pasang aksara
DESCRIPTION
Mlajah aksara BaliTRANSCRIPT
1
PASANG AKSARA BALI
1. Aksara Suara
Aksara suara sajeroning aksara Bali luire :
Á,õ, ÷,÷o,ú,úo,6,ü,3,3o2. Aksara Wianjana
a. Aksara wianjana taler gantungannyane, sakadi ring sor puniki :
h, wangun gantungannyane __À_, n, wangun gantungannyane __Â_,c, wangun gantungannyane __Ç__,k, wangun gantungannyane __Ð_,
himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
g, wangun gantungannyane __á_,
t, wangun gantungannyane __Ó_,
q, wangun gantungannyane __Ô_,
m, wangun gantungannyane __ß_,
\, wangun gantungannyane __å_,
b, wangun gantungannyane __ã_,
d, wangun gantungannyane __Ñ_,
j, wangun gantungannyane __é_, himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
f, wangun gantungannyane __ â_,
v, wangun gantungannyane __ä_,
], wangun gantungannyane __Ö_,
z, wangun gantungannyane __ñ_,`, wangun gantungannyane __Õ_,
x, wangun gantungannyane _ __Æ,l, wangun gantungannyane __ˉ_,a, wangun gantungannyane __Ò_,
c, wangun gantungannyane __È_,
himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
b. Aksara Wianjana taler gempelannyane, sakadi ring sor puniki :
p, wangun gantungannyane ___ æ,s, wangun gantungannyane ___uæ,Ï, wangun gantungannyane ___»,q, wangun gantungannyane ___×,
3. Pangangge Aksara
Pangangge aksara ring aksara Baline luire : pangangge suara, pangangge
ardasuara, miwah pangangge tengenan :
a. Pangangge Suara, luire :
__i_, (ulu)
himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
__I_, (ulu sari)
__)_, (pepet)
___o, (tedung/ tedong)
__)_o, (pepet matedong/ matedung)
e___o, (taling tedung/ taleng tedong)
E___, (taleng marepa)
E___o, (taleng marepa matedong)
himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
__u_, (suku)
__U_, (suku ilut)
__¸_, (ulu candra)
__³_, (ulu ricem)b. Pangangge Ardasuara, luire :
___ê (nania)
__É_ (guung)
__Ì_ (guung macelek)
__Þ_ (gantungam la)
__Ù_ (suku kembung)
himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
c. Pangangge Tengenan, luire :
__*_ (cecek)
__(_ (surang)
__;_ (bisah)
___/ (adeg-adeg)
himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
PASANG AKSARA BALI
I. UGER-UGER PASANG AKSARA BALISadurung nyurat pasang aksara Bali antuk aksara Balu, patut
uningin dumun uger-uger ring sor puniki :a. Kruna-kruna basa Bali kasurat antuk aksara Anacaraka sane katahnyane : 18 aksara wianjana (marupa lagna) miwah 6 aksara
suara (kasinahang antuk wisarga : h, hi, hu, eh, eho, h).
b. Kruna-kruna basa Bali sane mawit saking basa Kawi miwah Sansekertakasurat antuk aksara Swalalita, luire : 18 aksara Anacaraka, aksara mahaprana, aksara murdania, aksara hresua/ dirga, miwah aksara usma (],[,).
himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
3. Kruna-kruna basa Bali sane mawit saking basa tiosan (basa daerah tiosan, basa Indonesia, basa asing) sajabaning basa Kawi miwah Sansekerta kasurat manut ucapan ring basa Baline. Aksara wianjanannyane nganggen Anacaraka (18). Aksara suarannyane manggen Á, ÷, ú, 6, O.
II. NYURAT KRUNAA. KRUNA LINGGA
Saluiring kruna lingga kalih kecap yening kecap ring ajeng mapepet (__)_) patut kasurat majajar, upami :Kema = k)m,Rena = Ï)x,, msl. Kruna lingga sane kasurat nganggen aksara Bali kasurat manut makudang-kudang soroh, inggih punika :
himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
a. Sistem Silabik
Aksara Bali nganutin sistem silabik (suku kata), yadiastun durung polih
panganggen suara sampun mrasidayang ngwangun kruna, upami :
bp, = bapa jj = jaja,msl.
b. Aksara Lagna
Aksara lagna inggih punika aksara sane durung polih pangangge.
(1) Suara a sane rumaket ring lagna punika pacang ical, yening :
(a) Lagna polih suara, upami :
h,h), hi, hu, eh, eho,n,n),ni,nu,en,eno,
ha ē i u e o na nē ni nu ne no, msl.
himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
1.2 Lagna polih gantungan utawi gempelan, upami :
n, = na nÓ, = nta pnÓ, = panta
l, = la læ, = lpa klæ, = kalpa
\, nga \Ð, = ngka n\Ð, = nangka, msl.
1.3 Lagna polih adeg-adeg ( ___/), upami :
p, pa p/, = p hlp/, alap
m, ma m/ = m g)2m/, gelem
d, da d/ = d hilid/ ilid
himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
(2) Lagna ring kecap panguntat/ punggkur kruna (kecap menga masuara
a) sane mawit saking basa Indonesia tur durung marasa sakadi basa Bali,
ucapannyane /a/, upami :
÷enÑoensê, ucapannyane /Indonesia/
6s/6m/Á, ucapannyane /es em a/, msl.
c. Rangkepan Wianjana
(1) Rangkepan aksara wianjana nganutin wargan aksara wantah kamanggehang ring sajeroning akruna.
(a) Rangkepan nyja = zé, nja, upami : sanja = szé,Rangkepan nyca = zÇ, nca, upami : panca = pzÇ,, msl.
himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
Sajeroning gabungan kruna patut kasurat sakadi ring sor puniki :
Bucun capil = bucunÇpil/,Talin jaran = tlinérn/,, msl.
(b) Rangkepan wianjana sca = ]Ç, , upami :
Pascat = p]Çt/,, nanging sajeroning gabungan kruna (frasa) patut
kasurat sakadi ring sor puniki, upami :
Batis cangak = btisÇ\k/,, msl.
(c) Rangkepan jnya = jñ , upami :
Yajnya = yjñ ,, msl.
himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
(d) Rangkepan ssa = ]Ö,, upami :
Dussasana = du]Öosn,, msl.
(e) Rangkepan [Õ, = sta; [Æ, = sna; xÓ,, upami :
Dusta = du[Õ,Kanta = kxÕ,Tresna = tÊ[Æ,, msl.
(2) Rangkepan aksara wianjana sane mabinayan ring sajeroning kruna
lingga kawastanin pluta. Majalaran ucapan ring basa Baline, akeh pluta punika
ical wiadin mauwah (maubah) wangunnyane, upami : himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
Smreti = sßÊti, semerti = s )m) (ti,Ksatria k×tiÉy, satria = stÉiy,, msl.
d. Aksara Ardasuara
Aksara ardasuara y,r,l,w, prasida sakadi aksara wianjana miwah
aksara suara. Yening sakadi wianjana, wangunnyane manggeh sakadi jati mula
inggih punika y,r,l,w, . Yening sakadi suara, wangunnyane mauwah
dados pangangge ardasuara inggih punika
___ê,___É_,__ˉ_,___Ù.(a) Saluiring kruna lingga kalih kecap, yening silih tunggil kecapnyaneaksara ardasuara, arda suara punika sakadi wianjana, upami :
Biu = biyu, sera = s)r,, msl.himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
(b) Kruna-krunane ring sor puniki, aksara ardasuarane sakadi suara,
upami :
Tabia = tbê, putra = putÉ,, msl.
(c) Sajeroning kruna lingga yening kecape ring ajeng
r,__É_,__(_, utawi
Ï, ring pungkurnyane wenten kecap antuk aksara wianjana n,, aksara n,
punika kagentosin antuk x,, upami :
Margarana = M( grx, suka rena = sukÏx,, msl.
e. TengenanTengenan inggih punika aksara wianjana sane nengen. Tengenan punika
kasinahang antuk pangangge tengenan miwah gantungan utawi gempelan.himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
(1) Tengenan \(a) Tengenan å, ring kecap panguntat kruna, mauwah
dados cecek
(__*_), upami :
Pucung = pucu*, blulang = bˉÞ¡l*,, msl.
(b) Saluiring kruna lingga kalih kecap sane wianjanannyane pateh tur
makakalih polih tengenan \, makakalih dados, cecek (__*_ ) yadiatun
sampun kaanusuarayang utawi polih seselan –er- miwah –el-, upami :
Bengbeng = eb*eb*, dados brengbeng = ebÉ*eb**,Kungkung = ku*ku* dados klungkung =
k*ÞÞ¡ku*,, msl. himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
(c) Tengenan \, ring kecap pangawit kruna lingga sane aksara
wianjanannyane mabinayan, kantun manggeh tengenan, \, upami :
Bungsil = bu\uæil/, panggang = p\á*,, msl.
(d) Tengenan \, ring kecap pangawit kruna-kruna ring sor mauwah dados
Cecek (__*_) anggen ngicalang pasang tumpuk tiga, upami :
Angklung = h*kÞ¡*, sungklit = su*kÞit/,(e) Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami :
Pangkungtibah = p\С*tib;, Tulang nyuh = tul*zu;,, msl.
himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
(2) Tengenan rSaluiring tengenan r, mauah dados surang (____( ), upami :
Sekar = s)k(, Karma = k(m,, msl.
(3) Tengenan h,(a) Tengenan h, ring kecap panguntat kruna mauah dados bisah
(____;), upami :
Puseh = pus);, Lebih = 2bi;,, msl.(b) Saluiring kruna lingga kalih kecap sane aksara wianjanannyane pateh tur
makakalih polih tengenan h, makakalih mauah dados bisah (___;) yadiastun
sampun kaanutang, upami :
Cahcah = c;c;, nyahcah = z;c;, himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
(c) Tengenan h, ring kecap pangawit kruna lingga sane kecap aksara
wianjanannyane mabinayan, kantun manggeh tengenan h, upami :
Cihna = cihÂ, Bahni = bhÂi,, msl.
(d) Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami :
Asahduren = hs;duern/,, msl.
(4) Adeg-adegAdeg-adeg patut kasurat :
(a) Ring panguntat kruna, upami : hdn/,, msl.
(b) Ring panguntat bagian lengkara wiadin panguntat lengkara, upami : Dugase nulis lamaran, I Nyoman mecik pelengan.
duges nulisÞmrn/, hi ezomn)ßciekæel\n/. himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
(c) Ring tengahing kruna kanggen ngicalang pasang aksara tumpuk tiga,
upami :
tamblang = tm/bÞÞ*, tamblingan = tm/bÞi\n/, , msl.
(d) Ring tengahing lengkara kanggen ngamanggehang pasang, upami :
I Nyoman Widia = hi ezomn/ widê, , msl.
(5) Polih Gantungan utawi Gempelan
Tengenan ring tengah kruna, tengah bagian lengkara, miwah tengah
lengkara polih gantungan utawi gempelan kasurat sakadi ring sor, upami :
Bakti = vkÓ, sampi = smæi, , msl.
(6) Tengenan Majalan
Tengenan majalan wantah kamanggehang sajeroning kruna (kruna
dwilingga miwah kruna satma), upami :
himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
Enggal-enggal eh\áelÀ\ál/,eh\áel\gl/, , msl.f. Kruna Lingga Tigang Kecap
Suara e ring kecap pangawit kruna lingga tigang kecap kasinahang antuk :
(a) Lagna (ranah tradisional sane mawit saking basa Kawi miwah
Sansekerta), upami : segara =S gR , semaya = S my,, msl.
(b) Pepet ___), (ranah tradisional basa Bali), upami :
ketimun = k)timun/, kebilbil = k)bilãil/, , msl.
(c) Pepet ___), (ranah modern sane mawit saking basa Indonesia, basa daerah tiosan, miwah basa asing), upami :
sekolah = s)ekol;, sepeda =s)epd, , msl.
himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
g. Dwita Dwita inggih punika aksara wianjana kagantungin antuk aksara
wianjana sane pateh aksarannyane. Kruna sane madwita witnyane saking uedkruna (akar kata) basa Sansekerta, upami :
Utara = útÓÓr, Yuda = yuaÒ, , msl.h. Pasang Pageh Pasang pageh inggih punika pasang aksara sane sasuratannyane wantah asapunika. Kruna sane nganggen pasang pageh ketahnyane mawit saking basa Kawi miwah Sansekerta, upami :
Arjuna = Á(jun, Bupati = v Upti, , msl.
B. KRUNA TIRON(1) Suara e ring pangater ma-, ka-, pa-, sa-, a-, pra-, maka-, saka-, kuma-, upa-, swa-, miwah nga- kasurat nganggen lagna, upami :
Majalan = mjln/, Makasami = mksmi,,msl.
himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
(2) Kruna Lingga sane mapangawit antuk aksara ardasuara y, r, l, w,
polih anusuara nga (\,) kasurat sakadi ring sor :
ys, polih anusuara \, dados \êsy*, rewos/ , polih anusuara \, dados \Ë ewos/,linÓ*, polih anusuara \,
dados \ÞÞit * , Wy*, polih anusuara \, dados \Ùy*, , msl.
(3) Kruna lingga sane mapangawit antuk aksara r, l, yening polih
pangater m, k, s, p, kasurat sakadi ring sor, upami
himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
lli, polih pangater m, dados mlli,rs, polih pangater k, dados krs,lmi, polih pangater s, dados slmi,
li\á; polih pangater p, dados pli\á;,, msl.(4) Kruna lingga sane mapangawit antuk aksara suara yening
polih pangater k, m, mk, s, p, sÙ, dados kasandiang, upami :
ddÙ, polih pangater ka, dados khmiãl/, utawi
komãil/,Á(q, polih pangater sÙ, dados sÙÁ(q, utawi
sÙ(oq,, msl. himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
(5) Pangater masuara e ring kruna sane mawit saking kruna tiron basa
Indonesia kasurat ngangge pepet ( ___) ), upami :
Kecamatan = k)cmtn/, Pendidikan =
p)nÑidikn/,, msl.
C. KRUNA DWIPURWAKecap pangawit kruna dwipurwa kasurat antuk lagna, upami :
Sesate = sset, Gaguritan = gguritn/,, msl.
III RINGKESAN MIWAH AKRONIMA. RINGKESAN(1) Ringkesan Purwa
Ringkesan tradisional kawastanin aksara anceng puniki ketah kanggen kanggen nyurat wariga, usada, pipil, miwah sane lianan, tur kasurat apit carik siki, upami : himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
,pÙ, = eP n/, = pon ,t, = tmã, = tamba
,ru, = rupê;, = rupiah
m, = mnÓË, = mantra, msl.
(2) Ringkesan Anyar Ringkesan anyar kasurat apit carik siki tur kasurat manut ucapannyane, upami :
BRI = eb e6( ÷,DPR = ed ep e6(,, msl. Ringkesan anyar sane madaging angka sakadi ring sor, kasurat manut ucapannyane, upami :
P3K = ep tig k, D2 =ed duw, , msl.
himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
B. AKRONIMAkronim kasurat sakadi pidabdab nyurat kruna, upami :
BALITA = blit, KAKANCAM = kkzÇm/,DEPAG = edpg/, DEPDIKBUD = edpÑikã¡d/, , msl.IV ANGKA(1) Angka sane kaanggen nyuratang lambang wilangan sajeroning aksara Bali luire :
0 = 0, 1 = 1, 2 = 2, 3 = 3, 4 = 4, 5 = 5, 6 = 6, 7 = 7, 8 = 8, 9 = 9,
(2) Wilangan pahan (pecahan) kasurat ngangge aksara, upami :- Panjang kayu punika wantah ½ meter.
pzé* kyu punik wnÓ; ht)\; emt)(.- Liun biase ento tuah 7,5 kibik.
lyuniãyes h)enÓo tuw; pitu* t\; kibik/.
himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
V CECIREN PEPAOSAN
A. CARIK SIKI ( , )
(1) Carik siki kanggen nyurat kruna satua, kanda, gaguritan, kidung, miwah
kakawin sane nyihnayang apalet, miwah kanggen pangangsel kruna utawi
lengkara, upami :
Kema laku, ditu ada gedong cenik, bersih wau peragat, ….
k)m lku, ditu hd g)edo* c)nik/, b) (si; wwu pËgt/, ____
(2) Carik siki taler kanggen nyurat angka miwah aksara anceng (ringkesan),
upami :
19 = 19, PGRI = ,ep ege6( ÷, himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
(3) Tiosan ring punika, carik siki kasurat :
(a) Ring tengahing lengkara masusun, kanggen malasang lengkara pepadan
kapertama miwah lengkara salanturnyane maduluran kruna sakewanten,
sakewala, miwah sane lianan, upami :
I meme mara teka uli peken, sakewala i bapa suba majalan masuk.
hi emem mr t)k huli p)k)n/, sekwl hi bp sub mjlnßsuk/.
((((b) Ring tengahing lengkara masusun, yening lengkara utama magenah
pungkuran, upami :
Yening nyanan ujan tiang buung malali kema.
eyni *znnÀ¡¡jn/, tiy& buwu& mlli km. himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
(c) Ring pungkur kruna pakeengan sakadi ooh, beh, yeh, mih, dewa ratu,miwah sane lianan sane wenten ring tengahing lengkara, upami : Yeh, saget liu suba ada umah dini.
ey;, segtÞiyu sub hd hum; dini.B. CARIK PAREREN/ CARIK KALIH ( . )
Carik pareren kasurat ring panelasing lengkara, upami : I Sara meli kopi di warung.
hi sr m)li eK pi di wru*.C. PASALINAN ( . 0 . )
Pasalinan kanggen ring panelasing nyurat surat, satua, miwah kanda. Ring wangun gaguritan kanggen cihna pangentos pupuh, upami :
himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
….. Sarahina nyantosang ulung i bulan baru.
….. srhin zenÓos* hulu* hi bulnãru . 0 .
….., ningeh munyi pati kacuh, andeang kadi matogtog, pipis telah lima daki …
….., ni\*; muzi pti kcu;, henÑÑÑy * kdi metoegÓog/, pipisÓ)l;. ____, msl.
D. PANTEN/ PANTI ( <)Panten/ panti kanggen ngawitin nyurat satua, kanda, miwah gaguritan,
upami :Karmapala
Kacarita sang Panca Pandawa ……
< k(m8l.kcrit s* pzÇ P xÒw ____himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
E. PAMADA ( > )
Pamada kaanggen nyurat kakawin miwah parwa. Pamada kasurat ring
pungkur kakawin sane apada, upami :
…, jaya pandita ring aji kabeh, Sang Daçaratha nāma tā molî.
…, jy pxÒit ri\ji keb; , s* d]rq N m T eM lI >
F. CARIK AGUNG/ PASALINANCarik agung utawi pasalinan kaanggen sajeroning pamuput kakawin
miwah taler kaanggen ri kala ngentosin wirama, upami :
……, kusuma surabhi ya padhanira manulari wangi suyaça satata çuci marūm.
……, kusum survi y panir mnulri w\i suw] stt ]uci mrUm/ > 0 >himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
G. CARIK PAMUNGKAH ( : )
Carik pamungkah kaanggen nyihnayang nuturang makeh miwah tetenger bebaos rauhing sane baosanga, upami :
Pan Darta matakon, “ Nyen ajak cening malali kema?”
pn(Ñq mtekon/: eznÀjk)Çni *mlli k)m.Cening masaut : I Gede, pa.
c)ni *mshut/ : hi g)ed, p.H. IDEM ( ,, )
Idem kaanggen nerangang yening pateh sesuratan utawi suarannyane sareng ring sane ba duuran, upami :
I Nyoman meli buku di toko hi ezomnß)li buku di etoeK .
I Nyoman meli ubad di apotik ,, hubdÑihepotik/.
himedjulêd
isupdi
himedjulêd
isupdi
36