paul van den bremt - foreesten, warandes en kluizenaars: de stroopers in stekene/sint-gillis-waas

18 februari 2011

VLAAMS INSTITUUT VOOR HET ONROEREND ERFGOED

Foreesten, warandes en kluizenaars

de Stroopers in Stekene/Sint-Gillis-Waas

—

Paul Van den Bremt

“Int oostende van Vlaendren staet een bosch, ende heet Hulsterloo. Coninc, ghi moghet wesen vro, …” (uit: Van den Vos Reynaerde)

Foreesten, warandes en kluizenaars: de Stroopersin Stekene/Sint-Gillis-Waas

Inleiding: situering van het gebied

1: Een Waas middeleeuws foreest: het

Koningsforeest

2: Over warandes en konijnenbergen

3: De ontginning van het Koningsforeest:

– Grafelijke en andere adellijke ontginningen

– Kolonisten, kluizenaars en abdijen

Besluit

Inleiding: situering van de Stroopers


1: Een Waas middeleeuws foreest: het Koningsforeest

De Stroopers

maakte deel uit van

het Koningsforeest

dat nog tot in de

12de en de 13de eeuw

meer dan de helft

van het huidige land

van Waas bedekte.

– Conegesfurst(1136)

– Conincsforest(1150)


Wat is een foreest?

Het begrip foreest slaat oorspronkelijk op een strikt door en voor de koning gereserveerd gebied voor de jacht en/of de visvangst.= juridisch begrip dat opduikt in de Merovingische tijd

en zijn volle betekenis krijgt tijdens de Karolingische tijd;

≠ een synoniem voor bos.

Tot een dergelijk jachtgebied konden niet alleen bossen en woeste gronden behoren, maar ook waterpartijen, cultuurland en zelfs hele nederzettingen.


Het foreest en zijn ambtenaren

Forestiers (forestarii): ambtenaren die instonden voor de naleving van de wetten en verordeningen in verband met het beheer van het foreest;

Jagers (venatores): ambtenaren die instonden voor de jacht;

Valkeniers (falconarii): ambtenaren die instonden voor de jacht met de valk.


De Stroopers en het Koningsforeest

Forestier: woonde in het

kasteel van Voorhoute (de

heerlijkheid Forolta)

Jager: woonde in de

heerlijkheid Lijkvelde

(Likevelde)

Valkenjacht: Hulsterlo


Het Hof van Voorhoute in 1393

Staat van goed:

– Alse van den husinghenup tgoet te Vuerhoute te wetene es de casteel up den wal, item int nederhof een woenhuus, drie scuren, een stal met eenre camere overzoldert, item een hondehuushondehuus met eenen camerkine deran, item een valchuusvalchuus, een duufhuus ende een hovenbuur.

Stadsarchief Gent, Reeks 330, nr. 9, 1392-93, f° 52 v°


Falconry Book of Frederick II 1240s

Gaston Phébus: Livre de Chasse, 14de eeuw

De jacht in het foreest


Gaston Phébus, Livre de chasseCi devise comment ondoit aller laisser courrepour le cerf.

Gaston Phébus, Livre de chasseCi devise une manière pourprendre les loups

Toponiem: W(u)lfsputteToponiem: Trompe

Dat elck hem verdraeghe te jaeghene op troo of tzwarte … (Keuren van het Land van Waas, 1553)

Valkenjacht in het foreest


Giervalk

Falconry Book of Frederick II 1240s Deer and Birds

Vogelherde (vogelvangst)

Pachtcontract Voorhoute

1514:

– Item de voorn. pachtreen mach ooc gheenbeesten ouden gaendein den bosch daer de / vesten up staen van ghevoghelthe de …(sic)

SAG, Reeks 301, 73, 1513-1514, f° 129 v° (19 mei 1514)


2: Over warandes en konijnenbergen

In en om de

Stroopers

treffen we de

plaatsnaam

Warande op

diverse plaatsen

aan: het betreft

hier gesloten

warandes


Gesloten warandes (jachtbegrip)

Omvatten meestal tot enkele hectaren grote

terreinen:

– Kunstmatig omheind: muren, houten palissades met vlechtwerk, brede grachten of een combinatie ervan.

– Vaak bevolkt met konijnen

vandaar: lapin de garenne


Gaston Phébus, Livre de chasseDu lapinet de toute sa nature.

Warandetoponiemen uit de Stroopers (vb.)


Warande van Voorhoute Warande van Boudelo

Vb. warande van Boudelo

pachtcontract uit 1599: “Pieter Cornelissen fs. Franchoys heeft ghepacht de warande van den cloostere voor zes jaeren deerste vallende kerss. XVc neghenentneghentich gheeft tsjaersvijf coppelen conijnen”RAG, Abdij van Boudelo, nr. 516 (pacht- en tiendenboek, 1599), p. 228


Gaston Phébus, Livre de chasseCi devisecommenton doitchasseret prendrele lapin.

Vb. warande van Hulsterlo

"MCCCCXLIV: Proventusbonorum de Hulsterloo hoc anno 57 lb. 12 sol. 6 d. grossorum (...) De warande van Hulsterloo buten den Beverschen wegh is weerdt12 coppelen coninen, ... mijn heere den prelaet 30 coppelen, ... Joris Braderick, ... ende 30 coppelen ... den meester van Hulsterloo.“

Bron: J.-J. De Smet, Recueil des Chroniques de Flandre, tome 1er,, 1837, p. 629


“Int oostende van Vlaendren staetEen bosch, ende heet Hulsterloo.”

Het begrip konijnenberg - conijnerije

“Conninière: lieu peuplé de lapins, terrier. La conninière est une structure archéologique tenant lieu de terrier. Á ne pas confondre avec une garennequi est le lieu peuplé de lapins à la fin du MoyenÂge, ou avec le droit de garenne qui répresente la forme juridique de l’exercice de la chasse. Son équivalent médiéval en Anjou est “la motte àconils”. Le terme usuel contemporain est celui de garennière.” (Duceppe-Lamarre, 2006)


Uit: Queen Mary’s Psalter, begin 14de eeuw (Brit. Libr.)

Situering Alvinusberg t.o.v. Voorhoute


Alvinusberg

Voorhoute

Kaart van de heerlijkheid van Voorhoute uit 1674 (?)RAGent, Kaarten en Plans nr. 2731 bis

Was de Alvinusberg een conijnerije?

“… tgoet te Voorhautemet allen den gelaghen / ende aysementen diereancleven in winnende lande, gheweede, bogaerden, in slachaute, in cheynsrenten, voghelrien / vischerijen, warande ende conijnerije…”

SAG, Reeks 301, 73, 1513-1514, f°

129 v° (19 mei 1514)


1: La Garenne d'Anneville (Guernsey)

3: De ontginning van het Koningsforeest

1: lokale

ontginningen?

2: grafelijke en

andere adellijke

ontginningen

vanaf het begin

van de 12de eeuw

3:

abdijontginningen


De voornaamste ontginningen tijdens de Middeleeuwse ontginningsbeweging

Het kluizenaarsfenomeen

De kluizenaars van dienst

– ca. 1105: de zalige Gerwin (2de abt van Oudenburg) ter hoogte van het latere Kluize ��

Gentse Sint-Pietersabdij vanaf 1123

– ca. 1197-1198: de boomheilige Boudewijn van Boekel �� abdij van Boudelo vanaf 1205


Vraag: hoe eenzaam waren de kluizenaars?

Gerwin Boudewijn van Boekel

De aard en het resultaat van de ontginning

Over de aard van de ontginning tasten wij nog enigszins in het duister: mogelijk betrof het niet alleen ontginning van bos en woeste gronden, maar ook veenontginning. Hoe dan ook, tegen het einde van de 16de eeuw bestond het onderzochte gebied bijna uitsluitend uit cultuurland.


Besluit

1: De Stroopers maakte deel uit van het Wase Koningsforeest: archiefstukken geven aanwijzingen over het belang van het kasteel van Voorhoute, dat bewoond werd door de forestier.

2: Binnen het gebied bevonden zich verschillende warandes, een vogelherde en een konijnenberg. Het is niet uitgesloten dat de Alvinusberg ooit werd gebruikt als konijnenberg.

3: In de loop van de 16de eeuw was het gebied volledig ontgonnen en vrijwel volledig omgezet in cultuurland. Naast de graven van Vlaanderen en de lagere adel speelden twee abdijen (Sint-Pietersabdij Gent, Boudelo) een grote rol in het ontginningsproces. De abdijen werden voorafgegaan door kluizenaars.


De Alvinusberg: een konijnenberg of een verzinsel van Alvinnen?

paul van den bremt - foreesten, warandes en kluizenaars: de stroopers in stekene/sint-gillis-waas

Sports