panitikanngarmm-130618131832-phpapp02

8/20/2019 panitikanngarmm-130618131832-phpapp02

1/53

PANITIKAN NG ARMM

A Research Paper

Presented to

Mr. Ariel Ahmad L. Fabrao

Faculty of the Filipino Department

RC-Al Khwarizmi International College Foundation, IC!

"arawi City

In Partial Fulfillment of theRe#uirements for the Course

Filipino 13 (Retorika)

MAAR!MPI"# Alkhima M.

A$%&L# Normalah P.KIRAM# Anad' M.

AMR# Naiera $.

"&LTAN# A*mah .

M!NA# Norlailah

Febr+ar'# ,-13


2/53

$ALANGKA"

Panim+la

Ang mga "aranao ay tinawag na mga taong naninirahan sa ta$i ng ilog, “People of the

Lake”! %ila ang nangungunang relihiyong "uslim sa Pilipinas na naninirahan sa "indanao!

Kilala sila sa &anilang tanyag na mga sining, tanyag nilang &aranasan, at sa &anilang tanyag na

epi&ong paniti&an!

I! Paniti&an ng "eranao'! (pi&o

1.1 Darangen

)! *utol +kuwento

2.1 *utol sa Pag&apoon + Kuwento Tungkol sa Pinagmulan

2.2 *utol sa Piya&a&uya&ayad + Nakakatuwang Kuwento

2.3 Pangangayaman + Pabula)

! *u$ad *u$ad + Maiiksing Tulang Pampag-ibig .! Kadaonga + Loe !est

/! Pananaroon + Matalinghagang Kasabihan0! %owa-%owa-i + "#ama

$.1 Kam$ayo&a

$. 2 Kaganat sa Darangen

$. 3 Dia$ro, &o&o&, at 1nta

$.% %agayan

$.& %adoratan

2! 3impangan ago Anto&a + Pu''les an( )i((les

4! %a&u$a *)h+mes,

5! Paniti&ang Pam$ata

.1 Kanta tung&ol sa Pangangaso


3/53

.2 Kanta tung&ol sa Pangingisda

.3 3ala$ay *Lullab+,

.% Kantang "ay Rima + )h+meII! Paniti&an ng "aguindanao

'! (lemento ng 3iteraturang "aguindanao

1.1 !olk pee/h1.1.1 0ntuka *ugtong,

1.1.2 a+ok

1.2 !olk Na##aties1.2.1 Ta#sila

1.2.2 Luwa#an

1.2.3 a(ith

1.2.% ui'a1.2.& Katutubong t#a(is+on

1.2.&.1 )a4a 5n(a#apat#a

1.2.&.2 "a#angen

1.2.&.3 )a4a Ma(a+aIII! Paniti&an ng "ano$o

1.1 T#ibo ng Manobo1.2 Kasa+sa+an at Pinagmulan

1.3 6konomi+a at in(ust#i+a

1.% Lipunan at Pamahalaan

1.& Kaugalian at Paniniwala1.$ ining

1.7 0ng Manobo ng Mo(e#nong Panahon

1.8 Mga 9#i ng Panitikan sa :;;K0)


4/53

Panitikan

An Panitikan Maranao

Ang mga "aranao ay tinawag na mga taong naninirahan sa ta$i ng ilog, “People of the

Lake”! %ila ang nangungunang relihiyong "uslim sa Pilipinas na naninirahan sa "indanao!

Kilala sila sa &anilang tanyag na mga sining, tanyag nilang &aranasan, at sa &anilang tanyag na

epi&ong paniti&an!

An ma Maranao

Ang salitang Ma#anao ay puwedeng $ay$ayin na Ma#anaw. Ang totoong tema ay Iranaon

sapag&at ito ay matatas na $ini$ig&as sa Iranon o Iranun na nangangahulugan ding “People of

the Lake”, tinutu&oy ito na mga sina-unang tao na nanirahan sa lupang napapali$ot ng Lake

Lanao at ang primaryang $ayan ay Ma#awi ;it+! *atlo ang wi&ang ginagamit sa poo& na "arawi

City, ito ay8 "aranao, 9isaya at *agalog! Ang mga "aranao ay parte ng mala&ing gropo ng

&ulturang Mo#o na isa sa mala&ing gropo na &ulturang Pilipino +:e$site, :i&ipedia!com!

http://en.wikipedia.org/wiki/Marawi_Cityhttp://en.wikipedia.org/wiki/Marawi_City


5/53

a#imanok ay ang &anilang alamat na i$on na naging sim$olo ng &anilang sining! Isa

itong alamid na ma&ulay ang pa&pa& gayon din sa malapa&pa& na $untot nito at may na&atu&ang

isda! Ito ay sinasa$i nilang sim$olo ng magandang &apalaran!

An Panitikan Maranao

"ay tinatawag na Paniti&ang di pang-Islam! Ito ay nahahati sa mga sumusunod8 +'

(pi&o, +) *utol +&uwento, + *u$ad-tu$ad +maii&sing tula pampag-i$ig +. Kadaonga + Loe

fest , +/ Pananaroon +&asa$ihan, +0 %owa-sowa-i +drama, +2 3impangan ago Anto&a + Pu''les

at )i((les, +4 )h+mes +%a&u$a, +5 Paniti&an Pam$ata +"adale, '5.)!

1) piko

Ang Darangen ang pina&atanyag na epi&o sa "aranao! Ito ay mga salaysay na patula

hinggil sa &a$ayanihan ng mga nasa "agindanaw, mga gawaing &ahanga-hanga at di su&at

mapaniwalang &a$ayanihan at &agitingan ng mga mandirigmang "uslim! Ang "a#angan ay

hindi iisang epi&o ; marami ; ngunit tatatlo lamang ang napasalin pa sa Ingles at ito


6/53

Ang Radia Indarapatra ay may dalawang $ersyon8 ang sa "aguindanao at

sa "aranao! %a $ersyon ng "aranao, $inu$uo ito ng pitong &a$anata!

Ang tutol ay tumutu&oy sa mga pangyayari sa i$a


7/53

Kapag gusto ng lala&i magphayag ng pag-i$ig sa $a$ae, $ini$isita niya ito sa $ahay

at may &asama siyang dala na nagsisil$ing tagapagmensahe niya! %a ganitong paraan, ang $a$ae

mayroon ring tagapagmensahe! Ito ay di pormal na o&asyon +"adale, '5.)!

Ito ay halim$awa ng sagot nang lala&i matapos sagutin ng $a$ae &ung mayroon $a

itong pag-asa8

Me#anao 6nglish

Ino &o di

Papano& &a so ori

Apai so sam$er ian

Da ng&a &asampiroti

:hy will I not $e sure

that the $ird ori is mine

:hen in flight it is free

$ut when it perched itBs caught

) Pananaroon ( Mataling"agang Kasabi"an)

Ang mga pananaroon ng mga "aranao ay $ini$ig&as tuwing pinaparusa ang isang

$ata upang matuto o uyamin ang tao! Kahit &aramihan sa mga ito ay di na&asulat, isinasapuso ito

ng mga $ata at nagiging $ahagi ng &anilang pagpapahalaga at paniniwala +"adale, '5.)!

>alima$awa8

Me#anao 6nglish

%o $awing a &etesen

a mi song $o sa &etesen

a ma&apemagenesa

0 bun/h of bawing plants

Ma+ g#ow fa# apa#t

ut the+ a#e one when being pulle(

2) "oa4"oa4i ( Drama)

Ang %owa-sowa-I ay mahahati sa lima8 +aKam$ayo&a, +$Kaganat sa darangen,

+cDia$ro, 1nta, and Ko&o& +d%agayan +e%adoratan +"adale, '5.)!


8/53

a) Kamba'oka

Ang $ayo& ay mga patulang $erso na tumatala&ay sa i$a


9/53

Ang onta ay isang paggaya sa &amelyo! =umagamit sila ng &awayan upang

ma&a$uo ng isang istra&tura na halintulad sa &amelyo! Apat na lala&e ang nagsisil$ing $inti ng

&amelyo +"adale, '5.)!

Kinagawian na ang onta ay linili$ot ang $uong $aryo tuwing &asal at $inu$u&as

ang $unganga! Ito ay &agawian na &ung $u&san nito ang &anyang $unganga ay &ina&ailangan na

lagyan ito ng laman! Ito ay nagsisil$ing mga regalo ng pamilya ng $a$aeng &ina&asal +"adale,

'5.)!

d) "aa'an

Ang sagayan +sayaw pandigma ay nagmula sa Darangen! Ito ay pagsasadula ng

&a$aynihan ni 9antugen ha$ang ihinahanda ang &anyang sarili para sa pa&i&idigma sa mga

&ala$an-I&adaraanen +"adale, '5.)!

e) "adoratan

%a isang &a$anata sa epi&o, ang prinsesa matapos siyang du&utin ng isa pang prinsipe,

siya ay luma&ad sa gitna ng napa&araming tao na nasilayan ang &anyang &agandahan +"adale,

'5.)!

=anito ang paglarawan ng &anyang pagla&ad8

Me#anao

?Kisiod $on a nglai na arega sa&ampo, &anatap palad a-i na pasa-i sa&a inged!

6nglish

?%waying her hands as she wal&s is worth a camp, and lifting her foot is worth a

place!

Ang sayaw na ito ay pagsasadula nang pinala&ad ang prinsesa sa harap ng mga datu

at sultan! Ang tagapagtanghal ay &ailangan maganda, marunong &umanta at malamyos magla&ad

+"adale, '5.)!


10/53

#) Limpanan ao Antoka ( Pu$$les and Riddles)

Ang limapangan +puzzles ay para sa mga matatanda samantalang ang mga anto&a

+riddles ay para sa mga $ata +"adale, '5.)!

Ang halima$awa ng limpangan ay ang &uwento ng @nggoy at ng Puno!

Ang mga limpangan ay $ini$ig&as tuwing nagsasama-sama ang mga $atang "aranao!

Ang $ata na na na&a&asagot ng maraming limpangin ay hinahangaan at itinuturing matalino

+"adale, '5.)!

>alim$awa 8

Me#anao 6nglish

3adia sa &alaan

A di &etangalan sa ig!

0 /up f#om the fo#est

=hi/h /an not hol( wate#

%agot8 i#(>s nest

5) "ak+ba (R"%mes)

Ito ay &asiya-siyang pa&inggan na may dalawang i$ig &ahulugan!

Me#anao 6nglish

Ino a&o den a-i :hy am I

"ala a&o den a-i A grown up

Pe&elilid a&o den rolling

Kapag isinulat at $ay$ayin sa i$ang paraan! =anito ang &ahulugan nito8


11/53

Me#anao 6nglish

Ino a &oden den a-i :hy is this

"ala a &oden den a-i $ig pot

Pe&elilid a &oden rolling

6) Panitikan Pambata

Ang paniti&ang pam$ata ay nahahati sa tatlo8+a Kanta tung&ol sa Pangangaso +$

pangingisda, +c lala$ay,+d &antang may rima +#h+me song +"adale, '5.)!

a) Kanta t+nkol *a Panana*o

aniniwala ang mga $ata na &apag maglagay sila ng $itag at &apag sila ay &umanta,

mahuhuli nila ang i$on! Ang isang uri ng i$on na ma$i$ihag nila sa pamamagitan ng &antan ay

ang dao


12/53

Pinaniniwalaan &apag &umanta sila ng &antang ito, marami silang mahuhuling

isda!

&) Lalaba' (Lullab%)

Me#anao 6nglish

9on, $ong ai $ong $ongan %leep, sleep, sleep

Pa&atorog &a wata %leep dear little one

=omirao si Ena a&a "other might say

9a &o se&a dianeg *hat I punish

=o &a ri pim$ongetan And reprimanded you!G

Kina&anta ito ng mga na&a&atandang &apatid na $a$ae sa &apag pinapatigil ang

iya& ng sanggol at &apag pinaputolog ang sanggol &apag umaalis sa $ahay ang ina

+"adale, '5.)!

d) Kantan Ma' Rima ( R"%me)

Karamihan ng mga $ahay ay itinatayo malapit sa lawa! Dahil ditto, &inahiligan ng

mga $ata maglaro at lumangoy sa tu$ig! "atapos maglaro, lulundag sila mula sa

$anto at &a&anta sila +"adale, '5.)!

>alim$awa8 Me#anao 6nglish

*alepi, talepi 9eat, $eat

"aona &o mamara I will dry aheadDi so mga ped &o 1f my companions!

Panitikan Ma+indanao

Ang mga $umu$uo sa elemento ng literatura ng mga "aguindanao ay ang folk spee/h at

fol& na##aties. Ang folk spee/h ay nahahayag sa mga ant+ka9pant+ka9paakenala +$ugtong at

ba'ok +tulang liri&o, samantalang ang mga narati$o naman ay nahahati sa tradisyong pang-


13/53

islam at sa &atutu$ong tradisyon! %a tradisyong pang-Islam &asama ang pag$asa sa Huran, ang

tar*ila o narati$o ng ang&an + genealogi/al na##aties, ang l+aran# ang paglalarawan sa mga

na&asanayang $atasG hadith o mga &ataga ng propetaG ang :+i;a o mga relihiyosong &wento!

Ang &atutu$ong tradisyon naman ay $inu$uo ng t+dt+l +&atutu$ong &wento, at mga epi&o tulad

ng Raa Indarapatra# %aranen, at Raa Mada'a.

Para sa "aguindanao, ang mga $ugtong ay na&a&atulong sa pagsulong at pag&a$uo ng

pag&a&ai$igan sa isang grupo! agsisil$i itong &asang&apan sa paghahanda sa pagtuturo! Ang

istru&tura ng isang $ugtong sa "aguindanao ay $inu$uo ng isang larawan o imahe at ng isang

pa&sa! "erong apat na uri ng larawan8 &omparati$o, des&ripti$o, puns o pu''le at narati$o! Ang

mga "aguindanao ay nainiwala sa pag&a&aisa ng mga i$a


14/53

ang sagot sa $ugtong ay nagiging fle@ible? dumarami at lumalawa& ang posi$ilidad ng mga sagot

na nagreresulta sa isang pe(agog+!

>alim$awa8

(ntuden, niaden

5t is he#e? it is the#e *win(,

9u&as rin sa i$a pang &asagutan ang $ugtong na ito, halim$awa, pwede rin itong tumu&oy sa

duyan! Ang mga $ugtong nila ay maaari ring sumalamin sa pananaw nila tung&ol sa mundo!

"ay mga paniniwala tulad ng, dapat ang $ugtungan ay hindi dapat ginagawa sa ga$i,

para hindi maenganyo ang mga masasamang espiritu na ma&isali! Isa pang paniniwala ay ang di

pagamit ng salitang nipai +ahas &apag ga$i sa $ugtungan!

Ang mga e#se ng mga "aguindanao ay pinapahayag sa pamamagitan ng ida4ida a rata

+/hil(#en #h+mes o sa pamamagitan ng t+b+d4t+b+d +mai&ling tulang patung&ol sa pag-i$ig!

>alim$awa8

Pupulayog sa papas &a pumagapas apas

Ka tula&in &on &o $anog

a diron pu&atala&in


15/53

Ka daon &asa&riti

Kanogon si &anogon na&anogon ni ladan &o

A pu&urasai mami&ir a ana palandong a dar

a di a&un ipantao na pusula&an a ig

1 matao &andalia!

!l+ing ha#(? the swift is

T#+ing to /at/h up the hawk

ut he /annot eAual him

e/ause he is fa# too small

=oe? woe unto me

=o##ie( f#om thinking of a loe( one

0n( 5 /annot let m+ feelings p#eail?

6@p#ess m+ loe

e/ause ee#+time 5 want to #eeal it

tops it in its wa+.


16/53

"etapori&al ang wi&a ng "aguindanao &aya &ung ang sasa$ihin o &ung ang nais na

ipahiwatig ay nangangailangan ng pagiingat, $ayo& ang ginagamit! +:ein '548/-0

>alim$awa8

%alang&unai a meling

A malidu $pagimanen

Ka mulaun sa di$ernal

Dun-dun ai lumaging

A paya pagilemuan

Ka mum$us sa ha&adulat

a u sa&en idumanding

%a &aludn pun na is

a matag a&u Eng&a maneg

Di &u mawatang galing

Talking alangkunai

T>is ha#( to t#ust in +ou?

!o# unt#ue leaes /oul( sp#out

"un-(un fon( of /hatting


17/53

T>is ha#( belieing +ou

!o# /heating bu(s ma+ show

:n/e 5 *sta#t to, fon(le

!#om the sea

Bou woul( 4ust hea# f#om me

M+ (a#ling? /lose to me

Ang L+aran ng "aguindanao ay lupon ng en/o(e( a(at laws na tumutugon sa mga

&asong tulad ng pagpatay, pagnana&aw, pati na rin sa mga isyu ng pamana at &ala&alan! Ang

lahat ay nasasa&upan ng $atas at ito na rin ang naging $asehan ng hudisprudensiya ng Islam!

+Darangen '54J8!

Ang hadith ay mga &asa$ihan at &augalian ni propeta "ohammad na &inule&ta, inipon at

pinagti$ay ng mga is&olar ng Islam! ilalaman ng >adith ang isa sa mga pinag&unan ng $atas ng

relihiyong Islam! =inagamit din itong $asehan para sa pagpapaliwanag ng mga pa&sa sa Huran!

Ang wi&ang ginagamit at Ara$ic!

Ang t+dt+l +&atutu$ong &wento ng "aguindanao, ay mga maii&ling &wento na may

simpleng pangyayari! Dalawang halim$awa nito ay ang ?3agya Kudarat na tung&ol sa

pa&i&ipagsapalaran ng dalawang ana& ni 3agya +raah "ampalai ng 3um na tinangay sa

&agu$atan matapos dumaing si "ampalai sa &awalan ng pwedeng mapangasawa ng &anyang

dalawang ana&! Ang dalawang ana& ay sina 3agya Kudarat at Puteli +prinsesa %ittie Kumala! %i


18/53

Puteli Kumala ay tinangay sa &agu$atan &ung saan na&ilala niya ang isang &a$ayan +isang

matandang dalaga! Inampon siya ng &a$ayan na ito &asama ng isang prinsipe na nagngangalang

%umedsen sa Alungan! Kahit na mag&asama sa $ahay ay di naguusap sina %umedsen at Kumala!

Di &alaunan ay umalis si Kumala sa $ahay at sumama si %umedsen! apadpad sila sa 3um, &ung

saan nag&ita-&ita uli ang mag&a&apamilya! Di nagtagal ay nagpa&asal rin si %umedsen at

Kumala! %amantala si 3agya Kudarat naman ay tinangay sa Ka$ulawanan, doon ay na&ilala niya

ang isa pang &a$ayan na pinatira siya sa &anyang $ahay! Isang araw ha$ang nangangaso,

na&arinig si Kudarat ng tunog ng mga naglalaro ng sipa! %inundan niya ang tunog at ng "a&ita

ang mga naglalaro ay na&isali siya! >indi niya alam &ung paano maglaro nito, &aya a&sidenteng

napunta sa lugar ng isang prinsesa ang sipa! aghagis ang prinsesa ng isang singsing at panyo

patungo &ay Kudarat! Di nagtagal ay ipina&asal silang dalawa! "atapos ng &asal ay $umali& sila

sa 3um at nag&asama-sama muli ang $uong pamilya nila! "atapos ng isang lingo ay $umali& si

Kudarat at &anyang asawa sa Ka$ulawanan upang manirahan sa $iyenan nito! +otre dame

ournal '54J8-0!

Ang isa pang folk tale ng "aguindanao ay ang ?Pat-I-"ata na tung&ol sa dalawang

mag&apatid na Pat-I-"ata at Datu sa Pulu! %i Pat-I-"ata ay namumuno sa Ka$alu&an at si Datu

sa Pulu naman ay sa Reina Regente! Pat-I-"ata ang &anyang pangalan dahil sa meron siyang

apat na mata, na &ung saan &apag tulog ang dalawa ay naiiwang $u&as ang natitirang dalawa!

Kilala siya sa &anyang &alupitan sa mga &a$a$aihan, &ung saan ay pa&a&asalan niya ito &ung

ito


19/53

"ata! =umawa siya ng isang hawla, nang ma&ita ito ni Pat-I-"ata, tinanong niya ang &anyang

&apatid &ung para saan ito at sina$i naman ni Datu sa Pulu na gagamitin ito $ilang prote&syon sa

paparating na $agyo! Dahil sa pag&amadamot ni Pat-I-"ata, hiningi niya ang hawla at hinayaang

gumawa ng $ago ang &anyang &apatid! ang gagamitin na ang hawla at $inu&san ito, hinayaan

ni Datu sa Pulu pumaso& si Pat-I-"ata at pina$ayaan itong ma&ulong! 9ago ihulog sa ilog si Pat-

i-"ata ay isinumpa niyang mag&aaway sila ng &anyang &apatid ha$am$uhay! +otre Dame

ournal '54J82-4!

Ang mga epi&o ng "aguindanao ay sinasalita at pinaniniwalaang naunahan pa ang Islam!

Ang epi&ong Raah Indarapatra ay patung&ol sa maraming tauhan na $iniyayaan ng &a&ai$ang

&apangyarihan! Isang part eng epi&o ay patung&ol sa pagsilang &ay Raah Indarapatra, na

pinaniniwalaang nagmula sa union ng %ultang a$i at pinsan nito!

Ang Raah "adaya ay pinaniniwalaang orihinal na literature ng "aguindanao dahil

&aramihan sa elemento nito-wi&a, metapho#? gamit sa &wento ay mula sa "aguindanao! %a

&a$ilang $anda, ang i$a pang elemento ng epi&o ay may &asamang i$ang narati$o, isa na rito ang

tung&ol sa walang ana& na si %ultan Ditindegen! %a &anyang pag&adesperado, nagdasal siya

upang mag&aroon ng ana&, &apalit ang panga&ong i$i$gay niya ito sa isang dragon! atupad ang

&anyang hiling at &asa$ay nito ang pagla$as ng isang dragon na nagsasa$ing ito na ang mala&ing

Prinsesa Intan *ihaya! ang ma$alitaan ni Raa "adaya ang tung&ol sa mahirap na sitwasyon ng

prinsesa, ay dumating ito upang tumulong! +:ein '54.8'.!

Ang epi&o ng "aguindanao ay $ini$ig&as ng paawit sa paraang melismati&o! Ang mga

#eligious /hants ay &araniwang melismati&o rin at gumagamit ng (iatoni/ s/ale. "ahilig ang

mga "aguindanao sa /hants? dalawang uri ang ginagamit nila, una ay ang *indil# ito ay


20/53

E/olo#isti/< ang isa naman ay ang ba'ok na isa naming s+llabi/ at tet#a/ho#(al. Ang mga oyayi

ay tet#a/ho#(al rin ang anyo! Ang mga &uma&anta ng epi&o at #eligious /hants ay mga

propesyunal na maituturing samantalang ang mga &uma&anta ng oyayi at $ayo& ay maituturing

na &a$ilang lang sa pang&alahatan!

An Tribo n Manobo

Ang "ano$o ay isa sa mga pina&amatandang tri$o ng ating $ansa na dapat na ipagmala&i

sapag&at mayaman ang &anilang &ultura na sanaBy naipasa sa $awat Pilipino! Ang nasa$ing tri$o

ay tu$ong Agusan, isang lalawigan sa "indanao,

MAN!$!

Ka*a'*a'an at Pinam+lan

%ino at ano nga $a ang nga "ano$o %aan $a talaga sila nagmula at anu-ano ang

&anilang mga &augalian na magpahanggang ngayon ay patuloy pa ring umiiral sa &omunidad

"araming mga sagot patung&ol sa &ung ano nga $a talaga ang i$ig sa$ihin ng salitang "ano$o!

Ang isa ay nagsasa$ing8 ang "ano$o ay nangangahulugang BtaoB o Bmga taoBGi&alawa ay ito raw

ay nagmula sa salitang L"ansu$aL mula sa salitang BmanB na nangangahulugang BtaoB at Bsu$aB na

ang i$ig sa$ihin ayBilogB,i$ig sa$ihin ang salitang L"ansu$aL ay nangangahuligang Ltaong ilogL

sapag&at &aramihan sa &anila ay ma&i&itang na&atira sa ta$i ng mga ilogGang i&atlo ay nagsasa$i

na ito raw ay nagmula sa salitang L9ano$oL, isang cree& na &asalu&uyang dumadaloy sa Ilog

Pulange dalawang &ilometro pa$a$a ng Cota$ato CityGat ang i&aapat ay nagsasa$i na ito ay

galing sa salitang LmanL na ang i$ig sa$ihin naman ay Lfirst o a$originalL at LtuMuL na ang i$ig

sa$ihin ay Lpagtu$o o pagla&iL!

Ang mga mano$o ay nagmula sa mga taong lagalag mula sa &anlurang $ahagi ng *sina!

Karamihan sa &anila ay na&atira sa ta$ing-ilog, ta$i ng mga $urol at sa talampas sa maraming

$ahagi ng "indanao! %inasa$ing sila ay unang nanirahan sa mga lam$a& ng Ilog Pulangi su$alit


21/53

naghiwa-hiwalay sa pagdating ni %hariff Ka$ungsuan dahil sa pagtanggi ng ilan sa

relihiyongIslam!

konomi'a at Ind+*tri'a

Ang &araniwang industriya ng mga mano$o ay ang&aingin!Ang pangunahing hanap$uhay

ng mga mano$o ay pagtatanim ng palay at mais! "arunong din silang mangisda,pangangaso at

pag&uha ng LpulotL! Dahil dito, na$uhay ang nga "ano$o sa isang sagana at matiwasay na

pamumuhay! %u$alit, ang ilang nanirahan ng permanente ay natuto at na&untento na lang sa

pagtatanim ng niyog at pagcocopra!

Lip+nan at Pamahalaan

auuri sa apat ang mga mano$o8 ang $agani,$aylan,mga manggagawa at mga alipin! Ang

mga$agani ay ang mga mandirigma na lumala$an sa nga digmaan at nagtatanggol sa pamayananG

ang mga$aylan ay ang mga $a$ae o lala&ing pari at manggagamotG ang mga manggagawa ay ang

mga magasasa&a at ang mga alipin ay ang mga na&uha o mga na$ihag nilang mga &ala$an! pati

mga &atutu$o ay pwede ring maging alipin &ung silaBy naparusahan sa &anilang pag&a&asala!

Pinamumunuan sila ng tatlo hanggang apat na timuay o$ai +$a$aeng datu depende sa lawa& at

pag&a&alapit-lapit ng mga $aranggay! %u$alit, ang mga "ano$o ay walang sistema ng pamunuan

hanggang sa &alagitnaan ng i&a-)J siglo!

Ka+alian at ma Paniniala

Ang mga "ano$o ay maraming paniniwala! Ilan dito ay ang paniniwala ng mga $untis na sila ay

dapat manatili sa loo$ ng $ahay &ung pula ang &ulay ng langit matapos lumu$og ang araw! Ito ay

dahil sa paniniwalang ang mga $usaw +aswang na uhaw sa dugo ay nasa paligid at nag-aa$ang

sa $i&tima! >indi rin sila maaring tuma&$o &apag nasugatan ang paa sapag&at malalaglag ang

&anilang pinag$u$untis!

>a$ang nanananak ang $a$ae,ang &umadrona ay naglalagay ng mga anting-anting sa $ewang

ng nangangana&! Ito ay upang ipagtanggol ang $untis sa mga masasamang anito sa paligid!

"atapos mangana&, nililinis ng &umadrona ang lahat ng $agay na ginamit sa pangangana& upang

maita$oy ang $usaw! 9iang &a$ayaran, ang &umadrona ay dapat $ayaran ng maliit na &utsilyo


22/53

upang linisin ang mga &u&oG isang plato upang paglagyan ng dugo ng sina&ripisyong mano&G

malong upang ma&apag$ihis siyaG at &onting salapi upang hindi siya maglagay o mag$itiw ng

anumang sumpa sa pamilya!

Ang ka*al naman ay &adalasang isang &asunduan sa pagitan ng mga magulang! Ito ay

nagsisimula sa ginsa +pa&i-usap ng pamilya ng $a$ae sa pamilya ng lala&i &ung saan ito ay

magalang na tinatanggihan hanggang mag&aroon ng &asunduan para sa &agun +$ridewealth!

3ahat ng &amag-ana& ng lala&i ay mag-aam$agan para sa &agun hanggang sa maa$ot nila ang

halaga ng &agun! Ang araw ng &asal ay maitata&da lamang &ung matapos nang maa$ot ang

halaga nang &agun! >a$ang nag-aam$agan ang pamilya ng lala&i, ang pamilya ng $a$ae naman

ay a$ala sa paghahanda ng apa + handaan ng &asal! agtatapos ang proseso sa isang marangyang

&asal! Ang &asal sa &anila ay isang sistema &ung saan ang ugnayan ng pamilya ng lala&i at $a$ae

ay &ina&ailangan! Ang pag&a&aroon ng maraming asawa, $agamaBt &adalasan lang &ung

mangyari ay hindi ipinag$a$awal!

"ayroon din silang &augalian sapalilibin! Ang patay na lala&i ay &anilang inilili$ing na

na&aharap sa silangan upang ang pagsi&at ng araw ay mag$igay hudyat na oras na upang

magtra$aho! Ang $a$aeng namatay naman ay inilili$ing na na&aharap sa &anluran upang ang

paglu$og ng araw ay mag$igay hudyat na oras na para sa &anya ang magsaing! %a oras na

tinata&pan na ng lupa ang li$ingan, lahat ng naroon ay tumatali&od upang mapigilan silang

mahi&ayat na sumama sa namatay! "atapos ang li$ing, mayroong walo hanggang la$indalawang

araw ng &alung&utan depende sa estado ng namatay! Ang sanggol ay isang araw lang at ang datu

hanggang pitong araw! "ay &antahan at sayawan sa loo$ ng mga araw na ito su$alit

ipinag$a$awal ang instrumental na mga &anta!

"inin

Ang pagiging ma&asining ng mga "ano$o ay ma&i&ita sa &anilang pang-araw-araw na &asuotan!

ang &anilang tradisyunal na &asuotan ay magarang $inurdahan at halos lahat ay gawa sa a$a&a!

Ito ay &inu&alayan gamit ang mga pang&ulay mula sa &ali&asan! Kumu&uha sila sa i$aBt-i$ang

halaman para sa i$aBt-i$ang &ulay! Kadalasan ito ay hinaha$i na may nga disenyo ng mga

$ula&la& at mga $agay sa &ali&asan! %u$alit, ang mga &asuotang ito ay na&ilala lamang raw ng


23/53

mga "ano$o ng maaga lang ngayong siglo sapag&at, ang mga "ano$o ay hindi marunong

magha$i!

"aging ang pag-aayos ng &anilang $uho& ay masining! Ang mga $uho& nila ay &adalasang nasa

estilong L$unsL at L$angsL! Ang $uho& ng mga $a$ae ay nilalagyan ng &awayang su&lay at mga

de&orasyon gaya ng perlas, &a$i$e at mga $agay na i$aBt-i$ang hugis! Ang sa mga lala&i naman

ay ang tinatawag na teng&ulu, isang piraso ng tela na &anilang $inu$u&lod pali$ot sa &anilang

ulo!

Ang mga alahas din ay may mahalagang papel sa &anilang $uhay! Ang ilan pa nga rito ay

pinaniniwalaang epe&ti$o la$an sa mga lason at sumpa! Ang mga $a$ae ay may mga hi&aw na

&ahoy na halos tatlong sentimetro ang lapad! Ito ay na$a$alutan ng ginto,pila& o di &ayaBy tanso!

"ga &uwintas na &ung tawagin ay$alung&ag na hinuhu$og nila sa i$aBt-i$ang disenyo gamit ang

mga &a$i$e, maliliit na $eads, ngipin ng $uwaya o di &ayaBy mga &ristal na may i$aBt-i$ang

&ulay! "eron ding tinatawag na sina&it, isang &uwintas na sinu&at sa la&i at lapad ng leeg! Ang

para sa mga lala&i ay isang sina&it na hinugis na tila li&od ng isang sawa!

"arami pa silang mga de&orasyon sa &atawan gaya ng tattoo, panggilid sa ngipin at pulseras ng

i$aBt-i$ang uri at la&i!

=umagawa rin sila ng mga $agay-$agay na magagamit nila sa pang-araw-araw na $uhay! "ay

mga som$rero na gawa sa &awayan at eri&-i& o anahaw! "arami silang $as&et para sa i$aBt-i$ang

gamit! "ay $as&et para sa isda, $igas at mga pang-im$a&!

Ang mga "ano$o ay mayaman rin pagdating sa &anilang pagsulat!"ayroong atu&on, $ugtong,

salawi&ain, panonggelengan, &atutu$ong &uwento, pa$ula, epi&o at na&a&atuwang &uwento!

An Manobo n Modernon Panahon

Kung tatanungin man ninyo &ung mayroon pa $ang mga "ano$o sa panahon ngayon, sigurado

ang aming grupo sa aming isasagot, 11, nananatiling $uhay ang grupong ito at patuloy na

hinaharap ang magandang &ina$u&asan na para sa &anilaBy lu$os na pinapahalagahan! %a isang

maliit na $ayan ng *aclo$an City, 3eyte, hindi namin ina&alang mag&a&aroon &ami ng


24/53

pag&a&ataong ma&a&ita at di lamang ma&a&ita &undi ma&isalamuha &ahit lamang sa mai&ling

panahon! Ang &anina pang $ina$anggit sa $log na ito na aming na&unan ng personal na mga

sagot sa aming mga &atanungan, na ang ngalan ay DiMina, $a-i &ung tawagin ang isang pinunong

$a$ae na "ano$o! Ayon sa &anyang pahayag, mayroon din silang &atutu$ong pangalan na hindi

maaaring mai$ahagi sa amin sapag&at itoBy parang &anilang LpasswordL na tanging silang mga

&atutu$ong "ano$o lamang ang may &arapatang sumam$it sa mga sitwasyong alanganin!

Ma &ri n Panitikan *a "!"K"ARGN

Ayon sa papel ni Corazon *! "artin-Ro#uero na pinamagatang "ano$o 1ral 3iterature, ang

paniti&an na ma&i&ita sa $ahagi ng %1CC%K%AR=( ay madalas pasalita at naipasa-pasa na sa

i$a


25/53

&asa$ihan na ?the sacred $oo&s of each nation, the sanctuary of the institutions dahil ang mga

ito ang siyang gumaga$ay sa mga tao patungo sa daan ng &aayusan! =aya ng mga $anal na

is&ripto, ang mga &asa$ihan ay nagpapayo o nag$i$igay-liwanag sa mga taong tila na$a$alisa o

nawawala sa &anilang landasin! Dagdag pa niya, ang mga &asa$ihan ay ?ang mga &ristal ng

&arunungan ng isang lahi! I$ig sa$ihin ang mga ito ang siyang ipinapasa-pasa ng i$a


26/53

4! Manobo8 3imo te &urata ne dalid te langon ne sala!

4! Tran*.8 3oMe of money is the root of all eMil!

5! Manobo8 Kamatayen ted sopos te langon!

5! Tran*.8 Death ends all cares!

'J! Manobo8 Andai te adlipezeng &ena pa&a&a-an!

'J! Tran*.8 >e who sleeps shall not eat!

''! Manobo8 1man san&ad ne pa&aoMay do


27/53

Ayon sa pag-aaral ni Ro#uero, ang mga $ayo& ay isa sa mga &umon na porma ng li$angan sa

mga o&asyon na napupuno ng &asiyahan!

Ilan *a ma halimbaan nakalap ni Ro:+ero a'8

'. Manobo8 I$pemulata maapon

aperenderen ta masalem!

'! Tran*lation8 :e plant it in the afternoon

:e pull it up in the morning!

'! "aot8 le&e$ o door-shutter

)! Manobo8 "arayo pa& &ana&an

agpampangil&il a& raa!

)! Tran*lation8 *he young man is still far

9ut the young lady is already trem$ling!

)! "aot8 &ramag o wind

! Manobo8 Daise& an &ana&an

A napa&au&om a tariru!

!Tran*lation8%mall gentleman could settle a pro$lem!

. "aot8 rahum o needle

.! Manobo8 *altalana&a na &ana pailsuluha!

.! Tran*lation8 *hey $elong to one family $ut they

do not giMe water to one another!

.! "aot8 taMa o sugarcane


28/53

/! Manobo8 3ayoy na mama-an

*aman d ate $a&aMa&o!

/! Tran*lation8 It is a tall $etelnut tree $ut

It reaches only the an&les!

/! "aot8 Dalan o trail

0! Manobo8 "aama na edloo&loo& na &ana

(d &aamas &ad uzan!

0! Tran*lation8 A man that wal&s through the rain yet does not get wet!

0! "aot8 AMal o %mo&e

*ulad ng &aramihan ng mga rehiyon sa Pilipinas, ang %1CC%K%AR=( ay mayroon ring

mga mito! Ang mga mito ay ang sinasa$ing reple&siyon ng $uhay ng isang lugar! Ipinapi&ita sa

mga mito ang pag-usad ng paraan ng pamumuhay, paniniwala, at &aisipan ng isang lahi! Ayon

&ay Ro#uero8 ?*hey represent a place of deMelopment a$oMe that which is ordinarily possi$le to

the primitiMe peasant mind! %a mga mito di-umano natin ma&i&ita ang pinagsamang galing ng

isang mali&haing manunulat at ng isang pilosopo, sapag&at may arte ang pagsasatiti& ng mga ito

at mayroong malalim na mensaheng nais iparating! Isa sa mga si&at na mito ng rehiyon ay ang

"ito ng "indanao!

An Mito ng "indanao ay tung&ol &ay Prinsipe "aranao ng 3anao at &ay Prinsesa "inda! %i

Prinsesa "inda ay maingat na pinangangalagaan ng &aniyang ama na si Datu Dipatuwan! Ayon

sa datu, ang lahat ng magtatang&ang manligaw sa prinsesa ay dapat munang dumaan sa tatlong

matinding pagsu$o&8 ' mai$ali& ang i&inalat na monggo sa isang sa&o sa loo$ ng ') oras, )

ma&uha ang singsing ng datu mula sa ilalim ng dagat, ang ma&a$ali& sa i$a$aw ng mundo

mula sa isang malalim na underground &ung saan walang ma&a&apitang $ato o puno sa pag-

a&yat!

ang marining ni Prinsipe "aranao ang tung&ol &ay Prinsesa "inda, agad itong nagpaalam sa

&aniyang magulang para itoindi naging madali ang panliligaw ni Prinsipe


29/53

"aranao &ay Prinsesa "inda! *ulad ng i$ang manliligaw, hinarang ng datu ang $inata at

$inigyan ito ng tatlong pagsu$o&!

%a unang pagsu$o& pa lamang ay nahirapan na ang $inata! *atlompung minuto na lamang ang

natitira ngunit wala pa siyang napupulot ni isang munggo! >indi naglaon, na&arinig siya ng isang

matinis na $oses! ang siya ay napatingin sa lupa, isang pulang langgam ang tumatawag sa

&aniya at nais maghatid ng tulong! Agad-agad dumami ang pulutong ng mga pulang langgam!

:ala pang sampung minuto at napuno na ng prinsipe ang isang sa&o ng munggo!

Ang pangalawang pagsu$o& ay mas mahirap &aysa sa nauna! >indi magaling na maninisid ang

prinsipe, &aya lu$os itong &ina$ahan nang siya ay inihagis sa dagat para hanapin ang singsing!

gunit nang oras na siya ay itinapon sa dagat, siya ay napadpad sa isang malawa& na daanan!

Ilang minuto ang na&alipas at na&arinig ng malalim na $oses ang $inata! Ito ay ang >ari ng

Kaharian ng mga Isda! Inutusan nito ang &aniyang mga isda na hanapin ang singsing! :alang

&ahirap-hirap, na&uha ng prinsipe ang singsing!

Pina&amahirap sa lahat ng pagsu$o& ay ang pangatlong utos ng datu! Ihahagis ang prinsipe sa

isang $alon na walang puno o $ato na mapag&a&apitan! Kailangan niyang ma&a$ali& sa mundo

para ma&uha ang prinsesa! alaman ito ni Prinsesa "inda, at &aniyang &inasundo ang mga

tauhan ng ama at agad sumama sa prinsipe sa ilalim ng $alon!

ang sila


30/53

Isinulat ni Ro#uero na ang mga &wentong $ayan ay ang pinagtagpi-tagping ispiritwal na

paniniwala, tradisyon, at pangaraw-araw na pamumuhay ng mga tao! Dagdag pa niya, ang mga

&wentong $ayan ay ?the fa$ric upon which the people weaMe the pattern of the future! Dahil sa

mga mito ay na&a$u$uo ang mga tao ng &anilang &ina$u&asan! ilalaman nito &ung ano ang

naiisip na hinaharap ng mga tao sa isang &omunidad!

a$iyayaan din ang %1CC%K%AR=( ng maraming alamat. Ilan sa mga ito ay ang alamat

ng mga &atawang pang&alawa&an at ang alamat ng 3awa Pinamaloy! Ang mga alamat na ito ay

tung&ol sa pag-i$ig, pamilya, at &atapangan!

An alamat ng mga &atawang pang&alawa&an ay nag-uumpisa sa pag$u$uo ni Azean &ina

Andaw +araw at 9ulaw +$uwan! %ina Andaw at 9ulan ang &ini&ilalang unang mag&asintahan sa

$uong &alawa&an! >indi naglaon ay nag&aroon ang dalawa ng &anilang sariling ana&! gunit ang

naging pro$lema ay hindi ito mahawa&an ni Andaw dahil sa napa&ainit niyang &atawan! 3u$os

itong i&inalung&ot ni Andaw dahil hindi niya maipa&ita ang pag-aaruga ng isang ina! %a &anyang

pamamalagi sa ta$i ng &aniyang ana&, lagi lang tinititigan ni Andaw ang &anyang sanggol!

Isang araw nang umalis si 9ulan, na&ita ni Andaw na umiiya& ang &aniyang ana&! a&ita

niyang aligaga ang &aniyang alaga sa &aniyang pinaghihigaan! >indi nagtagal, tila malalaglag na

ang $ata! :alang pagdadalawang-isip na sinalo ni Andaw ang &aniyang ana&! %a &asawiang-

palad, nasunog ang $ata at namatay!

ang ma&a$ali& sa 9ulan at nalaman ang &inahinatnan ng &anilang ana&, lu$os niya itong

i&inagalit! apagpasiyahan ni 9ulan na sila ni Andaw ay maghihiwalay dahil sa nangyari! gunit

$ago iyon ay hinati-hati muna nila ang &atawan ng $ata at i&inalat sa $uong &alawa&an! Ang mga

pinutol na $ahagi ng $ata ay ang siyang naging mga &atawang pang&alawan! Ang $ahaging hindi

nasunog ay ang siyang naging dunya o mundo!

%a &anilang paghihiwalay, nagsalita si Andaw na8 ?"ula ngayon, hinding-hindi na magtatagpo

ang ating mga landas! A&in ang umaga, sa iyo ang ga$i!


31/53

Ang alamat ng 3awa Pinamaloy ay tung&ol sa isang $inata mula sa lugar na &ung tawagin ay

Aruman! Ang $inatang ito ay isang mangangaso na magaling sa paggamit ng si$at at dile&! Isang

araw, siya ay nangaso sa &agu$atan na ang &asama lamang ay ang &aniyang aso! %a &agu$atan ay

na&apatay siya ng isang $a$oy-ramo! gunit $ago niya ito nagawa ay lu$hang napuruhan rin

siya nito! Pinutol ng $inata ang mga tenga ng $a$oy-ramo at inutusan ang &aniyang aso na dalhin

ito sa &aniyang inii$ig na dilag!

ang marating ng aso ang dilag, ipina&ita nito ang mga tenga ng $a$oy ramo! ang tanungin ng

$a$ae &ung ano ang nangyari sa minamahal, ayaw magsalita ng aso sa ta&ot na mayroong

mangyaring masama! Pinilit nanng pinilit ng $a$ae ang aso hanggang sa malaman niya ang

totoo! "atapos sa$ihin ng aso ang tunay na nangyari, &umidlat nang mala&as at nayanig ang

&anilang $ayan!

ang ang $ayan ay lumu$og na dahil sa delu$yong naganap, tuma&$o pa$ali& ang aso sa

&aniyang amo! Doon ay dinala sila ng isang diwata sa lumu$og na $ayan na tinawag na Ranaw

Pinam$oy!

%inasa$i na sa i$ang mga ga$i ay mayroong naririnig na $a$eing humihi&$i at isang aso na

tumatahol sa may lawa!

*ulang narati$o ang tawag sa mga tulang mahaha$a at isinulat para $asahin o di &aya


32/53

ay ang ipa&ilala sa madla ang epi&ong itoG at pangatlo ay ang pagpapa&alat ng &ayamanan ng

epi&o!

An epikon &lahinan ay tung&ol sa $uhay ni Agyu noong narito pa lamang siya sa mundong

i$a$aw! *ung&ol din ito sa alandangan nang mapunta si Agyu at ang &aniyang mga &a$a$ayan

dito! %a @lahingan, inilalahad ang pagpatay ng mga dayuhan sa mga tao ni Agyu, ang

pag&u&ulong &ay Agyu ng mga dayuhan, ang pag&a&a&ulong ng &anyang mga &a$a$ayan sa

Cagayan, ang &anilang pagta&as papunta sa >ilagang "indanao, ang &anilang pa&i&ipagdigma

la$an sa isang datu ng "aguindanao, at ang &anilang mga sa&ripisyo at paghihirap!

"atapos ang &anilang paghihirap, lumi$ot si Agyu &asama ng &aniyang mga &asamahan sa

&a$uuan ng "indanao! %a &a$utihang-palad, na&a&ita sila ng isang sa&ong $igas! iluto nila ito

at sa &anilang gulat ay na$usog ang lahat mula sa mga sanggol hanggang sa matatanda! Ito ang

nagdulot sa &anilang pag-a&yat mula Aruman patungo sa alandangan!

9ago sila tuluyan uma&yat sa alandangan, iniwan ni Agyu ang &anyang ana& na si 9ayuayan

upang magsil$ing tagapagsalaysay ng &anilang naging pa&i&ipagsapalaran!

Dagdag ni "a#uiso sa &aniyang sanaysay, mayroong tatlong ginagamit na musical na porma

sa pag&anta ng epi&ong @lahingan8 ang undayag, ang li&uen, at ang panahansan! Ang undayag ay

ginagamit sa dalawang paraan! Ang una ay ang umpisa ng &anta &ung saan hinahanda ng

manganganta ang &aniyang sarili! %a &aniyang paghahanda, sinasa$i ng mangangawit ang mga

linyang aday aday mandaan and ay ay andaman na wala namang i$ig sa$ihin!

Ang li&uen at panahansan ay maaring magsalitan sa &anilang gamit para ma&apag$igay ng

$aryasyon sa pag&anta! "araming anyo ang tono ng li&uen, at ang mga ito ay may i$a


33/53

Ang mga &antang re$olusyonaryo ay ang mga awit na nili&ha ng mga local na "uslim la$an

sa mga migranteng pumapaso& at siyang nagdudulot ng &aguluhan sa &anilang lugar!

Ilan sa mga nailim$ag na halim$awa ay ang 1 Papano& +1 9ird at ang 9angsamoro +People

of 9angsamoro!

1< papano& a&u $u na munota &usasam$il

&a ingu &o &aganatan I &alidu nu ginawa

galido su ginawa nu pingganat na la$i din su

&agganatan

1< tayan tu, tayan &u na

di &adin $agulyang

&a mawatan pan I $angaayan &u

&o&itan &u su palaw ingu su mga masla a &ayo

1< tayan &u, tayan &u na

pa&a$agil &ay ginawa ning&a

Ka gatagat &u su mga wata ta

me&a matay a&u na di&a $agulyang

&agina na&u&it a&o sa lalan nu mga sahid

>>! $ird=

If I


34/53

so that I can leaMe the $urdens I haMe

It is hard to go, and it is painful for the ones left

$ehind

1< my dear, my only dear

Don


35/53

&anu inged

lila su ngiwa indi lugo

"amagayon, mamagisa-isa

apas tanu su &andaludaya

Palaw ataw disdan

Pawas &adatalan

su &andaludaya

ataw pa&u$uran

People o? $an*amoro

People of 9angsamoro, awa&e and ma&e up your

"ind

%tand for our faith

the oppression they did to us

the immigrants

now is the time to fight them

People of 9angsamoro who

fight for our Cause

offer your $ody and $lood

Cooperate, unite


36/53

aim for freedom in the mountains

eMen how many our enemies are

Freedom

1r "artyrdom

for I passed the way of the righteous!

An Paran "abil a' i*an aitna para sa mga $andido! >alaw mula sa salitang "alaysian ang

Eparang< na ang i$ig sa$ihin ay ?giyera at ang Esa$il< naman ay ?sa paraan ng Diyos o ni Allah!

Isang halim$awa ng Parang %a$il ay ang EKissa &an Panglima >assan


37/53

Ilan ito sa mga t+la at ait na matatagpuan sa li$rong A 6oice from "t! Apo8 1ral and :rigtten

(ssays on the Culture and :orld 6iew of the "ano$o8

Maand+*

Man+el Ara'am

1y, otid daMa ro& matat allow,

KoMudtrus do& songnga &u!

Konna &ud od &oti-is, dayas &u nod ponihis!

1y, id somdit &ut lawon Inday, &onnod poma&oy


38/53

1y, stand up +and let


39/53

aiming as his hand is sha&ing!

Don


40/53

no si&&ow en iddos &oMu&aran

no siya& en iddos od ollo$

nod po&o-iling to tomeng

nod ossop taddot mammis no &oMu&aran!

/ Ponunggeleng &o duwon potiyu&an,

id soliyan &ud i&a,

id potawan &ud i&a!

0 :ora ahad ondoy nod puwag duwonG

loppas &oddi-oy!

2 %u si&&ow en iddos tim$ang manggaG

ahad od soong&aton du i&a,

od ongayon &u su id &o-iMoggi &u!

4 %u si&&ow en iddos tim$ang $uwan

woy mgo $itu-on nod po&otaddow &a-ay


41/53

) :hoeMer truly desires this flower cluster of mine,

I will not refuse!

:hoeMer wants to come up to the house,

I will lean the dipalla post,

I will open the door!

. ow $ecause you haMe opened it,

I will listen to your telling

of truth a$out you,

that you are the flower cluster

and I the one who eNtracts its sweetness

li&e a $ee who suc&s the sweetness of the flower cluster!

/ If I compare +your loMe to a $eehiMe,

I haMe placed a mar& on it,

I haMe placed a sym$ol on it!

0 o one can smo&e it outG

I am the only one!

2 9ecause you indeed are li&e a mangoG

eMen if you surround it with thorns,

eMen if you put a fence around it,

I will get at it $ecause I desire it!


42/53

4 $ecause you are li&e the moon

and stars whose rays of light shine on me,

glowing here in my heart!

Ma Tradi*'onal na Naratibo *a "!"K"ARGN

Molinlin

An Molinlin ay isang tradisyonal na &wento na inilahad ni *ano 9ayawan! Ang &wentong

"olingling ay &ilalang-&ilala sa mga "ano$o na nagpapaliwanag sa pinagmulan ng anitQang

mga ipinag$a$awal na gawain tulad ng incest at pa&i&ipagrelasyon sa mga hayop at mga ispiritu!

Ang mga "ano$o ay dapat umiwas sa mga ipinag$a$awal na mga gawain na ito, dahil &ung

hindi, sila ay mapaparusahan ng Inanit, ang ispirito ng anit! =aya ng &wento sa =enesis &ung

saan si Adan, ang ama ng santina&pan, ay nag&asala sa $uong sam$ayanan, si "olingling ay

nag&asala ng pa&i&iapid at naape&tuhan ang $uong $ayan na ngayon ay napaparusahan ng anit!

An $+itre at an Inahin

Ang $uwitre at ang inahin ay tung&ol sa isang pag&a&ai$igan na nasira dahil sa pagiging

$anidoso ng inahin! Isang araw, ang inahin ay may pupuntahan na handaan! ang dahil sa

&agustuhan na maging pina&amaganda sa handaan, pinuntahan niya aang &ai$igang $uwitre para

hiramin ang isang gintong singsing! Agad naming ipinahiram ng $uwitre ang &aniyang

pina&aiingat-ingatan niyang singsing, at nag$iling na pa&aaalagaan niya ito!

ang dumating ang inahin sa handaan, siya ang itinanghal na pina&amaganda!

Pinag&aguluhan siya ng &aniyang mga &ai$igan! gunit sa &aniyang pag-uwi, napansin ng inahin

na nawawala na ang singsing na ipinahiram ng $uwitre! =inalugad niya ang lahat ng lugar na


43/53

&aniyang napuntahan, hinanap ang singsing sa $awat sulo& na &aniyang dinaaanan! Pero hindi

niya na&ita ang singsing ng $uwitre!

agdaan ang ilang araw at hindi pa rin nagpapa&ita ang inahin sa &ai$igang $uwitre! agta&a

na ang $uwitre dahil hindi pa naisasauli ang &aniyang singsing! =alit na galit itong sumugod sa

$ahay ng inahin, at itinanong &ung nasaan na ang &aniyang singsing! ang sa$ihin ng inahin na

nawawala ito, nagwala ang &ai$igang $uwitre! ang wala ng magawa ang $uwitre, sumumpa ito

na hinding-hindi na sila magiging mag&ai$igan ng inahin! Isinumpa rin ng $uwitre na hanggat

hindi naisasauli ang &aniyang singsing, ha$ang $uhay nitong &u&unin ang mga ana& na sisiw ng

inahin!

"agmula noon ay naging mag&aaway na ang inahin at ang $uwitre!

Pit+'

Ang &wentong Pituy ay isang tradisyonal na narati$o ng mga "ano$o ng rehiyon! %i Pituy ay

isang tamad na $ata na walang ginawa &undi ngumuya ng nganga! Isang araw, pumunta si Pituy

sa ta$i ng ilog para hanapin ang isang puno ng nganga! %a &anyang paggagalugad, na&ahanap

siya ng isa! %a &aniyang pag-aa&yat, mayroon siyang narinig na $oses ng pala&a! Ito ay &ilala

$ilang si 1tatat, isang mapaglarong pala&a!

%umigaw si 1tatat ng, ?Ang posisyon ni Pituy ay parang pam$ayo ng linga!

I&inainis ito ni Pituy at sumigaw ng, ?>intayin mo a&o, papatayin &ita! 9uma$a agad-agad si

Pituy ay hinanap ang pala&a! Para mas mapadali ang &aniyang paghahanap ay tina$as niya ang

mga ma&a&apal na talahi$ na na&apaligid!

ang hindi niya ito "a&ita ay muli siyang uma&yat! "ula sa &aniyang &inaroroonan, muli

niyang narinig ang sigaw ng pala&a! "uli siyang $uma$a at inulit ang naunang ginawa!

>indi pa rin niya ma&ita ang pala&a, &ahit na paulit-ulit niyang gawin ang pagtata$as ng

talahi$ at paghahanap! ang napanisin ni Pituy na wala ng talahi$ sa &aniyang paligid, naisipan

niyang taniman ang lupang &inatatayuan! "agmula noon, na&a&a-ani na siya ng mga produ&to

gaya ng mais, mga gulay, at i$a pa!


44/53

%imula noon, nagtra$aho na nang nagtra$aho si Pituy at lu$os niyang i&inatutuwa ang mga

$agay na &aniyang naaani!

An 7+m+h+nin Ibon at an P+*a

Ang &wentong ang >umuhining I$on at ang Pusa ay isang tradisyonal na narati$o na inilahad

ni 9adette Pescadera! Ito ay tung&ol sa isang pusa na nais patayin ang isang i$ong humuhuni

para &ainin! gunit, sa &asawiang pald, hindi niya ito mapatay-patay dahil hindi maa$ot ng pusa

ang i$on!

Isang araw, lumanding ang i$on sa isang puno na may maraming $ula&la& para &aniyang

sipsipin ang sa$aw ng mga ito! Agad siyang na&ita ng pusa at sina$ing, ?I$on, marahil maaring

$uma$a &a riyan, at a&ing didilaan ang iyong mga pa&pa&!

Dahil alam na ng i$on &ung ano ang nais gawin ng pusa, alam nito &ung paano magdahilan

para hindi siya mahuli sa pati$ong! ?>indi maaari, pusa, dahil pinag$awalan a&o ng a&ing mga

magulang na $uma$a sa lupa!>indi mapilit ng pusa ang i$on!

agplano ang pusa &ung paano mahuhuli ang i$on! >indi mapa&ali ang pusa sa pag-iisip &ung

paanong paraan niya mahuhuli ang pusa! ang dumating ang araw na nag&aroon siya ng ideya!

%a$i niya, ?Ayun yunG ngayon alam &o na &ung paano huhuliin ang humuhuning i$on dahil gusto

&o talaga siyang &ainin!

9umali& ang pusa sa &inalalagyan ng i$on! agulat ang i$on dahil na&ita niya ang pusa na

may dalang $as&et sa &aniyang $i$ig na mayroong mga hinog na $aya$as! Ang sa$i ng i$o, KuO

%aan mo dadalhin ang $aya$as, pusa"u&hang masasarap ang mga iyanO

%umagot ang pusa, *e, i$ini$enta &o ang mga ito, i$on, ngunit hindi pera ang a&ing gusto!

Ang nais &o ay ang mga $alahi$o ng mga i$ong marunong lumipad dahil natutuwa a&ong

ma&ahawa& ng mga iyon! I&aw, gusto mo $a Isang $aya$as para sa isang $alahi$o! a, $ilisan

mo magdesisyon dahil $a&a mapilitan a&ong i$enta ang mga ito!


45/53

Dahil talagang gusto ng i$on ang mga $aya$as, siya ay pumayag ngunit mayroon &ung ano

man ang pumipigil sa &aniya! %ina$i ng i$on, ?ahihirapan talaga a&o magdesisyon dahil hindi

talaga a&o maaring umapa& sa lupa!

Ang sa$i ng pusa, ?>ayaan mo na, i$on! >ali&a na lang dito sa loo$ ng a&ing $as&et na a&ing

$it$it! >ayaan mo na &ung nahihirapan &aG sa tuwing &a&ain &a ng $aya$as, maari &ang

mamalagi dito at magtanggal ng iyong $alahi$o!

At ayun nga ang i$ong sa loo$ ng $as&et! Kumain siya ng $aya$as!%a tuwing na&auu$os siya

nito, minumung&ahi ng pusa na magpatuloy siyang &umain! Inulit nang inulit ng pusa ang

pag&ain, nang hindi niya na namalayan na mayroon na lang siyang iisang $alahi$ong natitira!

>umala&ha& ang pusa sa gala& dahil nahuli niya na ang i$on! Kahit gaano su$u&an ng i$ong

lumipad, hindi na niya magawang ma&aalis sa lupa!

An Palalakba' ni "+nni

Ang "ga Paglala&$ay ni %unni ay isang tradisyonal na &asaysayan na i$inahagi ni ulian

*ungcalan! agsisimula ang &wento sa isang mag-asawang sina 1m$ong at *umomowan!

a&atira sila sa Dollag sa *omoggow! "ayroon silang isang ana& na lala&i na nagngangalang

%unni! ang dumating ang araw na &aya ng mag-isip ng wasto ni %unni, gumawa siya ng isang

plano! %ina$i niya sa &aniyang ina, ?ay, *ay, &ung ayos lang po $a sa inyo, gaya ng pagiging

maayos nito para sa a&in, maglili$ot po a&o sa $uong $ansa! At iyon nga ang sina$i ni %unni, at

nagpatuloy siya sa &aniyang plano, dala-dala ang &aniyang $ac&pac& na gawa sa &awayan at ang

&aniyang mga si$at! At tuluyan niyang nilisan ang &anilang $ayan!

gunit $ago niya napagtanto, siya ay nasa &alagitnaan na ng &agu$atan! gayon, ha$ang

naglala&ad siya sa &asu&alan ng gu$at, napansin niya ang &aniyang napagdaanan! apansin

niyang may mga puno na mayroong mga $ungaG mayroong mga na&a&ain at mayroon din iyong

mga hindi! %a $awat oras na siya ay nagpapahinga at &uma&ain ng $unga, dahan-dahan niyangnilalagay ang mga $uto sa &aniyang $ac&pac&! %a tuwing mapapansin niyang walang &atulad na

puno ang $ungang &inain niya, itinatanim niya ang mga $utong na&uha hanggat sa nai&alat na

niya ang mga i$a


46/53

@nti-unti na&ita niyang nali$ot ang $ansa at &ung paano ito na$uo! alaman niya na ang $ansa

ay $inu$uo ng i$a


47/53

%a i&alawang awit, si *uwaang ay dumalo sa isang &asalan, para lamang maging &a$iya& ng

$a$aeng i&a&asal, matapos na ma$igong mag$igay ang lala&i mula sa %a&adna ng &a$ayaran

para sa &asal! atalo ni *uwaang ang lala&i at pag&atapos ay dinala niya ang $a$ae sa Kuaman

&ung saan siya ay naghari magpa&ailanman!

PANITIKAN NG "AMAL

Ang %ama%amal ay isa sa apat na grupong etni&o na nasa archipelago ng %ulu! Ang

salitang E%ama< ay maari raw nagmula sa salitang sama-sama + togethe#ness! Ang wi&ang gamit

nila ay %iama %inama na tinatawag ring 9ahasa %ama, 9isla %inama at Pamong %inama!

Ang tradisyunal na literature ng mga %amal ay $inu$uo ng &anilang mga narati$ong

prosa +na##atie p#ose, &atutu$ong &wento + folk tale na &araniwang tinatawag $ilang kata4

kata# isang termino na &araniwang tumutu&oy sa mga t#i/kste# tales na madalas isang pusung

ang sentrong &ara&ter! Ang i$a pang narati$o na mayroon ang paniti&an ng %amal ay ang mga

mito, &wento na hayop ang mga $ida, numskull tales? &wentong may mahi&a, at mga noelisti/

tales. "ayroong &ata-&ata ang mga %amal dahil ito ang nagpapaliwanag sa mga pinagmulan ng

pag&ain, $ituin, pag&a$uo ng lupa at i$a pa! "ay mga &wento rin sila patung&ol sa mga dragon,

anghel, halimaw, prinsipe at prinsesa!

Isang araw, noong unang panahon, may mga matatandang lala&i na nagsasagwan ng

$ang&a gamit ang isang mata$ang sanga, nang masira ang sanga, may tumulong &atas at

natu&lasan nila na ito


48/53

na ang dragon ng napa&ataas at ito ang naging $ituin sa &alangitan! %a &atapusan ng mundo, ang

dragon na ito ay mag$a$ali& upang parusahan ang mga masasama! +iegler '528''2!

%a mga &wentong pusung palaging naiisahan ni pusung ang mga na&atataas sa &anya!

"insan $inigyan Pusung ang sultan ng /ake. asarapan ang sultan sa /ake ngunit &alaunan ay

nalaman niyang gawa pala ang /ake sa $uho& ng asong alaga ni pusung! agalit ang sultan at

dahil dito at ipinautos na arestuhin si Pusung! ang malaman ito ni Pusung, sina$ihan niya ang

mga guwardiya na ang taong hinahanap nila ay may &ulay itim na puwit samantalang siya ay

may dilaw na puwit! Ang mga guwardiya ay na$igong mahuli si Pusung!

Isa pang pa$oritong t#i/kste# ay si A$unnawas, isang matapat na sub4e/t sa olo! Katulad

ni Pusung, palagi niya ring naiisahan ang %ultan! Isa sa maituturing na tagumpay ni A$unnawas

ay ang pagpapa&asal nito sa isa sa mga $a$ae ng sultan, na pinaghirapang ligawan ng sultan!

Isang halim$awa ng noelisti/ tale meron ang mga %amal ay tung&ol sa isang $a$ae na

naghiram ng pera sa &anyang asawa at nagdesisyong umalis patungong i$ang lugar upang

hanapin ang swerte! anghiram siya sa pitong opisyal ng sultanato, ang8 pang-lima, maharaah,

urung&aya, datu, $ilal, hati$, at imam! %a $awat isa ay nanga&o siyang i$a$ali& ang hiniram, at

&ung hindi man niya ito magawa, ang &anyang sarili ang &anyang ipam$a$ayad! Dumating ang

ta&dang panahon ng pag$a$ayad ngunit hindi niya &ayang mag$ayad, &aya nanga&o siyang

ma&ipag&asal sa $awat isa! "atapos nito ay nag&aroon siya ng pitong aparador na ginto ang

la$as! Isang ga$i, dumating ang pitong lala&i sa pagitan ng tig-iisang oras! *uwing may &a&ato&

ay nagtatago ang mga lala&i sa may aparador sa pag-aalalang $a&a ang asawa ng $a$ae ang

dumating! "atapos ang tatlong araw ay na$alita na may nawawalang pitong opisyal! 3umapit

ngayon ang $a$ae sa sultan at i$inigay ang mga nawawalang opisyal! Pareho niyang na&uha ang

gantimpala para sa mga nawawalang opisyal at pati na rin ang #ewa#( mone+ dahil sa pagsasa$i

niyang pinilit siyang ipa&asal, &ahit na alam na ng mga opisyal na mayroon na siyang asawa!

Ang tradisyong pangmusi&a ng mga %amal ay &augnay rin ng mga i$a pang grupo na

matataguan sa %ulu! Ang pina&amatnadang uri ng musi&a ay ang luguh na siyang &ina&anta ssa

mga $anal at sosyal na pagtitipon! "ayroon itong ma$agal at melan/hol+ tune!


49/53

PANITIKAN NG TIR&RAB

Ang salitang *iruray ay mula sa salitang Etiru< na nangangahulugang E pla/e of o#igin?

bi#th o #esi(en/e> at ang Eray< naman ay nangangahulugang Euppe# pa#t of a st#eam o# #ie#> !

tinatawag ng mga *iruray ang &anilang mga sarili na etew teduray +*iruray People!

Ang paniti&an ng *iruray ay $inu$uo ng mga mito, alamat at mga &wentong ang $ida ay

ang mga hayop!

Ang mito ng pagli&ha ay na&asentro sa isang diyosang nangngangalang "inaden, &ung

saan hinu$og niya ang mga tao mula sa puti&! "atapos gawin nito, nilagay niya ang araw sa

gitna ng himpapawid at lupa, &aya nag&aroon ng umaga! Ang himpapawid ay hinihinalang may

walong la+e#s? ang pina&amataas ay pinamumunuan ni *ulus, na &apatid ni "inaden! Kilala rin

sa i$a pang pangalan si *ulus tulad ng "e&etefu at %ualla! =umawa si "inaden ng dalawang tao

at pinala&i ito, ngunit sa loo$ ng matagal na panahon ay di ito nag&aana&! 9uma$a mula sa

himpapawid si "e&etefu at na&ita na may pro$lema sa pag&a&ali&ha sa dalawa &aya

napagdesisyunan niya na lumi&ha ng $agong tao mula sa luwad o puti&! Di nagtagal ay taong

nali&ha niya ay nagsilang ng isang ana&, ngunit wala naming pag&ain para ma$uhay &aya

namatay rin ito &alaunan! :ala pang lupa noon &aya humiling ang ama &ay "e&etefu na $igyan

sila ng lupa, na siya rin namang $inigay! 3umipas ang panahon at ang lupa ay tinu$uan ng i$a


50/53

&anila at nag$igay &aalaman hinggil sa mas mainam na pag&ain, ang $igas at mais na ma&u&uha

lamang sa na&a&ata&ot na &astilyo ng isang higante sa gitna ng dagat! Dahil sa paying ito ng

matanda, nagpadala si Kenogolagey ng dalawang &ai$igan, isang pusa at aso para &unin ang

nasa$ing pag&ain! Dalawang araw silang lumangoy sa dagat at na&ita ang pag&ain sa may

paanan ng higante! >a$ang natutulog ang higante, ang pusa ay &umu&uha ng mga $util ng $igas

at ang aso naman ay &umuha ng mais, matapos nito ay lumangoy sila pa$ali& sa pampang ngunit

nahulog ng aso ang mais at napunta ito sa &ailaliman ng dagat! >indi agad natulungan ng pusa

ang aso sapag&at may dala-dala rin siyang $igas! ang ma&arating ang pusa sa pampang ay

nilapag niya muna ang na&uhang $igas at sa&a lumangoy muli para &unin ang nahulog na mais!

%inamantala ito ng aso at &inuha ang $igas! 9umali& ang aso sa &anilang lugar at ipinagmala&ing

siya ang na&a&uha! ang ma&aligtas ang pusa ay $umali& ito sa &anilang lugar at sina$i ang

$uong &atotohanan! agalit ang aso at sinugod ang pusa, ngunit na&ata&$o ang pusa! Kahit na

nag&aroon na ng $igas at mais sa &anilang lugar, doon naman nagsimula ang awayan ng aso


51/53

tu$ig papunta sa tiyan nito! =inawa naman ito ni Ino-*rigo at na&ita nila ang pagong na

nagtatago sa li&od ng mga sanga! ang ma&ita ng mano& ang pagong, tinu&a niya ito sa mata

ngunit na$igo siya at ang natu&a niya ay ang tiyan ni Ino-*rigo, na$utas ang tiyan nito at

luma$as ang lahat ng tu$ig na siyang nagdulot ng pag&alunod ng mano& at ng mga unggoy!

"araming uri ng &anta ang mga *iruray na na$a$agay sa i$aaylaya '54J8'!

Ang mga 7a&an ay nagtataglay ng &atangian ng mga "alay at nagsasalita ng wi&ang

9ahasa 7a&an, isang $aryasyon ng %amal %inama o %iama at ng wi&a ng *ausug +undam

'5482-4! %inusulat ito sa Mala+an 0#abi/ /#ipt na may adaptasyon sa tunog na hindi maririnig

sa 0#abi/ +%herfan '520!

Ang pina&a-prominenteng halim$awa ng literature ng 7a&an ay mga alamat! Dalawang

mag&augnay na alamat ay ang &wento ng pagli&ha ng mundo at tao! @na ay &adiliman lamang

ang mayroon at nili&ha ng Diyos ang liwanag, sunod ay ang tu$ig at mga puno na nag$unga ng

2!2 milyon na prutas! %unod na nili&ha ng Diyos ay ang mga i$on na mangamatay matapos


52/53

&ainin ang huling prutas! Pag&atapos ng pag&amatay ng i$on, nili&ha ng Diyos ang 2J Adan na

may 2J taon na $uhay! Ang huling Adan ang ating ninuno!

ili&ha rin ng Diyos ang mga $undo&! %i Adan uma&yat sa pina&amataas na $undo& at

napagtantong wala pa siyang asawa at humiling sa Diyos na $igyan siya! agpa&ita ang isang

espiritu at sina$ihan siyang $umali& sa $iyernes! ang dumating ang araw na iyon, gumuhit ng

anyo ng isang $a$ae at sina$i &ay Adan na ito ang &anyang magiging asawa! "atapos ay

inatasan si Anghel =a$riel na patulugin si Adan at &umuha ng laman sa &anyang tadyang na sa

&alaunan ay naging si %itti >awa + (Me! Inutuan ng Diyos si Adan na $igyan ng regalo ang

&anyang asawa! Ang regalo na i$inigay ni Adan ay isang pormula8 La 5laha 5llahah na

nangangahulugang ?:alang i$ang Diyos &undi si Allah! ag&aroon sila ng apat na ana&,

dalawang lala&i at dalawang $a$ae! Ang dalawang lala&i ay sina Kain at >a$il! "ula sa &anila

umus$ong ang dami ng tao!

Ang isa pang &wento ay tung&ol naman sa pinagmulan ng mga 7a&an! ag&aroon ng

isang delu$yo at sa &anluran naman, isang ya&al ang nahati na siyang naglalaman ng unang tao

sa 9asilan! %a silangan ay may &a$undu&an na tinatawag na *ong "agtangal! "ula sa punso ay

luma$as ang unang $a$ae sa 9asilan! ag&ita ang dalawa, nag-i$igan, at nag&aroon sila ng apat

na ana&! Ang panganay na $a$ae ay si Kumalang, na ipinangalan mula sa isang ilog na tinatawag

na 9ohe Kumalang na nasa &anluran! %a hilaga nanirahan ang &anilang ana& na lala&i na si

=u$awan, na hango rin sa pangalan ng ilog! %a timog-silangang parte ng isla nanirahan ang isa

pa nilang ana& na lala&i na si *umahu$ong, na mula sa ngalan ng ilog! Ang huling ana& na lala&i

na si 9asilan ay ipinangalan mula sa ilog na 9ohe 9asilan sa may silangan!

Isang araw, isang negosyanteng nagngangalang ulol mula sa 9orneo ang dumating at

umi$ig &ay Kumalang! Ang mga magulang ni Kumalang ay pumayag na ipa&asal sila sa

&ondisyon na ma&a&apagdala si ulol ng mga $inhi ng mangga, niyog at marang na nagawa

naman niya, &aya ang 9asilan ay sagana sa mga prutas na ito +%herfan '520!

Ang pina&apopular na &atutu$ong &wento ay tung&ol sa mga hayop! Isang halim$awa ay

ang &wento sa suliranin sa pagitan ng mga unggoy at paru-paro! Isang araw ang mga paru-paro,

$i$e at i$on ay nagsagwan gamit ang isang mala&ing dahon at tu$o naman $ilang $atangan!

Isang unggoy ang &umain sa tu$o &aya naman ang mga nasa dahon ay tumao$! agalit ang mga


53/53

i$on at tinanggihang tulungan ma&apunta ng pampang ang mga unggoy, ngunit na&um$insi ng

mga unggoy ang isang paru-paro! ang ma&aahon sa pampang ang unggoy ay tinapa&an

niya ang paru-paro hanggang sa mamatay ito! agalit ang i$a pang mga paru-paro at &alaunan ay

nag&aroon ng digmaan! angam$a ang mga paru-paro dahil sa sila

panitikanngarmm-130618131832-phpapp02

Documents