. Qüvvədə olan qanunvericilik hüquqi şəxsə aşağıdakı kimi tərif verir.

Təsərrüfat yoldaşlığı bir neçə şəxsin onlar arasındakı razılıq əsasında sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün birləşməsidir. Təsərrüfat yoldaşlığı tam yoldaşlıq və ya inam əsasında yoldaşlıq (kommandit) formasında yaradılır. Tam yoldaşlığın iştirakçıları və inam əsasında yaradılan yoldaşlığın yoldaşları fərdi sahibkarlar və ya kommersiya təşkilatları ola bilər.

Təsərrüfat cəmiyyətləri bir və ya bir neçə şəxs tərəfindən sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün cəmiyyətin mülkiyyətinə verilən əmlak (mülki hüquqlar) əsasında yaradılan cəmiyyətdir. Təsərrüfat cəmiyyətləri məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər, əlavə məsuliyyətli cəmiyyətlər, qapalı tipli səhmdar cəmiyyətlər və açıq tipli səhmdar cəmiyyətlər formasında yaradılır . Təsərrüfat cəmiyyətlərinin iştirakçıları vətəndaşlar və hüquqi şəxslər ola bilərlər.

266

Hüquqi şəxslərin yuxarıda adı çəkilən təşkilati-hüquqi formalarını daha yaxından nəzərdən keçirək.

İştirakçıları onlar arasında bağlanmış müqaviləyə uyğun olaraq yoldaşlıq adından sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan yoldaşlıq tam yoldaşlıq hesab olunur. Tam yoldaşlığın əsas fərqləndirici xüsusiyyəti onun iştirakçılarının yoldaşlığın öhdəlikləri üzrə bütün əmlakları ilə qeyri-məhdud birgə məsuliyyətidir. Bundan başqa, tam yoldaşlıq onun üzvlərinin təsərrüfat fəaliyyətində şəxsən iştirakını nəzərdə tutur, yəni konkret şəxs yalnız bir tam yoldaşlığın iştirakçısı ola bilər.

Tam yoldaşlıqda işlərin idarə edilməsi və həyata keçirilməsi əhəmiyyətli dərəcədə onun təsisat razılaşması ilə müəyyən olunur. Tam yoldaşlığın hər bir iştirakçısı əmanətin ölçüsündən asılı olmayaraq bir səsə malik olur.

Tam yoldaşlığın mənfəət və zərəri, əgər təsisat razılaşması və başqa müqavilə üzrə digər qayda nəzərdə tutulmayıbsa, onun iştirakçıları arasında onların əmanət kapitalındakı payına proporsional formada bölüşdürülür. İştirakçıların mənfəət və zərərdə iştirakdan kənarlaşdırılmasına yol verilimir.

Qanun təsərrüfat yoldaşlıqlarında əmanət kapitalının mütləq minimumunun olmasını tələb etmir. Buna görə də, verilmiş təşkilati - hüquqi forma fəaliyyət miqyaslarının yoldaşlıq iştirakçılarının xüsusi kapitalını üstələdiyi zaman istifadə oluna bilər.

MÖVZU 4.


267

PİSXALOGİYASI VƏ ETİKASI

Kommersiya etikası- müasir biznesin mövcud ola bimədiyi elə bir kateqoriyadır ki, onsuz kommersiyanın nəhəng potensialından effektiv istifadə etmək qeyri-realdır. Kommersiya etikası ictimai həyatın əsas məsələlərindən birinə çevrilmiş anlayışdır və o, sahibkarlığın etika və mədəniyyəti adını almışdır.

Kommersiya etikası- düzgünlüyə, açıqlığa, verilmiş sözə sadiqliyə, qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun olaraq, bazarda effektiv fəaliyyət göstərmək qabliyyətinə əsaslanan işgüzar etikadır.

Bizim ölkədə hazırda sahibkar təbəqəsinin fəal şəkildə formalaşması prosesi gedir. Sabiq partiya-təsərrüfat rəhbərliyinin yerinə ənənə və avtoritetindən, düşüncələrində ətalətdən uzaq olan yeni insanlar gəlmişdir. Məhz onlar iqtisadiyyat sferasında yenidənqurma prosesində ortaya çıxan yeni imkanları reallaşdırmağa başlamışlar. Azərbaycan sahibkarının sosial portreti ziddiyyətli, çoxsimalı, mürəkkəb və çoxmənalıdır. Bu yeni sinif müxtəlif sosial təbəqələrdən formalaşmışdır: əsas etibarilə “kölgə” strukturlarında fəaliyyət göstərmiş keçmiş illərin sahibkarlarından; sosial konversiyanı keçmiş və yeni iqtisadi məkanda öz yerini tapmış nomenklatur nümayəndələrindən; yaşları artıq 30-dan yuxarı olan və öz sənətlərində layiqli yer tutmaq niyyətində olan istehsalçılar və ziyalılardan; hələ özlərinə sənət seçə bilməyən, lakin artıq biznesin əlifbasını öyrənmiş gənc insanlardan və s. Bu yeni azərbaycanlıların, demək olar ki, hamısı biznesin etika və mədəniyyətini təsəvvürlərinə belə gətirmirlər. Bir çox yeni yaranmış biznesmenlər nüfuzdan çox, öz cibləri haqqında düşünürlər. Buna görə də öhdəliklərin vicdanla

268

yerinə yetirilməməsi, partnyorun maraqlarına laqeydlik göstərilməsi, hətta səmimi olaraq onu aldatmağa çalışma halları da olur.

2. İqtisadi pisxalogiyanın vacib vəzifələrindən biri kommersant sahibkarın şəxsiyyətinin təsvirinin, pisxoloji portretinin verilməsi, onun müxtəlif sosial-mədəni mühitlərə və iqtisadiyyatın müxtəlif səviyyələrinə nə dərəcədə uyğun olması məsələsidir. Aydınlaşdırmaq lazımdır ki, ölkədə baş verən dəyişikliklər kommersantın portretinə nə dərəcədə təsir göstərir və bu dəyişikliklər əsasən hansılardır. Kommersantın pisxoloji portretinin ilk yaradıcılarından biri olan Verner Zombart qeyd edirdi ik, sahibkarlıq ruhu – bürokratiya ilə birlikdə kapitalist ruhunun tərkib hissələrindən biridir.

Kommersant aşağıdakı keyfiyyətlərə malik olmalıdır:

- Nailolma, əldəetmə (mənəvi azadlıq, iradə və qətiyyət, inadlılıq və daimlilik);

- Təşkilatçılıq (insanları düzgün qiymətləndirmək, onların hərəkətlərini əlaqələndirməklə işləməyə məcbur etmə qabliyyəti);

- Tacirlik (məcbur etmədən insanları bir yerə toplama, onlarda öz məhsuluna maraq oyatma, inam hissini yaratma qabliyyəti);

- İşlərin səmərəli aparılması, dərrakəli, qənaətçilik ilə bağlı olan təsərrüfatçılıq;

- Kommersiya nüfuzluluğu və etibarlılığı olan igüzar mənəviyyat, müqaviləyə sadiqlilik və ciddi hesabatın aparılması.

269

Kapitalist ruhunun tərkib hissələrindən biri –bürokratiyadır (rəsmiyyətçilikdir). Bürokratın cəhətləri: şirkətə sadiqlik, onun mənfəəti hesabına işləmə - şəxsi karyera və rifahlıq naminə irəliləmə, maraq, nizam-intizam, dəqiq təlimatın olması tələbatı, həvalə olunmuş funksiyaların düzgün yerinə yetirilməsidir.

Sosial- psixoloji nəzəriyyə olan deprivasiya nəzəriyyəsi (derivasiya – fərdilərin və ya qrupların həyati tələbatlarının azaldılması və yaxud onlardan məhrum edilmə prosesi deməkdir ). çərçivəsi daxilində müəyyən olunmuşdur ki, əhalinin sosial cəhətdən sıxışdırılan təbəqələri və milli azlıqların nümayəndələri hakim təbəqələrə nisbətən daha yüksək sahibkarlıq potensialına malik olurlar.

MÖVZU 5.

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİ

SFERASI

1.Təsərrüfatçılığın bazar şərtləri malgöndərənlərlə əmtəə alıcıları arasında kommersiya münasibətlərinin yeni tipinin yaranmasına səbəb olmuş, ticarət işçilərinin təşəbbüskarlığı və müstəqilliyi üçün geniş imkanlar açmışdır. Müasir şəraitdə bu keyfiyyətlərsiz kommersiya işini müvəffəqiyyətlə həyata keçirmək mümkün deyil.

İnkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı ölkələrində kommersiya fəaliyyətində təşəbbüskarlıq, əmtəəni satmaq bacarığı çox yüksək qiymətləndirilir.

Mürəkkəb və çox şaxəli bazar münasibətləri şəraitində kommersiya fəaliyyətini yalnız yaxşı

270

hazırlanmış yüksək ixtisaslı və kommersiya işinin müasir təşkili və texnologiyası, marketinq, mencment sahəsində dərin hazırlıq keçmiş kadrlar həyata keçirə bilərlər. Ticarət müəssisələrinin, kommersiya xidmətlərinin başında kommersiya işini yaxşı bilən ixtisaslı kommersant – təşkilatçılar, kommersant əmtəəşünaslar, kommersant menecerlər durmalıdırlar. Topdan bazarlarda, ticarət müəssisə və təşkilatlarında kommersiya xidməti və ya şöbəsi yaratmaq məqsədəuyğun hesab olunur və onlara rəhbərliyi, bir qayda olaraq, direktorun birinci müavini və ya kommersiya direktoru həyata keçirir.

Kommersiya xidmətinin tərkibinə ticarət və ya əmtəə şöbələri, tələbatın və ya ticarət konyukturunun öyrənilməsi şöbəsi, topdan bazarların kommersiya köşkləri, əmtəə nümunələri zalları və müəssisələrin digər ticarət bölmələri daxil edilir.

Ticarət müəssisə və təşkilatlarının kommersiya işçilərinn akyual vəzifəsi milli istehsalçıların məhsullarının mal dövriyyəsinə cəlb edilməsindən ibarətdir.

Bununla əlaqədar, əmtəə istehsalçıları və mal göndərənlərlə müqavilə münasibətlərinin səmərəliliyinin və təsirini artırmaq lazımdır. Malgöndərilməsi müqavilələri milli istehsala aktiv təsir göstərməlidir, bu da öz növbəsində, xalq istehlakı mallarının buraxılışının artırılmasına, onların ucuz alternativ xammaldan hazırlanmasına, əhali üçün optimal əmtəə çeşidinin formalaşdırılmasına gətirib çıxarmalıdır.

2. Ticarət müəssisəsi tərəfindən malların alışını hərəsi öz mal qrupuna təhkim edilmiş operativ əmtəəşünaslar aparırlar. Bu işdə həm də öz təklif və

271

arzularını verən və malın satışını həyata keçirən ticarət zalının işçiləri də iştirak edir.

Malların alışı zamanı mal göndərişi, alqı-satqısı və yaxud komissiya müqaviləsi bağlanılır. Müqavilələr ölkədə fəaliyyət göstərən qanunvericiliyə uyğun gəlməlidir. Müqavilələr o zaman bağlanmış hesab edilir ki, tərəflər bütün əhəmiyyətli mövqelər üzrə razılığa gəlmiş olsunlar.

Müqavilələr, bir qayda olaraq, iştirakçı müəssisənin birinci şəxsləri və yaxud onların səlahiyyətli müavinləri tərəfindən imzalanır.

Mal göndərişi müqaviləsində, sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən malgöndərən, özünün istehsal etdiyi və yaxud aldığı malı müəyyən olunmuş müddətdə sonradan satış üçün və yaxud sahibkarlıq fəaliyyətində digər istifadə üçün alıcının sərəncamına verməyi öz öhdəsinə götürür.

Mal göndərişi müqaviləsində aşağıdakı məsələlər öz əksini tapmalıdır:

- Malların göndərilmə müddəti;

- Göndərilməsi qaydası;

- Göndərişin təşkili;

- Tam göndərilməmənin yerinin doldurulması;

- Malın alıcı tərəfindən qəbul olunması;

- alıcı tərəfindən qəbul olunmayan malın məsul saxlanılmaya qəbul edilməsi;

272

- tara və qablaşdırma , hesablaşma qaydası;

- lazımi keyfiyyətdə və tam dəstləşdirilməmiş malların göndərişi zamanı iddiaların nizamlanması;

- malların göndərilməsinin gecikdirilməsi və yaxud göndərilməsi zamanı dəbbələmə pulu (cərimə);

- müqavilənin yerinə yetirilməsindən birtərəfli qaydada imtina edilməsi və bu zaman yaranan zərərlərin hesablanması qaydası;

- mübahisələrin yoluna qoyulması qaydaları.

Kommersiya təcrübəsində alqı-satqı müqaviləsi kontrakt adlandırılır.

MÖVZU6.


1. Əmtəə və xidmətlərin istehlakçısı onları əldə edərkən alqı-satqı prosesinin həyata keçirilməsinə hazır olmalıdır, yəni o, onu belə zərurətə inandıracaq müvafiq informasiyanı əldə etməlidir. Bu rolu reklam yerinə yetirir.

“Reklam haqqında” qanunda reklam anlayışına aşağıdakı kimi tərif verilir. “Reklam istənilən formada, istənilən informasiya vasitələrinin köməyilə fiziki və ya hüquqi şəxslər, əmtəələr, ideyalar və təşəbbüslər (reklam informasiyası) haqqında qeyri-müəyyən şəxslər dairəsi üçün nəzərdə tutulan informasiyanın yayılmasıdır,

273

həmçinin o, bu fiziki və ya hüquqi şəxsə, əmtəələrə, ideyalara və təşəbbüslərə qarşı maraq formalaşdırmalı olan və bu marağı saxlamalı, əmtəə, ideya və təşəbbüslərin reallaşdırılmasına şərait yaratmalıdır”.

Beləliklə, reklam, hər şeydən əvvəl, konkret fiziki və ya hüquqi şəxsə qarşı maraq formalaşdırmaq və ya bu marağı dəstəkləmək məqsədilə fiziki və ya hüquqi şəxslər, əmtəələr, ideyalar və təşəbbüslərin reallaşdırılmasına yol açan informasiyaların yayılmasıdır.

Bu informasiyalar istənilən formada, istənilən vasitələrin köməyilə yayıla bilər.

Reklam təkcə istehlakçıları yeni əmtəələr, xidmətlər və ya qiymətlər haqqında məlumatlarla təmin edən özünəməxsus yol göstərən kimi çıxış etmir, o, həm də vətəndaş hüquqi nöqteyi-nəzərindən alqı-satqı müqavilələrinin bağlanması zamanı kommersiya təklifi funksiyasını da yerinə yetirə bilər. Yəni əmtəə və xidmətlərin potensial istehlakçılarının ümumi formada bu əmtəə və xidmətlərin reklam verənə müracitə etmə yolu ilə əldə edilə bilməsi, alınması və sifarişi imkanının olması, məlumatlandırılması kimi çıxış edir.

Tanınmış marketoloq ABŞ-ın Şimal- Qərb Universitetinin profesoru F. Kotler reklama aşağıdakı tərifi verir: Reklam dəqiqləşdirilmiş maliyyə mənbəyi göstərilməklə lazımi kommunikasiya vasitəsilə pullu xidmətlərin və məlumatların yayılmasını özündə əks etdirir.

2. Malların sahibkar- satıcıdan istehlakçı-alıcıya doğru yeridilməsi üçün bir sıra vasitələrdən, o cümlədən:

- reklamdan,

274

- satışın həvəsləndirilməsindən,

Bu vasitələrdən ən vacibi reklamdır.

Reklam – malın mənfəətli satışının təmin olunması məqsədilə satıcıdan istehlakçıya yönəldilən informasiyadır.

Reklam aşağıdakı növlərdə tətbiq oluna bilər:

- İnformasiya xarakterli(rubrika formasında);

- Təbliğat izahedici;

- Malın nişanı (markası);

- Nüfuzlu (prestijli);

- Satış.

İnformasiya xarakterli (rubrika formasında), reklam potensial alıcılar arasında satışa təklif olunan mallar və yaxud xidmətlər haqqında məlumatların yayılması üçün nəzərdə tutulub.

Təbliğat-izahedici reklam, müəyyən bir istehlakçı üçün nəzərdə tutulan malın və yaxud xidmətin konkret üstünlüklərinin dərindən təsvirinə xidmət göstərir.

Mal nişanının reklamı alıcını konkret mala deyil, malı (xidməti) istehsal edən firmanın nişanına yönəldir.

Prestijli reklam uzun müddət üçün nəzərdə tutulub və malın və onu buraxan firmanın cəlbedici surətinin formalaşdırılmasına xidmət edir.

Satış reklamı malın endirimlə satışı haqqında məlumat verir.

275

Reklam aşağıdakı formalara malik olur:

- Tanışedici;

- Təbliğedici;

- Müqayisəedici;

- Xatırladıcı;

- Möhkəmləndirici.

Tanışedici reklam potensial alıcının tanış olması üçün kifayət edən malın və yaxud xidmətin təsvirindən ibarətdir. Bu forma reklam kampaniyasının başlanğıcı üçün xarakterikdir. O, malın bazara çıxarılması mərhələsində ilkin tələbin formalaşdırılması üçün tətbiq olunur. Reklamın bu formasının əsas məqsədi –alıcılara yeni mal haqqında, onun fəaliyyət prinsipi və ya mövcud mallar üçün açılan imkanlar haqqında, alıcılarda yeni mal ilə bağlı olan çəkinmənin, ehtiyat etmənin aradan götürülməsi, istehsalçı - firmanın və satıcının cəlbedici surətinin formalaşdırılması, malın əlverişli qiyməti haqqında təsəvvürün yaradılmasından ibarətdir.

MÖVZU 7. BEYNƏLXALQ KOMMERSİYA İŞİ

1. Beynəlxalq kommersiya fəaliyyəti və onun əsas istiqamətləri haqqında qərarın qəbul edilməsi üçün həlledici rolu – potensial tərəf-müqabillərin (partnyorların) təsərrüfat inkişafının müqayisəli təhlilinin aparılması və bu ölkələrin siyasi-iqtisadi və milli –mədəni xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi oynayır.

276

Təsərrüfatın inkişafının səviyyəsinə görə ölkələr fərqləndirilir:

6. Müasir sənayesi və inkişaf etmiş bazar münasibətləri olan ölkələr;

7. Inkişaf etmiş bazar münasibətləri yolunda olan və sənayenin geniş imkanlarına malik olan ölkələr;

8. Müasir kənd təsərrüfatı istehsalı və bazar iqtisadiyyatı olan, öz sənayelərini inkişaf etdirən ölkələr;

9. İxracat hesabına yaşayan inkişaf etməmiş sənayeyeə malik olan ölkələr;

10. Bol xammal və əmək resurslarına malik olan və iqtisadi inkişafın ilkin mərhələsində olan kasıb ölkələr.

Göstərilən bölgü, şübhəsiz ki, çox şərtidir və xalis halda bir qayda olaraq, onlara rast gəlinmir, lakin hər hansı bir ölkənin bu qruplardan birinə aid edilməsində bu bölgüdən istifadə edilə bilər. Bu bölgü müəyyən beynəlxalq mübadilə sahələrində kommersiya üzrə mümkün ola bilən cüt tərəf-müqabillərin seçilməsi imkanını yaradır. Məsələn, 1-ci qrup ölkələri digər qurp ölkələrin hamısı ilə qarşılıqlı təsir göstərə bilər; 2-ci qrup ölkələri ilk növbədə 3-cü və 5-ci qrup ölkələri ilə iqtisadi münasibətlərin inkişaf etdirilməsinə maraqlıdırlar və s.

Dövlətlərdə - kommersiya üzrə potensial tərəf-müqabillərində siyasi-iqtisadi vəziyyət aşağıdakı əlamətlərlə xarakterizə edilir:

277

- Ölkədə siyasi dayanıqlıq; daha çox siyasi dayanıqlıq ölkələr inkişaf etmiş bazar münasibətləri olan və bununla bağlı vətəndaş cəmiyyəti və demokratik azadlıqlar olan ölkələrdir. Digər tərəfdən, totalitar inzibati-amirlik rejim olan və planlı iqtisadiyyatlı ölkələrdəki müəyyən sabitlikdən də danışmaq olar, lakin son illərin təcrübəsi göstərir ki, xalqa qarşı cəza tədbirlərinin cüzü də olsa zəiflədilməsi, belə bir iqtisadiyyatın zəifləməsinə və sonradan dağılmasına gətirib çıxarır;

- Beynəlxalq kommersiya fəaliyyəti üç əsas formada həyata keçirilə bilər:

- ixracat-idxalat əməliyatları formasında,xarici sərmayələr əsasında müəssisələrin yaradılması yolu ilə və birgə sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi əsasında.

- İxracat-idxalat əməliyyatları iki üsulla həyata keçirilə bilər: birbaşa və dolayı.

- Birbaşa əməliyyatlarda kommersiya müəssisəsiixracat-idxalat əməliyatları müstəqil olaraq həyata keçirir, bunun üçün özünün vətəndə və xaricidə olan ixtisaslaşmış xidmətlərindən, həmçinin xarici agentlərdən istifadə edirlər.

- Dolayı əməliyatlarda ixracat-idxalat əməliyyatları müstəqil vasitəçilər – beynəlxalq tacirlər tərəfindən aparılır.

- Birbaşa əməliyyatlar ciddi ilkin kapital qoyluşlarını, hazırlıqlı kadırların və xaricidə geniş şəbəkəli aparatın olmasını, böyük təcrübə tələb edir. Buna görə də onlar adətən əhəmiyyətli resurslara malik olan iri müəssisələr tərəfindən aparılır.

278

- Dolayı əməliyyatlar beynəlxalq kommersiya fəaliyyətinə təzə başlayan və onun üçün xas olan riskdən yaxa qutarmağa can atan nisbətən böyük olmayan müəssisələr üçün xarakterikdir.

- Fəal və passiv ixracat –idxalat əməliyyatlarını fərqləndirmək lazımdır.

- Fəal əməliyyatlar malın yeridilməsi strategiyasının xarici və yerli bazarlarda reallaşdırılması ilə bağlıdır, passivlər – gündəlik məsələlərin həll olunması məqsədi daşıyırlar, məsələn, müəyyən malın müvəqqəti qıtlığının ləğv edilməsi, artıq olan mövsümi malların satışı və s.

- İxracat-idxalat əməliyyatlarının həyata keçirilmə texnologiyası bir sıra dövrələri nəzərdə tutur:

MÖVZU 8.MARKETİNQ KOMMUNİKASİYA SİSTEMİNDƏ

SATIŞIN HƏVƏSLƏNDİRİLMƏSİ

1. Müasir dövrdə əmtəə bazarlarında rəqabətin güclənməsi marketinqin kommunikasiya sisteminin əsas elementlərindən biri olan satışın həvəsləndirilməsinin rolunu xeyli artırmışdır. Əmtəənin irəlilədilməsinin bu vasitəsi reklamla yanaşı satışın həvəsləndirilməsi məqsədilə həyata keçirilən tədbirlər kompleksini xarakterizə edir. Firmaların reklam fəaliyyəti həm vaxt baxımından, həm də həyata keçirilən reklam tədbirlərinin xarakterindən asılı olaraq xeyli məhduddur. Bu da reklam fəaliyyəti ilə yanaşı satışın stimullaşdırılması tədbirlərinin də həyata keçirilməsini tələb edir.

279

Satışın həvəsləndirilməsi – bu və ya digər məhsulun alınmasının stimullaşdırılmasını nəzərdə tutur. Satışın həvəsləndirilməsi marketinq fəaliyyətinin ən mühüm vəzifələrindən və funksiyalarından biridir. Bu, yeni məhsulun bazara çıxarılmasında özünü daha qabarıq şəkildə göstərir. İstehlakçılar bazara çıxarılan məhsul haqqında demək olar ki, heç bir məlumata malik olmurlar. Bu baxımdan yeni məhsul istehsal edən və bazara çıxaran müəssisələr məhsul haqqında, onun istehlak xüsusiyyətləri, hansı tələbatı ödəyə bilməsi, tətbiq sahələri və s. haqqında istehlakçılara geniş məlumat verməyə çalışırlar. Bu mənada satışın həvəsləndirilməsi istehlakçılara zəruri məlumatlar çatdırmaqla onlarda məhsula tələbatın yaradılmasını, bu və ya digər məhsulun alışını maraqlandırmağı nəzərdə tutur.Satışın həvəsləndirilməsi üzrə həyata keçirilən tədbirlər təsir etmə xüsusiyyətinə görə 3 səciyəvi xarakterə malik olurlar:

4. Cazibədarlıq və məlumatlılıq. Onları təmin edən tədbirlər nəzər-diqqəti cəlb etməyə və istehlakçıları əmtəyə yaxınlaşdırmağa xidmət edir.

5. Bazarlığa sövqetmə. Bu cür tədbirlər alıcılar üçün xeyirli olan hər hansı bir güzəşt, imtiyaz və ya kömək təklif edilməsini nəzərdə tutur.

6. Bazarlıq etməyə dəvət. Bu cür tədbirlər aydın şəkildə tezliklə saziş bağlanmasının baş verməsini təmin etməyə yönəldilir.

2. Satışın həvəsləndirilməsi bu və ya digər məhsullara, xidmətlərə tələb yaratmağa, onların alışını maraqlandırmağa yönəldilən tədbirlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Bu zaman

280

müxtəlif məqsədlər güdülür və bir sıra vəzifələr yerinə yetirilir.

Satışın həvəsləndirilməsi prosesi özündə aşağıdakı vəzifələri birləşdirir:

6. Satışın həvəsləndirilməsinin məqsədlərinin mü əyyənləşdirilməsi;

7. Satışın həvəsləndirilməsi vasitələrinin seçilməsi;r;

8. Satışın stimullaşdırılması proqramının işlənib hazırlanması;

9. Satışın stimullaşdırılması proqramının həyata keçirilməsi;

10. Nəticənin qiymətləndirilməsi.

Satışın həvəsləndirilməsində müxtəlif məqsədlər güdülü. Onları adətən üç kateqoriyaya bölürlər:

- Strateji məqsədlə;

- Xüsusi məqsədlər;

- Fərdi məqsədlər.

Strateji məqsədlərə aşağıdakıları aid etmək olar:

- İstehlakçıların sayının artırılması;

- Məhsul satışının həcminin artırılması;

- Marketinq planında nəzərdə tutulmuş dövriyyə göstəricilərinə nail olunma səviyyəsinin yüksəldilməsi;

281

- Satış üzrə plan göstəricilərinin yerinə yetirilməsi.

MÖVZU 9.


İDARƏ EDİLMƏSİ

1. İdarəetmə - təşkilatın elə idarə edilməsidir ki, orada təşkilat insan potensialına əsaslanır, istehsal fəaliyyəti istehlakçıların tələblərinə istiqamətlənir, təşkilatdakı dəyişikliklərə çevik reaksiya verilir, mühitin çağırışlarına cavab verilir və rəqabət üstünlüklərinə nail olmağa imkan yaradan dəyişikliklər həyata keçirilir ki, bu da ümumi halda təşkilata uzunmüddətli perspektivdə davamlı olmağa və eyni zamanda öz məqsədlərinə çatmağa imkan verir.

2.Hazırki dövrdə idarəetmə mürəkkəbləşmiş bazar şəraitində uğurlu davamlılığın ən mühüm amilidir, lakin bununla belə, təşkilatların fəaliyyətlərində daimi olaraq strategiyanın mövcud olmadığını müşahidə etmək olar ki, bu da çox vaxt rəqabət mübarizəsində məğlubiyyətə gətirib çıxarır. İdarəetmənin olmaması, hər şeydən əvvəl, aşağıdakı iki formada təzahür edir:

3. Müəssisələr öz fəaliyyətlərini ona əsaslanaraq planlaşdırırlar ki, mühit ya ümumiyyətlə dəyişməyəcəkdir, ya da onda keyfiyyət dəyişiklikləri baş verməyəcəkdir.

4. Onlar fəaliyyət proqramlarını daxili imkanların və təşkilatın resurslarının təhlilindən başlayaraq işləyib hazırlayırlar. Belə yanaşmada tez-trez məlum olur ki, təşkilat öz məqsədlərinə nail olmaq iqtidarında deyildir,

282

belə ki, onlara nail olunması, prinsipial olaraq, müştərilərin imkan, arzi və tələbatlarından, habelə rəqiblərin davranışlarından asılıdır.

İdarəetmə imkanları qeyri-məhdud deyildir. İdarəetmədən istifadə edilməsi üzrə bir sıra məhdudiyyətlər mövcuddur:

5.O, gələcəyin dəqiq və müfəssəl mənzərəsini vermir. Təşkilatın gələcəyinin idarəetmədə formalaşdırılması arzu olunan təsviri – onun daxili və xarici mühitdəki vəziyyətinin müfəssəl təsviri deyil, daha çox təşkilatın gələcəkdə hansı vəziyyətdə olacağı, onun bazarda hansı mövqeyi tutacağı, hansı təşkilati mədəniyyətə sahib olacağı, hansı işgüzar qruplara daxil olacağı və s. haqqındakı istəkləridir.

6. O, ədalətli qaydada , prosedur və sxemlər dəsti kimi müəyyən oluna bilməz. İdarəetmə- biznes və ya menecmentin müəyyən fəlsəfəsi və ya ideologiyasıdır. Hər bir menecer tərəfindən o, əhəmiyyətli dərəcədə özünəməxsus şəkildə başa düşülür və reallaşdırılır.

2. İdarəetmənin beş qarşılıqlı əlaqəli idarəetmə prosesinin dinamik məcmusu kimi nəzərdən keçirmək olar. Ancaq hər bir prosesin, məntiqi olaraq, birbirlərindən çıxırlar. Ancaq hər bir prosesin yerdə qalanlarla dayanıqlı əks əlaqəsi, onlara və onların məcmusuna əks təsiri mövcuddur. İdarəetmə strukturunun mühüm xüsusiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir:

Mühitin təhlili

Mühitin təhlili adətən idarəetmənin ilkin prosesi hesab edilir. İstənilən idarəetmənin əsas rollarından biri

283

müəssisənin mühitlə qarşılıqlı fəaliyyətinin tarazlığının dəstəlkənməsidir.

İdarəetmə mühiti üç mühitin məcmusu kimi nəzərdən keçirilir:

- Makromühit;

- Birbaşa mühit;

- Təşkilatın daxili mühiti.

Xarici mühitin təhlili firmanın, əgər işləri uğurla həyata keçirirsə, nəyə ümüd bəslədiyinə və əgər o, mühitin törədə biləcəyi mənfi prosesləri vaxtında dəf edərsə, onu hansı çətinliklərin gözlədiyinə istiqamətlənir.

Makromühit təşkilatın xarici mühitdə mövcud olması üçün ümumi şəraitini yaradır. Makromühitin müxtəlif komponentlərini öyrənərkən, aşağıdakı iki məqamı nəzərə almaq çox vacibdir:

- Makromühitin bütün komponentləri bir-birilərinə güclü təsir göstərir;

- Makromühitin ayrı-ayrı komponentlərinin müxtəlif təşkilatlarda bir-birinə təsir dərəcəsi müxtəlifdir.

MÖVZU 10.BİRJA, YARMARKA –SƏRGİ VƏ HƏRRAC

(AUKSİON) TİCARƏTİNİN SPESFİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ

284

1. Birja - əmtəələrin, xammalın, qiymətli kağızların satışı ilə məşğul olan vaxtaşırı fəaliyyət göstərən topdan bazadır. Onlar bazar iqtisadiyyatının iqtisadi aləti rolunu yerinə yetirir və əmtəələrin, xammalın və qiymətli kağızların alışı və satışında azad bazar münasibətlərini formalaşdırırlar.

Birja termini latın sözü olub (bursa), “çanta” mənasını daşıyır. XV əsrdə Niderlandın iri ticarət mərkəzi Brüqqe şəhərində əldə məhşur dəlal və pul dəyişən Van der Bursanın evinin qarşısındakı meydanda xarici vekscellər əldə etmək və ticarət məlumatlarının mübadiləsi məqsədilə dünyanın müxtəlif ölkələrindən tacirlər yğılırdılar. Beləliklə, XV –XVI əsrlərdə birjalar Holandiyada, İtaliyada, İngiltərədə yaranmışdır. Birjaların çiçəklənməsi XIX əsrin ikinci yarısına təsadüf edir və istehsalını inkişafı və ticarət, nəqliyyat, rabitənin həcminin artması ilə bağlıdır. Rusiyada ilk birja I Pyotur tərəfindən 1703- cü ildə Sankt Peterburqda təsis edilmişdir. Keçmiş SSRİ- də Yeni İqtisadi Siyasət dövründə 100 qədər birya fəaliyyət göstərmiş, lakin1930- cu ildən onların fəaliyyəti dayandırılmışdı. İnzibati- amirlik sistemi dövründə əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı formal xarakter daşıdığına görə, əmtəə birjaları yox idi. Azərbaycan Respublikası da bu sistemə daxil olduğuna görə burada da eyni vəziyyət mövcud olmuşdur. Bazar iqtisadiyyatına qədəm qoyduqdan sonra respublikamızda da bazarın bu növü yaranmağa və inkişaf etməyə başlamışdır. Azad sahibkarlığın inkişafı və 2000- ci ildə “Əmtəə birjaları və birja ticarəti haqqında” Azərbaycan Respublikası qanununun qəbul edilməsi buna daha böyük təkan vermişdir.

Birjalar üçün standartlar üzrə (müəyyən edilmiş sortlar) və ya standart nümunələr üzrə (taxıl, qənd, yun,

285

pambıq, qəhvə, kauçuk, metallar) əmtəələrin kütləvi alqı-satqısı xarakterikdir.

Sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə birja ticarəti taxıl və digər kənd təsərrüfatı məhsulları, qənd, yun, qəhvə, kauçuk, neft, neft məhsulları, tikinti materialları, əlvan və qara metallar və digər əmtəə bazarlarının vəziyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir

2. Hərrac (latın sözündən götürülüb –mənası kütləvi ticarət formasıdır) əvvəlcədən yeri və vaxtı müəyyən edilmiş xüsusi və kütləvi xassəyə malik olan malların satışı üsuludur.

Hərrac (auksion) ticarəti- topdansatış və pərakəndə ticarətin elə bir növüdür ki, bu zaman satıcı mənfəət əldə etmək məqsədilə eyni bir vaxtda satışda iştirak edən bir neçə alıcı arasında birbaşa rəqabət prinsipindən istifadə edir.

Auksion – açıq hərrac zamanı elə malların satışıdır ki. onlar fərdi xüsusiyyətlərə və dəyərlərə malik olurlar. Onların açıq satışı müəyyən olunmuş yerdə və qabaqcadan qoyulan vaxtda həyata keçirilir.

“Kim çox” prinsipi ilə malların və digər dəyərlərin satış forması kimi auksionlar: əmtəə və valyuta auksionlarına bölünürlər. Auksionun əsas iştirakçılarına: dəyərlərin sahibi (satıcı), auksionun təşkilatçısı, alıcı aiddirlər. Auksion hərracını auksionist həyata keçirir və o, satışın keçirilməsi zamanı qiymətləri və yüksək qiymət təklif eyləyən alıcını elan etmək səlahiyyətinə malikdir.

Əmtəə auksionlarında incəsənət əsərləri, zərgərlik məmulatları, xəzlər, əntiq əşyalar və digər unikal, çox az-az rast gəlinən və yüksək tələb olunan mallar və digər

286

qəyərlər satılır. Auksionlar bir qayda olaraq, aşkar və yaxud qeyri-aşkar formada keçirilən qiymətin qalxmasına və qiymətin aşağı düşməsinə olan auksionlara bölünürlər.

3.Yarmarka ticarəti – qısamüddətli və vaxtaşırı təkrarlanan mal satışı olmaqla, istehsalat-texniki təyinatlı və geniş istehlak mallarının müayinədən keçirilməsi və nümunələrin seçilməsindən sora alqı-satqı aktlarının həyata keçirilməsi ilə başa vurulur.

Yarmarka ticarətin prinsipləri satış-sərgilərin, sərgi salonların təşkilati qurluşunun və funksional fəaliyyətinin əsasını təşkil etdikləri üçün yarmarka və sərgi yicarəti bir-biri ilə qarşılıqlı bağlantıda nəzərdən keçirilir.

Yarmarka ticarətinin xarakterik cəhətlərinə aşağıdakılar aiddirlər:

- Təqdim olunmuş nümunələr üzrə malların topdansatış ticarəti;

- Sövdələşmələrin dövrililiyi;

- Müddətin və satış yerinin qabaqcadan müəyyən edilməsi;

- Satıcıların və alıcıların eyni vaxtda və kütləvi olaraq iştirakı.

Bir qayda olaraq, yarmarkaların (sərgilərin) açılışı və keçirilməsi təsisçilərin yerli hakimiyyət orqanları ilə birgə qərarına əsasən həyata keçirilir.

287

4. Yarmarkalardan fərqli olaraq satış -sərgilər bir qayda olaraq, elmi mövzular və istiqamətlər üzrə sistemləşdirilir.

Dünyada hər il çox sayda tematik sərgilər keçilir. Onlardan daha tanınanı ekologiya problemləri üzrə Honnoverdə, metallurgiya və maşınqayırma məmulatlarının problemləri üzrə Düsseldorfda və s keçirilən sərgilərdir.

Satış sərginin məqsədi- yeni məhsul növlərinin, malların nümayişi, göstərilməsi və təqdim olunması və onların sonradan satışı üzrə ən müasir informasiyanın hazırlanmasından, potensial alıcılar ilə işgüzar əlaqələrin yaradılması üçün şəraitin təşkil olunmasından ibarətdir.

Satış sərgi-satışı təzə başlayan, həyat dövrəsinin başlanğıcında olan, tələbin olmamasından əsassız olaraq zərərə düşmə qorxusunun olması səbəbindən hələ kütləvi qaydada istehsal edilməyən ən müasir mallar bazarının sınaqdan çıxarılmasının məqsədəuyğun formasıdır.

Satış- sərginin fəaliyyətinin predmeti- yeni məhsul növləri ilə tanışlıq və bunlarla sövdələşmələrin bağlanılması üzrə xidmətlərin göstərilməsindən, həmçinin aparıcı alimlərin və müətxəssislərin cəlb olunması ilə kommersiya və elmi-texniki informasiyanın verilməsindən ibarətdir.

MÖVZU 11



288

1. Risk müasir idarəetmənin, kommersiya fəaliyyətinin qeyri-müəyyənlik şəraitində menecerlərin spesfik fəaliyyəti, onun variantlarının mürəkkəb seçimi ilə əlaqədar olan ən mühüm sahələrindən biridir. Hazırda dünya və yerli bazarlar getdikcə daha çox qeyri-stabil olur və gözlənilməz dəyişikliklərlə müşayiət olunurlar. Riskli biznes surətlə inkişaf edir. Bu şəraitdə riskli qərardan çəkinən menecer təşkilat üçün təhlükəli olur, onu durğunluğa, rəqabət qabliyyətliliyinin itməsinə gətirib çıxarır. Riskli situasiyalar zonasının genişlənməsi ilə, risk menecment idarəetmənin obyektiv zəruri və kifayət qədər əhəmiyyətli elementi, işgüzar uğurun ən mühüm ilkin şərti kimi çıxış edir.

Risk demək olar ki, bütün istiqamət və aspektləri ilə bağlı olan müxtəlif problemləri əhatə edən çox geniş anlayışdır. Bu sahədə kommersantın əsas vəzifələri ümumən məlumdur: aşağı, yüksək risk aşkar etmək, risk haqqında xəbərdarlıq edən tədbirləri işləyib hazırlamaq və həyata keçirmək, zərərə uğradıqda onun optimal əvəz olunması üçün tədbirlər görmək, risklərin təhlili və əvvəlcədən onlar haqqında xəbər verilməsi və s.

2. Riskin müəyyən edilməsi investisiya qərarlarının qəbulu zamanı xüsusilə vacibdir. Risk və qeyri-müəyyənlik şəraitində investisiya layihələrinin seçilməsi meyarları çox halda riskin dərəcəsindən asılı olur. Qərar rəhbərin fərdi olaraq riskə meyilliyi, habelə firmanın mövcud olduğu konkret situasiya ilə müəyyən edilir. Menecer yeni layihəni digər variantlarla və firma fəaliyyətinin artıq yoluna qoyulmuş növləri ilə qarşılıqlı əlaqədə nəzərdən keçirilir. Riskin azaldılması məqsədilə elə əmtəələri seçmək lazımdır ki. onlar üzrə tələb əks istiqamətlərdə dəyişsin, yəni bir əmtəə üzrə tələb artdıqda, digər əmtəə üzrə tələb azalsın və ya əksinə.

289

Lakin heç də hər bir risk diversfikasiyanın köməyilə azaldıla bilinmir. Sahibkarlığa yüksəlişin və ya böhranın gözlənilməsi, bank faizi dərəcəsinin hərəkəti və s. kimi makroiqtisadi amillər təsir göstərir. Menecer belə proseslərlə şərtlənən riski istehsalın diversfikasiyanın köməkliyi ilə azalda bilmir.Müəssisədə idarəetmə qərarlarının qəbulu riskin bütün növlərinin sıx əlaqələndirilməsini nəzərdə tutur, amma menecerin hətta ən düz hesab edilən proqnozları belə firmanın özündən asılı olmayan gözlənilməz və əvvəlcədən müəyyən edilə bilinməyən şəraitlər üzündən qeyri-real ola bilər: iqtisadi toqquşmalar, müştərilərin zövqlərində kəskin dəyişikliklər, rəqiblərin gözlənilməz hərəkətləri, tətillər, yeni dövlət qərarları. Buna görə də qeyri-əlverişli hadisələrin baş verməsi halı üçün ehtiyat vəsaitləri, istehsal gücləri, xammal və hazır məhsul hesabına mənfi nəticələrin azaldılmasının mümkünlüyü nəzərdə tutulur, fəaliyyətin yenidən istiqamətləndirilməsi üçün maddi təmin olunmuş planlar işlənib hazırlanır.

MÖVZU 12.


FORMA VƏ METODLARI

1. Hesablaşmaların müəssisələr tərəfindən ya nəqd pulla, ya da nəqdsiz ödəmələr yolu ilə həyata keçirilir.

Öz təşkilati-hüquqi formalarından və fəaliyyət sferalarından asılı olmayaraq müəssisələr sərbəst pul vəsaitlərinin banklarda saxlamağa borcludurlar.

290

Təşkilatlar digər müəssisələrlə öhdəliklər üzrə hesablaşmaları, bir qayda olaraq, bank vasitəsilə nəqdsiz qaydada həyata keçirirlər və ya Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq Milli Bank tərəfindən müəyyən edilmiş nəqdsiz hesablaşmaların digər formalarını tətbiq edirlər.

Hesablaşmaları nəqd pulla həyata keçirmək üçün hər bir təşkilatın kassası olmalı və müəyyən edilmiş formada kassa kitabı açılmalıdır.

Əhali ilə hesablaşmaların həyata keçirildiyi zaman təşkilatlar tərəfindən nəqd pulun qəbulu mütləq qaydada nəzarət-kassa aparatının tətbiqi ilə aparılmalıdır.

Təşkilatların banklardan aldıqları nəqd pullar çekdə göstərilən məqsədlərə sərf edilməlidir.

Kassa əməliyyatlarının aparılması kassirə həvalə olunur və o qəbul etdiyi dəyərlərin saxlanmasına görə tam maddi məsuliyyət daşıyır.

Kiçik təsərrüfat xərclərini ödəmək, ezamiyyət üçün avans vermək və digər xırda ödəmələri həyata keçirmək üçün kassada bankın müəyyən etdiyi limit daxilində kiçik pul məbləğləri saxlamaq olar. Yalnız müəssisənin işçilərinə əmək haqqı, müvəqqəti işsizlik üzrə müavinətlər, təqaüdlər və pul mükafatları verildiyi dövrdə 3 iş günü müddətində kassada müəyyən edilmiş limitdən artıq pul saxlamağa icazə verilir.

2. Nəğdsiz hesablaşmalar banklarda müştərilərin hesablaşma, cari və valyuta hesabları, müxabir hesabları sistemi üzrə müxtəlif banklar arasında, qarşılıqlı tələblərin klirinq məğbulu üzrə hesablama palataları vasitəsilə, həmçinin nəğd pulu əvəz edən veksel və

291

çeklərin köməyi ilə nəqdsiz köçürmələr yolu ilə həyata keçirilir.

Nəqdsiz hesablaşmaları əsasən, bank, kredit və hesablaşma əməliyyatları vasitəsilə həyata keçirirlər. Nəqdsiz formada hesablaşmalar pul tədavülü xərclərini əhəmiyyətli dərəcədə azaltmağa, nəqd pul vəsaitlərinə olan tələbatı aşağı salmağa imkan verir, həmçinin onların daha etibarlı qorunmasını təmin edir.

Nəqdsiz hesablaşmaları əmtəə və qeyri-əmtəə əməliyyatları üzrə həyata keçirirlər. Əmtəə əməliyyatlarına xammalın, materialların, hazır məhsulun və s. alqı-satqısını, qeyri-əmtəə əməliyyatlarına isə - kommunal idarələri, elmi-tədqiqat təşkilatları, təhsil müəssisələri ilə və s. hesablaşmaları aid edilir.

Əmtəə əməliyyatlarını nəqdsiz hesablaşmaların bu formalarından istifadə etməklə həyata keçirirlər: ödənc tapşırıqları- tələbnamələr, ödənc tapşırıqları, akkreditivlər, plan ödəncləri qaydasında çeklərlə, qarşılıqlı tələblərin məğbuluna əsaslanan veksellərdən istifadə etməklə.

Malgöndərənin və alıcının yerləşdiyi məkandan asılı olaraq nəqdsiz hesablaşmaları şəhərlərarası və şəhərdaxili hesablaşmalara ayırırlar. Şəhərlərarası hesablaşmalara müxtəlif yaşayış məntəqələrində yerləşən bank idarələri tərəfindən xidmət göstərilən müəssisələr arasındakı hesablaşmalar, şəhərdaxili hesablaşmalara isə eyni yaşayış məntəqəsində yerləşən bir və ya iki bank idarəsi tərəfindən xidmət göstərilən təşkilatlar arasındakı hesablaşmalar aid edilir.

3. Hesablaşmaların bir forması müqavilədə müəyyən edildiyi hallarda tətbiq olunur. Hesablaşmaların

292

akkreditiv formasının xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, ödəniş sənədlərinin ödənilməsi malgöndərən tərəfindən əmtəələr yükləndikdən dərhal sonra onun yerləşdiyi məkanda həyata keçirilir.

Akkreditiv – xüsusi hesab açılması barədə alıcının bank şöbəsinin malgöndərənin bank şöbəsinə tapşırığıdır. Bu hesabdan akkreditiv ərizəsində nəzərdə tutulmuş şərtlərlə və ərizədə göstərilən məbləğ civarında malgöndərənin haqqı dərhal ödənilir. Hər bir akkreditiv yalnız bir malgöndərənlə hesablaşmalar üçün nəzərdə tutulur və müqavilədə göstərilən müddət ərzində qüvvədə olur və yalnız malgöndərənin və alıcının razılığı ilə uzadıla bilər.

Akkreditivlər üzrə ödəmələri onun qüvvədə olduğu müddətdə malgöndərənin bankında malgöndərən tərəfindən əmtəələrin yüklənməsini təsdiq edən hesabların reyestri və nəqliyyat və ya qəbul-təhvil sənədləri təqdim olunduqdan sonra akkreditivin tam mabləğində və ya hissə-hissə həyata keçirilir. Hesabların reyestri malgöndərən tərəfindən ona xidmət göstərən bank müəssisəsinə, bir qayda olaraq, əmtəələrin yükləndiyi gündən bir gün sonra təhvil verilməlidir.

MÖVZU 13.



293

1. Lizinq, iqtisadi mənada material və pul formasında birbaşa investisiyaların köməyilə müəssisənin texniki cəhətdən yenidən silahlanmasını və elmi –texniki tərəqqinin sürətləndirilməsini təmin edən mülkiyyət münasibətləri kompleksidir.

Lizinq –özünə üç növ təşkilati iqtisadi münasibəti daxil edən sahibkarlıq fəaliyyəti sistemidir. Lizinq münasibətlərinin sosial əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar sahibkarlara istehsal vasitələrindən fəal şəkildə istifadə etməyə imkan yaradır, onların əmək fəallığını və yaradıcılıq imkanlarını stimullaşdırır. Lizinq münasibətləri mexanizmi hüquqi, maliyyə və təşkilati-texniki münasibətlər əsasında qurulur.

Sistemli iqtisadi böhran və bütün növdən olan investisiya resurslarının çatışmaması lizinqdən hazır məhsulun əlavə satış kanalı kimi istifadə olunmasını zəruri və optimal edir.

Müasir tarixdə “lizinq” anlayışından ilk olaraq 1877-ci ildə, “Bell” telefon kompaniyasının özünün istehsal etdiyi telefonları satmaq yox, onları icarəyə vermək qərarına gəldiyi zaman istifadə olunmuşdur.

İlk lizinq birliyi 1952-ci ildə San-Fransiskoda (ABŞ) yaradılmış və “Yunayted steyts lizinq korporeyşn” adını almışdır. Amerikan lizinqin atası bu kompaniyanın prezidenti Henri Şonfeld hesab olunur.

ABŞ- da lizinq maliyyə-lizinq birlikləri sayəsində iqtisadi fəaliyyətin effektiv alətinə çevrildi. Lizinq müqavilələrinin çoxvariantlığı investisiya vəsaitlərinin əldə edilməsi və onlardan istifadə olunması yollarını əhəmiyyətli dərəcədə diversifikasiya etməyə imkan yaratdı.

294

2.Kommersiya konsessiyası (françayzinq) müqaviləsi ondan ibarətdir ki, sahubkar özünün firma vasitələrindən: firma adından və kommersiya işarələrindən, əmtəə nişanından, xidmət nişanından, müəyyən mükafatla digər sahibkara fəaliyyətində istifadə etmək hüququnu, qorunan kommersiya informasiyasını verir, həmçinin məsləhət verməyi və biznesin təşkilində yardım edilməsini öhdəsinə götürür.

Kommersiya konsessiyasının mənası –hüquqa malik olanın işgüzar adından və kommersiya təcrübəsindən istifadə etməklə istifadəçi-müəssisənin mənfəətiniartırmaq üçün ona əlverişli şərait yaradılmasından ibarətdir.

Kommersiya konsessiyası müqaviləsinin iştirakçıları kimi kommersiya təşkilatları, həmçinin hüquqi şəxs olmayan fiziki şəxslər çıxış edə bilərlər.

Kommersiya konsessiyası müqaviləsi aşağıdakı əsas növlərdə ola bilər:

- istehsalat – malların istehsalının inkişaf etdirilməsi və onların yeni bazarlara yeridilməsi üçün;

- satış istehsalçının nəzarətində olan geniş şaxələnmiş şatış şəbəkəsinin yaradılması üçün;

- ticarət-hüquqi cəhətdən müstəqil olan firma mağazalarının açılması üçün;

- xidmət sahəsində - hüquqi cəhətdən müstəqil olan mehmanxana, restoran, emalatxana şəbəkələrinin açılması üçün və s.

- 3.Faktorinq- komissiyanınmüxtəlif növlərindən biridir.

- Faktorinqin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bank və yaxud ixtisaslaşdırılmlş təşkilat ( faktorinq firma və yaxud faktor) satıcı-müəssisələrdən alıcı-

295

müəssisələrin borclarını alır (ilk növbədə, alıcıların göndərilmiş malların, görülmüş işlərin və ya xidmətlərin ödənişi üzrə öhdəlikləri) və onları satıcıya faktiki göndəriş və yaxud yerinə yetirilməyə əsasən ödəyir. Sonradan faktor bu borcları birbaşa borclu müəssisələrdən alır.

- Öz xidmətlərinə görə faktor satıcıdan (müştəridən) komissiyon muzdunu alır ki, buraya kredit resurslarından istifadəyə görə faiz dərəcəsi daxil edilir. Bundan başqa, faktor onunla qazanır ki, onun ədə etdiyi borc öhdəlikləri bu borcların alış qiymətindən yüksək olur.

- Faktorinqin icrası üçün bir neçə il müddətinə müqavilə bağlanır.

- Faktorinq müqaviləsində müştərinin faktora müəyyən borcları güzəştə gedir. Faktor öz üzərinə gələcək borcların ödəniş qabiliyyətinin yoxlanılmasını götürür, bundan sonra isə onlara müəyyən limit daxilində kredit verilməsinə razılıq verir. Bu limit daxilində faktor öz üzərinə ödəməməyin riskini götürür.

- Kredit öhdəliyinin keçməsi borcluya çatdırılır, bundan sonra o, özünün maliyyə problemlərini satıcı ilə deyil, faktorinq firmailə həll edir.

- Komissiya kommersiya fəaliyyətinin vacib formalarından biridir.

- Kom issiyanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, ticarət müəssisəsi (komisyonçu) adlanan bir tərəf, komitent adlanan digər tərəfin tapşırığına əsasən öz adından və komitentin hesabına sövdələşmələri həyata keçirməyi müqavilə ilə öz öhdəsinə götürür.

- Bu zaman komissiya müqaviləsi ilə əldə olunan hüquq və öhdəlikləri komisyonçu, hətta komitent

296

üçüncü şəxslə birbaşa münasibətə girdiyi zaman özündə saxlayır.

- Komissiya müqaviləsi, bir qayda olaraq, müəyyən müddətə bağlanılır və komisiyonçuya tapşırılan sövdələşmələrin həyata keçirilməsi hüququnun digərlərə verilməməsi haqqında komitentin öhdəliyini özündə əks etdirir.

- Komisyonçu komissiya üzrə öz xidmətlərinə görə komitentdən komisyon muzdu alır, bundan başqa sövdələşmənin üçüncü şəxs tərəfindən düzgün və vaxtında yerinə yetirilməsinə görə öz üzərinə zəmanət götürməklə əlavə haqq ala bilər.

- Əgər haqqın ölçüsü və onun şərtləri komissiya müqaviləsi ilə nəzərdə tutulmayıbsa, müqavilənin yerinə yetirilməsi oxşar xidmətlərə görə, adətən alınan haqq səviyyəsində ödənilir.

- Əgər komissyon müqaviləsi komitentin günahı ucbatından yerinə yetirilməyibsə, komisyonçu komisiyon muzdunun alınması, həmçinin məruz qaldığı xərclərin haqqının ödənişi hüququnu saxlayır.

MÖVZU 14.


KOMMERSİYA İŞİ

1. Alqı işi ticarətdə kommersiya fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. Mahiyyət etibarıilə, kommersiya işi burdan başlayır. Alıcıya əmtəənin satışından əldə etmək üçün, zəruri əmtəələrə malik olmaq lazımdır. Qeyd olunduğu kimi, əmtəə tədavülünün əsas funksiyası dəyərin formasının dəyişilməsində öz əksini tapır.

297

P-Ə və Ə-P

Bu formula ticarətdə kommersiya işinin mahiyyətini açır:

Müəyyən məbləğ pul vəsaitlərinə malik olan sahibkar əmtəələri alır və sonradan onları sataraq yenidən müəyyən artımla pul vəsaitlərinə çevirir. Əmtəə tədavülünün əsas funksiyasına istinad edərək, belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, ticarətdə kommersiya işi sonradan satmaq məqsədilə əmtəələrin alışından başlanır.

Öz iqtisadi təbiətinə görə alqı, ticarət müəssisələri və ya fiziki şəxslər tərəfindən alınmış əmtəələrin sonradan satılması məqsədilə həyata keçirilən topdan və ya xırda topdan maldövriyyəsini təşkil edir. Düzgün təşkil olunmuş topdan alış əhalini təchiz etmək üçün pərakəndə satış şəbəkəsində zəruri əmtəə çeşidinin formalaşdırılmasına, alıcı tələbatının tələblərinə uyğun olaraq əmtəə istehsalçılarına təsir etməyə, həmçinin ticarət müəssisəsinin işinin səmərəliliyini təmin etməyə imkan verir.

2. Əmtəələrin göndərilməsi barədə topdan yarmarkalarda müqavilənin bağlanması topdan alışın ən mütərəqqi formasıdır.

Topdan yarmarkalarda əmtəələrin satışı-alışı topdan ticarətin ən köhnə formalarından biridir. Respublikamızda topdan yarmarkalar hələ inqilabdan əvvəlki dövrlərdə keçirilirdi. Mərkəzləşdirilmiş planlı iqtisadiyyat dövründə bu cür yarmarkaların keçirilməsi 60-cı illərdeə geniş yayılmağa başlamışdır. Lakin sonralar topdan yarmarkalar daha çox inzibati-direktiv xarakter almağa başladı – onları dövlət idarə orqanları

298

təşkil edirdi; onların keçirilməsi qaydaları ciddi reqlamentləşdirilirdi.

Bazar iqtisadiyyatına keçidin ilk mərhələsində kommersiya məqsədlərinə daha çox ticarət-vasitəçi strukturlar – daim fəaliyyətdə olan əmttə birjaları uyğun gəlirdi. Lakin sonralar topdan yarmarkalar öz əvvəlki əhəmiyyətini bərpa etməyə və rolunu artırmağa müvəffəq oldular. Yarmarka ticarətinin əsas məqsədi - əmtəələrin topdan satışı və alışı, satıcılarla alıcılar arasında birbaşa müqavilələrin və ya kontraktların bağlanmasıdır. Topdan yarmarkalar ticarət təşkilatlarının çeşid və keyfiyyətə görə əmtəə istehsalına təsirini gücləndirir, müqavilələrin bağlanması prosesini sürətləndirir, belə ki, malgöndərənlər və alıcılar birbaşa kontaktda olurlar.

Bazar iqtisadiyyatında beynəlxalq və ümumdövlət miqyaslı həmçinin regional əhəmiyyətli topdan yarmarkalar geniş yayılmışdır. Beynəlxalq və ya ümumdövlət topdan yarmarkalarda beynəlxalq kompaniyalar yaxın və uzaq xaricidən malgöndərənlər iştirak edirlər. Bu yarmarkaları dövlət idarəetmə orqanları, həmçinin iri kommersiya strukturları təşkil edirlər.

3.Ərzaq məhsullarının dövlət mərkəzləşdirilmiş topdan ticarətinin ləğvi, topdan və pərakəndə satış ticarət müəssislərinin özəlləşdirilməsi, kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının istehlakçılara doğru irəlilədilməsinin mövcud sisteminin dağıdılmasına gətirib çıxartdı. Bir çox ərzaq və meyvə-tərəvəz bazarları sənaye məhsullarının satışı ilə məşğul olmağa başladılar, kənd təsərrüfatı istehsalçıları öz məhsullarının reallaşdırılması problemi ilə üzləşdilər. Ərzaq məhsulları ticarətinin dövlət tənzimlənməsinin olmadığı bir vaxtda emaledici

299

sənayenin və pərakəndə ticarətin lokal inhisarçılığı güclənməyə başladı, bu isə ərzaq məhsullarının pərakəndə qiymətlərinin artmasına, adambaşına düşən mühüm ərzaq məhsullarının pərakəndə qiymətlərinin artmasına, adambaşına düşən mühüm ərzaq məhsullarının istehlakının kəskin azalmasına səbəb olmuşdu.

Bazar iqtisadiyyatı şərtlərinə uyğun gələn yeni bölgü sisteminin olmamsı, bu sahədə müasir marketinqin tətbiq edilməməsi qeyri-sivil bazar mühitinin formalaşmasına səbəb oldu, bu da özünü maklerlərin, brokerlərin komissionerlərin, küçə ticarətçilərinin sistemsiz fəaliyyətlərində büruzə vermişdi və bu da ərzaq məhsullarının topdan satışının və əmtəə hərəkətinin təşkilində neqativ fəsadlara gətirib çıxarmışdır. Ölkənin ərzaq təminatı problemi ərzaq məhsullarının və kənd təsərrüfatı xammalının topdan ticarətinin və əmtəə hərəkətinin təşkilinin yeni yollarının tapılmasını tələb edirdi.

MÖVZU 15.



1. Bazar münasibətləri şəraitində yalnız əmtəə satışı topdan müəssisələrin əsas funksiyası kimi nəzərdən keçirilə bilməz.Topdan ticarətin səmərəliliyi topdan müəssisələrin öz müştərilərinə - əmtəə alıcılarına və malgöndərənlərə göstərdiyi xidmətlərin kəmiyyəti və keyfiyyəti ilə də xarakterizə olunur.

300

Əmtəə hərəkətinin şəraitindən və bazar münasibətləri iştirakçılarına göstərilən informasiya kommersiya xidmətindən asılı olaraq topdan ticarət xidmətlərinin tərkibi və növləri çox müxtəlif ola bilər.

Topdan müəssisələrin fəaliyyətinə əmtəələrin reallaşdırılması funksiyası ilə yanaşı, geniş dairəli xidmətlər də daxil edilir ki, bu xidmətlər də həm malgöndərənlər- əmtəə istehsalçıları, həm də pərakəndə ticarət müəssisələri tərəfindən ödənilir. Bu şəraitdə topdan müəssisələrin maliyyə vəziyyəti təkcə topdan və digər dövriyyənin səviyyəsindən deyil, həmçinin malgöndərənlərə və əmtəə alıcılarına göstərdikləri xidmətlərin kəmiyyətindən və keyfiyyətindən də asılı olacaq.

Topdan müəssisələr alıcı müştərilərə aşağıdakı xidmətləri göstərməlidirlər;

-Tələb və tələbatın qiymətləndirilməsi;

- İstehsal çeşidinin ticarət çeşidinə çevrilməsi (markalanma, qablaşdırma, sortlaşdırma, çəki qablaşdırılması və s.)

- Əmtəə ehtiyatlarının saxlanılması;

- Əmtəələrin çatdırılması;

-Alışın kreditləşdirilməsi;

Malgöndərən – müştərilərə münasibətdə topdan ticarətin xidmətləri bunlardan ibarət olmalıdır:

- Kommersiya fəaliyyətinin mərkəzləşdirilməsi;

301

- Əmtəəyə mülkiyyət hüququnun ötürülməsi prosesinin dəstəklənməsi;

- Əmtəə hərəkəti prosesinin investisiya təminatı və s.

- Əmtəələrin göndərilməsi barədə topdan yarmarkalarda müqavilənin bağlanması topdan alışın ən mütərəqqi formasıdır.

- Topdan yarmarkalarda əmtəələrin satışı-alışı topdan ticarətin ən köhnə formalarından biridir. Respublikamızda topdan yarmarkalar hələ inqilabdan əvvəlki dövrlərdə keçirilirdi. Mərkəzləşdirilmiş planlı iqtisadiyyat dövründə bu cür yarmarkaların keçirilməsi 60-cı illərdə geniş yayılmağa başlamışdır. Lakin sonralar topdan yarmarkalar daha çox inzibati-direktiv xarakter almağa başladı – onları dövlət idarə orqanları təşkil edirdi; onların keçirilməsi qaydaları ciddi reqlamentləşdirilirdi.

- Bazar iqtisadiyyatına keçidin ilk mərhələsində kommersiya məqsədlərinə daha çox ticarət-vasitəçi strukturlar – daim fəaliyyətdə olan əmttə birjaları uyğun gəlirdi. Lakin sonralar topdan yarmarkalar öz əvvəlki əhəmiyyətini bərpa etməyə və rolunu artırmağa müvəffəq oldular. Yarmarka ticarətinin əsas məqsədi - əmtəələrin topdan satışı və alışı, satıcılarla alıcılar arasında birbaşa müqavilələrin və ya kontraktların bağlanmasıdır. Topdan yarmarkalar ticarət təşkilatlarının çeşid və keyfiyyətə görə əmtəə istehsalına təsirini gücləndirir, müqavilələrin bağlanması prosesini sürətləndirir, belə ki, malgöndərənlər və alıcılar birbaşa kontaktda olurlar.

- Bazar iqtisadiyyatında beynəlxalq və ümumdövlət miqyaslı həmçinin regional əhəmiyyətli topdan

302

yarmarkalar geniş yayılmışdır. Beynəlxalq və ya ümumdövlət topdan yarmarkalarda beynəlxalq kompaniyalar yaxın və uzaq xaricidən malgöndərənlər iştirak edirlər. Bu yarmarkaları dövlət idarəetmə orqanları, həmçinin iri kommersiya strukturları təşkil edirlər.

Ədəbiyyat siyahısı


2. Коммерческое дело М. Экономика. Учебник, 1992.

3. Azərbaycan konstitusiyası. Bakı, 1995.4. Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında Azərbaycan

Respublikası qanunu. 15 dekabr 19992. 5. Xüsusi razılıq (lisenziya) tələb olunan fəaliyyət

normalarının siyahısının təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı.

6. Müəssisələr haqqında Azərbaycan respublikası qanunu. 4 oktyabr 1997, 01.07.1994.

7. Azərbaycan Respublikasında olan mülkiyyətin özlləşdirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası qanunu. 07.01.1993.

8. Kiçik sahibkarlara dövlət köməyi haqqında Azərbaycan Respublikası qanunu. 4 iyun 1999.


10. Hacıyev Ş. H. Xalq istehlak mallarının əhali tələbinə proqnozlaşdırılması. Bakı, Azərnəşr, 1989

303


12. Лайс Г.Маркетинг. М. Машиност. 199213. Данилов Е.Н. НТВ в торговле: социально –

экономические аспекты. М. «Знание», 198614. Коровкин Г.Н. Совершенствование

товародвижение на индустральной основе. М. «Знание», 1987.

15. Ələsgərov F.N. İstehlak malları bazarı: idarəetmə formaları və metodları. Bakı “Azərnəşr”, 1993

16. Məmmədov T.S. Ələkbərov Ə.Ə., Məmmədov M.Q. Ərzaq malları ticarətinin təşkili. Bakı, “Maarif” , 1991.

17. İ.Ə.feyzullabəyli. Real bazara doğru. Bakı, “Azərnəşr”, 1993

18. F.Kotler. Marketinqin əsasları. 1992.19. Ə. Əlirzayev. Azərbaycan iqtisadiyyatının

inkişafının konsepsiyası və proqramı. Bakı, 1999.20. Ancoff U. Gələcək korporasiyanın

planlaşdırılması. M. 1989.21. Levşin F.M. Dünya əmtəə bazarlarının

konyukturası: spesifik və varislik M.1992.22. Nestereko V.A. Bazar infrastrukturu. Kişinyev,

1990.23. Kembel R., Makkonel, Stenli L Bryu:

Ekonomiks. 1-2-ci cildlər. M. 1992.24. Şonberqer. R. İstehsalın idarəedilməsinin yapon

metodları. İqtisadiyyat. 1988.25. Novikov P.S. Mal hərəkəti və xalq istehlakı


26. Sənaye mallarının marketinqi. Tərəqqi. 1992.27. Pinin S.İ. Beynəlxalq ticarətdə qiymətqoyma.

Beynəlxalq münasibətlər nəşriyyatı. 1980.

304

28. Ərzaq mallarının satıcılarının məlumat kitabçası. M. Ali məktəb. 1991.

29. Əmtəəşünasın məlumat kitabçası. Qeyri-ərzaq malları. M.İqtisadiyyat. 1990.

30. P.S. Zavyalov, V.İ.Demidov. Müvəffəqiyyətin düsturu: marketinq. M.Beynəlxalq münasibətlər, 1991.

31. Harri Karter. Səmərəli reklam. M. tərəqqi, 1991.32. Qerçıkova İ.Q. Marketinq və beynəlxalq

kommersiya işi. M. Xarici ticarət nəşriyyatı. 1991.

33. İ.Ə. Feyzullabəyli, E.İ.İbişov, H.A. İsrafilov. Beynəlxalq ticarət işi. Bakı, 2001.

34. A.Bordevin. Lizinq və vergi hüququ. M., 1990.35. K.K Səmərəli ticarətin metodları. M.,

İqtisadiyyat, 1997.36. S.H. Məmmədov. Maliyyə. Bakı, 1999.37. Azərbaycan Respublikası gömrük məcəlləsi.

Bakı, 2003.

305

KOMMERSİYA ÜZRƏ LÜĞƏTVƏ TERMİNLƏR

-A-

Aviza Qarşılıqlı hesabda baş verən dəyişikliklər haqqında xəbərdarlıq

Avuar Xarici banklarda saxlanılan vəsait

Aksiz Malın qiymətinə daxil edilən və alıcı tərəfindən ödənilən dolayı vergi

Aksiya Səhmdar cəmiyyət tərəfindən verilən qiymətli kağız

Arbitraj Bir mənası təsərrüfat məhkəməsi

Assosiasiya Müəyyən prinsiplər əsasında müəssisələrin birləşməsi

Audit Formasından asılı olmayaraq müəssisələrdə aparılan yoxlama təftişi

Auksion Hərrac, açıq şəkildə satış

Agent Hüquqi və ya fiziki şəxs olub, başqa şəxsin hesabına və onun maraqları çərçivəsində vasitəçi kimi

306

çıxış edir. Agent eləcə də imza etmək hüquqi olmadan sazişlərin hazırlanmasını həyata keçirir. Bir qayda olaraq agent öz fəaliyyətini tapşırıq verən şəxs və agent arasında razılaşdırılmış haqq hesabına həyata keçirir.

Antiinhisar qanunçuluğu Bazar iqtisadiyyatı ölkələrdə, rəqabət mühitinin mühafizə edilməsi üçün, inhisarçılığın və haqsız rəqabətin qarşısını alan hüquqi aktlar kompleksidir.

-B-

Balans Müəssisənin aktiv və passivi arasında nisbəti pul vasitəsilə göstərən sənəd

Bartet saziş Məhsul mübadiləsinin pulsuz həyata keçirildiyi ticarət sövdələşməsi növü. Bu zaman ödəniş mal formasında həyata keçirilir. Bu növ sövdələşmədə tərəflər arasında ya mübadilə olunacaq eyni tipli malların miqdarı göstərilir, yaxud da onların qarşılıqlı dəyərləri razılaşdırılır.

Bazis qiyməti Danışıq yolu ilə alıcı və satıcı arasında iri partiyualarla mal alışı üzrə razılaşdırılan qiymət

Biznes 1) Gəlir gətirən təsərrüfat subyekti növü; 2) müəyyən risk nəticəsində mənfəət gətirən iqtisadi fəaliyyət

Biznes plan Nəzərdə tutulmuş layihənin əsaslandırılmasında lazım olan investisiyaların, potensial tərəfdaşların və yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin cəlb edilməsi nəticəsində problemlərin əsas həlli yolları əks olunan sənəd.

307

Bazar qiyməti Bazarda satılanmalların dəyərinin pulla ifadəsi. Bu qiymət birbaşa bazarın konyuktur vəziyyətindən asılıdır.

Bazar infrastrukturu Əmtəə iqtisadiyyatının zəruri atributu, özündə təsərrüfatın bir sıra, eləcə də qeyri-istehsal sahə və sfera kompleksini birləşdirib, bazar şəraitində təkrar istehsal prosesinin təmin edilməsinə şərait yaradır

Bazarın konyukturu Müəyyən bir dövr mallara, xidmətə və digər işlərə tələblə-təklifin nisbətini xarakterizə edən bazar vəziyyəti

Beynəlxalq ticarət razılaşmaları Razılaşdırılmış miqdarda mal vahidlərinin alışı və satışı və ya tərəflərin razılığına əsasən göstərilən xidmətlərə görə müxtəlif ölkələrdə yerləşən iki və ya daha çox hüquqi tərəflər arasında bağlanmış müqavilə, saziş və ya ticarət razılaşması

-D-

Debet Müəssisənin digər müəssisəyə borcu, xərc Deklarasiya Dövlət qurumlarına təqdim edilən, özündə müəyyən göstəriciləri əks etdirən sənəd

Dempinq Rəqibə qarşı yönəldilmiş süni surətdə qiymətin aşağı salınması

Denominasiya Pul vahidində baş verən dəyişikliklərin möhkəmlənməsi

Depozit Pulun banka saxlanılmaq üçün şəxs tərəfindən verilməsi

308

Denososiya Hər bir müqavilənin pozulması haqda rəsmi xəbərdarlıq

Dəllal Öz hesabına və öz adından vasitəçilik funksiyasını həyata keçirən sahibkar, daha çox kiçik topdansatış, pərakəndə və birja ticarətində rast gəlinir

Dividend Səhmdarların səhmlərdən aldığı gəlir

Devalvasiya Digər ölkələrin valyutasına nisbətən milli valyuta

Dezevuarsiya Fəaliyyətinə razılıq verilmiş şəxsin fəaliyyəti ilə razılaşma və ya həmin şəxsin fəaliyyət hüququndan mərhum edilməsi

Diler Öz hesabına və öz adından ticarət vasitəçiliyini həyata keçirən hüquqi və ya fiziki şəxs. Malların satış sistemində diller öz fəaliyyəti ilə sonuncu alıcıya maksimum yaxın olur

Distibütor Malların son istehlakçıya satmaq məqsədilə alan müstəqil topdansatış vasitəçisidir. Distibütor ilə onun sifarişçisi arasında münasibətlər müqavilə əsasında qurulur.

Dövlət tənzimlənməsi Bu və ya digər iqtisadi proseslərin təmin edilməsi və qorunması, onların dəyişməsi üçün dövlətin iqtisadi metodlar sistemi vasitəsilə təsir forması

-E-

Embarqo Ölkəyə mal ixracı və idxalına qoyulan qadağa

Emissiya Pul və qiymətli kağız buraxılışı

309

-F-

Faks (telefaks) Təsvirin (mətnin) məsafəyə ötürülməsi

Faktorinq Maliyyə kommersiya xidməti, bank istehsal edilən malın dəyərini qabaqcadan ödənilib, mallar alıcıya daxil olarkən alıcıdan pulun alınması

Fond birjası Əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş qaydalara əsasən müntəzəm olaraq qiymətli kağızlarla ticarətin təşkili formasıdır. Bir qayda olaraq onun fəaliyyəti iqtisadiyyata uzunmüddətli investisiya qoyuluşlarının və hökümətin digər proqramlarını müəyyənləşdirmək üçün vəsaitlərini səfərbər edir.

Fors-major Sazişin yerinə yetirilməsinə imkan verməyən şərait

Fuçers İcra müddəti müəyyən olunmuş kontrakt

Fraxt Nəqliyyat sahibinə yükün və ya sərnişin daşımaq üçün ödənilən haqq

Firma Xidmət və məhsul istehsalı ilə məşğul olan təşkilat

-G-

Gömrük deklarasiyası Malların idxal və ixracı zamanı gömrük rəsmi sənədləşdirilməsi üçün yük sərəncamının yazılı müraciəti

- H-

Hedjinq Fyuçers birjalarında qiymətlərin xoşagəlməz dəyişikliklərindən sığorta olunması məqsədilə aparılan əməliyyatlara deyilir.

310

-X-

Xayrinq Lizinq formasında əmlakın ortamüddətli icazəsi

Xəzinə bileti Kağız pul

-İ-

İdxal Xaricdə istehsal olunmuş malların ölkəyə gətirilməsi.

İxrac Ölkədə istehsal olunmuş malların hər hansı ölkə hüdudlarına çıxarılması. İxraca BMT-nin humanitar kömək xətti aparılan, yarmarkalara, sərgilərə aparılan malların ayrı-ayrı ölkələrin ərazisindən tranziti aid edilmir.

İmic Müsbət obraz

İxrac razılaşmaları Xarici kontragentin mülkiyyətinə keçən ixracatçı ölkədə istehsal olunmuş malların və ya xidmətlərin xaricə aparılması və orada satılması ilə əlaqədar olan kommersiya fəaliyyəti.

İnvestisiya Sərmayə, gəlir əldə etmək məqsədilə vəsait qoyuluşu

İndeksasiya Müəyyən dəyişikliklərlə bağlı olaraq banka qoyulmuş pul vəsaitlərində baş verən dəyişikliklər

İnnovasiya Yeniliklər əldə edilməsi üçün vəsait qoyuluşu

311

İnflasiya Pulun dəyərinin itməsi

İcarə Müxtəlif əmlak obyektlərinin müvəqqəti istifadə üçün müəyyən ödənişlə müqavilə əsasında təqdim olunması və ya qəbul edilməsidir. Alqı-satqı müqaviləsindən fərqli olaraq icarə verənin mülkiyyət hüququnu saxlayır, icarəçiyə isə ancaq ondan istifadə etmək hüququ verir. İcarə müddəti başa çatdıqda icarəçi əmlakı ala bilər.

İcarə haqqı Ticarət obyektinin və ya əmlakından istifadə etməyə görə müqavilə şərtlərinə əsasən ödənilən haqq. İcarə müqaviləsində həmçinin amortizasiya, büdcə və sığorta ayırmaları, eləcə də icarəyə verənin müvafiq mənfəəti də nəzərə alınır

İpoteka Mülk,torpaq üçün qoyulan borc

İnjenirinq Sazişə uyğun kommersiya əsasında yerinə yetirilən mühəndis – məsləhət xidməti

İnkasso Satıcıdan alınmış sənədə uyğun olaraq bankda alıcının hesabından pul silinməsi

İnfrastruktur İctimai istehsalı təmin edən sahələr: rabitə, nəqliyyat, səhiyyə, yollar, təhsil

İstehlak səbəti Müəyyən qrup üçün müxtəlif regionlarda nəzərdə tutulan seçmə istehlak mal qrupu

-K-

Klirinq Qarşılıqlı tələblərin və öhdəliklərin nəzərə alınmasına əsaslanan nəğdsiz hesablaşma sistemidir

Komitent Kommision razılaşmaya əsasən kommissionerə bazarda əmtəənin alışını, satışını və ya

312

dəyişilməsini həyata keçirmək icazəsini verən hüquqi və fiziki şəxs. Komintent əmtəənin sahibi olmaqla komissionerə mülkiyyət hüququ vermir, yalnız göstərdiyi xidmətə görə ona komission haqq ödəyir

Kommersiya aktı Dəmiryol nəqliyyatı orqanlarından mal partiyasının qəbulu zamanı faktiki miqdar göstərişi ilə sənəddəki göstəricilər arasında uyğunsuzluq aşkar edildiyi halda, həmin orqanın nümayəndəsi ilə birlikdə tərtib olunan sənəd

Kommersiya riski Maddi ziyan, itki verə biləcək situasiya. Kommersiya fəaliyyətində bir qatda olaraq kommersiya riskinin haqsız tərəfdaşlardan, fors – major vəziyyətdən və s. sığortası həyata keçirilir.

Kommunikabellik İnsanlarla lazımi əlaqələr, kontraktlar yaratmaq və davam etdirmək bacarığı

Kommunikasiya sistemi Bazar iştirakçılarının məlumatların yığılması, hazırlanması və bölüşdürülməsi əməliyyatların məcmuunu, eləcə də bilavasitə bazar subyektləri arasında şəxslərarası münasibətlərin qurulması əməliyyatlarını özündə birləşdirən kommunikasiya kompleks fəaliyyəti

Kommivoyaj Səyyar agent

Konsaltinq Məsləhət vermə fəaliyyəti

Konsament Malın daşınması üçün qəbul edilən sənəd

Kontragent Müqaviləyə uyğun məsuliyyəti öz üzərinə götürən şəxs

Kontrakt Mal alışı, satışı və xidmətlər üzrə bağlanan müqavilə saziş

313

Konsern Müxtəlif növ müəssisələri özündə birləşdirən birlik

-Q-

Qudvil Müəssisənin dəyəri müəyyən edilə bilməyən kapitalı (işgüzar tərəflərlə münasibət və s.)

-L-

Laq Müəyyən hadisələrin vaxt çərçivəsində artması və ya azalması

Lizinq İstehsal formalarının icarə forması

Lizinq razılaşmaları Üçtərəfli razılaşma olub, özlüyündə lizinq firmasının istehsalçıdan müştərinin sifarişi əsasında əmlak almaq və sonuncuya icarəyə vermək proseslərini ehtiva edir

Lisenziya Müəyyən fəaliyyəti həyata keçirmək üçün verilən icazə

Likvidlik Kommersiya strukturlarının aktivlərinin öz borc öhdəliklərini bağlamaq üçün tez bir zamanda pul vəsaitlərinə çevrilmə imkanıdır. Likvidlik firmanın ödəmə qabiliyyətini göstərir

Logistika Maddi, energetik informasiya, əmək resurslarının idarə edilməsi haqqında elm

-M-

Makroiqtisadiyyat Ölkənin vahid iqtisadiyyatı

314

Marja Göstəricilər arasında fərq

Materialtutumu Hər istehsal vahidinə xərclərin nisbəti

Monitorinq Vəziyyətə, fəaliyyətə nəzarət, müşahidə etmək

Mikroiqtisadiyyat İqtisadiyyatın ayrı-ayrı elementləri, məs. müəssisənin iqtisadiyyatı

Mal ehtiyatları Məhsulların satış prosesinin fasiləsizliyini təmin etmək üçün istehsalçılarda və ticarət təşkilatlarında olan hazır məhsul ehtiyatları. Bazar şəraitində mal ehtiyatının rolu və həcmi müəssisənin alıcılara göstərdikləri xidmətin və malların göndərilməsi, firma ticarəti və lizinqdən istifadə səviyyəsindən asılı olaraq artır

Menecer Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisəni idarə edən

Monetarizm İqtisadiyyatı idarə etmək üçün dövlət pul vasitələrindən istifadə

-N-

Nou-Xau İntelektual mülkiyyət

Nümunə Alqı-satqı müqavilələrinin bağlanması zamanı, eləcə də malın rəqabət qabiliyyətinin hesablanması zamanı əmtəənin keyfiyyətini müəyyən etmək üçün etalon. Yeni malların seriyalı buraxılışı üçün bazar sınaqlarının aparılması üçün də nümunədən istifadə olunur

-O-

315

Ödəmə valyutası Əmtəə üçün hesablaşma valyutasıdır

Oferta Satıcının müəyyən şərtlər daxilində malların satışı barədə mümkün alıcıya göndərdiyi yazılı təklifdir

Overdraft Bankda kreditin qaldırılması

Opsion Müəyyən güzəştlər nəzərdə tutan saziş

-Ö-

Özəlləşdirmə Dövlətsizləşdirmə, dövlət və bələdiyyə mülkiyyətinin şəxsə verilməsi

-P-

Pablik-rileyşnz Əlverişli ictimai fikirlərin formalaşdırılması. Bu, geniş ictimai təbəqə ilə reklamverən – təşkilatlar arasında yaradılması üçün aparılan kompleks tədbirlərdir

Patent Dövlət tərəfindən hüquqi və ya şəxsiə verilən və istisna olaraq ona müəyyən vaxt ərzində ixtiradan istifadə etmək hüququnu tanıyan sənəddirPay HissəPablisiti Reklam təbliğat kompaniyasıParitet Tərəflərin bərabərliyiPenya Dəbbə pul formasıdır; borclu tərəf öhdəliyi müəyyən edilmiş müddətdə yerinə yetirmədikdə verir, hər bir gecikdirilən gün üçün ödəniş müəyyən edilir

-R-

Rantye Renta ilə yaşayan şəxs

316

Refalvasiya Milli bankda kursun artması. Devalvasiya əksiReytinq Müəyyən edilmiş ölçü vahidinə uyğun olaraq hadisələr və ya şəxsə verilən subyektiv qiymətReklamasiya Malın keyfiyyətinə görə alıcının satıcıya yönəldilmiş iddiasıReket Qorxutmaq və ya zor tətbiq etməklə vəsaitin əldə edilməsiRestrikasiya Qiymətlərin saxlanması məqsədilə mal istehsalının azaldılmasıRisk Maliyyə və maddi itgilərin baş verə biləcəyi hallar

-S-

Saldo Kredit və debet, mədaxil və məxaric arasındakı fərq (qalıq)Sanasiya Müəssisənin maliyyə -təsərrüfat vəziyyətini yaxşılaşdıran, müflis olmaqdan qoruyan tədbirlərSapasiya Müəssisənin maliyyə vəziyyətini yaxşılaşdırmaq, müflisləşmənin qarşısını almaq məqsədilə keçirilən tədbirlərdirSekvestr Hər hansı mülkiyyət növündən istifadə etməyi dövlət tərəfindən qoyulan qadağaSertifikat Mülkiyyətdən istifadə hüququ haqda sənəd, malın keyfiyyət nişanı haqda sənədSindikat BirlikSpesifikasiya Göndərilən malların siyahısıSubsidiya Pul şəklində köməkSsuda Kredit

-T-

Tarif Xidmətə görə ödənilən pul, qiymət növü

317

Tender Qapalı auksion (hərrac)Tədavül xərcləri Malların tədavülü ilə əlaqədar malların daşınması, binaların, qurğuların və nəqliyyat vasitələrinin saxlanması, anbar və idarə personalının əməyin ödənilməsinə, kredit faizləri və s. xərcləri birləşdirən ictimai xərclərin məcmuusudur Trast Maliyyə və təsərrüfat işlərinin həyata keçirilməsi üçün verilən etibarnamə Ticarət brokeri Ticarət brokeri olub, mümkün alıcılar və satıcılar arasında əlaqələr yaratmağı təmin edir. Alqı-satqı müqavilələrində müstəqil tərəf kimi çıxış etmir. Ticarət brokeri öz müştərisinin tapşırığına müvafiq birdəfə və dəqiq iş görür və bunun müqabilində bağlanmış müqavilələrin məbləğini 1-5% -i həcmində broker komisionunu alırTopdanticarət Müxtəlif növ malların iri partiyalarla alışı və satışı zamanı müstəqil tərəfdaş seçmək şəraitində kontragentlər arasında iqtisadi, təşkilati, hüquqi münasibətlərin məcmuusu

-V-

Valyuta Beynəlxalq maliyyə təşkilatları tərəfindən istifadə olunan bu və ya digər ölkənin pul vahidiVeksel Müəyyən edilmiş məbləği müəyyən edilmiş vaxtda ödəmək şərtilə istifadə edilən qiymətli kağızVergi Qanunvericiliyə uyğun olaraq fəaliyyətə görə mütləq ödənilən vəsaitVençur müəssisə Risklə bağlı olan texniki yenliyə yönəldilmiş müəssisə

-Y-

318

Yarmarka Dövrü fəaliyyət göstərən maşın, avadanlıq, nəqliyyat vasitələri və s. mallar bazarı. Yarmarkaların keçirilməsi qrafik əsasında həyata keçirilir. Yarmarkaların təşkili və keçirilməsi üçün geniş infrastrukturlar; mehmanxanalar, nəqliyyat, telekommunikasiyalar, rabitə vasitələri və s. yaradılır

Püstə Oruc qızı Fərhadi

«KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI» (metodik vəsait) – Bakı Biznes Universitetinin nəşri, Səh 318

Korrektor və texniki redaktoru: Günay FərhadiKompüter tərtibatı: Günay KərimovaÇapa məsul: Tofiq Məmmədov

Yığılmağa verilmişdir: 05.05.2012Çapa imzalanmışdır: 20.06.2012Kağız formatı:60*90 1/16

Həcmi:19.25Sayı: 500

319

Bakı Biznes Universitetinin mətbəəsində çap edilmişdir.A. 370122 Bakı, Zərdabi prosp.,88a

Tel: (012) 431 – 91 – 18Faks: (012) 430 – 07 – 80E-mail: info @bbu-edu.az

320

p_fƏrhadİ kommersİya fƏalİyyƏtİnİn Əsaslari

Documents