Copyright © by for the translation by Heirs of Pawe! HertzCopyright © by Fundacja Zeszytów Literackich

Warszawa 2009

ISBN 978-83-60046-06-7

SERIA PODRÓ"E

Pawe! Muratow

Obrazy W!ochWenecja

T!umaczy! i przypisami opatrzy! Pawe! Hertz

ZESZYTY LITERACKIE

DOGANA DI MARE, SANTA MARIA DELLA SALUTE

TIN TO RET TO

Ze wszyst kich wiel kich ma la rzy we nec kich tyl ko Car pac -cia i Tin to ret ta mo! na, jak na le !y, po zna" w We ne cji. Aby na -praw d# wy ro bi" so bie po j# cie o Ty cja nie, trze ba po je cha" doMa dry tu1. Nie zna j$c Bre ry i Uf fi ziów, nie mo! na oce ni" Bel li -nie go2. Dzie %a Gior gio ne i Paola Ve ro ne se s$ roz rzu co ne po ca -%ej Eu ro pie. Tyl ko Car pac cio i Tin to ret to s$ do tych czas u sie bie,w We ne cji. I na wet wy obra !e nie We ne cji jest nie od %$cz niezwi$ za ne ze wspo mnie niem o zie lon ka wych, jak gdy by ogl$ da -nych po przez wo d# mor sk$, ob ra zach pierw sze go i o po ciem nia -%ych, ale wci$! jesz cze p%o mie ni &cie barw nych p%ót nachdru gie go z tych ma la rzy.

Przed !wi"tym Je rzym Car pac cia w ma %ym, przy tul nym„ora to rium” San Gior gio de gli Schia vo ni mo! na sp# dzi" je denz naj pi#k niej szych po ran ków w We ne cji3. Ten, kto si# wzru szyry cer skim ma je sta tem owych scen lub ro man tycz nym uro kiemowych kra jo bra zów, b# dzie po tem po ca %ej We ne cji szu ka% ob ra -zów te go cza ru j$ ce go ma la rza, któ re go nie spo sób od ra zu niepo lu bi". Wte dy nie wy czer pa nym 'ró d%em roz ko szy sta nie si# dlanie go owa sa la w miej sco wej ga le rii, gdzie bar dzo zr#cz nie roz -miesz czo no cykl wiel kich p%ó cien Car pac cia przed sta wia j$ cychle gen d# o &w. Ur szu li. W tej !e ga le rii znaj du je si# je go Le gen dao Krzy #u4. Na tym ob ra zie o!y wa daw na We ne cja: jej ko lo ryt,dzi# ki wy szu ka ne mu po %$ cze niu ró !o wa wych i z%o ci stych to nówz zie le ni$, zwia stu je ju! przy sz%$ chwa %# ko lo ry tu we nec kie go.Car pac cio jest jesz cze w San Gior gio Mag gio re na wy spie. Tam

! 14 !

w od lud nej ka pli cy na pi# trze &w. Je rzy o ja snych k# dzio rachzwy ci# !a smo ka5. Ten Je rzy jest na wet lep szy ni! Je rzy w ma %ymora to rium: m%o dy ry cerz jest tu jesz cze pi#k niej szy, a kra jo brazro man tycz ny z okr$ g%ym je zio rem gór skim tchnie jesz cze wi#k -szym uro kiem. Car pac cia mo! na tak !e ogl$ da" w San Vi ta le6,a wresz cie pe wien je go in te re su j$ cy ob raz znaj du je si# w no wymmu zeum miej ski m7. Dwie kur ty za ny sie dz$ na ta ra sie i su sz$w%o sy po ma lo wa ne w%a &nie na z%o ty ko lor, na s%yn ny z%o ty ko lorw%o sów We ne cja nek. Wa bi$ ku so bie pta ki i psy; k# dzie rza wych%o pa czek ba wi si# z pa wiem; tu! obok sto j$ wy so kie, przy cze -pia ne do obu wia ob ca sy, b# d$ ce przed mio tem mo dy wy my&l neji kr# pu j$ cej ru chy. Mo !e obie te ko bie ty u!y %y w%a &nie na st# pu -j$ ce go prze pi su, któ ry nam prze ka za %a pew na sta ra ksi# ga: „We'— czy ta my tam — czte ry un cje ty si$ cz ni ka, dwie un cje gu myarab skiej i un cj# twar de go my d%a, po staw na ogniu, za go tuj,a po tem far buj tym w%o sy w s%o( cu”.

W ro ku 1514, czy li w%a &nie wte dy, gdy Car pac cio ma lo wa%ów ob raz, se nat we nec ki po sta no wi% opo dat ko wa" wszyst kiekur ty za ny. Gdy je zli czo no, oka za %o si#, !e jest ich oko %o je de na -stu ty si# cy. Licz ba ta od ra zu uka zu je nam do&" za wrot n$ ska l#ów cze sne go !y cia w We ne cji. Ile trze ba by %o z%o ta, ulu bio nychprzez We ne cjan ki pe re%, zwier cia de%, fu ter, ko ro nek i dro go cen -nych ka mie ni, aby przy stro i" i ubra" te wszyst kie ko bie tyi wszyst kie pa try cjusz ki! Ni gdy i ni gdzie nie by %o tak bo ga tychi tak ró! no rod nych tka nin jak w We ne cji w XVI wie ku. Pod czaswiel kich &wi$t i uro czy sto &ci sa le pa %a co we, ko &cio %y, fa sa dy do -mów, gon do le, a na wet pla ce by %y po obwie sza ne i po wy bi ja neak sa mi tem, z%o to g%o wiem oraz cen ny mi dy wa na mi. Set ki gon -do li p%y n$ cych w pro ce sji na Ca nal Gran de by %o spo wi te pur pu -ro wym je dwa biem. Ale my z tru dem, a mo !e na wet wca le niepo tra fi my so bie te go wszyst kie go wy obra zi". Utra ci li &my ju!zdol no&" poj mo wa nia pi#k na barw nych, dro go cen nych tka ninokry wa j$ cych ogrom ne po wierzch nie lub sp%y wa j$ cych ni by ka -ska dy z wy so kich stro pów. )y cie wspó% cze sne nie go tu je ju! na -szym oczom ta kich &wi$t, ju! nie wie my, co to jest na praw d#tka ni na, wi du je my j$ bo wiem tyl ko w nie wiel kich ka wa% kach.To te! je dy nie w przy bli !e niu mo !e my so bie zda" spra w# ze

! 15 !

TINTORETTO

wspa nia %o &ci &wi$ tecz nych de ko ra cji w We ne cji, po dob nie jakcz%o wiek, któ ry wi dzia% je dy nie stru mie nie i nie wiel kie rzecz ki,tyl ko w przy bli !e niu po tra fi wy obra zi" so bie mo rze.

Okres ma je sta tu, chwa %y i wspa nia %o &ci We ne cji przy pa dana la ta 1508–1571, od za wi$ za nia li gi w Cam brai do bi twy podLe pan to8. )y cie i twór czo&" Tin to ret ta obej mu je w%a &nie tenokre s9. Tin to ret to z uro dze nia nie by% po wo %a ny do udzia %uw ucztach do stoj nych se na to rów i wspa nia %o w%o sych pa try cju -szek, któ rych ty le pó' niej na ma lo wa%. Drob ny bar wiarz i synbar wia rza przy szed% na &wiat w od le g%ej dziel ni cy mia sta, w po -bli !u od lud ne go dzi& Sac ca del la Mi se ri cor dia. Do tych czas po -ka zu j$ tu miej sce na prze ciw ko &cio %a Ma don na dell’Or to, gdziesta% je go dom ro dzin ny. Grób je go znaj du je si# w%a &nie w tymko &cie le. W$ ski ka na% pro wa dzi tam wzd%u! sta rej bu dow li, któ -ra nie gdy& s%u !y %a ja ko sk%ad dla kup ców ze Wscho du; na jej&cia nie za cho wa% si# jesz cze ba re lief, a na nim cz%o wiek w tur -ba nie pro wa dz$ cy wiel b%$ da.

W tej od le g%ej i spo koj nej dziel ni cy, sk$d wi da" la gu n#,a za ni$, w da li, o&nie !o ne gó ry, Tin to ret to sp# dzi% ca %e swo je!y cie. Ta nie wiel ka licz ba wia do mo &ci, któ re o nim ma my,wska zu je, !e w !y ciu rów nie! trzy ma% si# z da la od lu dzi. Nieprzy ja' ni% si# z Are ti ne m10 jak Ty cjan i nie uczest ni czy%w urz$ dza nych przez nie go or giach. W ry sach twa rzy Are ti nai Ty cja na jest jak gdy by co& z wil ka, ale twarz Tin to ret ta, zdu -mie wa j$ co ludz ka, jest pe% na cz%o wie cze go bla sku. Na wi ze run -ku, któ ry do cho wa% si# do na szych cza sów, Tin to ret to jestwy so kim, krzep kim star cem o szla chet nym, %a god nym wy ra zietwa rzy, z si w$ bro d$ i b%ysz cz$ cy mi ocza mi. By% cz%o wie kiempro sto li nij nym i szcze rym: lu dzie, któ rzy go nie lu bi li, mu sie lisi# go oba wia". Kie dy Are ti no za cz$% mu kie dy& zu chwa le wy -my &la", Tin to ret to za gro zi% mu pi sto le tem, a wte dy pi sarz umil-k%. Ów cz%o wiek, któ ry ni gdy przed ni czym nie uchy la% czo %a,ani w sztu ce, ani w !y ciu, ko cha% mu zy k#. Ulu bio n$ je go roz -ryw k$ by %y kon cer ty do mo we, w któ rych gry wa% wraz z cór k$,wy bor n$ mu zy kant k$ i nie zgor sz$ por tre cist k$.

Dom Tin to ret ta, gdzie pro wa dzo no tak udu cho wio nyi sku pio ny tryb !y cia i gdzie wie czo ra mi roz le ga %y si# d'wi# ki

! 16 !

OBRAZY W*OCH. WENECJA

szpi ne tu i lut ni, wy da je si# ja k$& oa z$ w&ród uj# te go w &ci s%eprze pi sy usta wicz ne go &wi# ta, w&ród przed si# bior czej, uro czy s -tej We ne cji owe go cza su. Trze ba pa mi# ta", !e okres naj wi#k szej&wiet no &ci mia sta przy pa da w%a &nie na owe la ta, gdy pa( stwo -wo&" we nec ka zna la z%a si# w po %o !e niu naj trud niej szym. Se natnie tyl ko na k%a da% po da tek na kur ty za ny, ale tak !e w naj &ci &lej -szy spo sób okre &la% wy ko ny wa ny przez nie fach. Pa( stwo mia -%o nad zór nad wszyst kim: bez prze sa dy mo! na by po wie dzie",!e zna %o ka! dy krok ka! de go ze swo ich oby wa te li. Czu wa %o nadubio ra mi, oby cza ja mi ro dzin ny mi, nad przy wo zem win, nad by -wa niem w ko &cie le, nad skry ty mi grzesz ni ka mi, nad no wy mimo da mi, nad sta ry mi zwy cza ja mi, nad ka! dym we se lem, po -grze bem, ba lem i obia dem. Do pusz cza %o to tyl ko, co uzna wa %oza ko niecz ne, ale w%a &nie w swo jej oce nie te go, co wol no, i te -go, cze go nie wol no, oka zy wa %o zdu mie wa j$ c$ m$ dro&". Ka! dy,czy chcia%, czy nie chcia%, s%u !y% wte dy „naj ja &niej szej” Rze czy -po spo li tej i ka! dy wy ko ny wa% dla niej ja k$& pra c#. To te! wewszyst kim, co te raz na ob ra zach wy da je si# ja kim& przy pad ko -wym, ra do snym zgro ma dze niem bo ga to odzia nych lu dzi, za -mor skiej s%u! by i kosz tow nych tka nin, tkwi% nie gdy& pe wienukry ty sens pa( stwo wy, a „ko rzy&" oj czy zny” to wa rzy szy %a,nie wi dzial na, tym wszyst kim wy da rze niom. Mo !e na wet or giew ogro dzie Ty cja na mo g%y od by wa" si# tyl ko dla te go, !e czy je&oko pe% ne m$ dro &ci wi dzia %o w nich oj czy zn# We ner i Ba cha na -lii, któ re mia %y sta" si# chlu b$ We ne cji 11.

Mo! na zdu mie wa" si# po t# g$, bo gac twem, spraw no &ci$i !y wot no &ci$ pa( stwa we nec kie go. Mo! na je sza no wa" za sub -tel no&" &rod ków i spo so bów dzia %a nia, któ ry mi zdo %a %o pod po -rz$d ko wa" so bie ta len ty po szcze gól nych jed no stek, za prz# ga j$cje w swo j$ s%u! b#. Ale mi mo wszyst ko od czu wa my pew n$ dwu -znacz no&" i pe wien dy stans na my&l, !e ca %y ów blask i ca %a owawspa nia %o&" by %y na po %y skut kiem z gó ry prze my &la ne go in te -re su, a tyl ko na po %y za ba w$. Wprost dech za pie ra, gdy zda je myso bie spra w# z wszech ogar nia j$ cej, nie praw do po dob nej pra co -wi to &ci owych ci#! kich, bro da tych, prze bie g%ych pa try cju szy,któ rzy na wet pi#k no&" ko biet i uro d# !y cia po tra fi li wy ko rzys -ta" dla do bra swo jej oj czy zny. Me cha nizm pa( stwo wy dzia %a%

! 17 !

TINTORETTO

w nich z nie zmier n$ pre cy zj$ i bo le sn$ do k%ad no &ci$, nic niepo zo sta wia j$c na rzecz przy pad ku, sza le( stwa lub g%u pie go sen -ty men ta li zmu. W We ne cji XVI wie ku nie ma owej le d wo wi -docz nej me lan cho lii, ukry tej w u&mie chu, któ ry opro mie ni% jejob li cze w wie ku XVIII, gdy os%a bio ny me cha nizm pa( stwo wyby% ju! tyl ko me cha ni zmem cza ro dziej skie go te atru ko me dio we -go. W We ne cji Ty cja na brak w ogó le ja kiej kol wiek me lan cho lii,ja kie go kol wiek &mie chu i w%a &nie dla te go nie ser ce, lecz wzrokje dy nie od czu wa jej za chwy ca j$ c$ wspa nia %o&".

Pa( stwo we nec kie zdo %a %o spra wi", !e s%u !y% mu ge niuszna wet tak od le g%y od !y cia jak Tin to ret to. Tin to ret to wy ko na%do sal Pa %a cu Do !ów gi gan tycz nych roz mia rów wspa nia %e ma lo -wi d%a, któ rych ogrom prze wy! szy% wszyst ko, co do tych czasstwo rzo no 12. Dzie si$t ki je go por tre tów, roz rzu co ne te raz powszyst kich ga le riach Eu ro py, uwiecz ni %o ry sy ca %e go po ko le niado !ów we nec kich, se na to rów i ad mi ra %ów. Pa( stwo wo&" we -nec ka oka za %a si# po !y tecz na dla Tin to ret ta dla te go, !e zmu sza -%a ka! de go ze swo ich pra cow ni ków do osta tecz ne go na t# !e niawszyst kich si%. Ten ma larz na mi#t nie ko cha% pra c#, któ rej ów -cze sna We ne cja by naj mniej mu nie sk$ pi %a. Nie od ma wia% wy -ko na nia ja kich kol wiek za mó wie(, nie tar go wa% si#o wy na gro dze nie, a na wet ma lo wa% nie kie dy za dar mo. Do cho -wa %o si# wie le aneg dot &wiad cz$ cych o je go bez in te re sow no &cii o szyb ko &ci, z ja k$ pra co wa%. Ale cho dzi %o tu, rzecz pro sta, nieo to. Tin to ret to pra gn$% ma lo wa" dla te go, !e pe %en by% po -mys%ów i go r$cz ko wo chcia% je ucie le &ni". Wy obra' nia go pa li %a.Nie dar mo Va sa ri na zwa% go „naj wi#k szym za pa le( cem w&ródma la rzy”13.

Pra cu j$c tak na mi#t nie i z ta k$ szyb ko &ci$ przez ca %e swo -je d%u gie !y cie, Tin to ret to zdo %a% zro bi" bar dzo wie le. Zna myprze sz%o trzy sta je go w%a snych lub, co bar dziej praw do po dob ne,przy pi sy wa nych mu prac w roz ma itych mia stach po za We ne cj$.We ne cja za& do tych czas ob fi tu je w je go ob ra zy. Czas po trak to -wa% je su ro wo, p%ót na Tin to ret ta tak po ciem nia %y, jak rzad koktó re ob ra zy in nych ma la rzy. W ciem nych ko &cio %ach we nec -kich stan je go ob ra zów &wiad czy o za pusz cze niu, pra wie ru inie,ale pod t$ czer ni$, ku rzem i war stw$ sa dzy na nie sio nej z p%o n$ -

! 18 !

OBRAZY W*OCH. WENECJA

cych &wiec wre jesz cze si %a, p%o nie jesz cze na tchnie nie 14. Czasnie zdo %a% uga si" !a ru tych p%ó cien. I mo !e na wet to na tchnie -nie jest nam bli! sze w%a &nie dla te go, !e Tin to ret to nie wy ka( -cza% sta ran nie swo ich dzie%, lecz jak gdy by ci ska% je na gle,w chwi lach naj wi#k szej eks ta zy du cho wej, nie d$ !$c utrwa li"kszta% tów, któ re snu %y si# w je go wy obra' ni. P# dzel te go „za pa -le( ca” nie za wsze za ni$ na d$ !a% i nie wszyst ko, co Tin to ret toma lo wa%, jest ca% ko wi cie pi#k ne i uda ne. Bo ha ter skie wy si% ki te -go &mia %e go du cha nie kie dy ko( czy %y si# nie po wo dze niem. Naje go p%ót nach zwy ci# !a cza sem cha os, a wte dy przy po mi na j$w swo im nie %a dzie roz pro szo ne t%u my zwy ci# !o nych w ja kiej&wiel kiej bi twie. Ale na wet w tych nie po wo dze niach od czu wa -my wspa nia %o&" nie urze czy wist nio nych d$ !e( ar ty sty, to te! niewzgar dzi ni mi ten, kto wi dzia%, jak dzia %a w chwi lach szcz# &liw -szych owa wy obra' nia po dob na do b%y ska wi cy.

Prze chadz ki po We ne cji nie mo g$ mie" wznio &lej sze go ce -lu ni! po szu ki wa nie ob ra zów Tin to ret ta. Aby je zna le'", trze bazwie dzi" mnó stwo ko &cio %ów, obej&" ca %e mia sto od Ma don nadell’Or to a! po San Tro va so i od San Zac ca ria a! po San Roc co,trze ba tak !e pop%yn$" gon do l$ do ko &cio %a San Gior gio Mag gio -re na wy sep ce tej !e na zwy. Ale przede wszyst kim trze ba zwie -dzi" pi# tro wy bu dy nek prze &licz nej ar chi tek tu ry z po cz$t kuXVI wie ku, zwa ny Scu ola di San Roc co 15. „Szko %a mi” zwa now We ne cji, po czy na j$c od XIII wie ku, sto wa rzy sze nia osób&wiec kich, któ re %$ czy %y si# w ce lach do bro czyn nych lub ja kich&in nych, obie ra j$c so bie za pa tro na któ re go& ze &wi# tych. Do ta -kie go w%a &nie sto wa rzy sze nia pod we zwa niem &w. Ro cha na le -!a% ten bu dy nek, a je go za rz$d cy zwró ci li si# w szó stymdzie si$t ku XVI wie ku do Tin to ret ta z pro& b$ o upi#k sze nie&cian i stro pów. Ma larz do ko na% tu gi gan tycz nej pra cy. Opróczpla fo nów i nie zli czo nych pan ne aux de ko ra cyj nych mu sia% na -ma lo wa" oko %o dwu dzie stu wiel kich kom po zy cji. W&ród nich,na &cia nie re fek ta rza, ogrom ne Ukrzy #o wa nie. Ta Gol go ta to ca -%y &wiat, &wiat tra gicz ne go ru chu, w któ rym po je dyn czy lu dzie,a na wet je'd' cy, nik n$ jak ziarn ka pia sku, a wy da rze nie uno sisi# po nad ni mi wraz z ci#! ki mi, czar ny mi chmu ra mi na nie bieroz dar tym bu rz$. W tej sa mej sal ce, na in nej &cia nie, Chry stus

! 19 !

TINTORETTO

przed Pi $a tem, w bia %ym stro ju, w&ród g#st nie j$ cej nad nim cie -p%ej mg%y, zdu mie wa j$ co sa mot ny, spo koj ny, po sta wio ny tu, natych stop niach, r# k$ lo su — jed na z naj &wiet niej szych po sta ciChry stu sa, ja kie zna ma lar stwo. Duch Tin to ret ta ze szcze gól n$wy ra zi sto &ci$ wy ci sn$% swo je pi#t no na Zwia sto wa niu, na ma lo -wa nym na &cia nie sa li par te ro wej. Do wy %o !o ne go zwy k%$ ce g%$za cisz ne go po ko ju Ma rii, w któ rym stoi krze s%o wy pla ta ne s%o -m$ i gdzie tak mi %o mo! na by %o roz my &la", wdar %a si# bu rza: nieje den anio%, lecz ca %y za st#p anio %ów, na kszta%t ogni ste go ob %o -ku. P# k%a &cia na po ko ju i w&ród %o sko tu wa l$ ce go si# mu ru roz -brzmie wa gro' ne i ra do sne Ave Ma ria.

In ne Ukrzy #o wa nie Tin to ret ta znaj du je si# w ko &cie le SanCas sia no. Krzy !e, dra bi ny, nie licz ne po sta ci na pierw szym pla -nie, ca %y las ko pii, a ja ko t%o — nie bo bez kre sne jak oce an. Tojed no z naj wspa nial szych dzie% Tin to ret ta, któ ry osi$ gn$% tumi strzo stwo w dwóch dzie dzi nach swo je go ge niu szu — w ko -lo ry cie i w kom po zy cji. Ma lar ska &wiet no&" bar wy nie ba, zie -lo ne go z ró !o wa wy mi i z%o ci sty mi ob %o ka mi, prze wy! szawszyst ko, co wy sz%o na wet spod p#dz la Paola Ve ro ne se. I oczy -wi &cie nikt in ny nie móg% by stwo rzy" tak pe% nej wdzi# ku, a za -ra zem tre &ci kom po zy cji, wy ra !a j$ cej tra gizm dzia %a nia kil kuwiel kich po sta ci unie sio nych ku nie bu nad w$ skim pa smemciem nej zie mi i nad la sem ko pii. Sto pie( mi strzo stwa Tin to ret -ta w za kre sie kom po zy cji mo! na na le !y cie oce ni" do pie ro poobej rze niu Ma rii wst" pu j% cej na scho dy !wi% ty ni w ko &cie leMa don na dell’Or to. Czy mo! na wy ra zi" t# sce n# le piej, ni! touczy ni% Tin to ret to, roz miesz cza j$c po sta ci na wy so kich mo nu -men tal nych scho dach! Zresz t$ w je go kom po zy cjach wi da"mo !e nie ty le z gó ry prze my &la ne mi strzo stwo, ile nie zwy k%eprze j# cie si# te ma ty k$ bi blij n$ z jej g%# bi$ i roz ma chem. Tin to -ret to sam by% jed n$ z sied miu ma lo wa nych tu po sta ci, to te!móg% mó wi" o nich ich w%a snym j# zy kiem, nie t%u ma cz$c go naj# zyk zwy k%y, co dzien ny, jak to ro bi% Ty cjan16. Nie ule ga w$t -pli wo &ci, !e Ostat nia wie cze rza Le onar da sta no wi naj m$ drzej -sz$, naj do sko nal sz$ i naj pe% niej sz$ ilu stra cj# s%ów Ewan ge lii.Któ! jed nak nie zgo dzi si# z tym, !e cz#&" te go wiel kie go wy da -rze nia, l#k, prze czu cie, da le kie b%y ska wi ce nad ci$ ga j$ cej bu rzy,

! 20 !

OBRAZY W*OCH. WENECJA

le piej od czu% Tin to ret to, kie dy ma lo wa% swo j$ Ostat ni% wie cze -rz" w ko &cie le San Pa olo w We ne cji. By% bar dziej ma la rzem ni!Le onar do, gdy za miast psy cho lo gicz nej nar ra cji prze niós% nap%ót no nie pew ny blask, z%o te re flek sy s%o( ca za pa da j$ ce go zanie bie ski wid no kr$g i na ra sta j$ c$ mg%#, któ ra ju! po ch%o n# %awy so k$ po sta" Ju da sza.

Li ryzm Tin to ret ta %$ czy si# z mi ta mi kla sycz ny mi. To te!w tej mio ta nej nie po ko ja mi du szy na st# po wa %y nie kie dy chwi -le czy stej kon tem pla cji. W ta kich w%a &nie chwi lach po wsta %yczte ry ob ra zy w sa li An te col le gio, któ re sta no wi$ naj cen niej sz$ozdo b# Pa %a cu Do !ów. Mer ku ry i Gra cje, Mi ner wa i Mars, Ba -chus i Ariad na, Ku& nia Wul ka na — oto owe ob ra zy na ma lo wa -ne w ro ku 1574 i sta no wi$ ce wo bec te go kres w%o skie good ro dze nia. „Nie je den z mo ich czy tel ni ków, któ ry wi dzia% tenob raz — pi sze Sy mond s17, ma j$c na my &li Ba chu sa i Ariad n" —zgo dzi si#, !e je !e li nie jest to naj wspa nial szy, to w ka! dym ra -zie je den z naj bar dziej za chwy ca j$ cych ob ra zów olej nych, ja kietyl ko s$ na &wie cie... Tin to ret to mu sia% jesz cze mie" w so bie ja -k$& reszt k# da ru two rze nia mi tów, któ ra spra wi %a, !e zdo %a%prze ka za" po da nie grec kie z tak nie zwy kle doj mu j$ cym i !y -wym po czu ciem pi#k na”. Ba chus i Ariad na, Mer ku ry i Gra cje s$na ma lo wa ne w spo sób nie opi sa nie do sko na %y. Z%o ci ste s%o( ce,lek kie cie nie i zie lo ne ga %$z ki na dru gim z tych ob ra zów na le !$ju! do dzie dzi ny ma gii ma lar skiej, jej mo cy nie mo! na wy ra zi"w s%o wach. Ku sze nie Ada ma, Za bój stwo Abla, któ re wi sz$w Aka de mii, czy te! Zu zan na, znaj du j$ ca si# obec nie w Ga le riiWie de( skie j18, sta no wi$ zna ko mi t$ szko %# dla ka! de go ma la rza.Ten ob raz na wet na fo to gra fii wy gl$ da tak, jak gdy by by% stwo -rzo ny z kosz tow no &ci, ale tam, na p%ót nie, po %$ czy %o si# wszyst -ko, co &wiat ma naj pi#k niej sze go: cia %o ko bie ce bar wy ko &cis%o nio wej, z%o te w%o sy, je dwab, sznu ry pe re%, zwier cia d%o, kra taspo wi ta ak sa mit ny mi ró !a mi i upal na ru da zie le( ogro du;tchn$ cy z nich aro mat jest g# sty i moc ny jak owe pach ni d%a,któ ry mi w We ne cji han dlo wa li kup cy wschod ni, i jak tam teprzy pra wia o za wrót g%o wy.

Ja ko od twór ca pi#k na ziem skie go i uro dy przed mio tówTin to ret to za cho wu je na dal g%# bi# i po wa g#. Udu cho wie nie je -

! 21 !

TINTORETTO

go sztu ki z jesz cze wi#k sz$ mo c$ oka zu je si# w por tre tach. Por -tre ty te s$ za wsze wy bor nie ma lo wa ne, ale wzgl# dy czy sto ma -lar skie scho dz$ tu na dal szy plan. Go r$ cy cie(, ogni &cieczer wo ne pla my na twa rzy i zie lo ne okno pe% ne mo rza —wszyst ko to two rzy ca %o&" ko lo ry stycz n$ nie zwy k%ej pi#k no &ci.Ale w tre &ci we wn#trz nej ma lo wa nej twa rzy, w jej spoj rze niujest co& jesz cze, co ma o wie le istot niej sze zna cze nie. Przed mio -tem tej sztu ki jest duch ludz ki i tyl ko Tin to ret to móg% si# na tood wa !y", aby utrwa li" go na p%ót nie. Tin to ret to ani nie upi#k -sza, ani nie sta ra si# wy ja &ni" swo ich por tre tów. Je !e li w ga le riiCo lon na w Rzy mie jest sta rzec, któ ry gra na szpi ne cie, i je !e liw oknie za ple ca mi Vin cen za Ze no i ad mi ra %a Ve nie ro w Pit tii w Uf fi ziach wi da" mo rze 19, to dzie je si# tak je dy nie dla te go, !edu sza tych lu dzi !y je nie tyl ko w nich, ale tak !e w d'wi# kachszpi ne tu lub w zie lo nych p%asz czy znach mo rza. Tin to ret to niejest psy cho lo giem, cha rak ter cz%o wie ka nie zbyt go zaj mu je, sta -no wi bo wiem je dy nie chwi lo wy i przy pad ko wy, szcze gól ny rystwo rz$ ce go okre &lo n$ ca %o&" du cha ludz kie go. Nie któ rzy z tychpa try cju szy by li do brzy, in ni 'li, jed ni prze bie gli, in ni znówwspa nia %o my&l ni: czy to wa! ne? Czy nie jest wa! niej sze to, cow nich by %o ludz kie, wiecz ne i wspól ne — ów !y wio% !y cia, któ -ry wpra wia% w ruch ich ci#! kie cia %a, ob fi cie udra po wa new czer wo ne p%asz cze, nada wa% prze ni kli we go bla sku ich spoj -rze niom i ro dzi% my&l pod ich p%o mien ny mi czasz ka mi?

Tin to ret to by% ostat nim z wiel kich ma la rzy od ro dze niaw%o skie go. Nie spo koj ny, pe %en l# ku hu ma nizm je go sztu ki sta -no wi most nad g%# bo k$ prze pa &ci$, któ ra nas dzie li od istot b# -d$ cych twór ca mi epo ki re ne san su. Isto ty te wy da j$ si# nampó% bo ga mi, jak Le onar do, bo ha te ra mi mi tycz ny mi, jak Szek spir.Zwy k%y cz%o wiek mo !e chy li" przed ni mi czo %o, lecz nie mo !espoj rze" w ich twa rze. Twarz Tin to ret ta wy da je si# nam ja ka&nie mal zna jo ma, ja sna i cz%o wie cza. Je go ry sy przy po mi na j$ ry -sy Brow nin ga, To% sto ja, ry sy na szych wiel kich wspó% cze snych,na szych my &li cie li i po etów.

OBRAZY W*OCH. WENECJA

MOST WESTCHNIE+

CA SA NO VA

We ne cja nin Gia co mo Ca sa no va1 na pi sa% jed n$ z naj nie -zwy klej szych ksi$ !ek. Mo! na z ni$ z!y" si# bar dziej ni! z nie -któ ry mi lud' mi lub z wy da rze nia mi rze czy wi ste go !y cia. Je !e licel wszel kiej au to bio gra fii na tym w%a &nie po le ga, to ta au to bio -gra fia jest chy ba naj lep sz$ ze wszyst kich, ja kie na pi sa no. Czy -tel ni cy ksi$! ki Ca sa no vy wie dz$, z ja k$ swo bo d$ spo gl$ da nanich z jej stro nic we nec ki awan tur nik i jak !y wo brzmi je goopo wie&".

Pa mi#t ni ki Ca sa no vy by wa j$ nie kie dy po rów ny wa nez Wy zna nia mi Ja na Ja ku ba Ro us se au i z au to bio gra fi$ Re sti fade La Bre ton ne2. Ale za rów no w cha rak te rze Ro us se au, jaki w je go spo so bie opo wia da nia jest co&, co nie przy spa rza muna szej sym pa tii. Je go utra pie nia nas nie wzru sza j$, je go skar giwy da j$ si# ma %o istot ne, a je go przy ja cie le s$ nam ob cy. To, cosam Ro us se au mó wi we wst# pie do swo ich wspo mnie(, &wiad -czy, !e na de wszyst ko trosz czy% si# o to, aby je go !y cie by %ozgod ne z ka no na mi ety ki. Pra gn$%, !e by na S$ dzie Osta tecz nymnikt nie móg% o&wiad czy", !e by% szla chet niej szy ni! Ro us se au.Ksi$! ka Re sti fa sta no wi dzi wacz n$ mie sza ni n# sen ty men ta liz -mu, roz pu sty i roz s$d ne go zmy s%u ob ser wa cji. Re stif snu je re -flek sje o „na tu ral nej hi sto rii cz%o wie ka” i ma rzy o ty po wo &ci.Jest sk%on ny do nad mier ne go zaj mo wa nia si# psy cho lo gi$, zbytna tar czy wie wpa tru je si# w sie bie i nie zbyt do brze wi dzi to, coznaj du je si# wo kó% nie go.

! 58 !

„Te raz, w ro ku 1798, gdy uko( czy %em sie dem dzie si$t dwala ta i kie dy mo g# ju! po wie dzie": vi xi*, cho" jesz cze !y j#, niemóg% bym zna le'" przy jem niej szej roz ryw ki nad opo wia da nieo w%a snym !y ciu... W mo ich opo wia da niach czy tel nik nie znaj -dzie ani wy ra zów !a lu, ani za k%o po ta nia, któ re od czu wa ka! dy,kto, ru mie ni$c si# ze wsty du, przy zna je si# do swo ich grzesz -nych uczyn ków. Wszyst ko to s$ sza le( stwa m%o do &ci; czy tel nikuj rzy, !e &mie j# si# z nich, a je !e li sam oka !e si# cz%o wie kiemdo brym, b# dzie &mia% si# ra zem ze mn$... Spo dzie wam si#,!e zdo %am so bie za skar bi" !ycz li wo&" czy tel ni ka, ale je !e li si#oka !e, !e si# po my li %em, to mu sz# wy zna", !e nie b# dzie mi naty le przy kro, abym za raz mia% ude rzy" w ton !a lu za grze chy,nic bo wiem nie mo !e spra wi", bym zre zy gno wa% z odro bi nyprzy jem no &ci, któ r$ mi spra wia to pi sa nie”.

Tak w przed mo wie zwra ca si# Ca sa no va do swo ich czy tel -ni ków. Nie zaj mu je go ani mo ral na mia ra rze czy, ani na tu ral nahi sto ria cz%o wie ka. Te ma tem je go pa mi#t ni ków jest !y cie, spra -wy ludz kie, miej sco wo &ci, trak ty pocz to we, spo tka nia, ko lej nybieg dni, tok up%y wa j$ cych lat, prze zna cze nie. „Dla isto ty ro -zum nej nie ma i nie mo !e by" nic war to &ciow sze go ni! !y cie...,mier" — to po twor no&" od ry wa j$ ca wi dza od wiel kiej sce nyprzed ko( cem wi do wi ska, któ re po ch%a nia ca %$ je go uwa g#”.Zda niem Ca sa no vy w owym wi do wi sku wszyst ko jest do nio s%ei istot ne. Je go nie zwy k%a pa mi#" tro skli wie prze cho wu je ka! dyszcze gó%: na zwi ska, na zwy za jaz dów, me nu obia do we, ko lor ka -mi zel ki, licz b# prze gra nych mo net, s%o wa ko bie ty, któ r$ by% za -j# ty przez dwa dni. Wszyst ko to raz jesz cze o!y wa w je gopa mi#t ni kach w nie zwy kle do k%ad nych, pla stycz nych kszta% -tach. Ca sa no va w ogó le nie zaj mu je si# pro ble ma mi psy cho lo gii,nie po tra fi bo wiem zdo by" si# na za j# cie ko niecz ne go w ta kimwy pad ku sta no wi ska, ja kim jest zdol no&" ob ser wo wa nia sie bie.Nie mia% zresz t$ na to cza su; je dy ny dzie(, któ ry uwa !a% w swo -im !y ciu za stra co ny, to owe trzy dzie &ci sze&" go dzin w Pe ters -bur gu prze spa ne ka mien nym snem. Ca %e je go !y cie sta no winie ustan ny ruch w dro dze z mia sta do mia sta, od mi %o &ci do mi -

! 59 !

CASANOVA

* )y %em.

%o &ci, od suk ce su do kl# ski, a na st#p nie do ko lej ne go suk ce su,i tak bez ko( ca. )y cie w wie ku XVIII zo sta %o opi sa ne w pa mi#t -ni kach Ca sa no vy z je dy n$ w swo im ro dza ju barw no &ci$ i wy ra -zi sto &ci$. Pe wien uczo ny nie miec ki o&wiad czy%, !e gdy by zni k%ywszyst kie do ku men ty i wszyst kie ksi$! ki z owej epo ki, do&" by -%o by pa mi#t ni ków Ca sa no vy, aby uza sad ni" ko niecz no&" re wo -lu cji. Z tym wszyst kim Ca sa no va nie by% ty po wym cz%o wie kiemXVIII wie ku. Ubie ra% si#, obia do wa%, !ar to wa%, a na wet pi sa% pofran cu sku, ale w g%# bi du szy po zo sta wa% praw dzi wym W%o -chem; nie ma w nim nic z du cha XVIII wie ku, z osch%e go, ra cjo -nal ne go du cha fran cu skie go.

Nic te! dziw ne go, !e Ca sa no va i Wol ter, gdy si# spo tka li,nie mo gli zna le'" wspól ne go j# zy ka3. To, co dla jed ne go by %owzru sza j$ ce lub za baw ne, dru gie mu wy da wa %o si# po pro stuczym& nud nym lub dzie cin nym. Wol ter, cho" by% ta ki m$ dry, niepo tra fi% zro zu mie" Dan te go, któ re go pi#k no ol&nie wa %o na wetgrzesz n$ du sz# w%o skie go awan tur ni ka. In te re su j$ ca by %a tre&"roz mo wy, któ ra do pro wa dzi %a do osta tecz ne go mi# dzy ni mi „ze -rwa nia”. Wol ter z iro ni$ wy ra zi% si# o wol no &ci we nec kiej. Przy -po mnia% Ca sa no vie o je go wi# zie niu i o uciecz ce, spo dzie wa j$csi#, !e w ten spo sób sk%o ni go do su ro wej oce ny Rze czy po spo li -tej. „No có!, ja tyl ko sko rzy sta %em ze swo je go pra wa, po dob niejak oni ze swo je go”. — „To dziw ne! Oka zu je si# wi#c, !e niktw We ne cji nie mo !e na zwa" si# wol nym cz%o wie kiem?” —„Mo! li we, ale zgo dzi si# pan chy ba, !e aby by" wol nym, do&"uzna" si# za wol ne go”. Te go ani Wol ter, ani in ni lu dzie wie kuo&wie ce nia ni gdy nie mo gli by zro zu mie". W ubra nym we d%ugfran cu skiej mo dy i zna j$ cym ma nie ry wer sal skie cz%o wie ku,któ ry od wie dzi% Fer ney, zbu dzi% si# na gle kto& z ca% kiem in nejepo ki i o in nych si %ach du cho wych, kto&, kto jak gdy by zszed%na gle z por tre tów ma la rzy w%o skie go od ro dze nia. Uciecz k# Ca -sa no vy ce chu je nie zwy k%a ener gia, w niej jak gdy by tkwi „wiekXV”. „Za wsze mi si# zda wa %o — mó wi Ca sa no va, za czy na j$copo wie&" o owej uciecz ce — !e je !e li cz%o wiek na praw d# cze go&chce i je !e li &wia do mie d$ !y do ce lu, wów czas, po mi mo wszel -kich prze szkód, z pew no &ci$ go osi$ gnie. Ta ki cz%o wiek mo !ena wet zo sta" wiel kim we zy rem, pa pie !em...”.

! 60 !

OBRAZY W*OCH. WENECJA

Ta kim w%a &nie cz%o wie kiem by% Ca sa no va. Nie po sia da%jed nak am bi cji, nie mia% wy tkni# te go ce lu. „Je dy nym pro gra -mem mo je go !y cia, je !e li w ogó le mia %em ja ki& pro gram, by %op%y n$" z pr$ dem”. I Ca sa no va zo sta% wiel kim awan tur ni kiem.

Ksi$! ka Ca sa no vy mie &ci w so bie nie wy czer pa ne bo gac -two ob ra zów. Ka! da miej sco wo&" i ka! de zbio ro wi sko, któ rekie dy kol wiek przyj mo wa %o owe go nie stru dzo ne go po dró! ni ka„okry te go ku rzem wszyst kich trak tów”, jak o nim po wia daMon nier, zna la z%o tu swo je wier ne od bi cie. Nie któ re mia stai kra je sprzy ja j$ mu, w in nych na to miast, prze ciw nie, spo ty ka -j$ go przy kro &ci, po pe% nia tam b%$d za b%# dem. „Ne apol za wszeby% mi przy chyl ny”. An glia nie przy no si mu szcz# &cia, po sta rzago przed wcze &nie o dzie si#" lat. „We W%o szech jest spo ro miast,gdzie mo! na by mie" te wszyst kie przy jem no &ci, któ rych do -star cza Bo lo nia, ale ni gdzie owe przy jem no &ci nie wy pa da j$ takta nio, nie s$ tak %a twe i do god ne do osi$ gni# cia”. A jed no cze &nienie jest dla nie go go &cin na su ro wa Flo ren cja: ka! dy tam je go po -byt ko( czy% si# przy mu so wym wy jaz dem.

Ca sa no va pi sze o We ne cji w tej cz# &ci ksi$! ki, w któ rejopo wia da o swo jej m%o do &ci i o swo im !y ciu a! do chwi li, gdygo za mkni# to w Piom bi4. W ro ku 1740 w to wa rzy stwie we nec -kim po ja wia si# no wa po sta". To m%o dy ksi$dz Gia co mo Ca sa -no va, któ ry „wró ci% z Pa dwy, gdzie zdo by wa% wy kszta% ce nie”.Ca sa no va by% sy nem po zba wio nej ta len tu, lecz pi#k nej ak tor kiZa net ty Ca sa no va, któ ra wraz z tru p$ w%o skich ak to rów prze -by wa %a na dwo rze ro syj skiej ce sa rzo wej An ny Iwa now ny. Ca sa -no va, zwra ca j$c si# do do bo ro we go gro na s%u cha czy pod czaska za nia w ko &cie le San Sa cra men to, mó wi: „W sa kiew ce, doktó rej za zwy czaj wk%a da si# wy na gro dze nie dla ka zno dziei,zna la z%em prze sz%o pi#" dzie si$t ce ki nów i bi le ci ki mi %o sne”. Mi -mo nie po wo dze nia, z któ rym spo tka %o si# je go dru gie ka za nie,Ca sa no va nie za rzu ci% my &li o ka rie rze du chow nej. Ma rzyo tym, !e b# dzie pa pie !em lub przy naj mniej bi sku pem. Je dziedo Rzy mu i do Ne apo lu i wra ca stam t$d ja ko ofi cer nie ist nie j$ -cej ar mii. Wy pra wia si# z po sel stwem od Rze czy po spo li tej doKon stan ty no po la, s%u !y na Kor fu, a gdy zno wu wra ca do We ne -

! 61 !

CASANOVA

cji, oka zu je si#, !e jest po pro stu „wol nym %o trzy kiem”, bez pie -ni# dzy, bez zna jo mo &ci i bez ja kiej kol wiek na dziei na przy -sz%o&". Aby utrzy ma" si# przy !y ciu, gra na skrzyp cachw te atrze San Sa mu ele.

W kwiet niu 1746 ro ku Ca sa no va ja ko na jem ny mu zy kantzna laz% si# na wspa nia %ym we se lu, wy pra wio nym z oka zji &lu bupo tom ków ro dzin Cor na ro i So ran zo, w pa %a cu So ran zo w po -bli !u San Po lo. Na trze ci dzie( tych uro czy sto &ci, ju! o &wi cie,szed% w%a &nie, znu !o ny, po scho dach, gdy na gle spo strzeg%, !eid$ cy przed nim se na tor w czer wo nym p%asz czu wy j$% z kie sze -ni chust k# i przy tej oka zji zgu bi% ja ki& list. Ca sa no va pod niós%ów list i od da% go se na to ro wi w chwi li, gdy ów wsia da% w%a &niedo swo jej gon do li. Sta ru szek, chc$c si# wy wdzi# czy", za pro po -no wa% mu, !e go od wie zie do do mu. W gon do li se na tor na gle za -s%ab%. Ca sa no va pod trzy mu je go, do wo zi do do mu, k%a dzie do%ó! ka i spro wa dza le ka rza. Opie ku je si# sta rusz kiem, z któ rymtak dziw nym zbie giem oko licz no &ci ze tkn$% go przy pa dek, jakgdy by sz%o o je go w%a sne !y cie. Se na tor Bra ga di n5 wi dzi w tymm%o dzie( cu swo je go zbaw c#; ma j$c sk%on no&" do ma gii, upa tru -je w nim wy s%an ni ka ta jem nych mo cy. Je go sta rzy, nie roz %$cz niprzy ja cie le, pa try cju sze we nec cy Dan do lo i Bar ba ro, rów nie! s$te go zda nia. Ca sa no va zo sta je wi#c na dwor nym wró! bi t$, przy -ja cie lem, ulu bie( cem, naj wy! szym ka p%a nem, Bra ga din ad op tu -je go ja ko przy bra ne go sy na. „Po ko je dla cie bie s$ ju!przy go to wa ne — mó wi do nie go. — Mo !esz przy wie'" swo jerze czy. B# dziesz mia% s%u !$ ce go, gon do l#, wikt i dzie si#" du ka -tów na mie si$c. Ma j$c two je la ta, nie otrzy my wa %em wi# cej odoj ca. Nie troszcz si# o przy sz%o&" i rób, co ci si# po do ba”. I Ca sa -no va ro bi%, co mu si# po do ba %o, ba wi$c si# tak, jak tyl ko mo! nasi# by %o ba wi" w We ne cji w wie ku XVIII.

„Z po cz$t kiem pa' dzier ni ka 1746 ro ku prze cha dza %em si#w ma sce, po nie wa! za cz$% si# ju! se zon te atral ny, gdy na gle spo -strze g%em po sta" ko bie ty w p%asz czu z kap tu rem, któ ra w%a &nieprzy je cha %a pocz t$ z Fer ra ry...”. Tak roz po czy na si# opis przy go -dy z pew n$ hra bian k$. „Id$c wy brze !em ko %o San Giob be, uj -rza %em w gon do li ob s%u gi wa nej przez dwóch wio &la rzynie zwy kle mi ster nie ucze sa n$ ch%op k#. Przy sta n$ %em, aby si#

! 62 !

OBRAZY W*OCH. WENECJA

jej przyj rze"; gon do lier, któ ry so bie wy obra zi%, !e chc# sko rzy -sta" z oka zji, aby ta nio prze je cha" si# do Me stre, skie ro wa% ju!gon do l# ku wy brze !u. Wi dz$c, !e dziew czy na jest prze &licz na,bez na my s%u wsko czy %em do %o dzi i obie ca %em gon do lie ro wi, !eza p%a c# mu po dwój nie, je !e li ni ko go ju! nie za bie rze”. Tak roz -po czy na si# opis przy go dy z Kry sty n$.

Przy go dy gro ma dz$ si#, jest ich mnó stwo, za wie le na wetjak na We ne cj# owych cza sów. Ca sa no va mu si wy je cha" w po -dró! po W%o szech. Ma lat dwa dzie &cia, „jest zdrów jak ry ba,pi#k nie ubra ny, po sia da do sta tecz n$ ilo&" kosz tow no &ci, a cho"nie ma li stów po le ca j$ cych, je go sa kiew ka jest ob fi cie wy pcha -na”. Pod czas tej po dró !y spo ty ka „nie zrów na n$” Hen rie t#6. Pokil ku la tach znów wy ru sza w dro g#, tym ra zem w sze ro ki &wiat,do Eu ro py. W Pa ry !u „uczy% si# !y cia” i zdo %a% so bie po zy ska"wier nych przy ja ció% w ro dzi nie s%yn nej ak tor ki Syl wii Bal let ti.Crébil lon udzie la% mu lek cji fran cu skie go7. Prze by wa% w Wer sa -lu, wi dzia% Ma ri# Lesz czy( sk$ przy obie dzie i pro wa dzi% roz mo -w# z pa ni$ de Pom pa do ur. Nie kto in ny, lecz on w%a &niewpro wa dzi% mo d# na pi#k n$ Mor phi8. Zaj mo wa% si# ka ba li sty k$i ksi#! nicz ka mi krwi, po dzi wia% kunszt ta( ca pan ny Ca mar go9

i bi% si# w po je dyn ku. W po wrot nej dro dze spo tka% si# w Dre' -nie z mat k$, a w Wied niu za war% zna jo mo&" z Me ta sta sie m10.I oto znów wi dzi my go w We ne cji, gdzie nim „ow%ad n# %o tos%od kie uczu cie, ja kie ogar nia ka! d$ du sz# szla chet n$ na wi dokmiej sca, z któ rym %$ cz$ si# jej pierw sze wspo mnie nia... Wsze -d%em do swo je go ga bi ne tu, z przy jem no &ci$ zna la z%em w nimca% ko wi ty sta tus quo. Mo je pa pie ry, okry te ku rzem na pa lec, by -%y do sta tecz nie wy mow nym &wia dec twem, !e ich nie do ty ka %aczy ja kol wiek ob ca r# ka”.

Okres !y cia Ca sa no vy mi# dzy je go po wro tem z Pa ry !ai aresz to wa niem jest naj burz liw szy, naj bar dziej ol&nie wa j$ cy,wy pe% nio ny naj nie zwy klej szy mi przy go da mi mi %o sny mi. Przezwszyst kie te stro ni ce prze ci$ ga jak gdy by jed na bez sen na noc.Ha zar do wa gra w s%yn nym Ri dot to, schadz ka z m%o dziut k$ C.C.w od lud nym ogro dzie na Giu dec ce, te atr, ko la cja z czte re ma ma -ska mi i znów ha zar do wa gra w bla sku nie zli czo nych &wiec od -bi ja j$ cych si# w lu strach we nec kich. A wresz cie za kon ni ca

! 63 !

CASANOVA

M. M., przy ja ció% ka po s%a fran cu skie go, przy sz%e go kar dy na %a,pa na de Ber ni s11, zo sta je jed no cze &nie uko cha n$ Ca sa no vy. Tako bie ta o b%# kit nych oczach i sta lo wej wo li ma nad nim nie zwy -k%$ moc. Pierw sza pi sze do nie go i wy zna cza mu schadz k#„obok po s$ gu Bar t%o mie ja z Ber ga mo” lub we w%a snym do muwiej skim na wy sep ce Mu ra no, opo dal jej klasz to ru. W owymwiej skim do mu ma nie zwy kle bo ga t$ bi blio te k# z%o !o n$ z dzie%o tre &ci ero tycz nej, wy bor ne go ku cha rza i kosz tow ne wi na.Przy cho dzi tu z klasz to ru i od da je si# ko chan ko wi, nie zrzu ca -j$c za kon ne go stro ju, gdy tym cza sem in ny ko cha nek przy gl$ dasi# tej sce nie z umy&l nie urz$ dzo ne go w tym ce lu se kret ne go ga -bi ne tu. Aby god nie przy j$" ta k$ ko bie t#, „za kon ni c#, li ber tyn -k#, roz pust ni c# i ama tor k# gry ha zar do wej, lecz nie zwy k%$ wewszyst kim, co ro bi %a”, Ca sa no va naj mu je dom wiej ski w po bli -!u te atru San Mo isè.

„Mia %em tam pi#" po koi urz$ dzo nych z wiel kim sma kiem,a ka! dy z nich prze zna czo ny by% do mi %o &ci i do wy staw nych ko -la cy jek. Po tra wy po da wa no tu przez umy&l nie urz$ dzo ne okno,za opa trzo ne w tur ni kiet, wsku tek cze go s%u! ba i go spo da rze niemo gli si# zo ba czy". Sa lon by% ozdo bio ny wspa nia %y mi lu stra mi,!y ran do la mi z gór skie go krysz ta %u, kan de la bra mi ze z%o co ne gobr$ zu i ogrom nym zwier cia d%em nad ko min kiem, wy %o !o nymka fla mi z por ce la ny chi( skiej, na któ rych wi da" by %o pa ry za ko -cha nych w roz ma itych po zy cjach. Tu! obok znaj do wa% si# dru -gi po kój, o&mio k$t ny, a je go &cia ny, pod %o ga i su fit by %y po kry telu stra mi we nec ki mi, w któ rych po wta rza %y si# nie zli czo ne od -bi cia”.

Pod czas jed nej ze scha dzek w owej wil li M.M. by %a w stro -ju m# skim. „P%aszcz z ró !o we go ak sa mi tu, szy ty z%o tem, ta kasa ma ka mi zel ka, czar ne je dwab ne spodnie, bry lan to we kol czy -ki, bez cen ny bry lant na ma %ym pal cu, na dru giej r# ce pier &cie(ozdo bio ny tyl ko krysz ta %em na bia %ym je dwa biu. Ma sk# mia %az czar nych ko ro nek nie zwy k%ej ro bo ty i wzo ru. Przej rza %em jejkie sze nie. Zna la z%em w nich z%o t$ ta ba kier k#, bom bo nier k# wy -sa dza n$ wiel ki mi per %a mi, z%o t$ igiel nicz k#, wspa nia %$ lor net -k#, chust ki z naj de li kat niej sze go ba ty stu prze sy co nekosz tow ny mi per fu ma mi. Uwa! nie ogl$ da %em bo ga t$ opra w#

! 64 !

OBRAZY W*OCH. WENECJA

SPIS RZECZY

Wody letejskie / 5Tintoretto / 14

Wiek maski / 24Casanova / 58

Wokó! Wenecji / 89

Przypisy / 127Indeks osób i dzie! / 141

Indeks miejsc / 148