INSTITUCIJE RIMSKOG PRAVA IDoc. dr. Drino DevadVii asistent abani Adnana(adnana.sabani@pfk.edu.ba)Kiseljak, 2012. godine

Drutveno politiki i ekonomski razvoj u periodu kraljevstva i prva tri stoljea republikeOsnovni organi vlasti u kraljevstvu:Kralj (rex)Senatnarodna skuptina (comitia curiata) Osnovna elija drutva je gens (pleme), bilo ih je po predanju 300. Oni se udruuju u vie zajednice kurije (curie).

Deset gensova ine jednu kuriju, dakle bilo ih je 30. Kurije se udruuju u plamena-Ramnes, Tities, Luceres- koji ine Populus Romanus. Ve u najstarijem dobu rimske istorije dolazi do podjele stanovnitva na slobodne i robove. Slobodno stanovnitvo se dijelilo na:patricijeplebejceklijenti-formalno slobodni ljudi

Robovi u ovom periodu nemaju veliku ulogu u ekonomskom ivotu. Svi lanovi porodice su prinueni da rade. Zato ropstvo ima patrijarhalni karakter. U periodu kraljevstva vrijedi IUS CIVILE iji su osnovni izvori obiaji. Odlikuju ga strogi formalizam, simbolika, apstraktnost personalnost. Svrgavanjem posljednjeg kralja Tarkvinija Superba 509. g.p.n.e. zapoinje period republike.

Na elu republike su dva vrhovna magistrata konzula, koji su se kao i ostale magistrature mijenjale svake godine. Pored konzulata, uvedene su i druge magistrature:Diktatura (dictator),Pretura (preator),Cenzura (censores),Edilitet (aediles),Kvestura (quaestores). Vie magistrature su imale imperio a neke i iurisdictio.

Religijske poslove su obavljali mnogobrojni sveeniki zborovi na ijem elu se nalazio Pontifex maximus. Za period rane republike znaajna je podjela stanovnitva po imovnom cenzusu i teritorijalnoj pripadnosti, nazvana Servijev ustav. Posljedica te promjene je izmjene sastava i uloge narodnih skuptina ( comitia centuriata i comitia tributa). U doba republike najvanije politiko znaenje kao dravni organ imao je Senat, posebno zbog uticaja na vanjsku politiku i mnogobrojne osvajake ratove.

Zakonik XII ploaZakonik XII ploa predstavlja prvu i jedinu kodifikaciju koju su Rimljani proveli. Zakonik je donesen 451.g.p.n.e. Iako je ovaj zakonik donesen vie kao rezultat politikih odnosa (borbe plebejaca i patricija), on ima izuzetno znaenje za dalji razvitak rimskog prava, jer njegovom interpretacijom i stvoreno ius civile. Bio je isklesan na 12 mjedenih ploa i objavljen na forumu.Izvorni tekst zakonika nije sauvan jer su ploe izgorjele.

O sadraju zakonika znamo na temelju fragmentarnih navoda u djelima pravnih i nepravnih pisaca. Sadraj zakonika po ploama je rasporeen na sljedei nain: I ploa- pozivanje pred sud, II ploa- raspravljanje pred sudom, III ploa- ovrha ili izvrenje, IV ploa- porodino pravo, V ploa- tutorstvo i nasljedno pravo, VI ploa- vlasnitvo i pravni poslovi, VII ploa- susjedovni i meani odnosi, VIII ploa- delikti (uglavnom privatni),

IX ploa- ius publicum, X ploa- ius sacrum, XI i XII ploe nadopune ostalim ploama. Pored obiljeja primitivnog prava Zakonik ipak u sebi sadri i mnoge napredne misli. Tako proklamira naelo tzv. privatne autonomije, pravo na sastavljanje oporuke, subjektivni elemenat krivnje. Zakonik XII ploa nikada nije ukinut i vrijedio je sve do Justinijanove kodifikacije.

Donoenje Zakonika XII ploa dokaz je da je stara gentilna organizacija zamijenjena dravnom organizacijom, a stari obiaji religijskog karaktera svjetovnim dravnim pravom.

Period kasne republikeU periodu kasne republike nije dolo da znaajnih promjena u dravnopravnom pogledu u odnosu na predhodni period. Meutim, u drutveno ekonomskim odnosima nastupile su velike promjene. Javlja se novac kao ope sredstvo plaanja, razvija se trgovina, zanatstvo, bankarstvo, ropstvo poprima oblik klasinog ropstva. Rimska drava je u ovom periodu postala sredozemna velevlast.

U socijalnom pogledu, umjesto ranijih opreka izmeu particija i plebejaca pojavila su se meusobna politika trvenja izmeu dva nova stalea to ih ine nobilitas i ordo equester. Bez obzira na ovo, ova dva stalea su se suprodstavljala socijalnim zahtjevima osiromaenog plebsa. Razvijenim drutveno ekonomskim odnosima nije moglo odoljeti formalistiko ius civile. Za podruje javnog prava narodne skuptine donose mnoge zakone, dok za podruje privatnog prava najznaajniju ulogu je imao pretor.

Svoju funkciju pretor je obavljao kako sudjelovanjem u prvom dijelu rimskog postupka, tako i izdavanjem propisa u obliku edikta. Tko je stvarao nova pravila koja skupa ine ius honorarium. U doba honorarnog prava djeluju pravnici, najee u obliku kautelarne jurisprudencije (cavere, respondere, agere), te tako miljenja pravnika postaju izvor prava.

PrincipatDolaskom na vlast Oktavijana Augusta 27. godine p.n.e. zapoinje novo razdoblje rimske drave zvano principat. Dolazi do koncentracije vlasti u rukama jedne linosti zvane princeps. Dolazi do promjena i u drutvenoj strukturi. Zbog velikih razlika izmeu rimskih graana, Latina i peregrina, car Karakala je 212. godine slobodnim stanovnicima carstva podijeli rimsko graanstvo.

Pripadnici viih slojeva drutva (nobili i ekvestri) sada formiraju novu klasu zvanu honestiores dok siromasni nii slojevi postaju humiliores. U dravi ima jo robova ali oslobaanje robova postaje sve ea pojava. U poetku princeps nije dirao u republikanske tradicije i republikansko ureenje, ali je postepeno potiskivao vlast senata, narodne skuptine i magistrata. U 2 stoljeu n. e. Senat postaje mehaniko orue u rukama princepsa i njegove odluke vie nemaju naziv senatus consulta nego oratio (govor).

DominatRazdoblje dominata zapoinje stupanjem na vlast Dioklecijana 284. godine i traje do Justinijanove smrti 565. godine. Vladar se naziva carem (dominus et deus). U ovom periodu nema vie osvajanja, privreda poprima elemente naturalizacije, a javlja se potreba reorganizacije proizvodnje na latifundijama. Takoer se javlja potreba reorganizacije dravne uprave, te u tom cilju dolazi do podjele Rimskog carstva na istoni i zapadni.

Sve mjere koje su se provodile nisu uspjele sprijeiti raspad klasinog robovlasnikog sistema i propast robovlasnke rimske drave. Izvori prava u ovom periodu su carske konstitucije koje se nazivaju leges. Drugi izvori prava nestaju, jedino je obiaj u ovom periodu zadrao izvjesno znaenje. Sve te promjene vezane su za ulogu cara, koji je postao jedini zakonodavac.

Justinijanova kodifikacijaPosljednji rimski car Justinijan je uspio stvoriti jedan zbornik cjelokupnog vaeeg prava poznatog kao Justinijanova kodifikacija.Justinijan je dao nalog svom kancelaru i ministru pravde Tribonijanu da oformi komisiju sa zadatkom da ta komisija preispita sve dotadanje izvore prava i u jedan zbornik unese sistemski sreeno pravo koje treba imati funkciju pozitivnog prava.

Kodifikatorni rad je izvoen postepeno u rekordnom vremenu od 528.-534. godine. Sastojao se iz 5 dijelova:Codex IustinianusDigestaInstitutionesCodex repetitiae praelectionesNovelle

U ovom zborniku izvrena je kodifikacija cjelokupnog prava IUS i LEGES. Svih 5 dijelova kodifikacije su imali jednaku zakonsku snagu i neposredno su se primjenjivali kao pozitivno pravo.

Rimsko pravo nakon JustinijanaJustinijanovo pravo vrijedilo je u Bizantu bez veih izmjena oko dva stoljea, nakon toga zbirke prava su postepeno odstupale od Corpus iuris civilis. Najpoznatije zbirke bizantskog prava su:Ecloge,Basilica,Heksabiblos.

Krajem 11. stoljea poinje ponovni interes za Rimsko pravo, odnosno javljaju se glosatori koji su pisali svoje kometare- glose. Njihovo djelo su nastavili postglosatori ili kometatori (komentarisali su glose svojih predhodnika). U 16. stoljeu djelovala je francuska kola tzv. elegantne jurisprudencije-prouavala isto rimsko pravo. U 17. stoljeu kola prirodnog prava traila je u rimskom pravu elemente nepromjenjivog prirodnog prava.

Njemaka historijska kola je u 19. stoljeu je posvetila panju prouavanju izvora rimskog prava. Recepcija rimskog prava znai da je rimsko pravo ponovo prihvaeno kao pozitivno pravo niza drava i nakon pada rimskog carstva. Do recepcije je najprije dolo u sjevernoj Italiji i junoj Francuskoj poetkom 12. stoljea, a kasnije se proirilo i po ostaloj srednjoj i zapadnoj Evropi. Tako recipirano pravo, nazvano opim ili pandektnim, ostalo je na snazi sve do donoenja graanskih zakonika.

Prezentacija obuhvata lekcije iz knjige Marijan Horvat, Rimsko pravo, od 1. do 41. strane.