Copyright © by for the translation by Heirs of Pawe! HertzCopyright © by Fundacja Zeszytów Literackich

Warszawa 2008

ISBN 978-83-60046-89-0

SERIA PODRÓ"E

Pawe! Muratow

Obrazy W!ochRzym

T!umaczy! i przypisami opatrzy! Pawe! Hertz

ZESZYTY LITERACKIE

SANTA MARIA DELLA PACE

! 5 !

ZMYS# RZY MU

„Rzym jest in ny ni$ wszyst kie in ne mia sta. Trud no po wie -dzie%, na czym po le ga je go swo isty, je mu tyl ko w!a &ci wy urok.Ci, co do &wiad czy li je go mo cy, ro zu mie j' si( od ra zu; dla in nychów urok sta no wi za gad k(. Nie któ rzy przy zna j' szcze rze, $e niepojmu j' isto ty owe go ta jem ni cze go cza ru, spra wia j' ce go, $eprzywi' zu je my si( do te go mia sta ni by do ja kiej& $y wej isto ty.In ni znów tyl ko uda j', $e od czu wa j' ów urok, ale wier ni wiel bi -cie le Rzy mu po krót kiej chwi li roz po zna j' tych po zor nie na wró -co nych i s!u cha j' ich z ta kim u&mie chem, z ja kim praw dzi wyama tor ma lar stwa czy mu zy ki s!u cha unie sie) rze ko me go znaw -cy, któ ry, za chwy ca j'c si( ja kim& ob ra zem, ogl' da go pod &wia t!olub nie ma j'c s!ów dla ja kiej& me lo dii, fa! szy wie wy bi ja jej takt”.

Tak roz po czy na swój szkic o Rzy mie $y j' cy na po cz't kuXIX wie ku Jan Ja kub Ampère2, je den z naj sub tel niej szych my -&li cie li i naj &wiet niej szych mi strzów pro zy fran cu skiej. O praw -dzie tych je go s!ów móg! si( prze ko na% ka$ dy, kto miesz ka!w Rzy mie, wy ra $a j' bo wiem pe wien szcze gól ny zmys! Rzy mu.Zmys! ów nie !a two okre &li%, po nie wa$ sk!a da si( z mnó stwazwy czaj nych, naj cz( &ciej ulot nych wra $e), któ rych do star czaka$ dy dzie) po by tu w Rzy mie. Roz wi ja si( ka$ de go ran kai z ka$ dym kro kiem, któ ry tu sta wia my, b!' dz'c po bru ku te gomia sta lub po je go oko li cach. Po dró$ ny wdy cha go wraz z bo -skim, lek kim, pe! nym s!o) ca po wie trzem Rzy mu. I tyl ko nie kie -dy zda je my so bie spra w(, $e zmys! ów na pe! nia na sz' du sz(.Za cho wu je my w pa mi( ci za le d wie kil ka ta kich chwil, w któ -

! 6 !

OBRAZY W#OCH. RZYM

rych Rzym jak gdy by od s!a nia! si( przed wzro kiem na szej du -szy. Ich !a) cuch two rzy ró$ no rod ne wzo ry: sk!a da j' si( na nieroz ma ite wy da rze nia, któ re tu si( roz gry wa !y, roz ma ite po sta ci,któ re mia !y tu swo j' sie dzi b(. I w nich w!a &nie za wie ra si( owamia ra in dy wi du al na, wi' $' ca ka$ de go z nas z Rzy mem, a za ra -zem owa mia ra wiecz na, wi do ma dla ka$ de go, kto po tra fi od -czu% urok Rzy mu. Mó wi'c o Rzy mie, nie my&li my ani o je godzie jach, ani o je go bo ha te rach, ani o sta ro $ytnych za byt kachi skar bach sztu ki; my &li my o owym zmy &le Rzymu, wpi sa nymna kar ty na sze go $y cia, „owe go pró$ nia cze go, lecz czyn ne go$ycia — jak to okre &la Ampère — spo koj ne go, a za razem uroz -ma ico ne go, za cisz ne go, lecz by naj mniej nie nud ne go, pe!ne goroz ma itych za j(%, lecz nie nu $' ce go, ja kie mo$ na pro wa dzi%w Rzy mie i tyl ko w Rzy mie”.

Ka$ dy, kto pi sa! o Rzy mie, zwró ci! uwa g( na pew n' oso bli -w' ce ch( te go mia sta. Aby od czu% w so bie ów zmys! Rzy mu, trze -ba mia no wi cie cza su. Pra wie ni gdy nie od czu wa my go napo cz't ku po by tu, ale na bie ra go ka$ dy, kto d!u $ej lub kró cej tuprze by wa. Bar dzo traf nie mó wi o tym Va let te, au tor og!o szo nychnie daw no Re flets de Ro me3. „Urok Rzy mu nie ogar nia nas anina gle, ani nie spo dzie wa nie. Nie dzia !a na po dró$ ne go od ra zu, niera zi go jak pio run. Po wo li, mia ro wo, lecz nie ustan nie s' czy si(w je go du sz(, dr' $y j', wni ka co raz g!( biej, wy pe! nia j', a wresz -cie po ch!ania na ca !e $y cie. Dzi&, jak daw niej, mo$ na spo tka%w Rzy mie wie lu ma la rzy, pi sa rzy i zwy k!ych di let tan ti, któ rzyprzy by li tu przed dwu dzie stu, trzy dzie stu i czter dzie stu la ty i odtej chwi li nie po tra fi li ju$ si( st'd wy rwa%. Gdy by te raz chcie lina wet opu&ci% Rzym, nie zdo !a li by ju$ te go uczy ni%. A wie luz tych za kocha nych bez pa mi( ci w Rzy mie ch(t nie przy zna je, $egdy by w pierw szych dniach swo je go po by tu zna le* li ja ki kol wiekpo zór do wy jaz du, nie za wa ha li by si( opu &ci% te go mia sta”.

Wie lu pi sz' cych zwra ca rów nie$ uwa g( na uczu cie roz cza -rowa nia, któ re przy no sz' pierw sze wra $e nia rzym skie. Rzymnie raz wy da je si( z po cz't ku nie go &cin ny. Po dró$ ny, któ ry przy -by wa tu z za cisz nych i tak nic nie ma j' cych w so bie ze wspó! cze -sno &ci szla chet nych miast To ska nii i Um brii, mi mo wo li od czu waprzykro&%, gdy po raz pierw szy wy cho dzi na roz le g!y plac przed

dworcem ko le jo wym, obu do wa ny no wy mi do ma mi i roz brzmie -wa j' cy zgie! kiem wiel kie go mia sta eu ro pej skie go. Nie zbyt te$ jestpo ciesza j' ca wi docz na st'd per spek ty wa ba nal nej via Na zio na le.Ca !a ta cz(&% mia sta, sta ro $yt ny Wi mi nal oraz zbo cza Eskwi li nui Kwi ry na !u, jest za j( ta przez dziel ni ce no wych do mów wznie sio -nych tu w siód mym i ósmym dzie si't ku ubie g!e go stu le cia, gdychciano, aby Rzym upodob ni! si( do in nych sto lic eu ro pej skich.Jesz cze przed czter dzie stu la ty ci' gn( !y si( tu tyl ko ogro dy wa -rzyw ne i win ni ce. No we uli ce, któ re wy ro s!y na ich miej scu, s'zim ne, mo no ton ne, obu do wa ne do ma mi o po zba wio nej wszel kie -go sma ku ci($ kiej ar chi tek tu rze. Nie mniej przy gn( bia j' ce wra -$e nie spra wia j' no wo cze sne dziel ni ce, któ re po wsta !y jesz czepó* niej za bra ma mi miej ski mi, na przy k!ad za Por ta Pia i Por taSa la ria. Nie gdy& na pra wym brze gu Ty bru, od zam ku &w. Anio !ai murów Wa ty ka nu a$ po Pon te Mol le, ci' gn( !y si( wspa nia !e b!o -nia. Te raz wy ro s!o tam ca !e mia stecz ko, sk!a da j' ce si( z pro stowyty czo nych, sze ro kich ulic i ogrom nych do mów w kszta! cie sze -&cianu. Na szcz( &cie jed nak ca !a ta dziel ni ca, Pra ti di Ca stel lo, po -zosta !a dziel ni c' lu do w', to te$ w ci' gu dwóch dzie si( cio le cioby czaj lu do wy zdo !a! nie co o$y wi% jej me cha nicz n' re gu lar no&%i prak tycz no&%. #a twiej po go dzi% si( na wet z bie d' i n( dz' dwóchinnych no wych dziel nic lu do wych, pod Te stac cio i wo kó! La te ra -nu, ni$ z po zba wio n' wszel kie go wy ra zu ele gan cj' ta kich ulic,któ re po wsta !y na miej scu zbu rzo nej wil li Lu do vi si, gdzie na gru -zach ogro dów Le Nôtre’a4 uwi !a so bie nie zbyt za cisz ne gniaz dowarstwa rz' dz' ca zjed no czo nych W!och.

Brzyd ka wspó! cze sno&% w pierw szej chwi li nie mi !o ra zika$ de go przy by sza. Wkrót ce jed nak po dró$ ny prze sta je pra wiezwra ca% na ni' uwa g(, a po tem wszyst kie te ob ra zy w ogó le nik -n' z je go wspo mnie). Ci, co od daw na tu miesz ka j' i do brzezna j' Rzym, za wsze dzi wi' si(, s!y sz'c, jak prze lot ni po dró$ nina rze ka j' na rzu ca j' c' si( w oczy brzy do t( wspó! cze snych do -mów i ulic. Wierz' bo wiem w ta jem ni cz' zdol no&% te go mia sta,któ re wszyst ko po ch!a nia, wszyst ko przy swa ja, za cie ra ostrei wy ra zi ste gra ni ce ró$ no rod nych kul tur, !' czy na prze strze ninie wi(k szej ni$ kil ka s'$ ni wy two ry od le g!ych od sie bie epoki prze ciw staw nych wierze). Ja kie kol wiek no wo cze sne bu dow -

! 7 !

ZMYS# RZY MU

le, na wet ta kie, jak uko)czo ny w!a &nie po mnik Wik to ra Ema -nu ela lub nie opi sa nej wprost brzy do ty sy na go ga nad Ty brem,w ni czym nie mo g' uchy bi% pi(k no &ci te go mia sta. Ogrom nekon struk cje, jak na przy k!ad Pa !ac Spra wie dli wo &ci5, w zdu mie -wa j' cy spo sób sta j' si( tu po pro stu ja kim& ma !o zna cz' cymszcze gó !em. Przy czy nia si( oczywi &cie do te go bez sty lo wo&%wspó! cze snej ar chi tek tu ry. Nad god n' Ber li na per spek ty w' viadel Tri to ne nie prze sta je trium fo wa% fon tan na Ber ni nie go6. Pa -trz'c na fa sa dy pa !a cu Mas si mo i ko &cio!a di Sant’An drea del laVal le, z !a two &ci' mo$ na za po mnie% o handlo wym zgie! ku uli cyWik to ra Ema nu ela. Wspó! cze sny t!um na g!ów nym Cor so w ni -czym nie na ru sza je go wspa nia !ej su ro wo &ci. I do praw dy trze baby by% pe dan tem, aby w tra dy cyj nej dziel ni cy cu dzo ziem skiejko !o Piaz za di Spa gna &ci &le wy dzie li% rze czy no we spo &ród ota -cza j' cych je i prze kszta! ca j' cych rze czy daw nych.

Tu, w tym sta ro daw nym gnie* dzie po dró$ nych, na tych uli -cach, po któ rych cho dzi li, i obok tych do mów, w któ rych miesz -ka li Mon ta igne, Po us sin, Ke ats, Go ethe, Sten dhal i Go go l7,naj le piej mo$ na zda% so bie spra w(, $e isto ta uczu%, któ re bu dziw nas Rzym, jest na wskro& du cho wa. Nie ma tu ani po mni kówdzia!a j' cych na na sz' wy obra* ni(, ani za byt ków na no wo po wo -!u j'cych do $y cia prze sz!o&%, ani dzie! sztu ki wp!y wa j' cych nanasz zmys! es te tycz ny. Brak tu ja kich kol wiek ma te rial nych &wia -dectw owe go uro ku, któ rym tchnie Rzym. Ale urok ów od czu wa -my tu z ta k' si !' i w spo sób tak nie w't pli wy, jak na Fo rum, navia Ap pia czy w stan zach zdo bio nych przez Ra fa ela. Po zo sta !o tuna za wsze owo tchnie nie szcz( &li we go, pe! ne go, wspa nia !e go $y -cia, jak gdy by ka$ dy z tych wiel kich lu dzi, któ rzy do &wiad czy li,jak nie zwy k!ym uro kiem od zna cza si( po byt w Rzy mie, po zo sta -wi! tu cz'st k( swo jej du szy. Rzym dwu krot nie na zwa no mia stemdusz. „Rzy mie! Oj czy zno mo ja, mie &cie dusz, ku to bie po wi niend' $y% ka$ dy, kto ma ser ce sie ro ce” — wo !a! By ro n8. „Rzym — tomia sto dusz. Prze ma wia j( zy kiem zro zu mia !ym dla ka$ dej du szy,lecz nie do st(p nym dla od dzie lo ne go od du szy ro zu mu” — pi sa!gor li wy ka to lik Lu dwik Veu il lo t9.

Rzym zdo !a! na wet oswo i% t!u my po dró$ nych, któ rzy przezca !y rok za pe! nia j' nie zli czo ne ho te le w po bli $u Piaz za di Spa -

! 8 !

OBRAZY W#OCH. RZYM

gna i fon tan ny del Tri to ne. Chy ba ni gdzie nie ma ty lu cu dzo -ziem ców co w Rzy mie. Ale te$ ni gdzie nie ra $' mniej ni$ w Rzy -mie. Co wi( cej, trud no na wet so bie wy obra zi% Rzym beztu ry stów snuj' cych si( po uli cach w po szu ki wa niu god nych wi -dze nia za bytków, bez piel grzy mów spie sz' cych z ho! dem do Ba -zy li ki &w. Pio tra i pi( ciu tu tej szych ko &cio !ów pa triar chal nych.Ju$ Mon ta igne zwró ci! uwa g( na t( od wiecz n' tra dy cyj n' oso -bli wo&% $y cia rzymskie go. War to tu przy to czy% w ory gi na le je gocel ne okre &le nie w tym wzgl( dzie: „C’est une vil le ra piécéed’étran gers”*. Z cudzo ziem ca mi rów nie$ !' czy si( ów od &wi(t nyna strój, któ ry sprawia, $e o$y wio ny ruch na Cor so, na via Con -dot ti, na via Si sti na ró$ ni si( od o$y wio ne go ru chu ulicz ne gow in nych mia stach eu ropej skich. Piaz za di Spa gna, ze swo imicu dow ny mi scho da mi, z maga zy na mi sta ro $yt no &ci i ksi( gar nia -mi, z ci chym plu skiem Bar cac ci 10, z kwia cia rza mi, któ rzy na naj -ni$ szych stop niach scho dów roz k!a da j' won ne, ciem ne na r( czamar co wych fio! ków lub wspania !e w swo jej ró$ no rod no &ci ró $ema jo we, sta no wi jak gdy by fo rum tej cu dzo ziem skiej dziel ni cy.

Kto kol wiek l&ni' cym ran kiem zst( pu je ty mi scho da mi lubw cie p!y wie czór desz czo wy wcho dzi po ich wil got nych ka -mien nych stop niach, mo $e z g!( bi ser ca po wtó rzy% owe m' dres!o wa Go ethego: „Kto do brze po zna! W!o chy, a zw!asz czaRzym, ten ju$ ni gdy nie b( dzie ca! kiem nie szcz( &li wy”. Do -praw dy, szcz( &li wy jest ten, kto wst( pu j'c po tych scho dachw ja ki& dzie) gru dnio wy i zo stawia j'c za so b' ch!ód za ciem nio -nych ulic, wcho dzi! na tchn' ce b!o go s!a wio nym cie p!em, wiecz -nie za la ne s!o) cem Pin cio, kto sta! u ich szczy tu no c', gdy wie jedusz ny si roc co, t!u mi'c &wia t!a la tar ni i zgi na j'c ku zie mi bi j' -ce z fon tan ny stru gi, kto w o&lepia j' cym bla sku pó* nej wio snyszu ka! tu ulu bio nych ró$ lub ga !( zi ja &mi nu tchn' cych ostrym,sta ro &wiec kim aro ma tem. W tym szcz( &ciu, któ rym po zwa lana pa wa% si( Rzym, jest jak gdy by co& ze szcz( &cia m!o do &ci, gdynie cier pli wie wy cze ku je my ka$ de go dnia, któ ry ma na dej&%,gdy usy pia my z u&mie chem, my &l'c o ju trze, gdy wie rzy myw nie prze bra ne bo gac two $y cia, gdy trwoni my ob fi cie w!a sn'

! 9 !

ZMYS# RZY MU

* To mia sto !a ta ne cu dzo ziem ca mi.

ra do&%, wi dz'c wsz( dzie wo kó! sie bie nie wyczer pa ne jej *ró d!a.W wio &nie $y cia &wiat jest pe !en uro ku, ale za pew ne mia! s!usz -no&% Go ethe, wy krzy ku j'c w swo jej pierw szej Ele gii rzym skiej:„O Rzy mie, je ste& &wia tem...”11. I na wet owa m!o do&% du szy niemi ja w Rzy mie tak szyb ko jak zwy k!a m!o do&% cz!o wie ka. War -to &ci, któ re si( tu przed ni' otwie ra j', s' nie zliczo ne i wiecz nieno we. „Im da lej p!y nie my — mó wi Go ethe — tym mo rze sta jesi( g!(b sze. To sa mo mo$ na po wie dzie% o Rzymie”.

Za czy na my za pusz cza% si( w sta ry Rzym, gdy z Piaz za Co -lon na, id'c przez za cisz ny, za la ny s!o) cem plac di Mon te ci to rio,na któ rym cie) sto j' ce go po &rod ku obe li sku za ta cza re gu lar neko !o, skr( ca my ku uli com wio d' cym w stro n( Pan te onu. Mi( -dzy Cor so, Ty brem i no wo cze sn' uli c' Wik to ra Ema nu ela mie -&ci si( pi(% rio ni, czy li pi(% dziel nic Rzy mu pa pie skie go —Cam po Ma rzio, Pi gna, Sant’Eu sta chio, Pa rio ne i Pon te. W' ska,o$y wio na uli ca di Cam po Ma rzio, wie czo ra mi zw!asz cza, dziw -nie przy po mi na we nec k' Mer ce ri(. Mo$ na ni' doj&% do Pan te -onu, za któ rym wokó! je dy ne go w Rzy mie go tyc kie go ko &cio !aSan ta Ma ria so pra Mi ne rva ci' gn' si( za cisz ne rio ni Pi gnai Sant’Eu sta chio, b( d' ce sie dzi b' licz nych in sty tu cji na uko -wych. Pi gna po wsta !a na miejscu sta ro $yt nych &wi' ty) Izy dyi Se ra pi sa. Mie &ci !y si( tu zbo ry ka p!a) skie oto czo ne ko lo nia miSy ryj czy ków i Egip cjan. Pó* niej pa pie $e wznie &li na tym miej -scu aka de mi( je zu ic k', Col le gio Ro ma no, oraz re zy den cj( in -kwi zy to ra, klasz tor do mi ni ka) ski przy ko &cie le San ta Ma riaso pra Mi ne rva.

Na nie wiel kim pla cy ku przed Sant’Eu sta chio sta ry uni -wer sy tec ki pa !ac del la Sa pien za wzno si si( ku gó rze dzi wacz n'spi ra l' Bor ro mi nie go 12. Uli ca, któ ra bie gnie wzd!u$ je go mu -rów, prowa dzi do Pa rio ne, dziel ni cy pa !a ców, ko &cio !ów ba ro ko -wych i weso !e go, sub tel nie ro ze &mia ne go $y cia lu do we go.Ka$ dy jej szczegó! tchnie wro dzo nym ary sto kra ty zmem sta ro -$yt nej ra sy. Rów nie do stoj ne i szla chet ne wra $e nie spra wia j' tugzym sy do mów odci na j' ce si( od skraw ka za wie szo ne go nad ni -mi b!( ki tu, z!o ci sty pó! cie) skle pi ku wa rzyw ne go, sar ko fag pod -sta wio ny ku *ró d!u w g!( bi pa !a co we go por ta lu, tur kot kó! nawiel kich ka mie niach bru ku, za pach wi na ci' gn' cy si( za fur -

! 10 !

OBRAZY W#OCH. RZYM

man k', któ ra nad je$ d$a od stro ny Fra sca ti, wo) &wiec i ka dzi -d!a tchn' ca z pó! otwar tych wrót ko &cio !a, krok prze cho dz' cycht( dy ksi( $y i wiel kie, $ó! te cy try ny na wóz ku prze kup nia ch!o -dz' cych na po jów. Wszyst ko, co ch!o n' tu na sze zmy s!y, jest jakgdy by na ja kim& wy$ szym ni$ zwy kle po zio mie. Za pew ne co&po dob ne go sta no wi !o swo ist' cech( cy wi li za cji an tycz nej, to te$Gre cy i Rzy mia nie, któ rzy do skona le zda wa li so bie z te go spra -w(, mie li pra wo na zy wa% bar barzy) ski mi wszyst kie in ne pa) -stwa po mi mo zgro ma dzo nych przez nie bo gactw ma te rial nych.

Na tych uli cach naj le piej prze by wa% w let nie wie czo ry, gdywo kó! trwa spo koj na ra do&% wy po czyn ku, gdy od mo rza wie jech!od ny wiatr, a lamp ki p!o n' na sto li kach po usta wia nych najezd ni przed oste ria mi. W ta kie wie czo ry trud no wprost roz sta%si( z naj pi(k niej szym z pla ców rzym skich, z Piaz za Na vo na,które go owal ry su je si( po &ród Pa rio ne. Trzy ob fi tu j' ce w wo d(fon tan ny, ich jak gdy by po ru sza j' ce si( o zmierz chu fi gu ry, ar -chitek to nicz na swa wo la fa sa dy ko &cio !a Sant’Agne se 13 i go r' ca,ru da bar wa do mów ota cza j' cych plac, oto je den z tych wi do kówRzymu, któ rych ni gdy si( nie za po mi na. Ubo ga lud no&% Pa rio -ne chlu bi si( i szczy ci swo im pla cem. D!u go nie milk nie tuzgie!k wie czor ny i do pó! no cy na zro szo nych !a wach przed ka -ska d' Ber ni nie go 14 sie dz' mil cz' ce pa ry za ko cha nych, ci si, bez -dom ni jak pta ki $e bra cy, dzie ci i prze jezd ni cu dzo ziem cy,któ rzy po ko cha li ten owal, te do my, ten szum wo dy, te mkn' ceskro& po wie trza nie to pe rze, te &wia t!a po ko lei ga sn' cew oknach i ten ciem ny b!( kit rzym skiej no cy let niej.

Za Piaz za Na vo na i za uro czym por ty kiem ko &cio !a San taMa ria del la Pa ce ci' gnie si( rów nie ma !o ska $o ny wspó! cze sno -&ci' rio ne Pon te, na zwa ny tak od Pon te Sant’An ge lo, g!ów ne gomo stu w Rzy mie pa pie skim. U te go mo stu zbie ga !o si( kil kaznacz niej szych ulic: Tor di no na, del Co ro na ri, del Go ver noVecchio, dei Ban chi Nu ovi. W epo ce ci nqu ecen ta by !a to gwar nadziel ni ca lu dzi han dlu i pie ni' dza. Miesz ka li tu kar dy na !o wie,ban kie rzy, po s!o wie cu dzo ziem scy i do stoj ni go &cie Paw !a IIIoraz Piu sa IV. W!a &cicie le za jaz dów, za kon ni cy, we ksla rze, kur -ty za ny, ma la rze, ar chitek ci i ju bi le rzy sku pia li si( wte dy wokó!mo nu men tal nych pa !aców Lan cel lot ti i Cic cia por ci. Na jed nej

! 11 !

ZMYS# RZY MU

z tych ulic mie &ci !a si( bot te ga* Be nve nu ta Cel li nie go 15, a opo -dal, w jed nym z do mów o po li chro mo wa nej fa sa dzie, miesz ka !as!yn na kur ty za na Im pe ria. Pa mi(% in nej kur ty za ny za cho wa !asi( do dzi& w na zwie pla cu Fiam met ty, po !o $o ne go mi( dzy uli ca -mi Tor di no na i dei Co ro na ri. Pierw sza z nich znik!a na za wsze,ust( pu j'c miej sca no wo cze snemu, pu ste mu i brzyd kie mu bul -wa ro wi nad Ty brem. Aby za& zbudo wa% tu nowy most, za któ -rym otwie ra si( tchn' cy smut kiem wi dok Pa!a cu Spra wie dli wo -&ci, zbu rzo no cz(&% nie zwy kle cha rak te ry stycz nej dziel ni cyOr so, s!y n' cej nie gdy& ze sta re go ho te lu tej $e na zwy, któ ry spad!obec nie do rz( du ma !ej pro win cjo nalnej locan dy**. W dru g' stro -n( od Pon te Sant’An ge lo bie gnie uli ca dei Ban chi Nu ovi, któ rada lej na zy wa si( via del Mon ser ra to. Ozdo bio na pa !a ca mi i ko -&cio !a mi via del Mon ser ra to, wraz z po !o$o n' za ni' via Giu lia,na le $y do naj pi(k niej szych i naj le piej zacho wa nych w Rzy mie.W wie ku XVI by !a to dziel ni ca zamiesz ka na przez Flo ren ty) czy -ków, dzier $' cych pry mat w ów cze snych W!oszech, jak gdy by ro -dzaj ich w!a sne go mia sta w mie &cie pa pie skim. Tu, na brze guTy bru, Flo ren ty) czy cy wznie &li swój wspa nia !y ko &ció! San Gio -van ni i tu tak $e ju bi le rzy flo renc cy zbu do wa li we d!ug pla nówRa fa ela ma !y, wy kwint ny ko &ció !ek Sant’Eli gio de gli Ore fi ci.Nie tkni( ta ja ki mi kol wiek prze ciw no &cia mi lo su via Giu lia bie -gnie wzd!u$ obu tych ko &cio !ów, obok pa !a ców Sac chet ti i Fal co -nie ri, ca! kiem bez lud na w po !u dnie, z ostro za ry so wa n' na jezd -ni stre f' cie nia wzno sz' cych si( tu do mów, utrzy ma nychw szla chet nych pro por cjach. Tra wa ro &nie w szpa rach bru ku tejza cisz nej, po wa$ nej uli cy, &ni' cej swój sen o ka re tach kar dy -na!ów i o cza sach Bra man ta 16 i San gal la.

Po ran na prze chadz ka po Cam po de’ Fio ri spra wia, $e od -czu wamy nie mal fi zycz n' &wie $o&% i czy sto&%. Su ro we pi(k nomu rów Can cel le rii 17, ich mie ni' ca si( b!( ki tem sre brzy sta bar -wa i de likat nie wy rze* bio ne ró $e nad okna mi wy wie ra j' ta kiewra $e nie jak wi dok l&ni' ce go w s!o) cu krysz ta !o we go, lo do wa -te go *ró d!a. Wszyst ko tu tchnie ow' m!o dzie) cz' si !', któ raprze pe! nia !a epok( od ro dze nia. A za ra zem tu$ obok, na tar gu,

! 12 !

OBRAZY W#OCH. RZYM

* Pra cow nia.** Obe r$y.

gdzie sprze da j' kwia ty i wa rzy wa, raz jesz cze ogar nia naswzru sze nie wo bec mi !ej w!o skiej pro sto ty, ogo rza !ych kwia cia -rzy i kwia cia rek, ich osio! ków ob ju czo nych li lia mi i go* dzi ka mi,za pa chu wa rzyw, kwiatów, wil go ci i ku rzu. Nie co da lej otwie rasi( pu sty plac przed ogrom nym Pa laz zo Far ne se. Wi dok je go cu -dow ne go we wn(trz ne go dzie dzi) ca na d!u go na pe! nia nas po -czu ciem od na le zio nej wresz cie rów no wa gi i ide al nej har mo nii.W le wo od Pa laz zo Far ne se w' skie ulicz ki wio d' ku po prze ci -na nym licz ny mi za u! ka mi ubo gim dzielni com Cam pi tel lii Sant’An ge lo, daw niej sze mu get tu. Na wi dok tej dziel ni cy przy -cho dz' na my&l s!o wa Ver non Lee: „W owej dziel ni cy Cam pi tel -li wci'$ na po ty ka my od lud ne za u! ki i &le pe ulicz ki ukry te zaogrom ny mi pa !a ca mi, wy ma rzo ne wprost miej sca dla na jem -nych mor der ców, któ rzy mo g' tu bez kar nie do ko ny wa% nie spo -dzie wa nych na pa &ci”. Tu Rzym jest ciem ny, a czer wo na bar waka mie nia, wi docz na spod czar nych plam wil go ci okry waj' cychna po !y zruj no wa ne mu ry, na su wa wspo mnie nie o dawnym $y -ciu, pe! nym gwa! tow nych na mi(t no &ci. N( dza ota cza monu -men tal ne pa !a ce Mat tei, Spa da, Or si ni i Cec ci. B!o to i za ro&ni( tymchem herb mar mu ro wy nad drzwia mi, kra ty w ciem nychkwa dra to wych oknach, ko lo ro we szma ty w s!o) cu, twa rzeo energicz nych ry sach, kon wul syj ne okrzy ki gra j' cych w mo r(,lu dzie wy le gu j' cy si( w cie niu wspa nia !ych fa sad ba ro ko wychko &cio!ów — ta ki jest ów Rzym, któ ry na dal po zo sta je Rzy memz nowe li ro man tycz nej.

Bie do ta rzym ska zwi' za !a si( &ci s!ym so ju szem z ru ina mi.Oble pi !a te atr Mar cel lu sa, Fo rum Ner wy, por tyk Okta wii. Wi -dok stra wio nych przez czas ko lumn owe go por ty ku na za wsze!' czy si( w pa mi( ci z wi do kiem za ku rzo ne go, zgie! kli we go pla -cu Mon ta na ra, na któ rym gro ma dz' si( ch!o pi z Gór Al ba) -skich i pa ste rze z Ma rem my. Dzi kie ko ty gnie$ d$' si(w wiel kiej ja mie na Fo rum Tra ja na, z któ rej ster cz' reszt ki ko -lumn. #uk Ja nu sa i #uk We ksla rzy na via del Ve la bro wzno sz'si( w&ród n( dzy i opusz cze nia. Po dró$ ni, któ rym po ka zu j' znaj -du j' c' si( w po bli $u Clo aca Ma xi ma, wraz z ze rwa ny mi napami't k( ga !'z ka mi ro sn' cego w podzie miu drob no list ne goblusz czu i w!o sów We ne ry, uno sz' st'd wspo mnie nie o okrop -

! 13 !

ZMYS# RZY MU

nej, smro dli wej pie cza rze. Nie za wsze jednak przed k!a da mynad nie !ad tych dziel nic ów &ci s!y !ad i porz' dek, w któ rymznaj du j' si( obec nie ru iny Fo rum i Pa la ty nu, wy od r(b nio nez $y cia miej skie go.

„W Rzy mie dzi siej szym — pi sa! Ampère — naj bar dziejpo do ba mi si( to, co przy po mi na Rzym Pe trar ki i Pog gia 18. Opu -sto sza !e dziel ni ce, po nie cha ne po mni ki, wi no ro&l spo wi ja j' caba zy strza ska nych ko lumn, by ki na Fo rum, a zw!asz cza od!am -ki sta ro $yt nej ar chi tek tu ry wpra wio ne w no we bu dow le: ar chi -traw ze &wi' ty ni nad drzwia mi ko &cio !a, frag ment ko lum nys!u $' cej ja ko s!up uliczny, kra my na stop niach te atru Mar cel lu -sa, dom ki, któ re wy pe! z!y na gro bow ce przy via Ap pia. Te ce -chy, te kon tra sty na da j' Rzymo wi pe wien oso bli wy cha rak ter,któ ry spra wia, $e Rzym ró$ ni si( od wszyst kich in nych miast.Ale owa oso bli wo&% z ka$ dym dniem za ni ka. Zbyt wie le tu od -na le zio no, oczysz czo no, od re stau rowa no...”.

Ampère pi sa! to przed sie dem dzie si( ciu la ty. Ru iny rzym -skie nie jed no od te go cza su wi dzia !y, zdo !a !y na wet do cze ka% si(zmierz chu epo ki trze* wo &ci na uko wej, kie dy to, uwa $a j'c, $ewa$ ne s' tyl ko fak ty, z ta k' !a two &ci' po &wi( ca no ich wie lo -wieko wy i ma low ni czy urok, nisz cz'c mi( dzy in ny mi ca !' sta -ro daw n' flo r( na Fo rum i na Co los seum. Te raz po ucze ni do -&wiad czeniem ar che olo go wie nie sprze ci wia j' si( by naj mniej,gdy w&ród an tycz nych g!a zów buj nie ple ni si( wszel ka ro &lin -no&%, i z nie zwy k!' tro skli wo &ci' sa dz' tu i pie l( gnu j' gli cy nieoraz ró $e, któ re w ma ju wprost za sy pu j' zruj no wa ne mu ryPala ty nu, zdobi' o! tarz nie zna ne go bo ga i tchn' aro ma temw atrium We sty. Dzi( ki chwa leb nej my &li Gia co ma Bo ni 19 naFo rum i na Pa la ty nie sa dz' obec nie te wszyst kie ro &li ny, o któ -rych wspo mi na j' po eci !a ci) scy. Ale nic ju$ oczy wi &cie nie zdo -!a tym ru inom przywró ci% $y cia, nic nie spra wi, aby, jak ru inyza cza sów Rzy mu pa pie skie go, wzi( !y ja ki kol wiek udzia! w lo -sach pro stych lu dzi, któ rzy nie gdy& pod ni mi si( chro ni li. Nie -wie le ju$ po zo sta !o !'ckich miejsc, a naj pi(k niej sze z nich toplac Boc ca del la Ve rità w po bli $u prze &licz nej okr' g!ej &wi' ty) -ki na brze gu Ty bru. Na sto ku nad rzecz nym ro &nie tu jesz czezie lo na tra wa; pier wot ny kurz g( sto &cie le si( po ca !ym pla cu;

! 14 !

OBRAZY W#OCH. RZYM

po &rod ku po czer nia !e tryto ny pod trzy mu j' musz l( ba ro ko wejfon tan ny; zm( cze ni fur ma ni po j' ko nie w ka mien nym ko ry cie,$e bra cy &pi' w cie niu &wi'ty) ki, a do zor ca pa li faj k( na jej nis-kich scho dach. Pach nie tu rze k', ku rzem, dy mem bied nych do -mostw. Na Ave Ma ria wi da% st'd, jak na kam pa ni li sta ro $yt ne -go ko &cio !a San ta Ma ria in Co sme din ko !y sze si( dzwon,za g!u sza j'c mo no ton ny d*wi(k, któ ry do bie ga z s' sied nie goAwen ty nu. Wszyst ko po zo sta !o pra wie takie jak wte dy, gdy tusia dy wa! Mi ko !aj de Ga lan dot, nie szcz( sny bo ha ter La do ublemaîtres se, naj lep szej z po wie &ci Hen rie go de Régnie r20.

Za ma !' &wi' ty) k' uli ce wzno sz' si( ku Awen ty no wi.Awen tyn i Ce lius, dwa sta ro $yt ne wzgó rza, zna la z!y si( nie malpo za ob r(bem wspó! cze sne go mia sta i dla te go tu w!a &nie Rzymchrze &cija) ski za cho wa! si( w swo im wi do mym kszta! cie. NaCe liu sie opusz czo ne klasz to ry i wy lud nio ne uli ce zbie ga j' si(ku zie lone mu pla co wi wo kó! mar mu ro wej Na vi cel li 21, wo)kwia tów uno si si( zza par ka nu wil li Mat tei; pod ci( $a rem stu -le ci gar bi si( #uk Do la bel li; grze j' si( w s!o) cu ciem no br' zo wemu ry an tycz ne go ko &cio !a &w. Ja na i Paw !a; w g!( bi za ro &ni( te -go tra w' dzie dzi) ca stoi ch!od na, ob szer na, okr' g!a &wi' ty nia— ko &ció! San Ste fa no Ro ton do; wzno sz' si( &re dnio wiecz newie $e ko &cio !a dei San ti Qu at tro Co ro na ti; spo kój pa nu jew atrium San Gre go rio Ma gno. Ni $ej ka mien ne zwa li ska Co lo -sseum ni by wiecz ne przy po mnie nie o upad ku Rzy mu ce sar -skie go, o zwy ci( stwie, któ re od nio s!y nad nim ci sza klasz tor nai me dy ta cja, roz la ne w po wie trzu nad wzgórzem. Na Awen ty -nie tchnie nie klasz tor ne mie sza si( z tchnie niem rzym skiejvigna* i cmen ta rza. D!u gie par ka ny, za któ ry mi wi da% win ni cei ogro dy wy sa dzo ne stu let ni mi drze wa mi owo co wy mi, ci' gn'si( wo kó! ko &cio !a San ta Bal bi na. Ko &ció! &w. Sa by chlu bi si(swo im cu dow nym ogro dem po ma ra) czo wym. Z gór nej log giite go sto j' ce go na ubo czu klasz tor ne go ko &cio !a wi da% wy so kiecypry sy cmen ta rzy pro te stanc kie go i ro syj skie go, po !o $o nychu stóp Te stac cio, któ re, zwie) czo ne krzy $em, wy da je si( st'd ja -kim& nie zwy k!ym wzgó rzem ro man tycz nym. Bli $ej ku Ty bro wi

! 15 !

ZMYS# RZY MU

* Win ni cy.

ko &ció! &w. Alek se go 22 s' sia du je z San ta Sa bi na, sie dzi b' do mi -ni ka nów. Gorz ka wo) na pe! nia wy sa dzo ne strzy $o ny mi buksz -pa na mi ale je wil li Mal ta, zbu do wa nej przez Pi ra ne sie go 23.Wil la ta wzno si si( wy so ko nad urwi stym brze giem, sk'd roz -ci' ga si( ulu bio ny przez Sten dha la wi dok Rzy mu, mo $e naj -pi(k niej szy ze wszyst kich, wida% st'd bo wiem by stry, $ó! tyTy ber, gdy ni by sa tyr mknie w&ród pu stych brze gów.

Awen tyn i Ce lius to ju$ Kam pa nia, któ ra wkro czy !a domia sta, to wo) pól po de sz!a wil go ci' sta rych ka mien nych mu -rów, od g!osy prac w ogro dach i win ni cach zmie sza ne z do bie ga -j' cym tu zgie! kiem po jaz dów i han dlu. To po !' cze nie wsii mia sta sta no wi nie zwy k!' i bar dzo po ci' ga j' c' ce ch( Rzy mu.Na gle gdzie& pra wie na &rod ku uli cy ro &nie, nie wia do mo sk'dtu za wle czo na, trzci na. Do&% skr( ci% o kil ka kro ków z o$y wio -nej i no wo cze snej via Ca vo ur bie gn' cej na miej scu sta ro $yt nejSub ur ry, aby zna le*% si( na za cisz nej via del le Set te Sa le, któ raprzy po mi na dro g( wiejsk'. Roz !o $y ste drze wa wzno sz' si( nadwy so ki mi par ka na mi i rzu ca j' na ni' g( sty cie); za ogro da mici' gn' si( win ni ce, a dalej pust ko wia, w&ród któ rych sto j' ru inyterm Tra ja na i Ty tu sa. Do dzi& jesz cze w sa mym &rod ku Rzy -mu, wo kó! wil li Co lon na i Al do bran di ni, ci' gn' si( roz le g!e ob -sza ry zie lo ne, a no wa dzielni ca u stóp La te ra nu nie po ch!o n( !ajesz cze s!yn nej z ró$ wil li Wo! ko) ski ch24. Pie ni sta zie le) wy le -wa si( z jej czer wo nych &cian ni by z prze pe! nio nej cza szy. Jaklek ko od dy cha% w mie &cie, gdzie za wsze wy czu wa si( bli sko&%usia nych sto krot ka mi !'k wil li Do ria Pam phi li i wiecz nie zie lo -nych d( bów wil li Bor ghe se!

Ta wiecz no tr wa !a zie le) wie) cz' ca wzgó rza i ru iny rzym -skie wzru sza lu dzi Pó! no cy i pod bi ja ich ser ca ni by s!o wa sta ro -$yt ne go mi tu lub po ja wie nie si( bóstw an tycz nych. W ob li czupe! nych $y cia, przy po mi na j' cych kszta! ty ludz kie waw rzy nówro sn' cych wo kó! Ca si no Far ne se na Pa la ty nie lub w &wi' ty niJu liu sza Ceza ra na Fo rum prze mia na Daf ne jest czym& ca! kiemzro zu mia !ym.

Dr$e nie de li kat nych rze* bio nych li &ci wiecz nie zie lo ne goblusz czu spo wi ja j' ce go sta re d( by lub cem bro wi ny ciem nych ta -fli wodnych zda je si( &wiad czy%, $e nie ca! kiem jesz cze zga s!o

! 16 !

OBRAZY W#OCH. RZYM

$y cie nimf, któ re z!' czy !y swo je de li kat ne cia !a z po marsz czo n'ko r' drze wa i ch!od n' wo d' *ró de!. Znów otwie ra si( tu przedna mi za gi nio ny &wiat na po !y cz!o wie czych kszta! tów. W&ródowe go me ta licz ne go sze le stu li &ci, w&ród aro ma tu gorz kiej zie -le ni i wil go ci wy ostrza si( zdol no&% wspo mi na nia rze czy daw -nych jak &wiat. W Rzy mie po czu cie bo sko &ci drzew jestnie zwy kle $y we; tak cz( sto spo tyka ne tu na dzie dzi) cach i nauli cach fi gow ce, wy ra sta j' ce ze szcze lin w ru inach i wy pe! za j' -ce na p!a skie da chy sta rych do mów, &wiad cz' o od wiecz nyminstynk cie lu du, któ ry czci! drze wo ocienia j' ce nie gdy& pier wo -ci ny je go ist nie nia.

Jesz cze in ny zmys!, nie od !'cz ny od zmy s!u Rzy mu, tozmys! wo dy. Nic tak nie &wiad czy o po t( dze Rzy mu, jak ob fi -to&% znajdu j' cych si( tu zbior ni ków wo dy, jak licz ba *ró de!i fon tann. Sta ro $yt ne akwe duk ty uru cho mio ne na st(p nie przezpa pie $y, Acqua Pa ola, Acqua Mar cia, Acqua Fe li ce, do pro wa dza -j' wy bor n' wo d(, ja k' nie mo $e si( po szczy ci% ani jed na ze sto -lic eu ro pejskich. Ale naj lep szej wo dy, zdu mie wa j' co czy stej,ch!od nej i smacz nej, któ ra na st(p nie spa da w ka ska dach fon -tan ny di Tre vi, do star cza akwe dukt dell’Acqua Ver gi ne. Trze bawzro sn'% pod tym s!o) cem, do &wiad czy% pa l' ce go $a ru dnisierp nio wych i ma la rycz nych opa rów uno sz' cych si( z b!ot pon -tyj skich, aby po j'% ów za chwyt, z ja kim miesz ka) cy Kam pa nii,któ rzy w nie dzie l( przy by wa j' do Rzy mu, na pe! nia j' dzba nywo d' z fon tan ny di Tre vi. Pro sty Rzy mia nin &wi( cie wie rzyw lecz ni cz' moc *ró d!a Acqua Ace to sa, po !o $o ne go za mia stem,na sto kach Mon ti Pa rio li. Kto do cho wu je rzym skich tra dy cji,ten nie za po mni wy pi% szklanki tej kry sta licz nej wo dy, sto j'cprzed bia !ym bu dyn kiem mieszcz' cym *ró d!o, a wznie sio nymprzez Ber ni nie go, i pa trz'c na Ty ber, na je go brze gi, któ re przy -po mi na j' kra jo bra zy Klau diu sza Lor ra ina 25 i Po us si na.

O fon tan nach rzym skich mo$ na by na pi sa% ca !' ksi'$ k(.Spada j' w szu mi' cych ka ska dach ze sztucz nie u!o $o nych ska!,jak fon tan na di Tre vi lub jak wiel ka fon tan na Ber ni nie go naPiaz za Na vo na. Spo koj nie sp!y wa j' po chy !ym wod nym zwier -cia d!em, jak Acqua Pa ola na Ja ni ku lum. Jed ne z nich try ska j'

! 17 !

ZMYS# RZY MU

wy so ki mi s!u pa mi wo dy, któ re za mie nia j' si( w wod ny py!,two rz' cy w s!o) cu t( cz(. In ne bi j' cien k' kry sta licz n' stru g'i z wol na opa da j', ro ni'c l&ni' ce kro ple. Zdo bi' je bó stwa rzecz -ne, ma ski, po two ry mor skie. Po czer nia !e mar mu ro we try to nyo py za tych po licz kach dm' w kon chy, ko nie mor skie wy gi na j'ka mien ne grzbie ty po ro s!e zie lo nym mchem, ch!op cy z br' zuwy ci' ga j' r( ce, ba wi'c si( z br' zo wy mi $ó! wia mi i del fi na mi. S'tu fon tan ny przy po mi na j' ce ka pli ce, jak fon tan na ko !o Pon teSi sto, lub na wet fa sa dy ko &ciel ne, jak Acqua Fe li ce z po s' giemMoj $e sza. Bez fontann ca !y uro czy sty prze pych ta kich pla ców,jak plac &w. Pio tra, jak Piaz za del Po po lo lub plac przed Kwi ry -na !em, by! by mar twy. Jed na z g!ów nych ulic Rzy mu pa pie skie -go otrzy ma !a swo j' na zw( od czte rech fon tann znaj du j' cych si(na jej ru chli wym skrzy $owa niu 26. Ów Rzym pa pie ski po tra fi!z gry wód uczy ni% swo j' naj pi(k niej sz' ozdo b(. Zbior ni ki wo -dy po wsta wa !y wte dy bar dzo licz nie, urz' dza no je nie mal wsz( -dzie. Nie ma ani jed ne go sta rego pa laz zo, w któ rym mia ro wyszmer ciek n' cej wo dy nie o$ywia! by mar twej ci szy dzie dzi) ca.Nie ma ta kie go bied ne go i n(dzne go za k't ka, w któ rym nie by -!o by ja kie go& *ró d!a. Jak bar dzo lu bi! je lud rzym ski, to wi da%z nazw zdo bi' cych owe na pierwszy rzut oka nie po zor ne nie zli -czo ne ma !e fon tan ny roz rzu co ne po wszyst kich uli cach. Ktod!u go w( dro wa! po Rzy mie, ten wraz ze wspo mnie niem szu mufon tan ny di Tre vi na za wsze za cho wa! w pa mi( ci ci ch' Ma sche -ro ne na via Giu lia, fon tan n( z be czu! k' na via Ri pet ta i *ró d!oz nie to pe rzem na Bor go Nu ovo.

Ka$ da ta ka fon tan na, ka$ dy pa !ac, ka$ dy ko &ció! sta no wi'wybor ny cel spa ce ru po Rzy mie. Ko &cio !y rzym skie po ci' ga j'po dró$ nych nie tyl ko swo imi za byt ka mi, swo j' hi sto ri', ale$yciem, któ re to czy si( w ich mu rach. Rzym wci'$ jest mia stem,w któ rym ob rz( dy ko &ciel ne nie utra ci !y swo jej daw nej wspa -nia!o &ci. W t!u mie wspó! cze snym nie raz po ja wia j' si( po sta ciksi( $y i za kon ni ków, któ rych szla chet ne ry sy wy da j' si( jakgdy by wy rze* bio ne ryl cem ty si'c let niej tra dy cji. Kto uczest ni -czy! w mszy od pra wia nej przez któ re go& z kar dy na !ów, nie razmóg! spo strzec g!o wy jak gdy by $yw cem prze nie sio ne z rzym -skich po pier si portre to wych, owe pro fi le god ne fre sków flo renc -

! 18 !

OBRAZY W#OCH. RZYM

KOLUMNA TRAJANA

DOJ RZA #Y RE NE SANS

„W ca !ej hi sto rii sztu ki w!o skiej nie ma epo ki ciem niej szejnad jej z!o ty wiek”— po wia da Wölfflin w swo jej zna ko mi tejksi'$ ce o sztu ce od ro dze nia kla sycz ne go1. Zwra ca uwa g(, $ecz(&% dzie! Le onar da zni k!a bez &la du, a cz(&% zo sta !a wy wie zio -na z W!och, $e Mi cha! Anio! nie urze czy wist ni! swo je go mo nu -men tal ne go pro jek tu gro bow ca Ju liu sza II2 i $e na wet Ra fa el niezdo !a! ca!ko wi cie wy po wie dzie% si( w swo jej twór czo &ci.Wspó! cze &ni Bra man to wi mo gli przy pusz cza%, $e z!o ty wieksztu ki w!o skiej znaj dzie swój pe! ny wy raz w Ba zy li ce &w. Pio -tra. My wie my dzi&, ja ki dy stans dzie li t( bu dow l( od ar ty stycz -ne go de ka lo gu doj rza !e go re ne san su3. Epo ka kla sycz na niepo zo sta wi !a po so bie ani jedne go tak do sko na !e go dzie !a sztu kijak te, któ re dzie dzi czy my po okre sie qu at tro cen ta, to te$, zaprzy k!a dem Wölffli na, mu si my „od twa rza% jej praw dzi wykszta!t, po s!u gu j'c si( roz pro szo ny mi wsz( dzie frag men ta mii w't pli wy mi tra dy cja mi”.

W Rzy mie owe frag men ty i tra dy cje mo$ na spo tka% cz( -&ciej ni$ gdzie in dziej. Sztu ka od ro dze nia kla sycz ne go po cho -dzi !a z Floren cji i mia !a lek k' przy miesz k( um bryj sk', ale jejpraw dzi w' oj czy zn' by! Rzym, w któ rym jed nak nie uro dzi!si( ani je den z jej wiel kich mi strzów. Przy gar nia j'c ow' sztu -k(, któ ra z na tu ry swej sta no wi !a syn te z(, Rzym raz jesz czespe! ni! swo j' od wieczn' ro l(. Tyl ko tu móg! po wsta% ów typpsy chicz ny Ra fa ela, o którym Pa ter mó wi! w swo im wy k!a dziewst(p nym w Oks for dzie4, typ ów bo wiem jest naj do sko nal -

! 70 !

szym i naj wznio &lej szym uoso bieniem nie ustan ne go ter mi no -wa nia, któ re da !o tak ob fi te owo ce. Ra fa el w isto cie wci'$ si(uczy!, i to nie tyl ko u Mi cha !a Anio !a, Le onar da i Pe ru gi na, alena wet u Fra Bar to lom meo i u Se ba stia na del Piom bo5. Wrazz nim malar stwo re ne san so we opu &ci !o kra in( nie zwy k!ychi nie po wta rzal nych przy gód du cho wych, w któ rej osi' gni( ciage niu szu Bot ti cel le go czy Man te gni sta no wi !y je dy nie szcz( &li -wy przy pa dek. Ci nqu ecen to nie ty le en tu zja zmowa !o si( pro ce -sem twór czym, ile ce ni !o je go wy ni ki. Ów cze sna opa no wa nawy obra* nia do pusz cza !a wi( cej &wia do mo &ci i rozwa gi. Epo kata po tra fi !a kry tycz nie oce ni% dzia !al no&% upra wian' po przed -nio. Umia !a po sta wi% w dzie dzi nie sztu ki roz ma ite okre &lo neza da nia i to w!a &nie u!a twia !o jej ich roz wi' zy wa nie. Kla sy -cyzm sta no wi ów punkt, w któ rym d' $e nie i osi' gni( cie si(rów no wa $'. Kie dy cel d' $e) jest wi docz ny, wów czas naj !a -twiej mo$ na si( prze ko na%, czy osi' gni( to do sko na !o&%. Dlate -go w!a &nie w epo ce doj rza !e go re ne san su po ja wi !o si( ty le dlaka$ de go zro zu mia !ych dzie!, któ rych do sko na !o&% nie bu dziu ni ko go w't pli wo &ci.

W Rzy mie, w krót kim okre sie wy pe! nio nym pon ty fi ka ta -mi dwóch pa pie $y, Ju liu sza II i Le ona X, w la tach 1503–1521,jak gdy by urze czy wist ni! si( od wiecz ny sen ludz ko &ci o z!o tymwieku sztu ki. To, co stwo rzo no tu w owych la tach, by !o dlawszystkich na st(p nych po ko le) do bit nym &wia dec twem, $e si !ydu cho we no wo cze snej spo !ecz no &ci ludz kiej nie ust( pu j' by naj -mniej tym si !om, któ re zna la z!y swój wy raz w naj do sko nal -szych dzie !ach sztu ki an tycz nej. Daw niej t( tyl ko epo k(okre &la no ja ko od ro dzenie. Obec nie pa trzy my na od ro dze nieznacz nie sze rzej i zna my je wszech stron niej, ale okres dzia !al -no &ci Ra fa ela i Mi cha !a Anio!a na dal za s!u gu je na uwa g( szcze -gól n'. Okres ten no si na zw( doj rza !e go re ne san su i bar dziej ni$wszyst kie in ne epo ki przy ci' ga uwa g( ka$ de go, kto po dró $u jepo W!o szech. Od sztu ki, po dob nie jak od wszel kiej in nej si !ypo cho dze nia bo skie go, cz!o wiek na de wszyst ko $' da cu dów. To -te$ w!a &nie cu da z!o te go wie ku sztuki, ze bra ne w Rzy mie, ode -gra !y znacz n' ro l( w dzie jach owe go uro ku, któ rym Rzymprzy ku wa lu dzi z roz ma itych kra jów i cza sów.

! 71 !

DOJ RZA #Y RE NE SANS

Tu, nie wy cho dz'c po za ob r(b Wa ty ka nu, mo$ na ogl' da%g!ów ne mi ra bi lia* doj rza !e go re ne san su: Ka pli c( Syk sty) sk'oraz stan ze i log gie Ra fa ela. Wra $e nie, któ re spra wia Ka pli caSyk sty)ska, mo $e oczy wi &cie za spo ko i% wszel kie pra gnie nienie zwy k!o &ci. Na ca !ym &wie cie nie ma tak nie w't pli we go cu dusztu ki, ja kim jest jej skle pie nie6. Ty le tu rze czy nie zwy k!ychi cu dow nych, $e mo g' na wet zm' ci% ogól ny s'd o sztu ce owejepo ki. Ju$ cho% by bez przy k!ad no&% to po gra fii te go dzie !a spra -wia, $e nie mo$ na go z ni czym po rów na%. Osi' gni( cie w ta kichwa run kach tak wspania !ych wy ni ków upo wa$ nia nie tyl ko domó wie nia o cu dzie, lecz tak $e o roz wi' za niu oso bli we go pa ra -dok su. Któ$ nie zgo dzi si( z Wölffli nem, któ ry, mó wi'c o skle -pie niu Ka pli cy Syk sty) skiej, okre &li! je ja ko „nie do rzecz no&%,tor tu r( dla ma la rza i dla wi dza”? Naj wspa nial szy w ca !ym ma -lar stwie w!o skim triumf uducho wio nej for my mu sia! pod po -rz'd ko wa% si( ka pry so wi pa pie $a Ju liu sza II, któ ry ob my &li! dlaar ty sty ta kie za da nie, ja kie go nie po wsty dzi! by si( mu pod su n'%ja ki& z!y duch z baj ki. Mi cha! Anio! po bo ha ter sku zniós! t( pró -b( i wy szed! z niej ja ko zwyci(z ca, nie mniej doj rza !y re ne sansmu si op!a ki wa% ja ko nie powo dze nie na wet ten naj &wiet niej szyze swo ich trium fów.

Znu $o ny kar ko !om nym ogl' da niem na tchnio nych ma lo -wi de! Mi cha !a Anio !a po dró$ ny, któ ry zwie dza Ka pli c( Syk -sty) sk', nie raz kie ru je wzrok na &cia ny po kry te fre ska mima la rzy XV wie ku. Cu dow ni mi strzo wie To ska nii i Um brii s'tu nie do po znania. Na pro gu no we go wie ku qu at tro cen to w ja -ki& dzi wacz ny spo sób zgro ma dzi !o tu wszyst kie swo je wa dyi s!a bo &ci. Jak $e tu wszyst ko po pl' ta ne, jak trud no roz po zna%mo ty wy i roz ró$ ni% ko lej no&% scen, ile$ tu rze czy zby tecz nychi có$ to za dzie cin na ce cha, aby za ba wia% si( dro bia zga mi, za po -mi na j'c o tym, co najwa$ niej sze! Urok po je dyn czych po sta cinie jest w sta nie os!a bi% wra $e nia cha osu, któ re spra wia j' fre -ski Bot ti cel le go. Ghir lan da io, Si gno rel li, Pin tu ric chio wca le nies' od nie go lep si. Je den tyl ko Pe ru gi no na ma lo wa! tu freskw isto cie zna ko mi ty. Pa trz'c na je go Od da nie klu czy !w. Pio tro -

! 72 !

OBRAZY W#OCH. RZYM

* Nie zwy k!o &ci.

wi mo$ na wresz cie wy po cz'% po cia sno cie i nie !a dzie in nychkom po zy cji, a mo $e na wet po nadludz kiej sztu ce Mi cha !a Anio -!a. Ma lo wi d!o to ro bi wra $e nie swo j' nie zwy k!' przej rzy sto -&ci', bez po &red nio &ci' i sku pie niem. Wi docz na tu per spek ty waroz le g!e go pla cu po zwa la ode tchn'% swo bod niej. Po wa ga, spo -kój i szla chet ne cz!o wie cze) stwo po sta ci wpra wia j' w na strójza my &le nia i me dy ta cji. Je dy na mo$ li wa do osi' gni( cia w Ka pli -cy Syk sty) skiej chwi la spo ko ju mi ja nam tu w!a &nie, przed tymfre skiem.

Be ren son uwa $a, i$ Pe ru gi no by! naj wi(k szym mi strzemw sztu ce kom po zy cji prze strzen nej. Po czu cie prze strze ni, traf nyin stynkt, któ ry po zwa la! mu z ca !' swo bo d' roz sta wia% w niejpo sta ci, umie j(t no&% pod po rz'd ko wy wa nia szcze gó !ów ca !o &cipomy s!u sta no wi !y wro dzo ne ce chy ta len tu Pe ru gi na. Naj le piejmo$e o tym za &wiad czy% je go fresk w ska so wa nym klasz to rzeflorenc kim San ta Ma ria Mad da le na dei Paz zi i wspa nia !e pre del -le ob ra zu o! ta rzo we go w Fa no7. Pod tym wzgl( dem Pe ru gi no by!wy j't kiem w&ród ma la rzy qu at tro cen ta. Je go sztu ka sta no wi !aza po wied* ci nqu ecen ta i Ra fa ela. Wcho dz'c do stan z8, po dró$ -ny, któ ry zwie dza Wa ty kan, ma po czu cie, $e zna laz! si( w &wie -cie od le g!ym od &wia tów stwo rzo nych przez ar ty stów wieku XV,lecz nie ca! kiem ob cym dla ko go&, kto ju$ ogl' da! fresk Pe ru gi naw Syk sty nie. Od czu wa my tu zno wu to sa mo co przed owym fre -skiem, ty le $e wra $e nie to jest czyst sze, trwal sze i jak gdy by pe! -ne ja kiej& oso bli wej po wa gi. #ad pa nu j' cy w kom pozy cji Ra fa elajest bar dziej uro czy sty, po nie wa$ za sto so wa ne tu for my i po my -s!y s' bar dziej mo nu men tal ne i roz le g!e. Tu sta je si( zro zu mia !aca !a tak &ci &le wy wa $o na po wa ga sztu ki ci nqu ece nta, ca !y jej,jak po wia da Wölfflin, ary sto kra tyzm. W ch!odnej, nie ru cho mejat mos fe rze &wia ta stwo rzo ne go przez Ra fa ela brak miej sca dlaja kich& po bocz nych epi zo dów, dla ma low ni cze go, ro man tycz ne -go przy pad ku, któ ry tak lu bi li ma la rze qu at tro cen ta. W tym&wie cie brak ru chu i cie p!a, a na wet za ni ka ju$ w nim cz!o wie -cze) stwo, któ rym tchnie jesz cze fresk Pe ru gi na. Ale w tych w!a -&ci wie nie wiel kich po ko jach, z któ rych &cian w ja ki& cu dow nyspo sób wie je od dech bez mier nej jak oce an prze strze ni, du szadziw nie krzep nie i wzbi ja si( do lo tu.

! 73 !

DOJ RZA #Y RE NE SANS

W stan zach Ra fa ela po dró$ ny sta je oko w oko z naj do sko -nalszy mi dzie !a mi z!o te go wie ku od ro dze nia. Ra fa el nie na ma -lo wa! nic wspa nial sze go. Rzecz nie zwy kle cha rak te ry stycz na,$e te maty ka tych fre sków jest tak abs trak cyj na i tak od le g!a odsil nie zin dy wi du ali zo wa nych te ma tów, któ re po dej mo wa li Bel -li ni lub Gior gio ne. Ra fa el jest naj &wiet niej szy tam, gdzie jakgdy by su mu je wy obra $e nia ogól no ludz kie. Je go wi zje Ko &cio !ai fi lo zo fii an tycz nej jak by od ra zu pod po rz'd ko wa !y si( okre &lo -nym za sa dom obiek tyw ne go !a du. Be ren son s!usz nie twier dzi,$e owa zdol no&% do mó wie nia ze wszyst ki mi i o wszyst kimw j( zy ku zro zu mia !ym dla ka$ de go sta no wi naj istot niej szy mo -tyw je go po wszech nej s!a wy. Ma lar stwo Ra fa ela bez tru du sta -!o si( dziedzic twem wszyst kich na ro dów eu ro pej skich.Wy cho wu j'c si( na mi tach Ra fa ela i na Bi blii Ra fa ela9, ludz ko&%po raz pierw szy mo $e u&wia do mi !a so bie swo j' jed no&%. „Ra fael— mó wi Be ren son — by! ob da rzo ny wy obra* ni' wzro ko w',któ ra pod wzgl(dem szla chet no &ci, lek ko &ci i zdro wej ja sno &cizro dzo nych w niej wi zji nie mia !a so bie rów nej”. Kry sta licz naczy sto&%, z ja k' Mar can to nio utrwa li! w swo ich ry ci nach Ra -faelow sk' kon cep cj( &wiata sta ro $yt ne go 10, spra wi !a, $e ko lej nona st( pu j' ce po ko le nia raz na za wsze j' so bie przy swo i!y. Oddzie ci) stwa s!y szy my opo wie&ci bi blij ne w tym w!a &nie j( zy ku,w ja kim je prze ka za! Ra fa el, ka$ dy bo wiem ob ra zek w pod r(cz -ni ku szkol nym ma ja ki& od le g!y zwi' zek z teo ria mi i za sa da mije go sztu ki. Ra fa el tak $e, bar dziej ni$ któ ry kol wiek z ma la rzyod ro dze nia, spra wi!, $e owe wi zje mi to lo gii chrze &ci ja) skiej sta -!y si( w na szej &wia do mo &ci bli skie ob ra zom mi to lo gii an tycz -nej. Naj wi(k sze zna cze nie Ra fa ela w dzie jach kul tu ry po le ga natym w!a &nie, $e zdo !a! osta tecz nie od dzie li% le gen d( chrze &ci ja) -sk' od jej wschod niej, se mic kiej oj czy zny i za szcze pi! j' nadrze wie an tycz nym. Na sza obec na wi zja chrze &ci ja) stwa jestw isto cie pod le g!ym wp!y wom kul tu ry hel le ni stycz nej chrze &ci -ja) stwem Ra fa ela.

Po st( pu j'c tak w!a &nie, Ra fa el oka za! po s!u sze) stwo du cho -wi swo jej epo ki. Sam zbyt cz( sto wy da je si( ja kim& du chem, ja -kim& zbio ro wym wy ra zem da rów umy s!u i za let psy chicz nych,któ re ni gdy nie ob le k!y si( w kszta!t cie le sny. W po rów na niu

! 74 !

OBRAZY W#OCH. RZYM

z bardziej ma te rial ny mi ni$ sa mo $y cie in dy wi du al no &cia miquat tro cen ta oso bo wo&% Ra fa ela ar ty sty przy po mi na ra czej ja ki&ulot ny, nie ma te rial ny, pra wie nie do strze gal ny cie). Z chwi l' gdysztu ka z!o te go wie ku osi' gn( !a w stan zach swój punkt naj wy$ -szy, zni k!o w niej wszyst ko, co by !o in dy wi du al ne, ust( pu j'cmiej sca maje sta to wi za sad for mal nych i teo re tycz nych prawdsztu ki. Fre ski Dys pu ta o Naj !wi"t szym Sa kra men cie oraz Szko #aAte$ ska stano wi' naj do sko nal szy przy k!ad praw kom po zy cji.Aby zro zumie% do nio s!o&% tych praw, wy star czy po rów na% Dys -pu t" Ra fa ela z ma lo wa nym w epo ce tre cen ta fre skiem o tej sa mejte ma ty ce, któ ry za cho wa! si( w Cap pel lo ne de gli Spa gno li w San -ta Ma ria No vel la we Flo ren cji 11. Ma larz z XIV wie ku oka za! si(ca! kiem bez rad ny wo bec sztucz ne go, zmy &lo ne go mo ty wu, niezdo !a! natchn'% go ar ty zmem i nie wy kro czy! po za do s!ow n' ilu -stra cj( za da nia teo re tycz ne go. Ra fa el, po s!u gu j'c si( umie j(t no -&ci' mistrzow skie go gru po wa nia po sta ci, za miast ilu stra cjistwo rzy! ob raz, któ ry za wsze z roz ko sz' mo$ na ogl' da%. Za da niaar ty stycz ne i for mal ne ze spo li !y si( or ga nicz nie z pod j( tym przezma la rza za mia rem uka za nia isto ty Ko &cio !a i spra wi !y, $e cel tenzo sta! osi' gni( ty &rod ka mi ar ty stycz ny mi. Za da nie to oka za !o si(pretek stem do stwo rze nia ta kiej sa mo dziel nie ist nie j' cej war to -&ci ar ty stycz nej, ja k' sta no wi tu w!a &nie owa wy ra zi sta, ryt micz -na li nia, któ ra, ob ry so wu j'c jed n' po dru giej g!o wy bi sku pówi Ojców Ko &cio !a, !' czy z so b' nie ro ze rwal nie wszyst kie gru py.

Szko #a Ate$ ska na prze ciw le g!ej &cia nie &wiad czy o tym,$e gdy czaro dziej ski dar ryt micz nej kom po zy cji ze spo li! si(z wznio s!ym i swo bod nie ob ra nym te ma tem, wów czas w sztu cerze czy wi &cie roz po cz'! si( z!o ty wiek. W przej rzy stym, sre brzy -sto sza rym &wietle przed &wi tu, gdzie nie gdzie tyl ko upstrzo nympla ma mi ja sne go la zu ru, otwie ra si( przed na mi &wiat wspa nia -!ych kszta! tów ludzkich i ge stów wol nych od ja kie go kol wiekwy si! ku. Pa trz'c na t( ogrom n' kom po zy cj(, od czu wa myprzede wszyst kim nie zwy k!' lek ko&% tych wszyst kich grup i po -sta ci. Przy gl' da j'c si( d!u $ej, za czy na my zda wa% so bie spra w(,$e owa lek ko&% jest wy ni kiem nie na gan nie traf ne go po czu ciapro por cji. Mi mo to nie prze sta je nas za dzi wia% roz le g!o&%, prze -strze) i nie zwy k!a wprost swo bo da te go ma lo wi d!a, zw!asz cza

! 75 !

DOJ RZA #Y RE NE SANS

gdy so bie uprzy tom ni my, $e znaj du je si( na nim prze sz!o pi(% -dzie si't po sta ci nad na tu ral nej wiel ko &ci. Ge niusz Ra fa ela by -naj mniej nic na tym nie tra ci, kie dy oka $e si(, $e kom po zy cyj n'za sa d( te go fre sku sta no wi fi gu ra geo metrycz na, któ ra przed sta -wia si( ja ko otwar te u do !u ko !o. Ta zasa da kom po zy cyj na prze -wa $a w ma lo wi d!ach Ra fa ela, ob ser wuje my j' w Dys pu cieo Naj !wi"t szym Sa kra men cie i w Par na sie. Sztu ka ci nqu ecen tanie ukry wa !a ani sta wia nych so bie za da) for mal nych, ani spo -so bów, któ ry mi po tra fi !a je roz wi' zy wa%. Chlu bi !a si( jak bytym, $e mo $e po uczy% wi dza o isto cie pro ce su twór cze go i zda%mu spra w( z ka$ dej li nii oraz ze wszys tkich pro por cji. Wy da jesi( nie kie dy, $e d' $'c do owej przejrzy sto &ci for mal nej, roz -my&l nie wy rze ka !a si( wszel kiej g!( bi i wszel kie go zwi'z ku du -cho we go z wi dzem. Z tak pu stych i tak nie wie le zna cz' cychpo je dyn czych po sta ci, któ re two rz' gru py Par na su, sztu ka owejepo ki !a twiej mo g!a wzno si% swo je nie wa$ kie kon struk cje.

Naj istot niej sz' ce ch( Szko #y Ate$ skiej sta no wi jej t!o wy -pe!nio ne ar chi tek tu r'. Wy da je si(, $e lek kie, a za ra zem ogrom -ne !u ki, któ re bie gn' gdzie& w nie sko) czo no&% nad g!o wa miSo krate sa i Pla to na, s' w!a &nie owym czyn ni kiem, któ ry roz -strzy ga o nie zwy k!ym uro ku te go ma lo wi d!a. G!( bo ka per spek -ty wa porty ku spra wia, $e otwie ra j' ca si( przed na mi sce na jestroz le g!a i pe! na po wie trza. Pi(k ne, szla chet ne kszta! ty ar chi tek -tu ry do skona le har mo ni zu j' z pro por cjo nal n' mia r' po sta ci, cospra wia, $e widz le piej od czu wa abs trak cyj n' uro d( i du cho wyary sto kra tyzm tej sztu ki. Tyl ko wiel ki mistrz w dzie dzi nie ar -chi tek tu ry móg! stwo rzy% owe kszta! ty, to te$ nie na pró$ no Va -sa ri twier dzi, $e Ra fa elo wi przy szed! tu z po mo c' Bra man te.Wy da je si( jednak, $e ta po moc nie by !a mu tak bar dzo po trzeb -na, Ra fa el sam bo wiem ce lo wa! ja ko ar chi tekt. Na wet gdy by niedo cho wa !y si( do na szych cza sów ta kie ar cy dzie !a jak Pa laz zoPan dol fi ni we Flo ren cji 12, to o mi strzo stwie Ra fa ela w tej dzie -dzi nie sztu ki mo g!o by naj le piej &wiad czy% je go ma lar stwo. Nie -na gan nie traf ne po czu cie pro por cji po szcze gól nych cz( &cima lo wi d!a, ge nial ny podzia! prze strze ni, wszyst kie te ce chycha rak te ry zu j' ce fre ski, któ ry mi Ra fa el ozdo bi! stan ze, sta no -wi' za ra zem za le ty ide al nego ar chi tek ta. W do dat ku s' to naj -

! 76 !

OBRAZY W#OCH. RZYM

lep sze ce chy twór czo &ci Ra fa ela, któ ry ni gdy nie od zna cza! si(szcze gól nym tem pe ra men tem ma lar skim, a w po rów na niuz wie lo ma ma la rza mi qu at tro cen ta nie po tra fi! ani tak wni kli -wie uka za% ru chu, ani tak sub tel nie i pre cy zyj nie ry so wa%. Tyl -ko in stynkt ar chi tek to nicz ny ni gdy go nie za wo dzi!.

Wölf flin, mó wi'c o sztu ce od ro dze nia ja ko o ca !o &ci, twier -dzi, $e na le $y j' roz pa try wa% sub spe cie ar chi tec tu rae*. Je $e lima larstwo Ra fa ela jest tak na wskro& prze po jo ne ar chi tek tu r',a koncep cje ar chi tek to nicz ne Mi cha !a Anio !a by !y tak buj ne, $ezrodzi !y si( z nich za cz't ki pó* niej sze go sty lu ba ro ko we go, tozna czy, $e z!o ty wiek naj do sko na lej wy ra zi! si( w!a &nie w ar chi -tek tu rze. Ci nqu ecen to jest w ogó le nie zro zu mia !e po za ob r( bemar chi tektu ry. Po dró$ ny naj le piej mo $e po zna% ów okres w!a &niew Rzymie, ni gdzie in dziej bo wiem nie zdo !a tak wczu% si( w ar -chi tektu r(. I to w!a &nie spra wia, $e Rzym w pe! ni za s!u gu je namia no sto li cy z!o te go wie ku. Ar ty &ci kla sycz ne go od ro dze nia,pa trz'c na ru iny rzym skie, nie ustan nie si( z nich uczy li. Z!o tywiek zna laz! swo je na tchnie nie pod ko pu !' Pan te onu. Jej ma je -sta tycz na prosto ta i nie zwy k!a lek ko&% sta !y si( ha s!em wiel kichbu dow ni czych, któ rych Rzym ku so bie przy ci' ga! i wy cho wy -wa!. Ich sztu ka jest na tu ral n' pod sta w' doj rza !e go re ne san su,po dob nie jak szko!y ma lar skie To ska nii, Um brii i Lom bar diista no wi !y pod sta w( qu at tro cen ta.

G!ów ny po mnik owej epo ki — au ten tycz na ów cze sna „ka -te dra” — nie do cho wa! si( do na szych cza sów w tym pier wot -nym, czy stym z punk tu wi dze nia ar chi tek tu ry i kla sycz nymkszta! cie, któ ry za pro jek to wa! Bra man te. +la dów ka te dry Bra -man ta szu ka my w ar chi tek tu rach ko &cio !ów San ta Ma ria del laCon so la zio ne w To di oraz San Bia gio w po bli $u Mon te pul cia -no 13. Nie mniej isto t( sztu ki Bra man ta mo$ na naj le piej zro zu -mie% w Rzy mie, pa trz'c na lek kie, sze ro ko za kre &lo ne kszta!tyar chi tek tu ry sta no wi' cej t!o Szko #y Ate$ skiej, na smu k!e jakm!o de drze wo Tem piet to, na kla sycz ne fa sa dy Can cel le rii i pa!a -cu Gi rau d14. Do my o pro stych kszta! tach utrzy ma nych w du chuBra man ta, za cho wa ne jesz cze gdzie nie gdzie na rzym skich uli -

! 77 !

DOJ RZA #Y RE NE SANS

* Z punktu widzenia architektury.

cach, na via del Go ver no Vec chio i na wy cho dz' cej na Cor so,na przeciw ka wiar ni Ara gno, via del Par la men to, &wiad cz'o wiecz nej m!o do &ci ar chi tek tu ry, któ rej je dy nym atu tem s'w!a &ci wie zacho wa ne pro por cje. Ca !y ge niusz Bra man ta po le ga!na je go in stynk cie miar i liczb. Ulu bio ne przez nie go pi la strydo sta tecznie pod kre &la !y pro por cje wzno szo nych przez nie gobu dow li, tote$ je go d*wi(cz ne ody ar chi tek to nicz ne oby wa !y si(bez ga da tliwej wy mo wy ko lumn. Ar chi tek tu ra ta od zna cza si(skraj n' po w&ci' gli wo &ci', oba w' przed zbyt kiem. Nie kie dyspra wia wra$e nie su ro wej, nie mal ubo giej. Praw dzi wy roz kwittej dzie dzi ny sztu ki na st' pi! pó* niej, wraz z San gal le m15, Pe ruz -zim, Vi gno l'. Ma lar stwo ci nqu ecen ta nie spo dzie wa nie szyb kosi( po sta rza !o, gdy tym cza sem ar chi tek tu ra d!u go jesz cze sta no -wi !a w Rzy mie wspa nia !y przy k!ad doj rza !o &ci. Doj rza !y re ne -sans zna laz! znacznie pe! niej szy wy raz w naj &wiet niej szychbu dow lach San gal la, Pe ruz zie go i Vi gno li ni$ w stan zach Ra fa -ela i w skle pie niu Ka plicy Syk sty) skiej. W pro jek to wa nymprzez San gal la cor ti le pa !a cu Far ne se ze spo li !o si( to wszyst ko,o czym móg! ma rzy% z!o ty wiek: ma je sta tycz na pro sto ta, kla -sycz na do sko na !o&% szcze gó !ów, pe! na rów no wa ga, g!( bo ki spo -kój, zu pe! na lek ko&%. Osi' gni( to tu praw d( ar ty stycz n', któ rejtrze ba z!o $y% naj g!(b szy ho!d.

Ani je den z ar ty stów epo ki od ro dze nia nie by! tak ro do wi -tym rzy mia ni nem jak An to nio San gal lo. Wspó! cze sny mu Pe -ruz zi, kie ru j'c si( nie zwy k!' wprost in tu icj', zdo !a! prze nik n'%isto t( nie zna nej wów czas sztu ki grec kiej. Wy ko na ny przez nie -go ca!ko wi cie grec ki por tal w ko &cie le San Mi che le in Bo scow po bli $u Bo lo nii sta no wi ist ne cu do sztu ki. Kto kol wiek ogl' -da! przed sio nek i dzie dzi) ce je go ro bo ty w Pa laz zo Mas si mow Rzy mie 16, mu si ulec ich uro ko wi. Pe ruz zi, ostat ni z wiel kichsy nów Sie ny, zdo !a! w spo sób nie zwy kle har mo nij ny do ko na%po dzia !u tej nie do godnej i cia snej prze strze ni, a ko lum ny taktu taj li cu j' z oto cze niem, jak si( to rzad ko kie dy zda rzy !o odcza sów upad ku Gre cji staro $yt nej.

Oko !o ro ku 1550 za rów no Pe ruz zi, jak i San gal lo by li ju$w grobie. Ra fa el umar! ju$ daw no, Mi cha! Anio! do cze ka! pó* -nej staro &ci, ale doj rza !y re ne sans wci'$ jesz cze by! $y wot ny

! 78 !

OBRAZY W#OCH. RZYM

VIA APPIA

SPIS RZECZY

Zmys! Rzymu / 5Antyk / 24

Rzym chrze&cija)ski / 42Melozzo da Forlì / 61

Dojrza!y renesans / 70Barok / 84

Piranesi / 105Kampania rzymska / 111

Przypisy / 137Indeks osób i dzie! / 159

Indeks miejsc / 166