PEPE ARTOLA

USTEZ LAGUNA

DETAN tabeste bertso asko

AU5POA LlBURUTEGIA

~Aql~~ J(k~

I

~~ ~.(. 146 l.-

USTEZ LAGUNA DETAN ta beste bertso asko

AUSPOA LlBURUTEGIA

~ 4 -

Colecci6n Auspoa . Plaza Santa María, 2 - 101050

Ordaindu bearrak:

Urte betekoa: 180 peseta. Atzerrian: 275 peseta. Ongilleak: 350 ,. Ale bakarra: 25 »

PEPE ARTOLA

USTEZ LAGUNA DETAN fa beste bertso osko

AUSPOA LIBURUTEGIA.

DEPÓSITO LEGAL S. S. 456-1961

IMPRESO EN LOS TALLERBS TIPOGll.APICOS «ICHAROPBNA» ZARAUZ (GUIPUZCOA)

ARKIBIDEA

PEPE ARTOLA ELIZETXEA "Ustez laguna detan" ... ... . .. Zapatari bati ....................... . Kandido Soraluze'ri, bere karten kontestaziyua,. Jose Txapillo'ri .............. . Txapilloren audria (Zelestinari) Gab<:metarako kantak Amari ....................... . Errege besperako ... . . . ... ., . Zugatik naiz ilko. Dama bati Nere gertaera bat Donostiyan Tomas Zapirain'i ........ . Maita nazu ..... . Inaziyo Pioya:ren suertea .. . ¿Txorizua jan? ........... . Animaliyaren kantak ... . .. Deabrukeriyak ......... , .. San Se bastian' en martxa. Neska zar bati .......... ..

Orri· aldia

9 25 27 3.2

35 38

41

44 45 48

52 56 59 63 67

73 76 79 81

7

Orrl­aldla

Rosaxio'ri ... ... ... ... ... '" ... ... 82 Nere betiko ametsa ... ... ... ... ... 83 Donostiko nesikaJtxa gaztien arukera '" .,. 88 Praisku ta Pello ... . .. . . . . " .. . '" . . . 93 Ini'eniero lagun euskaldunareu agurra eta karta. 95 Neska zar bati ... ... ... ... 98

Katua eta ollarra .,. '" ... 101 Donostiar bat bere erriyan 104 Kilkirra eta gurdizariya ... I09

Zakurra, zozoa eta astua ... 112

Azeri arrua ... '" .. . II 5 Zakurra eta igelak ... . .. . . . II 8 Leoya eta zakurrak ... ... ... ... ... ... ... 121

Juan Jose Santesteban'i ... '" ... 12;4

i J akingabea! ... ... ... 1 25 Erregp-ak ... ... '" .,. '" ... ... ... 129 Karidadeko arrebak 130 Gabiraba eta belea ... ... ... ... ... 131

Bi zozo ... ... ... ... ... ... ... ... 134

¡Itzekua! '" ... 137 Erremeriyo bat 138 Lagunkidpdi on bat... 139

8

PEPE ARTOLA ELIZETXEA (1)

Pepe Anola Donostian jayo zan 1864'ga­rrengo Ilbeltzaren 4' ean eguerdiko ordubatean,. ta San Bizente' n batayatu zuten.

Bere gurasoak, Manuela Elizetxea ta Ra­mon Artala, ainbeste bertso eder jarritako gi­zona.

Ama, ezkondu artean, aberats batzuen etxean serhitzen egondua zan. Etxe artako etxekoondrea, Josefa Hernaiz, Puerto Rico'n jayoa, aurraren ama-pontekoa izan zan. An­dre oni Pepita esaten zioten ta jayo berriak ere etzun Pepe beste izenik izan il artean.

(r) Ernengo berri geyen geyenak Peperen a.la,­bari. (Modesta) ta bere errañari (Maria Antoo.ia Cortajarena) zar dizkiegu.

Bost anai arreba ziran, Ramon, Pako, Pe­pe, Manuel (zortzi urtekin il zana), ta RO'sariO'.

SoldaJC!tizkatik libre geratu zan. Orduko le­ge batek zion karlisten gerratean líberalakin ibillitakoen serneak .libre zeudela, ta orregatik.

1887' garrengo LJrrillaren 29' an Joakina U r­kola Iraola'kin ezkondu zan San Bizente'n. Andregaya Zizurkil 'koa zafi, Zubiau¡;retxo de­ritzayon baserrikoa, bide zarraren ondoan le­nengo baserrietakO' bato

Burdeos'a egin zuten: beten eztayetako jira. Bi alaba izan' zituzten, Rosario ta MO'desta ,

,(bizi dana). Au jayo ta ogei bat egunera ama il zan.

Andik bi urte t'erdira, 1893'garrengo Uz~ taren 29'an, Santa Martaren egunean, Zarautz' en berriro ezkondu zan, bertako batekin, Ger­:trudis Gar;,xotenea Larrañaga'kin.

Azpeiti' ra joan ziran festak ikustera. T e­rraza baten kafea artzen 'ari zirala, heren au­rrean bi asarretu ta burrukan asi ziran. Altxa .da Pepe ta badijoa ayek apartatzera. T a, ori ikustean, andreak pentsatu omen zun: "Ba­ñan, zer senarra artu ote det nik?".

Beste baten ere, Donostin, San Juan ka­,le,an, asall"l'etutako bi apartatz,eag;1¡úk, labana batekin atzamarkatxo bat egin zioten eskuan.

10

· Seme a¡abaizan zituzten: Ramon ta Pepi­ta (P1enzia'n moja bizi dana).

Pepe ta. bere bi anayak (Pako ,ca Ramon) airaren biziimoduari segitu zJioten, linternero tapintatzalle. Denda l1uyudo bleal11 (gaur FermÍn Calbetón) zuten, gaurko Restaurante Rodil'en aurrean. Bakaitzak bere lana artu zun. Ramon linternero zebiUen tellatuetan ta guzi. Pako dekoradoak ta orrda egiteko. Pepe, be­rriz, etxez etxe kristalak, ispilluk ta paretan papera jartzeko. Pintatu ta barnizatu ere bai. Langille batzuk ere izaten omen zituzten bere mende. Artista xamarrak izan bear zuten. Bein aita ta iru anayak Frantzitik deirL zituzten Ba­yona edo Burdeos aldeko eliz bat pintatzeko.

Dendara jende asko etortzen zan kristal bat edo p.intura piska bat do beste edozer garu­za eskatzera. Pepe bazegon, debalde ematea jakiña zafio Azken~an emaztea bera joaten zan dendara errespetua jartzera. Alare, al bazun beinrzat, andrearen ixilikan ematen zun.

Dirua ere eskatzen zioten. Bein. bera baño goragoko gizona eskean etorri ta irureun edo lareun peseta aurreratu zizkion. Pepe pozik, goragokoak ere berarekin alako konfiantza zu­telata ... Eman bazion eman zion, bañan diru arek etzun bueltarik izan.

11·

Etxera ,ere bialtzen amen zitun paper ba­tekin, ainbe~tJe d¡ru emateko. Gertatuoi zan, or:i zekitenak gezurretan etorri ta eramatea. Andrea oso asal'retu: "Ez, onera etortzen ba-

. da ¡ñor, nik ez diot xentimorik emango." Andrea tente xamarra zan ta orri eskerrak.

Bestela etxeko platerak ere emango amen ZI­

tuno

El11azteak askotan esaten zion: "Gizon au alako batean alkandorik gabe utziko dute."

T a senarrak: "Jaungoikoak beste aldetik lagunduko digu."

Edo bestela: "Osasuna, lana ta pakea izan­go ditugu."

T a andreak: "Osasuna, bna ta pakea bes­te gauzik ez degu jaten."

Garai artan kanpoko jende asko sartu zan, Riojatarrak cta. Ordun esaten zun: "BuleSar­tík onuntz, Donosti; aruntz, Ríoja."

Babatxuri ta ó,pula sartak zintzilik zituz­tela, agertzen ziran. Orregatik erdera-zale xa­marra zanbere alaba bati, orrela esaten zíon: "Bañan nundík atera degu gure neska tipulera au? Gure alaba al da do nungoa degu?" .

Denborarekin, kanpotJ~k onela etorritako batzuk, dirua egín ta etxe bat artu. Ordun an­dreak: "Oyek típula saltzen etorri ta arra

12

orain. T a zer egin degu guk? Beti lan da lan, da beti bildur,rez."

T a senarrak: "Iñoiz ezer Ealtatu al zalgu ha?"

Edo bestela: "Igualeko kontzientzi ederra daukagu".

Donostiko Bandakoa zan: Contrabajoa jo-.· tzen zun.

Galdetzen zioten: " ¿ Zermoduz, Pepe?" T a berak erantzuna: "Beti con-trabajo".

Bein baserritar bat etorri ta ga'ldetu zion: "'Kontxo, Pepe. Ori izango da, ba, dagon ins­trumentorik aundiena?"

Ta Pepek: "Ez, badago aundiagoa." -Zein? -Santa Marikoorganua. Violoncilloa jotzen ere bázekin. Orrela ibil­

tzen zan Kasinoan eta orrdako toki askotan. Garai artan ra:diorik etzegon ta maiz deitzen zuten, batez ere udaran. Bazkalondoan ordu­hietatik laurak arte, ta illuntzean zazpietatik hederatziak arte. Baita ere, garai artan oitura zan bezela, elizetan jai aundiren bat zanéan. ,

Erregearenganael'e joaten ziran, ta Mada Cristina erregiñak atsegin izaten zun Pepekin itzegitea ta aren ateraldiak entzutea.

Gitarra, berriz, etxeari eta lagun artean jo­tzen zun. Berak asmatutako bertsoak kantatu

13

0'1 zltun, gitarrarekin lagunduaz, T olDsan eta besteetan ere, teatroeglt,era Zl)Oaztenean.

Orfeón Donostiarra'koa zan. 190'3 'garrenean Zaragoza 'ra joan ta saria

irabazi zuten. Joan ziran gero barrakak eta zeu~ . den tokira. Ango tamborrak eta txibilituk iku~ sita, gogoratu zitzayen Donostik() tamborrada egin bear z~tela. Besterik ez izan da batek erratsa bat erosi zun ta Esnaóla'ri (zuzendariar'i) eman zion, arekin agindu zezan. T a onela ibi­lli ziran Zaragoza'ko kaleetan barrena. Andik aurrera erratsa zuten banderatzat.

Etorri zirane~n, Pepe zan eskoha ura, dana kolDrezko zintakin apaindua, eskuan zekarre­na. Orrela sartu zan Santa Katalinaren zubitik ~a~ena, jco?earen tartea? Garai.arta~ erri .guz­tia )oaten zitzayen estazlOra ongietOrI'la egltera.

19üigarrengo Garagarrillan Paris'era joan ziranean, bere denda itxi ta papcr bat jarri zun. Jendca papera ikusi ta j.rakuttzera joaten z.an, Artolaren etxean eriotzaren bat gertatu ote zan. Bañan irakurri ta denak parr'ez. Alaxe zion: Cerrado por función. .

Paris'tik etorri ta egiten zun: "K hi~khi~ khi, khi~khi~khi, ... "

Galdetzen zioten: "Bañanzer abil orrela?" T a berak: "Ainbeste zaldi~aragi jan degu

. " ta trotla sartu zalt.

14

. Beste toki askOí:ara ere joan zan kantatzera: Bilhao:ra, T bulouse'ra, Ba.vcelona' fa ... , .

Bef'e :donboranetzegon Donostian berak par­te artu gabeko euskerazkQ komeririk. Soroare~

, kin' así zan ogei bat urtekín eta etzan gelditu eriotza arte iXa. Asi zaneko papevik gaitzenak eu.. luzeenak berari ematen zizkioten. Naikoa

. zan beraagertzea jende dana parrez asteko. Berdin ariko zan bere burutik asmatzen. Or-

"dun jendea pozik ta oroilaria (apuntador) ta lagunak larri, ariari nundik berriz elduko zio­ten asmatu eziñik. Zenbat aldiz agertu ote zan jendearen aurrean, Jaungoikoak hakarrik daki. Donostian ez ezik, probintziko erritara ere maíz joatenziran teatro egitera.

Bakarizketak egiteko izugarvia zan. Orre­la: Motxa erriyan, Xordo, / IxMña Mutrí­kun, ... Gerrikoa zintzilik ta e'Ceupaka a~tzen zan ta jendea pavrez.

Madrida joatca ere eskeñi zioten, ango teatroetan bizimodu ederra aterako zula, ba­ñan... ¡hai zera arek ,bere Donostia utzi!

Guk dakigunez, iru korneri bece burutik asmatu zitun: Bixente, Xabiroya ta Legorreko arrantzaleak, ~ bakarizketa asko ere bai .

. Euskerazko kontuak ere argitaratu zitun. Laburrak bañan gatzaz heteta oso.

15-

Bañan, euskerazko idazle edo iskrihatzalle °bezela, bere lanik onena bertsoetan dago. 1882' garrengo urtean, emezortzi urtekin, asi zan, liburu ootan ageri danez. Eunka ta eunka ja-'~i tn zltun.

Beti bazun norbait eskean: "Pepe, au ta ura da ta bertso batzuk egingo al dituzu?" Beti· bayetz esango zun ta bazkalondoan exe­riko zan pil pil pil eskrihitzera. Gabean ere bai. Besteak oyera ta bera lanera k<inke baten argi­tan. Bein bañon geyagotan, ordu bik t¡J. irurak arte.

Andrea erritan: "Argia gastatu ta burua nekatu besterik ez dezu egiteno o o"

Asmatutako bertsoak argitaratzen zitun batzuk ka:nta~paperetan, ta geyenak o1"duko al­dizkati edo revista ta periodikuetan: Euskal­Erria, Euskaltzale, lbaizabal, Baserritarra, Ttun --ttun, La Brecha, Pueblo Vasco, 000 Novedades zeritzayonean erdera ta euskera nastutako "Diá-' logos tomados al aire" atera zitun.

Aita Otaño'ren Suite Va'sca' ren bertsoak ere Pepe Artolarenak dira. Usandizaga'k ere bere "Mendi-mendiyan" ekarr: zion euske<ratu zezan. An aritu zan lanean, partlitu<rak aurrean_ zitula. Btikatu zunean, Usandizaga'k urdai az­piko bat eta botilla batzuk erregalatu iizkiori.

16

, , ;Pepe pozik, zerua bera eman izan bazion be­~la. Bere lanaz etzan,oroitzen.

6o'urteekin odo lenxeago, begi-lausoa (ca,ta­" r{tt.4s) izan zun eta lan égin eziñik gelditu

zan. Marticorena'k operatu zun etxean bertan. Ederki atera zan. Pepe pozez zoraturik.

Iñork ez daki zer gertatu zan. Bein Mar­'ticorena etorri" hixita egin, begia ikus:i, Pepe jeikita zegoala, ta joéitean atea itxi orduko, asi zan Pepe: "Au erresumiña utzi nau, au erre'-

. '. ". " summa ta au er,resrumma ... Urrengo egunean medikua deitu. Begia li­

,bratu ta zer zan ura? Begi dana gaiztotuta. Marticor,ena'k galdetzen zion a:zkazala begian ibilli ote zun. Berak ezetz. '

Suero eman bear zitzayola. Egunero amabi J"lesetako ootillatxo bat ematen zioten. Orrela ogei bat egun. Botikakook gaMetu zun: "Ba­

l ñan au zeñentzat c¡{a?" Alabak: "Aitarentza(. -Aitarentzat? Bañan nola dago? Au ga­

be burua galduko zun. Begia gero ta gaizkiago. Azkenean begia

ustu zión etxean bertan, ta kristalezko bat ja­rn.

Ordun esaten bazioten: uAizu, Pepe, ... ", berak aguro: "Ez naiz ni, Pepe; orain Pe utzi naute", begia siñalatuta. •

17

Baña~ besee begían ere lausOa zun. Gero tagutxiago ikústen. Marticoren:ak esaten .ron: "Pepe, 0F'l"atu .be·arko degu ... ", bañan len gereatutalwarekin bildurrez, beci gerorako utzi.'

Denbora .artan, Endaya'tikbegietako me­(ijku pat etoitzen zan, Durruty. Norbiitek es~n zien : "Zergacik ez dezute orrengana era- ' :roaten?" Joan ziran. Ikusi ta esan zun: "Ope­ratzeko oso sasoi onean dago." Ta Endayan operatu zun. •

Ramqn ta Modesta, Peperen seme alabak, egunero' joaten ziran. Oso ondo zijoala ta oso ondo zijoala, bañan aJako batean burutik be­rakoa (ataque cerebral) izan. zun.

Endaya'ko estazioan zai zeúden, seme ala-: .'o/a oyek. noiz azalduko ote ziran. Egun .artan, J{osa.rio, Peperen arreba, gílxo zegoala ta alaba, etzan aitarengana joan. Ala esan non gero be-. ' . te anayak : "Obe etorl"i etziñala. An zegon sei edo zoctzi bat izai human zituala, odolez beterik ... "

',Ama erreuma~a'¡zeakin zegoen, etxetik' jr­ten eziñik. Gertatu zanaren berri etzioten eman: Esaten zien: "Oi, orren egun gutxitako ez du ainbeste erropa hiar ta zergatikan erama­ten dezute?" 1a alabak: "Bai, bañan au ta ura da ta ... " engañatzen.

18

Alába j~ten zitzayon geyena. Negua zan '. ta,hein bufanda be:rde bizi xamar batekin joan . :¡:an. Alako batean aitak esan zion: "Atoz, "¡¡.toz.';Beti aren ondo ondoan zegoan, bañan

'. geyago arrimatzeko. Arrimatu ta: "Zer dau­kazu emen? Gauza txul'Ía edo kolorezkoa odo?" Alabaren poza tira aditzean! "Oi, bai, aita, berdia da."

Sista laburra gelditu zitzayon: ibiltzeko ta ~skalletak jeisteko aña bai; irakurri, lupa ba­tekin ta nekez.

Oraindik sei bat urte bizitu zan. Goizean jeiki ta elizara. Donostiko parte

zarr'etik ibiUaldi bat egin bear. Mutillai pa­txentxik (1) ematen aritzen zan. "Pazientzia heti izan dezazun" esaten zien.

Egunero San Bizentera. Ango Ecce Horno zarraren aurrean gdditu ta esaten zion: "Ne'­re Exe Homo rilaitia - emaiguzu osasuna, lana ti pakia."

San 'Bizente atarían dago lengo ponte za­'rra, bera eta bere denborakoak batayatutako . pontea, berria jartzeanatarira atera zutena. Arenganatu ta ikutu bat .egiten zion, esanaz:

"'Nere bátayoko pontia, .. " ta bertsoetan erregu ';bat é,gin'.· . . .

---­, . , '. (1) Gai:ai artako galleta txiki bowbil batzuk.

19

· Santu . guziai ere bertsotan egiten zizkien bere erreguak: "San Francisco de Asís - bete gaitzazu graziz." Eta orrela Santa Poloniari agiñetako miña kentzeko, Sailta Inesi, Ama Arantzazukoari, Guadalupekoari, ...

Oyek danak lengo oiturak zitun,. hañan la­nerako gauza etzala gelditu zanean¡ are geya­go oraindik.

Egun guzian errosayua zintiilik. "Au zea­rentzako, au hestientzako, au anima gaxuen­tzako, ... " Egunean auskalo zenhat'.

Amaika aldiz esaten zien .etxeko emaku­meai: "Ez al dezute lana hukatzen?"

-"Zertarako? " "E b k" - rrosayo at evtezatze o .

Askotan, emaZ!tea lanean ari zala, bera atzetik.

-"Zer biezu?" -"Errosayoa errezatuko al degu?" -"Orain mariatu nazu, gizona. Ez digu- ..

zu lana egiteri ere uzten." -HEz asarretu, andre Gertrudis,..... Ta

dantzan be,re aurrean asi ta emaztea parrez. Etzegon arekin asarretzerik.

Ortzak ere erori ziezaizkan Poperi. Etzun berririk jarri nai izan. Gerozti~ gauza biguñak jan bear: arraultz utsezko tortilla, legatza, ... Ogia artu ta mamia apartatzen aritzen ,Zf\fii¡~'-ura

20

bakar-rik jateko.' Aldamenean bere alaba Mo­ckStak jaten zun. Au berriketan asten zanean •

. pol.iki' polikiberetÍ5at prestatutako mami pus­ka bat platera ondoan jartzen zion. hlabak us­tegabean aboan sartu ta "Au nazka. au naz­ka. ' ... " asten zan.

Aitak: "AuaIabat:Xua. zer dezu?" Alabak: "Zigarruaren gustua bai ugat!.

Au nazka •... " Aitak: "Oi. tira, tira. bañan,olako zakar­

kerik aita za:r' giza:joari. ¡ene! ". Nik ogiya einan eta alabatxuak neri zakarkeriya."

Ramon. bere semea. ezkondu zan ta erra­ña etxean sartzean esan zion: "Zu al zera gu­

, -re erraiña? Ba. zu' izango zera etxe ontako erre­giña."

Auek seme bat izan zuten. Juan Mari ja­rri ziyoten izena., Aur ooorra zan.'

Ibiltzen ikasi zunean, beti aitonaren atre­tik: "Pattd". pattd"." Arek ere patxentxik na:i. Egunean. amaika aldiz.

Aitonak esaten zion: "Mutil. oraingoan . patrika ustu nazu.:.'1 edo "Mutil, mutil, ko­setxa bukatu zait, itxoin, itxoin,,,." Bañan piska bar, jostatu ondoren, be ti bazun aurrari emateko.

Bes.teetan berriz "Attona, attona, atto­na, ... " ta galtzatik tiraka. Kantatzea nai zun.

21

Aitcma lara-laraasi, burura etortzen zitzayona., ,kantatzen, ta mutilla dantzan. pozik. Aitona. gdditzén bazan. illoba bereala berriz: "Atto­na. attona •... "

Ordun aitonak: "Mutil. Banda Munici­pal' ak ere deskantsua izaren dik. eta guk ere' piska hat bear diagu. i Au mutilla! ..

Mutillakaitona hakarrik nai zuan. taaito-nak ere mutillarekin bere poz guztia. '

Bañan berea,laxe i,l ziran biak. Orra nola: Aitona. jaten zuana atrora botatzen ~si zan.

Medikuarengana joanta zintzuttean miñ bi~.

zia zeukala. Bañan rtzan il gaitzari egolútzen zayon bezela.

Bisitaz etortzen zitzaizkan ta denák parrez eukitzen :ZJitun. Bañan triste jart~en asi ~n. gero ta tristeago.

Bein sukaldean exerita zegoala. alabák esan zion: "Aita, oyera joan bear duo Zer egiren du ePlen?"

Aitak: "Bai, alaxe nua bao Oyera sartu zanean. etxekoak pe'ntsatu ,zu~

tenapaiza ekartzea. Eguerdia zan. Esan zia.­ten: "Aita. alakoak esan digu. ez dula orain 'ikusten.· eta bisitaz etorriko zayola arrarsal­dean."

22

-"Bai. bai, etorri dediHa. etorri declilla." Etzioten aitaru zein zan etortzekoa.

Beti jesuita batekin aitortzen zan, Aita Aiz. puru'kin. Etorri ta aitortu zan. Apaiza joan zanean, esan zien etxekoai: "Bizkorrak zor:v te, bañan ez nazute pasatzen. Orren gaizki al nago?"

Arratsaldean hertan San Inaziotik elizakoak ekarri. Emaztea bere O'ndotik apartatu gabe, gizonari ondO' iItzen Iaguntzen. U rrengo gO'i~

zean poliki poliki il zan" bate miñik gabe.

Ori zan Úsandizaga, kalean, 27'garrenean, seigarren bizitzan' Ara bizitzera joanak ziran, amak artgO' terrazan aize piska bat artu zezatÍ. Ama ere etxe artanil zan I93s'garrengo ur­tean.

Amak etzunnai i~an aitaren illetata iñork lote koroirik ekartzea. .

Egun askO' bañO' len, DO'nostiko OrfeO'ya Se~ viUa'ra 2Jijoala. Ramon, Peperen semea" jO'an edO' ez joan 2Jegon aitaren eriotzagatik. Amari galdetu ta onek esan zion: "Ori ez da alakO' gauza bat ta joan zaitez.~'

Mutilla, Juan Mari, etzegon ondo ta qle-"' dikua deitu zuten. Mutilla ikusi ta esan zion: "Bai, jO'an zaitez trankil".

JO'an zan. Aitak egunero tarjetatxO' bat bialtzen zun: "Gure Juan Mari obeto egongo da" ta orrela. Bañan mutilla aita joan da bia~

23

ramonetik gaizkiago ta gaizkiago. T a azkene·an iI.

Etxekoak telegrama bat bialdu zioten Or­feoyaren zuzendariari. Onek aita deitu ta esan zion: "Aizu, Artola, mutil bat gaxor!k utZ! zendun, ez da?"

Ta aitak: "11 al da ba?"

Sevilla' tik Donostira bakarrik. Eltzan au­sartu kanposantuan ikustera joaten.

Aitona 1929' garrengo Apirillaren 29' an iJ zan. Mutilla, berl"iz, Mayatzaren 13'an, ama­lau egunen tarotearekin.

Jendeak esaten zun aitonakeraman ¡;ula.

24

"USTEZ LAGUNA DET AN"

Pepe Artola' k bere eskuz idatzitako liburu aundi ta todi bat utzi zun: 580' orrialde ta fo­lio tamañako orriak. 'Andik artuak dira emen­go bertso guziak, lenengo orritik asita. Liburu orrek emango digu Auspoa'ren beste lib-uru batzuk egiteko gaya.

Cure asmoa izan da bertso oyek dauden bezela argitaratzea; esate baterako, liburuaren erretratua irakurlearen begien aurrean agertzea. Artarako, oraingo ortografia jarri ta gañerakoa zegoan bezela utzi degu.

Pepe' k noizean bein oar edo abisu batzuk jartzen ditu. Ark jarré bezela ut·zi ditugu.

Bertsoak noiz egin zitun ere, h-eti edo ge­yenetan jartz.en duo Baita ere _nun agertu zi­ran. Dar oyek zeuden bezela utzi ditugu.

25·

, Besteetan, berriz, len jarri zuana borratu

,ta aldamenean berria jarrita dago. Bigarrengo mi ¡arri degu, bañan lengoak e're merezi zula ,agertzea, ta orrialdearen oñean jarri degu oar bezela, bera begiratzeko lumero batekin adie-raziaz. .

Gerok ere oar edo abisu bat edo beste jarr; izan degu.Alakaak letra batekin daude.

Batzuetan ere, lendik jarri'tako bi edo lau ,edo zortzi bat errenka borratu, ta ordañean ezer .berririk erantsi gabe dago. Alakoa'k kako pare baten barrenean sartu ditugu « ......... )). Kako bakarra dutenak, berriz, ( ...... ), Pepe' k berak 4la jarriak dira. , ( ,

Ondo kontuan artzeko da beste gauza au 'ere: liburu ontako lenengo bertsoak emezortzi .urtekin jarriak dirala. Emezartzirekin así ta ogei ta birekin bazula liburu. bat egiteko ainbat, egin degun be;,ela. Euskaldunen artean izan ,al da iñoiz orren gazterik liburu bat osatu dua:-nik? .

"Ustez laguna detan" eman dio'gu ize~a, .liburu ontako lenengo bertsoa ala ast~n dalako.

:26

ZAPATARI BATI

1/ Ustez laguna dietan zapatagilliak t1nta1JUak daukazki bel'le Hllak, era~utsi naiko'irtu abill1¡d3ldiak, .gala-azten erz; badizka debilidadiaik, baño edadiak (1) gaildlu dizka biak, len zitun obiak, a~olag,abiak,

lagun eder~a dauka ori an driak.

. (1) (entero da txana zap8!tari zarra, zikiña bizarra, okerra bizkarra, begitik dariyola beti makarra).

28

2/ Zapatari zail" onrek daukarren bentaja: aguarua ¡'zaUa asko eranda; entooo mowortzen da b~tiak e:rnand.a, eziñ a1tJ¡¡a'z J.urretik or dago etzanda, etx!era juateko andria €Iffi€n da, ,eskaUerak iyotzen bakar:rilmn an da, goi go:itik erorita baraño juan da.

3/ Lenguan bere dendan Jan gane z,eguela, soñuak aitu zuben nai etZlUbela: beIle gIOsmri(yekin zeukan ka~ueila ar:rika utzi z:iyoten tortilla bez,ela, in tentz:iyoz glero aJltxa 'zan garboso, eziñ ankik jaso ema,teko pauso, eTOrita bertan Zatl1

goIpatu oso.

·4/ UrJ1engo eguni,an jáikitzen danian, eziñ eraS{) diyo iñork lanLan; jaikitzen dan orduall1 aur,l'en aurrenian, .agruardienta eratera zuzen zUZienian, beti zurrutian, lagunen artian ibLltzen da beve buruen kaltian, atzo eraman zuten karro batían .

. 5/ Andl1e mozkoI1ra dauka ta ezta mi:steriyo, gizonen .1eziyuak dala meriyo; tragatuko Htuke golpee; bi erriyo, lotsa1.u gabetanik seriyo seriyo, illiak j,ariyo, erIlOpa dariyo, eziñ ditu iyo, gelditu da yayo, orl'elako mozkorrik ezta iñon jayo.

29

30

6/ Zapataritzan lana badauka polliki, bañon zUI"l'utian inayo du ibiUi; amek izan ezkelI'oz pesta bat edo bi, billatzen du zUIm1l'ta noo egiñ u,gaTi, eI"Lt1epaTa ongi, ote zaigun ja,rrt gi,zarajua ori tTipaz gurt gluri, pelota aizlezkua dala dirurl.

7/ Ka1&a i:rtentzian lenbiziko lama, sagaT'doz be<1Jetzera :Lagunerngana; bete bete egiten da

,ffiOlzikor kavitana, ta bueItakaeI"OO',tzlell1 da kupeJ.weIl1gana, balantza ugari, barkua diruri, or dabill igari, mozkor andi (y) ori, zaJ.di zaLt1ren gis:ara or daerori.

8/ "Mo~rooflI1en kaipltta,na" iz¡en goitiya du, ori sortu diyonak talentua badu; z,apataitzam. dirurik baldin 8'I"ÍJZ,en badu, €~era bueltatzeko konturikan ez du, etT,erni'entak salldu, d:irua all"tu du, ,dena du gasta'w, burutik da UJastU, 'emaztiak etxian artu nai eztu.

17 Noviembre 1882 Publicada en venta pública~.

3l!

KANDIDO SpRALUZE'RI, BERE KARTEN

KONTESTAZIYUA

:32

1/ Kandido Sora'¡'¡lZie ne:re lagun za:rra, zwe kartad egi­ten diyot nik faa-ra; o~aindik eg1n nazu kalrta bat bakarra, mevezi zenduk.e zuk .austia bizka,r~a.

2/ Toribio Sáuchez eta Jase Aramboou Madritik DonQStira etorri zaizkigu; .zu ere etort'Zia uste dJet .seguro, Eglua;rriyetarako ,espero zaitugu.

3/ Kandldo Som1uze, ZaTagooartikan e1lor:ri bilU:" d~u K olejiyotikalIl' ; la:is1Jer ba emen zatoz lagru.nerugatikan, alegratzen naiz ask:o g.au~a oroengatikan.

4/ Ornlera etortzian loobiziko lana, juan saludo egiñaz famUiy,engana, 1lI'T'ena berrrz ZlUI'Ie

lag.un,ar¡~en¡gana,

ori da Donosrtiyan egilIl bLar dana.

5/ Emen .iibilko gera, uste det· beñepin, kalietan jiraka bi)'1ok elkarrekin, nos~i PélISLatUaz lllllore onekin, zuk nai badezu beintzat tbilli IIllerek~n.

33

34

61 OI1ra sei bertso ernE¡m. jarri nik ZiU!'etzart, abek estimatzia iruritutzen zat, bol'ondare onekin jarri ditut beintzat,. ZiU Ollera. etortzia poz bat da neI1etzat.

18 Diciembre 1882:

, I

JOSE TXAPILLO'RI

1/ Bertso berri batzuek Jose, . Z,apimiñi (,a) pM"atzta goguak ematen dit neri, bertsalai eta juez izan dan j'éliun orri, portatu zaigulako enteI10 ederki.

2/ Lau bertsolaa'i zill'an kantuan aSiyak, eta bes1Je lau juez zeudien pI1esentziyan, or1ako bertsoUairik juan dan aspaldiyan etzaizkigu aizaldu 1leat'I10 txikiyan.

(a.) Jose Za¡pirain, San TomasetakQ bertsol.a.riai 'Puntua ematelv aritzen zana, ta, bera ere bertso jator asko jarritako gizona.

35

36

3/ Jaun batek alsl'era eman zubel1 k1aro, eta bertsoJariyak asi ziran bero, sayua txit ,ederrki ein zuben entero, juezak esan arte g.e1ditzeko gero.

4/ Gure Z,apiraw. jaunak bota-rik bert.sua, eman zuben OI'Idena kantatutzekua, baziruriy1en tenQl' zarzuelakua, ez nuben UBte ~nik orooobestekoo.

5/ Zapiraiüek :Ft1aInbiar llUke operara, ber,e boza edeI'!!'a erakutsitZ,era, GaYaI'lI1e'kin batian gabez kan:ta~era, nailm j,endia juaingo litzake aitz.era.

6/ Gorputz ederra dauka, doñua obia, ga:ñera degu gizon entero lIloblia, gauza guztiy,etan du abilltdadia, ¿non egon da lenago jaun ori gooxlia?

22 Diciembre 1882

..

37

TXAPILLOREN ANDRIA (ZELESTINARI)

38

Teatruan beste batekirl: iZan zanian (Prinzipalian)

1/ Z'e'1esrti'lla l!engurun teatro txikiy,an, 'emakume batekiñ um011e aundiyan, mUSlikuru-i beLda f,anfal'roik¡eriyan, suelto tbilli ziTan deabrukerjyan.

2/ Lasai egiten zuten bi andriak fwra, batekil'ri.ntzi eta bestiak algara; baldin izan banitzan bertako maizta,~ra, biy,etan bati autsi· ko niyon bizkarra.

'2/ . Etziran sosegaWein biyak reatruan, ,a!l"kitu 'zM1an artIe oso alPW-·uan, aguazilLak andre bat jo ZlUben buTUa!Il, Z,elestlna ig;asi agU!l"O zijuan.

4/ Ze}estlna HerawsetJi o:!"duko sustua iru ,egun abetan eztaka aztua, miñ ori sendatutzen badauka' gastua, teatroraño juana dago damuUua.

r5/ Zel,estina. e'zta g¡eyo teatrora juango, .ol'duko funtziyua franko dube1ako, fulano batek fa,rra egtn dube1ako. andr.e gajua oso 'lo.tsalturik délJp'0.

•

39

;

40

6/ Sei bertso orna jam onrradamentian, baño ez dLra beré buruen ka,ltian, teatrora urvena best;ek~n juatian egon della ixillik lagunoo artian.

GABONETARAKO KANTAK

1/ Gabon,etXieko and!I'e eta !llagusiyak, ederki di<ra lemen bar:rengo guziyak, gu ber.nz kanpokuak miseriz josiyak, agirandlUengatik gera etorriyak.

2/ Gau onak emater,a gaiUrlw egunekin emen gatoz sei lagU!ll umO!1e onekin, ~antatzlekoasmuan

denok el~arrekin, gustora geldi1lUko dirade gurrekin.

·H:

;3/ Oglei eta laugarcren aJbendulm gaba, desiü g,enduben ta nüizlbait etOT'ri da, naikotxanpon bHtooko asmrua ürain da, gure bol tsa txtt lOngi ber'Otu bia,r da.

~/ Gure boltsan badago tokiya ugari, bañQ dlrua g.ut:ri zaigu ür ag,eri, propina lOna emen ,ematia guri ,etzayo gQg1Oratz,en ,oraintdik iñori.

5/ Aparibat:enrgatik g,ablltzaonela, diru pi;ska' bat bHtzen nola 'edQ a:la, gaur glutxi eman ezin l.ezat,ek,e iñola, pozik aTt~{) degu beük eman ala.

'1,:'

6/ Orra s,ei bertso!Ilekin despedida,rako, bertso au jaNi bada l,agunaren tzako, baliyo du llrl1engo gabonetarako, gabon guztiyak emen iglual diralako.

ESTRIBILLOA

Orma sei mutil ga1zte etorri Olnera, apari on batentzat dLrua bi,ltzera, propina baten' jabe €giten bag:era, lagun guz,1;iyok ondo lwnponduko gera.

26 . Diciembre 1882

43

4:4

AMARI

Guk ,etxi:an badeg:u txit andre aundiya,

,amarren bat awua osatz,e"itu iya, emegiña di<rurl, oso da ,lariy,a,

. gustiz 'edema da Ita begirag,ait'riy,a, señ1I1e gluztiyetalll estimagait'rllY,a.

Enero 10, 1883

ERREGE BESPERAKO'

1/ Er~eg1e Qespera da guztizko gau oua etxietan bL1tzek,o guk faUa deguna, 2Jerbaiten esperuan ,gatoz beOlllgana, eman,go a l1 di,gute deuok txanpon bana .

. 2/ Er~ege besperatik ,gaitoz gu ouera, urtevo be2Je1a garur ooIebratutrera, sei lalg'unak batian guaz ~antatzlera,

propina'Ilekin g,era .lwnpondu~ gera.

4ó

46

3/ Onem etorri gera sei Jagun dez'ente, bertsuak karntatzera oso baUente, kantuz asiko gera izugarri f'l1!eJ:te, agiírandotJOO ~erbatt

guri emarn arte.

4/ A zler kuadri:Ua emern ongi karntatz-elw, trtstedagorna berriz konsolatut~eko,

bañan obi,agua dirua artz'eko, ba1din badute asko gurl. emateko.

5/ Diruak istilluak ematen dizkigu, ori dala meriyo or1a gabi:ltza gu, boltsan moneda askorik: ageri emaIglU, apaTiy'entzat diña bi1duko ez degu.

· 6/· Desped~da emateko ona seiga[t':I'looa, bukatu (1) zaglun badal al dan laiJ&tewena; eIlorriko g·erade gu sey,ak UTI1~n,a,

baldinuz1len ba'igute sa!I'tut~en ba[t':I'lena.

ESTRIBILLOA

Agi~andubalellga tik sei .1agun nekian, jIra na btra emen

, g¡abiltza eskian, ffi'kitz,en glera beon etx;eko atian, propina ona g'll,ri gaJUr eman ai!'tian.

7 Enero 1883'

(1) akaba.

47

48

ZUGATIK NAIZ' ILKO

DAMA BATI

1/ ,Dama gazte bat bada gune Dooostiyan igrual,ik ez dUibena Españi guztiyan, milla grazi dadUiZka bere ar'Pegiyan, artuIDo nuke pozik besuen erdiyan.

2/ Aingeru ori maite det 8..Sipruldi onetarn, zeñaz ikusten dedain jai armtiSa1detan; berak pentsat2Jen ez dJu zertsu min daukatan, (1) sendatuilm Hmlre ba:leki z,er detan.

( 1) zer miñ klase detan

3/ Ain. da ikUlSlgartri(ya dama gazte ori, biBta kendumlen baitu bewatz.Lan ari; Donostiya!l.l €IZ rora o!I"I'elakoXie m, ~erutik j.etxitako i:zarTa diruri.

4/ Gorputz Uraña ~uka arpegi txi t fiña, gerriyak badi~W'i

moLdian egiña; bÍ2lÍ.ét"o oiñ poUtak pausua aét"iñ,a, ezin fama liteke ark mel'iezi diña.

5/ Huruan ille beH::za di'z-dJizka darama, ibiUeran (2) ere ark du g1Uztizko fama; ¿nork eztu maitatuko orrelako dama? biotzak a!1oogana ni beintzat narama.

\ (2) saleIuan

49

50

6/ Eztn b1zi itl!ai:z ondo ni mundu onetan, bizill10 suoc1le txarrra det garuza denletan; bada eskatz,en dizut lerI1eguz ben1etan, 'ez eruki ,az,telw ,luzaro penetan.

7/ Izar guztiz amgiY'a goitik ami1dua, 'ZUTlegatikan dal\lkat bi'Otza sutJua; gañ-era arkitzen na'Íz: oso 8!I1ga,1dua, alllloriyuak nauka IOnela galdua.

8/ Egiya esacten det sentimentuakin, ezkondu nai dedal a betiko ziUl'ekin; izalllgo giñak'e gu 'Ondo elkarr,ekin, i zeñek ez izan' ditxa aingeruarekiJIl !

9/ Z€a'utik jetxitako izaiITa zera 2lU,

argiya begitikan bigaldutz,en nazu, plap'ÍJa txarrian nago, aI"I"en ar nazalZU, ,eta btotz sutua itzaJduko nazu.

10/ Nitzaz lmpiturikan aT nazu betiko, zu gabe teZ 'det bada munduan etsiko, zu.k artz'etl ,ez bana:zu jarko naiz tisiko, eta penaturikan zugatik naiz ilko. (3)

(3) eta izugarrizko penetan naiz ilko.

4 Mayo, 83

51

NERE GERTAERA BAT DONOSTIYAN

52

'1

Astelen gaJU batean nere lagunakin saga~doteyan nitzan UJllQlI\e onakin; leran nubenian nik besUetan aña, jarri zitzaidan gorputz entero liraña; ontan atera giñan sagardotei tikan, bi lagun kantactuaz kantak gogottkan; nola g~ñan pixaJe sagarldua eranda, asi giñan ustutz,en paI'letara juanoo; leiten alvi giña'la biyok txoko artan,

(1) baCla

gÓlpez rreladOJ'e bat azaldu zan bertan; galdetu zigun: "¿Nola da zuen izena? txi t ,beanra det eta esan emen dena; aitOlI' zazute ~laro bear dan bezela, l:loe&tela gaur izango dezute kartz,ela." Esan geniyon bada biyok izen dana, eta e:mntzun zigun: "j j Multa!! ,j Pesta bana!" Eman geniyon biyok (1) multa eskatua, bañon aziyo ura et~en aztua.

JI

AsteIbete barnu juan nitzarl tabernara, mokarutxo OOt jana,z aooua eratera; net'e tlragua artzen ari nitzala an, bulla sentitu nuben sukalde baril1enan;

53

juan nitzan ikusvera Zlffi' geI"tatutzen ¡zan, ta IzeladÜ1~e jauna jokuan ari zan; txapeJ.a ta makiUa (4.) utzirik mayian, i etz<:mkan txarra bere animen gañian! nola multa ziran ark neri ,Len atlera, joan ni tz,an kOlll tse~1lTa parne emavera; inlspetoria n uben billatu atian, $€r gertatzen mn niyon esan istan tian ; inspetoria ta ni joan giñan bertam, neri bezela multa ari kendut2!era; an billatu' genulben zeladol'ie OI"i, arratsalde' ffildiyan tripa,z guTi gud; inspetoriak ziyon doble multa eman, billatu zubelako jokuall1 tabeTnan; ser:rnoi a undiya ziY9n egin an baI"renen, j,ende tartian lo1Ba, turik \laja zu,ben; '.

(2) bastoya

:re1adoria.~ da . tabernara . joango, nik €'Ve ez det kalian p1xartik eg!ngo; ez.paldin bazillran rurk multa kendu nen, ez nuben nik emango parterik iñori.

EJEMPLOA

Gai tza egíten así bañan iJJen iñorí, begiil'atu bear da ber·e buruari.

Mayatzean ll'an, 1883

55

TOMAS ......... (1)

11 Bertso berri batzuek TOIllaiS ........ . -egi at.skio ~esa:nalZ nai nitUíZkie Jarri, lanerako gogorik eztuben jaun orri, ikusten deg:ulél!ko oso p.arragarri.

2/ Donostiyan alproja esaten dutena, Tomas zap.atadya deitzen diyouena; aste guztiya us1lez du aTk aste1ena, looikan egin gaJbe joaten zayo dena.

(I) Emen, eta besteetan ere, a.pellidua. edo abi­zena kendu egin degu, Tomas ori 1lIOr izan zan iñork somatu ez dezan.

56

3/ Ofiziyorik ondo ora1ndik ez daki, bañon jai egiteko moldatz,e!ll badaki, g8lbero rl'wrutian ibilt:oon da ederki,. omela badarabill galdluko da aurki.

4/ Tomas ......... du ,a'ndl'egai maltea, Tel'exa lroyekua neslrotxa gaztea, bañon mutill ori da en1lero trastea, ¿posible al da ori ondo izatea?

5/ Ber1e ditxa guztiya da as1le-egunian neskakdn tbtlttZia 311 dUJben denian, T,el'esa iza1len du ark aldam'enian, (beste aiskiriakin éZÍn dUbenía!ll).

57"

5.8

RJI T,eI'esak. obego du oti despeditu, bestela tratu txarrak eramango ditu, mutill or['ekip. goozak, ikusiko dit'll, ~er¡gatikan aUIU1eraZ beste bi badi w.

7 1 E-rruki.g~iya da neskatxa gajua, eztu ezagut~en ondo mutill maI'lrajua, badirudi Tomas'ek eglUzkiyak jua, d()nt~enetako orl ... j 'rer aparejua!

81 Lenguan Tomas jauna neskatxa Iba1lekin zirrika ibilli zan sa,soi on,aI1Elk:in, orreil.a ibiltz,en bada beI1e nOlbiyakin, asail"il"etz,e obe diran nai nuk!e nik jakin.

27 Febrero la83

..

MAlTA NAZU

1/ Dama g,az.te bat det lJiot2Jetik maite jruaIq dan aspaldiyan, eJeñaz }enengo ik!UlSi nuben Lo:yolan €'I1l'omeriyan, aingeru baten ,an.tza lema1Jen niyon plazaiI1en oodiyan, politagorik ez da1a nag10 Donostiyako eT,riyan.

2/ Bazenekike ni z·er tJrantzetan arkitZien nCl'izen orain~en, ikusi zaitu1Jelako bada neIle ondotik pasatz1en, txori polliten hat o1Je ziñan jarriya nt.tzan pentsa1lzen,

• zu orrelaxen ikusitzean izrug.arri naiz POZltutzem:.

59

60

3/ Zuri askotXio nai dizuúanik ,ez al rz.aizu i!I'lUdi tzen ? amori~uak ZiUreganuntza :J1,auka ni beti pentsatoon, zu g,abetanik mundu one:tJan lezta txit errez bizitz,en, maita nazazu bio~etikan, erl1eguz dizut eskatz,en.

4/ Ner,e aingeriJ. pal'egabia, maita nazazu meSeTeZ,

k,u,pi zaitea ni ikusiúa zuve oñetan negarlI'ez, mundu guztiyan zu OOiako ba:t arkitzen ez da tXiit eI'lrez, zure onduan koltllPaI!'atuta ¿ ni zer naiz bada? ez'er ez.

5/ Neskatxa gaZlte obeagoriik ez det sekulan i~usi, neremotzak zUI1eganlUntza juan nai du beti igasi, zu gabetanik mundu o'llJetan ezi.n ninteke ni bizi, ez nazazula penak sufrit~en luzaro eruki-azi.

6/ Zenhait pena ditut nik pasatzen aspa1diyan z.wegatik, amaika bider malko' tantuak iXJUit'i zaizkit begitik, maitatutzia erl'leg:uz orain eskatzen dizut bertatik,

. elkaroen jabe gtU egitia desio det biotzetik.

7/ Gorputz egoki oo;r¡niatua, anpegi €Ider legluna, '~edorri ~era ,aSlpaJ1di (y) ontan komeni zaitan laguna, ba1dinlogra t~en ez bailidin badet ne'l'e pents,am'entu ona, denbora gutxi bail:"rIu zUglatTk galduJro det osasuna.

8/ Miñ txatr bat da'llkat aspa1di ootan meri)"o 'zerailhko ZIU,

eta e;r'lr'~meyorik onena z,edor;r'lek 'emango nazu; eUmrr'en jabe egin gaitian biyok, na,i ba1dJLn badezu, gaitz bairl'ien,goa 1uzaTOkoa :1ais.ller sendatuko nalZu.

nI

62

.9/ Zu z,erade ~erruko izail"l'a, biotz n€ll1eko maitia, ·eta gu biyok 'ellffii'r·en jaJbe­nai nuIDe· ni.k izatia, ezpadeem nai z,uvegatikan bertan Hta ikustia, asan nazazu nai de:ml'la zuk izan [neTe emaztia.

27 Marzo 1883·

Publicado

INAZIYO I'IOYA'REN SUERTEA

1

InaziY'Q Pioyak alkantruriUetan moneda rbat ikusiÍ. roben zikiñetatn; kasorik egin gabe bere 1agunari, pirlesaka jooo zuben moneda xar ori; «asi zan gaTrbi~etan

'moneda zikiña, esanikan "badiat sagairlduen diña";)} ikuslzuhen za1a €Tria1 txikiy,a, bañan, ez,in gwbiitu i UTa ,k()[lleriya!, . n'01a z.illargiUe bat a.rk laguna zuben,

63

debaLde gair',:tzia berak tiste zruben; eraman ziyOIl bada zillal1gil1ea!ri, esanaz: "gaJl1bi na:zak moneda xar ori; «al dekan azkar-oona, htM" deda,lako biyar ,00..0 etsiko l.agun airterak.o;» zillaTgille la:g~ak ,esan 2liyon "aizak, eing.o ddyat biyarko ba1din baag.o rptI'!€lSalk"; «despe1tu zan pioya pozez dendatikan, eta et:x;era jlUan zan gUS1tora pilatikan».

Il

Zilla.l1gilliak ilana 'txarra mben aa1Ju, bañan istampatian(a) ziyon prepa;ratu; pioya juan zitza.¡y'On u;rr-eng.o egunian, érrial txiki bUla umo'l'€ onian,

(a) instMlt batian

I

esanik: "a'1'tsalde on, Pello tagun zall'Ta, ¿ga1'bit'l1 al dek nere atzoko Jan txa'1'ra?"; "bai, mutill, 01' zLagok goizian egiña, kendlUziua tro1'aka usbez, a,legiña"; «piayak 'esan ~.UJben beI1e artian: " j e ! j lana ori €lgin ziak

onda eta deba1de! "» papera egitiatik esan zi~on: "¿zenbat pagatu bear diat Í'Ile lanarentzat?"; erantzlUn 2!iyon: "Mutill, laguna ai2!eJako, bedera1::zi kuarto, ori.. . j i~etzako ! " ; pioyak pa'1'tikaran 'zUiben aI1dit zar bat, aterata, esan ziyon: "to, mutill, iretzat; el'ria.J.a 0'1' daukak, aiba ardit zarra, .ara beatzi lmarto, adios, ilagun zarra; ez nak sa,rtu ziriya gaur, P.etllo, llevi ik, ~

,ez daukak arturikan g'e,yo €lI'lriaHk";

65

66

«(gizarajua zuben ()\so ikara1:Ju: eta ¡agun artera az,lmr zan bueltatu, esanik lagunari: "mutillak, au ilana, 'ez g,ero iñor 'El!'le joan zillargilUengana, . ni beintzat n~ok awek l,aja arriturik, ez z,euka arturikan berriz errlailik ; jakin izan banuben 'zer pasatulw zan, 'Üírn'elako roon tlUtrik g1ert:atuko ,etzan"».

Mayo 16, 1883

Publicada en la Unión Vascongadar

24 Enero 92

¿ TXORIZU~ JAN?

1

Lorito bat b:izi da aberatlS ba1lekin, El3lne1leri (1) kalian kontentu beñepin; nagruSliya eta dama daurle txoraturik, eztu1lelarik maite lorua booterik; asteaz1ken batían egua,~di ,txarra zan, ta loma barrenan trilSte~rta~en z,an; neskatxa berri~ bere lanetan zan asi, su gañeléln jaI'!!'iyaz kaldera eta pazi;

(1) Narrika

68

€,ltze tapa arturik airoso eúcerrez, tXjorizo bat OO1'r,enan laja zuben ,errez; ontan ~orito ~arrak betg~ratu zuben," nesIDatxak tX'orizua non lajatz,en zuben; Bta a:ndik ll'eskatxa juan baí zan 1anera nagiusiyaren oya tp'I1eparatutzera, loritua za'I'lpakin kayo1an zebillen, eta atia azkaJr a:rk iriki ~uben; berialax.en juan zan suka,1de gañera, ixillik tX'orizua aITél!patutz'em; sarturik atzaparra 'eltzi'en barr,enan, <lIZ,kar billatu zuben nai zuben gauza an; (2) kaYQlara tgasi Juan zan beriaJla, txorizo eder ura zLn tzilik zubela;

. bi go1plan. jan zUiben ber·e txorizua, ,esaniik bere modlW: "¡au gauza goxua!";

(2) sarturik atza.parra. - eltzien barrena. azkar hillatu zuben - desio robena.;

((neskatxJa swmldJera 'zan g€éroZ etorri, bañan anzer paiSa zan ,etzUt~n itg,M"ri».

II

Denak bazkaüarako prtesto ziTanian, txorizua falta zan eltme baI'!rel1ian; nagTU:siya €Ita dama ziraden mayian, neskatxa zegu,en berrlz :liOratu nayian, mayera jan k1asiak zituben ekartz,en, baño txorizorikan etzan al1egatz,en; nagusiyak j.oo asko ikusten zituben, baño faItazubena billatz'en etzuben; emyeta neskatxak asko aitu 2!uben, €Ita lotsaturikan ootxen laJa 2mben, esanaz : "Txorizua zuk jango z,enuben, bestela gaur mayian i:zango g,enuben"; neskatxak esan lZuben ~ras penatJurik,

69

'70

etzubela jan a~vek ango t:x¡orizoI'lik; nagusiyak etziyon sinLsten g,aJUzarik, z'ergatikan ;Len pasa etzan orlakorik; ill guztiyan orcr·,ela txorizorik ,etz,an, z,ergaükan 10vua azkar ibiltzen ¡¡;an; neskatxa au kuJipante beti izaten zan zergatik t:x;oriwrik aglertutz.en etzan.

In

Egun batelz lorua kayolatik juan zan, bestietan bezela pozturikan dan tz,a;n ; atz,a,pa:rrakin gogoz tranpan ari za,1a, neskatxa agoertu zan iUste etzubela; ilm.s:kik neskatxak oper:a:ziyua, baz,eukan berarokcin amol'r,aziyua ; eldurikan l,epotik lorito zarrari, funtziyo ,euenen bat zan bertan agieri;

sulmLdia¡n z,eg.uen ur kakin dena, bota ziyon agum bUl'uÜk barr'en,a; miña~ekin lo:ma bullaka zan asi, eta kayolem juan zan azka'r igasi; OIS0 kalboturikan UTak Jaja ZlUben, g,eyago txnri:zorik os:Vutzen. etzruben; bada lmntua od o~ela gerta zan, ta lorua, g,eroztik geldi ego ten z,an; Corpus legun go~ean amaikak a~dian, prozesiyua pasa zan beI'ell1 kaJian; loro krulibua bel'ri:z zeguen kaYOllüm, bullaka eta sa:l toka anegiñalian ; prozesiyua bel'e pavetik zijuan, ta pal:iyua e1re noizbait irit:x;i zan; ,10rrituak ikusten zituben kalbuak, "berak bez,ella iHe guztiyak ga1duak;

71

72

ontan poo~esiyoko j1ende ka:1buM"i karraxika balkoitik gus1Jora zan ari; txorizua jan eta kalbotua z,eguen, eta j,end1a ala 2ieguela uste zuben; "ja, j,a, ja, ja" egiñaz, izketan así zain, esanikaltl: " i KaJ1bua ! i Zuk... tx;OIri~~a j,an!

15 Octubre 1883

ANIMALIYAREN KANTAK

1/ ETI'i batian irousi det nik tximutxa giJta'wa jotlZ1OO, arkakosua berriz tarugua rorriy,aI1ekin dantzatzoo, euli-mandua eztaTI'iyakin kanta politak kantatz,en, 'eta moskito sUglUr luz,e bat ay,entzat di:rua b1ltZlE;p..

2/ PJ.aza zar baten erdiyan zuten belI'en funtziyua egin, zortziy,etan aSli-rikan béren sinfoni ederraI1ekin, an jo zituzten ~au obertura introduziyuarekin, kontentu xamar j.endia 1aj,a zutoo kontzil€TtualIlekin.

73'

'74

3/ Funtziyua dirijitu ZJuben tximutxak ,ederki xamair, batuta zillM'll'ezko batekin sentimen tJuz 'eta a:zkar, pianuetan erle 8Jtza¡palITia etzruben bada a:in zaka.r, UTa añalro d1i~etoriak ParLs.en ,ez dira amarro

4/ KontúelI',tua bukatu zantan asa z:iran plaza eI1diyan dantza errtala atelI'·atzen denak UllUor,e aundiyan, arkakosua zuten kavitéllIl 'Índ'ernu!\juen jantziyan, baI1I161'etan j1ende dena faJI'lI'e'Z

Iz,eg,uen iy,a eroriyan.

5/ Euli-mandua al8i zan g·eII'O zorriyar·ekin dantzari, estrOlpozo eg,in eta biyak zár:an ,loitatra lel'Ori, arka!\joslUak sa,lto ,eginda ,e1!duziyon bi jaulliari, komeriamte jantziyalll agertu ziran iTurak iga·ri.

,6/ Mookitua kaiballwuari diTua !8skatz'en asi zan, eta tiste bañon gutxiy,a~ bere . boJísan a@eri zan, zorriya berrizkaskañetakin pl,azal1en ,el1diyan dantzan, arren ariñ ·ariñak ikusten j,oodla naikua ba,zan.

7/ . Tximutxak jo zuben moskitJUa begi onduan ezkerrez, diru gutxi bildu zubelako ta utzi zub€ll1 negavvez, zor·riya be,rriz s.ma galñetik así zan burlaka farrez, ango oka,siy;ua banatz,en etz,egu€Il1 biziro er.rez.

8/ Elkarturikan juanzi:ran denak ,erriya aTtatik be1stera, ber€ll1 istrumen tu guztiyakin kontziertuak ematerra, ango jendia triste zleguena arras lmnsoJatutzera, ta beren bU'l"Uavent:za,t jateko di:rua kabaztera.

23 Mayo 1883

Publicado Ibaizabal Febrero 1902

75

'76

DEABRUKERIYAK

1/ Gutxiy,egi l,etuta ez det osasunik, bertso bem'i batzUiek j<N'Tiko ditut nik; I~e1doko alkatiak ,ez dau~a forrtunik, ,ezID €!g1on i\Jitlel\jek eTan gabetanik, mundru ontan etziok txaTTarr.en tza t onik.

2/ Ollar batek bi aTrautz g,aur egln dizkigu, egualdi txal'ragorik aza1du etzailgru, ~i:z¡on batlek fTagata boinan sartu dil~U, sei urteko alrmtoya gaur ikusi degu, txingurri batlek ama bi ~olpian H (1) duo

(I) jan duo

3/ Berdz lerukiko det amor,ra:ziYiua, ~ kay,eko faml batek egin du az.iyua, defenditu bear da gure naziyua, bi usu ml,ltur jo ka i 2ler in ten tziyua ! , Bugur luziak dauka estimaziyua.

4/ Egardyak nago eta non da €'rariya? t,eatvuan omen da biyar komeriya, zez,en batí segika dabLl a2ler1ya, baser,ri bateraño juan da iUargiya, esklopetakin jo du bere arrpegiya.

5/ GizQn batek jayo du 8ei urteko auvra, aurten suelto badeglu mm ta tntxaurra, eran zagun' gogotik, ner,e la,gun zaa:'ra, anka motz,a em'en da konrika azkal1ra, . lau kintalko aúsua bai 'dala k3iskaru'a.

77

78

6/ Erreparuan naiz ni ja~rr.i ametsetalIl, karnaba alt1i zaigu plontzan dem.detan, tximu~ak pañue}iua dauka begiy·etan, 'eseTita gaudez gu oraintxen n1eketan, Zurriyolan ai aira gabez pintakcetan.

7/ LebitaI1ekin dabm zapatagillia, kaska motJzak badaukia ugairi Hila, pe10tan jokatzekio au da iLog,aUa, bel1e ofiziyua du ~rrantzaUa, 'l'olosan arr1lJpatu dutle gaur baJIlLa.

8/ Orra j,aJITi izketan zangur,ruair1ekin, mutuak lmntatlz,em. dru apetituakin, gizon bat Otrtxem. d1lJbill zazpi suguirI1ekin, itxu bat or dijua antiojuakin, neskatxa bai dijua beI1e andriakin.

30 Mayo 1883

SAN SEBASTIAN'EN MARTXA

1/ Au poza, (bai, bai, bad) a;u poza, (bai, bai, bai) ga,ur degulako San Sebastian, (bai, bai) ur1Je guz,uy;an g1e,udem. pozlez egun ona au €ltortzek:o, goizetik gaJboca nor bell'le a!ldera lUlIlOil1e onez dibertitzeko,. fiesta jai txi tona Donost1yarena, da gaurko eguna Sebastian'ena, fiesta jai tnt ona DonostiyaiI'iena, degu patrod San Sebastian'ena, (bad, bal) pozteko triste arki <tiren baxr€Q1ak kanta.n (dabiltza) aur denak (denak) uzteko O!SO a,lde batera penak soñua (soñua) tasokadun ~e~enak

I

I

so

.2/ Badator (bai, bai, bai) badaoorr (bai, bai, bai) atabal joka j'enlde dena, (bai, bai) za~,eturikanirít:ld da gu~e patroyen egu¡na, erritar guztiyak, txikli ta aundiyak, zori onez desío deguna: egun on aundiya, penak tLgarriya, btotz pozgarriya, est~magarriya,

,egun on aundiya, penak :1lgarTiya, trÍlSte dagonen alaigarriya, (bai, bai) jartzen g,erade denok soñ ua ai tz,ian sa¡ltoka (pozkidaz) aidian (bai, bai) (aidian) goi,z goiz1etik asita gau bitartian, biba Donostiya beste milla UI'tlall1.

23 Octubre 83

Publicada en ~a Unión Vascongada, 20 Enero 1892.

6

NESKA ZAR BATI

1/ Neskaz?T z.imuT bat badeg1U auzuan, igualik eztubena Europa osuan, noiLa ezkondutz,eko modurik etzuan, lizundua ark:iwen da betiko ~olman, traperuak emman Jezal"e sakuan.

2/ Neskatxa gizatxarra, j1eniyo estua, ezta beñere i.zango e2Jerta'll pr,estua, inten tz.iyo gey,egiz ba:rr,ena ootua, pa'zilentzi gutxi eta g,añera gaiJz,tua, hospital baterako ai z,er enplastua.

R. 1. P.

15 Octubre 83

81

82

ROSARIO'RI

1/ Gure aroebat:xrua polit egokiya, neskatx;a jakLnUslua bizi<ro aundiYa, guztiz liraña eta begiragalI'riya, atng;erua dirw'!i goitik etolr'l'iya.

21 Alskotxo maite degu anayak alr<reba, ta rlloizik be1n beralI'en bea:r:ra':!'e bada, p'restamuan eskatzlen baz,ayo diruba, al'l1'en esrkuetatik da txi t segurruba.

Ematiatik,

23 Enero 84

NERE BETIKO AMETSA

1/ Dama gazte ba1Jeo1gana daukat aspa'ldi griña artua, zeña1z beTegatikan daukadan biotz guztiya iU'rtua, au dala Mc1e amoíriyua daukat ba:rl1enelll sortJua, azaldlutz.eko be:rarti dana orain det Diere oroua.

2/ Egun batian ikusirikan kale batian jiratzen, neI'e biotza momentu artan asi zan pozez 1asaitzlen, ari begiraDlere begiyak etziran bada aspe:rtzen, zorri onj,an ikusi nuben aingeru orri pas:atzl€'n.

83

31 Besbe batían entero tniJste bakar bakarrik nengoala, ikusd nuben aingeI1U orl balkoi batian wgoaila,. nere biotza mome.ntu artan piztu zitzatdan ¡ai, nola! salto 'eginda ara joan gabe ez~n legan zan iñola.

4/ Urr,ena berriz gertatu nitzan fortunaz beTe uman, 000 arriturikan g·elditu nitzan golpian lurria,n, a·laitasuna wrkit'lltzen zan n.er·e biotz baI"l''llnia.n, an z·egoa.lako aingeoo o'ri ner'e begiyen aurrian.

5/ Bizi!I'o gOI'iputz ,sdeIll'a ldaJUika, torniatua diruI'i, otntxa politak, arpegi Jiña, begiyak berriz iZaT ·bi, :LIle kízkuI'I'a guztizerteN-a buruaN zayo ageri, bada zerutik amildutaka izar ederra da ori.

'6/' IatmJ.1ie Ointan dena esango dizut aJ dedan moduan, ba,'l1'en gaxua a'!"kitutz,en zait penakin iya. urtuan, zu gabetan1k, iza'!" maitea, ,ezin. etJsi det mun!duaQ1, artu na~u bada mese~ez betiko ZU'l"e onduan.

7/ ZUBez:elalro dama gazterr"ik ez nuben mUe zanikain, zu gabetanik lO.:€Te biot:zak ez du eghlll1 bat onikan, arratsguztiyan etzaitut bada kent?Jen OOgiy-etatikaln, maita naz.a:zu ez badezu nai iltIzia zUIPegaUkan.

8/ Zuregatikan nere biotza 'daukat aspa1dayan eni, orrn nolako marti~iyua ,eanan-azten nazun ned, el'!Ieguz omin eskatzoo diyot bertatik J aJUngoikoori, nerega<natu . dezaJa azka'r oor:uko ainlg>er:U ori.

86

9/ Neve ditxarLk al1'ndiyena da biyok ,elkall'lganatzia, ba,ldin da ezpa1din badezu nai zugatik miñez jar1::zia, egin nazaz:u mesffi'€ ni ez penetan exukitzia, bada Lnll'lekin ez rzatekoz nayago nukJe Htzia.

10/ Momentutikarn eskatoon d.i2lut sendat2Jeklo n,ere miña" aspaldiyan eI'l1emedioaktn neronek senda eziña, au guztiya da uere biotzak zuretzat daukarren grilla, sendatutzleko barrengo gaitza, zu bakarrik zlera diña.

11/ Nere fortuna munldu ooetan ez da beS'terik, maitia, gauza ldarua biotz bail".Nmdi,~ ik:omeni zait esatia, J aunaren 1egez biyok elka:~ l'en bañoo 1en egitLa, egun ontxo bat aukeratu ta la!~ster ,elka:rtu gaitia.

12/ DasiatAu'ik 'llago emenltxen zure baimena aitzeko, illle,ve biotzak bat edo baste momentJutik egitJeko, nai datan itza aditZJen oodet ~ekiil1 naiz ni b:i:zd:ko, eZ1etz lasaten banazu berriz, agur, maitia, i betiko!

1.0 Julio 1884

PubHcado en ~d Brecha

88

DONOSTIKO NESKATXA GAZTIEN

AUKERA

1/ Bertso be:r:ti batzuek nua kanta~era, egi batzuek ~laro ariyazitzera, al'kiturikan OIrain ontarako era, nai det jende denari aman adit~era DoniOstiko ineskatxa gazti'en aukera.

2/ Donostiko neskatmk ditugu ikusten lujo ,aundiyarokin no1a di:ra:n jazten, irpul'di konkol1rakin dirade ibiltzen, ez dute bada Oyek solrdata aslro artzen, ¿ifloOilldikan dute bada ·orI'Ienbeste sorwen?

3/ Batzuetan jantzi bat uT~atutzerako

egiña du'te beste bat trukatutz.eko, oy¡ek ON'€!l1 egoki erropak jazteko, ez dute di:ru. g¡utx:i beaT erosteko, uste det dabtltzala gu arrapatz1eko.

4/ Iñoiz ikUiSten dira; neskatxa gaz'jjiak kamelluaren gisa konkorrez betLak, i:kustekuak dira oy1en ko1oria:k, nayago dute kanpoz egon dotoriak, naiz a7'kitu batJiendik plakiyak botiak.

5/ Elkartzen diiranian neskatx bat edo bi, eJ.karI1ekin pasatzen dute ordu ta €TIdi, beti gez1ur kontatz,en dirade elka.rri, kontu artuaz arndik rpasatJ2len darnarn, mUlrlll1wratz.en da,ki te mutil gaztear:i.

90

,6/ Asko !ibiltzen diil:'a señora moduan, aIT,elakUlak asko dÍ'rade mundJua'l1,

. jazten dira egoki nai duten 1ekuan, g'EIDO' esaten dute arro momen tuan : "j,arri, nagusiya, guztiya IW'l1tuan".

7/ Eroiz,ein dendetara lasai joaten dira, ta soñak auk,erat'zen ibiLdutz,en dtra, nagusiy,en kan tJUra denok Jazten dira, oITela beren ustez baliyatz,en dtra, bañan rurte azk'enian komeriyak dira.

8/ Zenbat komeri aira emlentx,en 'ag1eri, ara oyetako bat g,ertatua neri: begira 'l1lengoaaa neskatxatxo ba1li, ipuI1ditik zitz,ayon lmzkor bat eI1ori, ¿nondikan sortu ~uben' kontra9andJu ori?

!íJ1 Lenguan naskatxa ba~ pasa 'zan ondotik, eta gelditu nitzan begtra atz·etik, Zler modu takua zan ikustiagatik, oUaroen gisa zleguen apaña kanpO'tik, bañan ,etzeraman ru-k oñ,etan galtzetik.

101 Ezin fiyo liteke OJ:'IIIelakoakin, biar baño gleyago dabilkitenakin, ni bein1Jzat ik,aratZ€n naiz neska o[Ylekin, nayag;o det mutill 00["

gelditu beñ,epin, eta ez deskuidatu orlako batekin.

111 Obe luteke o[Yek piska bat pentsatu, eta ez dil1u denak lujotan g.astatu, nel1e opiniyua orain z,er dan ai tru : txit Eso ibillita &o1data juntatu, gero nai b~11din bada gizona torpatu.

91

12/ Amabi bertsOtI'lekm Hua despeitzera, ta bWez leziyo bat ,erakutsitz,era: utzi zazute bada lujuak txokolra, evvemeyatutzeko o~a:in da denibora, ta nor bere kontuak agul10 atera.

Publicado.

8 Junio, 84

Algunos de estos publicados en la Eus­kal Erria.

92

PRAISKU ETA PELLO

(MO,ZKOR BIREN JOLASA GABEZ)

11 Pellok: ¿P,misku, mO'koUu ori non aIT,a;patu dek?

Praiskuk: i Arrazod egokiya oraintxen eman dek!,

Pellok: Aizak, ¿1agundutzia ,etxera nai all dek?

Praiskuk: ¿Moz:kor,ranaguela ik pentsatz,en al dek?

2/ Praiskuk: PellO', ¿z,ertan ari aiz emen pbm eg,iten?

Pellok: ¿ Ta ik pakian 2ierta!tl 'ez n.ak neri 'Uzten?

Praiskuk: ¿Bañon zlezena ori ,ez a,l dek Hrusten?

Pellok: i Alkatiak ere !tli ez n~ok i'zutzen.

93

3/ Pello k: PraisJm, ez nazakela O'roenbeste tira ...

Praizkuk: 1 abill bar1antzakia ,jira reta bira.

, Pellok: ¿Zrergatik bulkawen.' nak kalten erdiTa?

Praiskuk: Onrrela baldin ba-abill laister tkabirI"a.

'4/ Praiskuk.~ ¿Bultzaka ibiltzeko al daukak aukera?

94

Pellok: Ik bai sasoiz tirat:z'Em naukela orrera.

Praiskuk: i Aizak! rez gaitzan sartu iñork itzalera, obe diagu sartu tabernan OIstera.

I

Pellok: Abejondarrikala.

20 Julio 84

INJENIERO LAGUN EUSKALDUNAREN

AGURRA ETA KARTA

1/ E~amun Apaolaza, , lagun zar maitia,

aslwtxo sentitu det ,emendi~ jUartia, gerta¡tz,en zleran1etik guemen uztia, eguna iTUdi tz·en zait dala mUa.

2/ Gur,e ditxa guziya genuben ementxen, ibt1dutzia denok plazan di>bertitzen, a~ku-ji~etan berriz damak tx;uliatz,en, ez giñan' e.lkal'r·ekin beñer·e aspertz1en.

'[lB

'JI Elka'l'I1ekin g: ",llZen emefiig'O aiSildcriak 2lÍran paI1egabeko gazt1e dotodak, gustag,alI'riya:k ziran beven lwloriak, baziruditen ruda berriko loriak.

41 Anastasi bat eta Sotera bestia, irugarI1ena bernz Jazinta gaztia, pena aTtu baidute emendik juatia,

, berak esaten dute dutlela kaltia.

5/ Zuek zij-uaziUela emendik kanpora, Anastasi zan azkar atlera leyora, kamis utsdan azken agur egit€lI'la, negall;ra fI1ankoI'lekin buelta zan astera.

I

6/ Beste bi n100katx El!'le

lo. egon etzkan, musika aiditJu oIduko halkoyan an z,rran, zuek ,emendik jua1Jen ikusten O'i ziran, geI10 biyak nega~ an g.el:ditu zimn.

7/ Iñulabarra orduko zueDz.a'Z pentJSat¡z¡en, gau guz.tiyan eztegu burutilkan ~entz,en,

atsktde oy;etaTa ~emnian bLltzen, ziuek gabetandikan triste g·era ibiltzen ..

8/ Beti gaude guztiyak zueklbuelltatuza!i, ·elkarr,ekin bel'riro ibi:ltz,eko ~,rusai,

zmek galbetandikan ez deg1u' izan nai, bU!eltako ote zleratell1 esan gaitluzu

Ramon: bad.

Enero 84

98

NESKA ZAR BATI

11 Bertso berr-!I"Í batziUek jartzt·~o· neukan aspaldiyan griña, argatikan nua €gi:e~a nere us1:Jez ru1egiña, famatJU nai det gure auzoko

• neska zar mutur zikiña, sapua bañon itX'Ulsiyago, sorgiña!I1eJ1 E~·:·2z?!'ia.

2/ 0::;0 lizundurikan or dago zokuan txit po.roirtua, Ak1elargo sOl1gÍ¡ÚIail1en tatxa daruka aspaldi artua, bere jeniyo estual[lelcin d,ago t:xit ern1eglatJUa, . ([}I~a za~ gle1di1lutako pena dauka animan (1) saTtluJa.

( 1) aspaildi

3/ Norba1t awaipatmko z.ubela berak penrtJsatut:zen' ziUbEm, bañon alde guztiyak jiraI"ik iñor billat:zen etzuben, OrI1en itxlurak gazte guztiyak ilmiratutzen zit'Ulben, ISOl'lgin mar.ama JizlUndu ori '~P.'ñ,ek artu :naiko 'zuben.

4/ Bere gi.sako SOfIIgiña~ekin eg,une!I'o da juntatzoo, eta zokOl1i!k ooko ibiltzen dioraDaZ~IT2'!-: mkauz,Em, g,erora berriz egoten diiilla jendiari kontu artzlEm, sorgiñ mamma deabru oyek eztitu ererk Ílwtoon.

5/ SugUI'lra daJUka i2Juga~:f,i:,.a,

mrnri atxur kiil1Jena, kokotzatk berriz ikara,t:zen du Donostiko jende nenia, me zj~~:,:,a,oegj. sairtua:k, ,gorputza berriz sei kana, begi'rtatu, batioo dJi-I1uri Ak,elargo kapitana.

99

6/ Begimtut2ien diyotallüan nonbaitetikan berari, 1endabiziko kokotza eta sugurra zaizka ageri, mutill kosl.wrrak ibilt:z¡oo dicla burlalm rlJeskazarrari, zakurrak ere pixa egiten diyote bere gO'l1a~i.

7/ Ortzak leoerlrak ag,eTtz;en ditu abua zaba1diutZ'ian, miña legiteko zoriyan jartzen 11.aiz ni begi:ratutzian, biz,al'lra berriz ~uri zuriya asi 'zayo kokotz,ian, gauza o11.a'ven jabe egiten da bat OSü n'eskamrtJzÍJan.

8/ Zortzi bertsotxo abekin OTra eman ndk ervematJia, ,eta nai lI1U1kie dama gaztiak aben beT1'i jakitia, giz;ontxo bana billaturikan ellmlrturik ikustia, animaliyik litxusiyena' da t!1leska zar iza,ua.

Enero 85

Publicado en la Brecha.

KATUA ETA OLLARRA

(IPUIYA) (1)

Ka1Ju bat bieJitZlen zan baserri batian, eta a'8ko bezlElla z,eguen iSukiaMiléln; ((arratoi zulo denak kontura artutzlen, noizik bein atza'Pa'l'ra badaki dantzatz1en; guztiz da 1m tu ona l'angiUe fuertia, ley al¡a Í21uglaITi

ta bal1entia;» .ollar bat berwekin zan etxian bizi, z,eñ,ak ,egin nalÍ.zluben (2) etxelw n,aguslÍ.;

(r)' Fábula. (2) beu nai du ark egin

101

lmtuari oi diyo askotan eTlaJSO

moko zorrotza[1eoo biziro garboso; (3) (('z¡ergatik katua dan txit umilla beTIez nai ba'lu ilko h¡,kre zarpazoka el'!reZ; otordurik ,ez diyo opa katua~i, beti ostutzem. d1zka jan gauzak berari; beste aJskotan berriz lwsk 'egiten diyo, pasa arazrVen dizka zenbait malrUriyo;» baña iz,anik 000

ona katu zaI'ra, etziyon beñ€,re nai sartu a tzaparra ; katuak ,egun batez diyo ollarrari: ( 4)

"ez naukela berotlu odo1i:k,alll n.eri; badakik ga,zteago' ni bañon aizela, eta 'zarragokoa obeditzen dala"; etzuben aditu nai zarl'en leziyua,

(3) bañon eztu egiten - ark berari kaso, (4) katu umillak diyo - esan ollarrari.

102

ba1zik. beTTiz na! ziyoo egin a:zi~; bada berotUTikan' eg¡un ba1:;ez zam-a, pegatuzdyoo azkrur beI'e atzapa,rra; bark,az!iyua eskatoon oUua así zan, bañon k~pirarikan ar,entzako etzan.

Onek eralms:ten du gazte alI'ruari, beti obeditzeko zaTTag'okoari, ze!lgatikan denbora etortzen dan sarri kastlgatzek;Q gaizkí

I dabillen danari.

23 Abril 85

Premiada en 1887 en San Sebastidn.

Publicado en la Euskal Erria el 30 Mayo 1888.

PublicadQ en el Correo de Guipúzcoa, 1.0 Mayo 1900.

103

DONOSTIAR BAT BERE ERRIYAN

1/ DÚ'l1ostitika'l1 a1de egilnda egondu TlJai~ txiJtaipairtle, Haban,a'n (1) 'eta Montevideo'u 'egin ditut iZ:enbadt ruI"te, flieI1e biotz:ak eta anillllak eka:rI'li ar:azi naute, EUiska,l-E'r:riy.an sartu naiz eta €Z nai:z [i'tengo iU all"te.

2/ Gustag,a:rTizkoegoteg1ak (2) badÍ>ra kanpo oy;etan, Moo'tevideo, Habana eta Buenos Ail'8S a1dietan; (3) naiko tOkiya miratu a'rTlen 2Jenbait urtetx'O aJbetan, (4) Euska1-Eniya bez1elakorik eztet arkitu bes tetan. (5)

( I ) Amerikan ta (2) paraje asko (3) gañem Ameriketan, (4) naiko terreno mira,turikan - ogei urtetxo

abetan, (S) Euskal-Erriva konparatzeko' - eztago mun­

du onetan,'

10-1

3/ Montevidoo'n' ikusi d!i1JUt kanpuak eta ibaiyak, g,aú,~a be¡lriz balSo, z,elayak 'La Lm itxaso aundi:yak; (6) a1az guztiyaz gauza geyago ditu gUll1e a'ldendiyak, Euskall-ETriyak sendatz,en ditu andik datozlen g1U1ztiyak.

4/ .A!rritlurikan santzen 'l1aiz emoo kanpotikan etOOTita, ll1eTe 'erriy,a ote dan em'l1 xinlsturikan j,al'rita, auX'en da, bada, edell'ra eta begi:ragairri polita, ezin obia sortu Hteke bel'l'iz egiten asita.

5/ Alde batera begi'r.aturik 'daukagu ledertalsuna, izugaJI1rizko alegr,antziya eta ooriontasuna, kaJnpuan onta:z oroi1Jurikan sortzen da (7) tristetasuna, i Euslml-ErlI'iya! zu Zlera neri miúa sendatzen ll1azuna.

(6) zeilai, itxaso, baso aundiyak: ~ eta gañem, meI)Jeli yak,

(7) askotan

105,

6/Goglo alUilldizl~o begil~atua

egin diyot erriya'l'li, ailide (8) batetik abiyaturik besteroñoko danari, aMe . guztiyan edertaaunra bester1k ez. da ag¡eri, ezi'll aspertu litek'e iñOlr b€lg1Ílra egmez beraTi.

7 / Denbora~ekin arkitru ditut (9) lengo etx;e emenguak, bill-biU egiñik oñian dauzka kontu aundiz ga'zteluak, konbentu bi ta ,eriza biyak €lI're gabe ge~atuak, bakaT bakarrik ditut arkitru nik 'emen lenagolmak. (10)

8/ Lengo denboran ziran bazterrak ustez ZÚ"an ooer-ezak, baña denbOTaz egin dimde emen lanak (11) ez eI1I'ezak, aTbo1degiyak, etx!e alayak, kale zabal eta plazak, miragarrizlm pauso lekUJaik eta gañerako g.auzak.

(8) mutur (9) billatu ditult (10) bakar bakarrik oyek ikus1:en - ditut nik le­

nagokuak. (II) obrak

106

9/ MuraH aundiyak1en erriyari ruanak kontu artutz,en, guztiz lurperatilrik gaur etxe beTT'iyak dira agertz,en, ikusgamzko L.ol'e-tokiyak, (12) plaza ederrak ementX1eIl, etxe .o:yekin (13) batíalll dute erriya .oS.o apaintzen.

10/ Kanpotik etortZlen dÍTalll asko' min tsuak O'SO auldurik, berialax'en jarritZlen dka Donostiyan pizkO'rturik, UT gatZiyazko mañuak eta aiz.e ederrak a'rturik, bel'en errira itmlltz,en dira (14) biyotz guztiya pozturik.

11/ Negar maLkuak irtetzen Mizltit neri pozaI"en inda'rrez, ikusirikan nere erriya betia gauza ederrez; urrezk.o bol1\, dirudi, goitik amUdutakua berez, ¿.onen onduan beste guztiyak z,er dira 'bada? ezer tez.

(12) diputaziyo, Zurriola ta (13) kasinuakin (I4) bueltatzen dira

107

12/ ZoTÍ onelm erTi ,maitia guztiz estimagarriya, mintsu guztiy,en (15) baltsamu eta euskaldunarern kabiya, pare gabeko perla ederra guztiz begiragarriya, i hedinkatma izan dediUa beti beti Dooostiya!

Agosto 85

Publicado en la Euskal-Erria el 30 de Ene­ro de 1886.

Copiada de la Euskal-Erria. "Publicamos con el mayor gusto esta com­

posición que revela las felices aptitudes que posee su autor, el joven Don José Artola, hijo de nuestro estimado colaborador y amigo el conocido poeta y fabulista Don Ramón, cuyas tradiciones esperamos ha de seguir con éxito su mencionado suceso?·." rEuskal...erriaill dagon adierazpena" )

(I5) zumo oneko 000 ffilskaldunaren

108

KILKIRRA ETA GURDIZARIYA

IPUIYA (1)

1/ Kirkk bat i,rtenikam. ber,e zulotikan, kantari abiyatu zan txit g,qgotikan; ez zitzayon batere janik gogoratz,en, baiz.ik booe ~anian :lluben easotz,en; (2) «ala, ber,e lanian sendo ari zala, tikusi zuben gurld:i bat, an zetovrela,» ber'e itzayarekin oso apaindua, ontzi gauza zan arrek zeraman tratua;

(1) Fábula. (z) baizik gogoz zitUJben - eguak zabaltzen;

109

itzayak kirkIr k3!n,ta aditutzlen zuben, eta beria.laXjen ja~ri zan pentsatz,en, esanalz: "ip~,zti olrli laister det eskuan. badakit zetn belardi montotan daguan"; ala utzirikanelI1 era bat, ~:,::':':.:ya,

asi zan arrapa.tv nayian ip'Í'zt:ya, baña, nola bestiak ma,l::zi¡'él zuben, terbla egü;:;l~ e:.Kartu zituben; al' kitzen zala ezin aN'aipaturikan, bueiLii'<.Z2~ abiy,a, zan ernegQ'<.ü~¡kan ; (3) wdurako bi biT·e ziimn g,ertatu an, ta gan3!duak ziran okerretara juan; itzayak ikUlSi.rik bere gurdiya an, beri.ala "0'00, 00, o" egiñaz así zan; ganaduaik buUahln ziran ikarattU,

(3) arkitzen zan au ezm - arrapaturika!? ta bueltatzen asi za;n - coogaturikan;

110

€Ita oso korrika ziran abiyatu; nola bir·e estua ¿m-ri,z betia zan, g1ut1mya amildurik gauzak alUtsi ziran.

Onek elI'akUi.Sllen' du beste askon gi.:san, ez sart:oelm amaika kanako kamisan; ber~ :~::::2'!r: ut:oita oí dana bestian, arrkit:oen da lautatik ~l'~::'::::: ka.ltian.

" Agosto 85

San Sebastián, premiada~8s7.

Publicada. Euskal-Erria, 30 Mayo, 1888.

En ~::: Uni6n Vascongada, 21 Mayo, 1899.

111

ZAKURRA, ZOZOA ETA ASTUA

Basel1ritar gizouak uda ai:zkenian ark:itut.z,en z,kaden k,anpoko lanian; ,eta nola etxia 1l'rl'uti (1) z,eukaten, bazka:ri billa zuten zakurra b~galtzlen;

onek belle pal'dela abuan aI1tUlrik, ,etz¡eraman (2) buI1Uan au beste konturik: "n,agusiyak maJÍte nau, au da bizitzia, au eramanda eta an g,em asetzia"; (3)

(1) aparte (2) etzerukarren (3) zeñaz esaten z.uben; - "bizitzi~ au dek,

aJU erarmanda ondo - mantentzen niotek";

112

8

Qnela egun batez zijoan birian, egunero beool.a txit pauso <mían, non ikusitzen duben zazo bat &'.iya, beI1e eguak ezirn zaba~duan iya; erraz a'ill'apat.Zla rurk pentsatu zuben, eta pardel zeukana bertan utzi zuben; segika belt'iala abiyatu bai ~an, baña zozua azkar sas'iyan gODde zan; zaklurra zan klorrika sasiyetarn sartu, baño mutur guztiya z,uben purrukatu; bitartian asto bat an arkH:oen zanak, ar:t:uri,kan pardela eta,zeud.en danak, bevezi g.abetanik ,ez tXia,r eta ez onak, (4) izan z,iran gustora bi ,klal¡pian janak.

(4) sekulan tripa ondo edo sabela iñoiz ondo -bete etzubenak, artu zuben pal'dela - eta zeuden jalllak,

113

Begiyetara digu onek erakrus1len g¡eyeg! nayak oeti (5) 2Jer duben ekamen; ~ er,e askotan (6) zaigu au g,ertat2len, guztiya nai dubenak gumiya du gal1l2Jen.

Setiembre 4 del 85

Premi(lda en 1887

y publicada en Euskal-Erria el 30 Mayo 1888

y en la Unión Vascongada, 12 Febrero 1893.

'(5) anbiziyo geyegik edo aundinaya geyegik ( 6) esaerako askotan

114

A Z E R 1 A R R U A (1)

¡PUlA

Ax:e'l'i batek egin 2Juben apustua korrika pasa bayetz ordukosei legua; Hola zuten bestiak begitan artua, nai izan zuten egin orlako tratua; aX'eri ooek zube.n

'jel1iyo estua, pazielltzi gutxi ta gañera gaiztua; ala abiyaturik bere apustua, gelditu zan barian oso nekatua;

(1) AXERI FANFARROI BAT.

115

ezin zaba1durikan nai aña a:bua, bero gey,egirekin 0'SO legor1lua; arki z.itzayon bertan erreka zll,llua, eta rusi zan gogoz egiuen tragua; baño enreka artan UT zikiña z,eguen, eta elste gumiyak . zikindu zituben; sose¡g,atu nayian lurl'era zan etzin, baño esteko (2) miñak aM1e egln ezin; ala luzaro Xiamar egon zan ,etzinta, . bere buruaz oso batetan etsita; baño noizbait zitzayon pi,ska bat pak,etu (3) e·ta bere 1ekrura zan azkar bueltatu; kontrariyo guziyak ziyoten bUl'latu, apustura galduta zalako gleratru; lotsagarritzat danak. erabilli zuten fanfarroi~eri denak. .. atera zizkaten.

(2) tripakü (3) kalmatu

116

Onek erakusten du fanfán:-oi danari eta arrunkaz beti dabillen den ari , kastigua zayola etOO'tzen berari, eta .geratzlen dwla denen partragarri. (4)

Setiembre 8, 1885

Premiada en 1887

y publicada el día 30 Mayo 1888 en la Eus­kal-Erria.

Vasconia, 10 Enero 1896.

117

ZAKURRA (1) ET A IGELAK

Zakur za1' (2) batrelbillen aspaldiyan miñez, eI'l'emedioakin sendatu eziñez; txit zarra izatia zan, zeukaITen miña, a.!1g'atik 'zuben bOO gaiztakeiz;agriña; (begitan 'etzuben nai iñolr ere ikusi; beti zan intentziyo txarra:vekin bizi); (a) bere gisakioen bat a1deratzen bazan, beldurrazzokmetan (3) beti gOI1detzen za!ll;

(1) AZERIYA. (Irakurleak kontua.n a.rtu be1:a" etl"P::: azen ta ZaKUn;;¡ '1a~:'lta daudela).

(:::) Azeri (a.) (Kakoaren artean dagorun.aren oru:loan ne ba~

jarrita dago. ) (3) sasiyetan

118

bafian mende~OItikan (4) biHatzen baz:uben, ~etagiñ zorrotzaki.n porro~tzen ZUiben; ala aziyo denak egiten zUuben, ,gaitzik gabea (5) bazan nontbait deslmidatzen; (6) bi,rian bakarrikan beti tbhltzen zan, zergatik alrentzako lagunikan etzan; egun batez zebillen oso egaTnyak, berotu zUlbelako ondo eg1UlZkiyak; abiyatu zan bada putzu pat bállatzen, eta sentitzen· ruben igelak kantatzen; bertar,año zanian noizbait ing¡uratu, (7) igelak etziraden batere ikaratu; ontan a'Zien zarrak €'San oi du: "1200, bestela nik zaituz,tet ilkozenbait gaixo";

mendekoTik bat inOcente ga~':¿k gabea. ... billatzen ba,zuben,

(7) a.rrima.tu,

119

igielak zuten f,uerte kantmm segitu, azeriy.a zan ber·riz oso mmbeliatu; ,eta mendeka (8) rnairik egln .

zeudenaTl, ango . zanbufta .eg,in zuben g.añera denari; bañan nola bestiak txit onda z.ekiten, anketatik tiráka bertan ito zut,en.

Onek denari digu klaro eraku:stlen, pa,zientziyak miña dllibela sendatzen; bañan aiSitzen bada iñori mengatz.en, kastigua berari zayola etortzen.

9 Setiembre 85

Premiada 1886.

Publicada Unión Bascongada, 13 Marzo 1899.

En Ibaizabal, 2 Marzo 1902.

En el libro pequeño está en limpio.(Onek.in zer aitatu naiko dun, ez dakigu; eskuz idatzit¡¡¡ko beste liburnren bat, bearbada.)

(8) bendeka (venganza)

120

LEOYA ETA ZAKURRAK

Leoi zar xamar bat'ek (1} zituben zakur bi Ip.orroitzako artuak bizi nairik ongi; (2) baña gauza guztiya galVeztiya zeguen, eta zakur gaXiuak pagatut:z¡en z,uten; eramaten baZiUten merkia ta txal"ra, nagusiyak dantzat:z¡en zuben atzapal'ra; 000 ta gaI1eztiya eramaten bazan, otoll"durik batere ay;entzako etzan; alaélJÍn zan billaba nagusi z,ur orl,

. (I) Leoi aberats batek (2) bera gobematzeko - merke eta ontgi;

121

reñaz etzuben opa erer elle iñori; egun batían berak zituben otso b[ beral'ekin batian jateTa ekarri; (3) «ala otls egin ziyon ark auzokoari, esanaz etortzeko al bazan etorri; panparToQz. zuben egin ar·ek lwnbitia, esatiagatikan .zala tXilt noblia;» eta (4) de~turikalIlen

bi zakur ay,eri, zuben esan: "gaur eD1

'en

gaJUZa onak jam; ez begira1Ju balda, ez, baliyuarl, tOr1zute boMsa ta ugari ,ekard"; }enago etzu:ben nai dirurik galstatAl, eta al'gatik zakur biyak zuten os,tAl; boltsall'ekin agruro juan ziran ig,asi, etzan g'eyago ayen pintarlk ikusi.

(3) egun batez burura - zitzayon etoni, bazkariya ematia - la,gun guztiyari;

(4) :gero

122

, .)'

Onek ederki xamar (5) digu erakiUSten zurraren boltsak no1a bi 7Julo diltuztem.; zUTkeriyan dirua ai dana gordetzen, beTak uste gabian ~ozka uTtJUtZ'I¡lll.

12 de Setiembre 85

Premiada en 1888

y publi,cada Unión Bascongada, 14 Febrero 1899.

En limpio está en el libro pequeño.

(5) Onek ederki digu

123

JUAN JOSE SANTESTEBAN'I OROIMENA

Juan lZiñala 'zu, g,'Ui'e maix:ua: Utúrik e:uskal-enriya, A, ,z,eñen benaz be1Jetz,en zai1Jen Negarrez neI1e begiya; Joan ziñan, Jose, (1) ·zeJ:lueta!l'a Ost.o edernez Jan tziya, S.ori oillieko izan lZiñana

'Euskal €TTiko gra:ziya, Semfin €lta aing,eI1Uari Ariya:ztera neurriya, Nekea frankoI1en tarti<an zuk Tatxarik gabe jarriya, (2) Erakustzane par,egabia, Soñu s.oTtzaHe aundtya, Toki denetan maitatutako Euskaldun malitagaITiya, Bañan etzera s,ekulan Hko, Ara zur.e sort-erriya, (3) N ola ari dan óroimengarrri Ipintz'en kOI1.o berriya.

11 Octubre 1885

(1) Juan ziñan baL. zeruetara • (2) Ta1entuz jarri berri,ya,

(3) Ara Euswa guziya,

124

¡JAKINGABEA!

A>rtzai mutill lwskor bat bizi zan mendiyan, beti egoten baizan ganadu goardiy,an; ((mutiIl koskor ori aiñ jakingabea (1) z.an, zeñaz gaiztalmriya etzekiyen zer zan;» etXiekuak balmrrik imusten zituben, gañ,erak.orik zanik pen1lsatzen etzulben; a¡la, artsalde batez ikusi zuben an, gizon bat zetorrela bakarrik bki,am.; ((.oso beltzez jantziya makil bat eskuan, '

(1) Inozentea

125

eta txapela lJUz.e . eder bat buman;»

Au z,an erretoria, pasiatutz,era baztarra ayetara 0.1 zana atera; bertaraño zanian erl'etoria juan, artzai g,aztia OSIO

beldurraz jarri zan; "¿nongoa aiz, gaztia?" galde ziyon onek, ta erantzun ziyon: "¿Ik z,er jakin bear dek?"; erretore jaunad txokatu zitzáyon, alako a'I1razoya nola eman ziyon; eta berrito ziyon galdeera egiñ: "zeñ,ekin bizitzen aiz? (2) ¿gurasoal'ekiñ?" ; erantzuera (3) azkarr eman ziyon onek: "¿norekin bizi' naizen, zer jakin bear dek?"; Apaiza ark igarrilrik ez jakiña zaTa, alga,raz jirilltu zan andik berialla; (4)

(2) ea bizitUJtzen zan • gurasoarekiñ; (3) errespuesta, (4) ala egon pixka bat • egin zubenian,

mera abiya zan • zuzen zuzenian;

126

artzai ga~ia ere Juan baizam. etxera, egunero bez,ela (5) g:uraso artera, eta amar! ZiyOl1 beriala esan, arbsaldiam. gizon bat nola i:zallJdu zan, oso beltzez j,antzj¡ya, txapel lLuziakin, eta galdeera asko. nola zizkan egio;J.; lUtlakera;ntzun ziyon bere semea1'i: " i mutill! ¿nola diyok á:k erantzun jaun arrt?"; "g:aldetu diranian ni nongua nai~an, esan diyot ea zar jakin bear duben"; «"ai, tionto asta¡putza, al, buru gogoora, ik egin bear ukan orrenbes,te,. orra";» «" Ai .lukainka aundiya'" amak ziyon esan, (6) "beci-iz e1'retorla etorritzen bazan» i tz abek bea1' dizkak esan ik jaun orri:

(5) iñuJabarra aldian (6) Os itz egokiyak - a:íD.ak zizkan esa.n,

. 121'

bai, jauna, .ta c.z, joona, egun on bedorri"; urren~o eg1unian artzaya zai zeguen ~I"r.etOI"e j.auna noiz ikusilm zuben; ta nodzbait zubenian urrutira ikusi mutilla txit g1ustora ojuka zan asi, buru utsik jaTri ta txi t pozez berari: "bai, jauna, ta ez, jauna, .eg1Un on bedor:ri"; eN.etoriak ziyon galde artzayari: "¿zeñekerakutsi dik 1eziyo on ori?"; "runak ·esan zi,rak, gaur esat'eko iri, baldin etortz·en baaiz nere aurrera i".

25 Octubre 1885

Publicada en la Unión Vascongada, 1.0 Agos­to 1898.

EHREGEAK

1ru er,veg,e dira presaka ta lani, amairu egunian Bel,en'a etovd, adoraroziagatik Jesus Jauna sarri, ~irjiña ama'gandik mundura dan ori.

Diciembre 1S85

129 '

KARIDADEKO ARREBAK

. Castel.ar'ek €\Sana da Karidadeko. Ar;rebak diJ'ala eta izango am.gerutxo lurrekoak ...

Miserikordiyetan diTa,den arrebak guzti guztiyak di,ra pabriaren amak, izug;amyak diJ'a 'Oyen biOltz onak, ta estimaga'ITiyak beTen ooca odenak; ez ditu ikaratzen egundaño tlanak, batzik beti gustora egiten dianak, oyek dira munduanpor:tatz1eD diranak ~eruratu ditzal.a gure .J'e&us Jaunak.

Enero de 1886

Publicada en la Semana Católica el día 28 de Setiembre de 1890.

130

IPUIY A 7'garrena

GABIRABA ET A BELEA

Gabir,aba zebiHen goiz batean lar,ri, Itxito bat arr,apatu nairik iZlUgarri; eziñ zuben iñondik au bereganatu, eta modu ontara zan txit erneg,atJU; ala, kolpe batez rau egiñik s.arr,era, sartuzan ollo-toki estu zar batera; txiJto ba ~uek laister zituben bertan jan, baña ikulSirikan bere burua 00, .

131'

132

así zan bel,eari ojuka, m·esedez libra z·ezala andik kurpüurik arJ'1ez, iñola 'ere igas eZID z,ezakela, libratz,eko, bestela an ilko zut,ela; beleak eoon zion: "ai.zak, ¿zlergatik 'loen ibtldu aiz bakarrrik mokaruak jaten? ¿oraiñ abiyatzen aiz Jaguntzaren billa? ¿loen esaten ez ukan iutzala abilla? oraiñ er,e bakarrrik 01' konpondu aTi, ,ez diat egi:n nai nik mesederik iri"; on!tan etorririkan bertako mutilla, eskuetarn a:rtúrik rubela makilla, joan oi zan makUirtuta gabirraba'en 'bma, eta jorik burnan utzi zuben illa.

Ga1biraba1en gilSa giwn asko dira, [itxarr,eriyan iñoiz aspertzen . ez dira,

,\ 1

! \

,:

, €Ita iri txitzian eSJtura laXlrilra, olrduan er~eg¡llka abiyatZ€m. dira.

10 de EneroJ.886

Euskal-Errian argitaratua, ellO de Agosto de 1886.

Publicada Unión Vascongada, 2 o,<? Febrero 1893.

Vasconia, Marzo 20, 1909.

133.

134

S'en ¡PU¡YA

BI ZOZO

A,Lde banatandikan ·zel'bait billaWera, rozo bl zilraden beiñ sasitik atera; biyak rzijooiZtela aidian gusOOr,a, lronpondu 01 zkaden modu onetaifa: aillegatzen baztrán' z,el'bait billa!t1Jera, biyen ro'tian bertain ertdibanatzera; batek i~UJSi ruben ,ataean euli bat, €ISatl zuben: "uts'ian alt'l'apa>ko diat, sarrera bat egiñik

zuben alI'l'apatu, eta esan bezela an erdibanatu; andik laister ziltuben (1) blgarren zozoak ikusi urruti bi janari gozoak; eta z.itubenian iritxi mokora, jan zituben bakaITik bizim gustora; bestia zan agruro etorn ondora, esanaz: partitzeko ooain dek doo¡bora"; erantzun ziyon: "¿zertan €IZ a1lz etorri len? ¿ ire} zai egQtia IJ€,ntsatz.en al uken?"; "1 ez aiz :it~ekua" muturrera ziyon'J eta bestiak ere ba~kawen etziyon; ontatik ziran biyak bUl'!'lukatzen as!, elkarrt mokazuak erarutsirik bizi; bian rZ1.lgarria:ko putzu bat zeuk3lten bañon zoramen artan ikusten etzuten,

(1) gerora zuben

eta worLrikan putzuma batetan, ibiyak lZ.ii.Mn gelditu itota ail1 bertaJ;l.

Onek ~ak.Uisten du beiñ ere trratuak eZlttralaegi'l1 bear modu ortakuak; aSlel'rMu €Izkero daukagu €isanik, ezteguiLa izaten beiñ elle gauz onik.

Enero 1886

Euskal·Errictn argitaratua, 20 Setiembre 1886.

En la Unión, 22 Julio 98.

136

¡ITZEKUA! (1)

Batek e/san 'zkan bein: "Aguro .etoI'lI'i, best'ela arkituko na,zu untua ni".

UJ'te bete buruarn nitzalll ni etorri, (2) 'eta billatu nubell1 Zurriolan dantzari, (3)

(1) DANTZA BATIAN. (2) oi nitzan etoni, (3} gustOTa dantzari.

Enero 1886

1:)7

Pello lo~ro miñez egonik etxia'll, irten zan kaIeraño i'ga'llde gotzian; kaUan aJl'kitu zan sendakiñaTlekin, ooñak galdeera bat ziyon bertan egtn: ea aJpetitorik etol1ri Z~tzayOlll,

"jaUll1a, ocaillndikan 'ez" ark eraQ1t~un ziyon; "bada kontuz ~biUi eta lenbailen joa'll, zuk egin bear dezu gauza ariña jan"; erant:2run ziyon onek: " j .au da ~stinua! ariña jatekotzaz, jauna, barkillua".

4 de Febrero, 86

Publicada en la Euskal-Erria el 20 Diciernhre 1889.

La Galerna, 7 de Setiembre 1890. Uni6n Vascongada, 20 Julio 1896. lbaizabal'en, 27 Abril 1902. Baserritarra'n, 28 Abril 1906. Pueblo Vasco, 12 Marzo 1912.

138

LAGUNKIDE (1) ON BAT

1/ Edertasun aundiko ,Lagun,kidedia, DOIl1ostiyan jaTlglOi tu dute dotoria, ezin sortu liteke bestie bat obia, or era&usten dutJe JaI\lJIlaren legia, eratlSiyaz danari bear dan f'edia, amatzat a.rtu deg:u [~uk T.rinidadia.

2 ( LagUIlikidedi on aru moldatzen zan asi, Jaunari eskatuaz 'graziya lenbizi, zezan pekatariya sendatu a'razi, eta fede santua denari era¡tsi, gauza onak dizkigu guri er.akutsi, ¿ ori ez bazan izan gu nolatan bizi?

(1) Sociedad.

,

3/ BUlruzbide aundiyak (2) baziltuben artu, eta pentsamentua askotxo nelmtu, etziyon (3) ala 'e!'e lanari barkatJu, baizik azk,ar zituben denak menderatu, gero ag'rakori (4) bat zuten bertaiP SIOrtu, eta Obispo j,aunak zuben ontzakaitu. (5)

4/ Jaun bat:liUek zjraden gu gatikan asi, zortzIen bat züuzten billatu lenbizi; ger.o genubenian gauz ona ikusi, sartu galbe egotiali ,et:zuben m1er,ezi;

'bertan sarturik, gluztiz Olido gera bizi, 'eta gauza edem-ak ditug¡u ikasi.

(2) Lagunkidedi on au (3) etzitzayon (4) reglamento (5) aprobar.

140

5 / One~a sartu, d1ta . tx,artxoak zir.anak,· €rrTopa moduan len bizi 01 zi.!'anak, bide zuzenian beiñ jartz,en etzkanak, justuari burlaka ibiltzen zkarnak, bada utzirik bellen oker bi,de l'enak, zuz,enekoan ditu zaLntz;en J,esus Jaunak.

6/ Jaun batzuek jakiñik be,ste askok aña, arkitu zuten arbol onenallen zaña; denart ig,amyaz neurri eta maña, guk eTle artJu nairik berari tamañ.a, pl1est gaude egiteko denok al,egiña, asko egiten gau,za az geraJde baña.

141

142

71 EtX'e san1Ju maite au n01a duten sortu, berealaxe g,m'a bertan z'en bait sélJ'tu, biotzak P'Üi~1:Ju eta animak sendatu zai'zldgu, g'eralako f,ediarn sendotu, bada gauI' naigo degu Ienbizi urka1:Ju, eta ez artu delgun bidea ukatu.

81 E'gun eta berrog;ei pasiak bagera, sarturik ga,udez.enak lagunktdedka; zlernai gauz'etarako daukagu aukera, eskola ~I'Ie ikasten bertan ari g;era, a:nayak 'bez1elaxe konpondutzen gera, ez daukagu damurÍ'k sartua onera.

9 ! Lag,unk~dedietan

onenetakua, bada au Donostiyan dag;onetakua; pesta bi paga tzen. da pagu iUekua, iñor ge1dit.z'en bada miñez bertakua, pesta bat an¡pwua badu kajakua, libre dauka botika eta medilma.

lO! Kristau euskaldun den.ak, atozte onera, erlijiyo santua gog;olZ ikastera, fede santua zer dan ando ikustera, eta ba!'!ren mLntsua pozkidatm.tz,era, atozte bada bide onetan jaTl1:zera, ez zu.az¡ten betiko anima galtz.era.

143

11/ 0, ama txit laiztana, Birjiña Ma,ria, I

izar' dizdizaria paJ:'ierik gahia, zeru eta hJJrI'eko denalI"6ll jabia, Aingelruen Erl'egiñ, anparo guria, eskatutzlen di'2lugll graziya :mria, beti bizi dediy,en Lagunkidedia.

Bertako bato

20 de Febrero 86

Publicado en la Brecha.

Bertso auek kanta-paperaz ere atllra ziran: . Do­nostiyan. Pozo eta Comp". - Andia, 2 accesorio. Ikusi: Aita ].]. Arana zanaren hertso-bildulllla, Loyo­¡ano Lapitzaz bi oar 000 abisu auek erantsita daude: (1) Sociedad de Obreros Católicos ta 1886.

144

IMPRESO EN ESPAÑA