paŃstwa narodowe wobec kryzysu...

PAŃSTWA NARODOWEWOBEC KRYZYSU

EKONOMICZNEGO

z r o z u m i e ć k r y z y s 4

PAŃSTWA NARODOWEWOBEC KRYZYSU

EKONOMICZNEGO

z r o z u m i e ć k r y z y s 4

SZKOŁA GŁÓWNA HANDLOWA W WARSZAWIEWARSZAWA 2010

J. W. BOSSAK, E. HALIŻAK, P. JACHOWICZ,W. MAŁACHOWSKI, L. PASTUSIAK, I. ZAWIŚLIŃSKA

J. OSIŃSKI

w numerze:

redakcja naukowa:

RecenzentSławomir Sztaba

RedaktorEwa Bem

© Copyright by Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2010Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej publikacjibez zgody wydawcy zabronione.

Wydanie I

ISBN 978-83-7378-506-9

Szkoła Główna Handlowa w Warszawie – Ofi cyna Wydawnicza 02-554 Warszawa, al. Niepodległości 164tel. 022 564 94 77, 022 564 94 86, fax 022 564 86 86www.wydawnictwo.waw.pl, www.sgh.waw.pl/wydawnictwo/e-mail: [email protected]

Projekt okładkiKrzysztof Garbaliński

Skład i łamanieStudio GEMMA

Druk i oprawaESUS Drukarnia cyfrowa61-855 Poznań, ul. Wierzbięcice 35www.esus.pl

Zamówienie 24/II/10

SPIS TREŚCI

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Jan W. BossakJaponia a globalny kryzys gospodarczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151. Ostrzeżenia premiera Y. Fukudy w Davos przed

globalnym kryzysem fi nansowym (styczeń 2008 r.) . . . . . . . . . . . . . . 162. Japońskie pakiety stabilizacyjno-stymulujące . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173. Powiązania Japonii z gospodarką światową . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204. Liberalizacja i reformy systemu bankowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235. Poprzemysłowy etap rozwoju Japonii. W poszukiwaniu

nowego modelu ekonomiczno-społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266. Stosunki pracy, czas pracy, ubezpieczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307. Japoński defi cyt budżetowy i dług publiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328. Financial Revival Program . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339. Kryzysowe „tsunami” i pakiety stabilizacyjno-stymulujące . . . . . . . . 3610. Nowy układ sił politycznych w Japonii. Rewolucja

społeczna Y. Hatoyamy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

Edward HaliżakChiny a współczesny kryzys fi nansowy i gospodarczy . . . . . . . . . . . 43

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431. O niektórych efektach i konsekwencjach wpływu kryzysu

na Chiny i inne państwa Azji Wschodniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452. Chiny w centrum uwagi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513. Chiny – gospodarka światowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

Piotr JachowiczKryzys fi nansowy w Wielkiej Brytanii w latach 2007–2009 . . . . . . 67

1. Droga do kryzysu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 672. Pierwsza faza kryzysu: 2007 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703. Druga faza kryzysu: 2008 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 734. Trzecia faza kryzysu: 2009 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 765. Podsumowanie kryzysu i perspektywy na przyszłość . . . . . . . . . . . . . 81

Longin PastusiakAdministracja prezydenta Baracka Obamy wobec kryzysu gospodarczego w USA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

1. Pozycja USA na arenie międzynarodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 832. Kryzys gospodarczy a wybory prezydenckie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 903. Działania prezydenta B. Obamy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 934. Perspektywy prezydentury B. Obamy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

Izabela ZawiślińskaKanada – przyjazny wymiar kryzysu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

1. Zagrożenia perspektyw rozwojowych gospodarki Kanady . . . . . . . . 1032. Uwarunkowania wewnętrzne jako przewagi gospodarki

Kraju Klonowego Liścia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1063. Pierwsze symptomy kryzysu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1084. Ekonomiczny Plan Działania jako niezwłoczna i kompleksowa

odpowiedź na narastanie zjawisk kryzysowych w gospodarce . . . . . 1105. Struktura Ekonomicznego Planu Działania

wdrażanego w Kanadzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1146. Potencjalne skutki pakietu antykryzysowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1237. Obserwowane czynniki wzrostu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1268. Potencjalne zagrożenia tendencji rozwojowych . . . . . . . . . . . . . . . . . 128Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

Spis treści6

Witold MałachowskiSkutki kryzysu i działania antykryzysowe w gospodarce Niemiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1331. Gospodarka Niemiec przed kryzysem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1342. Skutki światowego kryzysu gospodarczego dla gospodarki

Niemiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1393. Działania antykryzysowe w gospodarce Niemiec . . . . . . . . . . . . . . . 1454. Ocena skuteczności działań antykryzysowych w Niemczech . . . . . . 152Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158

Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

Spis treści 7

WSTĘP

Kolegium Ekonomiczno-Społeczne Szkoły Głównej Handlowej or-ganizuje od ponad roku (pierwsze odbyło się 1 grudnia 2008 r.) semina-ria naukowe poświęcone różnym problemom teoretycznym i praktycz-nym związanym z przyczynami, przebiegiem i działaniami zaradczymi wobec kryzysu ekonomicznego 2007–2010. Rozpoczęliśmy od wymia-ny poglądów na temat kryzysu na rynkach fi nansowych przedstawi-cieli różnych dyscyplin naukowych wówczas, kiedy stał się on faktem i z rynków fi nansowych zaczął przelewać się do realnej gospodarki. Główną rolę w analizie jego genezy powierzyliśmy specjalistom od fi -nansów i polityki pieniężnej, a wstępne interpretacje skutków – ekono-mistom zajmującym się zagadnieniami makroekonomicznymi. Dru-gie seminarium naukowe, które odbyło się 3 marca 2009 r., miało za cel przedstawienie przez przedstawicieli nauk społecznych – socjolo-gów, fi lozofów, polityków społecznych i ekonomistów – obaw i zagro-żeń dla rozwoju społecznego, jakie rysowały się w różnych państwach w warunkach rozszerzającego się kryzysu. Także bogatsza była wiedza uczestników o przyczynach kryzysu na rynkach fi nansowych w Sta-nach Zjednoczonych Ameryki. Trzecie seminarium, w którym przyję-liśmy perspektywę spojrzenia na kryzys ekonomiczny przez instytucjo-nalny i funkcjonalny wymiar Unii Europejskiej, odbyło się 16 czerwca

2009 r. W jego ramach problematyka kryzysu połączona została, nieja-ko naturalnie, z końcowymi elementami reformy ustrojowej UE, zwią-zanej z procesem ratyfi kacji Traktatu z Lizbony. Dlatego też głos odda-liśmy specjalistom zajmującym się różnymi aspektami funkcjonowania UE (prawnomiędzynarodowymi, historycznymi, politykami UE czy jej fi nansami i budżetem) oraz analizowaliśmy jej reakcję na kryzys.

W związku z tym, że w 2009 r. okazało się, iż głównymi podmio-tami prowadzącymi aktywną politykę pieniężną i gospodarczą zmie-rzającą do ograniczenia negatywnych skutków kryzysu ekonomiczne-go są państwa oraz ich organy wykonawcze i ustawodawcze, kolejne seminarium naukowe, które odbyło 20 listopada 2009 r., zatytułowa-liśmy „Państwa narodowe wobec kryzysu ekonomicznego”. Naszym celem było zaprezentowanie różnych działań, przedsięwzięć oraz pla-nów stabilizacyjnych i naprawczych przyjętych w poszczególnych pań-stwach, odgrywających istotną rolę w gospodarce światowej. Zamierze-niem naszym była też wstępna ocena skuteczności podjętych działań i reakcja społeczeństw na zdecydowany wzrost aktywności i znaczenia państwa i jego organów w gospodarce. Teksty zawarte w niniejszym opracowaniu są pełnymi zapisami wystąpień zaproszonych na semina-rium panelistów. Założyliśmy sobie taki dobór państw, aby wskazać i zegzemplifi kować różne podejścia władz w wybranych państwach do zjawiska kryzysu i zapobiegania jego negatywnym skutkom. Z drugiej strony chcieliśmy uwzględnić także istotne znaczenie gospodarcze wy-branych państw, tak aby można było dokonywać uprawnionych zabie-gów komparatystycznych. Stąd zwróciliśmy uwagę na USA, Kanadę, Japonię, ChRL, Wielką Brytanię i Niemcy, uznając je za reprezenta-tywne w obu wspomnianych aspektach.

Zgodnie z obiegową prawdą, jeśli ktoś weźmie kredyt z banku w wysokości 10 tys. euro i nie jest w stanie spłacać ustalonych rat, to ma problem. Jeśli zaś ktoś pożyczy z banku milion euro i nie może spła-cać rat, to problem ma bank. Jeśli jednak takich banków są setki, to problem ma państwo. A skoro problem ma państwo, to problem mają obywatele, czyli podatnicy. Olbrzymie środki fi nansowe uruchomione

Wstęp10

przez poszczególne państwa, bądź pozostające w dyspozycji na wypa-dek nagłej potrzeby ratowania kolejnej instytucji fi nansowej, co obser-wowaliśmy wielokrotnie w minionym okresie, nie mogą pozostać bez wpływu na różne wskaźniki fi nansowe i gospodarcze w przyszłości. W ostatecznym rachunku zawsze w praktyce odbiją się na zasobności portfeli znacznej części obywateli, wpłyną na ich poziom życia i często realizację długofalowych planów życiowych. Jeśli więc słyszymy o „ko-smicznych” sumach, które zmobilizowano i wykorzystano do stabili-zacji systemów bankowych w poszczególnych państwach, powinniśmy odczuwać niepokój. Tym bardziej że do niedawna słyszeliśmy i czytali-śmy triumfalne enuncjacje, iż jedną z zasadniczych cech współczesnej globalizacji jest słabość państw, utrata ich znaczenia lub rozpływanie się w globalnym rynku.

Samo więc nasuwa się pytanie: jak obecnie zwykły obywatel ma uwierzyć, że działania podejmowane przez rządy, prezydentów, parla-menty i inne organy poszczególnych państw będą skuteczne, pozwo-lą na oddalenie najgorszych skutków kryzysu i zasługują na zaufanie? Jednak przynajmniej w państwach, które charakteryzowali paneli-ści w trakcie seminarium, taki wzrost zaufania i wiara w skuteczność wdrażania programów państwowych wynika zarówno z badań socjo-logicznych, jak i realnych zachowań obywateli na poszczególnych ryn-kach. Kryzys fi nansowy i idący za nim kryzys ekonomiczny spowo-dowały mniej lub bardziej wymuszoną reakcję państw i ich organów, która była jednak oczekiwana przez obywateli i przyniosła poczucie bezpieczeństwa i stabilności. W analizowanych państwach autorytet jego ośrodków decyzyjnych wzrósł kosztem upadku prestiżu „fi nan-sowych szamanów” oraz spadku zaufania do instytucji fi nansowych, w tym banków, których bankructwa idą w tysiące.

Takie są naturalne reakcje społeczeństw w warunkach kryzysu – instytucja państwa, mimo całego wobec niego krytycyzmu, jest sym-bolem stabilności i bezpieczeństwa, czego trudno nie zauważyć (notabe-ne w Chinach, jak wynika z badań, dało się to odczuć w największym stopniu). Dla obywateli mniejsze znaczenie ma fakt, że niektóre z ban-

Wstęp 11

ków zwróciły już pomoc fi nansową, którą otrzymały od państwa, wraz z należnymi odsetkami, np. Goldman Sachs, i że w sumie w 2009 r. banki w USA zwróciły państwu 115 mld dol. długu wraz z odsetka-mi. W innych bowiem przypadkach „zapomniano” w pośpiechu o za-bezpieczeniu interesów państwa (w samych Stanach Zjednoczonych bezpośrednią pomoc fi nansową państwa otrzymało 540 banków na sumę ponad 400 mld dol.) i obecnie administracja prezydenta B. Oba-my chce ustawowo uregulować problem zwrotu przez banki pomocy fi nansowej od państwa. Jednakże dopiero przyszłość pokaże, czy ban-ki znów nie wyciągną rąk po środki z kieszeni podatników, ale pro-blem pozostanie, bowiem nigdy w historii państwa nie zadłużyły się na tak dużą skalę.

Ocena podobnych działań jest jeszcze przedwczesna i dziś jest ona w wielu państwach zróżnicowana wśród badaczy, polityków czy fi -nansistów. Przykładowo, D. Cohen uważa, iż dobrze się stało, że ad-ministracja amerykańska (wówczas jeszcze republikanina G.W. Busha) i rządy niektórych państw europejskich podjęły się ratowania banków jesienią 2008 r. Nie powtórzyły tym samym błędów popełnionych przez władze USA w 1929 r., kiedy to dopuszczono do bankructwa połowy banków amerykańskich. Ponadto USA i niektóre państwa eu-ropejskie prowadziły obecnie politykę budżetową ukierunkowaną na wspieranie gospodarki, zaś w latach 30. większość państw widziała ko-nieczność odbudowy zaufania w gospodarce i fi nansach, prowadząc re-strykcyjną politykę budżetową. Obecnie, w jego przekonaniu, unik-nięto także protekcjonizmu na szerszą skalę, w odróżnieniu od 1930 r., kiedy to Stany Zjednoczone zamknęły swoje granice, wywołując zała-manie całego handlu międzynarodowego, czemu towarzyszyła dewa-luacja poszczególnych walut.

Seminarium Kolegium Ekonomiczno-Społecznego poświęcone po-wyższej problematyce, a szczególnie stosunku państw i ich organów do obecnego kryzysu, podobnie jak wszystkie wcześniejsze, stało się okazją do wymiany zdań i opinii dotyczących nie tylko zasadniczego tematu. Było miejscem szerszej refl eksji nad zjawiskami kryzysowymi w gospo-

Wstęp12

darce w wymiarze regionalnym i globalnym, a także nad społecznymi skutkami tych zjawisk, przeważnie negatywnymi. Obecność badaczy reprezentujących różne dyscypliny naukowe, przedstawicieli admini-stracji centralnej, doktorantów, studentów z różnych uczelni pozwala-ła na zestawienie czy niekiedy konfrontację różnych podejść metodo-logicznych i teoretycznych do analizowanych zagadnień. Upatrujemy w tym walor inspiracyjny naszego przedsięwzięcia wobec różnych śro-dowisk naukowych i pozanaukowych. To pozwala nam zaprosić każ-dego z chętnych na strony internetowe Kolegium Ekonomiczno-Spo-łecznego SGH, gdzie znajdziecie Państwo teksty wszystkich wystąpień panelistów, począwszy od pierwszego seminarium, z dnia 1 grudnia 2008 r. Tam również można się dzielić uwagami i sugestiami kiero-wanymi do organizatorów seminarium, za które będziemy wdzięczni wszystkim uczestnikom. Piąte seminarium naukowe KES SGH pla-nujemy zorganizować w marcu 2010 r. Zamierzamy poświęcić je dzia-łaniom i zachowaniom banków centralnych wobec kryzysu w różnych jego fazach. Jeśli Państwo będziecie czytać te słowa, będzie to ozna-czać, że przedsięwzięcie to udało nam się zrealizować.

Joachim Osiński

Wstęp 13

Jan W. Bossak1

JAPONIA A GLOBALNY KRYZYS GOSPODARCZY

Wprowadzenie

Przedmiotem rozważań konferencji jest poszerzenie wiedzy na te-mat genezy, przebiegu i roli państwa w ograniczaniu różnorodnych skutków kryzysu fi nansowego oraz rozpatrzenie teoretycznych i prak-tycznych działań, które mogłyby przeciwdziałać jego ujemnym skut-kom. Perspektywa analityczna obejmuje więc działania na szczeblu globalnym, tj. zarówno międzynarodowych organizacji, takich jak MFW i grupa Banku Światowego, jak i grupujących państwa rozwi-nięte gospodarczo OECD, państwa G-7 i G-20. Przedmiotem analizy są w szczególności działania ugrupowania regionalnego Unii Europej-skiej oraz działania stabilizacyjne i reformy podejmowane na szczeblu narodowym.

1 Prof. dr hab., Katedra Międzynarodowych Studiów Porównawczych, Kole-gium Analiz Ekonomicznych, Szkoła Głowna Handlowa.

1. Ostrzeżenia premiera Y. Fukudy w Davos przed globalnym kryzysem finansowym (styczeń 2008 r.)

Na spotkaniu w Davos zorganizowanym przez World Economic Forum w styczniu 2008 r. premier Yasuo Fukuda w swym przemó-wieniu już w pierwszym zdaniu zwrócił uwagę na ryzyko pogorszenia aktywności gospodarczej na świecie w wyniku ujawnienia problemu kredytów hipotecznych w Stanach Zjednoczonych. Powiedział m.in.: „Jesteśmy świadkami rozwoju nowych fi nansowych technik i jedno-czesnego rozprowadzenia ryzyka w skali międzynarodowej za pośred-nictwem sekurytyzacji”2.

Premier Japonii zwrócił uwagę na to, że do rozwiązania problemu subprime kredytów hipotecznych można wykorzystać japońskie bole-sne doświadczenia związane z pęknięciem „japońskiego balona”. Wnio-ski płynące z japońskich doświadczeń wskazują, że: po pierwsze, ko-nieczne jest jak najszybsze podjęcie działań, po drugie zaś, że krytyczne znaczenie ma przeciwdziałanie potencjalnym ograniczeniom kredyto-wym związanym ze zmniejszoną kapitalizacją instytucji fi nansowych3. W pierwszej chwili po pęknięciu „banki spekulacyjnej” (1993 r.) Japo-nia odnotowała defl ację. Władze zdecydowały się wówczas na głębo-kie reformy: liberalizację i prywatyzację w celu pobudzenia aktywności gospodarczej. Reformy te przyczyniły się do stopniowej poprawy sytu-acji bez konieczności istotnego zwiększenia wydatków budżetowych.

Z kolei po azjatyckim kryzysie fi nansowym (1997/1998) podjęto działania, które pomogły istotnie zredukować wielkość złych portfeli banków i tym samym zapewnić poprawę stabilności systemu bankowe-

2 Premier Y. Fukuda, Speech at Davos, January 2008, Japanese Cabinet Spe-eches, Archiv.

3 Ibidem.

Jan W. Bossak16

go. Premier Y. Fukuda stwierdził, że obecnie system bankowy w Japo-nii ma solidne podstawy i jest w stanie zapewnić płynność fi nansową i dostępność pieniądza. Co więcej, japońskie banki i instytucje fi nanso-we tylko w niewielkim stopniu wystawione zostały na ryzyko produk-tów związanych z amerykańskim kredytem hipotecznym typu subprime. Dodał, że Japonia będzie aktywnie wspierała działania międzynarodowe zmierzające do zapobieżenia kryzysowi i reformie systemu. Wyraził też opinię, że dotychczasowe środki zaradcze podjęte w Stanach Zjednoczo-nych i Europie są niewystarczające. Japonia jako pierwsza spośród gru-py krajów OECD uchwaliła pakiet stabilizacyjno-stymulujący. Także skala działań fi skalnych, jakie podjęła, jest wyższa od przeciętnej wzglę-dem produktu krajowego brutto. W Azji względnie większe pakiety sta-bilizacyjno-stymulacyjne uchwaliły rządy Korei Południowej i Chin.

2. Japońskie pakiety stabilizacyjno-stymulujące

Rząd premiera Y. Fukudy pierwszy pakiet stymulacyjny uchwalił w sierpniu 2008 r. i szybko zaczął wdrażać go w życie [Comprehen sive Immediate Policy Package o wartości 11,5 tryliona jenów (około 110 mld dol.)]. Drugi pakiet uchwalił kolejny rząd Taro Aso w końcu paździer-nika 2008 r. Program ten nazwano Economic Policy Package to Support People’s Daily Life. Jego wartość wyniosła 26,7 tryliona jenów (ponad 260 mld dol.). Trzecim, największym programem był Immediate Policy Package w wysokości 37 trylionów jenów (około 400 mld dol.) uchwa-lony w grudniu 2008 r. Łącznie trzy japońskie pakiety stymulacyjne z jesieni 2008 r. osiągnęły zawrotną wartość 75 trylionów jenów, tj. około 800 mld dol. Japoński pakiet stymulacyjny wprowadzono szyb-ciej i na większą skalę niż amerykański plan H. Paulsona.

W 2009 r. uruchomiono dodatkowe pakiety. W dniu 10 kwiet-nia 2009 r. rząd premiera T. Aso uchwalił kolejny plan stymulacyjny w wysokości 56,8 tryliona jenów (ponad 600 mld dol.). Dnia 1 gru-dnia 2009 r. rząd Y. Hatoyamy w porozumieniu z Bankiem Japoni i

Japonia a globalny kryzys gospodarczy 17

(BOJ) uruchomił nisko oprocentowany, specjalny antykryzysowy fun-dusz pożyczkowy w wysokości 10 trylionów jenów (110 mld dol.). Tym samym BOJ aktywnie włączył się w pobudzanie dynamiki popytu oraz osłabienie presji na aprecjację jena. W odróżnieniu od Stanów Zjed-noczonych i Europy Zachodniej podaż pieniądza w Japonii w latach 2008 i 2009 zwiększyła się o blisko 6%, podczas gdy w tych krajach ekspansja monetarna była wielokrotnie większa4.

Rysunek 1. Japonia. Kryzys fi nansowy, programy stymulacyjne i ścieżka wzrostu PKBŹródło: Current State of Global Financial and Economic Crisis, The First Report in 2009, Cabinet Office, Government of Japan 2009.

Mimo podjęcia natychmiastowych działań przez premiera Y. Fu-kudę oraz kolejny gabinet premiera T. Aso, jesienią 2008 r. Japonia od-

4 Battling Defl ation in Japan, Feeling defl ated, „Th e Economist”, Tokyo, De-cember 1, 2009.

Jan W. Bossak18

notowała głęboki spadek aktywności gospodarczej i dramatyczny spa-dek wielkości eksportu do Stanów Zjednoczonych. Japońskie rządy w 2008 r. interweniowały na rynku, głównie wykorzystując politykę fi skalną. Pakiety stymulacyjno-stabilizacyjne osiągnęły, jak wspomnia-no, wartość 800 mld dol. W 2009 r. pakiety interwencyjne osiągnęły dodatkowo 980 mld dol. Skala zaangażowania fi nansowego rządu na tle Stanów Zjednoczonych czy krajów europejskich jest znacznie wyż-sza i nie tylko w relacji do PKB, ale także w ujęciu bezwzględnym. Jesienią 2008 r. Japonia odnotowała głęboki spadek aktywności go-spodarczej i dramatyczny spadek eksportu, zwłaszcza do Stanów Zjed-noczonych i Europy, mimo podjęcia natychmiastowych działań przez rząd. Tylko częściowo był on rekompensowany dynamicznym wzro-stem eksportu do Chin.

Rysunek 2. Realny wzrost PKB Japonii na tle Chin, państw ASEAN-5 i NIEŹródło: Japan’s Fiscal Budget for 2009, Ministry of Finance Japan 2009.

Na wiosnę 2009 r. dramatyczny spadek dochodu narodowego Ja-ponii został zahamowany. Od marca 2009 r. gospodarka Japonii no-tuje stosunkowo wysoką dynamikę wzrostu PKB. W trzecim kwarta-


le wyniosła ona 4,7% wzrostu PKB r/r. W raporcie CRS dla Kongresu Stanów Zjednoczonych z 28 września 2008 r. D. Nanto analizuje do-świadczenia Japonii i ich przydatność dla przygotowywanego wówczas przez Stany Zjednoczone planu H. Paulsona5. Bada programy restruk-turyzacji złych długów japońskich banków podjęte w drugiej połowie lat 90. i na początku obecnej dekady. Wartość rządowej pomocy wy-niosła 495 mld dol. Powodzenie programu umożliwiło spłacenie jak dotychczas części tej pomocy w wysokości 195 mld dol.

Rysunek 3. Realna stopa wzrostu PKB Azjatyckich NKPŹródło: Na podstawie narodowych i regionalnych statystyk.

3. Powiązania Japonii z gospodarką światową

Japonia jest nadal największą gospodarką Azji. Jej udział w świa-towym PKB szacowany jest na około 8%. To udział znaczący, ale

5 D. Nanto, CRS Report for Congress. Th e US Financial Crisis. Lessons from Ja-pan, September 28, 2008, za: „Financial Times”.

Jan W. Bossak20

istotnie mniejszy od oddziału krajów członkowskich Unii Europej-skiej, szacownego na ponad 30% i Stanów Zjednoczonych – 23,5%. Produkt krajowy brutto Japonii jest znacznie większy niż Niemiec – największej gospodarki europejskiej oraz dynamicznie rozwijających się Chin. Chociaż Japonia jest wielkim eksporterem i importerem, to udział wymiany handlowej w jej gospodarce jest wyraźnie mniej-szy niż udział krajów europejskich czy NKP Azji Wschodniej. Mimo to znaczenie wymiany gospodarczej dla gospodarki japońskiej jest re-latywnie wysokie, co ściśle wiąże się z dużym udziałem importu nie-zbędnego (paliwa, surowce, żywność) i wpływem nadwyżki ekspor-towej na zatrudnienie.

Rysunek 4. Realny wzrost PKB. Szacunki IMF na 2009 r.Źródło: Japan’s Fiscal Budget for 2009, Ministry of Finance Japan 2009.

Aktualnie udział Japonii w handlu światowym jest wyraźnie mniej-szy niż w produkcie światowym. Także udział japońskiego eksportu to-


warowego jest mniejszy niż udział Japonii w eksporcie kapitału i tech-nologii. Ponadto stopień umiędzynarodowienia japońskich korporacji jest nadal wyraźnie mniejszy niż amerykańskich, brytyjskich, fran-cuskich, holenderskich czy belgijskich. Miejsce Japonii w gospodarce światowej wyróżnia się dużą asymetrią w obrotach. Powyższe sprawia, że w Japonii polityka ekonomiczna państwa i korporacji w relatyw-nie większym stopniu kształtowana jest pod wpływem czynników we-wnętrznych niż w większości krajów świata.

Rysunek 5. Czynniki konkurencyjności gospodarki Japonii na tle gospodarek zaliczanych do innowacyjnych

Źródło: Global Competitiveness Report 2009, World Economic Forum, Boston 2009.

Japońska gospodarka należy do najbardziej konkurencyjnych na świecie. Konkurencyjność ta jest pochodną wielu czynników. Dyna-mika japońskiego eksportu i wielkość nadwyżki eksportowej systema-tycznie maleją wraz z postępującą aprecjacją jena w stosunku do kluczo-

Jan W. Bossak22

wych walut. Aprecjacja jena ma miejsce, mimo utrzymywania poziomu stóp procentowych BOJ na poziomie znacznie niższym niż EBC (Bank Anglii) w Europie, czy FED w Stanach Zjednoczonych Ameryki. Jeśli stopa BOJ wynosi 0,1%, to EBC – 1%, a FED – 0,25%. Aprecjacja je-na ma miejsce, mimo znacznego eksportu kapitałów. Procesowi apre-cjacji jena nie szkodzi też ogromny dług publiczny i bardzo wysoki de-fi cyt budżetowy.

4. Liberalizacja i reformy systemu bankowego

Dynamiczny rozwój Japonii oparty na ekspansji inwestycyjnej i rozwoju produkcji nowoczesnych wyrobów przemysłowych i rosnącej nadwyżce eksportowej zakończył się u schyłku lat 80. Japonia weszła wówczas w fazę dostosowań struktury gospodarczej i społecznej oraz reform instytucjonalnych. Stopniowo przekształcała się w wielkiego eksportera kapitału i technologii. Rozwój innowacyjny, kapitał ludzki i poprawa jakości życia społeczeństwa zastąpiły strategię dynamicznego rozwoju przemysłowego i ekspansji eksportowej. Ustalony w grudniu 1949 r. kurs jena do dolara utrzymał się do grudnia 1971 r. Po okre-sie wahań w latach 70. do polowy lat 80. utrzymywał się na poziomie 250/260 jenów do dolara. Jesienią 1986 r. Stany Zjednoczone wymu-siły na Japonii w ramach Plaza Agreement aprecjację jena i rozpoczę-cie procesu liberalizacji systemu fi nansowego. W 1987 r. kurs jena do dolara z poprzednich 250 jenów wzmocnił się do 130 jenów. W latach następnych wykazywał znaczne wahania w przedziale 130–90 jenów za dolara. Największa aprecjacja miała miejsce w latach 1987–1993. Konsekwencją tak radykalnej aprecjacji jena była defl acja. Rozluźnie-nie polityki monetarnej i silny jen sprzyjały spekulacji na nieruchomo-ściach i na giełdzie. Od pęknięcia tzw. banki spekulacyjnej (w 1993 r.) dynamika wzrostu gospodarczego Japonii obniżyła się i waha się po-niżej średniej dla krajów OECD. Co gorsza, w latach 1993–2009 w co trzecim roku dynamika ta była ujemna.


Reformy podejmowane po 1993 r. objęły m.in. sektor bankowy, fi -nanse publiczne oraz ubezpieczenia społeczne. Zamknięty do 1993 r. system bankowy został zliberalizowany, a Japonia dostosowała swój system bankowy i rynek fi nansowy do zasad i wymogów IMF i BIS. W konsekwencji nastąpiły zasadnicze zmiany w systemie bankowym Japonii. W wyniku fuzji i przejęć pojawiły się nowe grupy bankowe. Liberalizacja, reformy i zmiany struktury systemu bankowego nie do-prowadziły jednak do istotnego wzrostu umiędzynarodowienia japoń-skich banków. Inwestycje i udział zagranicznych banków w Japonii jest marginalny, symboliczny. Zwiększyła się natomiast aktywność banków japońskich za granicą.

Wysoki od lat 50. XX w. poziom oszczędności ludności, przy spad-ku stopy inwestycji i spowolnieniu dynamiki wzrostu gospodarczego sprawił, że Japonia stała się krajem obfi tego kapitału. Konsekwencją tego, zgodnie z teorią Heckshera–Ohlina, był spadek stóp procento-wych w Japonii i wraz liberalizacją znaczący wzrost eksportu kapitału. W okresie rządów administracji premiera J. Koizumiego (2002–2005) dokonano licznych reform systemu fi nansów publicznych. Do najpo-ważniejszych należało zlikwidowanie uprzywilejowanej pozycji pu-blicznych pocztowych kas oszczędności, radykalne ograniczenie sys-temu pozabudżetowego fi nansowania w ramach FILP (Fiscal Incentive Loan Program) oraz subsydiowania przedsiębiorstw. Ponadto dokoń-czono prywatyzację kolei i telekomunikacji. W latach 90. i w obecnej dekadzie stopniowo zmniejszano subsydia rolne.

Japonia od 1949 r., tj. po wdrożeniu amerykańskiego programu sta-bilizacji i po reformach przeprowadzonych przez J. Dodge’a, w całym w okresie ekspansji gospodarczej 1956–1980 ściśle przestrzegała zasa-dy zrównoważonego budżetu. W okresie tym jej dług publiczny był minimalny. Pęknięcie banki spekulacyjnej, aprecjacja jena i wielolet-nia stagnacja dynamiki wzrostu przyczyniły się do wzrostu wydatków budżetowych. Początkowo programy stymulacyjne kierowano na roz-budowę infrastruktury, po 1995 r. – na restrukturyzację portfeli złych długów banków, a następnie na cele społeczne, rozwój kapitału ludz-

Jan W. Bossak24

kiego, poprawę jakości życia, ochronę zdrowia, środowiska naturalne-go oraz rozwój innowacyjnej gospodarki. Wzrostowi wydatków bud-żetowych towarzyszył spadek dochodów budżetowych będący efektem spadku dynamiki wzrostu gospodarczego oraz dochodów społeczeń-stwa i rentowności przedsiębiorstw.

Od momentu pęknięcia banki spekulacyjnej (1992/1993) japońska gospodarka rozwija się wolniej niż mogłaby. Potwierdza to występują-ca od tego czasu luka (output gap)6. Towarzyszy jej utrzymująca się od połowy lat 90. tendencja spadku cen. Mimo że nominalna stopa pro-centowa w Japonii utrzymuje się od 13 lat na poziomie poniżej 0,25%, gospodarka wykazuje niska dynamikę wzrostu.

Rysunek 6. Zmiany CPI Japonii w porównaniu ze zmianami w wybranych krajachŹródło: OECD.

Rysunek 6 wskazuje, że na tle Stanów Zjednoczonych, Kanady, Niemiec, Francji i Włoch względne ceny konsumpcyjne (CPI) w Japo-nii w 2007 r. porównaniu z 1994 r. obniżyły się niemal o 40%. Ozna-

6 Current State of Global Financial and Economic Crisis, Th e First Report in 2009, Cabinet Offi ce, Government of Japan 2009.


cza to, że mimo spadku dynamiki dochodów gospodarstw domowych siła nabywcza jena zarówno w Japonii, jak i za granicą wzrosła w istot-nym stopniu.

5. Poprzemysłowy etap rozwoju Japonii. W poszukiwaniu nowego modelu ekonomiczno-społecznego

W latach 90. Japonia przekształciła się z kraju i społeczeństwa prze-mysłowego w poprzemysłowy. Nastąpił znaczny wzrost nakładów na badania i rozwój, edukację, służbę zdrowia oraz ubezpieczenia emery-talne i rentowe. O ile w okresie ekspansji gospodarczej niski poziom zaangażowania budżetu w rozwój ubezpieczeń społecznych, edukację i służbę zdrowia sprzyjał zwiększaniu oszczędności długoterminowych społeczeństwa i za pośrednictwem systemu pocztowych kas oszczędno-ści oraz banków publicznych zapewniał fi nansowanie ekspansji inwe-stycyjnej przedsiębiorstw japońskich, o tyle wraz z likwidacją uprzywi-lejowania systemu pocztowych kas oszczędności i zmianą priorytetów środki te w większym stopniu fi nansują rozwój służby zdrowia i edu-kacji. Od początku obecnej dekady Keidanren – Federacja Organiza-cji Ekonomicznych Japonii opowiada się za budową w Japonii Państwa Harmonii Społecznej (KYOHEI), tj. nie tylko państwa obywatelskie-go, w pełni demokratycznego, ale także o gospodarce społeczno-ryn-kowej na wzór państw europejskich.

W konsekwencji defi cyt budżetowy Japonii w coraz większym stop-niu jest wynikiem dynamicznego wzrostu budżetowych wydatków na służbę zdrowia, edukację, badania, ochronę środowiska naturalnego oraz infrastrukturę. W 2009 r. dług publiczny w Japonii przekroczył 180% PKB, a defi cyt budżetowy (włączając w to wydatki parabudże-towe) sięgał 8% PKB. Zwraca uwagę fakt, że ogromny dług publiczny i defi cyt budżetowy nie przyczyniają się do pobudzenia infl acji. Można wręcz mówić o zjawisku defl acji, która zwiększa siłę nabywczą ludności

Jan W. Bossak26

oraz sprawia, że mimo niskich stop procentowych w bankach wzrasta, a nie maleje wartość oszczędności.

W Japonii stopa procentowa BOJ od kilku lat utrzymywana jest na poziomie 0,1–0,2%. Istotne jest to, że tak niski poziom stopy pro-centowej Bank Japonii wprowadził w okresie poprzedzającym wybuch kryzysu fi nansowego na świecie. Dzięki tak niskiej stopie procento-wej (w warunkach spadku cen konsumpcyjnych) obsługa ogromnego i szybko zwiększającego się długu publicznego nie jest w tej sytuacji kosztowna. Zjawisko to bez wątpienia jest fenomenem, który powinien przyciągnąć uwagę analityków fi nansowych i teoretyków. Powyższe oznacza bowiem, że decyzje o zwiększeniu defi cytu wydatków publicz-nych i długu, mimo niespotykanej w krajach OECD skali, nie wzbu-dzają tylu zastrzeżeń i obaw co do ich negatywnych skutków zarówno w aspekcie równowagi bieżącej, jak i przyszłej.

Należy podkreślić, że BOJ w przeciwieństwie do FED czy EBC oraz banków narodowych pozostałych krajów UE nie ma praktycz-nie możliwości zwiększenia podaży pieniądza i płynności systemu fi -nansowego Japonii. Innymi słowy, pozbawiony był i jest możliwości, jakie mieli prezesi banków w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Bry-tanii, Niemczech czy Francji. Kolejna cechą odróżniającą Japonię od Stanów Zjednoczonych i krajów Unii Europejskiej jest wyraźnie niż-szy stopień umiędzynarodowienia gospodarki i jej zależności od mię-dzynarodowych rynków fi nansowych.

Kryzys fi nansowy, który wybuchł w Stanach Zjednoczonych, prze-niósł się na rynek międzynarodowy. Europa Zachodnia, w szczególno-ści takie kraje, jak Wielka Brytania, Hiszpania, Irlandia oraz Szwajca-ria, o względnie silnie rozwiniętych rynkach kapitałowych oraz sieciach powiązań korporacji transnarodowych zdominowanych przez kapitał amerykański, odczuły skutki tego kryzysu bardzo dotkliwie. Spadek płynności w systemie amerykańskim spowodował transferowanie czę-ści tej płynności za pośrednictwem systemu fi nansowego i korpora-cji transnarodowych z krajów Europy Zachodniej do Stanów Zjed-noczonych. Jednocześnie za pośrednictwem amerykańskich banków,


w szczególności inwestycyjnych, w krajach tych wprowadzono do o-brotu różne sekurytyzowane produkty amerykańskie. Miało miejsce nie tylko wyssanie części ich płynności przez amerykański rynek, ale jednoczesne zainfekowanie ich toksycznymi instrumentami fi nanso-wymi.

W porównaniu z krajami Europy Zachodniej i niektórymi Nowy-mi Krajami Przemysłowymi (NKP) zjawisko zainfekowania toksyczny-mi papierami i „wyssania płynności fi nansowej” gospodarki japońskiej wystąpiło na wyraźnie mniejszą skalę. Powyższe wiąże się m.in. z tym, że działalność amerykańskich banków inwestycyjnych oraz zaintere-sowanie sekurytyzowanymi papierami w Japonii było znacznie mniej-sze niż np. w Europie. Ponadto japoński rynek kapitałowy jest mniej płynny niż europejski, a japońska skłonność do ryzyka jest wyraźnie mniejsza niż w Stanach Zjednoczonych i w Europie. Dodatkowo, Ja-pończycy nie byli skłonni zwiększać swego zaangażowania w sytuacji osłabienia dolara do jena, ponieważ już przed kryzysem znacząco zaan-gażowali się w amerykańskie obligacje skarbowe i znaczną część swych rezerw dewizowych trzymali w amerykańskich dolarach.

Istotna różnica między systemami amerykańskim, europejskim i ja-pońskim wiąże się z tym, że Japończycy nie nauczyli się żyć na kredyt, tak jak Amerykanie. Poziom oszczędności gospodarstw domowych, zwłaszcza oszczędności długoterminowych w Japonii, jest, mimo po-stępującego spadku, wyraźnie wyższy niż w USA i w Europie. Znacze-nie konsumpcyjnego kredytu gotówkowego i fi nansowania kredytem hipotecznym budownictwa mieszkaniowego jest w Japonii zdecydowa-nie niższe niż w Stanach Zjednoczonych i Europie.

Wybuch we wrześniu 2008 r. ostrej fazy kryzysu fi nansowego nie wywołał w Japonii utraty płynności fi nansowej czy zmian w polityce monetarnej BOJ. Osłabienie dolara spowodowało umiarkowane umoc-nienie jena. Jednocześnie spadek cen importowanych ropy naftowej, gazu, żywności i surowców był dla gospodarki korzystny. Terms of trade Japonii uległy poprawie. W przypadku Japonii skutki kryzysu fi nan-sowego mają przede wszystkim pośredni charakter związany ze spad-

Jan W. Bossak28

kiem dochodów narodowych i rozmiarów międzynarodowej współ-pracy gospodarczej. Jesienią 2008 r. i w pierwszym kwartale 2009 r. japońscy eksporterzy odnotowali bolesny, bo ponad 50% spadek eks-portu do Stanów Zjednoczonych i Europy. Towarzyszył mu jednocze-śnie wzrost sprzedaży w Chinach, Indiach, Brazylii i krajach BRIC.

W obecnej dekadzie największym partnerem gospodarczym Japo-nii stały się Chiny, które zdetronizowały Stany Zjednoczone. Istotnie wzrosło również znaczenie wymiany gospodarczej z innymi krajami Azji. Ta zmiana kierunków handlu ma dla Japonii bardzo korzystny wpływ. Na Chiny, Nowe Kraje Przemysłowe Azji i kraje BRIC przy-pada obecnie połowa wymiany handlowej Japonii. Są to więc kraje o znacznie wyższej dynamice rozwoju i popytu importowego, niż ma to miejsce w stagnacyjnej gospodarce europejskiej czy amerykańskiej. W ten sposób czynnik ten dodatkowo złagodził konsekwencje kryzy-su fi nansowego dla gospodarki Japonii.

Japonia nie uczestniczy w instytucjonalnej integracji regional-nej, jaka ma miejsce w Europie. Z drugiej jednak strony wzrost in-tensywności powiązań gospodarczych w regionie Azji jest dla Japonii zewnętrznym czynnikiem dynamizującym i redukującym ryzyko zwią-zane z globalnym kryzysem fi nansowym. Współpraca regionalna mie-dzy krajami Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej ma zasadniczo charakter funkcjonalny i nie wiąże się z rozwojem instytucjonalnym7. Istotnym czynnikiem, który zwiększa potencjał i zdolność dostosowaw-czą gospodarki Japonii do współczesnych wyzwań oraz pozwala szybko wydobyć się z dramatycznego spadku eksportu do Stanów Zjednoczo-nych i Europy Zachodniej, jest wysoki poziom rozwoju i innowacyjny charakter gospodarki. Japonia, jakkolwiek z punktu widzenia ograni-

7 Tym niemniej zwraca uwagę fakt rosnącej roli współpracy w ramach organiza-cji ASEAN, specjalne umowy Chin, Japonii z ASEAN i ranga, jaką zyskało corocz-ne forum spotkań przywódców w ramach APEC. W szczytach APEC uczestniczą, oprócz krajów Azji, prezydenci i premierzy Stanów Zjednoczonych, Rosji, Kanady, Australii, Meksyku, Chile, Kolumbii, Peru.


czonej elastyczności rynku pracy i korporacyjnego charakteru stosun-ków w wielkich przedsiębiorstwach wykazuje mniejszą zdolność ada-ptacyjną niż inne kraje wysoko rozwinięte, w ostatnich latach dzięki wejściu w fazę rozwoju poprzemysłowego, znacznemu zwiększeniu wy-datków na badania i rozwój (ponad 3,5% PKB) oraz zwiększeniu wy-datków na rozwój kapitału ludzkiego jest zaliczana do najbardziej in-nowacyjnych i zarazem konkurencyjnych gospodarek na świecie8.

6. Stosunki pracy, czas pracy, ubezpieczenia

Japoński system stosunków pracy wywiera stabilizujący wpływ na poziom zatrudnienia. W ostatnich 15 latach poziom aktywności zawodo-wej społeczeństwa, mimo postępującego demografi cznego procesu starze-nia się, utrzymuje się powyżej 75% i jest jednym z najwyższych na świe-cie. Jednocześnie w okresie tym poziom bezrobocia wzrósł z około 3,5% do prawie 5%, a mimo to jest nadal jednym z najniższych w grupie kra-jów OECD. Należy także podkreślić, że w ostatnich 15 latach przeciętny roczny czas pracy został skrócony z ponad 2000 godzin do 1750 obecnie. Tak więc współcześnie Japończyk na tle Amerykanina pracuje krócej.

System zatrudniania dożywotniego przez duże przedsiębiorstwa pra-cowników ma na etapie rozwoju poprzemysłowego swoje wady i zale-ty. Zachęca on przedsiębiorstwa do inwestowania w pogłębianie wiedzy i poszerzenie kompetencji pracowników. Sprzyja wdrażaniu m.in. TQM, systemu kaizen i kanban, pracy zespołowej i innowacyjności. Tworzy możliwość budowy systemów wynagradzania opartych na osiągnięciach nie tylko indywidualnych, ale całych zespołów pracowniczych. W rezul-tacie system ten opiera się na relatywnie niskich wynagrodzeniach sta-łych i znacznych wynagrodzeniach zależnych od wyników przedsiębior-stwa. Wzmacnia to, z jednej strony, związki między przedsiębiorstwem a pracownikiem, z drugiej zaś obniża koszty stałe i ryzyko, a tym samym zwiększa elastyczność i atrakcyjność inwestycyjną przedsiębiorstwa. Tra-

8 Global Competitiveness Report 2009, World Economic Forum, Boston 2009.

Jan W. Bossak30

dycyjny japoński system współpracy między fi rmami innowacyjnymi a poddostawcami (subcontracting) stworzył przesłanki do rozwoju out-sourcingu usług profesjonalnych, a tym samym zwiększenia elastyczności, zdolności dostosowawczej oraz redukcji kosztów i ryzyka przedsiębiorstw.

Rysunek 7. Trendy w emisji obligacji skarbu Japonii (w trylionach jenów; 2009 r. fi skalny)

Źródło: Highlights for the Budget 2009 (fiscal), Ministry of Finance Japan, December 2008.

Te charakterystyczne dla japońskich korporacji cechy nie są bez znaczenia w wyjaśnianiu zdolności dostosowawczej gospodarki Japo-nii do zmian warunków działania w gospodarce światowej. Zdolność ta to przede wszystkim sprawność mechanizmu rynkowego, poziom wolności, konkurencji, przedsiębiorczości, innowacyjności, system or-ganizacji i zarządzania przedsiębiorstw. To również sprawność mecha-nizmu rynkowego, koszty transakcyjne i ryzyka. Ponadto – polityka regulacyjna państwa i jakość instytucji, a także jakość kapitału ludz-kiego oraz systemu wartości, który wpływa na indywidualne zachowa-nia w zmieniającym sie otoczeniu.


7. Japoński deficyt budżetowy i dług publiczny

Japoński pakiet stabilizacyjno-stymulujacy w stosunku do PKB na-leży do największych w grupie krajów OECD. Tak jak już zwracałem uwagę, oznacza on znaczny wzrost defi cytu budżetowego i długu pu-blicznego Japonii9. BOJ nie obawia się pobudzenia infl acji. Wprost prze-ciwnie, bank centralny obawia się utrzymania tendencji defl acyjnych10.

Rysunek 8. Struktura Budżetu Generalnego Japonii (2009 r. fi skalny) Uwaga: Opracowano na podstawie wstępnego planu budżetu.

Źródło: Japan’s Fiscal Budget for 2009, Ministry of Finance Japan 2009.

W Japonii wzrost wydatków budżetowych w przeciwieństwie do pakietów amerykańskich i europejskich nie został w pierwszym rzędzie

9 Udział obsługi oprocentowania długu w całości wydatków budżetowych wy-nosi około 10,6% i jest prawie o połowę niższy niż na początku lat 90.

10 Economic Survey of Japan 2009/10.

Jan W. Bossak32

skierowany na wzmocnienie kapitałowe i poprawę płynności banków japońskich, lecz na pobudzenie popytu konsumpcyjnego i inwestycyj-nego. Od początku lat 90. rosnącą lukę między dochodami podatko-wymi państwa a szybko rosnącymi wydatkami fi nansuje emisja obli-gacji skarbowych państwa. Aktualnie wydatki budżetowe Japonii są dwukrotnie wyższe od wpływów podatkowych. Po reformach pre-miera J. Koizumiego w latach 2002–2006 japoński defi cyt budżeto-wy zaczął maleć. Lecz za premiera Y. Fukudy (2007/2008) i T. Aso (2008/2009) zaczął ze zdwojoną siłą ponownie rosnąć.

8. Financial Revival Program11

Poprzednik premiera J. Koizumiego, Ryutaro Hashimoto, zapo-czątkował reformę systemu bankowego (Financial Revival Program). Jej celem było zlikwidowanie portfeli złych kredytów bankowych, jakie po pęknięciu banki spekulacyjnej w 1993 r. i azjatyckim kryzysie fi nan-sowym okresu 1997/1998 silnie obciążały wyniki japońskich banków.

Program reform ogłoszony w 2003 r. przez J. Koizumiego prze-widywał:• ograniczenia wzrostu defi cytu budżetowego i długu publicznego,• reformę systemu podatkowego,• reformę systemu fi nansowego,• reformę systemu administracyjnego12.

W ramach reformy systemu fi nansowego przygotowanej przez Ra-dę ds. Zarządzania Systemem Finansowym (Financial System Mana-gement Council) ograniczono znaczenie FILP i jego uprzywilejowa-ną pozycję w stosunku do Funduszu Powierniczego zarządzającego

11 Economic Survey of Japan 2009: Overcoming the global crisis: the need for a new growth model.

12 Priorytetem reformy systemu administracyjnego była deregulacja, decentra-lizacja. Wzrost znaczenia władz regionalnych i samorządów.


oszczędnościami społeczeństwa zbieranemu w systemie pocztowych kas oszczędnościowych. Premier J. Koizumi zniósł też uprzywilejo-wanie pocztowych kas (tzw. system maruyu). Zapowiedział również prywatyzację poczty. Zwiększył aktywność Fair Trade Commission, chcąc poprzez zwiększenie konkurencji i ograniczenie praktyk mono-polistycznych pobudzić przedsiębiorczość i innowacyjność przedsię-biorstw13. Reformy te przeprowadzono w latach 2003–2005.

Rysunek 9. Koszty obsługi obligacji skarbu Japonii (2009 r. fi skalny)Uwaga: FY 1975–2007 – zrealizowano, FY 2008 – zaktualizowano, FY 2009 – budżet.

Źródło: Highlights for the Fiscal Budget 2009, Ministry of Finance Japan 2009.

W przemówieniu parlamentarnym 18 stycznia 2008 r. premier Y. Fukuda (rząd koalicyjny LDP z Partią Komeito) zapowiedział, że celem reform administracyjnych i fi nansowych jest zbudowanie spo-łeczeństwa, w którym to człowiek będzie celem. Zasadą działania ma-

13 www.kantei.go.jp

Jan W. Bossak34

ją być własne wysiłki i szeroka współpraca. Stwierdził również, że aby móc zrealizować powyższe cele, konieczne są głębokie reformy systemu instytucjonalnego, który dotychczas wspierał producentów i dostaw-ców, a powinien koncentrować się na interesie publicznym.

Premier Y. Fukuda zapowiedział, że rok 2008 to początek zmian dotychczasowego systemu na taki, w którym członkowie społeczeństwa i konsumenci będą odgrywać wiodącą rolę. Administracja państwa po-winna służyć dobru publicznemu, a nie przedsiębiorstwom. Jednocze-śnie zapowiedział konserwatywną politykę wydatków budżetowych. Zapowiedział większe inwestycje, mające poprawić transport miejski, budownictwo szpitalne, szkolne, zlikwidować wąskie gardła w trans-porcie kolejowym etc.

Mimo trudności fi nansów publicznych, premier Y. Fukuda zapo-wiedział zwiększenie nakładów na ubezpieczenia i świadczenia społecz-ne. Przyznał, że problemy świadczeń i ubezpieczeń społecznych były przez ostatnie 40 lat zaniedbane i że jego gabinet dołoży największych starań, by tę sytuację zmienić. Zapowiedział rozwój systemu ubezpie-czeń społecznych tak istotnych w życiu codziennym, w tym zwłaszcza w sferze służby zdrowia, emerytury, opieki pielęgniarskiej, i działania wychodzące naprzeciw problemom związanym ze starzeniem się spo-łeczeństwa. Planowana reforma systemu podatkowego miała zapewnić stabilną podstawę systemu ubezpieczeń społecznych. Oparta jest na założeniu zwiększenia podatku od sprzedaży, tak aby wszyscy uczest-niczyli w procesie fi nansowania ubezpieczeń i polityki prorodzinnej. Reformy te powinny zapewnić spokój i bezpieczeństwo socjalne spo-łeczeństwa14. Projekt reformy podatkowej, a tym samym zwiększenia udziału państwa w ochronie zdrowia społeczeństwa i emeryturach, zo-stał zablokowany w parlamencie przez Partię Demokratyczną Japonii (DPJ), która uznała, że interes obywateli w proponowanej ustawie po-traktowano w sposób trzeciorzędny.

14 Premier Y. Fukuda zapowiedział objęcie służbą zdrowia całej młodzieży, roz-wój pogotowia oraz likwidację biurokracji w służbie zdrowia.


9. Kryzysowe „tsunami” i pakiety stabilizacyjno-stymulujące15

We wrześniu 2008 r. wraz z upadkiem amerykańskiego banku in-westycyjnego Lehman Brothers kryzys fi nansowy w Stanach Zjed-noczonych i w Europie wszedł w nową fazę rozwoju. W tej sytuacji premier Y. Fukusa, nie widząc szans realizacji swej misji i programu re-form, podał się do dymisji. Nowym premierem został wybrany T. Aso. Dnia 29 września 2008 r., niecałe 2 tygodnie po upadku banku Leh-man Brothers, T. Aso ogłosił Comprehensive Immediate Policy Package w celu pobudzenia popytu konsumpcyjnego poprzez jednorazową ob-niżkę podatków. Priorytetem nowego gabinetu ogłoszono przywróce-nie równowagi budżetowej do 2011 r. Na spotkaniu Rady Dyrektorów Keidanrenu premier stwierdził, że Japonia musi uporać się z dwoma zrodzonymi za granicą falami „tsunami”. T. Aso, podobnie jak jego po-przednik, był zadania, że zdarzenia te nie mają nic wspólnego ze struk-turalnymi problemami w Japonii. Także zdaniem prezesa Keidanre-nu, J. Mitarai’a globalny kryzys fi nansowy wymaga śmiałych działań.

Działania mające przeciwdziałać spadkowi zatrudnienia były formą pomocy przedsiębiorstwom. Uzupełniły one plan przyjęty przez po-przedni gabinet Y. Fukudy. Pomoc ta miała formę subsydiów dla przed-siębiorstw. Drugą formą pomocy było udzielenie gwarancji małym i średnim fi rmom dla zachowania ich płynności fi nansowej. Rozwa-żano pomoc, która miałaby objąć także duże przedsiębiorstwa. Nowy premier zwrócił uwagę na konieczność podejścia działań na szczeblu regionalnym oraz pobudzenia przedsiębiorczości małych i średnich przedsiębiorstw. Przyjęto także postulat ograniczenia fi nansowania nowych antykryzysowych działań przez emisje obligacji i bonów skar-bowych. Większe znaczenie przypisano reformie systemu podatku od

15 Comprehensive Immediate Policy Package i Emergency countermeasures to as-sist peoples life.

Jan W. Bossak36

sprzedaży (wzrost dochodów budżetowych), obniżono natomiast po-datki od spadków, zwiększono zaś podatki od obrotu ziemią i nieru-chomościami. Jednocześnie przyjęto założenie, że nowy system podat-kowy powinien zagwarantować wzrost udziału państwa w systemie ubezpieczeń społecznych do 50%. T. Aso ogłosił też założenia do Eco-nomic and Fiscal Reform (Basic Policies).

Rysunek 10. Pakiet stymulacyjny a możliwe zmiany dynamiki wzrostu PKB i zatrudnienia

Źródło: Economic Effects of the Policy Package to Address Economic Crisis, Cabinet Office of Prime Minister (Japan), April 2009.

Dnia 13 listopada 2008 r. na spotkaniu G-20 w Waszyngtonie T. Aso opowiedział się za reformą IMF i dostosowaniem jego środ-ków oraz systemu podejmowania decyzji do nowych wyzwań fi nan-sowych. Na forum międzynarodowym (MFW, OECD, G-7, G-20)


premier T. Aso stwierdził: „Od dawna nawołuję do wprowadzenia sys-temu nadzoru nad międzynarodowymi rynkami fi nansowymi, regu-lacji działalności agencji ratingowych, poprawy standardów księgowo-ści w okresach znacznej zmienności rynkowej. Kraje muszą zmniejszyć swoją zależność od zagranicznego popytu”. Stwierdził ponadto, że Ja-ponia, której waluta uległa najsilniejszej aprecjacji wśród głównych walut świata, zwiększy wewnętrzny popyt i osiągnie zrównoważony wzrost gospodarczy.

Premierzy Y. Fukuda i jego następca T. Aso uważali, że globalny kryzys rozprzestrzenia się na realną gospodarkę w sposób bezpreceden-sowy. Japońska gospodarka nie jest i nie może być immunizowana od tych radykalnych zmian w gospodarce światowej. Bezpośrednim ce-lem polityki państwa uznano zapobieżenie spowolnieniu i uruchomie-niu spirali związanej z sytuacją w gospodarce światowej pogorszeniem wyników przedsiębiorstw i ponurych perspektyw związanych z zatrud-nieniem oraz dochodami społeczeństwa.

Zaufanie i bezpieczeństwo zapewnić ma realizacja reformy podat-kowej obejmująca wzrost dochodów państwa z podatku od sprzedaży. Reforma ta sprzężona została z rozwojem fi nansowania poszerzające-go system ubezpieczeń społecznych. Powiązanie reformy podatkowej i ubezpieczeń społecznych ma zapewnić poprawę sytuacji budżetowej i uzdrowienie fi nansów systemu ubezpieczeń społecznych. Dodatko-wym jej celem jest też wzmocnienie fi skalnych podstaw konkurencyj-ności międzynarodowej gospodarki Japonii.

10. Nowy układ sił politycznych w Japonii. Rewolucja społeczna Y. Hatoyamy

Premier T. Aso zmieniając plany swego poprzednika, który zamie-rzał pobudzić popyt przede wszystkim gospodarstw domowych i zre-alizować ambitny plan rozwoju ubezpieczeń społecznych powiązany z reformą systemu podatkowego, adresując część tej pomocy i dodat-

Jan W. Bossak38

kowych pakietów stymulacyjnych do przedsiębiorstw, mimo widocz-nej poprawy sytuacji gospodarczej Japonii, musiał ustąpić w wyni-ku zmiany układu sił politycznych w parlamencie16. Wieloletnie rządy LDP, jakkolwiek w ostatnim czasie mające charakter koalicyjny, zo-stały przerwane. Zwycięstwo Partii Demokratycznej Japonii i utwo-rzenie przez nią koalicji z Partią Ludową i Partią Socjaldemokratyczną zmienia w sposób zasadniczy układ polityczny tego kraju. Utworzony w połowie września 2009 r. nowy rząd Y. Hatoyamy zapowiedział ra-dykalną zmianę polityki i uczynienie historycznego kroku zmieniają-cego system polityczny i publicznej administracji.

Nowy premier stwierdził, że po zakończeniu zimnej wojny Japo-nia ciągle znajdowała się pod naporem rynkowego fundamentalizmu i globalizacji w amerykańskim stylu: w pogoni za fundamentalizmem kapitalistycznym człowiek traktowany był jako środek, a nie jako cel. W konsekwencji ludzka godność była zatracana. Obecny kryzys świa-towy jest wynikiem sposobu myślenia opartego na zasadzie, że wol-ny rynek stanowi uniwersalny i idealny system ekonomiczny oraz że wszystkie kraje powinny modyfi kować swoje tradycje i instytucje rzą-dzące ich własną gospodarką oraz życiem społecznym zgodnie z global-nymi standardami (lub raczej amerykańskimi). Y. Hatoyama zapowie-dział odrzucenie fundamentalizmu rynkowego, koncepcji liberalnych, które jego zdaniem są źródłem obecnego kryzysu. Nowy premier ogło-sił cztery zasady swojej strategii dla Japonii. Po pierwsze, ustanowienie nowego transparentnego i powszechnego systemu emerytalnego i roz-wiązanie problemu braku profesjonalnego personelu w służbie zdrowia. Podkreślił też konieczność drastycznego zwiększenia kontroli nad wy-chowaniem dzieci i nakładów na edukację. Po drugie, zdecydowaną

16 W historycznych wyborach z 30 sierpnia 2009 r. opozycja w parlamencie Ja-ponii, mająca przed wyborami 112 posłów z 480, zdobyła 308 mandatów, a rzą-dząca Japonią niepodzielnie przez 53 lata partia LDP (fenomen w skali światowej) z poprzednich 302 mandatów uzyskała tylko 112. Oznacza to, że dotychczasowy system partii dominującej w Japonii przeszedł do historii. To z kolei otwiera nowe perspektywy jej rozwoju społecznego i ekonomicznego.


śmiałą decentralizację, wzrost znaczenia władz regionalnych, samorzą-dów, zwiększenie ich uprawnień. Po trzecie, zbudowanie nowego mo-delu społeczeństwa obywatelskiego, partycypacyjnego, przedsiębior-czego. Po czwarte, pokojową i samodzielną politykę zagraniczną17.

Zgodnie z założeniami gabinetu Y. Hatoyamy Japonia nie będzie szła drogą budowy omnipotentnego państwa, które może wszystko, ani doktryny rynkowego fundamentalizmu, który pozostawia wszyst-ko prywatnym przedsiębiorstwom, prowadzi do dużego zróżnicowa-nia dochodów i pozostawia słabych bez pomocy.

Podsumowanie

Premier Y. Fukuda stwierdził w Davos (2008 r.), że Japończycy patrzą na kryzys fi nansowy nie tyle jak na zagrożenie, lecz wyzwanie, a zarazem szansę. Szansę tę widzi w budowie państwa harmonii i do-brobytu społeczno-ekonomicznego Yu-Ai, w wolnym tłumaczeniu – społecznej gospodarki rynkowej lub welfare state, opartej na reformie podatkowej, która doprowadzi do wzrostu udziału podatków pośred-nich w miejsce dominującego systemu podatków bezpośrednich.

Oprócz perspektywy rządowej interesujące są zachowania i działa-nia japońskich banków i grup kapitałowych. Największy japoński bank inwestycyjny Nomura, który do niedawna za granicą obsługiwał nie-mal wyłącznie japońskie fi rmy, wykorzystuje kryzys fi nansowy ame-rykańskich i brytyjskich banków. Wraz z upadkiem Lehman Brothers wykupił oddziały tego banku działające w Azji oraz na Bliskim Wscho-dzie. Przejął także operacje Lehman Brothers w Europie. Te ogromne akwizycje i przejęcia sprawiły, że Nomura jest obecnie największym bankiem inwestycyjnym Azji i na Bliskim Wschodzie. W Europie we-dług „Financial Times” jeszcze w 2008 r. na giełdzie londyńskiej zaj-

17 Basic Principles of the Hatoyama Government, Speeches and Statements by Pri-me Minister Yukio Hatoyama.

Jan W. Bossak40

mował pod względem obrotów odległą, 82. pozycję, by już w 2009 r. zdobyć pozycję największego banku inwestycyjnego18. Także Mitsu-bishi UFJ Financial Group zakupiło za 9 mld dol. 20% pakiet ak-cji w Morgan Stanley i za 3,5 mld dol. pakiet kontrolny Union Bank of California. Z kolei Mizuho i Sumitomo Mitsui FG, druga i trzecia największa grupa fi nansowa Japonii, wykupiły znaczne pakiety odpo-wiednio w Merrill Lynch i Barcleys. Swoje zaangażowanie zagranicz-ne zwiększył także drugi bank inwestycyjny Japonii, Daiwa19. Japoń-skie zakupy i przejmowanie kontroli nad wiodącymi amerykańskimi bankami inwestycyjnymi to przełom. To wejście banków japońskich na drogę umiędzynarodowienia i przeskoczenie w ciągu jednego roku z pozycji outsidera na pozycję w ścisłej czołówce międzynarodowej20.

Japoński system fi nansowy ma zdrowe, solidne fundamenty, któ-re tworzą w znacznym stopniu długoterminowe oszczędności społe-czeństwa. Chociaż aprecjacja jena boleśnie uderzyła w wizytówki Ja-ponii: Toyotę, Nissana, Hondę, Sony, Toshibę, NSK i inne koncerny przemysłowe, to zreformowane banki japońskie, mające znaczną płyn-ność fi nansowa, niezainfekowane toksycznymi papierami amerykań-skimi zaczęły wielkie zakupy aktywów banków amerykańskich i eu-ropejskich, które wskutek utraty płynności fi nansowej dramatycznie potaniały niekiedy o 50–70% w stosunku do wycen sprzed kryzysu fi nansowego.

18 M. Nakamoto, Banks seek growth outside home market, „Financial Times” Special Report Banking and Finance, September 9, 2009.

19 Ibidem.20 M. Nakamoto, Winners and losers from global game, „Financial Times” Spe-

cial Report Banking and Finance.


Edward Haliżak1

CHINY A WSPÓŁCZESNY KRYZYS FINANSOWY I GOSPODARCZY

Wprowadzenie

Najważniejszą cechą strukturalną kryzysu w gospodarce świato-wej, którego doświadczamy na przełomie lat 2009 i 2010, jest to, że został on wywołany przez Zachód z USA na czele. Konkluzje i wnio-ski z dotychczasowych badań na ten temat są raczej zgodne co do ska-li i jego przyczyn2. Jest to także wielki test dla ekonomii jako dyscy-pliny naukowej, a zwłaszcza jej funkcji prognostycznej. Prace takich ekonomistów, jak Nouviel Roubini, Joseph Stiglitz czy Paul Krugman mogą dowodzić zdolności nauki do formułowania przewidywalnych i sprawdzalnych w praktyce scenariuszy. Ale nie da się ukryć, że ma miejsce również krytyka możliwości eksplanacyjnych tej dyscypliny, której zdaniem „Th e Economist” nie sposób obwiniać za istniejący stan rzeczy. Oto co ten prestiżowy tygodnik pisał na ten temat: „Jeśli za-

1 Prof. dr hab., dyrektor Instytutu Stosunków Międzynarodowych, Uniwersy-tet Warszawski.

2 Między praktyczną teorią a wirtualną praktyką, red. nauk. J. Osiński, Of. Wyd. SGH, Warszawa 2009.

tem ekonomia jako dyscyplina zasługuje na całkowitą obronę, to tak-że wolnorynkowy paradygmat. Zbyt dużo ludzi, zwłaszcza w Europie, utożsamia błędy ekonomistów z upadkiem ekonomicznego liberali-zmu. To wydaje się być zgodne z logiką, w myśl której, jeśli ekonomi-ści czynią źle, to politycy wręcz przeciwnie. To jest fałszywa i niebez-pieczna konkluzja”3.

Odwołanie się do tego aspektu dyskursu naukowego ma o tyle zna-czenie, że umożliwia odniesienie do problemu wpływu wywołanego przez Zachód kryzysu na gospodarki wschodnioazjatyckie, a w szcze-gólności na gospodarkę Chin.

Dane empiryczne nie pozostawiają raczej wątpliwości, że gospodar-ki wschodnioazjatyckie (poza Japonią) wykazały się wyjątkową odpor-nością na wywołany przez Zachód kryzys4. Dotyczy to w szczególno-ści gospodarki chińskiej, która nieznacznie tylko zmniejszyła dynamikę rozwoju, lecz – co ważniejsze – zaczyna być postrzegana jako stabili-zator koniunktury i jako nowa siła napędowa wzrostu w gospodarce światowej. Nadzieje z tym związane zwłaszcza dobrze ilustrują tytuły w specjalistycznej prasie w stylu: Świat liczy na szybszy wzrost5.

Powyższa okoliczność skłania do stawiania pytań badawczych o specyfi kę rozwoju gospodarczego Chin oraz innych państw regionu i/lub cechę prowadzonej przez nie polityki gospodarczej. Równie waż-ne pytania mogą być stawiane odnośnie do zmiany układu sił gospo-darczych na świecie, mechanizmów funkcjonowania gospodarki świa-towej i ostatecznych polityczno-strategicznych implikacji takich zmian dla stosunków międzynarodowych.

3 What went wrong with the economics, „Th e Economist”, July 18, 2009, s. 11.4 Azjatyckie giganty rosną po kolei, „Financial Times”, 29 lipca 2009, http://ft.o-

net.pl5 Zob. „Parkiet”, 17 grudnia 2009, s. 11.

Edward Haliżak44

1. O niektórych efektach i konsekwencjach wpływu kryzysu na Chiny i inne państwa Azji Wschodniej

Jak już wspomniałem, przyczyny współczesnego kryzysu fi nanso-wego, który przełożył się na sferę realną gospodarki, są na ogół rozpo-znane i akceptowane. Są one następujące: niewłaściwa polityka regu-lacji sektora fi nansowego, błędy w polityce makroekonomicznej oraz niewłaściwa architektura fi nansów międzynarodowych6.

Światowy kryzys gospodarczy, który w pełnej skali ujawnił się w III kwartale 2008 r., po upływie roku przyniósł nieporównywalne straty z jednej strony dla państw rozwiniętego Zachodu, z drugiej zaś dla Chin i innych państw Azji Wschodniej. Tabela 1 ilustruje tę róż-nicę na przykładzie dwóch tylko parametrów: bezrobocia i dynami-ki dochodu narodowego poprzez porównanie wyników za III kwartał 2008 r. i III kwartał 2009 r.

Tabela 1. Bezrobocie i dynamika PKB wybranych państw Zachodu i Azji Wschodniej – porównanie zmian (III kwartał 2008–III kwartał 2009)

PaństwoBezrobocie (w %) Realny PKB (w mld)a

III kwartał 2008 III kwartał 2009 III kwartał 2008 III kwartał 2009

USA 6,07 9,63 14 546,7 14 263,3

Wielka Brytania 5,90 7,80 362,0b 350,48

Niemcy 7,60 8,20 110,44 105,15

Japonia 4,00 5,30 555 495,1 531 247,6

Chiny 4,00 4,30 20 802,5 21 781,7

Korea Płd. 3,00 3,40 248 153,1 249 197,8

6 O.B. Blanchard, J. Caruana, R. Moghadan, Initial lessons of the crisis, IMF Research Report 2009.

Chiny a współczesny kryzys finansowy i gospodarczy 45

PaństwoBezrobocie (w %) Realny PKB (w mld)a

III kwartał 2008 III kwartał 2009 III kwartał 2008 III kwartał 2009

Singapur – – 59,4 59,7

Filipiny 6,80 7,60 343,78 346,41

Indonezja 8,40 8,10 538 566,8 561 265,1a W walutach narodowych.b Wartość indeksu.

Źródło: Na podstawie serwisu Bloomberg.

W tabeli 2 zaprezentowane są zmiany dwóch innych parametrów: rachunku bieżącego oraz stanu ofi cjalnych rezerw walutowych. Okaza-ło się, że w warunkach kryzysu państwa te, zwłaszcza Chiny, potrafi ły zachować, a nawet poprawić równowagę zewnętrzną, co w połączeniu ze zrównoważonym budżetem wewnętrznym stworzyło doskonałe wa-runki do podjęcia działań stymulujących gospodarkę w obliczu poja-wienia się poważnego zagrożenia, jakim był spadek popytu na eksport ze strony rozwiniętych państw Zachodu, z USA na czele.

Tabela 2. Porównanie zmian w bilansie obrotów bieżących i rezerw walutowych wybranych państw Zachodu i Azji Wschodniej (III kwartał 2008–III kwartał 2009)

Państwo

Rachunek bieżący (w mld)a Rezerwy (w mld dol.)

III kwartał 2008

III kwartał

2009zmiana III kwartał

2008III kwartał

2009 zmiana

USA –184,18 98,79 85,39 71,83 83,38 11,54

W. Brytania –7,52 –11,42 –3,90 111,99 85,40 –26,60

Niemcy 15,5 9,40 –6,10 214,24 189,18 –25,06

Japonia 1 564,6 1 569,7 3,30 969,24 1 002,24 33,01

Chiny 134,46 426,11 291,65 1 906,00 2 272,6 366,60

Filipiny 0,28 0,42 0,15 0,41 0,43 0,02

Edward Haliżak46

Państwo

Rachunek bieżący (w mld)a Rezerwy (w mld dol.)

III kwartał 2008

III kwartał

2009zmiana III kwartał

2008III kwartał

2009 zmiana

Indonezja –0,97 1,74 2,71 57,11 62,29 5,18

Malezja 38 598,0 28 760,0 –9 838,0 109,74 95,95 –13,79

Korea Płd. –1 010,6 4 742,14 6 352,68 239,67 264,19 24,52

Singapur 11,04 8,32 –2,71 168,80 182,04 13,24

Tajlandia –0,70 1,26 1,96 103,80 132,30 28,50a Dane w walutach narodowych z wyjątkiem Filipin, Indonezji i Tajlandii – dane w dol. am.

Źródło: Na podstawie serwisu Bloomberg.

Na przełomie lat 2008 i 2009 oczekiwano, że uzależnione od docho-dów z eksportu gospodarki wschodnioazjatyckie pogrążą się w kryzy-sie, podobnie jak zachodnie. Sądzono także, że dopiero za ożywieniem gospodarczym w Europie i Ameryce Północnej nastąpi rewitalizacja ko-niunktury gospodarczej w tej grupie państw. Nic takiego nie nastąpi-ło, gdyż nieoczekiwanie Chiny i inne gospodarki regionu przywróci-ły swoją naturalną dynamikę rozwoju szybciej niż oczekiwano i dużo wcześniej, niż to miało miejsce w gospodarkach Zachodu (USA plus UE i Japonia). Potwierdza to zasadność tezy mówiącej o zjawisku de-couplingu w gospodarce światowej, tj. uniezależnieniu się od stanu ko-niunktury gospodarek obszaru euroatlantyckiego. W tym kontekście zasadne jest także stawianie tezy o wyłanianiu się drugiego skupiają-cego się wokół Chin nowego centrum aktywności w gospodarce świa-towej. W aspekcie rozwoju i funkcjonowania gospodarki światowej jest to tendencja ze wszech miar korzystna. Według ekspertów ekono-micznych i polityków (np. b. sekretarza skarbu Lawrence’a Summer-sa, który oceniał zjawisko, używając terminologii lotniczej), gospodar-ka światowa składa się z dwóch silników (twin engines), jakimi mogą być gospodarki USA i Chin. Kryzys, którego doświadczamy, sprawił, że to, co było postulatem, sprawdziło się w praktyce szybciej, niż się spodziewano.


Analizując problem reakcji Chin i innych państw azjatyckich na obecny kryzys, należy podkreślić znaczenie kryzysu fi nansowego w Azji Wschodniej z lat 1997/1998. Będąc krajami poważnie doświadczony-mi negatywnymi jego skutkami, wyciągnęły one praktyczne wnioski z sytuacji, podejmując działania zabezpieczające je w przyszłości przed podobną sytuacją. Były one następujące:• wspieranie oraz podtrzymywanie i tak wysokiej dla tamtych spo-

łeczeństw wysokiej stopy oszczędności, a w ślad za tym inwestycji;• zapewnienie równowagi budżetowej;• prowadzenie polityki proeksportowej i akumulowanie rezerw wa-

lutowych mających zabezpieczyć przed turbulencjami w fi nansach międzynarodowych, a zwłaszcza przed nieoczekiwaną deprecjacją i atakami spekulacyjnymi na ich waluty;

• odkładanie na nieokreśloną przyszłość wprowadzenia kursu płyn-nego i stosowanie w praktyce różnych form sterowanych przez pań-stwo reżimów kursowych.Wysoki poziom równowagi zewnętrznej i wewnętrznej sprawił, że

Chiny i inne gospodarki regionu były dobrze przygotowane na ude-rzenie kryzysu, którego skutki w największym stopniu dotknęły sek-tor fi nansowy i eksportowy.

Po pierwsze, ze względu na mniejsze umiędzynarodowienie i bez-pośrednią kontrolę państwa azjatycki sektor fi nansowy nie cierpiał nadmiernie w porównaniu z USA i Europą. Poszczególne banki i pa-sywne fundusze inwestycyjne (np. Temasek z Singapuru) poniosły stra-ty z tytułu zakupu toksycznych aktywów w instytucjach fi nansowych Zachodu, ale mieściły się one w granicach ryzyka inwestycyjnego.

Pośredni wpływ skutków zachodniego kryzysu na azjatycki sektor fi nansowy także nie był znaczący. Chodzi tu w szczególności o wpływ na ceny aktywów takich jak akcje i nieruchomości. Pod koniec 2009 r. obroty chińskiej giełdy niemal się podwoiły w porównaniu z sytuacją sprzed roku. Również po umiarkowanym spadku cen nieruchomości w analogicznym okresie zanotowały one ponad 50% wzrost.

Edward Haliżak48

Po drugie, sektorem gospodarki, który ucierpiał stosunkowo naj-bardziej, był eksport ze względu na mniejszy popyt USA i strefy eu-ro. Równie ważną przyczyną było zmniejszenie fi nansowania handlu zagranicznego przez pogrążone w kryzysie banki. W drugiej połowie 2008 r. zmniejszył się on o blisko 35%. Tak nagły spadek ukazał w wy-jątkowy sposób zależności tej grupy państw od proeksportowego mo-delu rozwoju i zarazem potrzebę przeorientowania polityki gospodar-czej w tym względzie. Jak pokazują dane zawarte w tabeli 3, państwa te pomimo spadków zachowują nadwyżkę w bilansie handlowym i po-kaźne nadwyżki na rachunku bieżącym w relacji do PKB.

Tabela 3. Stan bilansu handlowego i rachunku bieżącego państw Azji Wschodniej (dane za okres październik 2008–październik 2009)

Państwo Bilans handlowy (w mld dol. )

Rachunek bieżący (w mld dol. )

Rachunek bieżący jako % PKB

Japonia 27,9 126,5 +2,7

Chiny 239,4 364,4b +6,1

Hongkong –24,5 31,4b +13,3

Indie –77,0 –26,6b ±0,3

Indonezja 16,6 6,9c +1,2

Malezja 33,9 36,7b +13,6

Korea Płd. 38,4a 39,8 +3,8

Singapur 20,3 20,9c +16,0

Tajwan 20,4a 38,6c +9,6

Tajlandia 17,8 17,7 +5,8a Dane do listopada 2009 r. b Dane obejmujące dwa kwartały 2009 r.c Dane obejmujące trzy kwartały 2009 r.

Źródło: „The Economist”, December 12, 2009, s. 98.

Zmiany w wymienionych dwóch sektorach mimo wszystko nie były zbyt poważne, gdyż nie doprowadziły do destabilizacji sektora fi nanso-


wego ani załamania w sferze gospodarki realnej. Dowodzą tego chociaż-by nieznaczne zmiany kursów walutowych państw regionu (tabela 4).

Tabela 4. Roczne zmiany kursu walutowego państw Azji Wschodniej w stosunku do dol. am. (data odniesienia 9 grudnia 2009 r.)

PaństwoKurs waluty kraju w stosunku do dol. am.

9.12.2009 rok wcześniej

Japonia 87,9 92,8

Chiny 6,83 6,86

Hongkong 7,75 7,75

Indie 46,5 49,0

Indonezja 9 433,0 10 913,0

Malezja 3,40 3,62

Korea Płd. 1 162,0 1 394,0

Singapur 1,39 1,50

Tajwan 32,3 33,4

Tajlandia 33,2 35,4

Źródło: „The Economist”, December 12, 2009, s. 98.

Przystępując do działań antykryzysowych, a tak naprawdę do przeciwdziałania znacznemu obniżeniu tempa wzrostu gospodarcze-go, Chiny i inne państwa dysponowały o wiele większymi atutami i polem manewru. Przede wszystkim ze względu na zdrowe fi nanse publiczne możliwe było zastosowanie ekspansywnych wydatków pu-blicznych stymulujących popyt wewnętrzny, który miał wspomóc ko-niunkturę w obliczu słabnącego eksportu. W samych Chinach była to suma rzędu 600 mld dol. am. Azjatycki Bank Rozwoju ocenia, że Chiny, Singapur i Wietnam przeznaczyły na ten cel środki fi nansowe o wartości ponad 5% dochodu narodowego. Hongkong, Filipiny, Ko-rea Płd. i Tajwan odpowiednio 2–5% dochodu narodowego. W sferze polityki monetarnej państwa wschodnioazjatyckie, idąc śladem Zacho-du, dokonały znaczących obniżek stóp procentowych, ale nadal są one

Edward Haliżak50

wyższe niż te na Zachodzie, co stwarza pewne problemy na przyszłość. W związku z tym „Th e Economist” zwraca uwagę na groźbę nakręce-nia spirali infl acyjnej i spekulacyjnej wzrostu aktywów z tytułu zwięk-szonej płynności ze względu na niższy koszt kredytu i napływ inwe-stycji bezpośrednich i portfelowych motywowanych wyższymi niż na Zachodzie stopami procentowymi i rosnącą opłacalnością inwestycji w warunkach szybkiego wzrostu gospodarczego7.

2. Chiny w centrum uwagi

Chiny, tradycyjnie określające się jako Państwo Środka, znalazły się po raz pierwszy w historii najnowszej (licząc od zakończenia II wojny światowej w 1945 r.) w centrum światowych wydarzeń politycznych i ekonomicznych. Pełne upodmiotowienie tego wschodzącego mocar-stwa nastąpiło w czasach największego od 1929 r. kryzysu w gospo-darce światowej lub, jak utrzymują niektórzy, kryzysu zachodniego ka-pitalizmu8. Podejmując próbę objaśnienia tego fenomenu, nie sposób nie uwzględnić faktu, że mamy do czynienia z ciągłością historyczną państwa liczącą prawie 7 tys. lat9.

Dane zawarte w tabeli 5 nie pozostawiają żadnych wątpliwości co do wielkości potencjału gospodarczego Chin. W wielkościach abso-lutnych jest to trzeci (za USA i Japonią) PKB na świecie i największy światowy eksporter towarów, co uzasadnia określanie Chin jako „fa-bryki świata” (world factory). Obecna pozycja Chin w gospodarce świa-towej jest efektem realizowanych z wielkim powodzeniem od 1 stycznia 1979 r. reform (określanych mianem czterech modernizacji) i otwarcia

7 S. Kozłowski, Rozważania o amerykańskim kryzysie gospodarczym, „Le Monde Dipomatique”, lipiec 2009.

8 On the rebound, „Th e Economist”, August 15, 2009, s. 58–60.9 J. Rowiński, J. Pawłowski, Specyfi ka i tradycje państwa w Azji Wschodniej na

przykładzie Chin, w: Państwo w teorii i praktyce stosunków międzynarodowych, red. M. Sułek, J. Simonides, Warszawa 2009, s. 297–325.


na gospodarkę światową. Bez cienia przesady można stwierdzić, że jest to najbardziej udana w najnowszej historii państwowa strategia rozwo-ju. Problem ten był i jest przedmiotem zakrojonych na szeroką skalę badań, których nie sposób ogarnąć10.

Tabela 5. Zasadnicze wskaźniki społeczno-gospodarcze Chin

Wyszczególnienie 2005 2007 2008 2009a 2010a 2012a 1014a

Ludność (w mln) 1 307,6 1 336,1 1 346,8 1 357,5 1 368,2 1 389,6 1 411,0

PKB (mld dol.) 2 236,8 3 384,6 4 328,8 4 766,4 5 424,3 7 193,5 9 195,3

PKB per capita (w dol.) 1 711,0 2 533,0 3 214,0 3 511,0 3 965,0 5 177,0 6 517,0

Wzrost PKB 10,4 13,0 9,0 8,1 8,8 8,6 7,1

Wzrost produkcji przemysłu 16,3 18,0 12,9 6,9 9,0 10,6 9,6

Budżet jako % PKB –1,2 0,6 –0,4 –2,3 –2,1 –1,0 –0,2

Stopa bezrobocia 4,2 4,0 4,2 4,8 4,4 4,3 4,2

Infl acja 1,8 4,8 5,9 0,3 2,8 2,2 2,0

Stopa procentowa banku centralnego 5,58 7,47 5,31 5,31 5,31 5,47 5,45

Realny koszt pieniądza 1,73 –3,17 2,94 –1,45 0,07 0,62 1,10

Kurs juan–dolar 8,19 7,60 6,95 6,84 6,72 6,20 5,80

Eksport (w mld dol.) 762,5 1 218,3 1 423,3 1 196,8 1 310,0 1 464,9 1 689,0

Import (w mld dol.) 628,3 956,3 1 123,0 1 016,3 1 128,5 1 304,1 1 538,0

Bilans towarów i usług 124,8 254,1 284,0 169,1 173,1 159,6 148,5

Rachunek bieżący (w mld dol.) 160,8 318,5 371,5 276,6 305,4 324,8 290,9

Rachunek bieżący jako % PKB 7,2 9,4 8,6 5,8 5,6 4,5 3,2

10 Zobacz na ten temat m.in.: C. Holz, China’s Economic Growth 1978–2025: what we know today in China’s Economic Growth Tomorrow, Hongkong University of Science and Technology 2005; J. Fenby, Chiny. Upadek i narodziny wielkiej potę-gi, tłum. J. Węsiński, J. Woth-Łaniewski, Znak, Kraków 2009.

Edward Haliżak52

Wyszczególnienie 2005 2007 2008 2009a 2010a 2012a 1014a

Rezerwy, bez złota (w mld dol.) 818,9 1 528,2 1 946,0 2 212,6 2 365,3 2 563,2 2 721,9

Pokrycie importu rezerwami (w mies.)

15,6 19,2 20,6 26,1 25,2 23,6 21,2

Zadłużenie zagraniczne (w mld dol.)

281,612 353,324 387,983 422,641 457,300 526,617 595,934

a Dane szacunkowe.

Źródło: Na podstawie www.businessmonitor.com

Wyjątkowo adekwatną miarą historycznego sukcesu Chin jest wy-dobycie ludności tego kraju ze strefy ubóstwa. Klęski żywiołowe i głód w przeszłości były tragicznym w swej istocie „regulatorem” liczby lud-ności tego kraju. Postęp gospodarczy ostatnich kilku dekad umożliwił likwidację tej odwiecznej patologii. Interesującą i całościową analizę na ten temat przynosi najnowsze opracowanie Banku Światowego. Wedle zawartych tam danych w 1981 r. w Chinach 84% ludności tego kraju ży-ło poniżej granicy ubóstwa wyznaczonej przez dochód 1,25 dol. dziennie (w cenach z 2005 r). W 2005 r. odsetek ludności żyjącej poniżej tej war-tości wyniósł 16%. Dla porównania, w Indiach nadal około 40% ludno-ści żyje poniżej granicy ubóstwa. Ewidentny sukces Chin w tej dziedzinie umniejsza fakt pogłębiających się nierówności dochodowych w społe-czeństwie, o czym świadczy dosyć radykalny wzrost indeksu Giniego z poziomu 35,5 w 1993 r. do 41,5 w 2005 r.. W Indiach w analogicznym okresie wskaźnik ten wzrósł z 30,8 do 33,4, a w Brazylii spadł z poziomu 59,7 do 57,6, co wskazuje na powodzenie tego państwa w likwidowaniu nierówności społecznych w porównaniu z mocarstwami azjatyckimi11.

Sukcesy gospodarcze Chin upoważniają do postawienia tezy o ukształ-towaniu się „chińskiego paradygmatu rozwojowego”, który wedle polskie-go badacza Bohdana Góralczyka konstytuują następujące wartości:

11 M. Ravallion, A Comparative Perspective on Poverty Reduction in Brazil, Chi-na and India, „Policy Research Working Paper” Nr 5080, Worldbank.org


• paradygmatyczne, pozbawione ideologii podejście rządu do reform;• trzeźwa ocena własnych możliwości i szans, połączona z chłodną

kalkulacją nowych możliwości wyłaniających się stale na arenie mię-dzynarodowej;

• aktywny udział państwa w gospodarce;• nawiązanie do idei silnego państwa wywodzącej się z chińskiej tra-

dycji;• stosowanie zasady „rynek przed demokracją”;• akceptacja podstawowych praw człowieka rozumianych jako za-

gwarantowanie obywatelom podstawowych potrzeb, a nie – jak na Zachodzie – indywidualne wolności obywateli;

• otwarcie na świat i wykorzystywanie korzyści z globalizacji;• w stosunkach z zagranicą odwoływanie się do zasad pokojowego

współistnienia12.

Rysunek 1. Kształtowanie się oszczędności wewnętrznych w Chinach w latach 1998–2009 (jako % PKB)

Źródło: „The Economist”, August 1, 2009, s. 62.

12 B. Góralczyk, referat pt. Chiny a nowy ład gospodarczy w świecie, wygłoszony na konferencji naukowej „Integracja Azji Wschodniej. Mity czy reczywistość”, Uni-wersytet Ekonomiczny w Warszawie, 16 listopada 2009.

Edward Haliżak54

Z ekonomicznego punktu widzenia geneza chińskich procesów go-spodarczych jest łatwa do wytłumaczenia. W warunkach stabilności politycznej i sprzyjającego pokojowego środowiska międzynarodowe-go Państwo Środka w sposób całkiem sprawny skumulowało na rzecz rozwoju dwa czynniki produkcji. Po pierwsze, siłę roboczą, gdyż liczba ludności w wieku produkcyjnym (18–65 lat) wynosi około 650 mln. Po drugie, kapitał pochodzący z dwóch źródeł: wysokiej stopy oszczędno-ści – co jest społeczno-ekonomicznym i politycznym fenomenem Chin i innych gospodarek wschodnioazjatyckich (rysunek 1) – oraz bezpo-średnich inwestycji zagranicznych, których skumulowane wartości na koniec 2008 r. oceniają Chińczycy na 2 bln dol.

Rysunek 2. Przeciętny roczny wzrost wydajności pracy w niektórych państwach świata w latach 1990–2008 (w %)

Źródło: „The Economist”, November 14, 2009, s. 88.


Ważnym, nie zawsze należycie uwzględnianym czynnikiem wzro-stu gospodarczego Chin był wzrost wydajności pracy. Jak pokazuje ry-sunek 2, również w tej dziedzinie Chiny w ostatnich dwóch dekadach utrzymały światowe przodownictwo.

W poszerzaniu naszej wiedzy o specyfi ce rozwoju chińskiej gospo-darki pomocne może być odwołanie się do rysunku 3, przedstawiają-cego strukturę tworzenia dochodu narodowego Chin. Znaczenia wy-mowy tego wykresu nie sposób nie docenić, gdyż na jego podstawie możemy formułować opinie nie tylko na temat genetycznych i struk-turalnych aspektów chińskiego cudu gospodarczego, ale i funkcji, ja-ką ta gospodarka pełni w gospodarce światowej.

Rysunek 3. Struktura tworzenia dochodu narodowego w Chinach w latach 1990–2009 (w %)

Źródło: „The Economist”, August 1, 2009, s. 62.

Biorąc pod uwagę tylko przedstawione podstawowe parametry rozwoju gospodarczego Chin, gospodarkę tego kraju można przedsta-wić jako modelowy wręcz wzorzec „gospodarki wschodzącej” (emer-ging markets, emerging countries, emerging economies). Termin emerging market economy został wprowadzony przez ekspertów Banku Świato-wego w latach 80. ubiegłego wieku na określenie takiego kraju rozwija-

Edward Haliżak56

jącego się, który notuje szybkie postępy w uprzemysłowieniu, rozwoju sektora fi nansowego, i który stwarza okazję do zyskownych (ale niepo-zbawionych ryzyka) inwestycji bezpośrednich i portfelowych dla za-granicznych podmiotów prywatnych oraz publicznych. W literaturze przedmiotu gospodarka wyłaniająca się „to taka, która zgodnie z teorią W. Rostowa przechodzi szybko kolejne stadia rozwoju dzięki szybkiemu wzrostowi (określa się, że musi to być około 10% rocznie), dzięki cze-mu mogą one oddziaływać na sytuację gospodarczą w krajach rozwi-niętych i całej gospodarce światowej. Ważne są również jakościowe ce-chy tego rozwoju: otwarcie na gospodarkę światową i wzorowanie się na instytucjach gospodarki rynkowej i zachodnim modelu kapitalizmu”13.

Przedstawiając Chiny jako państwo sukcesu w realizacji modelu „gospodarki wchodzącej”, warto mieć na uwadze trzy specyfi czne ce-chy, które w przyszłości będą określać rozwój gospodarczy i politycz-ny Chin.

Po pierwsze, Chiny to nadal kraj o dualnej gospodarce, gdzie pro-eksportowo nastawionym branżom przemysłu i dosyć dobrze roz-winiętemu sektorowi fi nansowemu towarzyszą tradycyjne rolnictwo i rzemiosło. Na to nakładają się pogłębiające się różnice społeczne i re-gionalne. Dobrze ilustruje to podział Chin na Wschód (rozwinięty) i Zachód (nierozwinięty).

Po drugie, otwierając się na świat, Chiny zbudowały własne i spe-cyfi czne instytucje kapitalizmu, określane mianem „chińskiego modelu rozwojowego” czy „kapitalizmu z chińską charakterystyką”. Na zasad-nicze pytanie, czy system polityczny Chin będzie nadal funkcjonalny względem rozwoju tego kraju, nie sposób odpowiedzieć jednoznacznie, niezależnie od podejmowanych prób14.

13 D. Landes, Th e Wealth and Poverty of Nations: Why Some are Rich and Some are Poor, Norton, New York 1998; D. Th ornley, N. Pacek, Emerging markets, Pro-fi le Book for the Economist, London 2007; P. Enderwick, Understanding Emerging Markets, China and India, Routledge, New York–London 2007.

14 M. Pei, China’s Trapped Transition. Th e limits of Developmental Autocracy, Har vard University Press, Cambridge 2006.


Po trzecie, Chiny osiągnęły wystarczającą masę krytyczną, umoż-liwiającą im oddziaływanie na gospodarkę światową.

3. Chiny – gospodarka światowa

Chiny wpływają na gospodarkę światową parametrami swego po-tencjału, ale równie ważne jest oddziaływanie, które wynika z logiki funkcjonowania chińskiej gospodarki. Ten pierwszy typ oddziaływa-nia jest łatwy do zidentyfi kowania na podstawie ogólnie dostępnych danych statystycznych, umożliwiających formułowanie prawidłowości i zależności przyczynowo-skutkowych. Ten drugi o jakościowym cha-rakterze musi brać pod uwagę także wartości i kalkulacje polityczne na równi z procesami i zjawiskami ekonomicznymi.

Co się tyczy pierwszego wymiaru oddziaływania Chin na gospo-darkę światową, jest to kwestia doboru odpowiednio adekwatnych pa-rametrów. Na pewno wielkość PKB i udział w światowym PKB speł-niają takie kryterium, gdyż umożliwiają dokonywanie historycznych porównań. Jest to ważne, gdyż chińskie elity polityczne nie ukrywają, że ich celem jest swego rodzaju „powrót do historii”, tj. sytuacji, w któ-rej ich kraj będzie dysponował największym potencjałem gospodar-czym na świecie i największym udziałem w światowym PKB15.

W XIX w., kiedy w Europie zaczynała się era przemysłowa i kapi-talizmu, ówczesne feudalne Chiny wytwarzały około 32% światowego dochodu, a w 1978 r. tylko 5%16. Od tej chwili rósł on systematycznie i obecnie (stan na 2009 r.) wedle danych MFW wynosi około 10%. Jest to udział na tyle istotny, że w połączeniu z otwartością, czyli wy-sokim poziomem liberalizacji obrotów z zagranicą, umożliwia oddzia-ływanie na gospodarkę światową po stronie popytu i podaży.

15 E. Haliżak, Polityka i strategia Chin w kształtowaniu międzynarodowego bez-pieczeństwa, Żurawia Papers, październik 2007.

16 A. Magnuson, Chinese Economic Performance in the Long Run, Development Studies Centre, OECD, Paris 1998.

Edward Haliżak58

Realny wpływ Chin na gospodarkę światową tak naprawdę rozpo-czął się z dniem przyjęcia do Światowej Organizacji Handlu w grud-niu 2001 r. W wyniku podpisanych wcześniej dwóch wielkich przed-akcesyjnych porozumień handlowych (z USA i UE) Chiny uzyskały łatwiejszy dostęp do rynków zbytu tych państw. Stało się to dodatko-wo bodźcem do przyspieszenia produkcji wyrobów masowych i pro-eksportowej strategii rozwoju. Chiny uzależniły się od rynków zbytu na świecie, co stało się ważną determinantą ich zewnętrznej aktywno-ści. W ten sposób po raz pierwszy ujawnił się związek między rozwo-jem Chin i rozwojem gospodarki światowej17.

W tej chwili Chiny są największym na świecie eksporterem i nic nie wskazuje na to, aby mogły tę pozycję utracić, co zwiększy tylko moż-liwości oddziaływania, które możemy rozpatrywać z trzech punktów widzenia.

Po pierwsze, podaż towarów masowej konsumpcji na tak dużą ska-lę przy wykorzystaniu taniej siły roboczej miała z pewnością znaczą-cy wpływ na ograniczenie tendencji infl acyjnych na świecie, a w pań-stwach importujących prowadziła do zwiększenia siły nabywczej lud-ności o niskich i średnich dochodach.

Po drugie, eksport chińskich towarów należy także traktować jako eksport uprzemysłowionej pracy. Biorąc to pod uwagę, możemy po-wiedzieć, że w gospodarce światowej pojawiła się nadzwyczajna podaż taniej siły roboczej, przyczyniając się do zmniejszenia dynamiki płac w sektorze przemysłu państw rozwiniętych gospodarczo. Ten nega-tywny, ale zachodni aspekt globalizacji jest przedmiotem poważnych studiów ekonomicznych18.

17 J. Farndorn, China Rises. How China’s Astonishing Growth Will Change the World, Virgin Books, London 2007.

18 R. Scott, Th e China Trade Roll: Widespread Wage Suppression, 2 millions Jobs Lost in the U.S., „EPI Briefi ng Paper” Nr 219, Economic Policy Institute, Washing-ton 2008.


Po trzecie, wzrost cenowej konkurencyjności chińskiego ekspor-tu, jakby nie brzmiało to paradoksalnie, wzmacnia postawy i praktyki protekcjonistyczne w świecie. Można tu wymienić stosowanie ceł an-tysubwencyjnych nałożonych przez UE na import obuwia z Chin, czy też cła o podobnym charakterze nałożone z kolei przez USA w impor-cie opon z Chin. Zachodnia krytyka globalizacji wiąże ekspansję go-spodarczą Chin ze spadkiem płac, poziomu życia oraz dezindustrali-zacją. Paul Krugman pisze na ten temat, co następuje: „nie oznacza to, że uzasadniam protekcjonizm. Ale sytuacja ta oznacza, że zwolennicy wolnego handlu muszą znaleźć lepsze odpowiedzi na obawy tych, któ-rzy tracą z tytułu globalizacji”19.

Co się tyczy strony popytowej, to tutaj również ujawniają się in-teresujące zależności. O rozmiarach popytu na import Chin decyduje wielkości PKB i stopa importu, która wynosi około 28%. Nie jest ona zbyt wysoka, ale w wielkościach bezwzględnych import przekraczają-cy bilion dolarów po uwzględnieniu efektów mnożnikowych nie może być pomijany w ocenach wpływu na aktywność gospodarczą innych państw, w tym zwłaszcza z regionu Azji Wschodniej.

Interesującym aspektem chińskiego popytu jest ten zgłaszany na surowce energetyczne i metale kolorowe. Zależność od importu no-śników energetycznych przez Chiny ujawniła się w wyniku szybkie-go wzrostu i ograniczonej wewnętrznej podaży (poza węglem kamien-nym). To Chiny są w dużym stopniu odpowiedzialne za wzrost cen surowców w ostatniej dekadzie. Stały i szybko rosnący popyt tego kra-ju sprzyja zawieraniu transakcji spekulacyjnych na międzynarodo-wych giełdach towarowych opierających się na założeniu, że ceny będą w przyszłości rosnąć. W ten sposób głównie za sprawą Chin ropa naf-towa, miedź oraz inne metale kolorowe i szlachetne zaczęły być trak-towane jako aktywa, w które zaczęto inwestować, traktując je jako lo-katę kapitału i wyznacznik bogactwa obywateli oraz instytucji państw

19 P. Krugman, Trade and Inequality Revisited, http://roxen.org. index. Php?q= node/261

Edward Haliżak60

rozwiniętego Zachodu. Przeinwestowanie w tego rodzaju aktywa wy-windowało ich ceny (ropa naftowa 140 dol. za baryłkę w pierwszej po-łowie 2008 r.) i było jedną z przyczyn współczesnego kryzysu fi nanso-wego. Nie oznacza to bynajmniej odpowiedzialności Chin za obecny kryzys, ale pokazuje współzależność zjawisk i procesów zachodzących w gospodarce światowej.

Oceniając oddziaływanie Chin na gospodarkę światową w kontek-ście kreowanej podaży i popytu, należy brać pod uwagę kształtowa-nie się bilansu handlowego. Analiza danych zawartych w tabeli 5 nie uzasadnia stawiania tezy o merkantylistycznym podejściu (osiąganiu za wszelką cenę dużej nadwyżki w eksporcie) tego wschodzącego mo-carstwa. Nie można też mówić o absolutyzowaniu proeksportowego modelu rozwoju. Przeciwnie, stan bilansu eksportowego pozwala na sformułowanie wręcz odmiennej opinii mówiącej o tym, że Chiny są w fazie przestawiania się na inny model rozwoju gospodarczego, w któ-rym popyt wewnętrzny mógłby odgrywać najważniejszą rolę stymu-lowania wzrostu gospodarczego. Fiskalny pakiet stymulacyjny wpro-wadzony przez Chiny w 2008 r. uważany jest za pierwszy ważny krok w tym kierunku. Jednak wedle opinii niektórych ekspertów władze Chin nie deklarują tego publicznie, wprowadzając powoli i ostrożnie nową strategię rozwoju gospodarczego, której celem jest zwiększenie innowacyjności oraz zbudowanie silnego rynku wewnętrznego i ak-tywnej polityki społecznej. Oznacza to odejście od absolutyzowania dwucyfrowego tempa wzrostu, które stwarza takie zagrożenia, jak in-fl acja, narastanie zjawisk spekulacyjnych na rynku aktywów wyczer-pywania zasobów naturalnych i degradacja środowiska naturalnego20. Kryzys gospodarczy na Zachodzie uświadamiając władzom Chin za-grożenia płynące z nadmiernego polegania na proeksportowej strate-gii rozwoju, wymusi na nich podjęcie odpowiednich działań przysto-sowawczych.

20 Wo-Lap Lam, Chinese Politics in the Hu Jintao Era, ME Sharpe, Armonk, New York 2006.


Potwierdzeniem powyższych zmian są prognozy rozwoju gospodar-czego Chin sporządzane przez liczne instytucje, w których przyjmuje się jednocyfrową stopę wzrostu, oscylującą między 7% a 9 % w skali rocznej do 2020 r. Jeśli te scenariusze się zrealizują, to w ciągu następ-nej dekady chiński PKB zwiększy się do wartości około 17 bln dol., a dochód na jednego mieszkańca powinien przekroczyć 10 tys. dol., co wedle obecnych kryteriów Banku Światowego pozwoli na zakwali-fi kowanie Chin do państw wysoko rozwiniętych.

Mając powyższe na uwadze, z większym lub mniejszym prawdo-podobieństwem można formułować różne scenariusze oddziaływania Chin na gospodarkę światową, uwzględniając stronę popytową i po-dażową. Na przykład rozważając, jak chiński popyt na energię bę-dzie kształtował ceny ropy naftowej, lub jak wzrost dochodu per capita w Chinach przełoży się na wzrost eksportu luksusowych dóbr kon-sumpcyjnych produkowanych przez Zachód.

W analizie relacji Chiny–gospodarka światowa dominują kwestie ze sfery gospodarki realnej, podczas gdy szeroko pojmowane kwestie sektora fi nansowego są traktowane, całkowicie niesłusznie, drugopla-nowo. Moim zdaniem chiński sektor fi nansowy, aczkolwiek nie tak rozwinięty jak na Zachodzie, zadecyduje o przyszłym miejscu Chin w gospodarce światowej. Twierdzenie takie oparte jest na historycz-nej analogii Wielkiej Brytanii i USA, które najpierw stały się potęga-mi przemysłowymi, a potem międzynarodowymi centrami fi nansowy-mi. Konwencja niniejszego opracowania sprawia, że wskazane zostaną tylko niektóre najważniejsze kwestie, które wiążą się z funkcjonowa-niem tego sektora gospodarki.

Kluczowy w analizie chińskiego sektora fi nansowego problem to wysoka stopa oszczędności (rysunek 1), która – jak by nie brzmiało to paradoksalnie – zaczyna być problemem, gdyż ogranicza popyt we-wnętrzny. Wysoki poziom oszczędności w Chinach przypisuje się war-tościom konfucjańskim tamtego społeczeństwa, ale prawda jest taka, że decyduje o tym brak opieki społecznej, zdrowotnej i edukacyjnej ze strony państwa. Oszczędzanie przez Chińczyków jest wymuszone

Edward Haliżak62

strukturalną i ustrojową cechą Chin i może być traktowane jako swe-go rodzaju samoopodatkowanie obywateli dla sfi nansowania potrzeb w tych dziedzinach21.

Wysoka stopa oszczędności wewnętrznych w połączeniu z pro-eksportową strategią rozwoju prowadziły do nadwyżki na rachun-ku bieżącym i przyrostu rezerw. Dzięki temu Chiny postawiły się w wyjątkowo specyfi cznej roli największego na świecie dostarczycie-la oszczędności dla gospodarki światowej. Przejawia się ona w postaci następujących działań:• fi nansowania długu publicznego USA – wartość obligacji skarbo-

wych USA w posiadaniu Chin ocenia się na około 800 mld dol.;• eksportu kapitału w formie inwestycji bezpośrednich – wartość

chińskich FDI za granicą to około 10 mld dol.;• udzielania kredytów np. Rosji w wysokości miliarda dolarów na

rozwój infrastruktury energetycznej na Syberii – benefi cjentami są także państwa Bliskiego Wschodu, Afryki i Ameryki Łacińskiej;

• udzielania pomocy rozwojowej, zwłaszcza państwom afrykańskim;• dokonywania spektakularnych inwestycji, jak np. zakup obliga-

cji MFW na sumę 50 mld dol. zwiększających płynność fi nanso-wą tej instytucji.Oczywiście nie trzeba dodawać, że tak duża nadwyżka oszczędno-

ści Chin w relacjach z gospodarką światową nie może nie mieć impli-kacji dla funkcjonowania samej gospodarki tego państwa, stwarzając jej dwojakiego rodzaju komfort w podejmowaniu na przyszłość odpo-wiednich decyzji w polityce gospodarczej.

Pierwszy wiąże się z możliwością wykorzystania tej nadwyżki bez nadmiernego ryzykowania infl acją do uruchomienia na większą ska-lę wydatków publicznych. W porównaniu z państwami Zachodu za-dłużenie tego sektora w Chinach kształtuje się na niskim poziomie,

21 Th e Long climb. A special report on the World Economy, „Th e Economist”, October 3, 2009, s. 10.


co umożliwia w przyszłości prowadzenie bardziej ekspansywnej poli-tyki w tej dziedzinie.

Drugi, równie specyfi czny przejawia się w tym, że chińska nadwyż-ka i rezerwy były kumulowane w warunkach stałego kursu walutowego (niewymienialnego juana), co było świadomym wyborem związanym z realizacją polityki proeksportowej i kontroli napływu walut obcych w celu ograniczenia podaży pieniądza krajowego. W związku z tym Bank Centralny Chin dokonywał zakrojonych na szeroką skalę opera-cji sterylizujących. Tego rodzaju polityka kursu walutowego uchroniła chiński sektor fi nansowy przed skutkami światowego kryzysu fi nan-sowego. Spadek popytu na eksport Chin to pośredni efekt kryzysu.

Polityka kryzysu walutowego to obok zarzutów o nieprzestrzega-nie praw własności intelektualnej najważniejszy cel międzynarodowej krytyki władz Chin, zwłaszcza ze strony USA. Wskazuje się, że Chiny manipulują kursem, aby osiągać korzyści w handlu, co jest sprzeczne z zasadami GATT–WTO. Obliczenia mówią o 15–20% niedoszaco-waniu22. Prawda jest taka, że juan stopniowo umacnia się wobec dola-ra. W 2005 r. było to 8,19 juana = 1 dol., w 2008 r. – 6,95 juana = 1 dol. (zob. tabela 5).

W moim przekonaniu Chiny stoją w obliczu zmiany polityki kursu walutowego, zmiany, którą można uznać za kluczową z punktu widze-nia funkcjonowania chińskiego systemu gospodarczego i fi nansowego oraz – co jest równie ważne – także zmiany relacji Chiny–gospodar-ka światowa, w tym przede wszystkim Chiny–USA. W ostatniej de-kadzie między gospodarkami USA i Chin wykształciła się specyfi czna współzależność, określana mianem Chinamerica, której istota polegała na tym, że Chiny kredytowały USA, które wydawały te środki m.in. na zakup towarów w Chinach. Część uzyskiwanych z tego tytułu do-

22 Na temat polityki kursu walutowego Chin zobacz prace opublikowane przez Peterson Institute for International Economies: M. Goldstein, N. Lardy, Debating China’s Exchange Rate Policy, Washington 2008; idem, Future of China’s Exchange Rate Policy, „Policy Analysis in International Economics” Nr 87, Washington 2009.

Edward Haliżak64

chodów Chiny ponownie inwestowały w USA. Dla USA system ten na krótką metę był nadzwyczaj korzystny, gdyż umożliwiał utrzymywanie stóp procentowych na niskim poziomie i łatwe fi nansowanie wydatków publicznych, w tym na zbrojenia. Biorąc pod uwagę dłuższą perspek-tywę, okazało się to jednak niekorzystne, gdyż zniechęcało do oszczę-dzania i nakręcało spiralę wydatków prowadzących do zadłużenia.

Słabości owej specyfi cznej współzależności USA–Chiny są oczy-wiste dla każdej ze stron. W tej sytuacji już w 2006 r. podjęły one roz-mowy na temat strukturalnych dostosowań do Ekonomicznego Dia-logu Strategicznego. Kluczowy problem w tym dialogu to kurs juana. Chiny odrzucają sugestie USA o rewaluacji jako jednorazowej decyzji, skłaniając się ku rozłożonej na dłuższy okres polityki aprecjacji, mając na uwadze zmniejszenie kosztów importu surowców i energii, przeciw-działanie krytyce ze strony USA i niedopuszczenie do dewaluacji wa-lut państw azjatyckich, co miałoby jednoznacznie antychiński charak-ter. Takie postępowanie jest wyrazem przeświadczenia władz Chin, że wzmocnienie waluty ich kraju leży także w ich interesie, gdyż zwięk-sza siłę nabywczą importu i konsumentów oraz umożliwia odgrywanie większej roli przez popyt wewnętrzny jako stymulatora wzrostu gospo-darczego. Interesy sektora eksportowego są zbyt rozległe, aby można było je lekceważyć w polityce kursu walutowego Chin.

Ostatnią kluczową kwestią związaną z rozwojem i funkcjonowa-niem sektora fi nansowego Chin jest wymienialność chińskiej waluty. Jej brak, jak wspomniano, uchronił Chiny przed najgorszymi skutkami kryzysu fi nansowego. Jednakże tak długo, jak długo juan będzie w peł-ni niewymienialną walutą, chiński system fi nansowy nie będzie w peł-ni zintegrowany ze światowym rynkiem fi nansowym, Chiny nie będą miały szans na stanie się światowym centrum fi nansowym, a sam juan nie będzie w stanie pełnić funkcji waluty międzynarodowej. Z enun-cjacji przedstawicieli chińskiego banku centralnego wynika, że kwe-stia pełnej wymienialności juana jest przedmiotem dyskusji. Podjęto również pierwsze działania w tym kierunku, takie jak zgoda na sto-sowanie juana w handlu przygranicznym, zwiększenie limitów zaku-


pów akcji przez inwestorów zagranicznych, pierwsza w historii emisja denominowanych w juanach obligacji w Hongkongu, zawarcie z kil-koma państwami porozumień typu swap umożliwiających rozliczanie transakcji w juanach.

Znając ostrożność Chin w podejmowaniu wszelkich działań, nale-ży oczekiwać, że w najbliższej dekadzie juan stanie się walutą w pełni wymienialną, która będzie pełnić ważną funkcję transakcyjną, biorąc pod uwagę przyszłe rozmiary chińskiego handlu zagranicznego. To, w jakim stopniu będzie pełnić funkcje waluty lokacyjnej i rezerwowej, zależeć będzie wyłącznie od atrakcyjności inwestycyjnej gospodarki Chin i wartości oferowanych przez nią aktywów. Jeśli władze Chin są świadome korzyści, jakie daje danej gospodarce wymienialna waluta, to polegając na ich pragmatyzmie, należy oczekiwać podjęcia działań na rzecz wymienialności juana, co implikowałoby dalsze zwiększenie roli Chin w gospodarce światowej.

Zakończenie

Zamiast praktykowanego w takim przypadku podsumowania war-to odnieść się do sceptycyzmu wcale niemałej liczby autorów i bada-czy odnośnie do przyszłego rozwoju Chin23. Podnoszonych przez nich argumentów nie należy lekceważyć, gdyż nie można mieć pewności, że scenariusz „rosnących Chin” zostanie zrealizowany, ale wtedy sce-nariusz „upadających Chin” byłby również wyjątkowo brzemienny w skutki dla gospodarki światowej i świata jako całości, ale to już te-mat na zupełnie nowe opracowanie.

23 Zobacz np. S. Shirk, China. Fragile Superpower, Oxford University Press, Oxford 2007.

Edward Haliżak66

Piotr Jachowicz1

KRYZYS FINANSOWY W WIELKIEJ BRYTANII W LATACH 2007–2009

1. Droga do kryzysu

Od 1997 r. władzę w Wielkiej Brytanii sprawuje Nowa Partia Pra-c y. W latach 1994–2007 jej szefem był Tony Blair. W 2007 r. Blai r ustąpił z urzędu i przekazał władzę dotychczasowemu kanclerzowi skarbu, Gordonowi Brownowi. Pod rządami Blaira i Browna laburzy-ści przeszli ewolucję od lewicy do centrum. Ideową podstawą ich pro-gramu stała się tzw. trzecia droga, której istotą była synteza liberalizmu i demokratycznego socjalizmu2. Rząd Blaira nie przekreślił większości reform Margaret Th atcher, uważając, że miały one charakter moderni-zacyjny. Zaakceptował prywatyzację i zrezygnował z czwartego para-grafu programu partii, który zobowiązywał rządy laburzystowskie do nacjonalizacji przedsiębiorstw prywatnych. Politykę gospodarczą pań-stwa laburzyści skierowali na nowe tory: ich celem stała się stabilizacja,

1 Prof. dr hab., Katedra Historii Gospodarczej i Społecznej, Kolegium Ekono-miczno-Społeczne, Szkoła Główna Handlowa.

2 T. Blair, Trzecia droga. Nowa polityka na nowe stulecie, w: Spory wokół No-wej Trzeciej Drogi, wybór i oprac. T. Kowalik, Scholar, Warszawa 2001, s. 11–28.

tworzenie konkurencyjnych rynków, poprawa efektywności, promowa-nie nowoczesnych technologii i podnoszenie kwalifi kacji pracowników.

Laburzyści zaakceptowali przeprowadzoną przez Th atcher deregu-lację rynków fi nansowych i utrzymali w mocy reformę giełdy z 1986 r. (Big Bang), której celem była promocja inicjatywy i konkurencji. Jej częścią było m.in. zniesienie zróżnicowania pomiędzy bankami a to-warzystwami budowlanymi. Rząd Blaira poszedł o krok dalej. Usta-wa z 1998 r. uniezależniła Bank Anglii od rządu. Politykę monetarną przekazano w ręce nowo utworzonej instytucji – Komitetu ds. Polityki Pieniężnej, a kontrolę działalności banków komercyjnych przekazano Urzędowi ds. Usług Finansowych. Za cel polityki monetarnej przyjęto stabilizację cen i utrzymywanie infl acji w granicach 2,5–3% rocznie. Nowa polityka monetarna zakładała rezygnację z krótkoterminowych manipulacji stopami procentowymi w celu umocnienia jej wiarygod-ności w opinii rynków fi nansowych3.

W polityce budżetowej laburzyści odeszli od keynesowskiej wia-ry w manipulowanie popytem dla osiągnięcia wzrostu i redukcji bez-robocia. Obniżyli podatki od zysków korporacji i od dochodów ka-pitałowych. Utrzymywali udział budżetu w PKB w granicach 40%, a początkowo nawet zmniejszyli go do 38%, czyli poniżej poziomu z czasów Th atcher. Brown realizował „złota regułę” polityki budżeto-wej polegającą na tym, że w czasie cyklu koniunkturalnego rząd może zaciągać pożyczki wyłącznie na inwestycje, a nie na fi nansowanie bie-żących wydatków. Nie oznacza to jednak rezygnacji z defi cytu budże-towego w czasie recesji. Później trzeba było jednak osiągnąć nadwyżkę i w tym miejscu widoczne jest echo myślenia keynesowskiego4.

3 K. Watson, Th e fi nancial services sector since 1945, w: Th e Cambridge Econ omic History of Modern Britain, red. F. Floud, P. Johnson, t. 3, Cambridge University Press, Cambridge 2004, s. 177–178; W. Baka, Bankowość centralna. Funkcje – Me-tody – Organizacja, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 2001, s. 165–172.

4 A. Glyn, S. Wood, Polityka ekonomiczna Nowej Partii Pracy, w: Spory wo-kół…, op.cit., s. 80–81.

Piotr Jachowicz68

W polityce społecznej Nowej Partii Pracy znajdujemy elementy no-we zarówno w stosunku do tradycji Labour Party, jak i thatcheryzmu. Blair uwolnił się od kurateli związków zawodowych. Do historii prze-szły uzgodnienia pomiędzy rządem a liderami związkowymi w nie-ofi cjalnej atmosferze „przy piwie i kanapkach”. Zrezygnowano z me-chanicznego rozdziału świadczeń socjalnych. Kanclerz skarbu, Brown, twierdził, że zasiłki łagodzą nędzę, ale nie likwidują jej przyczyn. Za-miast biernie pobierać zasiłek, bezrobotni byli skłaniani do podnosze-nia kwalifi kacji lub podejmowania pracy u subwencjonowanego przez rząd pracodawcy. Świadczenia ograniczono do szczególnie poszkodo-wanych grup społecznych: samotnych rodziców wychowujących dzieci i osób trwale niezdolnych po pracy. Równocześnie podniesiono płacę minimalną i wprowadzono ulgi podatkowe dla mało zarabiających. Ce-chą charakterystyczną polityki laburzystów było także radykalne pod-niesienie wydatków budżetowych na ochronę zdrowia i szkolnictwo5.

Takie priorytety w polityce społeczno-gospodarczej oznaczały ra-dykalną zmianę wizerunku Partii Pracy. Akceptacja dużej części reform Th atcher oznaczała powrót do międzypartyjnego konsensusu w kwe-stiach gospodarczych. W latach 50. i 60. zarówno laburzyści, jak i kon-serwatyści akceptowali gospodarkę mieszaną, rozbudowany interwen-cjonizm i państwo opiekuńcze. Tym razem ujednolicenie stanowisk odbyło się na warunkach dyktowanych przez rewolucję konserwatyw-ną Th atcher. Nowa Partia Pracy przestała być klasową partią szuka-jącą oparcia wśród związkowców ze starych okręgów przemysłowych. Apelowała teraz do interesów i opinii szerokiego spektrum społeczne-go, w szczególności do klasy średniej, co odpowiadało zmianom spo-łecznym i ostatecznie wyniosło ją do władzy. Zjawisko to dobrze ilu-struje ludowy wierszyk: „If you are a millionaire you can vote for Tony Blair” (jeśli jesteś milionerem, możesz glosować na Tony’ego Blaira).

Pod rządami Blaira i Browna Wieka Brytania odniosła spektaku-larne sukcesy. Gospodarka przeżywała najdłuższy po wojnie, bo trwa-

5 Ibidem, s. 82–93.

Kryzys finansowy w Wielkiej Brytanii w latach 2007–2009 69

jący 15 lat okres prosperity. Spadało bezrobocie i wzrastał poziom życia. Infl ację trzymano w ryzach, czemu sprzyjał napływ tanich towarów z importu. W tych okolicznościach Bank Anglii mógł utrzymywać sto-py procentowe na niskim poziomie. W ten sposób laburzyści osiągnę-li pozornie sprzeczne cele: jednocześnie zredukowali podatki, powięk-szyli wydatki na cele społeczne i ustabilizowali budżet. Udało się to dzięki kilku sprzyjającym czynnikom: zdrowym podstawom gospodar-czym osiągniętym w wyniku reform konserwatystów, nowym podat-kom pośrednim m.in. na alkohol i paliwa oraz dobrej koniunkturze.

Obok sukcesów gospodarczych pojawiły się również zagrożenia. Niskie stopy procentowe i deregulacja systemu fi nansowego wywo-łały spekulacyjny wzrost cen nieruchomości. W latach 1995–2007 przeciętna cena domu wzrosła dwuipółkrotnie. Rosło zadłużenie go-spodarstw domowych. Banki, które często powstały z przekształceń towarzystw budowlanych, prowadziły ryzykowną strategię, udzielając długookresowych kredytów i zasilając się jednocześnie na międzyban-kowym rynku kredytów krótkoterminowych. Na wielką skalę inwesto-wały również w papiery wartościowe oparte na niepewnych kredytach hipotecznych. Bank Anglii nie przeciwdziałał spekulacji i nie podnosił stóp procentowych, ponieważ nie rosła infl acja mierzona wskaźnikiem wzrostu cen konsumpcyjnych6.

2. Pierwsza faza kryzysu: 2007 r.

Wiosną i latem 2007 r. pojawiły się pierwsze zwiastuny światowe-go kryzysu fi nansowego. W kłopoty popadły banki zaangażowane na rynku kredytów hipotecznych subprime dla klientów o niskiej wiary-

6 England expects the state to off er shelter, „Financial Times”, October 16, 2007, s. 9; C. Giles, King’s faded realm, „Financial Times”, February 16, 2009, s. 5; stro-na pośrednika na rynku nieruchomości Nationwide, House prices, http://www.na-tionwide.co.uk.hpi/historical/Oct-2009.pdf, data dostępu: 30 października 2009.

Piotr Jachowicz70

godności. W kwietniu zbankrutował amerykański bank New Cen-tury Financial, a w lipcu bliski bankructwa był Bear Sterns. Sierpień przyniósł problemy francuskiemu BNP Paribas. Pogarszała się sytu-acja banków brytyjskich. Aby zapobiec pogłębianiu się kryzysu, banki centralne USA, Kanady, Japonii i strefy euro obniżały stopy procen-towe i udzielały kredytów zagrożonym bankom. Bank Anglii przy-jął odmienną strategię. 12 września 2007 r. gubernator Banku Anglii, Mar vyn King, oświadczył, że banki brytyjskie są wystarczająco moc-ne, aby przetrzymać obecne trudności, a zasilenie środkami fi nanso-wymi rynku międzybankowego wywoła „pokusę nadużycia” i kolejny kryzys w przyszłości7.

Negatywnym bohaterem kryzysu fi nansowego w 2007 r. w Wiel-kiej Brytanii stał się bank Northern Rock. Powstał on w 1997 r. z prze-kształcenia towarzystwa budowlanego. Do lata 2007 r. odnosił spekta-kularne sukcesy. Dyrektor banku Adam Applegrath prowadził śmiałą politykę ekspansji na rynki kredytów hipotecznych i instrumentów pochodnych. Bank czerpał środki częściowo z depozytów, ale w więk-szości z kredytów uzyskanych na rynku międzybankowym oraz z emi-sji obligacji i sekuratyzacji aktywów zabezpieczonych nieruchomościa-mi. Wartość udzielonych kredytów wzrosła w 2007 r. o 55% i bank zagospodarował 19% rynku kredytów hipotecznych w Wielkiej Bry-tanii. Rosły również zyski: w 2005 r. wyniosły one 340, a w 2006 r. – 443 mln funtów8.

W sierpniu i wrześniu 2007 r. spadło zaufanie do Northern Rock na rynku międzybankowym. Oznaczało to ograniczenie dostępu do ta-niego refi nansowania i bank zaczął przynosić straty. W 2007 r. sięgnęły one 199 mln funtów. W prasie zaczęły pojawiać się wzmianki o kłopo-tach Northern Rock. 13 września, na skutek rosnących kłopotów z za-

7 C. Giles, G. Tett, Central bankers split over strategy, „Financial Times”, Sep-tember 13, 2007, s. 1.

8 A. Brummer, Th e Crunch. How Greed and Incompetence Sparked the Credit Crisis, Business Books, London 2008, s. 8–16.


ciąganiem kredytów na bieżącą działalność, dyrekcja banku zwróciła się do Banku Anglii z prośbą o pomoc fi nansową. Wbrew wcześniej-szym obiekcjom, King wyraził zgodę. Zamiast uspokoić klientów ban-ku, deklaracja ta wywołała panikę i run na kasy. 14 i 15 września pod oddziałami banku ustawiły się wielosetmetrowe kolejki. Tłum napierał na kasy i w wielu przypadkach trzeba było wzywać policję dla utrzy-mania porządku. Na skutek przeciążenia zablokowane zostały strony internetowe banku. W ciągu 2 dni klienci podjęli 2 mld funtów, czyli 10% depozytów klientów detalicznych. 14 września kurs akcji banku spadł o 32%. W tych dramatycznych okolicznościach kanclerz skar-bu, Alistair Darling, oraz przewodniczący Urzędu ds. Usług Finanso-wych, Callum McCarthy, wielokrotnie zapewniali, że wkłady depozy-tariuszy Northern Rock będą zagwarantowane w 100%. Potwierdzili również, że klienci, którzy w trakcie paniki wycofali pieniądze, mo-gą je ponownie wpłacić do 5 października, nie ponosząc konsekwen-cji z tytułu zerwania lokat. Działania te doprowadziły do wygaśnięcia paniki pod kasami. Nie oznaczało to zakończenia kłopotów banku9.

Pod koniec 2007 r. kryzys bankowy zaczął negatywnie oddzia-ływać na całość gospodarki brytyjskiej. FTSE 100, czyli indeks spó-łek giełdowych notowanych w Londynie, spadł z 6500 punktów latem 2007 r. do 5600 punktów w styczniu 2008 r. Odnotowano spadek po-pytu konsumenckiego oraz spowolnienie w usługach, przemyśle i w bu-downictwie10.

9 P. Masiukiewicz, Klasyczny run na kasy w banku hipotecznym Northern Rock, w: Międzynarodowe bankructwa i afery bankowe, red. P. Masiukiewicz, Of. Wyd. SGH, Warszawa 2009, s. 121–137; P.T. Larsen, Scramble to quit UK bank, „Finan-cial Times”, September 15–16, 2008, s. 1; P.T. Larsen, Ministers pledge to safeguard UK savings, „Financial Times”, September 18, 2007, s. 1; UK shaker up bank system, „Financial Times”, November 6, 2008, s. 1; strona HM Treasury, Statement by the Chancellor of the Exchequer on fi nancial markets, http://WWW.hm-treasury.gov.uk/Press95.07.html, data dostępu: 2 listopada 2009.

10 S. Daneshkhu, Market turmoil puts squeeze on UK output, „Financial Times”, November 6, 2007, s. 6; P.T. Larsen, J. Hughes, B. White, Warning for UK mort-gage lenders, „Financial Times”, December 5, 2007, s. 1; Investors savage bank stocks,

Piotr Jachowicz72

3. Druga faza kryzysu: 2008 r.

17 lutego 2008 r. rząd ogłosił, że próby ratowania Northern Rock przez prywatne instytucje fi nansowe nie powiodły się i w związku z tym zamierza go przejąć na własność państwa. Była to pierwsza od 30 lat nacjonalizacja w Zjednoczonym Królestwie. Kosztowała budżet około 55 mld funtów. Po sanacji bank miał być sprzedany właścicielo-wi prywatnemu. Po nacjonalizacji Northern Rock kontynuował dzia-łalność, ale nadal przynosił ogromne straty11.

Na początku października doszło do katastrofy kolejnych banków. Były to Halifax Bank of Scotland (HBOS) i Royal Bank of Scotland (RBS). Na wiadomość o ich rekordowych stratach doszło do panicz-nej wyprzedaży akcji. Od 6 do 8 października ich kurs spadł o poło-wę. W rezultacie doszło do generalnego załamania na londyńskiej gieł-dzie. 6 października indeks FTSE 100 odnotował spadek o 7,85%, co było rekordem wszechczasów. Katastrofalny był cały tydzień pomię-dzy 6 a 12 października, kiedy FTSE 100 spadł o 21%. Łącznie od la-ta 2007 r. FTSE 100 spadł z ponad 6500 punktów do 4500 punktów, czyli o 30%12.

Jesienią 2008 r. nadeszła kolejna fala kryzysu. 15 września zban-krutował amerykański bank Lehman Brothers. Bankructwo to wy-wołało wstrząs psychologiczny porównywalny z „czarnym wtorkiem”

„Financial Times”, November 3–4, 2007, s. 1; J. Chung, R. Orr, A. Wood, Panic sparks global plunge, „Financial Times”, January 4, 2008, s. 1.

11 J. Croft, London to nationalise troubled mortgage lender, „Financial Times”, February 18, 2008, s. 1; J. Piccard, PM defends ‘right decision at right time’, „Finan-cial Times”, February 19, 2008, s. 2.

12 P.T. Larsen, RBS to consider rights issue to strengthen capital reserves, „Finan-cial Times”, April 18, 2008, s. 1; P.T. Larsen, J. Croft, RBS is poised to reveal L4bn loss, „Financial Times”, April 19–20, 2008, s. 1; P.T. Larsen, C. Giles, RBS set for big rise in reserve targets, „Financial Times”, April 21, 2008, s. 1; J. Croft, P.T. Lar-sen, Chief at UK lender quits after cash call, „Financial Times”, June 2, 2008, s. 1.


na giełdzie nowojorskiej z 29 października 1929 r., kiedy zaczął się Wielki Kryzys. Poważne problemy miały również banki w Wielkiej Brytanii, które podobnie jak amerykańskie zaangażowane były w ryzy-kowne operacje na rynku kredytów hipotecznych i instrumentów po-chodnych. We wrześniu w kłopoty popadł bank Bradford&Bingley. Po ogłoszeniu informacji o stratach załamał się kurs jego akcji. Spadły one z rekordowego poziomu 435 pensów w 8 sierpnia 2007 r. do 20 pen-sów 29 września 2008 r. Mimo kryzysu Bradford&Bingley został ura-towany. 29 września rząd ogłosił, że zostanie on podzielony i częściowo znacjonalizowany. Rząd wykupił wierzytelności hipoteczne, a część de-pozytową sprzedano hiszpańskiemu bankowi Santander. Depozytariu-sze otrzymali gwarancje depozytów i bank kontynuował działalność13.

Bankructwa banków wywołały niepokój na rynkach fi nansowych na całym świecie. Depozytariusze coraz bardziej obawiali się o bezpie-czeństwo swoich lokat. 30 września 2008 r. rząd Irlandii wprowadził nielimitowane gwarancje depozytów bankowych. Decyzja ta nie by-ła konsultowana z partnerami europejskimi. Rząd niemiecki poszedł tą samą drogą 5 października. Strona brytyjska nie kryła oburzenia, uważając, że jest to przejaw nieuczciwej konkurencji i realne niebez-pieczeństwo odpływu depozytów z banków brytyjskich. W zaistniałej sytuacji rząd Browna 7 października podniósł kwotę gwarantowanych oszczędności w bankach do 50 tys. funtów14.

8 października 2008 r. rząd brytyjski ogłosił pakiet ratunkowy dla banków. Celem było przywrócenie stabilizacji i odbudowa zaufania do systemu bankowego. W szczególności chodziło o przywrócenie dzia-łalność kredytowej, ochronę banków przed bankructwem, a depozyta-riuszy przed utratą wkładów. Na pakiet miały składać się następujące

13 J. Croft, K. Burgess, Bradford & Bingley set to fall into public ownership, „Fi-nancial Times”, September 29, 2008, s. 1; J. Croft, B&B deal holds banks to acco-unt, „Financial Times”, September 30, 2008, s. 8.

14 J.M. Brown, N. Tait, G. Parker, P.T. Larsen, Irish bank guarantee raises issue of state aid, „Financial Times”, October 1, 2008, s. 1; B. Benoit, J. Wilson, Germany guarantees savings to avert panic, „Financial Times”, October 6, 2008, s. 1.

Piotr Jachowicz74

działania: 1) dokapitalizowanie i przejęcie przez rząd udziałów w ban-kach zagrożonych upadłością, 2) krótkoterminowe kredyty gotówkowe Banku Anglii dla banków oraz 3) gwarancje rządowe kredytów udzie-lanych przez banki. Tego samego dnia, czyli 8 października, Bank An-glii, w ramach skoordynowanego z innymi bankami centralnymi dzia-łania, obniżył podstawową stopę procentową z 5% do 4,5%15.

W następnych dniach podjęto pierwsze działania z wykorzystaniem pakietu ratunkowego. 12 października zapadła decyzja o dwuetapowej akcji na rzecz zagrożonego upadkiem HBOS. Pierwszy etap polegał na tym, że zachęcany przez rząd bank Lloyds TSB przejął HBOS za 12 mld funtów. W odróżnieniu od HBOS Lloyds przynosił zyski, ale nie był w stanie samodzielnie udźwignąć strat HBOS. W tym momen-cie nastąpiła druga faza planu ratunkowego. Połączone banki Lloyds i HBOS wyemitowały nowe akcje, o wartości 17 mld funtów, które w całości wykupił rząd. W ten sposób Lloyds stał się w 44% własno-ścią państwa. Następnie przyszła kolej na Royal Bank of Scotland. 28 listopada wyemitował on akcje wartości 20 mld funtów. Te akcje rów-nież przejął rząd, stając się większościowym udziałowcem z pakietem 60% akcji. W sumie wydano 37 mld funtów z kieszeni podatnika. Dofi nansowane banki zobowiązały się, że będą udzielać kredytów na poziomie z 2007 r. Istotnie kontynuowały działalność, chociaż gene-rowały wysokie straty. Tak więc akcja ratunkowa nie zakończyła kry-zysu, ale jak można przypuszczać, uchroniła brytyjski system banko-wy przez całkowitym załamaniem16.

15 G. Parker, C. Giles, T. Barber, UK mounts Ł35bn bank rescue, „Financial Ti m e s”, October 8, 2008, s. 1; K. Guha, G. Wiesmann, C. Hughes, A. van Duyn, Central banks cut rates, „Financial Times”, October 9, 2008, s. 1; A. Barker, What the government has done so far, „Financial Times”, January 17–18, 2009, s. 2.

16 P.T. Larsen, J. Croft, C. Giles, UK poised to pump Ł37bn into four banks in recapitalization, „Financial Times”, October 13, 2008, s. 1; P.T. Larsen, G. Parker, J. Croft, UK faces Ł2bn paper loss after rescue terms spook investors, „Financial Times”, October 14, 2008, s. 1.


W drugiej połowie 2008 r. kryzys fi nansowy rozszerzył się na inne sfery działalności gospodarczej. Produkcja samochodów spadła o po-łowę. Hutniczy koncern Corvus (d. British Steel), będący własnością indyjskiej spółki Tata Steel, ograniczył produkcję i zatrudnienie. Za-łamanie obrotów i zysków przeżył gigant odzieżowy Marks&Spencer. W usługach najcięższa sytuacja panowała w fi nansach, hotelarstwie i turystyce. Pogłębił się kryzys na rynku nieruchomości, a więc również w budownictwie. W 2008 r. przeciętna cena domu w Zjednoczonym Królestwie spadła o 15%. Zbankrutowały znane fi rmy: sieci domów towarowych Woolworths i MFI, a także działająca nieprzerwanie od 250 lat fi rma ceramiczna Waterford Wedgwood. Na przełomie lat 2008 i 2009 bezrobocie sięgnęło 1,9 mln osób (6%) i pojawiły się prote-sty przeciwko zatrudnianiu obcokrajowców. Anegdotycznym objawem kryzysu były kłopoty brytyjskich miliarderów. W latach 2008–2009 ich liczba spadła z 75 do 43, a łączny majątek z 413 do 259 mld fun-tów. Najbogatszy Brytyjczyk, magnat stalowy Lakshimi Mittal stracił 17 z 28 mld, a drugi na liście – Roman Abramowicz (właściciel klubu Chelsea) – 4,5 z 11,5 mld funtów17.

4. Trzecia faza kryzysu: 2009 r.

Z początkiem 2009 r. fatalne wiadomości o stratach banków ame-rykańskich wywołały kolejną falę paniki na rynku brytyjskim. W dru-gim tygodniu stycznia akcje banku Barclays spadły o prawie 50%, choć jego kierownictwo w liście otwartym poinformowało akcjonariuszy o tym, że bank przynosi zyski. Mimo kłopotów Barclays nie starał się

17 UK retail and house building woes weaken pound as gloom spreads, „Financial Times”, June 3, 2008, s. 1; C. Giles, M. Mackenzie, J. Aglionby, A. Beattie, Mar-kets routed in global sell-off , „Financial Times”, October 7, 2008, s. 1; J. Waglesham, Strikes spured use of foreign staff in Britain, „Financial Times”, February 7–8, 2009, s. 1; strona Nationwide, House prices, http://www.nationwide.co.uk.hpi/historical/Oct-2009.pdf, data dostępu: 30 października 2009.

Piotr Jachowicz76

o pomoc rządową, ponieważ otrzymał fundusze od inwestorów z Bli-skiego Wschodu. Po ogłoszeniu katastrofalnych wyników fi nansowych z 2008 r. kurs akcji RBS spadł 19 stycznia o 67%, a w dzień później o dalsze 11%. Akcje Lloydsa potaniały odpowiednio o 34% i 31%. Za-łamanie banków pociągnęło w dół całą giełdę. Na początku marca in-deks FTSE 100 sięgnął dna, osiągając poziom 3830 punktów, co ozna-czało ponad 40% spadek w porównaniu z latem 2007 r.18

W styczniu 2009 r. rząd ogłosił kolejny pakiet stymulacyjny dla gospodarki. Obiecał w nim 2,5 tys. funtów każdemu pracodawcy, któ-ry zatrudni i wyszkoli bezrobotnego od co najmniej 6 miesięcy. Za-oferował również pomoc dla osób podnoszących kwalifi kacje i tych, które chciały założyć własną fi rmę. Ponadto rząd zaproponował gwa-rancje kredytów bankowych dla małych przedsiębiorstw. Bankom za-oferował państwowe ubezpieczenia strat wynikających z inwestycji w „toksyczne aktywa”. W zamian banki miały zaktywizować akcję kre-dytową. Na koniec ogłosił plan gwarancji kredytów dla producentów samochodów przyjaznych dla środowiska. W kwietniu uzupełniły go premie w wysokości od 2,5 do 5 tys. funtów dla osób, które oddadzą na złom co najmniej 10-letni samochód i kupią nowy z napędem elek-trycznym lub hybrydowym19.

Na przełomie lat 2008 i 2009 Bank Anglii zerwał z wcześniej-szą polityką powściągliwości i agresywnie obniżał stopy procento-we. W styczniu 2009 r. podstawową stopę procentową zredukował do

18 F. Guerrera, G. Farrell, J. Croft, Big losses intensify turmoil for banks, „Financia l Times”, January 17–18, 2009, s. 1; P.J. Davies, Bleak day for world markets, „Financia l Times”, March 3, 2009, s. 1.

19 A. Baker, A. Taylor, Brown backs public spending as best tool to end crisis, „Financia l Times”, January 13, 2009, s. 2; G. Parker, C. Giles, P.T. Larsen, UK plans action to jump-start economy, „Financial Times”, January 17–18, 2009, s. 2; P.T. Lar-sen, J. Pickard, J. Croft, Fresh UK bail-out package for banks, „Financial Times”, Ja-nuary 19, 2009, s. 1; J. Willman, UK motor industry gets Ł2bn of support, „Financial Times”, January 28, 2009, s. 1; J. Reed, J. Eaglesham, Confusion gets UK car scrap-page scheme off to a stuttering start, „Financial Times”, May 19, 2009, s. 1.


1,5%, co było rekordowo niskim poziomem w całej, liczącej ponad 300 lat historii banku. W lutym obniżył ją do 1%, a w marcu do 0,5%. Jed-nocześnie bank kupował prywatne papiery wartościowe. Działania te spowodowały co prawda spadek kursu funta, ale z drugiej strony przy-niosły nadzieję na poprawę koniunktury20.

Dnia 22 kwietnia 2009 r. kanclerz skarbu, Alistair Darling, przed-stawił w parlamencie założenia budżetu na następny rok. W Izbie Gmin nie wolno spożywać napojów alkoholowych, a jedynym wyjąt-kiem jest właśnie posiedzenie, podczas którego następuje prezentacja budżetu. Z tego przywileju chętnie korzystali kolejni kanclerze skar-bu, jednakże Darling zadowolił się czystą wodą. Jak komentowano w prasie, liczby, które przedstawił, były wystarczająco oszałamiające. W budżecie przewidziano skokowy wzrost wydatków na pakiety po-mocowe i stymulacyjne dla gospodarki. W rezultacie defi cyt budżeto-wy miał sięgnąć 12%, co oznaczało wzrost długu publicznego do 80% PKB. Jednocześnie Darling zaproponował wzrost podatków, m.in. ak-cyzy na papierosy i alkohol, a także podniesienie najwyższej stawki po-datku dochodowego do 50%. Było to równoznaczne z rezygnacją z do-tychczasowej polityki wobec najlepiej zarabiających. Kanclerz skarbu zapewnił posłów, że nowy budżet umożliwi wyjście gospodarki bry-tyjskiej z kryzysu już w pierwszym kwartale 2010 r. Według szacun-ków skarbu PKB w 2009 r. miał skurczyć się o 3,5%, aby w następnym roku wzrosnąć o 1,25% przy niskiej, nieprzekraczającej 2% infl acji. Propozycje Darlinga wywołały zaniepokojenie rynków fi nansowych. Obawiano się spadku cen obligacji rządowych i załamania kursu fun-ta. W komentarzach prasowych można było przeczytać, że wzrost po-datków od używek to „wyrok śmierci” na angielskie puby, a podniesie-

20 C. Giles, UK central bank cuts its main interest rate 0,5% to record low, „Financial Times”, January 9, 2009, s. 1; C. Giles, UK move to boost cash supply, „Financial Times”, January 20, 2009, s. 4; C. Giles, Britain boosts money supply to revive demand, „Financial Times”, February 12, 2009, s. 1; R. Atkins, C. Giles, Eu-ropean rates hit new lows, „Financial Times”, March 6, 2009, s. 1; C. Giles, UK mo-ve to boost cash supply, „Financial Times”, January 20, 2009, s. 4.

Piotr Jachowicz78

nie podatku dochodowego oznacza powrót do lewactwa niegdysiejszej Partii Pracy. W krytykach tych było sporo przesady. Darling nie mógł oczywiście zadowolić wszystkich, a sytuacja gospodarcza była tak trud-na, że musiał podejmować ryzykowne i sprzeczne z praktyką ostatnich lat decyzje21.

Dnia 4 listopada 2009 r. rząd przedstawił nowy pakiet ratunkowy dla Lloydsa i RBS. Lloyds powiększył kapitał o 21 mld funtów. Rząd zakupił jedynie cześć akcji wartości 5,8 mld i nadal pozostał mniejszo-ściowym udziałowcem banku. Inaczej wyglądała sytuacja RBS. Wy-emitował on nowe akcje o wartości 25,5 mld, które w całości zostały zakupione przez rząd. Udział państwa we własności banku wzrósł do 84%, a łączna pomoc dla RBS w 2009 r. zamknęła się w astronomicz-nej kwocie 45,5 mld funtów. Była to największa pomoc publiczna dla pojedynczego banku w historii. Łączna wartość listopadowego pakie-tu ratunkowego dla Lloydsa i RBS zamknęła się w kwocie 31,3 mld funtów22.

Przez cały 2009 r. gospodarka brytyjska pogrążona była w recesji. Kłopoty odczuwały przemysł, usługi i handel. W pierwszym kwartale bezrobocie przekroczyło 2 mln, co było niechlubnym rekordem w cza-sach rządów Nowej Partii Pracy. W trzecim kwartale bez pracy było 2,5 mln osób (8%), czyli najwięcej od czasów kryzysu z początków lat 90. Bezrobocie nie było rozłożone równomiernie. Najgorzej sytu-acja kształtowała się w przemysłowych ośrodkach w środkowej Anglii,

21 D. Pimlott, UK unveils borrowing spree and higher tax on the rich, „Financial Times”, April 23, 2009, s. 1; Budget defi cits to stay high says IMF, „Financial Times”, April 27, 2009, s. 1; C. Giles, D. Shellock, Warning to Britain over high debt level, „Financial Times”, May 22, 2009, s. 1; strona HM Treasury, Budget 2009, http://www.budget.treasury.gov.uk/index.htm, data dostępu: 6 listopada 2009.

22 J. Croft, P.T. Larsen, UK battle to avoid full RBS ownership, „Financial Time s”, January 20, 2009, s. 1; P.T. Larsen, BNP, ING and Barclays give banks a bounc e, „Financial Times”, January 27, 2009, s. 1; P.T. Larsen, M. Urry, UK to inject Ł25,5bn into RBS, „Financial Times”, February 7, 2009, s. 1; P.T. Larsen, J. Croft, Lloyds hit by Ł10bn loss at HBOS, „Financial Times”, February 14–15, 2009, s. 1.


a także w Walii Południowej oraz w Irlandii Północnej. Bezrobocie przekraczało tam 10%, a atmosfera przypominała czasy kryzysu z po-czątków lat 80. za rządów pani Th atcher. PKB mierzony kwartał do kwartału spadał przez cały rok. Dług publiczny osiągnął 1,4 bln fun-tów, czyli 80% PKB. W tym ponurym obrazie zaczęły się jednak po-jawiać jaśniejsze momenty. Produkcja przemysłowa kurczyła się coraz wolniej. III kwartał 2009 r. przyniósł pierwszy od 2 lat wzrost ceny do-mów. Licząc od marca 2009 r., wzrosły one o 2%, ale były nadal niższe o 13% niż w październiku 2007 r. Zróżnicowaniu uległa sytuacja ban-ków: część z nich zaczęła przynosić zyski, chociaż Lloyds i RBS nadal notowały straty23. W tej sytuacji rząd zastanawiał się nad zmianą prio-rytetów polityki gospodarczej. Konieczna była redukcja pakietów sty-mulacyjnych w trosce o wielkość długu publicznego. 15 września, na kongresie związków zawodowych w Liverpoolu Brown, po raz pierw-szy od wybuchu kryzysu, stwierdził, że konieczne będą cięcia wydat-ków publicznych. Nie obejmą one jednak szkolnictwa i służby zdrowia. Zapowiedział jednocześnie podniesienie podatków od najwyższych do-chodów oraz sprzedaż części majątku publicznego24.

23 D. Pimlott, A. Taylor, UK output faces biggest fall in 30 years, „Financial Times”, March 2, 2009, s. 2; B. Gordon, UK unemployment to breach 2m mark, „Financial Times”, March 18, 2009, s. 3; N. Cohen, UK is emerging from recession, say economists, „Financial Times”, September 9, 2009, s. 6; D. Pimlott, C. Giles, Sterling tumbles as UK fi gures show recession hits lows of 1979–81 slump, „Financial Times”, October 25–25, 2009, s. 1; S. O’Connor, K. Guha, A. Rappeport, US econ-omy starts to grow, „Financial Times”, October 30, 2009, s. 1; P. Jenkins, S. Off , Barclays and HBSC reveal two tiers of UK banking, „Financial Times”, November 11, 2009, s. 1; strona Nationwide, House prices, http://www.nationwide.co.uk.hpi/historical/Oct-2009.pdf, data dostępu: 30 października 2009.

24 J. Pickard, Brown admits spending cuts on the way, „Financial Times”, Sep-tember 16, 2009, s. 4.

Piotr Jachowicz80

5. Podsumowanie kryzysu i perspektywy na przyszłość

Niniejszy tekst pisany jest na początku stycznia 2010 r., co oznacza, że jest jeszcze za wcześnie na pełne podsumowanie kryzysu, ocenę sku-teczności polityki rządu i Banku Anglii oraz określenie szerszych poli-tycznych i gospodarczych konsekwencji opisanych wydarzeń. Wstęp-ne podsumowanie i ocenę można jednak zaryzykować.

Recesja przyszła po 16 latach bardzo dobrej koniunktury i była wy-jątkowo głęboka. Licząc od szczytu koniunktury w I kwartale 2008 r., PKB spadł o 5,9%, a w samym 2009 r. prawdopodobnie o 4,3%. Rece-sja trwa od II kwartału 2008 r. do IV w 2009 r., czyli sześć kolejnych kwartałów. W poprzednich kryzysach z lat 1980–1981 i 1990–1991 dno kryzysu przypadało na piąty–szósty kwartał i teraz może być po-dobnie. Bezrobocie w III kwartale 2009 r. kształtowało się na pozio-mie 7%, czyli mniej niż w 1981 r. (11%) i 1991 r. (10%). Warto jednak zauważyć, że w żadnym z wcześniejszych kryzysów bezrobocie nie za-częło maleć od dna kryzysu mierzonego największym spadkiem PKB25.

Porównanie z innymi krajami rozwiniętymi nie daje jednoznaczne-go obrazu. Według wstępnych danych Japonia i Niemcy odnotowały głębszy spadek PKB niż Wielka Brytania, odpowiednio o 8,4% i 6,7%. W USA i Francji PKB skurczył się w mniejszym stopniu, bo jedynie o 3,5%. Wszystkie te kraje wcześniej powróciły na ścieżkę wzrostu: Francja, Japonia i Niemcy od II kwartału 2009 r., a USA – od III26. Widać więc, że kryzys w Wielkiej Brytanii jest stosunkowo głęboki i trwa najdłużej. Można to wytłumaczyć wspólnym oddziaływaniem kilku czynników: w Wielkiej Brytanii doszło do przegrzania na rynku

25 Strona Offi ce for National Accounts, Economy, http://www.statistics.gov.uk/cci/nugget.asp?id=192, data dostępu: 2 listopada 2009.

26 R. Atkins, European recession ends with a whimper, „Financial Times”, No-vember 14–15, 2009, s. 1.


nieruchomości i wysokiego zadłużenia gospodarstw domowych, bar-dzo rozbudowany sektor fi nansowy odpowiada za 10% PKB, a banki prowadziły ryzykowną politykę kredytową.

Perspektywy na przyszłość rysują się niejasno. Prawdopodobnie PKB zacznie wzrastać, począwszy od I kwartału 2010 r., ale uważa się, że wzrost będzie powolny27. Zagrożeniem dla koniunktury będzie dług publiczny sięgający 90% PKB i konieczność jego redukcji, a więc cięcia budżetowe. Równie trudne do przewidzenia są polityczne kon-sekwencje kryzysu w obliczu zbliżających się wyborów do Izby Gmin. Brown jest głęboko niepopularny w społeczeństwie i traci poparcie we własnej partii. Złośliwi określają go terminem subprime minister, co jest grą słów nawiązującą do ryzykownych kredytów subprime, które stały się źródłem kryzysu fi nansowego. W sondażach konserwatyści utrzy-mują kilkunastoprocentową przewagę nad Partią Pracy, chociaż ich przywódca, David Cameron, nie jest uważany za polityka większego formatu. Jedyną szansą na utrzymanie władzy i czwarte, kolejne zwy-cięstwo laburzystów w wyborach parlamentarnych jest szybka popra-wa sytuacji gospodarczej, a to jest raczej mało prawdopodobne. Warto również odnotować ewolucję ideową Partii Pracy, tym razem od cen-trum w kierunku tradycyjnej lewicy. W wywiadzie udzielonym „Guar-dianowi” 17 marca 2009 r. Brown stwierdził, że doktryna leseferyzmu przeżyła się i trzeba odejść od konsensusu waszyngtońskiego. Tymcza-sem konserwatyści zamierzają iść do wyborów pod hasłami oszczęd-ności i liberalizmu. W ten sposób obie główne partie wracają na swoje tradycyjne miejsca: laburzyści na lewym, a konserwatyści na prawym skrzydle sceny politycznej28.

27 C. Giles, British economy faces ‘slow recovery’, „Financial Times”, September 16, 2009, s. 4.

28 J. Pickard, Brown battered by claims furore, „Financial Times”, May 11, 2009, s. 4; J. Eaglesham, G. Parker, J. Pickard, Brown defi es calls to quit amid elections disa-ster and resignations, „Financial Times”, June 6–7, 2009, s. 1; G. Parker, UK’s Con-servatives poised for big gains at poolls, „Financial Times”, June 8, 2009, s. 1.

Piotr Jachowicz82

Longin Pastusiak1

ADMINISTRACJA PREZYDENTA BARACKA OBAMY WOBEC KRYZYSU

GOSPODARCZEGO W USA

1. Pozycja USA na arenie międzynarodowej

Światowy i amerykański kryzys fi nansowo-gospodarczy przypadł na okres słabnących pozycji Stanów Zjednoczonych w międzynaro-dowym układzie sił politycznych i gospodarczych. Oto kilka uwag na ten temat.

Stany Zjednoczone są krajem o współczynnikach imperialnych, ale nie są imperium w klasycznym, historycznym tego słowa znacze-niu. Mają wpływy polityczne, umacniają je, ale nie podbijają innych państw, by zawładnąć nimi. Stany Zjednoczone są gotowe do sprawo-wania przywództwa we współczesnym świecie, ale nie wszystkie pań-stwa gotowe są dać na to przyzwolenie. Siła USA wynika także ze sła-bości innych państw. Niektórzy Europejczycy podejrzliwie patrzą na

1 Prof. dr hab., dyrektor Instytutu Spraw Społecznych i Stosunków Międzyna-rodowych, Akademia Finansów w Warszawie.

potęgę Stanów Zjednoczonych, ale to właśnie Stany Zjednoczone ura-towały Europę w dwóch wojnach światowych oraz w zimnej wojnie.

Większość Amerykanów jest przekonana, że ich kraj jest źródłem dobra dla świata, że świat nie rozumie intencji USA, a problemy wie-lu krajów polegają na tym, że nie chcą skopiować modelu amerykań-skiego.

Pojawia się często pytanie: jak długo utrzyma się jednobiegunowa dominacja Stanów Zjednoczonych? Odpowiedzi padają różne, często przeciwstawne. Jedni twierdzą, że hegemonia amerykańska utrzyma się jeszcze długo w przyszłości, ponieważ opiera się nie tylko na sile militarnej, ale także na przewadze gospodarczej, technologicznej, na obecności kultury amerykańskiej na świecie. Christopher Coker, wy-kładowca London School of Economics, twierdzi, że kraj, do którego należy 80% wszystkich badań na świecie nad doskonaleniem techniki wojskowej, jest w stanie długo utrzymać swą dominującą pozycję. Stra-tedzy amerykańscy uważają, że w ciągu najbliższego ćwierćwiecza nie pojawi się na świecie kraj, który będzie w stanie zagrozić Stanom Zjed-noczonym. Doradca prezydenta George’a Busha, Charles Krauthamer, już w 1990 r. wyraził pogląd, że hegemonia amerykańska w jednobie-gunowym świecie utrzyma się około 30 lat. W wywiadzie dla „Wprost” w końcu 2005 r. powiedział, iż oznaczałoby to, „że jesteśmy w połowie epoki hegemonii USA. Teraz sądzę, że okres zdecydowanej dominacji Stanów Zjednoczonych może potrwać nieco dłużej, ale nie znacznie dłużej. Nasz kraj wprawdzie wygra wojnę z radykalnym islamem, ale może to być walka tak wyczerpująca dla Ameryki, że przygotuje grunt pod zmianę światowej równowagi politycznej i pozwoli Chinom zaist-nieć jako równemu nam supermocarstwu”2.

Stany Zjednoczone mają również swoje słabości, swoje tzw. miękkie podbrzusza. Na zewnątrz, czyli na arenie międzynarodowej, mają wielu

2 Dwadzieścia lat imperium, rozmowa z Charlesem Krauthammerem, doradcą prezydenta USA ds. etyki, „Wprost”, 25 grudnia 2005.

Longin Pastusiak84

przeciwników. Większość populacji światowej to ludzie znacznie bied-niejsi lub wręcz żyjący w nędzy i niedarzący sympatią bogatych naro-dów; wielu z nich chciałoby żyć jak Amerykanie albo żyć w Ameryce. Antyamerykanizm jest silny w wielu rejonach świata również z przy-czyn politycznych. Amerykanom zarzuca się chęć do dominacji, aro-gancję i pychę polityczną.

Zmniejsza się konkurencyjność niektórych towarów amerykań-skich z uwagi na wysokie koszty siły roboczej w Stanach Zjednoczo-nych. Chroniczny defi cyt bilansu handlowego, wysoki defi cyt budżeto-wy osłabiają pozycję dolara w międzynarodowym systemie walutowym. Gospodarka amerykańska wytwarza dziś mniej niż w przeszłości, nato-miast większą rolę w dochodzie narodowym odgrywają usługi, w tym usługi technologicznie wysoce zaawansowane.

Nie ma pewności, na ile i jak długo społeczeństwo amerykańskie będzie popierało politykę rządu globalnego zaangażowania w sprawy międzynarodowe. W niektórych kręgach USA widoczne są tendencje neoizolacjonistyczne postulujące politykę ostrożniejszego, bardziej se-lektywnego angażowania się Stanów Zjednoczonych w konfl ikty za granicą. Społeczeństwo amerykańskie jest w gruncie rzeczy zoriento-wane do wewnątrz, zainteresowane sprawami lokalnymi, wewnętrzny-mi, a nie światowymi. Nawet jedna czwarta członków Kongresu nie wyrobiła sobie paszportu.

Międzynarodową pozycję Stanów Zjednoczonych osłabia prefero-wanie rozwiązań siłowych nad dyplomatycznymi w wielu konfl iktach i napięciach międzynarodowych, niedocenianie roli ONZ i prawa mię-dzynarodowego, odmowa przystąpienia do Międzynarodowego Try-bunału Karnego i odmowa przekazania żołnierzy amerykańskich po-dejrzanych o przestępstwa wojenne międzynarodowym trybunałom. Stany Zjednoczone są jedynym obok Somalii krajem, który nie ratyfi -kował Konwencji o prawach dziecka (1989). „Faktem jest, pisał Tony Judt, profesor New York University, że USA w swojej polityce zagra-nicznej często zachowują się w sposób arogancki – uważają, że wolno

Administracja prezydenta Baracka Obamy wobec kryzysu gospodarczego w USA 85

im ingerować, gdzie tylko im się spodoba i postępować tak, jak uznają za stosowne, nie przejmując się zbytnio konsekwencjami własnych po-czynań dla reszty świata”3.

Mit Ameryki jest zakorzeniony w świecie, ale faktem jest również, że w ostatnich latach nastąpiło pogorszenie wizerunku Stanów Zjed-noczonych na świecie i wzrost nastrojów antyamerykańskich. Według sondażu przeprowadzonego w 2005 r. w 15 krajach przez amerykań-ski ośrodek Pew Center, antyamerykanizm w większości z nich jest dość silnie zakorzeniony4. Podobny sondaż Pew Center przeprowadził w 2002 r. W ogromnej większości krajów w latach 2002–2005 nastą-pił spadek pozytywnych ocen Stanów Zjednoczonych, m.in. w Turcji z 30% do 23% ankietowanych, w Indonezji z 61% do 38%, w Niem-czech z 61% do 41%, we Francji z 63% do 43%. Wzrost ocen pozytyw-nych Stanów Zjednoczonych nastąpił jedynie w Pakistanie – z 10% do 23% oraz w Indiach – z 54% do 71%.

Stany Zjednoczone są niekwestionowanym światowym mocar-stwem gospodarczym. Tę pozycję zdobyły już na początku ubiegłego wieku, ale w miarę upływu czasu systematycznie ją umacniały. Wiele czynników złożyło się na ten sukces, zarówno obiektywnych, jak i su-biektywnych. Do czynników obiektywnych należy zaliczyć m.in.: roz-miar kraju, bogactwo zasobów naturalnych, zróżnicowane warunki klimatyczne, duży jednolity rynek o wielkiej sile nabywczej.

Rząd amerykański umiejętnie wykorzystywał swoje wpływy poli-tyczne, instrumenty dyplomatyczne, siłę militarną i wojny do umocnie-nia pozycji gospodarczej na świecie i na rynkach międzynarodowych. Od XVIII w. Waszyngton skutecznie realizował hasło: „handel idzie za fl agą”. Również obiektywne procesy, jakie mają miejsce we współ-czesnej gospodarce amerykańskiej, np. globalizacja, przede wszystkim służą najbogatszym państwom, w tym Stanom Zjednoczonym.

3 T. Judt, Czy Ameryka da się lubić?, „Gazeta Wyborcza”, 17–18 listopada 2001.4 „International Herald Tribune”, June 24, 2005.

Longin Pastusiak86

Dolar od blisko 100 lat odgrywa rolę waluty światowej, a od za-kończenia II wojny światowej jest najważniejszą walutą rezerwową dla państw świata. Dopiero ostatnio rola dolara nieco osłabła, np. w stosunku do euro, w związku z defi cytem budżetowym i handlo-wym. Póki jednak Stany Zjednoczone decydują o emisji swojej wa-luty, dolar pozostanie dominującą walutą. W 2006 r. w obiegu było 729 440 444 765 dol.

Stany Zjednoczone udzielają największej pomocy pod względem wartości absolutnej innym krajom. W budżecie na 2005 r. na pomoc gospodarczą dla zagranicy przeznaczonych było 27,5 mld dol. Znacznie mniejszej pomocy udzielają: Japonia – 13 mld dol., następnie Wielka Brytania – 10,8 mld dol., Francja – 10,1 mld dol. i Niemcy – 9,9 mld dol. Jednak w stosunku do dochodu narodowego Stany Zjednoczo-ne wydawały na ten cel o wiele mniej od dwudziestu innych krajów – 0,22%. Przykładowo wskaźnik ten dla Norwegii wynosił 0,93%, dla Szwecji 0,92%, dla Luksemburga 0,87%, dla Holandii 0,82%, dla Bel-gii 0,53%, dla Austrii 0,52%.

Same jednak obiektywne atuty nie wyjaśniają przyczyn sukcesu go-spodarczego Stanów Zjednoczonych. Jest wiele krajów na świecie, któ-re również posiadają obiektywne warunki rozwoju, ale nie osiągnęły takich sukcesów gospodarczych jak USA. Dopiero połączenie czynni-ków obiektywnych z subiektywnymi wyjaśnia źródło osiągnięć gospo-darczych Stanów Zjednoczonych.

Polityka imigracyjna podporządkowana była celom gospodarczym. Kiedy trzeba było zasiedlać nowe obszary na Środkowym Zachodzie i Zachodzie, Amerykanie otwierali swoje granice dla imigrantów. Po-dobnie postępowali, kiedy istniało zapotrzebowanie na siłę roboczą w szybko rozwijającym się przemyśle w Nowym Jorku, Chicago, De-troit, Buff alo czy w Pittsburgu. Kiedy w czasach bardziej nam współ-czesnych brakowało w Stanach Zjednoczonych specjalistów w określo-nych dziedzinach, np. informatyków, otwierali swoje granice dla nich.

Rząd amerykański prowadzi politykę gospodarczą, która nie tylko nie krępuje samodzielności działania przedsiębiorców, ale zachęca ich


do inwestowania w określonych dziedzinach, np. w nowoczesnych technologiach. Rozwojowi gospodarki służy odpowiednia polityka edukacyjna. Na liście najlepszych wyższych uczelni na świecie w pierw-szej dziesiątce jest aż 8 uniwersytetów amerykańskich. Przyciągają one najzdolniejszych studentów z całego świata. W 2006 r. w uczelniach amerykańskich studiowało ponad 600 tys. studentów zagranicznych, z tego 57% pochodziło z krajów azjatyckich. Wielu z nich zostaje po studiach w USA, służąc swą twórczą pracą gospodarce amerykańskiej. Rozwój gospodarki opartej na wiedzy osiągnął w Stanach Zjednoczo-nych największe rozmiary.

Do subiektywnych czynników sukcesów gospodarczych USA trze-ba zaliczyć również osobowość Amerykanów: przedsiębiorczość, wy-soką wydajność pracy, szacunek do pracy, który wyrabia się już u dzie-ci i młodzieży. Dzieci uczy się samodzielności. Amerykanina cechuje ambicja i samodzielność w dążeniu do realizacji jego celów. Jeżeli są-siad kupił sobie elegancki samochód, to inni dążą do tego, by mieć jeszcze lepszy, a nie zazdroszczą mu i nie życzą mu, by się szybko ze-psuł (hasło: „keep up with Joneses” – dorównaj Jonesom). Jeżeli Ame-rykanin ma problemy, to sam szuka rozwiązania, a nie czeka, aż ktoś je za niego rozwiąże. Indywidualna odpowiedzialność za własne życie zawsze cechowała Amerykanów. Przy tym cechuje ich optymizm, pod-czas gdy w wielu krajach na świecie, w tym również w Polsce, przewa-ża pesymizm.

Duży wpływ na rozwój gospodarczy Stanów Zjednoczonych mia-ła protestancka etyka pracy, nieustanne dążenie każdego do poprawy warunków życia. Tę fi lozofi ę reprezentowali Ojcowie Założyciele Sta-nów Zjednoczonych. Tomasz Jeff erson zawarł w Deklaracji Niepod-ległości niezbywalne prawo każdej istoty ludzkiej nie tylko do wolno-ści, ale także do dążenia do szczęścia. A zdaniem Benjamina Franklina szczęście osiąga się przez nieustanną pracę i ulepszanie własnego życia.

Wspomniałem, że rząd amerykański zostawia przedsiębiorcom du-żą swobodę działania. To prawda, że w USA nie krępuje się przedsię-biorczości. Ale obowiązują tam różne inne regulacje i przepisy, zarów-

Longin Pastusiak88

no federalne, stanowe, jak i lokalne. Prezydent Ronald Reagan uczynił z tzw. deregulacji, czyli eliminacji zbędnych ograniczeń, sztandaro-we hasło swojej polityki wewnętrznej. Jak stwierdzili jednak Alvin i Heidei Toffl erowie, w 2002 r. amerykański rejestr federalny – kom-pendium przepisów ogólnokrajowych – liczył już ponad 75 tys. stron i z każdym rokiem powiększał się o kolejne 4500 regulacji. Te liczby dotyczą jednak tylko szczebla krajowego, każdy stan ma własne zbiory praw. Na przykład kalifornijski kodeks regulacyjny składa się z 17 tys. stron, na których omawiane są tak rozmaite kwestie, jak dostępność wody, prawo pracy, budownictwo, bezpieczeństwo w przemyśle, eko-logiczne standardy zdrowotne oraz szkolnictwo. A USA liczy wszak 49 stanów.

Rząd federalny przez swoją politykę budżetową ma wpływ na go-spodarkę amerykańską nie tylko poprzez odpowiednią politykę podat-kową. Rząd amerykański rocznie wydaje więcej niż wynosi produkt krajowy brutto Francji. Pentagon wydaje ogromne pieniądze na prze-mysł obronny we wszystkich 50 stanach. Od środków resortu obrony zależy koniunktura gospodarcza, m.in. w takich stanach, jak Floryda, Teksas czy Kalifornia. Ponad połowa zysków koncernu Boeinga po-chodzi z kontraktów zbrojeniowych.

Faktem jest, że w ciągu ostatnich dwóch dekad przed 2004 r. tem-po wzrostu gospodarki amerykańskiej wynosiło 3,3%, podczas gdy tempo wzrostu 15 krajów Unii Europejskiej 2,3%. Ponieważ dystans w rozwoju Stanów Zjednoczonych i UE powiększał się, zmusiło to pań-stwa unijne do przyjęcia w 2000 r. środków zaradczych, które przyję-ły nazwę strategii lizbońskiej.

Amerykańskie przedsiębiorstwa są bardziej nowoczesne niż euro-pejskie, bardziej innowacyjne i odważniej inwestują w nowe technolo-gie. Cechuje je większa ekspansywność na rynkach światowych. Pra-cownicy amerykańscy są lepiej wykształceni od swych odpowiedników w Europie. Usługi np. transportowe, fi nansowe, telekomunikacyjne są w USA na wyższym poziomie aniżeli w Europie. Poziom informa-tyzacji gospodarki amerykańskiej jest najwyższy na świecie. Wszyst-


ko to razem wziąwszy czyni gospodarkę amerykańską wysoce konku-rencyjną.

Spośród 300 czołowych przedsiębiorstw komputerowych na świe-cie 70% znajduje się w Stanach Zjednoczonych. Natomiast spośród 300 fi rm, które wydają najwięcej na badania i rozwój, aż 46% jest wła-snością Amerykanów. W dziesięcioleciu 1985–1995 inwestycje w wie-dzę, B+R i oprogramowanie wzrosło w UE o 2,9%, a w USA o 3,1%.

Warto również zwrócić uwagę, że zróżnicowanie rozwoju gospo-darek państw europejskich jest większe aniżeli różnice w rozwoju po-szczególnych stanów USA.

Pod względem absolutnej wartości dochodu narodowego brutto trend nie jest korzystny dla Stanów Zjednoczonych. Chiny od dwóch dekad mają wysokie tempo rozwoju gospodarki zbliżone do 10%. Żar-tobliwie w 2010 r. mówi się, że Chiny mają 10% wzrostu PKB, Stany Zjednoczone mają natomiast 10% stopę bezrobocia. Pod względem wielu obiektywnych wskaźników gospodarczych Stany Zjednoczone są na pierwszym miejscu na świecie, a mimo to nie uniknęły one po-ważnych perturbacji fi nansowo-gospodarczych.

2. Kryzys gospodarczy a wybory prezydenckie

Kryzys gospodarczy w USA zbiegł się w czasie z sezonem politycz-nym 2007–2008. Ponieważ Amerykanie tradycyjnie głosują według stanu swojego portfela, nic więc dziwnego, że zarówno kandydaci partii demokratycznej, jak i republikańskiej w swoich programach obiecywa-li wyprowadzić gospodarkę amerykańską na stabilne pozycje i uchro-nić społeczeństwo od perturbacji fi nansowych.

Najdalej idące zmiany obiecywał kandydat demokratów Barack Obama. Jego sztandarowym hasłem było „change”, „zmiana”, zmiana w polityce wewnętrznej i zagranicznej. Głosując na mnie – powtarzał na wiecach wyborczych – głosujecie za zmianą, a nie za kontynuacją status quo. Obejmując urząd prezydenta, Barack Obama cieszył się dużą

Longin Pastusiak90

wiarygodnością. W okresie kampanii wyborczej demonstrował deter-minację wprowadzenia wielu zmian. Kiedy zasiadł w Białym Domu, nie wystarczała wola zmiany polityki. Musiał liczyć się z różnymi prze-szkodami na drodze realizacji swoich planów. Wyliczono, że w trakcie kampanii wyborczej Obama złożył aż 510 obietnic. Ale miał silne po-stanowienie, aby z chwilą objęcia prezydentury „w pierwszych sześciu czy dwunastu miesiącach osiągnąć maksimum tego, co było możliwe”5.

Żaden prezydent od czasu Franklina Delano Roosevelta w 1933 r. nie obejmował urzędu prezydenta w tak trudnych warunkach go-spodarczych jak B. Obama. Stopa bezrobocia wynosiła 8%, a jeże-li uwzględnić również osoby, które zrezygnowały z pracy lub pracują z konieczności w niepełnym wymiarze godzin, to według ofi cjalnych danych Departamentu Pracy USA bezrobocie sięgnęło 15%. Bez pra-cy było ponad 11 mln ludzi. Była to najwyższa liczba zarejestrowa-nych bezrobotnych od 26 lat. W samym grudniu 2008 r. pracę straciło 524 tys. osób. To rzutowało na pogorszenie warunków życia milionów ludzi. W styczniu 2009 r. aż 31,5 mln ludzi korzystało w ramach po-mocy społecznej z tzw. kuponów żywnościowych. Ponadto utrata pra-cy często wiązała się z utratą ubezpieczenia zdrowotnego.

Defi cyt budżetowy wynosił 612 mld dol., a dług publiczny osią-gnął horrendalną wysokość 12 bln dol. i zbliżył się do wartości roczne-go dochodu narodowego Stanów Zjednoczonych, wynoszącego około 14 bln dol. Jeżeli do tego dodamy chroniczny defi cyt handlowy USA, to zrozumiemy, dlaczego słabła pozycja dolara w międzynarodowym systemie walutowym.

Na te problemy natury gospodarczej nałożyła się słabnąca pozycja Stanów Zjednoczonych na arenie międzynarodowej. W okresie admi-nistracji George’a W. Busha podupadł prestiż Stanów Zjednoczonych z powodu tzw. unilateralizmu, czyli jednostronnego działania Stanów

5 R. Wolff e, Renegade. Th e Making of a President, Crown Publ., New York 2009, s. 313.


Zjednoczonych bez konsultacji z sojusznikami i Organizacją Narodów Zjednoczonych.

Sondaże przeprowadzone w USA w momencie obejmowania wła-dzy przez Obamę wykazały, z czego niezadowoleni są Amerykanie i czego się obawiają. Aż 90% ankietowanych uważało, że gospodarka zmierza w złym kierunku i obawiało się przewlekłej recesji. Na drugim miejscu znalazło się niezadowolenie z wojny w Iraku, w której zginęło ponad 4300 amerykańskich żołnierzy. Kolejne źródła niezadowolenia to brak dostępu do służby zdrowia dla blisko 50 mln Amerykanów nie-posiadających żadnego ubezpieczenia i rosnące koszty leków i leczenia dla osób ubezpieczonych. Na dalszych miejscach jako przyczyny nieza-dowolenia znalazły się: pogłębiające się nierówności społeczne w USA oraz arogancja władzy minionej prezydentury George’a W. Busha.

Amerykanie oczekiwali, że tym i innym problemom i wyzwaniom powinien wyjść naprzeciw nowy prezydent. Badania opinii publicznej przeprowadzone w styczniu 2009 r. wykazały, że ponad 80% Amery-kanów było zdania, iż kraj znajduje się w gorszej sytuacji aniżeli pięć lat wcześniej, około 79% z optymizmem wyrażało się o następnych czte-rech latach. Zdecydowana większość Amerykanów była przekonana, że B. Obama będzie dobrym prezydentem, przeprowadzi rzeczywiste zmiany w Waszyngtonie, podejmie słuszne decyzje gospodarcze i we właściwy sposób rozwiąże problem wojny w Iraku, problem bliskow-schodni, poradzi sobie w walce z terroryzmem. Ponad 70% ankietowa-nych z aprobatą wyrażało się o ekipie rządowej skompletowanej przez prezydenta6. Z przedstawionych danych wynika, że prezydent B. Oba-ma na starcie swej kadencji miał duży kredyt zaufania w społeczeń-stwie amerykańskim.

6 „New York Times”, January 17, 2009.

Longin Pastusiak92

3. Działania prezydenta B. Obamy

Nowy prezydent był świadom powagi problemów, z jakimi bory-kała się Ameryka i Amerykanie. W sobotę 24 stycznia 2009 r., 4 dni po objęciu prezydentury, powiedział: „Mamy bezprecedensowy kry-zys, który wymaga bezprecedensowych działań... Jeżeli nie podejmie-my działań szybko, sytuacja może się dramatycznie pogorszyć”.

Kilka godzin po wprowadzeniu się do Białego Domu szef kance-larii prezydenta Rahm Emanuel skierował specjalne memorandum do wszystkich resortów rządu federalnego, nakazując im natychmiastowe wstrzymanie realizacji wszystkich zarządzeń prezydenta Busha, które jeszcze nie weszły w życie. Nowa administracja zastrzegła sobie prawo do uprzedniej analizy tych zarządzeń zanim zajmie stanowisko.

W związku z trudną sytuacją fi nansową B. Obama wprowadził środki oszczędnościowe. Między innymi obniżył wysokie zarobki członków swojej administracji oraz premie i zarobki prezesów tych fi rm amerykańskich, które korzystały z pomocy fi nansowej państwa. Zarobki tych ostatnich nie mogły przekraczać 0,5 mln dol. rocznie. Prezydenta zbulwersowała informacja, że bankierzy na Wall Street wy-płacili sobie 20 mld dol. premii w sytuacji kryzysu gospodarki ame-rykańskiej i kiedy rząd USA przeznaczył 700 mld dol. na ratowanie przedsiębiorstw i banków.

Barack Obama udzielił reprymendy prezesom banków oraz wiel-kich fi rm uratowanych i fi nansowanych przez rząd, którzy przezna-czyli wiele milionów na premie dla siebie. Takie postępowanie pre-zesów i ludzi ze szczytu świata biznesu wywołało wielkie oburzenie w Białym Domu i w społeczeństwie amerykańskim. Kongres zgodził się, żeby tych przedstawicieli fi rm, którzy sobie przyznali premie i wy-sokie bonusy, opodatkować bardzo wysoko, nawet do 90%. Ta decy-zja spotkała się z bardzo dobrym przyjęciem ze strony społeczeństwa.

Dziennik „New York Times” pisał, powołując się na wypowie-dzi zainteresowanych, że są to „drakońskie ograniczenia”, które będzie


trudno przełknąć wielu przedstawicielom kadry kierowniczej. Bo np. prezes Banku of America, Kenneth Lewis, w 2007 r. zarobił ponad 20 mln dol., z czego blisko 6 mln stanowiły jego pensja i premia. Te-raz z tych premii kadra kierownicza będzie musiała zrezygnować. Pre-zydent ustala nawet warunki kadrowe przy restrukturyzacji bankrutu-jących fi rm. Kiedy prezes General Motors przedstawił program, który nie gwarantował uzdrowienia sytuacji w tym koncernie, B. Obama po-wiedział: „Jeżeli chce pan, panie prezesie, aby koncern korzystał z po-mocy państwa, musi pan ustąpić ze stanowiska. Program, który pan przedstawił, jest niewiarygodny, a pańskie dotychczasowe zarządzanie nie gwarantuje restrukturyzacji i naprawy”. Z tego widać, że amery-kański rząd ingeruje głęboko.

Ta ingerencja jest wyjątkowo duża zapewne dlatego, że amerykań-ski przemysł samochodowy, dodam, przemysł niejako narodowy, zna-lazł się w wyjątkowo trudnej sytuacji. Wielka trójka: General Motors, Ford Motor Company i Chrysler znalazła się w bardzo trudnej sytu-acji i groziło jej autentyczne bankructwo.

Dnia 13 lutego 2009 r. Kongres USA przyjął tzw. pakiet stymu-lujący gospodarkę amerykańską o wartości 787 mld dol. zapropono-wany przez prezydenta. Pieniądze te przeznaczone są m.in. na wal-kę z bezrobociem, które w tym czasie zwiększyło się do 9,5%. Z tych środków budżetowych uruchomiono roboty publiczne, remonty szkół i budynków publicznych, budowę dróg, alternatywnych źródeł ener-gii (wodnej, wiatrowej, geotermicznej). Część środków z tego pakietu przeznaczono na stypendia dla młodzieży, zasiłki dla bezrobotnych, ochronę środowiska, dotacje na budowę nowych szkół. Dodatkowo, według szacunków prezydenta, plan ten miał stworzyć w ciągu dwóch lat 3,6 mln nowych stanowisk pracy7.

W Izbie Reprezentantów pakiet przeszedł głosami tylko demo-kratów. Natomiast w Senacie trzech umiarkowanych republikanów i dwóch niezależnych senatorów poparło pakiet stymulujący. Plan

7 „New York Times”, February 11, 2009.

Longin Pastusiak94

B. Obamy zakładał, że ponad trzy czwarte środków wydanych zosta-nie do końca 2010 r., a 90% funduszy do końca 2011 r. Po 100 mld dol. rząd przeznaczył dla bankrutujących, wielkich instytucji fi nan-sowych, gwarantujących kredyty hipoteczne, głównie niezamożnym obywatelom. I tak Fannie Mae i Frieddie Mac będą mogły refi nanso-wać hipoteki w sytuacjach, gdy zadłużenie nieruchomości jest wyższe od jej wartości. Dodatkowe pożyczki bądź łatwiejsze warunki spłaty kredytów uchronią właścicieli przed utratą domu, a być może i wiel-kimi osobistymi dramatami. W USA doszło już do samobójstw, zabi-jania siebie i całej rodziny razem z dziećmi z powodu utraty własnego lokum i niepewnej przyszłości. Teraz banki mają otrzymać rządowe wsparcie, jeżeli złagodzą warunki spłat kredytu hipotecznego. Prezy-dent jest zadowolony z planowanego rozwiązania, tym bardziej że wy-chodzi ono naprzeciw ludziom niezamożnym, wręcz biednym, często imigrantom8.

W dniu 24 lutego Obama na wspólnym posiedzeniu Izby Repre-zentantów i Senatu przedstawił swoją wizję polityki. Był prezydentem zaledwie od 5 tygodni, ale uznał, że ma obowiązek zarysować społe-czeństwu perspektywę rozwiązania wielu problemów w polityce we-wnętrznej i zagranicznej. „Nadszedł dzień rachunków i czas, abyśmy wzięli odpowiedzialność za naszą przyszłość” – powiedział. W prawie godzinnym wystąpieniu pełnym optymizmu mówił głównie o sytuacji gospodarczej, ale zapowiedział, że jego priorytetem będą także eduka-cja, energetyka i reforma służby zdrowia. Zapowiedział zmniejszenie defi cytu budżetowego o połowę do końca swej kadencji9. Oszczęd-ności będzie poszukiwał m.in. w zbędnych wydatkach w dziedzinie obronności.

„Odpowiedź na kłopoty leży w naszym zasięgu. Możemy ją zna-leźć w laboratoriach i na uniwersytetach, na polach i w fabrykach,

8 K. Szelestowska, Miodowy miesiąc. Obiecujące początki prezydentury Obamy, „Trybuna”, 21–22 lutego 2009.

9 „New York Times”, January 24, 2009.


w wyobraźni naszych przedsiębiorców! – grzmiał. Twardo bronił swych kosztownych programów pobudzania gospodarki, mogących pochło-nąć nawet 3 bln dol. Wiem, jak to niepopularnie nadal pomagać ban-kom, zwłaszcza że wszyscy cierpimy częściowo z powodu ich złych de-cyzji. Ale nie można prowadzić polityki, kierując się złością – mówił. Przyrzekł też, że dopilnuje, by setki miliardów dolarów na pomoc ban-kom nie trafi ły do kieszeni ich prezesów”10.

Barack Obama ostrzegł, że zrealizowanie jego wizji i pomysłów na rozwiązanie problemów Ameryki nie będzie łatwe i podkreślił, że nie robi tego, co jest łatwe, tylko to, co jest konieczne, by ruszyć Amery-kę do przodu. Aż 65 razy członkowie Kongresu przerywali jego wy-stąpienie oklaskami.

Republikanie byli sceptycznie nastawieni do pakietu ekonomiczne-go B. Obamy. Zarówno w Izbie Reprezentantów, jak i w Senacie pro-pozycje prezydenta uchwalano prawie wyłącznie głosami demokratów. Wysiłki Obamy, żeby w trudnej sytuacji gospodarczej zademonstro-wać dwupartyjny konsensus, zakończyły się niepowodzeniem. Repu-blikanie stosowali obstrukcję, nie chcąc przysparzać demokratyczne-mu prezydentowi popularności. Prawica oraz prawicowe media, np. telewizja Fox News, oskarżyły B. Obamę, że wprowadza socjalizm do Stanów Zjednoczonych. „Prawicowy komentator radiowy Rush Lim-baugh, słuchany przez 20 mln Amerykanów, ogłosił, że życzy Oba-mie, »aby nic mu się nie udało«. Konserwatyści umiarkowani ostrze-gli – nie bez racji – że przewidziane planem wydatki prawie 800 mld dol. doprowadzą do niebezpiecznego powiększenia defi cytu budżeto-wego, który trzeba będzie fi nansować dalszym zadłużeniem państwa w Chinach. John McCain oskarżył autorów pakietu o »pokoleniową kradzież« – długi będą spłacać ich dzieci”11.

10 M. Bosacki, Obama mówi rodakom: Podnieśmy się, „Gazeta Wyborcza”, 26 lutego 2009.

11 T. Zalewski, Długi miodowy miesiąc, „Polityka”, 7 marca 2009.

Longin Pastusiak96

Stany Zjednoczone zakończyły rok budżetowy 30 września 2009 r. rekordowym defi cytem w wysokości 1409 mld dol., co stanowi 9,9% PKB. Jest to największa dziura budżetowa od 1945 r. Rok wcześniej defi cyt wyniósł 459 mld dol., czyli 3,2% PKB, i był również rekordo-wy. Jedną z przyczyn wzrostu defi cytu są wydatki rządu federalnego na ratowanie gospodarki12.

Rekordowe wysokie ceny złota ponad 1030 dol. za uncję oznacza-ją osłabienie kursu dolara. Wielu inwestorów utraciło wiarę w dolara i coraz częściej mówi się na świecie o potrzebie zastąpienia dolara inną światową walutą. Dolar nadal jest jednak najważniejszą walutą i ma 64% udziału w światowych rezerwach banków centralnych. Udział euro wynosi 27%, a pozostałych walut 9%. Amerykańscy eksporterzy nie przejmują się słabszą pozycją dolara, licząc, że ułatwi im to zwięk-szenie eksportu.

Dnia 1 czerwca 2009 r. największy koncern samochodowy w USA General Motors ogłosił bankructwo. Takiej decyzji spodziewano się od pewnego czasu, dlatego administracja Obamy wcześniej już opra-cowała plan ratujący amerykańskiego giganta samochodowego. Rząd amerykański za sumę 50 mld dol. przejął około 60% akcji. Kilkana-ście procent akcji przejął rząd kanadyjski. W tej sytuacji rząd USA stał się dominującym współwłaścicielem koncernu, który był od lat sztan-darową fi rmą i wizytówką amerykańskiego przemysłu samochodowe-go. Przez lata powtarzano slogan ukuty w 1954 r. przez byłego prezesa koncernu Charlesa Ervina Wilsona: „Co jest dobre dla General Mo-tors, jest dobre dla Stanów Zjednoczonych”.

Oczywiście B. Obama postawił koncernowi określone warunki: zmianę kierownictwa koncernu, restrukturyzację fi rmy, zaprzestanie produkcji najdroższych, nieekonomicznych samochodów. Podkreślał, że Stany Zjednoczone, mając 5% ludności świata, zużywają 25% ropy naftowej na świecie i zalecał produkcję bardziej oszczędnych i przyja-znych środowisku samochodów. Rząd amerykański pożyczył koncer-

12 „Rzeczpospolita”, 9 października 2009.


nom samochodowym 62 mld dol. i stał się właścicielem 60% udziałów w koncernie General Motors. Dzięki temu w październiku 2009 r. na-stąpiła pewna poprawa w przemyśle samochodowym. W III kwartale 2009 r. Ford zanotował zysk prawie miliard dolarów, a wzrost sprzeda-ży rok do roku miał 3,3%. W tym czasie „General Motors miał wzrost sprzedaży 4,7%. Na grudzień 2009 r. General Motors zapowiedział wpłaty pierwszej raty ze swego zadłużenia wobec rządu USA i Ka-nady”13. Z wielkiej amerykańskiej trójki koncernów samochodowych najlepiej sobie radzi Ford, którego udział w rynku samochodowym w 2009 r. wzrósł o 2,2% i osiągnął udział w rynku 14,6%. W najtrud-niejszej sytuacji jest Chrysler, którego udział w rynku samochodowym wynosi 6%.

Ta polityka zwiększenia wydatków rzeczywiście spotyka się z opo-rem, w USA głównie ze strony rzeczników polityki liberalnej i neoli-beralnej. Krytykują plany administracji również niektórzy demokraci. Zawiązała się koalicja 16 umiarkowanych senatorów demokratycz-nych, którzy twierdzą, że przewidziane w planie budżetowym prezy-denta wielomiliardowe wydatki na reformę ochrony zdrowia, edukacji, energetyki, a także obniżki podatków dla 95% Amerykanów dopro-wadzą do nadmiernego defi cytu budżetowego. Ale przecież prezydent powinien się kierować interesem całego społeczeństwa amerykańskie-go, a nie tylko pracodawców. Przeciwnicy prezydenta oskarżają go, że wprowadza socjalizm, że zwiększa ingerencję państwa w gospodarkę.

Barack Obama twierdzi, że właśnie brak ingerencji państwa w spra-wy gospodarcze był jedną z głównych przyczyn tego kryzysu, który zaczął w Stanach Zjednoczonych, a rozprzestrzenił się na cały świat. Konserwatyści, którzy są politycznymi przeciwnikami Obamy, starają się mobilizować społeczeństwo przeciwko polityce demokratycznego prezydenta i organizują różne akcje protestacyjne. Jak dotąd, te akcje nie spotykają się z dużym poparciem ze strony Amerykanów, a popu-larność prezydenta i jego notowania, choć spadają, są dość wysokie.

13 „New York Times”, November 15, 2009.

Longin Pastusiak98

Niewątpliwie to, co robi B. Obama, stanowi zaprzeczenie idei konser-watystów amerykańskich, którzy zawsze wmawiali Amerykanom, że im mniej rządów w gospodarce, tym lepiej dla gospodarki.

W I kwartale 2009 r. spadek PKB w USA był wysoki i wynosił 6%, w drugim kwartale 0,7%. Powiało pewnym optymizmem, kiedy ofi cjalnie podano do wiadomości, że w III kwartale 2009 r. wzrost go-spodarczy osiągnął 3,5%. Zwolennicy Obamy natychmiast zinterpre-towali ten fakt jako dowód, że pakiet stymulujący gospodarkę zaczy-na działać i że może to oznaczać koniec recesji. Najbardziej bolesny był jednak fakt utrzymującego się wysokiego bezrobocia. Od początku re-cesji w 2007 r. do listopada 2009 r. liczba bezrobotnych zwiększyła się o 8,2 mln osób, a stopa bezrobocia wzrosła o 5,3%, by w październiku 2009 r. wzrosnąć do 10,2%, a dla osób pracujących w niepełnym wy-miarze godzin wynosiła 17,5%. Było to najwyższe od 26 lat bezrobocie w Stanach Zjednoczonych. 30 października 2009 r. rząd amerykański podał, że od wdrożenia pakietu stymulującego gospodarkę stworzono lub uratowano w sumie 640 239 stanowisk pracy, w tej liczbie 80 tys. w budownictwie14.

W związku z trudną sytuacją gospodarczą oraz wdrożonymi am-bitnymi programami społecznymi prezydent poszukiwał oszczędności w wydatkach, aby nie powiększać i tak już ogromnego defi cytu fi nan-sów publicznych. Zlecił m.in., aby przyjrzeć się wydatkom na obronę, gdzie, jak podejrzewał, występuje marnotrawstwo środków. Kiedy do-szło do dyskusji nad budżetem obronnym, kongresmani wbrew sta-nowisku Białego Domu pod naciskiem lobby zbrojeniowego uchwa-lili środki na budowę nowych myśliwców F-22. W wyniku sprzeciwu prezydenta, kiedy projekt budżetu trafi ł do Senatu, obcięto 1,75 mld dol. na budowę tych samolotów15. U podstaw rezygnacji Stanów Zjed-noczonych 17 września z tarczy antyrakietowej w wersji proponowa-nej przez George’a W. Busha leżą również m.in. względy fi nansowe.

14 „New York Times”, October 30, 2009.15 „New York Times”, July 21, 2009.


W końcu prezydent B. Obama 28 października podpisał budżet obron-ny na rok 2010 w wysokości 680 mld dol., ale zauważył przy tym: „mu-simy wyeliminować jeszcze więcej marnotrawstwa”16.

4. Perspektywy prezydentury B. Obamy

Od pierwszych miesięcy swojego urzędowania prezydent zaczął re-alizować ważne punkty swojego programu wyborczego. Wielu jego wyborców oczekiwało szybkich zmian. Ale okazało się, że łatwiej jest rzucić jakiś pomysł i obietnicę, niż urzeczywistnić. Przeciwności oka-zały się silne, a wraz z nimi rosło zniecierpliwienie społeczne, co odbi-ło się na notowaniach prezydenta. W dniu inauguracji B. Obama miał poparcie 69% Amerykanów, po trzech miesiącach 62%, a po pół ro-ku urzędowania 56%. W końcu 2009 r. spadło do 46%. Wiązało się to również z przeciągającym się kryzysem gospodarczym. Pakiet sty-mulujący gospodarkę jeszcze nie zadziałał. W lecie 2009 r. bezrobo-cie przekroczyło 10%. Reforma służby zdrowia przeciągała się. Defi -cyt budżetowy wzrastał. Wojny w Iraku i Afganistanie trwały nadal bez widoków na zakończenie.

To, że popularność prezydenta i jego polityki spada w porówna-niu z oczekiwaniami w momencie zaprzysiężenia, jest w pewnym sen-sie regułą w Stanach Zjednoczonych. Natomiast polityczna przyszłość Baracka Obamy zależy głównie od sukcesu w dwóch sprawach. Po pierwsze, kiedy i jakim kosztem uda mu się wyprowadzić gospodarkę amerykańską na stabilne wody. Po drugie, czy powiedzie mu się plan wprowadzenia powszechnego dostępu do służby zdrowia bez załama-nia fi nansów publicznych.

Zdecydowane działania prezydenta spowodowały polaryzację sta-nowiska Amerykanów wobec jego polityki. Konserwatyści zaostrzyli swą krytykę posunięć prezydenta. Oskarżają go nawet, że wprowadza

16 „New York Times”, October 28, 2009.

Longin Pastusiak100

socjalizm w USA, co jest oczywistym nieporozumieniem. Również li-berałowie, którzy oczekiwali szybszej i bardziej radykalnej poprawy sy-tuacji społeczno-ekonomicznej, wyrażają rozczarowanie jego polityką. Nie należy więc się dziwić, że notowania prezydenta obecnie są niższe, aniżeli były przy wkraczaniu przez niego do Białego Domu w styczniu 2009 r. Polityka gospodarcza rządu amerykańskiego coraz bardziej po-laryzuje społeczeństwo amerykańskie. Prezydentowi B. Obamie przy-bywa krytyków i sceptyków, ale nadal większość Amerykanów ma na-dzieję, że uda mu się ustabilizować sytuację gospodarczą.

Henry Kisinger, republikanin, zapytany, co sądzi o prezydencie B. Obamie, odpowiedział: „Przypomina on mi arcymistrza szacho-wego, który rozpoczął grę równocześnie na sześciu szachownicach, ale nie zakończył gry na żadnej z nich, a chciałbym, aby zakończył choć jedną”17.

17 R. Cohen, Obama in his labyrinth, „New York Times”, November 24, 2009.


Izabela Zawiślińska1

KANADA – PRZYJAZNY WYMIAR KRYZYSU

1. Zagrożenia perspektyw rozwojowych gospodarki Kanady

Współczesny kryzys gospodarczy stanowił poważne wyzwanie dla gospodarki, społeczeństwa oraz władz Kanady. Kraj Klonowego Li-ścia należy do grupy gospodarek otwartych, w których handel mię-dzynarodowy odgrywa istotną rolę w kreowaniu PKB, a tym samym w znacznym stopniu determinuje poziom dobrobytu społeczeństwa. Tymczasem jednym z następstw obecnego kryzysu jest widoczne od kilku miesięcy załamanie się handlu międzynarodowego. Jak wynika z prognoz Międzynarodowego Funduszu Walutowego, w 2009 r. glo-balny handel spadnie aż o 11,9% w porównaniu z rokiem poprzednim (tabela 1). Oczekuje się, że załamanie to ma być najbardziej odczuwal-ne wśród państw rozwiniętych – w eksporcie towarów i usług spadek ma wynieść 13,6%, natomiast w imporcie – 13,7%2.

1 Prof. dr hab., Katedra Administracji Publicznej, Kolegium Ekonomiczno-Spo-łeczne, Szkoła Główna Handlowa

2 Bank Światowy podaje niewiele różniące się prognozy. Handel międzynarodo-wy w 2009 r. ma spaść o 9,7%, aby następnie wzrosnąć o 3,8% w 2010 r. i o 6,9%

Tabela 1. Uwarunkowania rozwojowe współczesnej gospodarki światowej

Wyszczególnienie 2007 2008 2009 2010

Dynamika PKB (w %)

Świat 5,2 3,0 –1,1 3,1

Państwa rozwinięte 2,7 0,6 –3,4 1,3

Państwa rozwĳ ające się 8,3 6,0 1,7 5,1

Handel towarami i usługami (zmiana w %)

Świat 7,3 3,0 –11,9 2,5

Import towarów i usług (zmiana w %)


Państwa rozwĳ ające się 13,8 9,4 –9,5 4,6

Eksport towarów i usług (zmiana w %)


Państwa rozwĳ ające się 9,8 4,6 –7,2 3,6

Źródło: World Economic Outlook. Sustaining the Recovery, World Economic and Financial Surveys, IMF, October 2009, s. 2.

Ponadto potencjalnym zagrożeniem dla stabilnego rozwoju gospo-darki kanadyjskiej mogło i nadal może być jej bardzo silne powiązanie z gospodarką Stanów Zjednoczonych. Szacuje się, że średnio w skali roku około trzy czwarte kanadyjskiego eksportu towarów i usług trafi a na rynek południowego sąsiada. Zbliżony charakter mają powiązania kapitałowe. Można więc domniemywać, że załamanie, jakie dotknęło gospodarkę amerykańską w ostatnich miesiącach, negatywnie odbije się na kondycji i perspektywach rozwojowych gospodarki kanadyjskiej. Pewne zaniepokojenie mogła także budzić struktura kryzysu w sferze realnej. Jak wynika z jego dotychczasowego przebiegu, sektorami, które bardzo silnie odczuły załamanie, były przemysł samochodowy i bran-ża budowlana, a tym samym pośrednio przemysł drzewny. Wszyst-kie one stanowią ważny składnik kanadyjskiej gospodarki, zarówno

w 2011 r. Global Development Finance 2009, June 22, 2009, www.worldbank.org, data dostępu: czerwiec 2009.


ze względu na wartość dodaną, jak i oddziaływanie na popytową stro-nę rynku pracy. Niekorzystne zjawiska mogły zatem przyczynić się do wzrostu stopy bezrobocia, zwiększenia obciążeń fi nansów publicznych wydatkami socjalnymi, obniżenia poziomu dobrobytu społeczeństwa, a w konsekwencji poważnych problemów społeczno-gospodarczych.

Na perspektywy rozwojowe gospodarki Kraju Klonowego Liścia niekorzystnie w ostatnich kilkunastu miesiącach wpływała także nie-stabilność, a w zasadzie spadek cen surowców. Pomimo reform gospo-darczych zainicjowanych w połowie lat 90. XX w. w ramach tzw. po-lityki nowego ładu gospodarczego, branża surowcowa nadal stanowi ważny element kanadyjskiej gospodarki, w tym także jej eksportu. Tym samym duże wahania cen surowców wpływają na niestabilność wpły-wów z eksportu i dochodów eksporterów. Ponadto, w odniesieniu do surowców energetycznych, spadek cen niejednokrotnie oznaczał prze-kroczenie progu opłacalności eksploatacji złóż ropy naftowej znajdują-cych się w piaszczystym podłożu3.

Jednym z kluczowych źródeł globalnego kryzysu fi nansowego było pęknięcie bańki cenowej na rynku nieruchomości w Stanach Zjedno-czonych w 2007 r. i wywołanie kryzysu na rynku kredytów hipotecz-nych typu subprime w tym kraju. We wrześniu 2008 r. kryzys sektora fi nansowego w USA uległ zaostrzeniu, czego symbolicznym wyrazem było ogłoszenie upadłości przez bank inwestycyjny Lehman Brothers. Problemy amerykańskich i europejskich instytucji fi nansowych, zabu-rzenia w obszarze płynności doprowadziły do gwałtownych spadków cen akcji, a także znacznego odpływu kapitału z wielu rynków. Mając na uwadze częste postrzeganie gospodarki kanadyjskiej jako składo-wej procesów zachodzących w gospodarce amerykańskiej, można było oczekiwać, że kryzys fi nansowy będzie stanowił zagrożenie także dla stabilności kanadyjskiego systemu fi nansowego. Należy jednak pod-

3 Szacuje się, że aby wydobycie ropy naftowej z piaszczystych terenów, przykła-dowo w północnej Albercie, było opłacalne, cena rynkowa za baryłkę nie powinna być niższa niż 60 dol. am.

Kanada – przyjazny wymiar kryzysu 105

kreślić, że potencjalne zaburzenia na kanadyjskim rynku fi nansowym mogły i ewentualnie mogą zaistnieć nie ze względu na słabe podstawy i niewłaściwe praktyki, lecz ze względu na tzw. efekt domina i łącze-nie obu gospodarek.

2. Uwarunkowania wewnętrzne jako przewagi gospodarki Kraju Klonowego Liścia

Jak wynika z powyższych uwarunkowań, można było domniemy-wać, że na skutek oddziaływania czynników zewnętrznych i wewnętrz-nych gospodarka Kanady, podobnie do większości państw przemy-słowych, zostanie dotknięta przez poważne załamanie koniunktury. Jednakże zaprezentowany do tej pory obraz sytuacji Kraju Klonowego Liścia nie jest pełny. Należy bowiem mieć na uwadze, że w momen-cie wybuchu kryzysu gospodarczego Kanada miała relatywnie lepszą od wielu innych państw rozwiniętych, w tym także USA, sytuację wyjściową. Te korzystne uwarunkowania są w dużej mierze następ-stwem konsekwentnie prowadzonej polityki nowego ładu gospodar-czego. Wśród jej priorytetów znalazło się m.in. podniesienie innowa-cyjności gospodarki, poprawa konkurencyjności w celu podniesienia dobrobytu społecznego, a także uzdrowienie systemu fi nansów publicz-nych. Dzięki wielopłaszczyznowym działaniom Kanada jako jedno z nielicznych państw mogła pochwalić się wieloletnią nadwyżką budże-tową na szczeblu konfederacji, wielu prowincji oraz terytoriów4. Uda-ło się także zredukować poziom długu publicznego (rysunek 1), który należy do najniższych wśród państw G-7 (rysunek 2). Także prognozy wskazują, że sytuacja Kanady będzie lepsza niż wielu innych gospoda-rek rozwiniętych.

4 Po raz pierwszy od zrównoważenia budżetu na szczeblu konfederacji w drugiej połowie lat 90. XX w. defi cyt odnotowano w roku budżetowym 2008/2009 w wy-niku korekty wydatków dokonanej w styczniu 2009 r.


Rysunek 1. Dług publiczny Kanady (w % PKB)Źródło: Department of Finance Canada; Statistics Canada.

Rysunek 2. Łączny dług publiczny w stosunku do PKB w Kanadzie i średnio w państwach G-7 (w % PKB)

Źródło: OECD Economic Outlook, Nr. 85, June 2009.

Obok solidnej sytuacji w fi nansach publicznych niewątpliwym atu-tem gospodarki kanadyjskiej był jej sektor fi nansowy. Jak wskazują dane Światowego Forum Ekonomicznego w ostatnich dwóch latach, w rankingu solidności i stabilności sektora fi nansowego Kraj Klono-


wego Liścia zajmował pierwsze miejsce. Było to możliwe dzięki trady-cyjnej konstrukcji i restrykcyjnym regulacjom obowiązującym w tym sektorze5. Także kanadyjski sektor bankowy jest mniej zlewarowany niż w innych krajach. Korzystnie na perspektywy rozwojowe może tak-że wpłynąć, silniejsza niż w innych państwach przemysłowych, pozy-cja fi nansowa podmiotów gospodarczych – gospodarstw domowych i przedsiębiorstw. Było to możliwe dzięki mniejszej otwartości i mniej liberalnym regulacjom oraz praktykom pożyczkowym, jak również dzięki zdrowym podstawom rynku nieruchomości.

3. Pierwsze symptomy kryzysu

Pomimo tych korzystnych uwarunkowań ekonomicznych, zjawiska kryzysowe, w dużej mierze w wyniku transmisji negatywnych impul-sów zewnętrznych, stopniowo zaczęły pojawiać się także w gospodarce Kraju Klonowego Liścia. W porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi czy niektórymi państwami Europy Zachodniej były one odczuwane z pewnym opóźnieniem. Pierwsze wyraźne symptomy zjawisk kryzy-sowych widoczne były w drugiej połowie 2008 r. głównie za sprawą zmian na rynku pracy. Jak wynika z rysunku 3, uruchomiony został proces spadku zatrudnienia. Niemniej był on wolniejszy niż w gospo-darce amerykańskiej, a poziom zatrudnienia był wyższy niż w 2005 r.

Rosła także stopa bezrobocia (rysunek 4). Warto jednak podkreślić, że mimo tych negatywnych zjawisk na kanadyjskim rynku pracy, stopa bezrobocia rosła wolniej niż w Stanach Zjednoczonych. Po raz ostatni stopa bezrobocia w USA i Kanadzie była identyczna w 1981 r. W kolej-nych latach w gospodarce amerykańskiej stopa ta była niższa niż w Kraju Klonowego Liścia. W wyniku nasilenia się zjawisk kryzysowych w ostat-

5 Th e Global Competitiveness Report 2008–2009, World Economic Forum 2009, s. 129. Przykładowo USA zajęły w ostatnim rankingu konkurencyjności w kryte-rium stabilności systemu fi nansowego dopiero 108 miejsce, Wielka Brytania – 126, Niemcy – 103, natomiast Japonia 84 miejsce.


nich miesiącach sytuacja uległa zasadniczej zmianie – stopa bezrobo-cia jest o ponad 1% niższa w Kanadzie niż w Stanach Zjednoczonych.

Rysunek 3. Łączny poziom zatrudnienia (indeks, styczeń 2005 = 100)Źródło: Statistic Canada; Bureau of Labor Statistics.

Rysunek 4. Stopa bezrobocia (w %)Źródło: Statistic Canada; U.S. Bureau of Labor Statistics.


Zmiany na rynku pracy były konsekwencją ograniczenia aktywno-ści gospodarczej. Jak wynika z danych zawartych w tabeli 2, poważniej-sze załamanie wzrostu gospodarczego odnotowano w Kanadzie w IV kwartale 2008 r. Było ono jednak najsłabsze spośród wszystkich go-spodarek państw G-7.

Tabela 2. Stopa zmiany realnego PKB w wybranych państwach w kolejnych kwartałach 2008 r. (w %)

Państwo I kwartał II kwartał III kwartał IV kwartał

Kanada –0,9 0,6 0,9 –3,4

USA 0,9 2,8 –0,5 –6,4

Japonia 0,6 –3,6 –2,3 –12,7

W. Brytania 1,6 –0,1 –2,8 –6,0

Niemcy 6,2 –2,0 –2,1 –8,2

Francja 1,6 –1,2 0,4 –4,6

Włochy 1,6 –2,5 –2,2 –7,1

Strefa euro 2,8 –1,0 –1,0 –5,7

Źródło: The Bank of Canada, www.bankofcanada.ca

4. Ekonomiczny Plan Działania jako niezwłoczna i kompleksowa odpowiedź na narastanie zjawisk kryzysowych w gospodarce

Skala oraz dynamika rozprzestrzeniania się zjawisk kryzysowych we współczesnej gospodarce światowej wskazywały, że pomimo solid-nych podstaw gospodarki kanadyjskiej, nie będzie ona w stanie oprzeć się niekorzystnym tendencjom. Ponadto załamanie gospodarcze i pro-blemy sektora fi nansowego zaowocowały uruchomieniem pakietów pomocowych w wielu państwach i wzrostem tendencji protekcjoni-stycznych. Przykładowo tylko od początku 2008 r. Stany Zjednoczo-ne udostępniły bankom kwotę o równowartości 4,2 mld euro. Jedno-cześnie państwa Unii Europejskiej wspomogły sektor bankowy kwotą


prawie 3,8 mld euro, czyli około 29% łącznego PKB Unii Europej-skiej6. Dlatego też rząd federalny zdecydował się na podjęcie niezwłocz-nych i kompleksowych działań o charakterze zarówno prewencyjnym, jak i naprawczym. Ich kluczowym elementem został tzw. Ekonomicz-ny Plan Działania. Wskazano w nim, iż podstawowym celem inicja-tyw rządowych ma być ochrona społeczeństwa przed negatywnymi skutkami kryzysu, a przede wszystkim: ograniczanie bezrobocia, pod-trzymywanie i wspieranie zatrudnienia oraz pobudzanie gospodarki i jej modernizacja. Priorytetem miała być ochrona i poprawa sytuacji osób o niskich i średnich dochodach. Ponadto od pierwszych inicja-tyw rząd federalny wychodził z założenia, iż kryzys należy wykorzystać dla wzmocnienia gospodarki Kraju Klonowego Liścia w przyszłości.

Ekonomiczny Plan Działania zakładał niezwłoczne rozpoczęcie wielu inicjatyw zarówno na szczeblu konfederacji, jak i poszczegól-nych prowincji czy terytoriów. Mimo że rok budżetowy rozpoczyna się w Kanadzie z dniem 1 kwietnia, plan został uruchomiony z począt-kiem 2009 r. W tym celu jednocześnie przeprowadzono nowelę bud-żetu na rok 2008/2009, udostępniając tym samym dodatkowe środki na fi nansowanie przedsięwzięć przewidzianych w Ekonomicznym Pla-nie Działania na 2009 r., jak również przygotowano i uchwalono prze-łomowy pod względem wydatków budżet 2009/2010.

Zainicjowane przez rząd działania mają charakter kompleksowy zarówno w wymiarze podmiotowym, jak i przedmiotowym. Kana-da jest państwem złożonym, dlatego też dla podniesienia skuteczności proponowanych przedsięwzięć konieczna była koordynacja i współpra-ca wszystkich szczebli, począwszy od administracji centralnej, przez władze prowincji i terytoriów, na szczeblu lokalnym kończąc. Ekono-miczny Plan Działania zakłada przeznaczenie prawie 62 mld dol. kan. z budżetu centralnego oraz budżetów prowincji i terytoriów w ciągu dwóch lat budżetowych 2009/2010 i 2010/20117.

6 „Parkiet”, 15 czerwca 2009.7 Canada’s Economic Action Plan – a Fourth Report to Canadians, Government

of Canada, December 2009, www.actionplan.gc.ca


Tabela 3. Środki przewidziane w ramach Ekonomicznego Planu Działania w Kanadzie (w mln dol. kan., ceny bieżące)

Wyszczególnienie 2009 2010 Łącznie

Redukcja obciążeń podatkowych 3 020 3 180 6 200

Pomoc bezrobotnym 2 873 4 146 7 019

Budowa infrastruktury w celu tworzenia nowych miejsc pracy 8 504 7 498 16 002

Budowa gospodarki przyszłości 1 736 2 299 4 035

Wsparcie przemysłu i społeczności lokalnych 11 824 2 178 14 002

Łączna wartość impulsów federalnych 27 957 19 300 47 257

Łączne wsparcie ze środków prowincji i terytoriów 8 589 6 148 14 736

Skumulowana wartość wsparcia w ramach Ekonomicznego Planu Działania 36 546 25 448 61 993

Źródło: Canada’s Economic Action Plan – a Fourth Report to Canadians, Government of Canada, December 2009, s. 11.

Rysunek 5. Impulsy fi skalne w państwach G-7 w latach 2009 i 2010 (w % PKB)Źródło: Update on Fiscal Stimulus and Financial Sektor Measures, IMF, April 26, 2009, s. 5.

To jeden z większych impulsów fi skalnych w relacji do PKB wśród państw G-7, przekraczający 4% PKB (rysunek 5). Plan mobilizuje środ-


ki wszystkich szczebli na rzecz budowy infrastruktury, programów i szkoleń, pomocy bezrobotnym, poprawy warunków życia najuboż-szych rodzin oraz umożliwienia im wejścia lub powrotu na rynek pra-cy, jak również poprawy konkurencyjności międzynarodowej całej go-spodarki i poszczególnych jej podmiotów.

Podjęcie szybkich działań wynikało z przeświadczenia, że naj-większe wsparcie powinno zostać skierowane do realnej sfery gospo-darki w najbliższych 2 latach. Dominowało przeświadczenie, że tylko wówczas będzie można skutecznie łagodzić społeczne skutki kryzysu, jak również ograniczać potencjalne spadki aktywności gospodarczej. Dlatego też zdecydowano się na skrócenie procedur decyzyjnych na każdym ich etapie, łącznie z procedurą uchwalania budżetu państwa. Jak wynika z dostępnych już danych oraz przygotowanych zaleceń, oszczędność czasu szacuje się w zależności od konkretnego przypadku od 6 do nawet 14 miesięcy8. Świadomość potrzeby niezwłocznego re-agowania była powszechna nie tylko w elitach sprawujących władzę, lecz również w społeczeństwie. Dzięki takim postawom już we wrze-śniu 2009 r. ponad 90% działań przewidzianych na bieżący rok bu-dżetowy zostało zrealizowanych lub też znajdowało się na bardzo za-awansowanym etapie realizacji9. W grudniu 2009 r. sytuacja uległa jeszcze dalszej poprawie.

8 Przykładowo, przyspieszono procedurę budżetową na rok 2009/2010. W re-zultacie ustawa budżetowa została uchwalona już 27 stycznia 2009 r., czyli oko-ło miesiąc wcześniej niż zazwyczaj, gdy budżet uzyskuje aprobatę parlamentu pod koniec lutego. Ponadto skrócono do maksymalnie jednego miesiąca z regulamino-wych 2–6 miesięcy czas przysługujący instytucjom rządowym szczebla federalnego na aprobowanie przedsięwzięć przewidzianych w Ekonomicznym Planie Działania.

9 Canada’s Economic Action Plan – a Th ird Report to Canadians, Government of Canada, December 2009, s. 16.


Tabela 4. Proces wdrażania Ekonomicznego Planu Działania (stan na grudzień 2009 r.)

Wyszczególnienie

Fundusz stymulacyjny

w roku budżetowym 2009/2010

(w mld dol. kan.)

Udział zagospodarowanych środków przyznanych w roku budżetowym

2009/2010(w %)

Redukcja obciążeń podatkowych 3,0 100

Pomoc bezrobotnym 2,9 100

Budowa infrastruktury w celu tworzenia nowych miejsc pracy 8,6 96

Budowa gospodarki przyszłości 1,7 91

Wsparcie przemysłu i społeczności lokalnych 11,8 98

Łączne wsparcie z budżetu federalnego 28,0 97


5. Struktura Ekonomicznego Planu Działania wdrażanego w Kanadzie

W wymiarze przedmiotowym określono sześć podstawowych ob-szarów, a jednocześnie priorytetów proponowanych działań. Są to: • redukcja obciążeń podatkowych,• pomoc bezrobotnym,• budowa infrastruktury w celu tworzenia nowych miejsc pracy,• budowa gospodarki przyszłości,• wsparcie przemysłu i społeczności lokalnych,• poprawa dostępności do fi nansowania i umocnienie kanadyjskie-

go systemu fi nansowego.Pierwsze działania w sferze redukcji obciążeń podatkowych na

szczeblu konfederacji zostały zainicjowane w 2007 r. i polegały na ob-niżeniu podatku pośredniego GST z 7% do 5%. Były one realizacją obietnic wyborczych z 2006 r., gdy wybory wygrała Konserwatywna


Partia Kanady i utworzyła kolejny rząd mniejszościowy z premierem Stephenem Harperem na czele. Mimo wybuchu kryzysu rząd po kolej-nej aprobacie społeczeństwa wyrażonej w wyborach z 14 października 2008 r. kontynuował proces redukcji obciążeń podatkowych zarówno wobec osób fi zycznych, jak i prawnych. W odniesieniu do tej pierw-szej grupy starano się wprowadzić największe ulgi dla osób o najniż-szych i średnich dochodach (tabela 5). Wśród konkretnych instrumen-tów pojawił się m.in. wyższy dodatek na dziecko. Od 1 lipca 2009 r. wynosi on 436 dol. kan. na rok dla rodziny z dwójką dzieci. Emeryci o niskich i średnich dochodach uzyskali dodatkowy zwrot podatko-wy w wysokości 150 dol. kan. Ponadto zakończono konsultacje z rzą-dami prowincji i terytoriów w sprawie wprowadzenia Working Income Tax Benefot (WITB). Ma on wspomagać poprawę warunków życia Ka-nadyjczyków o najniższych dochodach w związku z podjęciem przez nich pracy. Wprowadzono także zwroty podatkowe na remont domu (1350 dol. kan. na rodzinę) i zakup nowego domu (750 dol. kan.).

Tabela 5. Ulgi podatkowe dla osób fi zycznych w zależności od poziomu dochodu

Łączny dochód

Średnia ulga podatkowa w 2009 r.

ulga podatkowa jako % należnych

podatkówGST

podatek dochodowy

łącznieobowiązujące dotychczas

wprowadzone przez budżet

2009

(w dol. kan.) (w dol. kan.) (w %)

Mniej niż 15 000 130 95 147 372 100

15 000–30 000 180 201 168 649 53

30 000–45 000 400 444 247 1 092 31

45 000–60 000 510 629 356 1 494 23

60 000–80 000 630 787 473 1 890 20

80 000–100 000 770 903 614 2 287 17

100 000–150 000 960 1 036 717 2 714 14

Ponad 150 000 1 640 1 241 887 3 768 7

Źródło: Canada’s Economic Action Plan – a Fourth Report to Canadians, op.cit., s. 43.


W przypadku osób prawnych uruchomiono programy podatko-we zachęcające do modernizacji i adaptacji nowych technologii. Od 1 stycznia 2009 r. podniesiono z 400 tys. dol. kan. do 500 tys. pułap obrotów, pozwalający korzystać z obniżonej stawki podatkowej wyno-szącej 11%. Od 1 kwietnia 2009 r. wprowadzono także Mineral Explo-ration Tax Credit w wysokości 15% dla przedsiębiorstw poszukujących złóż minerałów w Kanadzie. Między 28 stycznia 2009 r. a 1 lutego 2011 r. ma obowiązywać 100% stawka odpisów kosztów poniesionych przez przedsiębiorstwa na zakup i wdrażanie nowych technologii. Po-nadto rząd zdecydował się na obniżenie federalnego podstawowego po-datku korporacyjnego z 22,12% (łącznie z domiarem korporacyjnym) do 15% w 2012 r. W pierwszej kolejności obniżka obejmuje wyelimi-nowanie domiaru podatkowego dla wszystkich korporacji oraz reduk-cję podatku federalnego do 19% od 1 stycznia 2009 r.

Działania rządu centralnego zostały uzupełnione przez spójne z ni-mi inicjatywy władz prowincji i terytoriów. Przykładowo zainicjowały one Canadas Business Tax Advantage. Ponadto kilka prowincji zdecy-dowało się na obniżenie podatków od fi rm. W ciągu najbliższych 5 lat m.in. Ontario, Kolumbia Brytyjska oraz Nowy Brunszwik obniżą pro-wincjonalny podatek do 10% lub poniżej. Niektóre prowincje, przykła-dowo Alberta, już znajdują się na poziomie 10%. Tym samym w 2012 r. łączny podatek korporacyjny może wynieść 25%. Ma to przyczynić się do poprawy sytuacji fi nansowej przedsiębiorstw oraz poprawić konku-rencyjność podatkową Kraju Klonowego Liścia10.

Te wszystkie działania mają z jednej strony przyczynić się do ogra-niczenia spadku dochodów gospodarstw domowych i przedsiębiorstw, a tym samym przeciwdziałać ograniczeniu popytu zagregowanego, z drugiej zaś mają wspierać działania modernizacyjne i innowacyjne na rzecz poprawy konkurencyjności kanadyjskiej gospodarki niezbęd-ne do utrzymania w przyszłości wysokich standardów życia społeczeń-stwa. Ponadto rząd oczekuje, że dzięki instrumentom uruchamianym

10 Canada’s Economic Action Plan – a Fourth Report to Canadians, op.cit.


w ramach redukcji obciążeń podatkowych uzyska rezultaty nie tylko w długim, lecz także krótkim okresie, a więc wówczas, gdy pozytyw-ne sygnały i efekty są bardzo potrzebne.

Drugim obszarem działań przewidzianych w Ekonomicznym Pla-nie Działania jest pomoc bezrobotnym. Mimo spodziewanych zwięk-szonych wydatków na pomoc osobom, które utracą pracę, rząd zdecy-dował się zamrozić wysokość składki na Employment Insurance (EI) na poziomie najniższym od 1982 r. Przedłużono również o 5 tygodni czas pobierania środków z EI dla osób, które straciły pracę w wyniku kry-zysu. Szacuje się, że z tego instrumentu może skorzystać nawet ponad 300 tys. osób. Dodatkowo pracownicy, którzy w ramach akcji ochrony miejsc pracy zgodzą się ograniczyć wymiar zatrudnienia, będą mogli korzystać z EI na nowych, korzystniejszych zasadach. Program wpro-wadził także w obszarze tego instrumentu dodatkową pomoc osobom, które zasiliły grono bezrobotnych, a wcześniej przez długi okres praco-wały i rzadko korzystały z EI.

Rysunek 6. Wypłaty z Employment Insurance (w mld dol. kan.)Źródło: Statistics Canada; Department of Finance Canada.


Ważnym elementem pomocy bezrobotnym jest rozbudowany pro-gram szkoleń i zwiększenie adekwatności kwalifi kacji pracowników do potrzeb nowoczesnej gospodarki. Rząd stara się także zachęcać różne grupy społeczne – osoby młode, ludność rdzenną oraz osoby starsze – do większej aktywności na rynku pracy. W tym celu przeznaczono środki przykładowo na Canadian Summer Jobs Program, Targeted Ini-tiative for Older Workers. Dodatkowe środki rząd centralny przekazał także prowincjom i terytoriom na fi nansowanie szkoleń, nauki rzemio-sła i podobne inicjatywy.

Budowa infrastruktury służącej tworzeniu nowych miejsc pracy stanowi kolejny obszar preferencji rządu federalnego. Zasadniczo kon-centruje się on na dwóch płaszczyznach. Po pierwsze, na uruchomieniu kilku tysięcy przedsięwzięć infrastrukturalnych, po drugie zaś stymu-lowaniu rozwoju budownictwa mieszkaniowego. W przypadku inwe-stycji infrastrukturalnych rząd dąży do rozbudowy oraz modernizacji już istniejących obiektów użyteczności publicznej, dzięki czemu mo-że przyczynić się do poprawy standardów i komfortu życia obywateli. Można domniemywać, że część z tych przedsięwzięć nie byłaby realizo-wana w chwili obecnej, lecz odłożona na kolejne lata lub przynajmniej rozłożona w czasie. Jednak kryzys gospodarczy i pogorszenie sytuacji na krajowym i międzynarodowych rynkach pracy przyczyniły się do przyspieszenia realizacji większości przedsięwzięć inwestycyjnych. Mo-gą one bowiem pozwolić utrzymać lub nawet stworzyć nowe miejsca pracy dla Kanadyjczyków. W ramach przedsięwzięć uruchomionych dzięki realizacji Ekonomicznego Planu Działania powstaje przykłado-wo fragment transkanadyjskiej autostrady w Parku Narodowym Banff w Albercie, VIA Rail, trzecia główna linia kolejowa w Kanadzie, na-prawiana jest infrastruktura kolejowa między Toronto i Montrealem, zainicjowano 10-letni program modernizacji mostów w Montrealu. Fi-nansowane są inwestycje w infrastrukturę rekreacyjną, rozwój infra-struktury społecznej, inwestycje w małe komercyjne stocznie11.

11 Ibidem.


Rysunek 7. Podział łącznego wsparcia dla budowy infrastruktury w prowincjach i terytoriach według sektorów (w %)


Stymulowanie budownictwa mieszkaniowego obywa się przy wyko-rzystaniu szerokiej gamy instrumentów. Należą do nich zwroty podatko-we na remont i zakup pierwszego domu oraz nisko oprocentowane po-życzki dla społeczności lokalnych przewidziane przede wszystkim na lata 2009–2010 na budowę infrastruktury technicznej powiązanej z domami. Szczególną uwagę poświęcono budowie i renowacji budownictwa społecz-nego. W ramach tych projektów planuje się budowę szkół, przedszkoli, szpitali, ośrodków zdrowia, placówek kulturalnych. Analogiczne projek-ty z zakresu budownictwa społecznego będą prowadzone we wszystkich prowincjach i terytoriach przy współudziale funduszy lokalnych.

Czwartym obszarem priorytetowym w ramach planu jest budowa gospodarki przyszłości. W tym celu utworzony został m.in. Knowledge Infrastructure Program, który ma wspierać rozwój badań, szkolnictwo wyższe, naprawę i rozbudowę programów uniwersyteckich oraz roz-wój infrastruktury uniwersyteckiej, wyposażanie laboratoriów i ośrod-ków badawczych.


Tabela 6. Budowa gospodarki przyszłości (w mln dol. kan.)

2009–2010 2010–2011 Łącznie

Inwestycje w wyższą edukację i badania

Poprawa infrastruktury college’ów i uniwersytetów 1 000 1 000 2 000

Inne 90 154 244

Łącznie inwestycje w wyższą edukację i badania 1 090 1 154 2 244

Inwestycje w naukę i technologię

Odnowa federalnych laboratoriów 100 150 250

Czysta energia i środowisko 366 336 702

Inne 120 660 780

Łącznie inwestycje w naukę i technologię 586 1 146 1 732

Łącznie budowa gospodarki przyszłości 1 676 2 300 3 976

Łączna wartość impulsów 1 736 2 299 4 035

Z udziałem wsparcia prowincji 2 736 3 466 6 202


Stworzono także odrębny Arctic Research Infrastructure Fund w ce-lu fi nansowania działalności eksploracyjnej w regionie. Pewną formą wsparcia, z którego będą mogły korzystać podmioty gospodarcze, jest fi nansowanie inwestycji w naukę i technologię, a przede wszystkim odnowa i wyposażanie federalnych laboratoriów. Szczególne miejsce zajmują wydatki na ochronę środowiska i rozbudowę infrastruktury uzyskiwania tzw. czystej energii. Wszystkie te działania mają na celu wspierać zmiany strukturalne i modernizacyjne zachodzące w gospo-darce Kraju Klonowego Liścia. W przyszłości mają one przyczynić się do umocnienia międzynarodowej pozycji konkurencyjnej, a w konse-kwencji doprowadzić do utrzymania wysokich standardów życia oby-wateli Kanady.

Szczególne miejsce poświęcono zacieśnianiu współpracy gospodar-czej z różnymi rynkami – głównie dużymi, takimi jak Indie i Chiny – które mogą stanowić zarówno ważne źródło zaopatrzenia, jak i istotny rynek zbytu. Odrębne miejsce poświęcono Investment Canada Act,


który z jednej strony ma przyczynić się do modernizacji regulacji praw-nych i poprawy atrakcyjności inwestycyjnej Kanady, z drugiej zaś mo-że zwiększyć jej zaangażowanie kapitałowe12.

Bardzo ważny element Ekonomicznego Planu Działania stanowi także wsparcie przemysłu i społeczności. Działania w tym obszarze koncentrują się m.in. na pomocy fi nansowej sektorom szczególnie do-tkniętym przez kryzys. Są to głównie przemysł samochodowy, leśny, stoczniowy, górnictwo, rolnictwo, turystyka i mały biznes. Największe wsparcie w kwocie ponad 16 mld dol. kan. ma uzyskać przemysł sa-mochodowy, z czego prawie 10 mld dol. kan. ma pochodzić z budżetu centralnego, a pozostała część z budżetu Ontario (tabela 7).

Ważnym elementem wsparcia mają być także ulgi i zwroty podat-kowe. Są to przykładowo 100% odpisy kosztów zakupu sprzętu kom-puterowego czy zwroty podatkowe przy zakupie maszyn i wyposażenia. Natomiast pomoc dla społeczności ma przybierać postać zasilania fi -nansowego regionów najbardziej dotkniętych kryzysem gospodarczym oraz wspierania partnerstwa z ludnością rdzenną. To ostatnie ma od-bywać się poprzez fi nansowanie programów zdrowotnych oraz rozwój usług dla rodzin i dzieci13.

W ramach szóstego priorytetu – poprawy dostępu do fi nansowania i umocnienia kanadyjskiego systemu fi nansowego – zdecydowano się na uruchomienie rządowego wsparcia dla pożyczkodawców, ze szcze-gólnym uwzględnieniem obszarów najbardziej dotkniętych kryzysem. Między innymi w tym celu stworzony został fundusz w wysokości 135 mld dol. kan., z którego będą mogły korzystać podmioty fi nansowe znajdujące się w trudnej sytuacji. W celu ochrony podatników rząd zdecydował się, aby środki te były udostępniane na rynkowych warun-kach. Ponadto rząd przy współpracy z Bankiem Centralnym Kanady zdecydował się na wspieranie płynności systemu bankowego i podtrzy-

12 Ibidem oraz www.canadianeconomy.gc.ca13 Canada’s Economic Action Plan – a Fourth Report to Canadians, ibidem oraz

www.strategis.ic.gc.ca


mywanie akcji kredytowej. Znaczącemu obniżeniu uległa także śred-nia efektywna stopa procentowa (rysunek 8)14.

Tabela 7. Wsparcie przemysłu i społeczności (w mln dol. kan.)

2008–2009 2009–2010 2010–2011 Łącznie

Wsparcie dla przemysłu

Leśny 70 100 170Rolnictwo 85 140 225Wydobycie minerałów 70 -15 55Mały biznes 170 195 365Turystyka 70 70 140Stoczniowy 19 30 49Kultura 177 158 335Podatki i ulgi podatkowe

przyspieszony odpis kosztów zakupu sprzętu komputerowego

340 355 695

ulgi podatkowe na zakup maszyn i urządzeń 12 76 81 169

Łączne wsparcie dla przemysłu 12 1 077 1 114 2 203Wsparcie dla społeczności

Pomoc wszystkim regionom 774 746 1 520Umocnienie partnerstwa z ludnością rdzenną 115 183 297

Łączne wsparcie dla społeczności 888 929 1 817ŁĄCZNE WSPARCIE DLA PRZEMYSŁU I SPOŁECZNOŚCI 12 1 965 2 043 4 020

Wartość impulsów 2 106 2 178 4 284Federalne wsparcie dla sektora samochodowego 9 718 9 718

Wsparcie Ontario dla sektora samochodowego 4 859 4 859

ŁĄCZNA WARTOŚĆ IMPULSÓW 16 683 2 178 18 861


14 Canada’s Economic Action Plan – a Fourth Report to Canadians, ibidem; www.bankofcanada.ca; www.fi n.gc.ca


Rysunek 8. Efektywna stopa procentowa i bazowa stopa procentowa Banku Centralnego Kanady (w %)


6. Potencjalne skutki pakietu antykryzysowego

W Ekonomiczny Plan Działania wbudowano tzw. automatyczny program wyjścia. Założono bowiem, że podejmowane działania mają na celu modernizację i poprawę konkurencyjności gospodarki, dzięki czemu ulegnie ona wzmocnieniu i w kolejnych latach będzie w stanie samodzielnie sprostać słabnącym już skutkom kryzysu gospodarcze-go. Rząd zakłada również, iż dzięki niezwłocznemu i kompleksowemu podjęciu działań gospodarka Kanady relatywnie szybko upora się z za-łamaniem. Jak wynika z prognoz Międzynarodowego Funduszu Wa-lutowego oraz Banku Centralnego Kanady (tabela 8), w 2009 r. PKB spadnie nieco ponad 2%, jednak już w 2010 r. oczekiwane jest ożywie-nie gospodarcze i kilkuprocentowy wzrost. Ponadto Kanada ma cecho-


wać się stabilnością cenową i stabilizacją rynku pracy. Co prawda bez-robocie wzrośnie, najwyższa stopa bezrobocia ma wystąpić w 2010 r., jednak już od 2011 r. ma ona spadać nawet do 6,5% w kolejnych latach.

Tabela 8. Prognozy podstawowych wskaźników makroekonomicznych dla gospodarki Kanady (w %)

Wyszczególnienie2009 2010 2011

MFW CBC MFW CBC MFW CBC

Zmiana PKB –2,5 –2,3 2,1 3,0 2,1 3,5CPI 0,1 0,5 1,3 1,8 2,0 2,0Stopa bezrobocia 8,3 8,5 8,6 9,0 – 8,5

Źródło: Na podstawie danych IMF i Centralnego Banku Kanady.

Rysunek 9. Defi cyt budżetu federalnego (w mln dol. kan.)Źródło: Update of Economic and Fiscal Projections, Department of Finance Canada, September 2009.

Jak już wskazałam, Ekonomiczny Plan Działania zainicjowany w Kanadzie stanowi bardzo silny impuls fi skalny, który oprócz skut-ków w sferze ożywienia aktywności gospodarczej i przeciwdziałania bezrobociu wpłynie także na kondycję fi nansów publicznych w naj-bliższych latach, i to zarówno na szczeblu konfederacji, jak i poszcze-gólnych prowincji czy terytoriów (rysunek 9).


Prognoza długu publicznego na 2009 r. (w % PKB)

Prognoza wzrostu długu publicznego w relacji do PKB między 2007 a 2014 r. (w %)

Rysunek 10Źródło: Word Economic Outlook, IMF, October 2009.

Sytuacja ta może być poważnym wyzwaniem dla polityków i oby-wateli, gdyż przez ostatnie lata Kanadyjczycy przywykli do nadwyżek budżetowych. Z drugiej jednak strony dzięki dobrej kondycji fi nan-sów publicznych w sytuacji wyjściowej przejściowe defi cyty nie muszą stanowić zagrożenia dla stabilności fi nansowej państwa. Szacuje się, że najwyższy defi cyt budżetowy wystąpi w bieżącym roku budżetowym i wyniesie 3,7% PKB, a w kolejnych latach będzie malał. Konsekwen-cją podejmowanych działań i stanu budżetu będzie także wzrost dłu-gu publicznego do 35,5% PKB w roku budżetowym 2010/2011. Z pre-zentowanych przez Ministerstwo Finansów Kanady prognoz wynika jednak, że już w roku 2014/2015 dług ponownie spadnie poniżej 30% PKB15. Ponadto prognozowane pogorszenie w sytuacji fi nansów pu-

15 www.fi n.gc.ca


blicznych będzie relatywnie najmniejsze w porównaniu z pozostały-mi państwami G-7.

7. Obserwowane czynniki wzrostu

Oprócz inicjatyw i uwarunkowań wewnętrznych na szybkie upo-ranie się gospodarki Kanady ze skutkami kryzysu istotny wpływ będą miały również czynniki zewnętrzne. Szczególnie pożądane są wszyst-kie sygnały i czynniki prorozwojowe, zwiększające optymizm kana-dyjskich podmiotów gospodarczych, zarówno przedsiębiorstw, jak i gospodarstw domowych. Jak wynika z rysunku 11, realizacja Ekono-micznego Planu Działania wpływa pozytywnie na te elementy i moż-na oczekiwać, że kumulacja efektów zastosowanych impulsów fi skal-nych tę sytuację jeszcze poprawi.

Wskaźnik nastrojów konsumentów (indeks, 2002 = 100)

Wskaźnik nastrojów przedsiębiorców (indeks, 2002 = 100)

Rysunek 11Źródło: Canada’s Economic Action Plan – a Fourth Report to Canadians, op.cit., s. 17.


Pierwsze przejawy poprawy obserwuje się także w gospodarce światowej. Po pierwsze, polepszyła się sytuacja w gospodarce amery-kańskiej. Może to przyczynić się do ożywienia wymiany handlowej z południowym sąsiadem i utrwalenia stabilności systemu fi nanso-wego. Ponadto na sytuację gospodarki kanadyjskiej korzystnie bę-dzie wpływać odczuwane już ożywienie w handlu globalnym. Szcze-gólnie pozytywnie należy ocenić wzrost popytu na surowce z Chin, gdyż Kanada może być jednym z benefi cjentów zachodzących zmian. Tym bardziej że surowce stanowią ważny element oferty eksportowej tego państwa.

Pozytywnie należy także oceniać zmiany cen zachodzące na ryn-ku surowców, w tym głównie energetycznych. Na dzień 15 grudnia 2009 r. cena za baryłkę ropy wynosiła 72,87 dol. am. Są to dużo ko-rzystniejsze warunki dla kanadyjskich producentów niż te, z którymi mieli do czynienia pod koniec 2008 i na początku 2009 r. W ostat-nich kilkunastu miesiącach cena ropy osiągnęła najniższy poziom 26 grudnia 2008 r. – 38,55 dol. am. za baryłkę, niewiele droższa była 18 lutego 2009 r. – 39,54 dol. am. W dniu 26 maja 2009 r. po raz pierw-szy od kilku miesięcy cena przekroczyła poziom 60 dol. am. za ba-ryłkę i utrzymuje się powyżej tej granicy do chwili obecnej16. Można już zaobserwować pewne ożywienie w budownictwie, dzięki czemu należy oczekiwać poprawy w przemyśle drzewnym. Wewnętrznym czynnikiem wzrostu jest także niewątpliwie stabilny system fi nanso-wy, który będzie w stanie odpowiedzieć na rosnące potrzeby kredy-towe podmiotów gospodarczych związane z oczekiwanym ożywie-niem. Między innymi dzięki niemu spadek dynamiki akcji kredytowej był zauważalny w Kanadzie, jednak i tak dużo niższy niż w Stanach Zjednoczonych.

16 www.banier.pl


Rysunek 12. Zmiany w dynamice akcji kredytowej (w %)Na podstawie najnowszych dostępnych danych.


8. Potencjalne zagrożenia tendencji rozwojowych

Te relatywnie optymistyczne prognozy mogą jednak zostać zwe-ryfi kowane. Może to stać się za sprawą pewnych przesłanek, będących w praktyce tzw. zagrożeniami wzrostu. Przede wszystkim należy mieć na uwadze fakt, iż obserwowane w ostatnim kwartale ożywienie jest w dużej mierze powodowane, zarówno w Kanadzie, jak i w wielu in-nych państwach, wzmożoną aktywnością sektora publicznego (rządy i banki centralne). Będzie musiało się to odbić na kondycji tych gospo-darek w przyszłości, a w konsekwencji wymusi niepopularne i kosztow-ne decyzje. Ponadto nie ma pewności, w jakim stopniu obserwowana poprawa sytuacji w skali globalnej ma trwały charakter, a w jakim jest prostą konsekwencją olbrzymich impulsów fi skalnych i fi nansowych w gospodarce światowej. Nadal nie wiadomo, na ile silny jest sektor prywatny i na ile będzie on w stanie samodzielnie podtrzymywać ten-


dencje rozwojowe. Przy czym obawy nie dotyczą tylko stanu przedsię-biorstw kanadyjskich, lecz w głównej mierze podmiotów i gospodarek zagranicznych, od których sytuacji w dużym stopniu zależy kondycja gospodarki Kanady.

Pewnym zagrożeniem dla sytuacji gospodarczej jest także zbyt silny dolar kanadyjski. Poprzez pogorszenie konkurencyjności cenowej ka-nadyjskich produktów na rynkach międzynarodowych może on przy-czyniać się do opóźnienia ożywienia gospodarczego. Ponadto może utrudniać realizację polityki pieniężnej poprzez oddalanie gospodarki od celu infl acyjnego.

Poważnym zagrożeniem, a jednocześnie wyzwaniem jest niska pro-dukcyjność. Pod koniec lat 90. XX w. pojawiły się pewne pozytyw-ne symptomy, jednak już w latach 2000–2008 wzrost produkcyjności wynosił tylko 1% rocznie. Dla porównania w gospodarce USA w tym samym okresie średni wzrost produkcyjności wynosił 2,6%. W konse-kwencji Kanada spadła w rankingu produkcyjności z trzeciej pozycji w 1960 r. wśród dwudziestu państw OECD na siedemnastą pozycję wśród trzydziestu państw tej organizacji. Pogorszeniu uległa także pro-dukcyjność kanadyjskiego sektora usług fi nansowych z 2,8% w 1990 r. do 1,5% w 2008 r. Jako przyczyny takiej niepokojącej sytuacji najczę-ściej wskazuje się:• mniejsze zaangażowanie kapitałowe pracowników w przedsiębior-

stwach, w których pracują,• niski współczynnik innowacyjności,• realokację kapitału i siły roboczej między przedsiębiorstwami.

W obszarze tym niezbędne jest dołożenie wszelkich starań, aby po-prawić tę niekorzystną sytuację. Pozytywne zmiany w poziomie pro-dukcyjności gospodarki są bowiem kluczowe dla umacniania konku-rencyjności międzynarodowej, jak również poprawy standardów życia obywateli w świetle coraz mniej korzystnych uwarunkowań demogra-fi cznych.


Podsumowanie

Kanada to przykład państwa, które korzystając z solidnych pod-staw ekonomicznych, stara się ograniczać negatywne skutki kryzy-su i wpływać na umocnienie pozycji międzynarodowej dla osiągania zwiększonych korzyści w przyszłości. Podejmowane inicjatywy wska-zują na dominację przeświadczenia, iż kryzys należy wykorzystać do modernizacji gospodarki i umocnienia jej pozycji we współczesnej go-spodarce światowej. Działania zostały podjęte niezwłocznie i miały kompleksowy charakter. Należy na nie patrzeć z perspektywy warun-ków, w których zostały przeprowadzone. Kanada jest bowiem pań-stwem złożonym, dlatego też dla odpowiedniej skuteczności poszcze-gólnych inicjatyw niezbędna była koordynacja działań na wszystkich szczeblach administracji publicznej, począwszy od rządu federalnego, poprzez rządy prowincji i terytoriów, na rządach lokalnych kończąc. Dodatkowo obecnie, podobnie jak w ostatnich latach, mamy do czy-nienia z rządem mniejszościowym. Tym samym do szybkiego wpro-wadzenia w życie impulsów fi skalnych przeciwdziałających narastaniu zjawisk kryzysowych konieczne było porozumienie ponad podziała-mi i konsensus zarówno dla ustawy budżetowej, jak i Ekonomiczne-go Planu Działania. Po raz kolejny udało się go osiągnąć. Zarówno budżet, jak i plan poparły w Parlamencie wszystkie partie polityczne, także Blok Quebecu.

Ekonomiczny Plan Działania to olbrzymi jak na warunki kana-dyjskie pakiet fi nansowy, wpływający na kondycję fi nansów publicz-nych, a tym samym sytuację społeczeństwa w najbliższych latach. Dla-tego też dla proponowanych działań wymagana była transparentność programów i aprobata społeczna. W tym celu rząd zdecydował się na ciągłe informowanie społeczeństwa o bieżącej sytuacji gospodarki, postępach w realizacji przedsięwzięć przewidzianych w planie, wyso-kości i sposobach wykorzystania środków, jak również planowanych


przyszłych działaniach, ze wskazaniem wielkości i źródeł środków nie-zbędnych na ich realizację. Co kwartał rząd publikuje kompleksowe raporty na temat stanu realizacji planu. W rezultacie w społeczeń-stwie Kanady można zaobserwować poczucie bezpieczeństwa i stabil-ności, a kryzys, jak pokazuje przykład tego państwa, może mieć przy-jazny wymiar.


Witold Małachowski1

SKUTKI KRYZYSU I DZIAŁANIA ANTYKRYZYSOWE

W GOSPODARCE NIEMIEC

Wprowadzenie

Czy ekonomiści i fi rmy niemieckie oraz decydenci polityczni w Niemczech spodziewali się światowego kryzysu fi nansowego, a na-wet ekonomicznego? Jak dużym zaskoczeniem był dla gospodarki nie-mieckiej światowy kryzys gospodarczy oraz w jakim stopniu została nim dotknięta gospodarka niemiecka? Jakie działania antykryzysowe zostały zastosowane, aby dokonać sanacji gospodarki niemieckiej? Czy konsekwencje kryzysu dla gospodarki niemieckiej są aż tak dotkliwe, że wymagają istotnych korekt w dotychczasowym modelu społecz-nej gospodarki rynkowej, którego wprowadzanie rozpoczęło się przed 60 laty i obowiązuje nadal po zjednoczeniu Niemiec. To zasadnicze py-tania, na które podejmuję próbę odpowiedzi. Skłania to do przeprowa-dzenia analizy zmian, które następują w gospodarce Niemiec w wyni-

1 Prof. dr hab., Zakład Badań nad Gospodarką Niemiecką, Instytut Gospodar-ki Światowej, Kolegium Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa.

ku wyborów federalnych we wrześniu 2009 r. oraz nowego układu sił politycznych w parlamencie niemieckim i nowej koalicji rządowej cha-decko-liberalnej (CDU/CSU–FDP).

1. Gospodarka Niemiec przed kryzysem

Jest rzeczą charakterystyczną, że Niemcy są wobec siebie samych o wiele bardziej krytyczni niż ich ocena zewnętrzna. Wystarczy przy-pomnieć dramatyczny tytuł książki prof. Arnulfa Baringa: Czy Niem-com się uda? Pożegnanie złudzeń2. We wstępie do tej pracy A. Baring stwierdził: „Obecną sytuację naszego kraju charakteryzuje spiętrzenie rozmaitych, ale ściśle ze sobą powiązanych kryzysów. Z jednej strony w strukturalnym kryzysie znajduje się przemysł, z drugiej zaś państwo opiekuńcze. Do tego dochodzą niemiecko-niemieckie trudności wy-nikłe ze zjednoczenia. Zaostrzyły one pod wieloma względami pro-blemy, które tkwiły u podłoża pozostałych dwóch kryzysów na dłu-go przed 1990 r., przyniosły też zupełnie nowe wyzwania”3. Wybitny polityk chadecki, Gerhard Stoltenberg, postawił w 1997 r. następują-cą diagnozę: „Mimo zasadniczych przemian ostatnich lat, nasze obec-ne problemy są mocniej zakotwiczone w postawach, rozstrzygnięciach i zaniechaniach minionych dziesięcioleci, niż wydaje się to na pierw-szy rzut oka”4.

2 Tytuł orginału: Scheitert Deutschland? Abschied von unseren Wunschwelten, Deutsche Verlag – Anstalt GmbH, Stuttgart 1997.

3 Ibidem, s. 9.4 G. Stoltenberg, Wendepunkte, Stationen deutscher Politik 1947–1990, Berlin

1997, s. 7. Gerhard Stoltenberg przez wiele lat należał do ścisłego kierownictwa nie-mieckiej chadecji, pełnił funkcję przewodniczącego CDU Szlezwika–Holsztynu, deputowanego do Bundestagu oraz wielokrotnie federalnego ministra, a mianowi-cie w latach 1965–1969 – ministra badań naukowych, 1982–1989 – ministra fi nan-sów, 1989–1992 – ministra obrony.


Już od chwili zjednoczenia Niemiec, czyli od blisko 20 lat toczy się wśród Niemców intensywna dyskusja na temat koniecznych reform gospodarczych i społecznych. W zakresie niektórych podejmowane są decyzje polityczne i prawne. Wywołują one określone kontrowersje i zrozumiały opór, jeśli są związane z dążeniem do wprowadzenia ogra-niczeń i oszczędności.

Należy podkreślić, że gospodarka Niemiec, mimo osłabienia tem-pa wzrostu w ostatnich kilkunastu latach, jest nadal jedną z przodu-jących na świecie. Pod względem wytwarzanego produktu krajowego Niemcy zajmują trzecie miejsce za Stanami Zjednoczonymi i Japonią. Jeszcze większa jest rola Niemiec w międzynarodowym podziale pra-cy. Pod względem wielkości eksportu Niemcy zajmują pierwsze miejsce w gospodarce światowej, wyprzedzając Stany Zjednoczone. Natomiast w przeciwieństwie do Amerykanów uzyskują tradycyjnie wysokie nad-wyżki w handlu zagranicznym. Towary niemieckie tradycyjnie cieszą się dużym prestiżem i zaufaniem co do ich jakości.

Niemcy nadal pełnią wiodącą rolę w procesie integracji europej-skiej. Niemiecki udział w budżecie Unii Europejskiej jest największy i do tego Niemcy są płatnikiem netto. Uważa się zatem, że Niemcy są tradycyjnie motorem integracji europejskiej, zarówno co do jej dalsze-go pogłębiania, jak i poszerzania. Niemcy były konsekwentnym zwo-lennikiem wprowadzenia wspólnej europejskiej waluty, przez co stały się jeszcze ważniejszym fi larem gospodarczym jednoczącej się Europy.

Po zjednoczeniu obu państw gospodarka niemiecka udowodniła swoją mobilność, dokonując co roku ogromnego transferu środków fi nansowych. Zachowuje przy tym swoją konkurencyjność. Niemcy zapewniają swoim obywatelom szeroko rozumiane swobody i gwa-rantują wolność jednostki oraz ochronę socjalną na bardzo wysokim poziomie. To rzadko spotykane połączenie rozwoju gospodarczego, wzrostu poziomu życia ludności i pokoju socjalnego przyczynia się do utrwalania obrazu Niemiec jako jednego z najbardziej stabilnych i naj-lepiej funkcjonujących systemów demokracji parlamentarnej współcze-snego świata.

Skutki kryzysu i działania antykryzysowe w gospodarce Niemiec 135

Podziały polityczne i społeczne występujące między głównymi si-łami politycznymi, które tradycyjnie reprezentuje niemiecka socjalde-mokracja i chadecja, szczególnie widoczne w okresach kampanii wy-borczych, potrafi ą zostać przezwyciężone, kiedy chodzi o niemiecką rację stanu.

Niemcy jeszcze przed utworzeniem państwa, które przyjęło na-zwę Republika Federalna Niemiec, po przeprowadzeniu dyskusji obej-mującej nie tylko elity intelektualne, opowiedziały się za stworzeniem społecznej gospodarki rynkowej. Model ten, wypracowany przede wszystkim przez niemiecką chadecję, miał bardzo rzetelne podstawy teoretyczne, uzyskał daleko idący konsensus społeczny i obowiązuje do chwili obecnej. Przyjęty model społecznej gospodarki rynkowej, ujęty w ramy konstytucyjne, determinuje w zasadniczym stopniu rolę pań-stwa. Rola państwa niemieckiego uwarunkowana jest zatem systemem liberalnej gospodarki rynkowej, opartej na prywatnej własności, swo-bodzie i odpowiedzialności podmiotów gospodarczych za podejmowa-ne decyzje. Przyjęte zostało założenie, że mechanizm rynkowy posiada zdolność do samoregulacji, a w szczególności utrzymania równowagi na rynkach zasobów i produktów.

Konsekwencją jest postulat nieingerencji państwa w procesy go-spodarcze i ograniczenie jego roli do długotrwałej polityki stwarzania, utrzymywania i poprawiania warunków funkcjonowania mechanizmu rynkowego. W gestii państwa pozostają przede wszystkim sprawy fi -nansowe, a zwłaszcza system podatkowy, a wcześniej jeszcze system celny. Przestrzegana jest, gwarantowana również w konstytucji, nieza-leżność banku centralnego. Istotna pozostaje rola państwa w procesie redystrybucji wytworzonego produktu krajowego w celu wypełnienia postawionych celów społecznych.

W ramach bardzo ograniczonej polityki gospodarczej państwo po-winno zapewnić warunki funkcjonowania konkurencji, a zatem po-winno przeciwstawiać się wszelkim tendencjom monopolistycznym. To oznacza, że na państwie ciąży obowiązek interwencji w sfery gospo-


darcze, gdzie konkurencja nie funkcjonuje, bądź funkcjonuje w niedo-skonały sposób lub przynosi niewłaściwe efekty.

Jednym z najważniejszych bezpośrednich czynników decydujących o wysokości wytwarzanego produktu krajowego jest wydajność pracy, która w Niemczech jest zaliczana do jednych z najwyższych na świecie.

Niemiecka gospodarka od kilkudziesięciu lat wytwarza trzeci pod względem wielkości produkt krajowy brutto, po Stanach Zjednoczo-nych i Japonii. Należy jednak dodać, że coraz bliżej do poziomu PKB Niemiec zbliżają się Chiny, które w najbliższej przyszłości zajmą po-zycję Niemiec.

Bardzo nowoczesna, odpowiadająca najwyżej rozwiniętym gospo-darczo państwom świata, jest struktura wytwarzanego produktu krajo-wego w Niemczech. W 2007 r. produkt krajowy brutto został wytwo-rzony w Niemczech w 71% w usługach, w 28% w przemyśle i w 1% w rolnictwie. Odpowiadała temu struktura zatrudnienia w wytwarza-nym PKB: w 71,9% w usługach, w 25,9% w przemyśle, 2,1% w rol-nictwie.

Przy tak wysokim poziomie wytwarzanego produktu krajowego w Niemczech trudno oczekiwać, że tempo wzrostu będzie bardzo dy-namiczne. Tym niemniej niektóre lata w ostatnich dwóch dekadach wykazywały stagnację rozwoju gospodarczego Niemiec, a nawet jego regres. Dopiero lata 2005–2007 przyniosły ponownie ożywienie go-spodarcze, co wyraziło się w tempie wzrostu, przyrostu miejsc pracy i tym samym obniżenia bezrobocia, wzrostu obrotów w handlu zagra-nicznym, a zwłaszcza eksportu. Tempo wzrostu produktu krajowego Niemiec przedstawia tabela 1.

Przeciętne tempo wzrostu produktu krajowego brutto w Niem-czech w latach 1994–2007 wyniosło zaledwie 1,3. Były to niewątpli-wie trudne lata dla Niemiec. Systematycznie wzrastało bezrobocie, aż do poziomu 5 mln osób w 2004 r. Jedną z przyczyn było niewątpliwie ponoszenie kosztów zjednoczenia Niemiec i transformacji systemowej w nowych krajach związkowych, które łącznie do 2008 r. jest szaco-wane na ogromną kwotę 1,5 bln euro.


Tabela 1. Tempo wzrostu produktu krajowego brutto w Niemczech (w %)

Rok Tempo wzrostu

1990 5,7

1991 5,1

1992 1,8

1993 –1,1

1994 2,4

1995 1,8

1996 0,8

1997 1,5

1998 1,7

1999 1,9

2000 3,1

2001 1,0

2002 0,2

2003 –0,1

2004 1,1

2005 2,1

2006 2,5

2007 2,8

Źródło: Statistisches Bundesamt 2008.

Przemysł niemiecki tworzy 6 mln miejsc pracy, a wartość sprzeda-ży wyniosła 1,6 bln euro w 2007 r. To dowodzi, że w przemyśle nie-mieckim, mimo zagranicznych inwestycji bezpośrednich, liczba miejsc pracy ulega nadal zwiększeniu oraz wzrasta wydajność pracy. Najważ-niejsze branże niemieckiego przemysłu przedstawia tabela 2.

Wyroby przemysłu niemieckiego cieszą się wysokim uznaniem klientów na całym świecie ze względu na ich nowoczesność i jakość oraz gwarancje usług serwisowych. Są to wyroby konkurencyjne i ma-jące duży popyt, mimo że nie są tanie. Niemcy są szczególnie dumni ze swego przemysłu motoryzacyjnego. Samochody koncernów Volks-wagen, Daimler czy BMW należą do najbardziej rozpoznawalnych


marek. Uzupełniają je wyroby innych koncernów, takich jak Siemens, Tyssen-Krupp, Bayern, BASF, Bosch. Utrzymują one swoją innowacyj-ność i skutecznie konkurują z innymi międzynarodowymi koncerna-mi. Kluczową rolę odgrywają w nich inwestycje na badania i rozwój. Warto zwrócić uwagę, że jedynie w koncernie Siemensa wydatki na badania i rozwój przewyższają wydatki na badania i rozwój w Polsce.

Tabela 2. Najważniejsze branże niemieckiego przemysłu w 2007 r.

Branża Liczba przedsiębiorstw

Liczba zatrudnionych (w tys. osób)

Obroty (w mld euro)

W tym obroty za granicą

Eksport (w %)

Samochody 1 742 951 322 900 187 806 58,2

Maszyny 7 221 952 178 915 98 271 54,9

Elektronika 5 928 836 178 330 85 532 48,0

Chemia 1 862 447 152 833 81 759 53,5

Żywność 5 976 531 133 488 19 804 14,8

Łącznie 47 900 6 049 1 488 378 603 604 40,6

Źródło: Statistisches Bundesamt 2008.

2. Skutki światowego kryzysu gospodarczego dla gospodarki Niemiec

Światowy kryzys gospodarczy wywołał w Niemczech ogromny nie-pokój: Niemcy jako lider światowego eksportu są bardzo wrażliwe na światową koniunkturę. W tym państwie, w którym eksport ma tak duży udział w wytwarzanym produkcie krajowym, negatywne zmiany w gospodarce światowej wręcz wymuszają konieczność szybkiej reakcji.

Nasilający się szczególnie od połowy 2008 r. spadek popytu za-granicznego spowodował załamanie eksportu niemieckiego, które sil-nie przyczyniło się do pojawienia się recesji w Niemczech. Według da-nych Komisji Europejskiej główne wskaźniki gospodarki niemieckiej już od 2008 r. uległy pogorszeniu. Eksport, który od 2005 r. zwiększał się średniorocznie o ponad 7% w porównaniu z rokiem poprzednim,


w 2008 r. wzrósł tylko o 2,7%, a w 2009 r. ma zanotować bezwzględ-ny spadek o 16%. Nadwyżka w bilansie handlowym Niemiec z 7,5% PKB w 2008 r. ma spaść w 2009 r. do 4,8%. Rosnące niewykorzy-stane moce przerobowe i ograniczenia kredytowania ograniczyć ma-ją inwestycje o 20% w 2009 r. w porównaniu z rokiem poprzednim5.

Tabela 3. Wskaźniki makroekonomiczne Niemiec w latach 2005–2008 i prognozy dla lat 2009–2010 (roczne zmiany %)

Wskaźniki 2005 2006 2007 2008 2009 2010

PKB w cenach z roku poprzedniego 0,8 3,0 2,5 1,3 –5,4 0,3

Konsumpcja indywidualna 0,2 1,0 –0,4 –0,1 –0,5 –0,7

Stopa bezrobocia 10,7 9,8 8,4 7,3 8,6 10,4

Zatrudnienie –0,8 –0,5 0,2 1,6 1,4 –2,2

Stopa infl acji HICP 1,9 1,8 2,3 2,8 0,3 0,7

Saldo bilansu handlowego w % PKB 7,1 7,1 8,4 7,5 4,8 5,1

Saldo bilansu obrotów bieżących w % PKB 5,3 6,3 7,6 6,6 3,6 3,4

Defi cyt budżetowy w % PKB –3,3 –1,5 –0,2 –0,1 –3,9 –5,9

Zadłużenie publiczne w % PKB 67,8 67,6 65,1 65,9 73,4 78,7

Źródło: European Commission, Economic Forecast Spring 2009, s. 60.

Silne uzależnienie wzrostu gospodarczego Niemiec od eksportu, w tym szczególnie wrażliwych na wahania koniunktury dóbr inwesty-cyjnych, spowodowało, że w 2008 r. roczne tempo wzrostu PKB Nie-miec zmniejszyło się do 1,3%, a w 2009 r. spadek PKB Niemiec sza-cuje się na –5,4%. Wraz z nim, zgodnie z danymi tabeli 3, zmniejszała się w 2008 r. konsumpcja indywidualna o –0,1%, a w 2009 r. stopa bezrobocia ma wzrosnąć do 8,6%.

W 2008 r. wzrosło też zadłużenie publiczne do 65,9% PKB, a pro-gnozy na 2009 r. wskazują zarówno na dalszy wzrost tego zadłużenia do 73,4% PKB, jak i defi cytu budżetowego do –3,9% PKB, co ozna-

5 European Commission, Economic Forecast Spring 2009, s. 58, 3http://ec.eu-ropa.eu/economy_fi nance/publications/publication15048_en.pdf


cza w obu przypadkach przekroczenie kryteriów stabilności fi nansowej określonych w Pakcie Stabilności i Wzrostu i w traktacie z Maastricht.

Jako najważniejszy problem społeczny w Niemczech ze względu na skalę tego zjawiska i jego konsekwencje ekonomiczne, społeczne i polityczne traktowane jest bezrobocie. Dynamiczny wzrost bezrobo-cia rozpoczął się zwłaszcza od chwili zjednoczenia Niemiec: w 1993 r. przekroczyło ono liczbę 3 mln, w 1997 r. – 4 mln, a w 2004 r. nawet poziom 5 mln osób poszukujących pracy6.

Warto przypomnieć, że w okresie powojennym przez kilka dziesię-cioleci w gospodarce niemieckiej nie występował problem bezrobocia. Ze względu na dynamiczny rozwój w gospodarce niemieckiej odczu-wany był brak rąk do pracy i to było zasadniczą przyczyną liberaliza-cji polityki zatrudnienia wobec cudzoziemców. W języku niemieckim pojawiło się pojęcie „robotnika, który jest gościem” (Gastarbeiter). Licz-ba zatrudnionych cudzoziemców systematycznie wzrastała i dotyczy-ła nie tylko obywateli państw Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej.

Również na tle innych wysoko rozwiniętych państw świata bezro-bocie w niemieckiej gospodarce kształtuje się na stosunkowo wysokim poziomie (tabela 4).

Najwyższy poziom osiągnęło bezrobocie w Niemczech w 2004 r., kiedy przekroczyło 5 mln bezrobotnych. Od tego czasu nastąpiło po-prawienie tempa wzrostu gospodarczego i wzrostu miejsc pracy, co do-prowadziło do zmniejszania stopy bezrobocia i liczby bezrobotnych. We wrześniu 2008 r. stopa bezrobocia spadła do poziomu 7,4%, czy-li 3 mln bezrobotnych. Oznacza to, że w ciągu niespełna 4 lat bezro-bocie zmniejszyło się o 2 mln. W 2007 r. zmniejszyło się o 463 tys. osób. Nadal jednak bezrobocie w Niemczech traktowane jest jako je-den z najważniejszych problemów społecznych. Dodatkowym proble-mem jest duże zróżnicowanie poziomu bezrobocia w poszczególnych krajach związkowych, co prezentuje tabela 5.

6 Por. T. Budnikowski, Reforma niemieckiego rynku pracy, w: Dokąd zmierzają Niemcy. Reformy polityczne, gospodarcze i społeczne, red. B. Brocka-Palacz, Of. Wyd. SGH, Warszawa 2008, s. 214–228.


Tabela 4. Państwa wysoko rozwinięte o stosunkowo wysokiej stopie bezrobocia (w %)

Państwo 2006 2006 2005 2000

Francja 9,0 9,7 9,6 9,1

Grecja 8,9 9,9 10,5 11,4

Hiszpania 8,5 9,2 11,0 13,9

Izrael 8,4 9,0 10,3 8,8

Belgia 8,3 8,4 8,4 6,9

Niemcy 8,1 9,1 9,2 6,9

Finlandia 7,7 8,4 8,8 9,8

Źródło: World Economic Outlook 2008.

Tabela 5. Stopa bezrobocia w niemieckich krajach związkowych w maju 2007 r. (w %)

Niemcy 9,1

Niemcy Zachodnie 7,5

Niemcy Wschodnie 15,2

Badenia-Wirtembergia 5,0

Bawaria 5,3

Nadrenia Północna-Westfalia 9,6

Hesja 7,7

Dolna Saksonia 8,8

Nadrenia-Palatynat 6,5

Saksonia 14,9

Berlin 15,9

Szlezwik-Holsztyn 8,5

Hamburg 9,3

Turyngia 13,2

Brandenburgia 15,0

Saksonia-Anhalt 16,0

Saara 8,4

Meklemburgia-Pomorze Przednie 16,6

Brema 12,8

Źródło: Bunedesagentur für Arbeit 2007.


Zdecydowanie niższe jest bezrobocie w starych krajach związko-wych (przeciętnie ponad dwukrotnie) niż w nowych. Najniższe w Ba-denii-Wirtembergii (5,0%), a najwyższe w Meklemburgii-Pomorzu Przednim (16,6%), czyli ponad trzykrotnie. Sytuacja w zakresie bez-robocia decyduje o preferencjach wyborczych, o czym świadczy sytu-acja polityczna w poszczególnych krajach związkowych. Im wyższe bezrobocie, tym większe wpływy polityczne posiadają siły lewicowe.

W przeciwieństwie do USA, stosunkowo ograniczony był wpływ kryzysu na sektor bankowy. Pierwsze objawy kryzysu fi nansowego w niemieckim systemie bankowym odnotowano w 2007 r. w Deut-sche Industriebank AG (Banku Przemysłowym SA) w wyniku zbyt ryzykownych operacji na amerykańskim rynku hipotecznym. Pomoc głównego akcjonariusza, państwowego banku Kreditanstalt für Wie-deraufbau w wysokości 8,1 mld euro oraz 200 mln euro ze strony nie-mieckich Sparkassen (kas oszczędnościowych) uchroniła bank przed bankructwem. W sierpniu 2008 r. bank został kupiony przez fundusz inwestycyjny Lone Star z Düsseldorfu.

Drugim bankiem niemieckim, w którym wystąpiły problemy fi -nansowe, był Sachsen Landesbank (Bank Krajowy Saksonii). W tym przypadku pomoc udzielona przez Kreditanstalt für Wiederaufbau w wysokości 17,3 mld euro nie wystarczyła, aby uchronić bank przed sprzedażą. Sachsen Landesbank został kupiony przez Baden-Württem-berg Landesbank (Bank Krajowy Badenii-Wirtembergii) z długami w wysokości 364 mln euro. Następstwem upadku w USA banku Leh-man Brothers były straty fi nansowe dwóch kolejnych banków krajo-wych: Bayern Landes Bank i West Landesbank. Oba banki zostały uratowane dzięki pomocy rządów krajowych Bawarii i Nadrenii Pół-nocnej-Westfalii oraz niemieckich Sparkassen.

Za punkt przełomowy kryzysu fi nansowego w gospodarce niemiec-kiej uważa się ogłoszenie niewypłacalności przez fundusz inwestycyjny Hypo Real Estate, który udzielał kredytów hipotecznych na niemieckim rynku nieruchomości. Spółka–córka Depfa, działająca w Irlandii, odno-towała tak duże straty fi nansowe, że nie mogła ich pokryć spółka–matka,


czyli Hypo Real Estate. Dnia 29 września 2008 r. rząd federalny Nie-miec podjął decyzję o pomocy dla Hypo Real Estate. Zgromadzony fundusz rządowo-bankowy wyniósł 35 mld euro, z czego 26,6 mld eu-ro było gwarantowanych przez państwo niemieckie. Była to największa pomoc państwowa udzielona bankowi w historii Republiki Federalnej Niemiec. Problemy fi nansowe banków niemieckich miały wpływ na obniżenie notowań na giełdzie. Niemiecki indeks giełdowy DAX od-notował najniższy poziom od 2006 r. Największe straty odnotowały akcje Hypo Real Esate (o 74%), a także akcje Commerzbank i Dresd-ner Bank (o 24%), w związku z planowaną fuzją obu banków.

Kryzys w sektorze fi nansowym miał wpływ na inne działy gospo-darki niemieckiej. Ograniczenie konsumpcji dotknęło szczególnie prze-mysł samochodowy. Spektakularnym przypadkiem, wynikającym z eko-nomicznych powiązań gospodarek USA i Niemiec, był kryzys jednego z największych producentów samochodów Opel GM. Na skutek kryzy-su fi rmy–matki General Motors w USA wstrzymana została produkcja w zakładach Opel GM w Niemczech i w niektórych państwach euro-pejskich: Belgii i Wielkiej Brytanii. Bankructwo fi rmy Opel GM ozna-czałoby utratę ponad 100 tys. miejsc pracy w Niemczech ze względu na rozbudowaną sieć dostawców i partnerów Opla. Rząd niemiecki, z oso-bistym zaangażowaniem Angeli Merkel, intensywnie poszukiwał rozwią-zania, aby nie doprowadzić do bankructwa Opla AG, deklarując gwaran-towaną pomoc fi nansowa i sprawdzając potencjalnych nabywców. Dnia 10 września 2009 r. ogłoszono, że nowym właścicielem Opla zostanie konsorcjum z międzynarodowym kapitałem, w tym rosyjskim. Jednak 3 listopada 2009 r. Zarząd GM ogłosił rezygnację ze sprzedaży Opla i po-zostawienie go w strukturze koncernu. Oznacza to podtrzymanie zamia-ru redukcji zatrudnienia w niektórych europejskich fabrykach Opla GM.

Skutki kryzysu gospodarczego dotknęły w Niemczech również dział usług. W czerwcu 2009 r. niewypłacalność ogłosiła grupa Ar-candor, do której należy sieć domów towarowych Karstadt, dom sprze-daży wysyłkowej Quelle oraz biura podróży Neckermann, Bucher Last Minute i Condor.


Warto jeszcze wymienić bankructwa takich znanych fi rm, jak pro-ducenta porcelany Rosenthal, prywatnego banku Weserbank, sieci do-mów towarowych Hertie czy fi rmy z branży modelarstwa kolejowego Märklin. Jedynie w pierwszym kwartale 2009 r. według danych nie-mieckiego urzędu statystycznego niewypłacalność ogołosiło 39 004 podmiotów gospodarczych.

3. Działania antykryzysowe w gospodarce Niemiec

W związku z pogarszającą się sytuacją ekonomiczną, rosnącym bez-robociem w warunkach rozwijającego się światowego kryzysu rząd Re-publiki Federalnej Niemiec przygotował w latach 2008–2009 trzy pa-kiety antykryzysowe wspomagające koniunkturę.

3.1. Pakiet zerowy wspomagający koniunkturę

Przyjęty 14 października 2008 r. przez rząd federalny Pakiet 0 (Konjunkturpaket 0) o nazwie „Pakiet działań na rzecz obniżenia obcią-żeń podatkowych, stabilizacji kosztów ubezpieczenia społecznego i in-westycji w rodzinę” ma być sfi nansowany w latach 2009–2010 przez budżet federalny w łącznej wysokości 28,4 mld euro. Na pakiet ten składają się:„1) »Inwestycje w rodzinę« – zwiększenie od 1 stycznia 2009 r. ulgi po-

datkowej na dziecko o 200 euro do 6024 euro kwoty wolnej od po-datku (Kinderfreibetrag) i wysokości zasiłków na dzieci o 10 euro miesięcznie do 164 euro, a od trzeciego dziecka do 195 euro (Kin-dergeld). Ponadto zwiększono możliwość odpisów od podatku wy-datków remontowych gospodarstw domowych do 4 tys. euro.

2) Zmniejszenie stawki ubezpieczenia społecznego z tytułu bezrobo-cia do 2,8% od 1 stycznia 2009 do 30 czerwca 2010 r.


3) Umożliwienie od 2010 r. odpisów od podatku limitowanych wy-datków z tytułu ubezpieczeń chorobowych u prywatnych ubezpie-czycieli.

4) Zasiłki dla uczniów w wysokości 100 euro z tytułu rozpoczęcia roku szkolnego (Schulstartpaket) dla dzieci kwalifi kujących się do udzielenia pomocy.

5) Przywrócenie ryczałtu odpisu podatkowego z tytułu dojazdów do pracy.W kwocie 28,4 mld euro dodatkowych wydatków budżetowych na

ww. cele ponad 16 mld euro przypada po połowie na działania opisa-ne w punktach 3) i 5), około 7 mld i 4 mld euro dotyczy odpowiednio punktów 2) i 1), a około 0,4 mld euro wydatkowane będzie na zasiłki z tytułu rozpoczęcia roku szkolnego”7.

3.2. Pierwszy pakiet wspomagający koniunkturę

Pierwszy pakiet wspomagający koniunkturę Konjunkturpaket I (2009) o nazwie „Utrzymanie zatrudnienia przez wzmocnienie wzro-stu” został przyjęty przez rząd federalny 5 listopada 2008 r.

Głównym celem tego pakietu było utrzymanie zatrudnienia za po-mocą działań prowzrostowych, w tym wspierania inwestycji, przedsię-wzięć pobudzających popyt przedsiębiorstw, gospodarstw domowych i samorządów na łączną kwotę 50 mld euro w latach 2009–2010. Po-nadto przeznaczono dodatkowo 20 mld euro na zapewnienie fi nanso-wania inwestycji i płynności przedsiębiorstw.

Konkretnie pierwszy pakiet wspomagający koniunkturę przewidy-wał 13 kierunków działań:

7 A. Leifels, S. Mong, B. Raff elhüschen, Auswirkungen der Konjunkturpakete auf die öff entlichen Haushalte in 2009 und 2010, Albert-Ludwig-Universität, Frei-berg, März 2009, s. 2–3.


1) Wspieranie energooszczędnego budownictwa, w tym remontów budynków, w latach 2009–2011 w łącznej kwocie 3 mld euro. Pro-gram zarządzany przez Kredytowy Bank Odbudowy (Kreditanstalt für Wiederaufbau, KfW) ma być fi nansowany za pomocą preferen-cyjnych kredytów przez niego udzielanych. Spodziewanym skut-kiem programu ma być zwiększenie zatrudnienia w tym sektorze oraz zmniejszenie zużycia energii.

2) Podwojenie od 1 stycznia 2009 r. ulg podatkowych z tytułu remon-tów w podatku dochodowym dla gospodarstw domowych, które będą mogły odliczyć od podatku 20% od 6 tys. euro za zapłacone usługi remontowo-modernizacyjne wykonywane przez rzemieśl-ników. W rezultacie szacuje się, że koszty usług dla gospodarstw domowych zmniejszą się o 1,5 mld euro rocznie, co powinno do-prowadzić do wzrostu popytu na tego rodzaju usługi. Jednocze-śnie szacuje się, że obroty w rzemiośle wzrosłyby o 10 mld euro, tj. o 2% w skali roku. Ograniczeniu uległaby też szara strefa.

3) Wprowadzenie specjalnych odpisów amortyzacyjnych dla MSP w la-tach 2009–2010 od podwyższonej wartości majątku przedsiębior-stwa, zróżnicowanego według zasad rozliczeń fi rmy, od 175 tys. do 335 tys. euro. Możliwy odpis to 20% rocznie na 5 lat, lub nawet do 45% w pierwszym roku w połączeniu z poniższą ulgą degresywnego odpisu amortyzacyjnego. Specjalne odpisy spowodują zmniejszenie obciążeń podatkowych i w rezultacie powinny zwiększyć płynność, skalę inwestycji i tworzenia kapitału własnego przez MSP. Będzie to sprzyjać rozwojowi tego sektora w warunkach kryzysu.

4) Wprowadzenie degresywnych odpisów amortyzacyjnych do 25% w sektorze MSP na ruchome środki majątkowe w ramach podej-mowanych inwestycji w latach 2009–2010. Wartość tych odpi-sów (traktowanych jako łączne odciążenie podatkowe) szacuje się na 2,5 mld euro. W ten sposób stworzone będą warunki prze-ciwdziałające ograniczaniu inwestycji i zwiększające skuteczność specjalnych odpisów amortyzacyjnych w tym sektorze [opisanych w pkt. 3)].


5) Utworzenie tysiąca dodatkowych stanowisk pracy w urzędach pra-cy (wg nowego nazewnictwa w agencjach pracy) w celu zintensyfi -kowania pomocy dla osób znajdujących się jeszcze w okresie wypo-wiedzenia i znalezienia im nowego zatrudnienia. Działanie to ma ograniczyć wzrost bezrobocia w warunkach kryzysu i przyspieszyć znalezienie nowego miejsca pracy dla pracobiorców w okresie przed utratą dotychczasowego zatrudnienia.

6) Wydłużenie w 2009 r. okresu pobierania dopłat dla przedsiębior-ców z tytułu uwarunkowanych kryzysem przestojów w pracy z 12 do 18 miesięcy. Działanie to ma zapobiegać zwolnieniom pracow-ników w sytuacjach przestojów wywołanych załamaniem koniunk-tury i związanym z tym brakiem zamówień. Dopłaty do 67% wy-nagrodzenia pracowniczego mogą być uruchamiane, gdy przestoje obejmą 1/3 zatrudnionych pracowników i ich dochody spadną po-wyżej 10%.

7) Realizacja zadania wspólnotowego „Poprawa regionalnych struk-tur gospodarczych”, którego celem w 2009 r. jest dofi nansowanie ze środków rządowych w kwocie 200 mld euro inwestycji przemy-słowych w słabiej rozwiniętych regionach oraz służących gospodar-ce inwestycji podejmowanych przez samorządy.

8) Wdrażanie programu „Innowacje i inwestycje w komunikacji”, na który przeznaczono po miliard euro w 2009 i 2010 r., ma na ce-lu przyspieszenie inwestycji komunikacyjnych. Dotyczy inwestycji, które umożliwią likwidację zatorów w infrastrukturze komunika-cyjnej, głównie na szlakach drogowych, a następnie na kolejowych i wodnych. Inwestycje te pozwolą na zmniejszenie opóźnień w pro-wadzonych na tych szlakach pracach remontowych. W rezultacie ma to doprowadzić do zmniejszenia kosztów zatorów dla obywa-teli, gospodarki i środowiska oraz zwiększyć liczbę zleceń dla bu-downictwa, w tym dla sektora MSP.

9) Rozszerzenie specjalnych programów dokształcania dla starszych i mniej wykwalifi kowanych pracobiorców ma na celu ograniczyć liczbę ich zwolnień z pracy i wzrost bezrobocia. Program przewi-


duje dopłaty dla pracodawców, którzy wspierać będą dokształcanie pracowników, oraz zasiłki dla starszych pracowników na kształce-nie zawodowe.

10) Wspieranie innowacji, w tym fundusze startowe dla początkujących na rynku przedsiębiorstw i innowacje w zakresie oszczędzania ener-gii, ma na celu wspierać transfer innowacji i ich wdrożenie. KfW uruchomi oferty fi nansowania projektów innowacyjnych, w tym w zakresie produkcji energii z surowców kopalnych oraz technolo-gii solarnych wytwarzania energii elektrycznej i ciepła.

11) Uruchomienie przez KfW w 2009 r. puli kredytowej w wysokości 15 mld euro ma na celu poprawę poziomu kredytowania w gospo-darce, szczególnie w sektorze MSP. KfW ma udzielać przedsię-biorstwom, których obroty nie przekraczają 500 mln euro rocz-nie, poręczeń do 90% zaciągniętych średnio- i długoterminowych kredytów w prywatnych bankach oraz gwarancji fi nansowania do 50% środków przedsiębiorstw. W program włączona jest Komisja Europejska.

12) Zwiększenie przez KfW o 3 mld euro funduszu kredytowania in-westycji infrastrukturalnych w gminach o słabo rozwiniętej in-frastrukturze. W programie chodzi o wsparcie kredytowe na pre-ferencyjnych warunkach ważnych inwestycji infrastrukturalnych realizowanych przez organy samorządowe.

13) Zwolnienia podatkowe przy zakupie do 30 czerwca 2009 r. no-wych samochodów osobowych. Dla tych pojazdów wprowadzono jednoroczne zwolnienie podatkowe, a dla spełniających normę emi-sji spalin Euro-5 i Euro-6 do 31 grudnia 2010 r. obowiązuje 2-let-nie zwolnienie od podatku od pojazdów silnikowych. Od 1 lipca 2009 r. stosowane są ulgi przewidziane w Konjunkturpaket II. Ce-lem obu programów jest pobudzenie sprzedaży samochodów oraz poprawa środowiska w wyniku zmniejszenia emisji spalin.


3.3. Drugi pakiet wspomagający koniunkturę

Drugi pakiet wspomagający koniunkturę – Konjunkturpaket II (2009), zwany także paktem na rzecz zatrudnienia i stabilności, w łącz-nej kwocie 50 mld euro został zaakceptowany przez rząd federalny 14 stycznia 2009 r. W dniach 5–6 marca 2009 r. ten pięciopunktowy pa-kiet przeszedł pomyślnie proces legislacyjny w Bundestagu i Bundesra-cie. Kontynuowano w nim założenia poprzednich pakietów i wprowa-dzono do realizacji nowe zadania. Są nimi:1) Poprawa sytuacji obywateli – odciążenia podatkowe gospodarstw

domowych i MSP. W programie tym przewidziano na czas nie-określony obniżkę stawki pierwszego progu dla podatku dochodo-wego od osób fi zycznych z 15% do 14% oraz zwiększenie kwoty wolnej od podatku o 170 euro od 1 stycznia 2009 r. Odciąże-nia te w latach 2009–2010 szacuje się na około 9 mld euro. Po-nadto zmniejszono ustawowe składki ubezpieczenia zdrowotnego dla pracobiorców i pracodawców po 0,6 pkt. proc. i wprowadzo-no jednorazowy zasiłek na każde dziecko w wysokości 100 euro. Działania te mają doprowadzić do wzrostu popytu wewnętrzne-go, w tym szczególnie wśród grup obywateli o niskich i średnich dochodach.

2) Zapewnienie zatrudnienia w warunkach kryzysu jest głównym celem rządu federalnego. Jednym z instrumentów są dopłaty dla przedsiębiorców z tytułu uwarunkowanych kryzysem przestojów w pracy. Działanie to ma zapobiegać zwolnieniom pracowników w sytuacjach przestojów wywołanych załamaniem koniunktury i związanym z tym brakiem zamówień. Kolejnym instrumentem przeciwdziałającym zwolnieniom jest intensyfi kacja działań wspie-rających podnoszenie kwalifi kacji pracowników i aktywizację za-wodową. Na te cele przeznaczy się w budżecie federalnym w latach 2009–2010 ponad 2 mld euro, przy czym w urzędach zatrudnienia zwiększona będzie liczba etatów o 5 tys.


3) Zmniejszanie zadłużenia publicznego – długookresowa polityka zrównoważonego budżetu i zadłużenia. Wzrastające zadłużenie publiczne w Niemczech stwarza zagrożenie, że przyszłe pokole-nia – szczególnie w związku ze starzeniem się społeczeństwa – bę-dą nadmiernie obciążone spłatą narastających długów. Byłoby to sprzeczne z zasadą sprawiedliwego podziału obciążeń pomiędzy obecnymi i przyszłymi pokoleniami i zagrażałoby sprawności sys-temu opieki społecznej w przyszłości. Partie polityczne są zgodne, że wobec tak głębokiej recesji jak obecnie zrównoważenie budżetu nie będzie możliwe nawet w 2011 r., lecz celem długookresowym, utrwalonym stosowną gwarancją w konstytucji RFN, ma być ogra-niczenie strukturalnego defi cytu do 0,5% PKB i przyjęcie reguł ograniczających powstawanie nadmiernego defi cytu i zadłużenia publicznego. Przewidywałyby one, podobnie jak zalecenia Close to Balance Paktu Stabilności i Wzrostu, zbliżanie się do równowagi budżetowej w „dobrych czasach” koniunktury i oszczędzanie na „gorsze czasy”, aby tym samym umożliwić antycykliczne działanie polityki fi skalnej.

4) Program przyszłych inwestycji w sferze budżetowej ma na celu jesz-cze w fazie recesji budowę podstaw do stworzenia nowych miejsc pracy, rozwoju innowacji i poprawy infrastruktury społecznej. Do-tyczy to inwestycji w oświacie i szkolnictwie wyższym, infrastruk-tury miejskiej (komunikacja, szpitalnictwo) oraz w zakresie techno-logii informatycznych. Dla celów fi nansowania utworzony będzie fundusz umorzeniowy, w którym m.in. przewidziano 4 mld eu-ro na te cele. Z niego także, w dodatkowej łącznej kwocie 1,5 mld euro, wypłacana będzie premia ekologiczna w związku z zakupem nowego samochodu.

5) Program kredytowo-poręczeniowy – wspieranie inwestycji, inno-wacji i popytu w gospodarce (oprócz puli kredytowej KfW w wy-sokości 15 mld euro dla małych i średnich przedsiębiorstw uru-chomiony będzie fundusz poręczeniowy w wysokości 100 mld euro). Na program ten składa się szereg działań wspierających fi -


nansowanie: inwestycji, eksportu, wynalazczości w sektorze MSP [fi nansowanej w ramach zwiększonego Centralnego Programu Innowacyjnego (ZIM) dla MSP – do 250 zatrudnionych] oraz w większych przedsiębiorstwach, a także rozwój szerokopasmo-wego internetu.Ponadto w ramach tego programu w 2009 r. z funduszu umo-

rzeniowego wypłacana będzie premia środowiskowa w wysokości 2500 euro dla posiadaczy starszych niż dziewięcioletnie samochody. Aby otrzymać tę premię, posiadacz starego samochodu zobowiązany jest do przekazania go do złomowania przy jednoczesnym zakupie no-wego lub rocznego samochodu spełniającego co najmniej normę emi-sji spalin Euro-4. W ten sposób realizuje się kilka celów: zmniejsza się liczbę pojazdów bardziej obciążających środowisko i wprowadza nowe o mniejszej emisji spalin. Jednocześnie łączna wartość wypłacanych premii w 2009 r. w wysokości 1,5 mld euro ma przyczynić się do inten-syfi kacji zakupów samochodów, szczególnie kupowanych przez mniej zamożne grupy użytkowników. W powiązaniu ze zmianami podatku od pojazdów silnikowych wprowadzonymi w Konjunkturpaket I ma przyczynić się to do utrzymania produkcji i zatrudnienia w branży sa-mochodowej oraz sektorach z nią współpracujących.

4. Ocena skuteczności działań antykryzysowych w Niemczech

Narzędziem badawczym skuteczności opisanych pakietów wspiera-jących koniunkturę jest model QUEST III8, który uwzględnia wpływ aktualnie stosowanej w UE i USA dyskrecjonalnej polityki fi skalnej na zmiany PKB. Wpływ ten zależny jest od stopnia restrykcyjności poli-tyki kredytowej i pieniężnej oraz od struktury działań dyskrecjonalnej

8 W. Roeger, J. in’t Veld, Fiscal Policy and Credit Constraint Households, „Euro-pean Economy Economic Paper”, Nr 357, 2009.


polityki fi skalnej i czasu ich stosowania. Na działania te składają się: zwiększenie subwencji inwestycyjnych i inwestycji rządowych, zwięk-szenie nakładów na konsumpcję rządową (zakupy dóbr i usług), ob-niżki podatków od konsumpcji, transfery budżetowe, obniżki obciążeń kosztów pracy i redukcja opodatkowania przedsiębiorstw.

Dla działań tych oszacowano wskaźniki, które opisują siłę wpły-wu szoków fi skalnych na zmianę PKB. Wskaźniki te, zawarte w tabe-li 6, zostały przyjęte przez KE do analizy skuteczności tej polityki. Jej najbardziej skutecznymi instrumentami są subsydiowanie inwestycji i zwiększenie inwestycji rządowych oraz konsumpcji rządowej, w dal-szej kolejności redukcja opodatkowania konsumpcji i obciążeń kosztów pracy oraz transfery budżetowe, a najsłabiej działającym instrumentem jest redukcja opodatkowania przedsiębiorstw.

Analizując instrumenty przewidziane w opisanych niemieckich pa-kietach wspierających koniunkturę, należy wskazać, że duża ich część dotyczy wspierania działalności inwestycyjnej w gospodarce, głównie za pomocą preferencyjnych kredytów i inwestycji rządowych. Na kre-dyty te zarządzane przez KfW składają się: 15 mld euro na poprawę poziomu kredytowania w gospodarce, szczególnie w sektorze MSP, w tym na udzielanie poręczeń do 90% zaciągniętych średnio- i długo-terminowych kredytów w prywatnych bankach (II.11) oraz 100 mld euro w ramach funduszu poręczeniowego wspierającego fi nansowa-nie innowacji, inwestycji i popytu w gospodarce (III.5), 3 mld euro na preferencyjne kredyty na cele energooszczędnego budownictwa (II.1), 3 mld euro na kredytowanie inwestycji infrastrukturalnych w gminach o słabo rozwiniętej infrastrukturze (II.12). Łączna pula kredytów i po-ręczeń KfW w ramach obu pakietów wynosi 121 mld euro.

Jeśli udałoby się zrealizować te nakłady w latach 2009–2010, ozna-czałoby to, iż około 2% PKB Niemiec przeznaczy się rocznie na sty-mulowanie koniunktury za pomocą subsydiowania inwestycji. Według danych tabeli 6 przeznaczenie 1% PKB Niemiec na ten cel powinno umożliwić roczny wzrost PKB (lub zahamować jego spadek) od 1,37% do 2,19% w warunkach sprzyjającej polityki pieniężnej.


Z kolei w ramach inwestycji rządowych przeznaczono 200 mld eu-ro na inwestycje przemysłowe w słabiej rozwiniętych regionach Nie-miec (II.7), 2 mld euro na program „Innowacje i inwestycje w komu-nikacji” (II.8) oraz 4 mld euro na fundusz umorzeniowy, z którego fi nansowane będą inwestycje w oświacie, infrastrukturze, lecznictwie i informatyce (II.4). Łącznie na inwestycje rządowe przeznacza się 206 mld euro.

Jeśli udałoby się zrealizować te nakłady w latach 2009–2010, ozna-czałoby to, iż nakłady odpowiadające około 4% PKB Niemiec prze-znaczy się rocznie na stymulowanie koniunktury za pomocą inwestycji rządowych. Według danych tabeli 6 przeznaczenie 1% PKB Niemiec na ten cel powinno umożliwić wzrost PKB (lub zahamować jego spa-dek) od 1,07% do 1,4% w warunkach sprzyjającej polityki pieniężnej.

Na trzecim miejscu pod względem skuteczności obu pakietów pla-sują się: zmniejszenie opodatkowania konsumpcji, w tym wypadku zwolnienia podatkowe przy zakupie nowych samochodów spełniają-cych normy emisji spalin Euro-5 i Euro-6 (II.13), jak premia środo-wiskowa 2500 euro przy zakupie nowego lub rocznego samochodu spełniającego co najmniej normę Euro-4, powiązana z obowiązkiem złomowania starszego niż 9 lat pojazdu (III.4 i III.5). Choć na ten cel przeznaczono na początku 1,5 mld euro, to efekt pobudzenia popy-tu i produkcji w branży motoryzacyjnej okazał się bardzo dobry. Już w drugim półroczu 2009 r. zanotowano wzrost sprzedaży samocho-dów i zahamowana została tendencja spadkowa ich produkcji. Powo-dzenie premii środowiskowej wśród kupujących samochody skłoniło rząd federalny do zwiększenia środków na ten cel do 5 mld euro. Wy-czerpanie tych środków spowodowało, że 31 sierpnia 2009 r. zawie-szono wypłaty premii9.

9 Bundesamt für Wirtschftskontrolle, Pressemittelungen 2009, dostęp: 31 sier-pnia 2009, http://www.bafa.de/bafa/de/pressemitteilungen/2009/25_umweltprae-mie.html


Pobudzeniu popytu sprzyja też obniżenie o 1% pierwszego progu podatkowego z 15% do 14% o szacowanym odciążeniu około 9 mld euro (III.1), podwojenie ulg podatkowych w rzemiośle o szacowanym odciążeniu 3 mld euro w latach 2009–2010 oraz odciążenie z tytułu degresywnych odpisów amortyzacyjnych szacowane na 2,5 mld euro. Łącznie odciążenia te w latach 2009–2010 wyniosą ponad 16 mld euro, tj. około 0,6% PKB Niemiec. Przy wartości równej 1% PKB przynio-słyby od 0,67% do 0,99% przyrostu PKB. Przy planowanej na 0,6% PKB wielkości odciążeń przyniosą one odpowiednio mniejsze efekty.

Tabela 6. Wskaźniki wpływu szoków fi skalnych na zmianę 1% PKB w pierwszym roku

Instrument polityki fi skalnej Stymulowanie stałe

Stymulowanie okresowe

(jednoroczne)

Stymulowanie w warunkach

niezmiennej stopy % w jednym roku

Subsydiowanie inwestycji 0,46 1,37 2,19

Inwestycje rządowe 0,84 1,07 1,40

Wydatki na dobra i usługi konsumpcyjne – konsumpcja rządowa

0,36 0,99 1,40

Podatek od towarów i usług 0,37 0,67 0,99

Transfery budżetowe 0,22 0,55 0,78

Podatek od dochodów z pracy 0,48 0,53 0,68

Opodatkowanie przedsiębiorstw 0,32 0,03 0,05

Źródło: European Commission, Economic Forecast Spring 2009 (wskaźniki szacowane na podsta-wie modelu QUEST III), s. 44 (50).

Na czwartym miejscu pod względem skuteczności działania dys-krecjonalnej polityki fi skalnej uszeregować można obniżenie opo-datkowania przedsiębiorstw sektora MSP za pomocą przyspieszonej amortyzacji środków trwałych w przedsiębiorstwach do 20% rocz-nie, z możliwością degresywnego odpisu nawet do 45% w pierwszym


roku (II.3, II.4), wydłużenie okresu pobierania dopłat z tytułu prze-stojów do 18 miesięcy (II.6) i fundusze startowe dla początkujących przedsiębiorstw (II.10).

Pozostałe działania podjęte w ramach pakietów antykryzysowych w kwocie 2 mld euro, jak np. zwiększenie liczby o 5 tys. etatów w urzę-dach pracy (II.5) i (III.2) oraz programy dokształcania starszych i mniej wykwalifi kowanych pracowników w formie dopłat dla pracodawców (II.9), są instrumentami nakierowanymi na ograniczanie bezrobocia i aktywizację zawodową.

Oceniając skuteczność pakietów antykryzysowych rządu niemiec-kiego, należy podkreślić, że zostały one szybko wprowadzone w ży-cie. Jednocześnie największe kwoty w latach 2009–2010 przeznaczono na instrumenty o największej skuteczności (dodatkowe pule kredytów i poręczeń oraz inwestycje rządowe) stanowiące około 6% PKB Nie-miec rocznie. Na pozostałe instrumenty, tj. premię środowiskową, od-ciążenia podatkowe oraz aktywizację zawodową, przeznaczono środki stanowiące około 0,6% PKB Niemiec. Łącznie interwencja antykryzy-sowa rządu niemieckiego szacowana na około 6,6% PKB rocznie po-winna odwrócić tendencję spadku –5,4% PKB Niemiec w 2009 r. i do-prowadzić do jego wzrostu o ponad 0,3% w 2010 r.

Choć spadek PKB w I kwartale 2009 r. pogłębił się i w porówna-niu z analogicznym kwartałem w 2008 r. wyniósł –6,7%, to jednak już w II kwartale 2009 r. spadek ten wyniósł –5,4%, przy czym w po-równaniu z I kwartałem 2009 r. PKB Niemiec w II kwartale wzrósł o 0,3%10, co uznano za zwrot początkujący przełamywanie recesji.

10 Eurostat Newsrelease 2009, Euroindicators 111/2009, dostęp: 13 sierpnia 2009, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_PUBLIC/2-13082009-AP/EN/2-13082009-AP-EN.PDF; Statistisches Bundesamt Deutschland, Volkswirt-schaftliche Gesamtrechnungen 2009, dostęp: 13 sierpnia 2009, http://www.destatis.de/jetspeed/portal/cms/Sites/destatis/Internet/DE/Navigation/Statistiken/Volks-wirtschaftlicheGesamtrechnungen/VolkswirtschaftlicheGesamtrechungen.psml


Od lipca 2008 r. stopa bezrobocia w Niemczech wzrosła o 0,5 pkt. proc. i utrzymywała się w czerwcu i lipcu 2009 r. na poziomie 7,7%11. Mimo pewnej stabilizacji, utrzymywały się obawy, że dalszy jej wzrost doprowadzi do tego, że pod koniec 2010 r. liczba bezrobotnych prze-kroczy 5 mln osób.

Wskazuje na to fala bankructw przedsiębiorstw, w tym dużych i za-trudniających dziesiątki tysięcy pracowników, jak przykładowo domy towarowe Karstadt i Quelle, przedsiębiorstwo turystyczne i handlowe Arcandor (zagrożony upadłością Opel otrzymał pomoc rządową w wy-sokości 4,5 mld euro i we wrześniu 2009 r. miał być przejęty przez kon-sorcjum Magna–Sbierbank, czemu w listopadzie 2009 r. sprzeciwiła się rada nadzorcza GM).

Jednym z najpoważniejszych problemów był nadal trudny dostęp do kredytów oraz budzące obawy szybko powiększające się zadłużenie publiczne sektora rządowego i samorządowego w Niemczech. Według szacunków12 kolejne pakiety wspierające koniunkturę mają w tym na-stępujące udziały: pakiet 0 zwiększy je o 28 mld euro, pakiet I – o 10,5 mld euro, a pakiet II – o blisko 43,8 mld euro, tj. łącznie o 82,3 mld euro (o blisko 3% PKB).

Utrudni to planowane w Konjunkturpaket II w punkcie 3) zmniej-szanie zadłużenia publicznego. Może się też znacznie przyczynić do opóźnienia realizacji długookresowej polityki zrównoważonego bud-żetu i zadłużenia oraz spełnienia przez Niemcy kryteriów stabilności fi nansowej zgodnych z Paktem Stabilności i Wzrostu.

11 Eurostat Newsrelease 2009, Euroindicators 123/2009, dostęp: 1 września 2009, http://www.eds-destatis.de/en/press/download/09_09/123-2009-09-01.pdf

12 A. Leifels, S. Mong, B. Raff elhüschen, op.cit., s. 9.


Podsumowanie

Światowy kryzys gospodarczy wywołał bardzo duże zaniepokoje-nie w Niemczech i szybką, zdecydowaną reakcję czynników decyzyj-nych. Propozycje rządu niemieckiego ogromnej i przemyślanej pomocy fi nansowej dla gospodarki zyskiwały niezbędną akceptację parlamen-tu niemieckiego (Bundestagu i Bundesratu). Niewątpliwie dzięki tym konkretnym programom sanacyjnym negatywny wpływ światowego kryzysu gospodarczego na gospodarkę niemiecką okazał się mniejszy, a perspektywa jego przezwyciężenia stosunkowo szybka.

Gospodarka Niemiec, mimo widocznego regresu produktu krajo-wego w 2009 r., pozostaje nadal jedną z przodujących na świecie. Wy-twarzany produkt krajowy będzie jednym z największych, szczególnie w przeliczaniu na mieszkańca. Jeszcze większa rola Niemiec pozostanie w międzynarodowym podziale pracy. Pod względem wielkości ekspor-tu Niemcy są liderem w gospodarce światowej, uzyskując tradycyjnie wysokie nadwyżki w handlu zagranicznym. Towary niemieckie cieszą się dużym prestiżem i zaufaniem co do ich jakości.

Niemcy nadal pełnią wiodącą rolę w procesie integracji europej-skiej. Niemiecki udział w budżecie Unii Europejskiej jest największy i do tego Niemcy są płatnikiem netto. Uważa się zatem, że Niemcy są tradycyjnie motorem integracji europejskiej, zarówno co do jej dalsze-go pogłębiania, jak i poszerzania. Niemcy były konsekwentnym zwo-lennikiem wprowadzenia wspólnej europejskiej waluty, przez co stały się jeszcze ważniejszym fi larem gospodarczym jednoczącej się Europy. Tym większa odpowiedzialność spoczywa obecnie na Niemczech, aby przezwyciężyć zaistniałą sytuację kryzysową i wypracować skuteczne i właściwe mechanizmy zapewniające kontynuację procesu integracji europejskiej.

Gospodarka niemiecka udowodniła swoją mobilność, zachowu-jąc przy tym konkurencyjność. Niemcy zapewniają swoim obywate-lom szeroko rozumiane swobody i gwarantują wolność jednostki oraz


ochronę socjalną na bardzo wysokim poziomie. To nieczęsto spotyka-ne połączenie rozwoju gospodarczego, wzrostu poziomu życia ludności i pokoju socjalnego przyczynia się do utrwalania obrazu Niemiec jako jednego z najbardziej stabilnych i najlepiej funkcjonujących systemów demokracji parlamentarnej współczesnego świata. Obecny układ sił parlamentarnych i chadecko-liberalna koalicja rządowa stanowią gwa-rancję dla umacniania sprawnie funkcjonującej gospodarki rynkowej i utrzymania jej międzynarodowej konkurencyjności.


ZAKOŃCZENIE

Globalizacja na rynkach fi nansowych, oprócz wszystkich zanali-zowanych i opisanych w literaturze cech, charakteryzuje się tym, że prowadzi do ujednolicenia tych rynków, co utrudnia amortyzowanie wstrząsów, które pojawiają się w różnych częściach świata. Światowy system fi nansowy ujednolicił się, co do niedawna uznawano jeszcze za oznakę jego racjonalności. Towarzystwa ubezpieczeniowe chciały stać się bankami komercyjnymi, banki komercyjne – bankami inwestycyj-nymi, banki inwestycyjne – funduszami hedgingowymi itd., itp. Ro-snąca współzależność i ujednolicenie rynków mogą być rozsadnikami kryzysu, który rozpoczął się w drobnej części amerykańskiego rynku fi nansowego – kredytach subprime, rynku wartego wówczas około bi-liona dolarów. Jednolitość rynków fi nansowych i współzależności go-spodarek w dobie globalizacji wykreowały jednak falę uderzeniową, która przetoczyła się i jest dotąd obecna zarówno na rynkach fi nanso-wych całego świata, jak i w realnej gospodarce.

W takiej sytuacji, mimo że działania podejmowane były przez organy państwa, to przyjęte „programy naprawcze”, jak wynikało z wystąpień na seminarium, znacząco się od siebie różniły, różny był czas ich wprowadzania, różni „adresaci”, różne sumy środków deklaro-wanych w ramach programów, wreszcie różne były także proponowa-

ne pozafi nansowe instrumenty naprawcze. W dość powszechnej opi-nii to amerykański program ratowania banków TARP, przygotowany pod kierunkiem sekretarza Departamentu Skarbu USA w administra-cji G.W. Busha – H. Paulsona, wraz z dodatkowymi środkami, któ-ry przekroczył 700 mld dol., przyjęty na jesieni 2008 r. był najwięk-szym tego rodzaju przedsięwzięciem w gospodarce światowej. Jednakże w rzeczywistości to rząd Japonii przyjął jako pierwszy pakiet stabi-lizacyjno-stymulacyjny w sierpniu 2008 r. (120 mld dol.), następny w październiku 2008 r. (260 mld dol.), kolejny, największy, w grudniu 2008 r. (400 mld dol.), co w sumie daje prawie 800 mld dol. w 2008 r. W programach przyjętych w 2009 r. w kwietniu i grudniu było to, od-powiednio, 600 mld i 110 mld dol. Są to do tej pory największe środ-ki „antykryzysowe” spośród zastosowanych we wszystkich państwach świata, zarówno w relacji do PKB, jak i w wielkościach bezwzględnych. W sumie, jak się podaje, państwa G-7 wydały (lub postawiły do dys-pozycji) w 2008 r. na ratowanie swoich gospodarek ponad 2 bln dol., a w 2009 r. suma ta podwoiła się.

W przypadku tzw. planu H. Paulsona mieliśmy do czynienia z kil-koma przynajmniej paradoksalnymi okolicznościami, które towarzy-szyły jego ostatecznemu sformułowaniu i przyjęciu. Jak przyznał w wy-wiadzie dla „Washington Post” Neel Kashkari, asystent ówczesnego sekretarza Departamentu Skarbu, który w rzeczywistości był twórcą planu, wielkość 700 mld dol., która pojawiła się w TARP, była dość przypadkowa. Skalkulował bowiem, iż w USA było wówczas 11 bln dol. kredytów hipotecznych i 3 bln kredytów komercyjnych, czyli łącz-nie 14 bln dol., zaś 5% tej sumy stanowiło „okrągłą sumkę” 700 mld dol., jakie zawarte zostały w planie. Dlaczego 5%? N. Kashkari przy-znaje: „Wziąłem to z sufi tu, trzeba było wyciągnąć jak najwięcej od Kongresu, a 1 bln wydawało się zbyt dużo”. Same głosowania w Kon-gresie też doczekały się „swoich” opracowań, wskazujących, że nikt tak naprawdę nie wiedział do końca, co się dzieje, i decyzje podejmowano w pośpiechu pod naciskiem chwili i niemożliwych do przewidzenia skutków sytuacji. Po prostu politycy jeszcze nie tak dawno piętnowa-

Zakończenie162

ni przez fi nansistów za brak skuteczności musieli ratować międzyna-rodowy system bankowy.

Wśród państw, których sytuację analizowano w trakcie semina-rium, najspokojniejszy i najbardziej uporządkowany charakter mia-ły działania antykryzysowe podjęte w Kanadzie. Należy przyznać, że stosunkowo rzadko w badaniach z nauk społecznych bierze się w Pol-sce pod uwagę sytuację w tym państwie, które ma ważne znaczenie na arenie międzynarodowej, choćby jako członek grupy G-7. Kana-da pozostaje w cieniu swojego południowego sąsiada, a silne powią-zanie obu gospodarek (corocznie około 3/4 kanadyjskiego eksportu towarów i usług trafi a na rynek USA) spowodowało w 2008 r. za-niepokojenie kanadyjskich władz i obywateli ze względu na sytuację w Stanach Zjednoczonych. Spodziewano się więc, iż kryzys w sferze realnej może dotknąć gospodarkę Kanady, choć miała ona także swo-je silne strony, np. niski poziom długu publicznego czy najbardziej so-lidny i stabilny system bankowy wśród rozwiniętych państw świata. W zaaprobowanym Ekonomicznym Planie Działania (wszedł w życie z początkiem 2009 r.) przyjęto zasadę, że największe wsparcie powin-no zostać skierowane nie do sektora bankowego, lecz do realnej go-spodarki, aby ograniczyć spadek aktywności gospodarczej i skutecz-niej łagodzić negatywne społeczne skutki kryzysu. Działania te miały jednocześnie na celu modernizację gospodarki i poprawę jej konku-rencyjności. Przedwczesne jest jeszcze dokonywanie ocen, na ile uda-ło się władzom Kanady ograniczyć negatywne skutki kryzysu, w spo-łeczeństwie jednak dominuje poczucie bezpieczeństwa i stabilności, a sama Kanada jest wskazywana jako państwo, w którym kryzys przy-brał przyjazny wymiar.

Na przeciwstawnym biegunie, jeśli idzie o gospodarcze i społeczne skutki kryzysu ekonomicznego, mamy od dawna Islandię, która prze-żywa najtrudniejszą sytuację od ogłoszenia niepodległości w 1944 r. Stało się tak za sprawą trzech największych banków Islandii (Glitnir, Landsbanki i Kaupthing), które rozpoczęły przygodę na rynkach fi -nansowych Stanów Zjednoczonych, angażując się ponad wszelką miarę

Zakończenie 163

rozsądku w amerykańskie fundusze i bankowe instrumenty pochod-ne. Uwarunkowania i analizę całej niefrasobliwości zarządów i preze-sów banków, która spowodowała ich niewypłacalność oraz pociągnęła za sobą bankructwo całego państwa, trafnie przedstawia Roger Boyes w książce Meltdown Island. Dodatkowo katastrofa pociągnęła za sobą ponad 300 tys. Brytyjczyków i 125 tys. Holendrów, którzy od 2006 r. w Wielkiej Brytanii, a od początku 2008 r. w Holandii powierzali swoje oszczędności islandzkiemu funduszowi inwestycyjnemu Icesa-ve, aż do momentu jego upadku w 2008 r. Nacjonalizacja wspomnia-nych banków spowodowała także przejęcie ich długów przez państwo. W sytuacji, gdy Brytyjczycy i Holendrzy otrzymali zwrot zainwestowa-nych środków w Icesave z narodowych funduszy gwarancyjnych tych państw, rząd Islandii pod wpływem nacisków międzynarodowych zo-bowiązał się w drodze umowy międzyrządowej do spłaty odszkodo-wań rządowi brytyjskiemu w latach 2016–2024 w wysokości 2,3 mld funtów i w tym samym okresie holenderskiemu – 1,3 mld euro. Weto prezydenta Islandii O. Grimssona w sprawie spowodowało rozpisanie na 20 lutego 2010 r. referendum w kontrowersyjnej kwestii zwrotu tej ogromnej sumy przez islandzkich podatników. W kontekście ubiegania się Islandii o członkostwo w Unii Europejskiej i z pewnością negatyw-nej decyzji wyborców, którzy nie chcą odpowiadać za długi chciwych bankierów i nieudolnych polityków, sprawa jest daleka od zakończenia i można mówić o dramatycznym wymiarze kryzysu.

Te dwa skrajne przykłady – Kanady i Islandii – jak również in-ne – Japonii, USA, ChRL i Niemiec – analizowane w trakcie semina-rium wskazują na różnorodność podejścia poszczególnych państw do kwestii stabilizowania gospodarek i zwalczania skutków kryzysu. We wszystkich jednak przypadkach państwo odgrywa aktywną rolę, an-gażując znaczne środki fi nansowe i stabilizując sytuację. Jednocześnie różne organy państwa (wykonawcze i prawodawcze na różnych szcze-blach) usiłują tworzyć warunki do zwiększenia bezpieczeństwa i zaufa-nia obywateli do instytucji państwa, przy czym szczególnie akcentu-je się działania zmierzające do tworzenia nowych miejsc pracy (USA).

Zakończenie164

W niektórych państwach (Chiny, Japonia) w celu poprawy wizerunku systemu bankowego (fi nansowego) i uspokojenia sytuacji wykorzystu-je się również media i organizacje pozarządowe. Mimo że wzmożona aktywność organów państwa spowodowana została warunkami kry-zysu, to jednak trudno ocenić, czy w przyszłości, gdy wróci dobra ko-niunktura, organy te dobrowolnie zrezygnują z obecnych możliwości nadzoru i kontroli, przede wszystkim instytucji fi nansowych.

Joachim Osiński

Zakończenie 165

paŃstwa narodowe wobec kryzysu...

Documents