0

Panevropsko regionalno vijeće

Međunarodna konfederacija sindikata

“Razvoj situacije sa ekonomijama, makroekonomskim indikatorima i izazovima u

državama JIE”

Izvještaj pripremila Mreža ekonomskih eksperata sindikata jugoistočne Evrope

1

Sadržaj

Uvod ............................................................................................................................................................... 2

1. Prethodni sastanci Mreže sindikata JIE ...................................................................................................... 3

1.1 BEOGRAD, 12 – 13. NOVEMBAR 2009 ..................................................................................................... 4

1.2 SARAJEVO, 7 – 9. APRIL 2010 ................................................................................................................. 6

1.3 KOTOR, 9 – 10. DECEMBAR 2010 ............................................................................................................ 8

1.4 DRAČ, 8 – 9. SEPTEMBAR 2011 ............................................................................................................... 9

1.5 DUBROVNIK, 3 – 4. APRIL 2012 ............................................................................................................ 11

1.6 BEOGRAD, 15 – 16. NOVEMBER 2012 ................................................................................................... 12

2. Pregled makroekonomske dinamike ......................................................................................................... 13

2.1 EKONOMSKI RAST ................................................................................................................................ 14

2.2 EKONOMSKI EKVILIBRIJUM .................................................................................................................. 27

2.3 TRŽIŠTE RADA I SOCIJALNI RAZVOJ ...................................................................................................... 28

2.4 NAREDNI VAŽNI KORACI U PRAVCU RASTA I STVARANJA KAPITALA .................................................... 34

2.5 REZIME ................................................................................................................................................. 38

3. Izvještaj za svaku od država ..................................................................................................................... 43

3.1 ALBANIJA ............................................................................................................................................. 44

3.2 BOSNA I HERCEGOVINA ....................................................................................................................... 54

3.2.1 Ekonomsko-socijalna situacija u Republici Srpskoj i neke predložene mjere i rješenja za krizu 54

3.2.2 Kratak izvještaj o ekonomskim kretanjima u Bosni i Hercegovini iz ugla SSSBiH .................... 56

3.3 HRVATSKA ........................................................................................................................................... 62

3.4 MAKEDONIJA ....................................................................................................................................... 68

3. 5. CRNA GORA ....................................................................................................................................... 77

3.6 SRBIJA .................................................................................................................................................. 86

2

Uvod

Važna istina u panorami sindikalizma Evrope jeste da Mreža ekonomskih eksperata sindikata

JIE, koja djeluje pod okriljem Panevropskog regionalnog vijeća Međunarodne konfederacije

sindikata (MKS-PERV), okuplja ekonomske eksperte iz nacionalnih sindikata koji aktivno

djeluju u državama koje su nastale raspadom Jugoslavije (bez Slovenije) i Albaniji.

Regionalna kancelarija PERV-a sa sjedištem u Sarajevu nadgleda aktivnosti mreže; Friedrich

Ebert Fondacija i Evropski sindikalni institut (ETUI) pružaju finansijsku podršku

aktivnostima mreža. Mreža se dalje razvija na osnovama znanja i stručnosti članica, a time

mreža stiče mogućnost da vodi konstruktivan socijalni dijalog, slijedi tokove snažnih

regionalnih potencijala, čime daje priliku za pokretanje velikog broja raznolikih aktivnosti –

od jačanja nacionalnih aktivista i profesionalaca rada do osnaživanja uslova za održiv

ekonomski i socijalni rast. Mi pratimo razvoj situacije u svim ovim fazama jer, u svjetlu

promjena radnog i poslovnog okruženja, mi moramo promijeniti način razmišljanja, biti

oprezni sa promjenama nacionalnih paradigmi i analizirati veze između napuštanja prakse

naše inertnosti, pravičnih i kreativnih strategija i prihvatanja prilika koje nude nacionalna i

međunarodna tržišta. Plan rada Mreže ekonomskih eksperata JIE razvija odnose između

sindikata, države, poslovnih i tržišta rada pema novim pravilima tržišne ekonomije i nastoji

ostvariti djelotovrnost sindikalizma na osnovu zajedničkog shvatanja velikog broja izazova i

prilika sa kojima se suočavaju nacionalne ekonomije. U svjetlu ekonomske krize u okviru

tržišne ekonomije na globalnoj ali i nacionalnoj sceni, stavljanje naglaska na uzroke krize na

regionalnom nivou kao i višestruku ulogu države i druge ekonomske aktere je od vitalnog

značaja. Svi ovi aspekti su predmet našeg interesa i djelovanja.

Zapadni Balkan – region koji je gotovo čitavu deceniju odsječen od glavnih tokova

evropskog razvoja, a koji sada pronalazi svoj put nazad u te tokove, mada različitom brzinom

u svakoj od država – važna je realnost na kojoj treba raditi. Ovaj region ima veoma heterogen

karakter, iako su njegovu jedinstvenu prošlost oblikovali i geografski položaj i unutrašnja,

odnosno vanjska dinamika (Sergi i Qerimi, 2008.). Ove države sada pokazuju znake ukupne

značajne političke stabilnosti. Iako su neki dijelovi i dalje krhki, političko okruženje Balkana

je daleko mirnije od perioda kada su sukoba iz 1990-ih izbili po prvi ili ko zna koji put.

Nadalje, države Zapadnog Balkana čekaju sada na krilima priključenja EU. Hrvatska je 3.

oktobra 2005. godine otvorila pregovore o priključenju, a njeno priključenje EU je planirano

3

za 1. juli 2013. godine. Ostalim balkanskim državama je rečeno da će se jednog dana

priključiti EU, kad ispune zahtjeve iz ‘acquis communautaire’, što predstavlja korpus prava

Evropske unije, koje uključuje demokratiju, vladavinu prava, tržišnu ekonomiju i poštivanje

ciljeva političkog i ekonomskog jedinstva EU. Države kandidati – BJR Makedonija, Crna

Gora i Srbija – imale su mješovite revizije. Srbija je kritizirana zbog upornog odbijanja da

prizna nezavisnost Kosova. Vlada u Beogradu je takođe kritizirana zbog slabog napretka u

razvoju ekonomije, izjavio je 10. oktobra 2012. godine Komesar za politike proširenja i

dobrosusjedskih odnosa Stefan Füle tokom predstavljanja godišnjeg paketa proširenja EU.

Komesar Füle je takođe u oktobru 2012. godine dao preporuku da se Albaniji dodijeli

zvanični status kandidata za pristupanje EU; status kandidata za Bosnu i Hercegovinu i

Kosovo ostaje u drugoj udaljenoj perspektivi.

Sa ovim što je do sada rečeno, ovaj izvještaj nudi pregled ranije održanih sastanaka mreže,

kao i glavnih socijanih i ekonomskih aktuelnosti i razvoja sitaucije u državama Zapadnog

Balkana. Njihovi različiti položaji u smislu evropskih integracija predstavlja dio ove priče;

ništa manje važne nisu razlike u dostupnim podacima, koje je trebalo prikupiti iz različitih

izvora. Ovo ograničava uporedivost podataka, ali u isto vrijeme nudi čitaocu opću sliku, te

mu pomaže da ove države smjesti ‘na kartu’. U svrhu dalje pomoći i bolje ekonomske

uporedivosti, neki statistički podaci porede Njemačku, Grčku, Poljsku i EU-27 koje služe kao

pokazatelji. Prema dostupnim podacima, naredni paragrafi nude, između ostalog, pregled

ekonomskih trendova, javnih finansija, nezaposlenosti, naknada zaposlenim i nejednakosti u

sticanju dobiti. Izvještaji nacionalnih eksperata nude detaljne informacije o razvoju

ekonomske i socijalne situacije u državama, sadrže konsktruktivne prijedloge i pružaju

pronicljive preporuke politika.

1. Prethodni sastanci Mreže sindikata JIE

Mreža ekonomskih eksperata sindikata JIE okupila se nekoliko puta na različitim lokacijama

na teritoriji cijelog Zapadnog Balkana, u Beogradu (12 – 13. novembar 2009. godine),

Sarajevu (7 – 9. april 2010. godine), Kotoru (9 – 10. decembar 2010. godine), Draču (8 – 9.

septembar 2011. godine), Dubrovniku (3 – 4. april 2012. godine) i Beogradu (15 – 16.

novembar 2012. godine).

4

1.1 Beograd, 12 – 13. novembar 2009. godine

Naš prvi sastanak je održan u okviru Foruma sindikata JIE. Dvadeset pet sindikalnih lidera i

eksperata iz država JIE okupilo se u Beogradu, a sastanku su prisustvovali i Generalni

sekretar PERV-a, Gđa. Enisa Salimović, Koordinator kancelarije MKS/PERV-a za JIE sa

sjedištem u Sarajevu, predstavnici sindikata LO (Norveška), Solidar (Brisel), CGIL i ISCOS

(Italija), CITUB (Bugarska), predstavnik kancelarije FES-a u Beogradu i Vijeća za

regionalnu saradnju (RCC). Tokom sastanka se razgovaralo o:

- Efektima i naknadnim efektima globalne ekonomske krize u jugoistočnoj Evropi;

ulozi MMF-a i mjerama nacionalnih vlada;

- Kako zaštititi radna mjesta, dostojanstveni rad i osnovne radničke standarde;

- Transportu i energiji iz Ugovora o transportu u jugoistočnoj Evropi;

- Ulozi sindikata u provedbi koherentnih i održivih peznionih reformi u jugoistočnoj

Evropi;

- Migracionoj politici.

Dvodnevni rad ekonomskih eksperata i debate o globalnoj ekonomskoj i finansijskoj krizi

pomogle su nam da dođemo do prvog prijedloga prioritetnih pitanja, čime smo imenovali

ključne probleme i prepreke u državama JIE:

Visok stepen korupcije;

Sve veće siromaštvo;

Nedjelotvorne i neučinkovite politike javne uprave.

Treba pripremiti nove srednjoročne i dugoročne mjere, predlažu ekonomisti. Stabilnost i

razvoj moraju počivati na različitim pitanjima koja ostaju ključni temelj analize. Ta pitanja

su: politike prihoda i potrošnje, strategije poreskih politika, investiranje u materijalnu i

nematerijalnu infrastrukturu ili ono što možemo nazvati ‘nematerijalni kapital’, koji obuhvata

više pojmova kao što su ljudski kapital, vještine i know-how, društveni kapital, opće

povjerenje među građanima, ukupni ekonomski institucionalni okvir. Samo malo statističkih

5

podataka: 78 procenata svjetskog bogatstva je u nematerijalnom kapitalu, sa rasponom od 59

procenata u državama u razvoju do 80 procenata u OECD državama sa visokom dobiti,

navodi Svjetska banka (2006.). Felix Roth i Anna-Elisabeth Thum (2010.) našli su pozitivnu

vezu između nematerijalnih kapitalnih investicija pravnih lica i rasta produktivnosti rada u

periodu 1995-2005. godine.

Osim toga, radimo na izradi studije o globalnoj finansijskoj i ekonomskoj krizi, te ulozi

međunarodnih finansijskih institucija, čiji su profesionalni ekonomisti potrošili ogromne

količine novca a da nisu uspjeli da predvide pristup ove krize niti kako da izbjegnu još teže

ekonomske efekte nakon krize. Sindikalni lideri i ekonomski eksperti sindikata oslikali su

izuzetno trnovitu ekonomsku situaciju u JIE i ono što su države te regije iskusile tokom krize,

čak i prije nego je zvaničo rečeno da je ta kriza zahvatila svijet; cjelokupna situacija je sada

daleko složenija. Naročito smo se osvrnuli na ulogu međunarodnih finansijski institucija koje

su nacionalnim vladama postavile stroge uslove u zamjenu za kredite, a što ove vlade veoma

često zloupotrebljavaju i donose ne tako mudre odluke koje vode ka drastičnim mjerama.

Posljedica toga je da radnici najviše pate. Rezultat tih mjera je masovno otpuštanje radnika,

velika narušavanja tržišta rada i rastuće nezadovoljstvo.

Nedvosmisleni podaci mogu pomoći da se ublaže teškoće radnika u ovim državama, jer su

radnici, koji trpe najteže posljedice ekonomske krize od vremena Velike depresije, suočeni sa

najtežim oblikom nezaposlenosti. U Srbiji je 155.000 radnih mjesta zatvoreno tokom krize

2009. godine (kad se industrijska proizvodnja u državi smanjila za 12,6 procenata), dok je

vlada u Beogradu provodila mjere u vezi sa stand-by aranžmanom MMF-a, koji je praktično

ugrozio prava radnika. U Hrvatskoj je oko 50.000 radnika izgubilo radna mjesta (industrijski

rast je pao za 9,2 procenata u realnim uslovima); sektori drvne industrije, građevinarstva,

tekstila i brodogradnje su naročito ranjivi; reforma sistema fonda penzionog i invalidskog

osiguranja je pogrešno provedena, a vlada je uvela posebni, takzovani ‘krizni porez’ i

povećala stopu PDV-a. U BJR Makedoniji, gdje gotovo 53.000 porodica prima socijalnu

pomoć, gdje je 27 procenata mladih nezaposleno, a 270.000 penzionera prima manje od 70

eura penzije, gdje je tokom 2009. godine izgubljeno oko 30.000 radnih mjesta, socijalni

dijalog uopće ne funkcionira.

Socio-ekonomska situacija u drugim državama u regionu nije ništa bolja, mada su dobro

poznati signali ekonomskog oporavka. Sindikalni lideri su tokom sastanka naglasili kako ne

postoji socijalni dijalog ili razgovor ili konsultacije sa vladom u vezi pomoći i obaveza koje

6

određuje MMF, što je u određenim trenucima rezultiralo nedostatkom društvenog

konsenzusa. Iako bi neke zahtjevne političke i institucionalne promjene, neophodne za

jačanje rasta i otvaranje novih radnih mjesta, mogle biti politički kontroverzne, a još teže za

provedbu, one su izuzetno važne za smanjenje cijene rada, navodi MMF (2012a). Navedeno

je nekoliko primjera, kao što su oni u Srbiji i Bosni i Hercegovini, gdje su sindikati, uz

pomoć centrale MKS-a u Briselu i Petera Bakvisa, direktora MKS/Globalnih sindikata iz

Ureda u Vašingtonu, uspjeli ostvariti kontakt sa MMF-om i nekako ublažiti mjere koje su

nametnute njihovim vladama. Ovo se desilo mada se više od 80 procenata MMF misija sretne

sa predstavnicima nacionalnih sindikata kako bi bolje razumjeli šta se dešava na tržištima

rada u pojedinačnim članicama MMF-a, a MMF održava ekstenzivne konsultacije sa MKS-

om, izvještava MMF (2012a). Takođe su doneseni zaključci i preporuke Foruma sindikata

JIE. Neophodno je da ekonomski eksperti sindikata JIE nastave razvijati saradnju i aktivnosti

na konkretnim i ključnim pitanjima. FES je potvrdio svoju spremnost da osigura finansijska

sredstva za buduće sastanke sindikalne mreže, bar jednom godišnje, jer bi ova globalna kriza

mogla poslužiti kao šansa za sindikate da poboljšaju sliku o sebi u javnosti i postanu

privlačniji za buduće nove članove. Aktivna metodologija rada može pomoći da se izvrši još

jedan zadatak: a cilj je zaštititi radna mjesta i dostojanstvo rada, kao i stvoriti bolje i

pravednije uslove rada.

1.2 Sarajevo, 7 – 9. april 2010. godine

‘Evropska politika fleksigurnosti, empirijska analiza i prijedlozi reformi’ bili su teme ovog

sastanka. Svi učesnici sastanka su se protivili prijedlozima mjera za borbu protiv krize, jer su

služili kao pokušaj da se prikriju propusti poslodavaca i vlada, čije su aktivnosti bile

usmjerene prema povećanju fleksibilnosti tržišta rada. Nadalje, novi zakoni o radu su

predstavljali korak nazad za radnike, što je vodilo ka smanjenju prava sindikata na

pregovaranje, a omogućavalo pojednostavljano otpuštanje radnika sa posla, kršenje osnovnih

radničkih prava i održavanje iluzije o postojanju socijalnog dijaloga. Učesnici radionice bili

su jedinstveni u svojim zahtjevima da se stalno moraju ohrabrivati socijalni dijalog i

mehanizmi za njegovo provođenje, kao dio demokratske metode za rješavanje socijalnih i

ekonomskih dilema. Svi učesnici su naglasili ulogu sindikata u prevazilaženju neželjenih

posljedica ekonomske krize, kao i za pripremu okruženja za novo socijalno i ekonomsko

7

proširenje prema novim uslovima i realnostima, što predstavlja zadatak sa najvećim

prioritetom.

Uzimajući u obzir novonastale socijalne i ekonomske okolnosti, te činjenicu da priroda

odnosa na tržištu rada može dovesti do daljih ograničenja radničkih prava, neophodna je

uspostava bolje ravnoteže između fleksibilnosti i socijalne sigurnosti, kao i odlučna borba

protiv korupcije. Mi dijelimo identično mišljenje da uzajamna saradnja između sindikalnih

organizacija može ohrabriti veće učešće i unaprijediti sigurnost radnih mjesta.

Razgovaralo se o sljedećim pitanjima:

- Razmisliti o mogućnosti jačanja uloge Agencije Zapadnog Balkana za borbu protiv

korupcije;

- Formirati regionalnu agenciju za istraživanje u oblasti poštivanja prava rada i

fleksibilnosti tržišta rada, sa važnom ulogom za nacionalne i evropske sindikate u

gorenavedenim aktivnostima;

- Uspostaviti internet forum naše mreže kako bi ova mreža bila jača unutar i izvan

regiona, te imenovati službenika za odnose sa javnošću, koji će biti u kontaktu sa

medijima i obavještavati javnost o svim aktivnostima mreže;

- Formirati posebnu grupu koja će se sastojati od ekonomskih eksperata iz sindikata i

koja će biti zadužena za izradu specifičnih izvještaja, te boljeg razumijevanja

problema kao što su siromaštvo, nezaposlenost, migracione politike, harmoniziranje

poreskih propisa, itd.

Predlažemo, prema uslovima globalizacije, maksimalno ujednačavanje osnovnih radničkih

prava, punu primjenu evropskih standarda u oblasti zakona o radu i zaštite socio-ekonomske

situacije zaposlenih, te harmoniziranje propisa u oblasti poreskih politika. Ipak, moramo biti

svjesni razlika na državnom nivou između postojećih sindikalnih organizacija i izvjesnog

broja novoformiranih sindikalnih organizacija, ograničenja po pitanju promoviranja sindikata

kao socijalnog partnera kako bi osigurali ravnotežu između fleksibilnosti i sigurnosti radnih

mjesta.

8

1.3 Kotor, 9 – 10. decembar 2010. godine

Sastanak na temu ‘sindikalnih pristupa i strateških prilika u borbi protiv korupcije’ imao je za

cilj da ostvari bolje razumijevanje fenomena korupcije. Interesantno je napomenuti da je

sastanak održan na Međunarodnih dan borbe protiv korupcije (tj. 10. decembra). Ekonomisti

su naglasili potrebu da na dnevni red stave neka važna pitanja koja su neophodna za socijalnu

stabilnost i ekonomski razvoj. U regionu Zapadnog Balkana, tokom 2010. godine nekih 70

procenata svih tipova potkupljivanja je izvršeno gotovim novcem, dok je 22 procenta plaćeno

u obliku hrane i pića, kaže se u izvještaju UN Ureda za borbu protiv droga i kriminala

(2011.). Značajno niže na ljestvici su dragocjenosti (5 procenata), ostali predmeti (4 procenta)

i razmjena usluga (3 procenta). Na osnovu iskustava građana koji su najmanje jednom dali

mito u periodu od dvanaest mjeseci prije izrade analize, državni službenici koji najviše

primaju novca za mito su ljekari (57 procenata građana daje mito ljekarima), policijski

službenici (35 procenata), medicinske sestre/tehničari (33 procenta), te općinski službenici

(13 procenata). Ostale kategorije javnih zvaničnika, od općinskih vijećnika (3 procenta) do

službenika u katastarskim uredima (9 procenata) primaju manji procenat novca za mito, stoji

u izvještaju UN Ureda za borbu protiv droga i kriminala. Zato se može reći da je problem

korupcije jedan gorući problem za cijeli region JIE. Sindikati žele razviti pristupe koji su

daleko pragmatičniji: razgovaralo se detaljno o aktivnom učešću u borbi protiv korupcije u

državama Zapadnog Balkana i regionalnoj agenciji za istraživanje u oblasti prava rada i

fleksibilnosti tržišta rada.

Takođe sam predstavio neke statističke podatke i dao svoje komentare u vezi korupcije,

naglašavajući da ne postoji jedinstven recept za borbu protiv korupcije; da se sve države

suočavaju sa ovim problemom; i takođe da sindikati moraju uzeti aktivniju ulogu u borbi

protiv korupcije, da moraju izraditi kratkoročni i dugoročni plan za borbu protiv

nezaposlenosti, siromaštva i korupcije. Sindikalni eksperti su predstavili neke pokazatelje i

prijedloge kako se može ublažiti stepen korupcije uz djelotvorniju ulogu u borbi protiv

korupcije, što je jedna od najgorih bolesti društva. Vrijeme je da se odrede pravila i izrade

politike, koje će sindikatima dozvoliti da se aktivnije uključe u nadzor nad javnim

finansijama i provođenje politike društvene korporativne odgovornosti. Osim toga, korupcija,

koja negativno utiče na razvoj svake države, prdstavlja predmet mnogih istraživanja i analiza

(npr. Transparency International, Svjetske banke, UNDP-a i EU), koji se sastoje od opće

9

percepcije poslovnih ljudi vezane za relativne nivoe korupcije u različitim državama.

Rezultati istraživanja javnog mnijenja o korupciji sa slični za većinu država. Neaposlenost,

siromaštvo, niske plaće i korupcija ostaju najvažniji socijalni problemi.

Institucije za koje građani smatraju da su najkorumpiranije su političke partije, pravosuđe,

zdravstvo, obrazovanje, a čak i vlada. Najgore od svega je što su građani izuzetno

pesimistični po pitanju djelotvornosti postojećih zakonskih rješenja. Vladavina prava,

poštivanje zakonskih normi i strožije kažnjavanje bili bi najdjelotvornije sredstvo za

sprečavanje korupcije. Izgradnja jakih i stabilnih državnih institucija dali bi konkretne

rezultate i povećali nivo povjerenja građana u državu. Takođe smo skrenuli pažnju na

činjenicu da u nekoliko država nisu ostvareni ciljevi državnih agencija za borbu protiv

korupcije.

Podizanje svijesti kod građana u vezi ovih pitanja, naročito u medijima, takođe bi bilo od

velike važnosti za smanjenje nivoa korupcije. Na primjer, države imaju svoje nacionalne

agencije za borbu protiv korupcije, ali niko ne vjeruje da one imaju kapacitete da zaustave

korupciju. Negativna socio-politička klima preovladava, a nizak standard građana, te

širokorasprostranjena korupcija na svim nivoima u društvu se očituju u složenosti rješavanja

problema.

1.4 Drač, 8 – 9. septembar 2011. godine

Ovo je bio zajednički sastanak ekonomskih i eksperata koji rade na reformi penzionih sistema

iz sindikata JIE, na kom su razgovarali o uzročno-posljedičnim vezama između reforme

penzionih sistema i neformalne ekonomije i korupcije. Kao naš četvrti sastanak Mreže

ekonomskih eksperata sindiakta JIE, cilj nam je bio razgovarati o trenutnim ekonomskim

politikama koje provode njihove vlade i provedbi reformi penzionih sistema, ali takođe i

prikupiti mišljenja o pojedinim pitanjima iz profesionalnog ugla, te pripremiti prijedloge za

buduće aktivnosti ovih sindikata.

Eksperti su ukratko predstavili situaciju sa statusom reformi penzionih sistema u JIE,

trenutno stanje reformi, izazova, stavova i akcija sindikata, kao i onoga što su sindikati

ostvarili. Može se zaključiti, na osnovu nacionalnih prezentacija, da se reforme provode u

vrijeme ekonomske krize u kojoj je ogroman broj radnika bez radnih mjesta, što je rezultiralo

smanjenjem kućnih budžeta i prihoda. Nadalje, mehanizmi kontrole naplate poreza i

10

doprinosa su veoma slabi u cijelom regionu, očit je rad u nezvaničnoj ekonomiji, a uloge

MMF-a i Svjetske banke u oblikovanju sistema socijalne sigurnosti u državama u tranziciji

ide u smjeru strožijih zahtjeva za penzionisanje u skladu sa novom penzionom ortodoksijom.

Ekspert Martin Hutsebaut je govorio o uzročno-posljedičnoj vezi između reformi penzionih

sistema u jugoistočnoj Evropi i neformalne ekonomije, te je davao komentare o reformama u

nekim od država, te ih je poredio sa nekim evropskim državama. Reguliranje poreskog

sistema, što je preduslov za funkcioniranje socijalne sigurnosti i stabilnosti države,

prihvaćeno je kao izuzetno važno pitanje.

Ja sam predstavio analizu o tome kako uvesti bolju finansijsku disciplinu u svrhu zaštite i

unapređenja ekonomske stabilnosti – pristup sindikata ovom pitanju i mogućnosti. Naročito

je naglašeno – s obzirom na socijalne i ekonomske okolnosti, kao i činjenicu da priroda

radnih odnosa može umanjiti radnička prava – da sindikati moraju nastojati ostvariti bolju

ravnotežu između fleksibilnosti i socijalne sigurnosti, težiti djelotvornijim strategijama za

borbu protiv korupcije, te boljim i djelotvornijim institucijama. Mreža eksperata sindikata i

drugi eksperti trebaju razjasniti ekonomsku situaciju u državama JIE. Postojeća ekonomska

kriza, ali i predstojeća kriza, nudi posebne mogućnosti za djelovanje i rad sindikata i njihovih

eksperata.

Četvrti sastanak je ponovio sva naša ranija razmatranja vezana za korisnost Mreže

ekonomskih eksperata sindikata JIE, a vezano za sljedeće izazove:

- Borba protiv angažiranja radnika u svim oblicima neregistriranog rada i drugim

oblicima nereguliranih radnih odnosa;

- Insistiranje kod vlada na formiranju djelotvornih institucija i instrumenata finansijske

kontrole;

- Snažnije prisustvo sindikalnih politika i prijedloga u procesima reformi penzionih

sistema u državama JIE;

- Oblikovanje nacionalne i regionalne sindikalne pozicije u vezi globalnih politika,

nove ekonomske krize, finansijskih tržišta, itd.;

- Struktura i prijedlog za uspostavu regionalne agencije za borbu protiv korupcije;

11

- Nastavak praćenja uloge i politika međunarodnih finansijskih institucija i njihovih

pritisaka na vlade, kao i djelovanja i prijedloga vlada vezanih za mjere štednje, te

smanjenje radničkih i socijalnih prava, naročito u procesima evropskih integracija.

1.5 Dubrovnik, 3 – 4. april 2012. godine

Teme sastanka su bile ‘Politike Evropske komisije’, uticaj mjera štednje na ekonomsku i

socijalnu situaciju i perspektive radnika i građana u njihovim državama. Mogući pristupi za

razvoj novih modela rada takođe su bili u centru diskusija.

Ekonomski eksperti su prepoznali nekoliko relevantnih izazova i problema u svojim

diskusijama. Ekonomska kriza je brutalno pogodila regione SIE i JIE, a čini se da je kriza

isprepletena povezanim procesima koje naša mreža treba da analizira:

Sindikati su izgubili svoje članstvo, te se čini da nisu mogli ispuniti svoje obećanje da

će zaštiti radnike;

Neodrživo smanjenje plaća i penzija;

Porast nejednakosti i nepravde u raspodjeli bogatstva;

Strogo postavljeni uslovi od strane MMF-a i drugih međunarodnih institucija, dok

nacionane vlade često zloupotrebljavaju podršku MMF-a, te na taj način prikrivaju

svoje loše strategije i politike;

Poteškoće na tržištu rada i neizvjesnost oko pitanja ko treba biti zadužen za stvaranje

novih radnih mjesta;

Potencijal rasta u takozvanim ‘zelenim radnim mjestima’ i alternativni modeli rasta

čime se daje mogućnost za izlazak iz krize;

Izmjene i dopune postojećih i donošenje novih zakona o radu smanjili su nivo

radničkih prava i osnovne standarde dostojanstvenog rada.

Važno je nastaviti sa praćenjem uloge EU politika kao i politika međunarodnih finansijskih

institucija, te davati komentare i nuditi alternativne prijedloge u vezi mjera štednje, koji

negativno utiču na radnička i socijalna prava, naročito u procesu evropskih integracija.

12

1.6 Beograd, 15 – 16. novembar 2012. godine

Sastanak sa temom ‘Makroekonomski uslovi i indikatori u državama JIE’ trebao je

predstavljati nastavak saradnje ekonomskih eksperata iz sindikati JIE, na kome će se

razgovarati o mreži ekonomskih eksperata i naglasiti važnost saradnje između ekonomista na

nacionalnom i regionalnom nivou. Nacionalni eksperti su predstavili svoje izvještaje, a

gospođa Koppa – članica Evropskog parlamenta – govorila je o politikama proširenja,

kriterijima i strateškim interesima EU, socijalnoj dimenziji u procesu pridruživanja sa

posebnim naglaskom na države Balkana. Gospođa Koppa je naglasila koliko je važno ojačati

kapacitete socijalnih partnera za dugoročni proces pridruživanja, te da bi bilo dobro uključiti i

druge učesnike civilnog društva u procesu pridruživanja. Naglasila je da EU nastavlja biti

privlačna, takođe u svjetlu svoje jedinstvene kombinacije ekonomske dinamičnosti sa

socijalnim modelom. Takođe je govorila o važnoj ulozi koju socijalni dijalog ima u procesu

donošenja odluka na nivou EU, jer na taj način veći značaj jačanja kapaciteta socijalnih

partnera i uloge socijalnog dijaloga mogu stvoriti provedbene mehanizme kao što su

inspekcije rada i osiguranje poštivanja socijalnih prava radnika. Član mreže, Sven Karas,

ranije je radio na izradi posebne internet stranice za našu mrežu, te je ovom prilikom

prezentirao izgled i dijelove internet stranice; dogovoreno je da svi relevantni podaci o

aktivnostima mreže budu prikupljeni i postavljeni na internet stranicu. Tako će članovi mreže

lakše komunicirati između sebe putem ove internet stranice, a MKS – PERV Kancelarija u

Sarajevu će nastojati osigurati prevode svih relevantnih dokumenata na engleski, BHS i

albanski jezik. Sven Karas će pružati tehničku pomoć u budućnosti, a projekat LO TCO će

osigurati sredstva za stvaranje domene za ovu internet stranicu, te za njeno održavanje.

Učesnici su pozdravili potvrdu da je prihvaćen novi projekat LO Norway, uz finansijsku

podršku vlade Norveške, što će omogućiti ekonomskim ekspertima i sindikatima da se

ozbiljnije pozabave pitanjima reforme poreskih sistema, neformalne ekonomije i korupcije.

Biće to nastavak već započetog rada na ovim pitanjima, koji predstavljaju stalnu prepreku za

rast i razvoj, a koji će i dalje biti veliki izazov za sindikate.

13

Pregled makroekonomske dinamike

Heterogenost regiona je očita, kao i njegovo udaljavanje od Evrope, a uz izuzetak Hrvatske i

srednje i istočne Evrope. BDP po glavi stanovnika oslikava opći stepen razvoja svake od

država. Jedan brzi pogled na Tabelu 1 koja prikazuje BDP po glavi stanovnika (paritet

kupovne moći) prema podacima za 2010. godinu nam pokazuje opći nivo razvoja svake od

država. Kosovo, Albanija i Bosna i Hercegovina su najsiromašnije države u regionu, sa

zaradom po glavni stanovnika koja se kreće u rasponu između 21 i 28 procenata u odnosu na

prosjek EU-27. Srbija, BJR Makedonija i Crna Gora su države sa srednjim nivoom zarade,

koja se kreće u rasponu između 35 i 42 procenta u odnosu na rezultate za EU-27. Hrvatska,

najrazvijenija država u regionu, ima relativni nivo zarade koji se može uporediti sa Poljskom,

koja ima zaradu od 62 procenta prosjeka EU-27.

Prosječne naknade isplaćene po uposlenom takođe pokazuju velike varijacije. Ovdje su

prikazani podaci o prosječnoj plaći u nacionalnoj valuti, preračunatoj u eure po srednjem

kursu (obratite pažnju da su Crna Gora i Kosovo jednostrano odlučili da prihvate euro kao

svoje valute). Albanija zasigurno ima najniži stepen prosječne plaće i iznosi manje od jedne

desetine prosjeka EU-27. Srbija, BJR Makedonija i Bosna i Hercegovina imaju nivo plaća u

rasponu između jedne sedmine i jedne petine EU prosjeka. Crna Gora ima nivo plaća koji se

može porediti sa siromašnijim državama srednje i istočne Evrope (neke od baltičkih država),

dok Hrvatska ima veće plaće od Poljske i većine država srednje i istočne Evrope.

Uz izuzetak Hrvatske, jugoistočna Evropa se ipak oporavlja od krize i pokazuje nešto

dinamičniji rast u odnosu na EU-27. Inflacija, važan indikator ekonomske stabilnsoti, prilično

je umjerena iako Srbija pokazuje nešto veće vrijednosti.

Negativan pokazatelj je obim sive ekonomije u Hrvatskoj, BJR Makedoniji i Albaniji, koji je

2006. godine u ovim državama iznosio 35,1 procenat, 36,7 procenata i 37,9 procenata, kako

tvrde Schneider, Buehn i Montenegro (2010).

Tabela 1 – Jugoistočna Evropa, podaci na prvi pogled

14

Država Stanovništvo (kraj

godine, u

milionima)

Promjena

stvarnog BDP-

a, u % 2011,

(a)

BDP po glavi

stanovnika kao

PPP (€) 2011

Godišnje stope

inflacije

(potrošačke

cijene), 2011 (a)

Albanija 3,2 3,0 6.800 3,4

Bosna i

Hercegovina

3,8 1,3 6.800 3,7

Hrvatska 4,4 0,0 15.100 2,3

Kosovo 2,1 5,0 5.080 (b) 7,3

Makedonija 2,1 3,1 9.200 3,9

Crna Gora 0,6 2,4 10.500 3,1

Srbija 7,3 1,6 8.800 1,1

Njemačka 81,8 3,1 28.700 2,5

Grčka 10,8 -6,9 21.500 3,3

Poljska 38,1 4,3 15.300 4,3

EU-27 501 1,5 24.400 3,1 Izvor: Bečki institut za međunarodne ekonomske studije (2011)

(a) MMF (2012b) baza podataka svjetskih ekonomskih izgleda (b) Zasnovano na Podacima CIA-e, 2012.

Ekonomski rast

Osnovni pokazatelj ekonomskog razvoja je rast BDP-a, naročito u odnosu na EU-27, ako

moramo imati u vidu međusobno približavanje ekonomija. Iza ove brojke se krije važna

poruka, a to je da bez obzira na ekonomsku i političku nestabilnost regiona u prvoj polovini

decenije i učinaka ekonomske krize iz perioda 2008-2010., sve države su uspjele ostvariti

napredak. Srbija, Albanija i Crna Gora su ostvarile najdinamičniji rast, gotovo su udvostručile

svoj BDP po glavi stanovnika. Hrvatska se gotovo izjednačila sa Poljskom, mada je krenula

sa nešto oštrijim rastom tokom 2000. godine, a završila sa nešto manjim rastom (i pored svega

Poljska je jedina država u EU koja nije uronila u recesiju tokom ove krize).

Imajući na umu pozitivnu indikaciju na međusobno približavanje ekonomija (Galgóczi i

Sergi, 2012.), Tabala 2 pokazuje nedavnu promjenu situacije u domaćim ekonomijama,

koristeći se pokazateljima realnih stopa rasta za industrijsku proizvodnju. Ovo nam ukazuje

da je ekonomski rast bio najveći u Albaniji, a najmanji u BJR Makedoniji. U poređenju sa

principima konvergencije, sve države su nadmašile EU-27, sa izuzetkom Hrvatske i BJR

Makedonije. Industrijska proizvodnja je imala naročito visoke stope u Albaniji i Bosni i

Hercegovini (obje države su nadmašile Poljsku), dok su pokazatelji za Srbiju tokom 2010. i

2011. godine bili dosta umjereni, a u Hrvatskoj su bili negativni (od 2009. godine), kao i BJR

15

Makedoniji, i tokom 2009. i 2010. godine. Crna Gora, s druge strane, preživjela je smanjenje

industrijske aktivnosti tokom ove decenije (izuzev tokom 2010. godine, kada je došlo do rasta

od 17,5 procenata), mada je u isto vrijeme, gledajući u cjelini, došlo do značajnog rasta

ekonomije.

Tabela 2 – Godišnje stope rasta za industriju (%)

Država 2008. 2009. 2010. 2011.

Albanija 8,7 10,6 18,6 10,0

Bosna i Hercegovina 7,3 1,5 3,7 5,6

Hrvatska 1,2 -9,2 -1,4 -1,2

Makedonija 5,1 -8,7 -4,8 3,3

Crna Gora -2,0 -32,2 17,5 -10,3

Srbija 1,4 -12,6 2,5 2,1

Njemačka (a) -0,1 -16,3 10,9 7,6

Grčka (a) -4,2 -9,2 -6,6 -8,1

Poljska 2,4 -3,7 10,8 7,2

EU-27 -1,8 -13,7 6,8 3,2 Izvor: Bečki institut za međunarodne ekonomske studije (2011) (a) Eurostat (bez građevinarstva).

Tabela 3 – Priliv direktnih stranih ulaganja (% BDP-a)

Država 2000. 2005. 2010.

Albanija 6,78 12,48 36,67

Bosna i Hercegovina 19,66 27,54 42,50

Hrvatska 13,10 32,74 56,68

Makedonija 15,05 35,88 47,98

Crna Gora - - 138,18

Srbija - - 46,51

Crna Gora i Srbija 8,87 20,03 - Izvor: UNCTAD (2011) Izvještaj o ulaganjima u svijetu.

Jedan od izvora ekonomskog rasta su direktna strana ulaganja, koja mogu pomoći u vezi sa

modernizacijom i učvršćivanjem ekonomske osnove jedne države. Tabela 3 pokazuje

stvaranje rezervi direktnih stranih ulaganja kao udio BDP-a za svaku od država jugoistočne

Evrope.

Podaci nam ukazuju na značajno povećanje rezervi direktnih stranih ulaganja – mada na dosta

niskom nivou – ali dinamika i udio rezervi direktnih stranih ulaganja, do kraja ovog perioda,

zaostaju iza dostignutog nivoa novih država članica iz srednje i istočne Evrope. Samo je Crna

Gora izuzetak, sa rezervom direktnih stranih ulaganja koji iznosi 138,18 procenata tokom

16

2010. godine. Ovo je dobar primjer stranih investicija koje nisu usmjerene ka industriji već

prema netrgovačkim sektorima, kao što su razvoj nekretnina i usluga.

Ipak, treba učiniti mnogo više sa ovim ekonomskim sistemima u smislu njihove

konkurentnosti kako bi se obnovila porizvodnja i privukle strane investicije.

Još jedan dodatni aspekt analize je obim regulatornog okruženja u regionu, koji u većoj ili

manjoj mjeri olakšava osnivanje i djelovanje lokalnih preduzeća, ako se imaju na umu

varijable poput ‘pribavljanja građevinskih dozvola’, ‘registriranje imovine’, ‘dobivanje

kredita’, ‘zaštita investitora’, ‘plaćanje poreza’, ‘trgovina izvan granica’, ‘provođenje

ugovora’ i ‘sklapanje ugovora’. Rangirane od mjesta broj 1 (države u kojima se najlakše

pokreće posao) do mjesta broj 185 (države u kojima najteže pokreće posao), znači da bolje

rangirane države prema indeksu lakšeg poslovanja imaju povoljnije regulatorno okruženje za

osnivanje i djelovanje lokalnih preduzeća. Indeks nudi prosjek za svaku državu, izražen u

percentilima, za različite indikatore, te daje jednaku težinu svakoj od tema. Posljednje

rangiranje ekonomija urađeno je u junu 2012. godine (vidi Tabelu 4).

Tabela 4 – Rangiranje država po olakšavanju poslovanja

Država Poslovanje (2013.) Poslovanje (2012.)

BJR Makedonija 23 22

Crna Gora 51 57

Hrvatska 84 80

Albanija 85 82

Srbija 86 95

Kosovo 98 126

Bosna i Hercegovina 126 125

Njemačka 20 18

Grčka 78 89

Poljska 55 74 Napomena: Da bi se osigurali uporedivi podaci u svrhu ovog istraživanja, podaci su retroaktivno izračunati kako bi se

primijenile promjene u metodologiji, te sve revizije podataka nakon izvršenih korekcija.

Izvor: Svjetska banka (2013) Baza podataka Poslovanja. Podaci za svaki od indikatora i ekonomija su dostupni na

internet stranici Poslovanja http://www.doingbusiness.org/rankings.

I pored nekoliko primjetnih poboljšanja na Kosovu, u Crnoj Gori i Srbiji, samo je BJR

Makedonija visoko rangirana, dok je većina ostalih država globalno niskorangirana. Prema

ovim podacima iz Poslovanja vidimo da je Srbija deveta na globalnoj listi po izvršenim

17

reformama u protekloj godini (Grčka je na osmom mjestu). Makedonija i Hrvatska bile su

među dvanaest najbolje rangiranih po izvršenim poboljšanjima.

Poslovanje obuhvata neke ključne dimenzije regulatornog okruženja za pokretanje posla na

domaćem tržištu; ali, on ne mjeri sve aspekte ekonomskog okruženja koji su relevantni za

regionalnu i međunarodnu konkurentnost, kao što su makroekonomska stabilnost i korupcija.

Ovo su dva važna faktora od velike važnosti za sindikate. Nadalje, indeks Poslovanja u

potpunosti zanemaruje ključne indikatore vezane za sindikate i konkurentnost, kao što su

vještine rada i uslovi rada, te neizostavni kvalitet rada institucija i infrastrukture.

Centar za globalnu konkurentnost i rezultate djelovanje Svjetskog ekonomskog foruma je

izradio Indeks globalne konkurentnosti (IGK) (vidi Tabalu 5). IGK ima za cilj da oslika

poslovno okruženje i konkurentnost preko 140 ekonomija iz cijelog svijeta, tako što će

utvrditi prednosti kao i prepreke za nacionalni rast. Zasniva se na dvanaest stubova

konkurentnosti (tj. institucije; infrastruktura; makroekonomsko okruženje; zdravlje i osnovno

obrazovanje; visoko obrazovanje i obuka; djelotvornost tržišta proizvoda; djelotvornost tržišta

rada; stanje razvijenosti finansijskog tržišta; tehnološka spremnost; veličina tržišta;

sofisticiranost preduzeća; i inovacije) i nudi sveobuhvatnu sliku konkurentnosti u državama

širom svijeta u svim fazama razvoja.

Tabela 5 – Indeks globalne konkurentnosti

Država Mjesto 2012-

2013.

Mjesto 2011-

2012.

Mjesto 2010-

2011.

Mjesto 2009-

2010.

Njemačka 6 6 5 7

Poljska 41 41 39 46

Crna Gora 72 60 49 62

Makedonija 80 79 79 84

Hrvatska 81 76 77 72

Bosna i Hercegovina 88 100 102 109

Albanija 89 78 88 96

Srbija 95 95 96 93

Grčka 96 90 83 71 Napomena: Izvještaj o globalnoj konkurentnosti Svjetskog ekonomskog foruma za 2012-2013. dostupan je na

stranici: http://reports.weforum.org/global-competitiveness-report-2012-2013/.

U skladu sa gorenavedenim, rangiranje ekonomske slobode nudi dodatne analitičke

perspektive. Tokom cijele decenije, Fondacija Heritage Foundation, u partnerstvu sa Wall

18

Street Journal-om, prati ekonomske slobode u cijelom svijetu uz pomoć svog uticajnog

Indeksa ekonomskih sloboda. Ovo rangiranje treba da oslika obim u kom pojedinci mogu, po

vlastitom izboru, slobodno raditi, proizvoditi, konzumirati i investirati, s tim da je ta sloboda

zaštićena, te da je država ne ograničava, kao i stepen u kom vlade dozvoljavaju slobodno

kretanje rada, kapitala i roba (Tabela 6).

Indikator ekonomskih sloboda se sastoji od sljedećih varijabli vezanih za slobode: sloboda

poslovanja; sloboda trgovanja; fiskalna sloboda; potrošnja vlade; monetarna sloboda; sloboda

investiranja; finansijska sloboda; imovinska prava; sloboda od korupcije; i sloboda rada.

Tabela 6 – Rangiranje ekonomskih sloboda

Svjetska rang lista 2012. Svjetska rang lista 2011.

Njemačka 26 [71] 23 [71,8]

Makedonija 43 [68,5] 55 [66]

Albanija 57 [65,1] 70 [64]

Poljska 64 [64,2] 68 [64,1]

Crna Gora 72 [62,5] 76 [62,5]

Hrvatska 83 [60,9] 82 [61,1]

Srbija 98 [58] 101 [58]

Grčka 119 [55,4] 88 [60,3]

Bosna i Hercegovina 104 [57,3] 104 [57,5] Napomena: rezultati sloboda jedne države su u uglastim zagradama: 100 - 80: slobodna; 79,9 - 70: uglavnom

slobodna; 69,9 - 60: umjereno slobodna; 59,9 - 50: uglavnom nije slobodna; 49,9 - 0: pod represijom.

Izvor: Fondacija Heritage Foundation (u partnerstvu sa Wall Street Journal-om) dostupna na:

http://www.heritage.org/Index/ranking

Rezultat ekonomskih sloboda BJR Makedonije iznosi 68,5 što ovu ekonomiju stavlja na 43.

mjesto najslobodnijih država prema Indeksu za 2012. godinu. Ukupan rezultat je povećan za

2,5 poena u odnosu na prošlu godinu, što predstavlja poboljšanje u šest od deset ekonomskih

sloboda, kao i naročito veliku dobit u komponenti slobode poslovanja. BJR Makedonija je

rangirana na 21. mjestu od 43 države u regionu Evrope, a njen ukupan rezultat je iznad

svjetskog i regionalnog prosjeka. BJR Makedonija je pokrenula značajne reforme u velikom

broju ekonomskih sektora u proteklih nekoliko godina, čime je pokrenula ekonomski rast i

razvoj sve uspješnijeg sektora poduzetništva. Bez obzira na stepen napretka, korupcija i

nedjelotvoran pravni okvir ipak ostaju veliki problem.

19

Albanija je rangirana na 57. mjestu na Indeksu za 2012. godinu i time je 26. najslobodnija

država među 43 države u regionu Evrope; njen ukupan rezultat je iznad svjetskog prosjeka.

Mogu se vidjeti neka poboljšanja u oblastima slobode od korupcije i slobode poslovanja; iako

su slaba zaštita imovinskih prava (uglavnom kao rezultat političkog miješanja u rad

pravosuđa) i širokorasprostranjena korupcija uveliko prisutni.

Ostale države u regionu su pretrpjele velike štete tokom globalnog ekonomskog pada,

naročito u smislu uslova tržišta rada, mada nastoje izvršiti tranziciju ka fleksibilnijim

ekonomijama. Naročito su Bosna i Hercegovina, Srbija i Hrvatska koje su zauzele 104., 98. i

83. mjesto na rang listi Indeksa za 2012. godinu daleko od BJR Makedonije.

Srbija se nalazi ispod svjetskog prosjeka (Srbija zauzima 37. mjesto od 43 države u Evropi,

dok je njen ukupan rezultat ispod regionalnog prosjeka), što ukazuje na umjerena poboljšanja

koja su načinjena u trgovačkoj i monetarnoj slobodi, koja djeluju kao protuteža gubicima u

oblasti slobode poslovanja i upravljanja vladinom potrošnjom. I pored izvjesnog napretka,

ukupna ekonomska sloboda Srbije i dalje je ograničena nedostatkom političke volje da se

krene u hrabre reforme koje su neophodne. Potrošnja vlade je i dalje nedjelotvorna, visoka i

slabo kontrolirana. Potrebne su dublje institucionalne reforme za borbu protiv birokratije,

smanjenje korupcije i jačanje pravosudnog sistema bez političkog uplitanja.

Ekonomska sloboda Bosne i Hercegovine, koja je na 38. mjestu od 43 države u regionu

Evrope, ostaje ispod regionalnog prosjeka. Temelji ekonomske slobode su krhki i

neuravnoteženi na teritoriji cijele države. Vladavina zakona je slaba, a lokalni sudovi su

podložni potencijalnom političkom uplitanju.

Rezultat ekonomske slobode Hrvatske je nizak uglavnom zbog pogoršanja u upravljanju

potrošnje vlade i slobode poslovanja. Uprkos nekih značajnih poboljšanja tokom prethodnih

pet godina, rezultati Hrvatske za većinu komponenti ekonomske slobode i dalje ostaju

prosječni. Nedostatak nezavisnog i djelotornog pravnog okvira potkopava temelje ekonomske

slobode, dok korupcija ostaje ogroman problem, ugrožava vladavinu zakona i slabi dugoročne

razvojne potencijale. U isto vrijeme, institucionalne slabosti i dalje usporavaju ekonomske

slobode i sprečavaju dinamičan rast. Temelje ekonomske slobode naročito ugrožavaju

korupcija i nedjelotvoran pravosudni sistem koji je izuzetno podložan političkom uticaju.

Akumulacija ogromnih fiskalnih deficita tokom prethodnih godina može takođe ugroziti

makroekonomsku stabilnost i dugoročnu konkurentnost, te naglašava potrebu discipliniranijeg

upravljanja javnim finansijama.

20

Temelji ekonomske slobode su i dalje krhki i neuravnoteženi u cijelom regionu. Moćne mreže

preduzeća kontroliraju nacionalne ekonomije, dok oni koji donose politike održavaju ove

režime na svim nivoima. Slaba zaštita imovinskih prava, širokorasprostranjena korupcija,

neorganizirana birokratija i skupi postupci registracije generiraju dodatne prepreke i

usporavaju poduzetničku aktivnost. Ovo je jedna od gorućih tema o kojoj razgovaraju

sindikati u ovom regionu; ovo je smjer u kom ide razvoj ako se blagovremeno ne pokrenu

istinske mjere kojima će se pružiti podrška stvarnom funkcioniranju tržišta i stabilizirati, bar u

izvjesnoj mjeri, stvarna konkurentnost na Balkanu.

Indeks poznavanje ekonomije (Tabela 7) je izračunat na osnovu četiri stuba: ekonomski

poticaji i institucionalni režim; obrazovanje i ljudski resursi; sistem inovacija; i informacione i

komunikacione tehnologije. Indeks znanja – podkategorija Indeksa poznavanja ekonomije –

predstavlja jednostavan prosjek posljednja tri stuba. Indeks znanja mjeri sposobsnost države

da generira, usvoji i rasporedi znanje. Odnosno, Indeks uzima u obzir da li je okruženje

pogodno za znanje koje se treba djelotvorno koristiti za ekonomski razvoj i pruža indikaciju

ukupnog potencijala razvoja znanja u jednoj državi.

Hrvatska i Srbija su države jugoistočne Evrope koje su najbolje rangirane u indeksu (40.,

odnosno, 53. mjesto), ali primjećujemo da su sve države u regionu poboljšale svoje pozicije

od 2000. godine.

Tabela 7 – Indeksi znanja

Mjesto Promjena mjesta

od 2000.

Država 2009. Indeks

znanja

2009. Indeks

znanja

1 +2 Danska 9,52 9,49

12 +3 Njemačka 8,96 8,92

27 +3 Mađarska 8,00 7,88

37 -2 Poljska 7,41 7,38

38 -7 Grčka 7,39 7,58

40 +4 Hrvatska 7,28 7,28

43 +8 Bugarska 6,99 6,94

47 +13 Rumunija 6,43 6,25

53 +20 Srbija 5,74 6,32

58 +14 BJR Makedonija 5,58 5,66

79 +7 Bosna i Hercegovina 4,58 4,68

93 +10 Albanija 3,96 3,92 Varijable su normalizirane na skali od 0 do 10.

Izvor: http://info.worldbank.org/etools/kam2/KAM_page5.asp.

21

Indeks znanja, kao i drugi indeksi koji se bave olakšavanjem poslovanja, globalnim

položajem u konkurentnosti i stepenom ekonomskih sloboda, moraju se ozbiljno uzeti u obzir,

kao i ključna važnost međunarodne dimenzije današnje ekonomske realnosti. Poboljšanje

investicione klime, širenje pristupa finansijama, povećanje konkurentnosti tržišta proizvodima

i uslugama, odnosno raznovrsnosti ekonomije su sve mogući pravci za napredak.

Jedna od oblasti procesa liberalizacije koje okupiraju pažnju je bankarski sektor. Tabele 8 i 9

prikazuje podatke o reformama bankarskog sektora i liberalizaciji kamatnih stopa, te nivoe

kredita privatnom sektoru.

Tabela 8 prikazuje razvoj u indeksu koji izračunava Evropska banka za obnovu i razvoj, na

skali od 1 (minimum) do 4,33 (maksimum). Ovo nam ukazuje da su reforme bankarskog

sektora i liberalizacija u slučaju Hrvatske najbliže onom što imamo u EU (4 na skali, što je

čak više od onoga što imamo u Sloveniji: 3,33).

S druge strane, Tabela 9 analizira omjere krediti-BDP (tj. kredite nefinansijskom privatnom

sektoru). Podaci oslikavaju da su se krediti (izraženi u procentima BDP-a) značajno povećali

u Crnoj Gori od 2006. godine, te da sada iznose 81,4 procenata, mada je ovo niže od situacije

u Grčkoj i Poljskoj. Hrvatska je trenutno na 70,2 procenata, a ostale države imaju niže omjere.

Nadalje, indikatori bankarske i finansijske ranjivosti su prikazani u Tabeli 10.

Tabela 8 – EBRD Indeks za reforme bankarskog sektora i liberalizaciju kamatnih stopa

Napomena: 1 je minimum; 4,33 je maksimum koji impliciran nivo razvoja koji je blizak onom u EU.

Izvor: EBRD.

Albanija Bosna i

Hercegovina

Hrvatska BJR

Makedonija

Crna

Gora

Srbija Slovenija

2000. 2,33 2,33 3,33 2,67 nema 1 3,33

2001. 2,33 2,33 3,33 2,67 nema 1 3,33

2002. 2,33 2,33 3,67 2,67 nema 2,33 3,33

2003. 2,33 2,33 3,67 2,67 nema 2,33 3,33

2004. 2,67 2,67 4 2,67 2,3 2,33 3,33

2005. 2,67 2,67 4 2,67 2,3 2,67 3,33

2006. 2,67 2,67 4 2,67 2,7 2,67 3,33

2007. 2,67 2,67 4 2,67 2,7 2,67 3,33

2008. 3 3 4 3 3 3 3,33

2009. 3 3 4 3 3 3 3,33

2010. 3 3 4 3 3 3 3,33

22

Tabela 9 – Omjeri krediti-BDP (%) (krediti nefinansijskom privatnom sektoru)

Albanija Bosna i

Hercegovina

Hrvatska Grčka BJR

Makedonija

Crna

Gora

Poljska Srbija

2004. 9,6 32,3 51,8 nema 22,1 16,8 nema 24,8

2005. 15,3 36,5 56,4 75,6 25,1 20,7 89,6 30,7

2006. 22,2 39,5 64,0 79,5 30,2 39,4 93,1 30,8

2007. 30,0 44,4 67,1 88,0 36,8 83,0 98,0 35,3

2008. 35,2 50,9 68,1 92,2 43,9 90,7 101,8 41,4

2009. 37,2 50,2 69,6 90,3 42,9 80,4 107,5 45,0

2010. 38,2 51,9 70,2 92,1 44,9 81,4 109,6 47,5

Izvori: do 2009. godine EBRD; za 2010. godinu, izračun samog autora na osnovu podataka sa internet stranica

centralnih banaka; za Grčku i eurozonu, ECB.

Tabela 10 – Indikatori ranjivosti bankarskog sektora i finansijske ranjivosti Bankarski sistem Depozit

u banci

kredit/

depozit

Rizik države Neotplaćeni krediti

(NPL)

(kraj 2010.)/4. Najnoviji

Ukupna

sredstva

kao udio

u BDP-u

Udio u ukupnim

sredstvima:

12.10.11.

Državne

banke

Strane

banke

%

BDP-a

Privatni

sektor,

u %

(Kupovina

rizika, poeni)

(CDS, bps)

NPL u

% dec.

2010./6.

NPL u

%

najnoviji

Albanija 77,0 0,0 92,4 68,3 58,8 … 7,6 8,7

Bosna i

Hercegovina

86,7 0,8 94,5 34,8 161,8 … ... ...

Hrvatska 11,8 4,3 90,3 61,8 117,5 492,5 ... ...

BJR

Makedonija

65,4 1,4 93,3 50,2 94,3 … ... ...

Crna Gora 97,4 0,0 88,4 51,2 126,5 … 21,0 ...

Poljska 76,8 22,9 70,5 45,5 116,3 268,6 8,8 8,4

Srbija 65,3 16,0 75,3 … … … 16,9 17,1

Izvor: EBRD.

Elektroenergetski sektor

Sektori električne energije i plina, koje karakterizira zastarjela infrastruktura, nisu ništa manje

važni za našu analizu. To je naročito tačno za Srbiju, Bosnu i Hercegovinu i Kosovo, jer ove

sektore u tim državama karakteriziraju ogromni gubici na mrežama za pretvaranje, prenos i

distribuciju, kao i velika potrošnja u domaćinstvima zbog loše izolacije zgrada i niske

efikasnosti kućanskih aparata. Velika je razlika između država u smislu gubitaka kod prenosa,

gdje Hrvatska ima najefikasniji sistem u regionu, a Kosovo najneefikasniji; ali je visoka

intenzivnost energije veća od prosjeka evropskih članica OECD-a za faktor dva.

23

U svrhu rješavanja pitanja nedostatka električne energije i nestabilne proizvodnje električne

energije, region ulazi u drugu deceniju stvaranja regionalnog elektroenergetskog tržišta i

integrira se u interno elektroenergetsko tržište EU putem takozvanog Atenskog procesa. Sve

ovo potiče od ugovora potpisanog 2005. godine o uspostavi Energetske zajednice, koja za cilj

ima da omogući država jugoistočne Evrope da postanu dio internog tržišta EU, čak i prije

formalnog pristupanja EU.

Važna stepenica ka uspjehu ove inicijative bila je odluka Vijeća ministara Energetske zajednice

iz oktobra 2011. godine da provede treći paket internih tržišnih propisa EU. Kriza na tržištu

električne energije uzrokovana ekstremnim vremenskim uslovima jasno je ukazala na

nestabilnost regionalnog tržišta, a u isto vrijeme potreba rješavanja postojećih prepreka za

prekograničnu trgovinu (naročito zbog nedovoljne adekvatnosti proizvodnje i prenosa)

predstavlja odlučan korak.

Traganje za ravnotežom između osiguranja pouzdanog i dostupnog snabdijevanja električnom

energijom, u svrhu podrške ekonomskoj obnovi i poduzimanja mjera za energetsku efikasnost,

te prodora na tržište izvora obnovljive energije predstavlja velike izazove. Prateći napore EU za

uvođenjem do sada neviđenog stepena integracije elektroenergetskih tržišta do 2014. godine,

region je nedavno započeo provedbu željenog EU modela tržišta, sa planom da se priključi EU

proširenom tržištu do 2015. godine.

Poreska konkurentnost

Konačno – veoma važno – moramo primijetiti sve veći uticaj Kine kad govorimo o

strukturalnim prilagođavanjima, poboljšanjima proizvoda i jačem povezivanju jugoistočne

Evrope sa zapadnom Evropom. Široko posmatranje evropskih ekonomskih integracija je ključ

ovog pitanja budući da su efekti prelijevanja i negativnog uticaja na druge bili glavni problem

tokom nedavne ekonomske krize (Nowotny, Mooslechner i Ritzberger-Grünwald, 2012.). To je

razlog zašto se debata mora čvrsto zasnivati na dugoročnoj mudrosti, te ne možemo, gledajući u

cjelini, zanemariti konkurentnost. Konkurentnost u Evropi poziva na inovativne politike;

podmlađivanje Evrope leži na tehnološkim inovacijama, nižem poreskom klinu i sličnim

stvarima, a manje na režimu paušalnog poreza. Da bi se zadržala privlačnost regiona Balkana

24

za međunarodne investitore, oni koji donose odluke su odgovorili smanjenjem poreskih stopa, a

u isto vrijeme su potcijenili važnost dodatnih poticaja (npr. gotovinskih grantova, poreskih

olakšica po fiksnim ulovima, subvencija na rad).

U nekim stvarima, poreska konkurentnost u istočnoj Evropi podjseća na strategiju Irske da

usvoji prijateljski poreski režim na dohodak, kapital i korporacije tokom 1980-ih godina. Ova

činjenica – zajedno sa drugim poticajima za investitore – postala je kamen temeljac

ekonomskog uspjeha Irske tih godina (te neposredno prije naknadnog pada). Prva država koja

je primijenila jedinstven paušalni porez za sve vrste prihoda u postkomunističkoj Evropi bila je

Estonija, koja je to učinila još 1991. godine; veliki broj drugih država je slijedio ovaj primjer,

uključujući i države na Balkanu. Paušalna poreska stopa na državnom nivou je shvaćena kao

sredstvo za smanjenje birokratije i nejednakosti među poreskim obveznicima; mjera borbe

protiv poreske utaje i prevara; te mjera za stvaranje većeg broja poticaja za rad, štednju i

investicije. Teorija podržava ideju da previsoki porezi ne mogu disciplinirati vladu, jer će ona

nastaviti trošiti novac od većih poreza, a veći porezi su rezultat sve veće neefektivnosti i

nedjelotvornosti. Zaključak koji citiraju neki istraživači je da uspjeh paušalnih poreskih stopa

zavisi od visine poreske stope: niža poreska stopa mogla bi postati djelotvornije sredstvo za

povećanje poreskih prihoda i pokretanje ekonomskog rasta. Poreski rivalitet mogao bi

ujednačiti efektivno poresko opterećenje, ili ga gotovo dovesti na nivo nominalnog bilansa, a

takav ishod bi, u smislu prednosti fiskalnih politika, u konačnici postao ‘neutralan’ (Sergi,

2005.; Hauptman, Kubicová i Mulej, 2009.).

Trendovi izjednačavanja i međusobnog približavanja poreskih stopa na korporativnu dobit i

poreza na dodanu vrijednost, naročito između susjednih i država slične veličine, prikazani su na

Slici 1 i Slici 2.

Ipak, koliko je konkurentnosti i investicionih odluka jedne države rukovođeno porezima?

Koliko je ekonomskog rasta ostvareno u državama Zapadnog Balkana (a koliko je moglo biti)

daljim smanjenjem poreza? Ova dva pitanja ostaju kontroverzna za poreske i ekonomske

eksperte koji djeluju u okviru evropskih sindikata. Argument poreske konkurentnosti je

naglašen, naročito ako se smatra vodećim sredstvom za krajnje ravnomjerno raspoređivanje

25

poreskog opterećenja u svim državama, čime ovo fiskalno sredstvo ostaje bez ikakvog uticaja,

ili onog ‘neutralnog’ na strateške odluke međunarodnih investitora.

Ne želimo osporavati važnost da neki poreski poticaji mogu imati uticaj na ekonomski rast i

investicione odluke. Ali, ekonomski rast mora biti zasnovan na korjenitim ekonomskim

reformama, pravičnim i djelotvornim tržištima rada, umjesto na sistemu paušalnih poreza koji

su se, u velikom broju država, pokazali nepouzdanim. Priliv stranih investicija pomogao je u

provedbi programa privatizacije u srednjoj Evropi tokom 1990-ih – a u to vrijeme nije postojala

‘konkurentnost paušalnih poreza’. Stoga, prihvatanje novog sistema paušalnih poreza sa

prethodnim ekonomskim rastom u srednjoj i istočnoj Evropi nije u potpunosti istinito:

ekonomski rast tokom 1990-ih ne bi bio moguć da nije bio zasnovan na pozitivnim

očekivanjima liberalizacije tržišta i novih prozapadnih trgovačkih veza.

Na kraju, sistemu paušalnih poreza se ne mogu pripisati pozitivni ishodi u smislu privatizacije i

ekonomskog rasta, koji su uslijedili odmah nakon raspada sovjetskog bloka. Čak je i

Međunarodni monetarni fond nedavno pokrenuo ovo pitanje sa Rumunijom, Bugarskom i

Mađarskom kako bi omogućio ovim državama da ispune uslove za dobivanje kredita.

Stvarna strategija za prevazilaženje trenutne ekonomske i socijalne krize, te provođenje

modernih politika rasta počiva na temeljima unapređenja sveobuhvatnog kvaliteta nacionalnog

rukovođenja, pojačana sa obnovljenim fokusom na korporativne strategije; sindikati moraju

imati blistavu ulogu u ovom kontekstu.

Slika 1 – Poreske stope na korporativnu dobit, 2011.

26

Hrvatska Slovenija Albanija Bosna i Hercegovina Makedonija Srbija Crna Gora

Slika 2 – Stope poreza na dodanu vrijednost, 2011.

Hrvatska Poljska Albanija Slovenija Makedonija Srbija Bosna i Hercegovina Crna Gora

20 20

10 10 10 10

9

0

5

10

15

20

25

Croatia Slovenia Albania Bosnia and Herzegovina Macedonia Serbia Montenegro

23 23

20 20

18 18

17 17

0

5

10

15

20

25

Croatia Poland Albania Slovenia Macedonia Serbia Bosnia and Herzegovina

Montenegro

27

Pored uskog pristupa porezima na korporativnu dobit, troškovi rada – poput plaća, poreza na

plaću i tako dalje – jednako su važni za investicione odluke. Stavljanje akcenta na poreske

prednosti, naročito u slučaju većeg investitora koji traži dugoročne obaveze u nekoj državi,

predstavlja moguću grešku. Pomjeranje dobiti u pravcu poreskih oaza je drugi način

izbjegavanja nacionalnih poreskih nedostaka, a ovo može navesti velike korporacije da otvore

svoje pogone u jednoj državi, a u isto vrijeme da koriste poreske pogodnosti druge države za

sticanje dobiti.

Jednostavno, pojam direktnih stranih ulaganja u jugoistočnoj Evropi ili globalno, izmještanja

poslovanja i internacionalizacija poslovanja, zahtijeva sveobuhvatnu, a ne samo površnu

kontrolu.

Ekonomski ekvilibrijum

Javni dug, koji je u epicentru drugog talasa ekonomske krize u Evropi, ostao je na relativno

niskom nivou u jugoistočnoj Evropi (vidi Tabelu 11). Svi omjeri duga su ispod ili blizu

preporučenih omjera iz Mastrihtskih kriterija u vrijednosti od 60 procenata, te se kreću od 27,7

procenata BDP-a u BJR Makedoniji, 39 procenata u Bosni i Hercegovini, 46 procenata u

Hrvatskoj i Crnoj Gori, 49 procenata u Srbiji do 60 procenata u Albaniji (najveći u regionu)

(MMF, 2011.).

Ako poredimo bruto vanjski dug kao procenat BDP-a u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i

Albaniji sa omjerima od 26,1 procenata, 32,9 procenata i 49,5 procenata za ove tri države, slika

ne izgleda tako ranjiva. S druge strane, bruto vanjski dug u Makedoniji, Srbiji i Hrvatskoj je

nešto nepovoljniji sa 64,4 procenta, 79,5 procenta i 103,1 procenta u ove tri države (mada u

Hrvatskoj i Srbiji, dugoročni dug čini do 85, odnosno 95 procenata, čime ugrožava neposredni

rizik obnavljanja).

Tabela 11 – Fiskalni bilans i javni dug, 2011.

Država Fiskalni bilans, u %

BDP-a

Javni dug, u % BDP-a

Albanija -3,6% 60,0%

Bosna i Hercegovina -1,3% 39,0%

Hrvatska -5,0% 46,0%

28

BJR Makedonija -2,5% 27,7%

Crna Gora -4,1% 45,9%

Srbija -5,0% 49,0%

Njemačka -0,8% 80,5%

Grčka -9,4% 170,6%

Poljska -5,0% 56,4%

EU-27 -4,4% 82,5%

Izvori: Eurostat i Bečki institut za međunarodne ekonomske studije.

Što se tiče vanjskog ekonomskog bilansa, položaj tekućeg računa država jugoistočne Evrope

pokazuje visok stepen deficita, naročito u periodu pred krizu, kako se vidi u Tabeli 12. Ovo ih

čini sličnim baltičkim državama, koje su pretrpjele najveću štetu tokom krize u Evropi;

generalno, ovo ukazuje na nedostatak konkurentnosti. Situacija je naročito alarmantna u Crnoj

Gori, gdje je bilans platnog deficita dostigao 40 procenata BDP-a na vrhuncu ekonomskog

procvata, a 2000. godine se čak zadržao na opasnim nivoima. Visok stepen stranih investicija u

Crnoj Gori u prethodnoj deceniji i pad industrijske aktivnosti, uzeti zajedno, jasno ukazuju da se

država suočava sa neodrživim investicionim balonom. Albanija uporno pokazuje visok stepen

vanjskog deficita, ali čini se da je situacija pod kontrolom. Čini se da su ostale države korigirale

svoje visoke stepene deficita na tekućem računu.

Tabela 12 – Bilans na tekućem računu, kao procenat GDP-a

Država 2004. 2005. 2007. 2010. 2011.

Albanija -4,0 -6,1 -10,4 -11,4 -12,3

Bosna i Hercegovina -16,2 -17,1 -10,7 -5,7 -8,8

Hrvatska -4,1 -5,3 -7,3 -1,1 -1,0

Kosovo -8,4 -7,4 -8,3 -17,4 -20,3

BJR Makedonija -8,1 -2,5 -7,1 -2,1 -2,7

Crna Gora -7,2 -16,6 -39,5 -24,6 -19,5

Srbija -12,2 -8,8 -16,1 -7,4 -9,5

Njemačka 4,7 5,1 7,4 6,0 5,7

Grčka -5,8 -7,6 -14,6 -10,1 -9,8

Poljska -5,2 -2,4 -6,2 -4,7 -4,3

EU-27 0,5 0,1 -0,4 0 0,2 Izvor: MMF (2012b) Baza podataka svjetskih ekonomskih izgleda.

Tržište rada i socijalni razvoj

Većina ekonomskih indikatora vezanih za države jugoistočne Evrope ne izgledaju šokantno za

prosječnog evropskog posmatrača, ali tržište rada je nešto drugo. Za neke države, indikatori

29

tržišta rada su manje šokantni, mada su stope zaposlenosti značajno niže od onih u EU. Stopa

zaposlenosti je naročito niska u Bosni i Hercegovini i BJR Makedoniji, ali i ona u Hrvatskoj,

koja ima najbolje pokazatelje, niža je od najniže vrijednosti u EU. U međuvremenu, stope

nezaposlenosti u regionu su znatno veće od prosjeka EU-27, što se vidi u Tabeli 13. Sa

izuzetkom Hrvatske i Albanije (13,5 procenata, odnosno 14 procenata), Bosna i Hercegovina

(27,6 procenata), BJR Makedonija (31,4 procenata) i Srbija (23 procenata) pokazuju naročito

visoke vrijednosti. Ni trendovi iz protekle četiri godine ne ukazuju na redovna poboljšanja,

izuzev u Albaniji (neznatno povećanje sa 13 na 14 procenata) i Makedoniji (pad za 2,4 procentna

poena). Sve se ovo dešavalo u vrijeme dok je region ostvarivao značajan ekonomski rast i

sustizao razvijene dijelove Evrope.

Tabela 13 – Stope nezaposlenosti (Analiza radne snage, %)

Država 2008. 2010. 2011.

Albanija 13,0 13,7 14,0

Bosna i Hercegovina 23,4 27,2 27,6

Hrvatska 8,4 11,8 13,5

BJR Makedonija 33,8 32,0 31,4

Crna Gora 17,2 19,6 19,7

Srbija 13,6 19,2 23,0

Njemačka 7,5 7,1 5,9

Grčka 7,7 12,6 17,7

Poljska 7,1 9,6 9,7

EU-27 7,1 9,7 9,7

Izvori: wiiw (2011) Priručnik statistike 2011: Srednja, Istočna i Jugoistočna Evropa Bečki institut za međunarodne

ekonomske studije, Beč; Eurostat.

Fenomen sve veće nezaposlenosti i porasta broja nezaposlenih često se pominjao u evropskom

kontekstu, naročito u vezi srednje i istočne Evrope, ali šampion, u negativnom kontekstu, bez

sumnje ostaje jugoistočna Evropa.

Što se tiče Eurozone, broj nezaposlenih mogao bi narasti tokom 2013. godine na dvadeset

miliona. To bi bio istorijski rekord, daleko iznad ukupnog broja zaposlenih tokom 2012. godine

(18,7 miliona, najveći nivo od pokretanja eura), dok je tokom 2010. godine 15,9 miliona građana

država Eurozone bilo bez posla.

Gledajući na Zapadni Balkan, čak i ako su znaci normalizacije vidljivi u cijeloj ekonomiji, to na

žalost nije tačno za tržište rada. Potrebne su politike aktivnog tržišta rada kao što su na primjer

stručna obuka i obrazovni programi za radnike. Ako su reforme politika tako bitne za obnovu

30

konkurentnosti, kao i jačanje broja novih radnih mjesta što će je učiniti inkluzivnijom, onda one

nameću teret širokog dijapazona socijalnih posljedica. Ekstenzivne konsultacije između socijalnh

partnera su bitne za održavanje socijalne kohezije dok se obnavlja ukupna konkurentnost i

programira uspješan i održiv oporavak ekonomije.

Naši podaci ne govore samo o visokoj stopi nezaposlenosti u regionu Zapadnog Balkana, već u

velikom broju slučajeva o povećanom broju nezaposlenih nakon globalne ekonomske krize. Ali,

razlike su vidljive, jer stope nezaposlenosti ostaju mnogo veće od prosjeka EU-27 (Galgóczi i

Sergi, 2012.). Uprkos održivog ekonomskog rasta i stabilnosti, tržišta rada nisu pokazala nikakva

značajna poboljšanja, a region ostaje sa izrazito visokim stopama nezaposlenosti, a države koje

prednjače su Bosna i Hercegovina, Kosovo i BJR Makedonija. Zaista, efekti globalne

ekonomske krize su jasno povezani sa ovom računicom. Prikazani statistički podaci, koji

ukazuju na značajno visoke stope nezaposlenosti, ukazuju i na ukupan nizak nivo socijalne

zaštite, naročito u državama koje ubrajamo u region Zapadnog Balkana, koji nije u poziciji da se

razvija na neki jasan ili smislen način, pozitivne oblike komunikacije i djelovanja između

različitih kultura.

Istraživači Richard Dobbs i McKinsey uradili su pregled ‘Zašto ne nestaje problem sa radnim

mjestima’ 2012. godine, te ponudili analizu nesrazmjera između potražnje i ponude diplomiranih

studenata, što će se i dalje nastaviti do 2020 godine. U naprednim ekonomijama, sistem bi

mogao propustiti da adekvatno odgovori za šesnaest do osamnaest miliona diplomiranih

studenata, što predstavlja nivo ponude od 11 procenata manje od potražnje, sa potencijalno

štetnim posljedicama za rast BDP-a. Ovaj nesrazmjer ponude i potražnje za visoko

kvalificiranim profesionalcima je ogroman problem, a prevazilaženje ovog problema je ključno

za rast.

Konkurentnost Zapadnog Balkana se takođe veže za vještine osoba, kvalitet, inovacije i

postojanje nacionalog (i regionalnog) sistema koji može ojačati ove ideje. Veoma je bitno da

mladi ljudi imaju uslove da biraju obuku koja je usklađena sa potrebama poslovanja. Ne

iznenađuje da su preduzeća stavila veći akcenat na pitanje kvaliteta ljudskih resursa, te da se još

više usmjeravaju na izvrsnost u kontekstu regionalne i međunarodne konkurentnosti. Ipak,

izuzev u nekolicini slučajeva, region zadržava veoma tradicionalan način razvoja, zasnovan na

niskom stepenu tehnologije; dobro pripremljeni diplomirani studenti emigriraju u potrazi za

dobrim poslovnim prilikama.

31

Ako s druge strane pogledamo na situaciju sa plaćama u regionu, ponovno vidimo znake

konsolidacije. Dinamika plaća – za one koji rade – čini se impresivnom, što pokazuje Tabela 14.

Srbija i Crna Gora, koje su imale relativno ujednačenije tržište rada, predvode u povećanju

realnih plaća za 145 procenata (u Srbiji) i 95 procenata (u Crnoj Gori). Među državama

jugoistočne Evrope čiji su podaci bili dostupni, samo je Hrvatska imala niži stepen povećanja

realnih plaća od prosjeka EU-27 tokom ove decenije, ali Hrvatska ima takođe izrazito visok

stepen plaća u ovom regionu.

Tabela 14 – Mjesečne naknade po uposlenom, 2010.

Država Euro % (EU-27=100) Indeks realnih plaća,

2009. (2000=100)

Albanija 246 8,9 nema

Bosna i Hercegovina 622 22,4 nema

Hrvatska 1.054 38,0 121

BJR Makedonija 491 17,7 159

Crna Gora 715 25,8 195

Srbija 461 16,6 245

Poljska 883 31,8 125

EU-27 2.776 100 134 Napomena: Podaci za jugoistočnu Evropu odnose se na prosječnu bruto mjesečnu plaću.

Izvor: Bečki institut za međunarodne ekonomske studije (2011.).

Gini indeks mjeri opseg u kom raspodjela dobiti među pojedincima ili domaćinstvima odstupa od

savršeno jednake raspodjele. Gini indeks vrijednosti nula predstavlja savršenu jednakost – svi

imaju istu dobit – dok indeks vrijednosti jedan (100 na percentilnoj skali) ukazuje na savršenu

nejednakost u raspodjeli dobiti (jedna osoba ima svu dobit jedne države; svi ostali nemaju ništa).

Sve veća nejednakost u sticanju dobiti je opći trend u Evropi, a nema dokaza koji ide u prilog

pretpostavci da će doći do većeg balansa u odnosu jednakost-djelotvornost. Pad plaća je

uzrokovao gubitak djelotvornosti, a kupovna moć stanovništva se održava samo zahvaljujući

kreditima koji doprinose razvoju neodrživog trenda koji će na kraju završiti dužničkom krizom

(Galgóczi, 2011.). Bruto nacionalna štednja je na dosta niskom nivou; izuzev u Makedoniji (23,4

procenta tokom 2011.), dok je prosjek za države Zapadnog Balkana ispod nivoa u Njemačkoj,

Bugarskoj, Sloveniji i Poljskoj (omjer štednje u Albaniji pao je sa 22,3 procenta iz 2004. godine

na 12,7 procenata 2011. godine) (vidi Sliku 3).

Ovo nije bio slučaj sa svim državama Zapadnog Balkana, ali potraga za balansom između

jednakosti i djelotvornosti može navesti na krivi trag ako se primijeni na složenost ovog regiona.

Rizik od porasta nejednakosti može dovesti do socijalnih, ekonomskih i problema djelotvornosti, a

32

i dalje nedostaju pozitivni vanjski uticaji veće jednakosti u društvu. Vrijednost statističkih

podataka o nejednakosti u sticanju dobiti može biti upitna za države koje imaju ekstremne uslove

tržišta rada, ali Slika 4 nam ipak prikazuje situaciju iz 2008. godine. Iznenađujuće je (ili nije) da

države jugoistočne Evrope stoje veoma dobro u poređenju sa Evropom, a samo se BJR

Makedonija ne uklapa u ovu situaciju. Srbija i Crna Gora, s druge strane, imaju bolje rezultate od

Njemačke ili prosjeka EU-27, kad se radi o formalnoj ekonomiji.

Slika 3 – Bruto nacionalna štednja kao % BDP-a

Albanija Bosna i Bugarska Hrvatska Njemačka Grčka BJR Crna Gora Poljska Rumunija Srbija Slovenija

Hercegovina Makedonija

Izvor: MMF (2012b) baza podataka svjetskih ekonomskih izgleda. Podaci za Crnu Goru su iz 2001. i 2011.

-5

0

5

10

15

20

25

30

Albania Bosnia and Herzegovina

Bulgaria Croatia Germany Greece FYR Macedonia

Montenegro Poland Romania Serbia Slovenia

2000 2011

33

Slika 4 – Nejednakost u sticanju dobiti: Gini indeks, 2008.

Albanija Bosna i Hrvatska BJR Crna Gora Poljska Srbija Njemačka EU-27 Hercegovina Makedonija Napomena: Podaci iz 2006. godine za Bosnu i Hercegovinu.

Izvor: Svjetska banka; za Njemačku i EU-27: Eurostat.

Tabela 15 izvještava o stopama siromaštva na nacionalnom nivou, odnosno broju stanovnika koji

žive ispod nacionalne linije siromaštva. Nacionalne procjene se zasnivaju na procjenama potreba

stanovništva koje su urađene tokom analize domaćinstava. Ovaj indikator predstavlja osnovni niz

indikatora siromaštva i socijalne isključenosti, poznat je kao Laeken indikatori, a ime je dobio po

predgrađu Brisela, Laekenu, gdje je u decembru 2001. godine Evropsko Vijeće održalo svoj

sastanak. Izrađeni su u sklopu Lisabonske strategije iz 2000. godine, koja je predvidjela

koordinaciju evropskih socijalnih politika na nacionalnom nivou zasnovanu na zajedničkim

ciljevima.

Tabela 15 – Omjer broja siromašnih na nacionalnoj liniji siromaštva (% stanovništva)

Država 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008.

Albanija

25,4

18,5

12,4

Bosna i Hercegovina 19,5

17,7

14

Hrvatska

11,2

11,1

BJR Makedonija

19,1 19,2 18,5 20,4 19

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

Albania Bosnia and Herzegovina

Croatia FYR Macedonia Montenegro Poland Serbia Germany EU-27

34

Crna Gora

11,2 11,3 8 4,9

Srbija

14

14,6

9 6,6

Poljska 14,8 15,6 16,6

Izvor: Svjetska banka.

Tabela 16 – MMF savjet ‘prilagođen’ okolnostima pojedinačnih država Institucije i politike tržišta rada Šire politike

Država Min.

plaća

Naknade

za neza-

poslene

Porez

na rad

Zakoni o

zaštiti

zapošlja-

vanja

Kolektivno

pregova-

ranje

Politike

aktivnogt

ržišta

rada

Plaće u

javnom

sektoru

Penzije Reforme

rasta

Grčka √ √ √ √ √ √

Island √

Latvija √ √ √

Portugal √ √ √ √ √

Rumunija √ √

Srbija √ √

Ukrajina √

Izvor: MMF (2012a).

Tabela 16 naglašava MMF savjete politika o pitanjima tržišta rada koje su prilagođene

okolnostima svake pojedinačne države. Nekoliko država se trenutno suočava sa izazovima obnove

konkurentnosti u svrhu jačanja rasta. Članstvo u Eurozoni podrazumijeva da nominalna kursna

razlika ne može devalvirati i da se kamatne stope ne mogu prilagođavati u pojedinačnim

državama. Nadalje, produktivnost se može povećati samo nakon određenog vremena. Savjetnici se

ne moraju složiti sa prijedlozima MMF-a da poboljšanje konkurentnosti regiona može zahtijevati

smanjenje cijene rada, ali je razumno savjetovati da je u takvim okolnostima od ključne važnosti

imati socijalnu sigurnost u svrhu zaštite najosjetljivijih kategorija društva.

Naredni važni koraci u pravcu rasta i kapitala

Savjetnici u sindikatima moraju razvijati mreže i uspostavljati direktne kontakte i održavati

komunikaciju, te razmjenjivati iskustva i ideje. S tim u vezi, treba raditi i na nacionalnim i na

regionalnim strategijama borbe protiv korupcije i kako obnoviti ekonomski rast. Korupcija i

prevare su bolesti koje nastavljaju trovati javnu administraciju, a iz onoga što nam je poznato, ovaj

fenomen nam ne daje osnov za optimizam. U sektorima pravosuđa, zdravstva i drugim vitalnim

sektorima, napredak u uspostavi čvrstog ekonomskog i socijalnog poboljšanja je isprepleteno,

35

nevjerovatnom lakoćom, sa stvarnim primjerima epizoda loše reputacije koja se veže za pitanja

neadekvatnog upravljanja, ponekad pod uticajem slabosti državne kontrole.

Treba uložiti više napora da se formira djelotvornija regionalna agencija za borbu protiv korupcije

od postojeće Regionalne antikorupcijske inicijative (http://www.rai-see.org/secretariat.html). Ovo

bi osiguralo stvarnu energiju za borbu protiv korupcije u jugoistočnoj Evropi, a osim toga bio bi to

još jedan cilj za dalje istraživanje i razvoj. Nadalje, treba nam još jedna platforma sa kojom ćemo

pokrenuti debate o mjerema borbe protiv krize u smislu zapošljavanja, siromaštva i raspodjele

bogatstva. Razlike u siromaštvu i raspodjeli bogatstva nas veoma zabrinjavaju, a ‘nepravična’

raspodjela je dovela do ekstremnih situacija u proteklih nekoliko decenija. Ako se tada zapitamo

koliko je etičan rast razlika u raspodjeli bogatstva, onda opet ulazimo u istoriju odgovarajući na

pitanja koja odzvanjaju velikim ekonomskim karakterom.

Tvrdimo ovdje da se porast razlika u raspodjeli bogatstva razlikuje od nejednakosti u sticanju

dobiti i da je ovo neosporno. Ako su razlike u sticanju dobiti mogu jednako i razumno povezati sa

primjerima tržišnih tipova rasta, onda naše ekstremne, i dalje rastuće razlike u distribuciji

bogatstva takođe nisu prihvatljive u postojećim životnim okolnostima. Ovo je prvenstveno značilo

da, zbog nedavnih ekonomskih fluktuacija, te nedavne finansijske i opće svjetske ekonomske krize

koja je počela 2007. godine, nekoliko regiona u svijetu više nije bilo povezano sa održivim

tržišnim funkcijama već sa snagama koje su sprečavale tržište da pravilno djeluje. Ovo je

djelimično i slučaj sa regionom jugoistočne Evrope. To znači da sindikalci, predstavnici poslovne

zajednice i vlade moraju biti svjesni kako njihovo zajedničko djelovanje može ublažiti sve veće

razlike u raspodjeli bogatstva, kao i ozbiljnost i vijek trajanja ekonomskih padova.

Ova debata može biti u vezi socijalnih posljedica, a nju će slijediti i javno mnijenje, što će zajedno

otvoriti prostor za djelovanje onih koji donose politike. Javnost je ta koja treba da uživa plodove

ekonomskih politika, koje su donesene i provedene na političkom nivou. Stoga ima smisla da se

analizira da li oni koji donose politike mogu opravdati ili pokušati da legitimiziraju specifične

ekonomske politike zasnovane na njihovim procjenama trenutnih ekonomskih problema. Ovo je

problematično područje za sve one koji donose politike. Mi možemo dokumentovati da već

vijekovima rastu razlike u raspodjeli bogatstva, a svi se možemo složiti da su ove razlike u

raspodjeli bogatstva veoma nestabilne, nesigurne i da djeluju destabilizirajuće. Ako se ne bude

vodilo računa o pravim očekivanjima ljudi i radnika, možemo očekivati u budućnosti teške

ekonomske i socijalne probleme.

36

Veliki broj faktora je doprinio ekonomskom kolapsu, koji je pratio porast nejednakosti.

Nedovršene tržišne reforme, visok stepen birokratske korupcije, te moćne poslovne elite koje

blokiraju nacionalne vlade, samo su neki od razloga za razlike u ishodu siromaštva i nejednakosti

među državama. Ništa manje važni nisu karakteri nacionalnih institucija koji djeluju kao razlog za

razlike u nivoima sticanja dobiti; a možda i naslijeđe geografskog položaja i resursa mogu biti

važni činioci. Umjesto toga, negativan učinak ekonomske i finansijske krize je taj da je sve veći

broj radnika prisiljen da prihvati nesigurne oblike rada – oko 50 procenata globalne radne snage,

prema procjenama Međunarodne organizacije rada. U stvari, 2009. godine je proslavljena 60.

godišnjica MOR Konvencije o pravu na organiziranje i kolektivno pregovaranje, dok države poput

Kanade, Kine, Indije, Irana, Republike Koreje, Meksika, Tajlanda, Sjedinjenih Država i Vijetnama

još uvijek nisu ratificirale Konvenciju. Konvencija, dakle, pokriva gotovo jednu polovinu

ekonomski aktivnog stanovništva planete.

Možda je potreban veliki broj instrumenata za procjenu tih etičkih ishoda, uključujući kvaliteta

strukture institucija, geografskog položaja i prirodnih resursa koji možda jesu dodatni razlog za

ove razlike u socio-ekonomskom razvoju.

Drugi ekonomisti, kao što je Joseph Stiglitz, dobitnik Nobelove nagarde za ekonomiju, pišu o

etičkim problemima vezanim za nedjelotvorne prakse međunarodnih finansijskih organizacija i

ukupnom institucionalnom donošenju politika. Ne bi trebao postojati jednostran pristup; odnosno,

ove organizacije ne bi trebale samo nametati ili određivati uslove, a ni države donatori, koje imaju

višak novčanih sredstava, ne bi trebale biti u istom položaju, a da se od njih ne traži ispunjavanje

preuzetih obaveza. Ali, mi moramo voditi računa da prihvatamo odgovarajuće programe i da

razgovaramo, u saradnji sa domaćim akterima, o stepenu uslova za kredite, koji bi morali biti

dostupniji i funkcionalniji u svrhu ekonomskog oporavka. Više od 80 procenata svih MMF misija

sretnu se sa predstavnicima sindikata kako bi bolje razumjeli šta se dešava na lokalnim tržištima

rada, a vode se i ekstenzivne konsultacije o politikama sa MKS-om, ali MMF i dalje izvještava da

je potrebne veće djelovanje pravosuđa, dok u isto vrijeme navodi (MMF, 2012a):

Ako se poduzmu takve reforme, one se moraju provoditi u skladu sa okolnostima pojedinačnih

država, te da vode računa, naročito o najugroženijim članovima društva.

Takođe je vrijedno podsjećanja da MMF govori (MMF, 2012a) kako visok stepen zaštite može

dovesti do distorzije na tržištu rada, gdje neke od grupa, poput mladih, završe sa veoma visokim

stopama nezaposlenosti, te da je u nekim slučajevima potrebno smanjiti cijenu rada.

37

Ogomrne finansijske injekcije su u prošlosti davane istočnoj Evropi, a drugi regioni nisu bili tako

konstruktivni jer su im nametani pogrešni uslovi. To se desilo sa Tajlandom i Indonezijom, na

primjer, gdje su im nametnuti uslovi rezanja javne potrošnje, uključujući i socijalne potrošnje, što

je dovelo do povećanja siromaštva i smanjenja podrške društva za provođenje reformi.

Pretpostavlja se da ciljevi tih pristupa nisu bili kredibilni, jer su imali nedostatke u socijalnoj sferi,

a u isto vrijeme ekonomske politike imale su tako nizak nivo kredibiliteta da bi mogle biti

provedene. Takva situacija dovodi do nesigurnosti kod nacionalnih organa u izvršavanju obaveza

ili, u najboljem slučaju, do kompromisa u kom država nije u poziciji da utiče na donošenje odluka

na međunarodnom nivou.

Ali, politike postaju kredibilne ako se sa njima slože svi akteri, te ako izbjegavaju ekonomske

smjernice čisto etički ortodoksnog karaktera kom nedostaje domaće znanje: ova činjenica je često

u prošlosti dovodila do nedosljednosti i propadanja. MMF i Svjetska banka kreću sada u pravcu

novih etičkih pristupa, uz pomoć proširenja uključenosti nacionalnih aktera, a u određenim

slučajevima odustajanja od brojnih uobičajenih uslova. Ali, opća je slika, da se standardni uslovi i

dalje primjenjuju (npr. Mađarska, Island i Ukrajina).

Konačne operativne procedure moraju omogućiti onima koji donose politike da se obavežu prema

realističnim programima, dok posrednici moraju primjenjivati pravi balans između etički

dugoročnih ishoda i razumnih unutrašnjih obaveza. MMF i druge multilateralne ekonomske

agencije i dalje služe osnovnom globalnom zadatku. Ipak, nedavni ekonomski strahovi, te poziv

na proširenje pomoći ugroženom stanovništvu daju sindikatima mogućnost da predlože način na

koji ove organizacije mogu bolje djelovati, a tu priliku ne smijemo propustiti. Zato moramo

ponovno razmisliti o razumnom uključivanju međunarodnih i domaćih aktera u skladu sa

najboljim interesima države, jer ono što je do danas urađeno uglavnom je nedjelotvorno.

U slučaju rizika da ove organizacije nastave sa svojim naivnim pristupima, domaći akteri moraju

zauzeti stav većeg povjerenja, tako da će svi igrači pružati podršku jedni drugima. Neuspjeh

pristupa međunarodnih finansijskih institucija leži u prenaglašenosti vodećih teorija koje su se

primjenjivale a da nisu uzimale u obzir različite situacije i socijalne okolnosti u različitim

državama.

38

Rezime

Sindikalizam na Zapadnom Balkanu donosi novu interkulturalnu perspektivu u ulogu sindikata na

evropskom nivou. Izrada planova rada treba da se usmjeri na djelotvornost sindikalizma u ovom

evropskom regionu, u kom je i rođen kroz uzajamno razumijevanje velikog broja izazova i prilika

sa kojima se danas suočavaju nacionalne ekonomije. U svjetlu ekonomske krize kapitalizma na

globalnom nivou, kao i na nacionalnom, ključno je stavljanje naročitog akcenta na njeno

objašnjavanje i prirodu, kao i na višestruku ulogu države i drugih ekonomskih aktera.

Bez obzira na relativne rezultate u smislu povećanja BDP-a, isključujući očite privremene učinke

globalnog ekonomskog pada, region pati od velikog broja fenomena koji sprečava BDP da naraste

do nivoa jedne jake i stabilne arene, koja pogoduje razvoju okruženja za interkulturalno

djelovanje. Stoga, analiza i ekonomske i socijalne situacije na Zapadnom Balkanu oduševaljava

svojim traganjem za razumijevanjem trenutnih realnosti i mogućeg trajektorija razvoja regiona.

Stabilna politička klima, uključujući funkcionalni institucionalni sistem i državu sa djelotvornom

vladavinom prava, neprestano povećanje neto socijalne zaštite i jaka ili održiva ekonomije

predstavljaju ključne vrijednosti.

Jedan od najvećih izazova za ovaj region je jačanje vladavine prava, naročito onih institucija koje

imaju ovlasti da provode zakone (Qerimi i Sergi, 2009.; Sergi i Qerimi, 2006., 2007. i 2008.).

Problem korupcije je jedna od najtvrdokornijih dilema sa kojima se suočavaju vlade kroz istoriju i

on, pored organiziranog kriminala, ostaje jedan od najtežih problema za države Zapadnog

Balkana. Visoke stope koruptivnog ponašanja svjedoče o teškom putu reformi institucionalnih

struktura i jačanja vladavine prava, u smislu politika, kao i dijela širih programa namijenjenih

upravljanju i izgradnji kapaciteta.

Pokazali smo ovdje da je situacija sa tržištem rada alarmantna u većini država. To je najveći

socijalni izazov za sindikate u cijelom regionu, kao i za one čiji je zadatak da tumače ekonomske i

socijalne činjenice. Ovo nam osigurava jedinstvenu priliku da naglasimo najveće izazove ovog

ragiona i da dozvolimo sindikatima da to učine na način da privuku pažnju međunarodnih

institucija. Pozitivan razvoj rasta plaća i pozitivni rezultati konvencionalnih mjera za rješavanje

pitanja nejednakosti u sticanju dobiti samo nam ukazuju da veliki dio ekonomije ostaje nevidljiv.

Jedan pozitivniji ishod je da se vide znaci konsolidacije u cjelokupnom djelovanju ekonomije u

regionu.

39

Da zaključimo, države Zapadnog Balkana su se veoma različito razvijale tokom prethodne

decenije, a to se vidi i u njihovim stopama ekonomskog rasta. Takozvane ‘novopridošle’ države –

prateći primjere onih država koje su ranije iskusile ekonomski rast i strane investicije – moraju

ojačati svoju konkurentnost. Ako ima osnova za priliv stranog kapitala do posljednje ‘runde’

privatizacije, onda region poziva na veće napore koji će rezultirati konstruktivnim ishodima.

Osnovna svrha ostaje svijest o postojanju ‘EU faktora’, veća regionalna saradnja u unapređenju

ekonomskih klastera, različiti poticaji, itd. – gdje su svi ovi faktori jednako važni za strane

investitore.

I na kraju, ništa manje važno je da oni koji rade sa sindikatima trebaju dalje stvarati stroge

metodološke pristupe, s ciljem socijalnog i ekonomskog poboljšanja, bolje javne uprave i mudrije

internacionalne povezanosti. Sindikati mogu ponuditi odlične prijedloge, analize i načine izlaska

iz krize, a sve dok takvo razmišljanje i djelovanje vodi svom prirodnom završetku, ima nade da

ovo postane uspješna priča za same sindikalne organizacije.

40

Literatura

European Commission (2011) AMECO online database November 2011 update, available at:

http://ec.europa.eu/economy_finance/db_indicators/ameco/zipped_en.htm.

European Bank for Reconstruction and Development Economic Research and Data pages

available at: http://www.ebrd.com/pages/research/economics.shtml.

Eurostat (2011) Pocketbook on the enlargement countries available at:

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-GM-11-001/EN/KS-GM-11-001-

EN.PDF.

Galgóczi, Béla (2011) ‘Post-Crisis Lessons from a European Perspective’ in Predrag Bejakovic

and Marc Meinardus (Eds.) Equity vs. Efficiency: Possibilities to Lessen the Trade-Off in Social,

Employment and Education Policy in South-East Europe Sofia: Friedrich Ebert Foundation.

Galgóczi, Béla and Bruno S. Sergi (2012) Social and Economic Trends in South-east Europe

Brussels: European Trade Union Institute.

Hauptman, Lidija, Jana Kubicová and Matjaž Mulej (2009) ‘Fiscal Measures for Research,

Development and Innovation: Cases of Slovenia, Slovakia and Belarus’ Ekonomický časopis

57(3): 263-277.

International Monetary Fund (2012a) The IMF’s Advice on Labor Market Issues Washington, DC:

IMF.

International Monetary Fund (2012b) World Economic Outlook Database available at:

http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/02/weodata/index.aspx.

Nowotny, Ewald, Peter Mooslechner and Doris Ritzberger-Grünwald (Eds.) (2012) European

Integration in a Global Economy: CESEE and the Impact of China and Russia Cheltenham, UK:

Edward Elgar.

41

Qerimi, Qerim R. and Bruno S. Sergi (2005). ‘On the Relevance of the EU as a Means of Spurring

a Socially-Sustainable South-East Europe’ South-East Europe Review for Labour and Social

Affairs 8(3): 111-120.

Qerimi, Qerim and Bruno S. Sergi (2009) ‘The Global Financial Crisis and the Post-Lisbon

Prospects of Enlargement’ South-East Europe Review for Labour and Social Affairs 12(4): 439-

460.

Qerimi, Qerim and Bruno S. Sergi (2012) Culture, Conflicts and Co-operation: The Case of

South-East Europe working paper.

Roth, Felix and Anna-Elisabeth Thum (2010) Does Intangible Capital Affect Economic Growth?

Centre for European Policy Studies Working Document No. 335.

Schneider, Friedrich, Andreas Buehn and Claudio E. Montenegro (2010) Shadow Economies all

Over the World: New Estimates for 162 Countries from 1999 to 2007 Washington, DC: World

Bank, WPS #5356.

SEER Journal for Labour and Social Affairs in Eastern Europe (2011) ‘Inequality in South-East

Europe’ 14(2), Brussels: ETUI.

Sergi, Bruno S. (2004) ‘Understanding the EU-factor: The Balkan Regions as Recipients of FDI

and Industries’ South-East Europe Review for Labour and Social Affairs 7(4): 7-20.

Sergi, Bruno S. (2005) ‘The Balkans Jump on the Tax Rivalry Bandwagon’ South-East Europe

Review for Labour and Social Affairs 8(1): 7-18.

Sergi, Bruno S. and Qerim Qerimi (2006) ‘Business Perspectives in Southeast Europe’ Transition

Studies Review 13(3): 541-555.

42

Sergi, Bruno S. and Qerim Qerimi (2007) ‘Fighting Corruption and Organised Crime as a Means

of Socio-economic Development in South-east Europe’ South-East Europe Review for Labour and

Social Affairs 10(2): 81-94.

Sergi, Bruno S. and Qerim R. Qerimi (2008) The Political Economy of Southeast Europe from

1990 to the Present New York: Continuum.

UNCTAD (2004) World Investment Report 2004: The Shift Towards Services New York and

Geneva: United Nations.

UNCTAD (2011) World Investment Report available at:

http://unctad.org/en/pages/PublicationWebflyer.aspx?publicationid=84.

United Nations Office on Drugs and Crime (2011) Corruption in the Western Balkans New York:

United Nations.

Vienna Institute for International Economic Studies (2011) Handbook of Statistics 2011: Central,

East and Southeast Europe Vienna: Vienna Institute for International Economic Studies.

World Bank (2006) Where Is the Wealth of Nations? Measuring Capital for the 21st Century

Washington, DC: World Bank.

World Bank (2012) Doing Business 2013: Smarter Regulations for Small and Medium-Size

Enterprises Washington DC: World Bank.

World Economic Forum (2012) The Global Competitiveness Report 2012-13.

43

Izvještaj za svaku od država

Albanija: Razvoj makroekonomske situacije u Albaniji

Ekonomski eksperti: Ela Golemi, Luan Zaza, Lulezime Mecaj

Bosna i Hercegovina:

Problemi i izazovi s kojima se suočavaju sindikati u BIH

Ekonomsko-socijalna situacija u Republici Srpskoj i neke predložene mjere i rješenja za krizu

Ekonomski ekspert: Božana Radošević

Ekonomsko-socijalna situacija u Federaciji Bosne i Hercegovine i neke predložene mjere i

rješenja za krizu

Ekonomski ekspert: Vedran Dedić

Hrvatska: Makroekonomski indikatori Republike Hrvatske za 2012., kao i politike koje su

provođene u cilju jačanja ekonomskog rasta

Ekonomski ekspert: Boris Feis

Makedonija: Problemi i izazovi

Ekonomski ekspert: Ljubica Dekovska

Crna Gora: Izazovi i problemi

Ekonomski eksperti: Stanica Dragaš i Lela Perović

Srbija: Izazovi i problemi

Ekonomski eksperti: dr. Sanja Paunović, Zlata Zec, dr. Rajko Kosanović i dr. Zoran Ristić

44

3.1 Albanija

Razvoj makroekonomske situacije u Albaniji

Ekonomski eksperti: Ela Golemi, Luan Zaza i Lulezime Mecaj

3.1.1 Uvod

Prošla godina je bila još jedna godina ekonomskog rasta u Albaniji. Podaci INSTAT-a ukazuju

da je ekonomski rast tokom 2011. godine iznosio oko 3,1 procenta, dok su direktni

kvantitativni podaci ukazivali na pad ekonomije u prvom kvartalu 2012. godine. Na ekonomski

rast tokom 2011. godine je uticala strana potražnja i neznatan fiskalni stimulans. U

međuvremenu, privatne investicije i potrošnja su ostali slabi. Po sektorima, u ekonomskom

rastu su uglavnom prednjačile usluge, poljoprivreda i industrija. Sektor građevinarstva je

nastavio sa slabim rezultatima, što je u skladu sa trendovima obnove albanske ekonomije iz

protekle dvije do tri godine. Ove trendove karakteriziraju razlike i prilagođavanja po stopama

rasta u različitim sektorima ekonomije i pomjeranja poslovanja, kapitala i fokusa bankarskog

sistema u pravcu proizvodnih grana i sektora ekonomije.

3.1.2 Makroekonomska situacija tokom 2011. godine

Ekonomsku i monetarnu situaciju tokom 2011. godine karakterizirao je pozitivan, mada slab

ekonomski rast tokom 2011. godine, neznatno stimulirajuće fiskalne politike, relativna

stabilnost kursnih lista, smanjenje premija od rizika i slaba potražnja inflacionih pritisaka. I

pored pozitivne stope ekonomskog rasta, albanska ekonomija je ostala ispod svog potencijala;

prosječna godišnja stopa inflacije je fluktuirala oko željenih ciljeva Banke Albanije, dok su se

glavni makroekonomski bilansi kretali oko nivoa iz prethodnih godina.

Na domaću makroekonomsku situaciju je znatno uticao spor globalni ekonomski rast, šokovi

koji su proizilazili iz troškova koji su podizali cijenu uvoza i slaba domaća potražnja.

Ekonomska aktivnost se proširila na prosjek od 2,7 procenta u prva tri kvartala godine, na koju

je uglavnom uticala vanjska potražnja. Pod uticajem usporene ekonomske aktivnosti u

inostranstvu, izvoz je nastavio rasti, ali smanjenom stopom. S druge strane, domaća potražnja,

45

pod uticajem opreznog pristupa fiskalnih agenata, ostala je nesigurna, čime je minimalno

doprinosila agregatnom porastu potražnje. Što se tiče sektora, struktura ekonomskog rasta je

uravnotežena, a na njega utiču i proizvodni i uslužni sektori. Budžetski prihodi su rasli lagano

tokom 2011. godine, što oslikava uticaj automatskih stabilizatora ekonomije i efekte

prošlogodišnjeg sastava prihoda. Situacija sa prihodima i obavezama fiskalnih organa u

nastojanjima da održe ciljeve budžetskog deficita uticali su na pad trajektorija troškova u

drugoj polovini 2011. godine. Budžetski deficit na kraju godine procijenjen je na oko 3,5

procenta BDP-a, što je u okviru projekcije Zakona o budžetu za 2011. godinu. Deficit na

tekućem računu u obliku udjela u BDP-u iznosio je 12,0 procenata u prvih devet mjeseci 2011.

godine. Zajedno sa povećanjem trgovačkog deficita, pogoršavanje suficita na računu usluga je

vjerovanto doprinijelo ekspanziji deficita na tekućem ralunu. Neto transkacija na tekućem i

finansijskom računu bile su pozitivne na bilansu stanja, čime se finansiralo oko 72,1 procenta

deficita na tekućem ralunu. Zalihe deviznih rezervi bile su dovoljne da pokriju 4,4 mjeseca

uvoza roba i usluga. Uslovi na tržištu rada su se poboljšali tokom 2011. godine. Povećano

zapošljavanje je povezano sa nižim stopama nezaposlenosti, i iznosilo je 13,3 procenata u

trećem kvartalu 2011. godine. S obzirom na ovu situaciju, rast minimalnih plaća je bio nizak u

prvih devet mjeseci godine.

Tabela 1. Glavni ekonomski indikatori

2007 2008 2009 2010 2011

Stopa inflacije (prosjek za više godina)

Osnovna inflacija (u %) 1,3 2,8 1,4 1,7 3,0

Objavljena inflacija (u %) 2,9 3,4 2,3 3,6 3,5

Ekonomski rast

Stvarni rast BDP (u %) 5,3 7,8 3,6 3,2 3,1

BDP (tekuće cijene, u milionima ALL) 967.670 1.089.293 1.151.020 NA NA

Tržište rada

Broj zaposlenih (u hiljadama) 939,0 974,1 899,3 916,9 929,9

Stopa nezaposlenosti 13,2 12,7 13,7 13,5 13,3

Fiskalni sektor

Budžetski deficit (sa grantovima, kao udio u

BDP-u) (3,5) (5,5) (7,0) (3,1) (3,5)

Budžetski prihodi (kao udio u BDP-u) 26,0 26,7 26,0 26,4 25,4

Budžetska potrošnja (kao udio u BDP-u) 2 29,5 32,3 33,0 29,5 28,9

Sektor vanjske trgovine

Tekući račun (bez zvaničnih transfera, kao

udio u BDP-u) (11,4) (15,8) (15,9) (12,3) (12,0)

ALL/USD prosječna kursna lista 90,4 83,9 95,0 103,9 100,84

ALL/EUR prosječna kursna lista 123,6 122,8 132,1 137,8 140,34

46

Efektivna nominalna kursna lista, NEER 100,2 99,7 107,1 113,4 113,8

Monetarni i finansijski sektor

M3 agregatni (kraj perioda) 13,7 7,7 6,8 12,5 9,2

Krediti privatnom sektoru (kraj perioda) 48,3 32,2 11,7 10,6 10,4

12-mjesečna dobit (godišnji prosjek) 7,90 8,16 9,17 7,98 7,34

Izvor: INSTAT, Ministarstvo finansija, MMF, Banka Albanije.

Krediti privatnom sektoru su nastavili pružati podršku ekonomskom rastu. Poboljšani uslovi

likvidnosti i stabilni bilansi stanja u bankama, te pad troškova pozajmica pomogli su rastu

kredita za ekonomiju. Ali, kreditna potražnja je ostala slaba zbog usporavanja ekonomske

aktivnosti, nesigurnosti koja okružuje ekonomske izglede za budućnost, te oklijevanje banaka

da odobre pozajmice. Tokom 2011. godine, finansijska tržišta su karakterizirala pad kamatnih

stopa, što se odrazilo na olakšavanje monetarne politike, unapređenje uslova likvidnosti,

stabilna inflaciona očekivanja i kontrolirane premije od rizika. S druge strane, kursna lista je

usporila prošlogodišnji trend amortizacije zbog ravnoteže u bilansu plaćanja i djelovanja

međunarodnih finansijskih tržišta.

3.1.3 Ishod po ekonomskim sektorima

Rast bruto domaćeg proizvoda prvenstveno oslikava bolje djelovanje sektora transporta,

trgovine i poljoprivrede. Uvažavajući pad ekonomske aktivnosti, sektor usluga ostaje glavni

pokretač godišnjeg rasta BDP-a za 2011. godinu. Ova činjenica je doprinijela padu za 1,5

procentna boda u prosjeku, odnosno sa 2,4 procentna boda u odnosu na isti period prošle

godine. S druge strane, doprinos proizvodnog sektora godišnjem ekonomskom rastu povećao

se za 1,2 procentna boda, sa jednog procentog boda koliko je iznosio u prethodnoj godini.

Sektor građevinarstva je imao slab učinak tokom 2011. godine. Ugovaranje građevinskih

aktivnosti, koje je krenulo u četvrtom kvartalu 2009. godine zaustavilo se u prvom kvartalu

2011. godine. Ipak, iz godine u godinu se javljao pad dodane vrijednost BDP-u od strane

građevinarstva i zaustavio se u drugom kvartalu 2011. godine, tako da je ostao gotovo

nepromijenjen u narednom kvartalu. Preciznije, tokom 2011. godine, dodana vrijednost

građevinarstva je u prosjeku iznosila za 0,8 procenata više nego u istom periodu prethodne

godine. Ovo povećanje je za 9,4 procenata ispod godišnjeg prosjeka iz perioda prvi kvartal

2005. godine – treći kvartal 2009. godine. Djelimični podaci o tipovima gradnje u državi

47

potvrđuju povećanje vrijednosti odobrenih gradnji (godišnji prosjek od 32,5 procenata za prvu

polovinu 2011. godine). Ovo se prvenstveno odnosi na povećanu vrijednost stambenih zgrada.

U četvrtom kvartalu 2011. godine, dinamika sektora građevinarstva, procijenjena kvalitativnim

indikatorima, i dalje nije pozitivna. Stoga, nizak nivo indikatora povjerenja u građevinarstvo,

na kvartalnoj osnovi, ukazuje na pad građevinske aktivnosti tokom četvrtog kvartala.

Sektor usluga ukazuje na sporu godišnju aktivnost u prvih devet mjeseci 2011. godine, što je

uzrokovano niskom domaćom potražnjom. Dodana vrijednost je iz godine u godinu rasla u

prosjeku za 2,9 procenata, što je i dalje za 3,1 procenta ispod dugoročnog istorijskog prosjeka.

To se vidjelo i u doprinosu sektora usluga rastu BDP-a, koji je bio nešto veći od onog u

proizvodnom sektoru.

Analizirana po ekonomskoj aktivnosti, slaba učinkovitost sektora usluga tokom 2011. godine

je bila rezultat smanjenja sektora poštanskih i telekomunikacionih i drugih usluga. Preciznije,

sektor pošta i telekomunikacija je zabilježio godišnji pad od 1,7 procenata u dodanoj

vrijednosti ekonomiji. Tokom 2011. godine, ostale aktivnosti usluga su generirale za 0,7

procenata manju dodanu vrijednost u odnosu na prošlu godinu, na što je uglavnom uticalo

smanjenje ostalih komunalnih i zdravstvenih usluga, te obrazovanja. U sektoru usluga, sektori

transporta i trgovine su dali najveći pozitivan doprinos ekonomskom rastu. Grana transporta je

bila mnogo bolja od drugih grana u ovom sektoru. Što se tiče trgovine, dodana vrijednost je u

prosjeku rasla za 4,8 procenata tokom 2011. godine, u poređenju sa istorijskim prosjekom od 5

procenata tokom perioda 2006-2010. godina. Trgovačke aktivnosti, održavanje i servisiranje

vozila i motocikala, te veletrgovina imale su pozitivan uticaj na učinkovitost ove grane.

3.1.4 Fiskalna politika i fiskalni indikatori

Kvantitativni operativni ciljevi fiskalne politike za 2011. godinu trebali su održavati javni dug

ispod 60 procenata BDP-a i održavati nizak stepen budžetskog deficita. Ova dva fiskalna

temelja, iz ugla održivosti javnih finansija, uslovila su fiskalni prostor tokom 2011. godine, što

je vodilo ka potrebi za vođenjem praktičnih fiskalnih politika tokom ove budžetske godine.

Ukupna fiskalna politika je tokom cijele 2011. godine bila stimulativna, dok su iz ugla

kvartalne raspodjele, mjere i pravac potrošnje uticali na neravnomjernu raspodjelu kroz

kvartale. Određenije, tokom prvog i četvrtog kvartala 2011. godine, fiskalna politika je bila

usmjerena na proširenje, dok je situacija bila suprotna u druga dva kvartala, što je bio rezultat

48

ponašanja. S tim u vezi, u prvom i četvrtom kvartalu 2011. godine, za javni sektor se smatralo

da daje pozitivan doprinos ekonomskom rastu, uglavnom u obliku bruto fiksnih kapitalnih

formacija (kao što je kapitalna potrošnja). Konačna potrošnja vlade, koju oslikava nekoliko

specifičnih stavki tekućih rashoda, dala je značajan pozitivan doprinos samo u prvom kvartalu

2011. godine.

Budžetski prihodi su označili usporeni rast u 2011. godini što oslikava automatske stabilizatore

u državi. Razvoj situacije sa prihodima doveo je do rebalansa budžeta u julu 2011. godine.

Primarni fokus rebalansa bio je očuvanje budžetskog deficita u iznosu od 46,8 miliona ALL

kako je predviđeno u Zakonu o budžetu za 2011. godinu. S tim u vezi, planirani nivo ukupnih

rashoda pao je za oko 18,3 milijardi ALL (korekcija od oko 4,5 procenata ukupnih budžetskih

rashoda planiranih početkom godine). Rebalans budžeta je uslovio trend rashoda (posebno

tekućih rashoda) u posljednja dva kvartala godine. Godišnji rast (od 16,8 procenata) ukupnih

rashoda iz prvog kvartala 2011. godine usporio se u naredna dva kvartala, te stigao na

umjerenih 3,7 procenata na kraju godine. Konačno, prihodi i rashodi iz 2011. godine odredili

su nivo budžetkog deficita u okviru budžetkog plana. Ukupni rashodi u iznosu od 376,2

milijarde ALL iz 2011. godine, rasli su u nominalnim vrijednostima iz godine u godinu za oko

3,7 procenata. Kao udio u BDP-u, javna potrošnja je iznosila oko 28,9 procenata. Primarna

potrošnja je imala veću stopu godišnjeg rasta, za oko 4,3 procenta, mada je i dalje ispod

istorijskog prosjeka.

Tekuća potrošnja je iznosila oko 305,8 milijardi ALL, što predstavlja oko 23,5 procenta BDP-

a. U godišnjim nominalnim vrijednostima tekuća potrošnja je bila veća za oko 1,6 procenata.

Troškovi za socijalne doprinose i lične troškove su jedine stavke koje su pozitivno doprinijele

rastu tekuće potrošnje, dok su ostali tekući troškovi (operativni troškovi, kursne liste,

subvencije i potrošnja lokalne samuprave) negativno doprinijeli kratkoročnom rastu potrošnje.

Treba ipak primijetiti da je trend tekuće potrošnje bio u skladu sa planom rebalansa budžeta za

2011. godinu.

S druge strane, kapitalni troškovi su iznosili 70,6 milijardi ALL, ili oko 4,5 procenata

nominalne godišnje vrijednosti. Trajektorij kapitalne potrošnje u 2011. godini pao je u smjeru

dugoročnog trenda. Nasuprot tome, djelovanje tekuće potrošnje bilo je očito ispod trenda, što

je uticalo na trajektorij ukupne potrošnje. U prvom kvartalu 2011. godine, tekuća i kapitalna

potrošnja su bilježili rast od 11,3 i 41,1 procenata, što ukazuje na pozitivan doprinos javnog

sektora rastu agregatne potražnje, kako u obliku krajnje potrošnje vlade tako i u obliku bruto

49

stalnih kapitalnih formacija. U drugom kvartalu, godišnje smanjenje kapitalne potrošnje (za

oko 27,5 procenata) premašilo je pozitivan učinak uzrokovan rastom tekućih rashoda kod

ukupne potrošnje krajnjih korisnika. U trećem i četvrtom kvartalu, tekuća potrošnja je imala

negativan rast, što se iz godine u godinu kretalo oko 3,3 odnosno 3,6 procenata. U

međuvremenu, kapitalna potrošnja koja se smanjila u trećem kvartalu (za oko 9,7 procenata)

zabilježila je godišnji rast od oko 19,5 procenata u četvrtom kvartalu 2011. godine. Trend

potrošnje, na koji je djelimično uticao rebalans, odrazio se na praktičnu fiskalnu politiku tokom

cijele budžetske godine.

Budžetski prihodi su lagano rasli tokom 2011. godine što je rezultat kombinacije istovremenog

djelovanja nekoliko faktora: djelovanje ukupne ekonomije države, poreske politike i strukture

prihoda. Ukupni prihodi u 2011. godini iznosili su oko 330,5 milijardi ALL, što predstavlja

oko 25,4 procenata BDP-a. Indikator prihoda kao udjela u BDP-u je najniži u posljednjih pet

godina, što između ostalog ukazuje i na strukturu prihoda i slab ekonomski rast u ovoj

budžetskoj godini. Ukupni prihodi su imali godišnji porast od 1,8 procenata tokom 2011.

godine. Privremeni prihodi, prikazani kroz neporeske prihode, čine jedan od potencijalnih

faktora koji utiču na niske stope godišnjeg rasta.

Različita struktura prihoda u poređenju sa prošlom godinom vidljiva je u većem udjelu

poreskih prihoda u ukupnim prihodima. Na isti način, poreski prihodi kao udio u BDP-u za

2011. godinu procjenjuju se na oko 24,3 procenata, te održavaju gotovo isti nivo već treću

godinu za redom. U međuvremenu, neporeski prihodi i grantovi čine oko 0,3 odnosno 1,7

procenata BDP-a, ili manje za 0,1 odnosno 0,8 procentnih bodova u poređenju sa prošlom

godinom. Marginalno povećanje ukupnih prihoda u 2011. godini je delimično određeno

suprotnim doprinosom neporeskih prihoda, koji iznose oko 2,7 procentnih bodova. S druge

strane, poreski prihodi su pozitivno doprinijeli ukupnom rastu za oko 4,7 procentnih bodova.

Ali, trend poreskih prihoda bio je spor tokom 2011. godine, što ukazuje na uticaj automatskih

stabilizatora na ekonomiju. Iako su poreski organi usmjerili poreske politike u pravcu

proširenja poreske osnove, što ukazuje na pozitivna dejstva ovih propisa na prikupljanje

prihoda, teško je odrediti veličinu njihovog uticaja na prikupljanje budžetskih prihoda.

Prihodi i potrošnja su se materijalizirali u budžetskom deficitu u iznosu od 45,7 milijardi ALL,

što predstavlja oko 98 procenata budžetskog plana za 2011. godinu. Kad se radi o BDP-u,

procjenjuje se da deficit iznosi oko 3,5 procenata, što je omjer koji odgovara dugoročnom

trendu.

50

Godine 2011., budžetski deficit se finansirao na tradicionalan način, tj. izdavanjem

instrumenata za unutrašnji dug i vanjske pozajmice za finansiranje projekata. Širenje

budžetskog deficita se ubrzalo u prvoj polovini 2011. godine (generirano djelovanjem

potrošnje u prvom kvartalu i prihoda u drugom kvartalu). Posljedica je bila da su se povećale

potrebe vlade za pozajmicama, koje su u potpunosti bile osigurane na domaćem tržištu. U

drugoj polovini 2011. godine, situacija je bila slična onoj iz prve polovine, ali se struktura

promijenila, a prioritet je dat dugoročnim instrumentima unutrašnjeg duga. Konkretno, u

drugoj polovini 2011. godine, portfolio Trezora svih dospijeća je pao za oko 5,1 milijardi ALL,

a on je kompenziran izdavanjem mjenica na 2, 3 i 5 godina. S druge strane, pad kamatnih stopa

za unutrašnji dug iz druge polovine 2011. godine mogao je pozitivno doprinijeti razlici pada

troškova servisiranja duga u budućnosti.

Tabela 2. Glavni fiskalni indikatori, poređenje po godinama.

Milijarde ALL Godišnja promjena u %

2009 2010 2011 2009 2010 2011

Ukupni prihodi 299,5 324,7 330,5 2,8 8,4 1,8

Porez 270,8 288,6 303,9 2,4 6,6 5,3

PDV 110,1 114,0 119,2 2,8 3,6 4,6

Porez na dobit 17,1 17,6 19,7 -5,3 2,7 12,0

Akcize 33,5 38,8 40,4 3,1 15,8 4,2

Lična primanja 26,8 27,1 28,0 9,5 0,9 3,4

Lokalna samouprava 12,1 11,9 11,8 7,4 -2,1 -0,9

Doprinosi 49,8 53,6 56,6 4,2 7,7 5,6

Neoporezivi prihodi 24,2 31,5 22,7 7,3 29,9 -27,8

Ukupna potrošnja 379,9 362,8 376,2 8,1 -4,5 3,7

Tekuća 283,9 300,9 305,6 13,4 6,0 1,6

Lična 62,4 65,8 67,4 -6,4 5,5 2,6

Kamatne stope 36,3 41,6 41,1 16,0 14,6 -1,2

Operativni troškovi 32,1 34,3 33,0 11,4 7,0 -3,9

Subvencije 2,0 3,5 3,3 -21,6 76,4 -6,6

Socijalni doprinosi 96,7 106,2 113,9 26,9 9,8 7,2

Troškovi lokalne samouprave 33,6 30,8 28,1 24,0 -8,4 -8,6

Ostali troškovi 19,1 18,7 18,7 7,8 -2,3 0,3

Kapitalni 95,9 67,5 70,6 2,4 -29,6 4,5

Budžetski deficit 80,4 38,1 45,7 33,4 -52,6 20,2

Izvor: Ministarstvo finansija

51

3.1.5 Tržište rada

Tržište rada u 2011. godini je djelovalo pozitivno. Broj zaposlenih je rastao i bio je veći od

broja nezaposlenih, što je rezultiralo smanjenom stopom nezaposlenosti u prvih devet mjeseci

godine. Pregled povjerenja u poslovno okruženje iz četvrtog kvartala 2011. godine ukazivao je

na oklijevanje u smislu zapošljavnaja, što je oslikavalo nesigurnost u buduće potrebe. U prvih

devet mjeseci 2011. godine, broj zaposlenih u privredi se povećao za oko 2,15 procenata u

odnosu na isti period prethodne godine. Zaposlenost je povećana uglavnom zbog povećanog

zapošljavanja u privatnom nepoljoprivrednom sektoru. U prvih devet mjeseci godine,

zaposlenost je povećana u prosjeku za 5,7 procenata u ovom sektoru, a u prosjeku je, iz godine

u godinu, padao na prosjek od oko 0,8 procenata u javnom sektoru. Ljudi koji su zaposleni u

poljoprivredi, koja obuhvata veći dio radne snage, povećao se u prosjeku za 1,4 procenat tokom

ovog perioda. Stopa nezaposlenosti je pala tokom 2011. godine, mada je ostala iznad svog

istorijskog prosjeka. U poređenju sa krajem 2010. godine, stopa nezaposlenosti je pala za oko

0,2 procentna boda, te se zaustavila na 13,3 procenata u trećem kvartalu 2011. godine.

3.1.6 Zaključci

Albanska ekonomija će ostati pod pritiskom razvoja tržišta, tokom 2012. godine, naših glavnih

trgovačkih partnera i njihovih ekonomskih i finansijskih politika. Mjere naših trgovačkih

partnera za jačanje povjerenja u njihove finansijske sisteme i prilagođavanje makrofinansijskih

debalansa negativno utiču na prenos monetarnih politika u našu ekonomiju. Oni povećavaju

stepen zabrinutosti građana i potkopavaju povjerenje u budućnost. To su glavni razlozi koji

sprečavaju bankarski sistem da finansira ekonomiju i vladu po nižim kamatnim stopama, a s

tim u vezi, prenos monetarnih politika centralne banke u svrhu olakšavanja monetarnih i

finansijskih uslova.

Politike ekonomskog razvoja trebale bi doprinijeti uspostavi bolje ravnoteže između prioriteta

za razvoj određenih sektora, pružajući podršku poljoprivredi i proizvodnji. Jedan od hitnih

ciljeva je jačanje ekonomskih kapaciteta koji će unaprijediti konkurentnost naših proizvoda i

imati više koristi od inostrane potražnje. U tu svrhu, razvoj i dalje unapređenje finansijske

infrastrukture, kao i kvalitativno unapređenje tehnologije su među prioritetima. Moramo

52

osigurati adekvatnu, obrazovanu, radnu snagu, koja se može prilagoditi međunarodnom tržištu

rada, pored našeg domaćeg tržišta. Iz tog razloga, obrazovne politike mladih generacija moraju,

iznad svega, osigurati kvalitet obrazovanja i izraditi programe koji prednost daju praktičnoj

orijentaciji.

Albanska ekonomija će nastaviti rasti u narednim godina, mada ispod svog potencijala.

Ekonomska aktivnost države biće uslovljena rješenjima za krizu u državama Eurozone,

ekonomskim rastom država sa kojima sarađujemo i stavom stranih investitora prema riziku.

Ekonomski izazovi u našim partnerskim državama mogu se pretvoriti u pozitivne prilike za

albansku ekonomiju.

Privlačnost albanske ekonomije zbog niske cijene rada, makroekonomska stabilnosti i

finansijski stabilno poslovno okruženje, domaćinstva i bankarski sistem mogu se odraziti u

većem broju direktnih stranih investicija. Dok projekcije daju prednost manjem obimu strane

potražnje, širenje albanskog izvoznog tržišta ostaje moguće rješenje. Projekcije ekonomskog

rasta pretpostavljaju pozitivnu potrošnju i rast investicija u državi, kao odgovor za poboljšanje

uslova za pozajmice. Ovo posljednje treba da oslika poboljšane monetarne politike i smanjenje

premije od rizika u finansijskom sistemu. Nadalje, smanjenje prostora za fiskalni stimulans i

održavanje stabilnih fiskalnih parametara će omogućiti privatnom sektoru da stvori dodatna

sredstva i smanji premije za rizike u ekonomiji.

Izvori

Ministarstvo finansija Albanije, na internet stranici:

http://www.minfin.gov.al/minfin/Programimi_Ekonomiko_Fiskal_Raporte_dhe_Statistika_126

7_1.php

INSTAT Albanije, na internet stranici:

http://www.instat.gov.al/graphics/doc/downloads/PBB%20Tremujore/PBBT%20Publikim_T1

_2012.pdf

Banka Albanije, na internet stranici:

http://www.bankofalbania.org/web/Lista_e_Publikimeve_2610_1.php

53

http://www.bankofalbania.org/web/Kursi_i_Kembimit_2014_1.php

Međunarodni monetarni fond (2012) Baza podataka ekonomskih izgleda, na internet stranici:

http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/data/assump.htm

Institut za međunarodne ekonomske studije u Beču (2011) wiiw Priručnik statistike 2011:

Srednja, istočna i jugoistočna Evropa, Institut za međunarodne ekonomske studije u Beču:

Beč.

54

3.2 Bosna i Hercegovina

Problemi i izazovi s kojima se suočavaju sindikati u BIH

Ekonomsko-socijalna situacija u Republici Srpskoj i neke predložene mjere i rješenja za krizu;

Ekonomski ekspert: Božana Radošević

Ekonomsko-socijalna situacija u Federaciji Bosne i Hercegovine i neke predložene mjere i

rješenja za krizu; Ekonomski ekspert: Vedran Dedić

3.2.1 Ekonomsko-socijalna situacija u Republici Srpskoj i neke predložene mjere i

rješenja za krizu

Kratak uvod:

Problemi sa kojima se suočavaju sindikati u Republici Srpskoj su primarno razvojne prirode,

stvarni su i gomilaju se godinama, a svjetska ekonomska kriza ih je samo pojačala jer nisu

usvojeni adekvatni razvojni programi i mjere na početku procesa privatizacije državnog

kapitala.

Proces tranzicije – privatizacije državnog kapitala u Republici Srpskoj, koji je započeo u

prošlom vijeku – s ciljem postizanja ekonomskog rasta, očuvanja produktivnog zapošljavanja,

otvaranja novih radnih mjesta, tehnološke modernizacije i njenog uključivanja u evropske i

svjetske ekonomske trendove i međunarodna tržišta kapitala, ne može dobiti pozitivnu ocjenu,

jer ovi ciljevi nikada nisu ostvareni. Naime, proces privatizacije je rezultirao velikim brojem

stečajnih i postupaka likvidacije: desetine hiljada radnika je ostalo bez radnih mjesta, dok veliki

broj radnika nije primio plaće tokom perioda u kom su bili zaposleni, što su procjene sindikata.

Nisu plaćeni socijalni doprinosi, tako da je i dalje upitna sudbina više od 50.000 radnika.

U isto vrijeme, revizija stečajnih postupaka je ukazala da je svaki 50. stečajni postupak završio

reorganizacijom preduzeća, dok je više od 50 procenata završilo nedostatkom stečajne mase ili

nedostatkom dovoljnih sredstava. A više od 3/4 stečajnih postupaka nije ni pokrenuto

blagovremeno ili na zakonit način.

55

Iako je bilo nekih pozitivnih trendova kod nekih pojedinačnih makroekonomskih indikatora

(npr. rast BDP-a, obim industrijske proizvodnje, izvoz u odnosu na uvoz, udio ukupnog javnog

duga u BDP-u je smanjen) tokom proteklih godina, nezaposlenost je rasla i izrazito je visoka

(zvanična stopa nezaposlenosti tokom 2011. godine iznosila je 38,7 procenata), životni standard

je značajno opao, jer su troškovi života rasli mnogo brže od plaća. Oko 80.000 radnika radi u

neformalnoj ekonomiji.

Takođe je utvrđeno da više od 1/3 zaposlenih ne prima redovno svoje plaće, doprinosi nisu

plaćeni, tako da dug preduzeća po osnovu neisplaćenih plaća iznosi gotovo jednu polovinu

budžeta RS, te oko 1/4 za neplaćene doprinose.

Kratak pregled makroekonomskih indikatora za Republiku Srpsku u periodu 2007-2011.

Iako je period 2000-2008. imao relativno veću prosječnu stopu rasta BDP-a od 5,7 procenata

(izuzev za 2009. godinu kada je stopa bila -3 procenata, a 2011. godine +1,5 procenata),

realnost je i dalje opterećana niskim udjelom nekih grana industrije u BDP-u (prerađivačke

industrije, građevinarstvo, poljoprivreda), koji zajedno generiraju manje od jedne trećine tog

udjela. Doprinos prerađivačkih industrija u BDP-u je konstantno ispod 10 procenata. Udio

ukupnog javnog duga Republike Srpske u BDP-u varira između 59,2 procenata BDP-a tokom

Br. INDIKATORI 2007 2008 2009 2010 2011

0 1 2 3 4 5 6

1. BDP po glavi

stanovnika u

milionima eura

2610.65 3019.69 2929.70 2963.96 3153,13 (pr.)

2. Stvarni rast

BDP-a u % 6,70 6,20 -3,00 0,8 2,00 (pr.)

3. Stopa

zaposlenosti 35,10 37,30 37,20 36,00 34,00

4. Zvanična stopa

nezaposlenosti 34,00 34,20 35,50 37,30 38,70

5. Inflacija 1,10 7,20 -0,40 2,50 4,10

6. Javni dug

(euro) 1.507.257.167,48 1.610.604.552,86 1.674.827.899,6 1.706.441.063,6 1.817.304.436,54

7. Javni dug (%

BDP-a) 43,24 40,36 44,78 46,32 48,10

8. Prosječna neto

plaća (euro) 299,11 386,02 402,90 400,85 413,63

9. Prosječna

penzija (euro) 121,20 158,00 171,28 164,12 164,12

10. Omjer izvoz-

uvoz 49,90 46,30 46,90 53,70 55,60

56

2005. godine; 38,8 procenata BDP-a tokom 2009. godine; do 48 procenata BDP-a tokom 2011.

godine.

3.2.1.1 Moguće mjere i rješenja za probleme (Savez sindikata RS pokrenuo je većinu u

prethodnom periodu)

Izmjene i dopune Krivičnog zakona:

- Neisplaćene plaće i neplaćanje doprinosa treba tretirati kao krivično djelo utaje poreza;

- Uvođenje novog “instituta” – krivične odgovornosti za činjenje ili nečinjenje, namjerno ili

nehotično, koje dovodi preduzeće u položaj stečaja, sa retroaktivnom primjenom i veoma

strogim sankcijama;

- Neprijavljeni rad bi se takođe trebao tretirati kao krivično djelo;

- Uvođenje diferenciranih PDV stopa;

- Uvođenje sistema odgovornosti na svim nivoima – zakonom urediti djelovanje

antikorupcionog tima.

- Revizija postojanja i rada brojnih agencija (oko 2/3 agencija ne opravdava svoje postojanje)

čime se djeluje u pravcu smanjenja javne potrošnje;

- Obaveza Poreske uprave Republike Srpske da neprekidno provodi Zakon o poreskom

postupku Republike Srpske;

- Usvajanje posebnih programa zapošljavanja za osobe, odnosno grupe koje imaju teškoća u

zapošljavanju;

- Ubrazan razvoj malih i srednjih preduzeća putem različitih stimulativnih mjera ekonomske

politike;

- Razvoj svih oblika samozapošljavanja;

- Obnova proizvodnje u svim granama industrije, naročito onih za koje RS ima bogate

prirodne resurse i potencijale (drvna industrija, poljoprivreda, metalna industrija, rudarstvo,

itd.);

- Revizija privatizacije i kontrola svih preduzeća, koji nisu ispoštovali uslove iz

kupoprodajnih ugovora, te preduzeća za koje je poznato da su nezakonito prodana, a naročito

kontrola odgovornosti da se zadrži postojeći broj zaposlenih, te za novo zapošljavanje.

57

- Obaveza poreskih organa RS da vrši stalnu kontrolu (Inspekcije rada i Poreska uprava RS)

preduzeća koja ne poštuiju osnovna radnička prava i preduzeća koja su poznata po praksi

neprijavljenog rada;

- Poticaji i ekonomska stimulacija izvozno orjenitiranih preduzeća, ali samo onih koji poštuju

odredbe radnog zakonodavstva i drugih zakona;

- Tokom postupka javnih nabavki, naročito onih u vezi infrastrukturnih i kapitalnih

investicija (izgradnja puteva, snabdijevanje vodom, zgrade kao što su osnovne škole i slično),

kriterij za odabir preduzeća i odobravanje radova, pored cijene, uslova rada, kvaliteta i slično,

kao jedan od ključnih faktora treba da bude poštivanje odredbi iz Zakona o radu i kolektivnih

ugovora (na taj način bi se stvorili povoljniji uslovi za zapošljavanje, a kapacitet “dobrih”

preduzeća bi se povećao, a u isto vrijeme došlo bi do eliminacije preduzeća koja u svom radu

ne poštuju zakone;

- Stimulirati investicije u know-how i nove tehnologije;

- Omogućiti povećanje plaća, naročito u proizvodnim granama kako bi se omogućila

pokretljivost radnika, povećao interes za određenim “manje privlačnim” zanimanjima, naročito

za buduće generacije – trenutne studente;

- Ubrzati harmonizaciju standarda sa EU standardima čime se omogućava ulazak domaćih

proizvoda na EU tržišta;

- Stvoriti uslove za povećanu konkurentnost domaćih proizvoda;

- Suzbiti “sivu” ekonomiju uz pomoć instrumenata koji bi bili osigurani zakonima;

- Povećati efikasnost rada organa kontrole i sudova;

- Zaštita i unapređenje prava zaposlenih i jačanje njihove ekonomsko-socijalne pozicije;

- Stalni socijalni dijalog između Saveza sindikata RS i RS.

Vlada i Udruženje poslodavaca Republike Srpske, s ciljem efikasnosg rješavanja problema:

Održavanje i rast zapošljavanja;

Nastavak ekonomskih reformi radi povećanja dinamike ekonomske aktivnosti;

Usvajanje Akcionog plana za provođenje Strategije zapošljavanja u Republici Srpskoj;

Zaustavljanje pada životnog standarda i osiguranje socijalne sigurnosti radnika i građana

RS.

58

3.2.2 Kratak izvještaj o ekonomskim kretanjima u Bosni i Hercegovini iz ugla SSSBiH

3.2.2.1 Analiza glavnih ekonomskih indikatora

Svaka analiza ekonomske, socijaline ili političke situacije u Bosni i Hercegovini mora početi

sa objašnjenjem strukture države i njenih komponenti – entiteta. Nadam se da smo dovoljno

naglasili tokom naših prethodnih sastanaka i u našim ranijim analizama da je situacija u BiH

složena, takoe da se nećemo dugo zadržavati na ovom segmentu. Dovoljno je naglasiti da se

složena struktura odražava na sve segmente društva, a najviše na ekonomije i ekonomski

razvoj. Sindikati su svjesni ovih činjenica kao i oni koji odlučuju o našim sudbinama, ali i dalje

ne rade mnogo da konačno krenu, iako smo zapeli u takvom stanju već duže od petnaest

godina.

Iako neki makroekonomski indikatori ukazuju da je krenuo lagani oporavak BiH ekonomije,

većina ekonomskih analitičara može reći da BiH još uvijek nije izašla iz recesije, te da je njena

ekonomija stagnirala tokom 2011. godine. Indikatori o negativnim kretanjima u oblasti

direktnih stranih investicija potvrđuju ovu tezu, kao i budžetski deficit, rast inflacije, a naročito

sve veća nezaposlenost. U isto vrijeme, prosječna plaća radnika u BiH je lagano rasla, dok se

minimalna plaća u Federaciji BiH nije promijenila već dvije decenije. Sve ovo, zajedno sa

stalnim rastom nezaposlenosti i smanjenjem socijalne zaštite, značajno utiče na povećanje

broja siromašnih ljudi u BiH. Vlasti nisu uspjele pronaći sistemsko rješenje za rastuće

ekonomske i socijalne probleme u državi, ali su našli rješenje za potpun finansijski kolaps u

novom stand-by aranžmanu sa MMF-om, kreditima Svjetske banke i EBRD-a. Prethodni

period se može opisati kao ambijent zapamćen po neaktivnosti organa vlasti na svim nivoima u

vezi sa donošenjem potrebnih zakona i provođenjem mjera, brojnim štrajkovima, kršenju

sindikalnih i radničkih prava, nepoštivanju određenih socijalnih partnera i nedostatku

socijalnog dijaloga na državnom nivou.

Što se tiče negativnih aspekata BiH ekonomije, trebali bismo prvenstveno naglasiti visoku

stopu nezaposlenosti, niske plaće i penzije, te veliki jaz između bogatih i siromašnih, čiju

situaciju prati nestajanje srednje radničke klase, koja neće postojati za nekih dvadeset godina

ako se nastave ovi trendovi. Pozitivni trendovi (ako postoje) u našoj ekonomiji mogli bi biti

stabilna nacionalna valuta (zbog Currency Board-a), niska stopa inflacije, te možda manji nivo

zaduženosti (opet Currency Board).

59

U vezi prethodnog perioda možemo takođe dati komentar na događaje koji se odnose na Stand-

by aranžman sa MMF-om. Pod pritiskom budžetskog debalansa iz 2009. godine i MMF uslova

za stand-by aranžman, provedene su neke mjere fiskalne politike kao i strukturalne reforme,

koje su imale restriktivni karakter. Tražena ušteda od 10 procenata je ostvarena smanjenjem

nekih naknada koje su isplaćivane budžetskim korisnicima i smanjenjem trasfera za socijalnu

zaštitu određenim kategorijama građana, ali nije bilo promjena u fiskalnoj politici, stope PDV-

a i direktnih poreza se nisu mijenjale, niti su penzije umanjene. Rezultat ovih mjera bio je

očuvanje finansijske i monetarne stabilnosti. Ali, budžeti nisu održivi, a kvalitet javnih

finansija je i dalje slab.

BiH je u junu 2008. godine potpisala SSP sa EU, ali je sve od tada načinila mali napredak u

provođenju reformi potrebnih za ubrzanje procesa dobivanja statusa države kandidata. Glavni

razlog je nedostatak konsenzusa među političarima o ključnim prioritetima u reformama.

Prema izvještaju Evropske komisije i napretku BiH za 2010. godinu, zabilježeno je da je BiH

ostvarila određeni napredak u harmonizaciji zakona, politika i kapaciteta sa evropskim

standardima u oblastima poput slobodnog kretanja kapitala, intelektulane imovine,

obrazovanja, istraživanja, transporta, finansijske kontrole i drugih pitanja vezanih za

pravosuđe, slobodu i sigurnost. Sindikati u Bosni i Hercegovini već dugo pokušavaju djelovati

kao korektivni element ekonomske politike koja se provodi na svim nivoima vlasti. Vjerujemo

da se prijedlozi i zahtjevi, vezani za ovaj period, ne razlikuju mnogo od onih iz država u

okruženju. Smatramo da bi bilo dobro navesti najvažnije:

Doprinosi za radno iskustvo radnika (želimo naglasiti da su državne institucije najveći

poslodavci u BiH i najveći dužnici, što je paradoks).

Borba protiv sive ekonomije i neprijavljenog rada – permanentno na svim nivoima (ova

pojava je toliko uobičajena u našem društvu tako da su svim iznenađeni njenim obimom).

Revizija privatizacije na svim nivoima (kao i u većini država u tranziciji, transformacija

vlasništva je urađena neprofesionalno i sa elementima krivičnih djela što je rezultiralo u

velikom broju bogatih, koji su uglavnom bliski vladajućim strukturama).

Insistiranje na finansijskoj kontroli i disciplini.

Pojednostavljivanje registracije preduzeća, naročito malih i srednjih preduzeća

(komplicirane i skupe administrativne prepreke – predvodi u regionu).

60

Stimuliranje ekonomske aktivnosti, izvozno orjentisanih preduzeća (kao i u većini država u

tranziciji, proizvodni sektor je zanemaren, a raste trend trgovačkih preduzeća, jer ona najlakše

ostvaruju dobit).

Izraditi djelotvorne programe zapošljavanja (ovo se naročito odnosi na određene kategorije

poput žena i mladih, budući da je stopa nezaposlenosti kod ovih kategorija izrazito visoka).

Stimulirati domaću poljoprivrednu proizvodnju, naročito organsku (proizvodnja u ovoj

oblasti je ispod kapaciteta BiH, a uz odgovarajuće poticaje mogla bi se brzo ojačati i time

zaposliti veliki broj radnika).

Bolja koordinacija između izvršne i sudske vlasti, te otvaranje posebnih radnih sudova

(kršenja radničkih prava često ostaju nekažnjena, a državom vlada trend varanja radnika.

Sankcije za počinitelje bi morale biti strožije).

Poštivanje radničkih prava (trebamo naročito biti pažljivi sa trendom – fleksigurnosti. U

našem je slučaju više fleksibilnost nego sigurnosti za radnike).

Poštivanje principa socijalnog dijaloga prilikom donošenja odluka (suočeni smo sa trendom

jednostranih odluka).

Glavni ekonomnski indikatori u BiH – godišnji indikatori

2007 2008 2009 2010 2011 Polovina

2012

Nominalni BDP u BIH (u

milionima KM) 24,4 28,116 27,895 27,955 28,693* 29,483

Nominalna stopa rasta (u %) 15,5 15,1 0,8 0., 2,6 2,8

Stvarna stopa rasta (u %) 1,4 7,0 1,8 1,0 1,7 2,4

Stanovništvo (u hiljadama) 3.842 3.842 3.843 3.843 3.843 3.843

BDP po glavi stanovnika (u

KM) 6.357 7.318 7.259 7.274 7.466 7.672

Nezaposleni u BIH (u

hiljadama) 527 493 498 517 530 542

Prosječna neto plaća u BiH

(u KM) 645 752 790 798 816 827

CPI (potrošačka korpa) 1,5 7,4 0,4 2,1 3,7 2,0

Konsolidirani budžet BiH (u % BDP)

Prihodi 40,3 38,8 37,1 38,9 38,4 38,0

61

Rashodi 39,1 37,5 38,2 40,7 38,8 37,0

Bilans 1,1 1,2 1,1 1,8 0,4 1,0

Vanjski javni dug 40,3 38,8 37,1 38,9 38,4 38,0

Novac i krediti (u % BDP)

Novac (M2) 42,5 44,1 46,4 48,7 50,3 51,5

Krediti privatnom sektoru (1) 23,8 24,3 22,9 22,9 23,2 24,1

Bilans stanja

Bilans na tekućem računu u

milionima KM

2.328,5 3.464,4 1.502,8 1.498,2 2.233,3 2.208,0

U % BDP 9,5 12,3 5,4 5,4 7,8 7,5

Trgovčki bilans **

Izvoz roba i usluga (u

milionima KM)

8,123 9,102 7,734 9,196 10,306 10,705

Stopa rasta u % 15,6 12,1 15,0 18,9 12,1 3,9

Uvoz roba i usluga (u

milionima KM)

14,974 17,236 13,284 14,521 16,340 16,814

Stopa rasta u % 18,5 15,1 22,9 9,3 12,5 2,9

Bilans roba i usluga (u %

BDP)

28,0 28,9 19,9 19,0 21,0 0,7

Bruto devizne reserve

U milionima KM 5.585,4 6.603,4 6.212,1 6.457,7 6.422,5 6.239,6

Po mjesecu uvoza roba i

usluga

5,2 5,1 4,4 5,6 4,9 4,5

Servisiranje vanjskog javnog duga

U milionima KM 239 152,91 245,9 300,8 340,0 445,6

U % izvoza roba i usluga 2,9 1,7 3,2 3,3 3,3 4,2

62

3.3 Hrvatska

Makroekonomski indikatori Republike Hrvatske za 2012. godinu kao i politike koje su

provođenje u cilju jačanja ekonomskog rasta

Ekonomski ekspert: Boris Feis

3.3.1 Osnovni statistički i makroekonomski indikatori

Tabela 1 – Odabrani ekonomski indikatori

Br. Indikator Period na koji se odnose

ovi ekonomski indikatori

Ukupno, procenat

1. BDP 2011. 334 milijarde Kuna = 46 milijardi eura

2. BDP po glavi stanovnika 2011. 10,900 eura trenutna kursna lista

13,481 EUR PPP

61% EU – 27 PPP

3. BDP promjene januar-mart 2012. -1,3%

4. Inflacija, promjene

potrošačkih cijena

januar-maj 2012. +3,9%

5. Masa novca M2 januar-mart 2012. -1,0%

6. Radno aktivno stanovništvo mart 2012. 1,72 miliona DZS

1,85 miliona Eurostat

7. Zaposlenost među radno

aktivnim stanovništvom

mart 2012. 7,5% poljoprivreda

15,1% poduzetništvo i slobodna zanimanja

64,9% zaposlenih u pravnim licima

12,5% nezaposlenih

8. Zaposlenost u % kod

stanovništva u dobi 19-64

godina starosti

mart 2012. 59,5 %

9. Nezaposlenost juni 2012. 17,1% HZZ

15,1% Eurostat

12,5% MOR

10. Nezaposlenost u starosnoj

grupi 15-24 godina

juni 2012. 25%

11. Budžetski bilans 2011. -4,2% BDP

12. Javni dug, zajedno sa izdatim 2011. 60,5% BDP

63

garancijama (45,5% BDP bez garancija)

13. Bilans gotovog novca 2011. -1,0% BDP

14. Vanjski dug mart 2012. 46 milijardi eura = 100% BDP

15. Devizne rezerve mart 2012. 11,5 milijardi eura

16.

16. Bilans stranih investicija mart 2012. 22,0 miijardi eura

17. Prosječna neto plaća mart 2012. 5.441 Kuna = 722 eura

4.550 Kuna = 604 eura (privatni sektor)

6.050 Kuna = 803 eura (državni i javni

sektor)

18. Promjene u realnoj neto plaći januar-mart

2012./januar-mart 2011.

-1,0%

19. Promjene u produktivnosti 2011. +0,5%

20. Procenat siromašnih

Pojedinačno: manje od 2.100

Kuna/mjesec

Porodice sa 3 člana, manje od

4.400 Kuna/mjesec

2010. 20,6%

21. Gini koeficijent 2010. 31,5

Izvor: DZS, HGK, Eurostat; HNB

Skrećenice:

DZS: Državni statistički zavod; FINA: Finansijska agencija; HGK: Hrvatska gospodarska

komora; HNB: Hrvatska nacionalna banka; HZZ: Hrvatski zavod za zapošljavanje.

Prosječna kursna lista eura za period januar-mart 2012. godine; 7,53 Kuna/1 eur

Tabela 2. Prognoza ekonomskih promjena u 2012.

Br. Indikator Ukupno, procenat

1. BDP Vlada Hrvatske: +0,8%

Svjetska banka: -1%

Ekonomski analitičari: -1%

2. Inflacija Vlada Hrvatske: +2,3%

HNB: +3,5%

3. Nezaposlenost, Svjetska banka: 13,5% (MOR)

64

kraj 2012. Vlada Hrvatske: 13,8%

4. Bilans stanja u

budžetu – opća

država

Vlada Hrvatske: 2,9% BDP

5. Vanjski dug 46 milijardi eura = 98% BDP (Vlada

Hrvatske)

Izvor: naveden u koloni III Tabele 2

Komentari

U junu 2011. Godine, Republika Hrvatska je završila pregovore sa EU, a 1. jula 2013. godine

postaće 28. država članica EU. Hrvatska će se pridružiti EU na nivou razvijenosti od oko 61

procenta BDP-a po glavi stanovnika, a ovo je nivo razvoja Ujedinjenog Kraljevstva (UK) iz

perioda 1982-1984. Što se tiče nivoa standarda, ako se može porediti na ovom nivou tehnološkog

razvoja, on je isti kao onaj u UK u periodu 1988-1990. Iako je ukupni BDP po glavi stanovnika u

realnom bilansu (bez uticaja precijenjene kursne liste Kune u odnosu na euro za oko 1/3) za oko

15 procenata veći nego 1990. godine, standard života (mjeren u procentima neto plaće za

kupovinu jedinica određenog proizvoda) je za oko 60 procenata veći nego 1990. Ovo je moguće

zbog povećanja neto stranih kredita za oko 43 milijarde eura, neto priliva stranih investicija za

oko 22 milijarde eura, te raznih nepovratnih donacija u iznosu od oko 5 milijardi eura. Izvršena

je transformacija imovine, tako da je 70 procenata BDP-a generirano u privatnom sektoru. Ali,

taj privatni sektor je u teškoj finansijskoj situaciji sa neto finansijskim dugom (privatni sektor

bez banaka i osiguravajućih društava) od 73 milijarde eura na kraju 2010. godine (HNB; 6/2011).

Takođe možemo primijetiti izrazito niske stope dobiti u privatnom sektoru od 1-3 procenta BDP-

a u periodu 2009-2011. prema podacima FINE za 2012. godinu (standardni procenat u

razvijenim EU ekonomijama iznosi 7-11 procenata).

Posljedice trenutne svjetske ekonomske krize su stalna stopa nezaposlenosti od 12-13 procenata

radno-aktivnog stanovništva (9-11 procenata u EU) i prethodni ekonomski rast vezan za uvoz

roba, neto priliv stranog kapitala u obliku duga ili kupovine postojeće imovine, što se sve veže za

sektor usluga (nekretnine, finansijski sektor, trgovina i turizam). Hrvatska ekonomija se suočava

sa izazovima u procesu pristupanja EU, naročito zbog slabe konkurentnosti (prvenstveno

65

poljoprivrede), odnosno neprofitabilnosti industrije, gdje predvode brodogradnja i metalna

industrija.

a) Uslovljavanje socio-ekonomske realnosti sa tenutnim politikama u Hrvatskoj

Mjere Vlade Hrvatske u periodu januar-juni 2012. godine

1. Mjere za smanjenje budžetskog deficita:

a) Povećanje stope PDV-a sa 23 na 25 procenata;

b) Smanjenje subvencija za poljoprivredu i brodogradnju;

c) Smanjenje određenih troškova za državne službenike (naknande na plaću, regres, božićnica,

itd.);

d) Racionalizacija državne uprave (ministarstvo odbrane, javna uprava);

e) Izmjene poreza na dohodak sa izmjenama poreskih stopa (12, 25 i 40 procenata) kako bi se

oporezovao nadprosječni dohodak;

f) Zabrana isplata plaća bez prethodne uplate poreza i doprinosa, te krivična odgovornost za

neisplaćivanje plaća;

g) Mjere za povećanje likvidnosti platnog sistema u roku od jednog mjesec za državna preduzeća

i dva mjeseca za privatna preduzeća;

h) Predložene su izmjene i dopune Općeg porezenog zakona, što pored najave Registra dužnika

uvodi odgovornost odgovornih lica za porezni dug vlastitom imovinom;

2. Mjere za stimuliranje ekonomije

66

a) Smanjenje stopa doprinosa za zdravstveno osiguranje sa 15 na 13 procenata;

b) Smanjenje doprinosa za šume, komore i slično;

c) HNB je odvojila oko osam milijardi Kuna za kredite komercijalnim bankama;

d) Racionalizacija postupka za strane investicije;

e) Investicije u energetski sektor: hidroelektrane i termoelektrane (povećanje cijena za izvore

energije i gasa za oko 20 procenata), obnova škola i slično;

f) Izmjene i dopune Zakona o radu, kroz izmjene propisa o trajanju važenja kolektivnih

sporazuma (nema neograničenog produženja pravila).

3. Mjere za stimuliranje zapošljavanja

a) Oslobađanje poslodavaca od obaveze plaćanja poreza i doprinosa do dvije godine u slučaju

novog zapošljavanja;

b) Uvođenje pripravničkog staža za osobe sa univerzitetskom diplomom, uz plaću od 1.600 Kuna

mjesečno (215 eura) na teret HZZ, u trajanju od jedne godine;

c) Javni radovi uz plaćanje naknada. Javni radovi su za nezaposlene, ali bez naknade za

nezaposlene (78 procenata nezaposlenih ne prima naknade; prosječna naknada iznosi 1/3

prosječne plaće, u trajanju od godine i po, u zavisnosti od prethodnog radnog iskustva). Cilj koji

treba ostvariti u odnosu na dugoročnu nezaposlenost nekvalifikovane radne snage: iz budžeta,

maksimalno šest mjeseci, 114 procenata od minimalne plaće i troškovi za prevoz, maksimalno 7

procenata prosječne plaće.

67

d) Mjere za obrazovanje (sa krajem 2012. godine samo 5 procenata nezaposlenih je u ovim

programima: finansiranje maksimalno šest mjeseci, iz budžeta, od 5 procenata prosječne plaće do

maksimalno 23 procenata prosječne plaće, kao subvencija za obrazovne institucije i preduzeća.

Prijedlog sindikata za trenutnu ekonomsku situaciju:

a. povećanje minimalne plaće za 10 procenata;

b. opsežnije mjere za zapošljavanje ranjivih kategorija osoba koje će se finansirati iz državnog

budžeta;

c. revizija naknada za nezaposlene u odnosu na inflaciju;

d. inicijativa za formiranje fonda za neisplaćene plaće za nesolventna preduzeća (na osnovicu od

380 eura minimalne mjesečne plaće);

e. veće javne investicije u zaštitu okoline i obnovljive izvore energije;

f. subvencije na cijenu energije za izrazito siromašno stanovništvo;

g. zaštita osoba izloženih kreditima u CHF smanjenjem kamatnih stopa ili ugovoranjem kredita

prema prosječnoj kursnoj listi eura: CHF 2005-2010;

h. ograničavanje mjera štednje u odnosu na smanjenje plaća u javnom sektoru za dodatna 2

procenta, od marta 2013. godine.

Imajući na umu stvarnu ekonomsku situaciju, mjere Vlade Hrvatske, usvojene ili one koje će se

usvojiti, sindikati su uvijek imali najveći interes da zaštite životni standard svojih članova i

radnika. Tokom procesa provođenja mjera Vlade Hrvatske, sindikati su imali sljedeće primjedbe

i prijedloge:

1. Mjere socijalne politike trebaju slijediti povećanje cijena s ciljem zaštite najranjivijih

kategorija stanovništva. Iz tog razloga je podnesena inicijativa u Saboru Hrvatske kao i

Generalnom socijalnom vijeću za povećanje minimalne plaće (trenutna bruto plaća: 2.814 Kuna

ili 375 eura, neto 1.975 Kuna ili 263 eura) za 10 procenata, jer su se znatno povećali troškovi

života od posljednje korekcije.

2. Teret krize treba se ravnomjerno rasporediti po svim industrijskim sektorima, sa

naglaskom da ovaj teret treba da snosi i finansijski sektor.

68

3. U okviru mjera za stimuliranje zapošljavanja, trebamo imati na umu da ne treba uvoditi

besplatan rad ili rad po neprihvatljivo niskim cijenama (pripravnički staž).

4. Mjere se ne smiju uvoditi jednostrano, bez konsultacija sa socijalnim partnerima (tj.

pokušaj izmjena i dopuna Zakona o radu kroz izmjene i dopune drugih zakona, prvenstveno

Zakona o reprezentativnosti).

5. Sindikati predlažu da potencijalno smanjenje poreza i doprinosa sa stopom od 0,5

procenata bude preusmjereno na fond garancija za isplatu neisplaćenih plaća (oko 1-2 procenta

radnika u pravnim licima rade, ali ne dobivaju redovno svoje plaće).

6. Mjere za transformaciju industrije brodogradnje trebaju obuhvatiti niz programa za

prekvalifikaciju radnika, te drugih oblika socijalne zaštite.

7. Sindikati upozoravaju da penzije zaostaju za promjenama neto plaća (prosječna zarađena

penzija u aprilu 2012. godine iznosila je 43 procenta neto plaće).

3.4 Makedonija

Problemi i izazovi

Ekonomski ekspert: Ljubica Dekovska

Krhka makedonska ekonomija nije mogla izbjeći destruktivne efekte globalne finansijske i

ekonomske krize koja je pokosila svijet tokom 2008. godine. Kao jedna mala i otvorena

ekonomija, nije bila imuna na razvoj situacije u svjetskim i evropskim ekonomijama. Realni

sektor je najviše osjetio taj uticaj. Proizvodnja je gotovo prepolovljena, došlo je do privremenog

ili trajnog zatvaranja nekih proizvodnih pogona, spajanja ili ukidanja nekih radnih mjesta i slanja

radnika na prisilni odmor ili otpuštanja sa posla. Radničke plaće su smanjenje ili zamrznute.

Povećao se broj osoba koji je zarađivao samo za hranu. Povećalo se i produbilo siromaštvo.

Izvozni sektor je bio na direktnom udaru pada cijena većih izvoznih proizvoda i smanjenja

potražnje za domaćim proizvodima. Povećana nesigurnost, oklijevanje u preuzimanju rizika i

investicija doveli su do smanjenja dotoka kapitala u državu. Sve je ovo dovelo da produbljivanja

vanjskog debalansa koji se manifestirao kroz povećanje deficita na tekućem računu. Kriza je

69

uzrokovala psihološki pritisak na domaće subjekte, što se vidjelo u povećanoj potražnji za

stranim valutama, što je sve zajedno dovelo do većeg pritiska na zvanične rezerve.

Ali, makedonski bankarski sistem je uspio da ostane stabilan i pouzdan, ali pod stalnom

prijetnjom sve većih makroekonomskih rizika u državi.

Da bi se ograničio uticaj globalne ekonomske krize na makedonsku ekonomiju, a iznad svega, da

se ograniči uticaj krize na produktivnost i zapošljavanje, Vlada je usvojila četiri paketa mjera

borbe protiv krize, kao i nekoliko pojedinačnih mjera, u zavisnosti od toga kakve su bile potrebe

u tom trenutku.

U uslovima ekonomske krize, sindikati su poduzeli odgovarajuće mjere. Savez sindikata

Makedonije je od samog početka podržavao četiri paketa mjera borbe protiv krize, koje je

usvojila Vlada. SSM je po prvi put usvojio koncept prijedloga za ublažavanje ekonomske i

socijane situacije radnika i smanjenje nezaposlenosti u državi. SSM je u nekoliko oblasti

(ekonomski razvoj, nezaposlenost, socijalni dijalog i kolektivno pregovaranje) nastojao dati

aktivan doprinos borbi protiv krize.

3.4.1 Ekonomski razvoj

- Potpuna provedba četiri paketa mjera borbe protiv krize u svim subjektima uključenim u

ovaj proces;

- Poduzimanje dodatnih mjera radi unapređenja investicione klime u državi, privlačenja

stranih i domaćih investitora, otvaranja novih radnih mjesta, koji će ublažiti problem

nezaposlenosti;

- Blagovremena isplata naknada preduzećima na osnovu poreza na dobit, te blagovremeno

izvršavanje obaveza svih subjekata prema državi;

- Podrška uz pomoć subvencija u svrhu očuvanja radnih mjesta u svim sektorima

ekonomije, naročito proizvodnji metala, tekstila, građevinarstvu, poljoprivredi i drugim granama.

Uključivanje domaćih poslodavaca i radnika u provedbi planiranih projekata javnih radova;

- Podrška otvaranju novih radnih mjesta u svim sektorima ekonomije i stvaranja novih

prilika za dostojanstven rad promoviranjem i unapređenjem održivih preduzeća;

- Stvaranje uslova za određivanje minimalne plaće u državi kao ekonomske i socijalne

kategorije u okviru zakona nakon krize;

70

- Stalno ispunjavanje obaveza poslodavaca propisanih zakonima i kolektivnim

sporazumima – redovna isplata plaća zaposlenima i povećanje plaća u skladu sa inflacijom i

trendovima produktivnosti;

- Otvorenost bankarskog sektora i olakšavanje pristupa preduzićima da dobiju jeftine

kredite, što će osigurati nastavak i povećanje produktivnosti u svrhu održavanja likvidnosti;

- Reprogramiranje obaveza preduzeća, te davanje nižih kamata za investicione kredite;

- Strategije budžetske konsolidacije koje osiguravaju rast, uglavnom finansiranja smanjenja

troškova;

- Fiskalna disicplina poreskih obveznika;

- Promoviranje ekonomske, socijalne i teritorijalne kohezije, te razvoj infrastrukture;

- Potpuno poštivanje međunarodnih standarda prava rada u kontekstu prekida zapošljavanja

na temelju poslovnih razloga ili stečaja;

- Identificiranje uskih grla koji ometaju razvoj, namjere i načine borbe za uključivanje

socijalnih partnera;

- Izrada socijalnog plana za zaposlene koji ostaju na radnim mjestima i koji će ostati bez

radnih mjesta zbog globalne finansijske krize, kojim će država i poslodavci osigurati jednaku

pomoć u okviru realnih mogućnosti.

3.4.2 Nezaposlenost

- Provedba nacionalnog akcionog plana za zapošljavanje 2008-2010. godine, naročito

priprema programa za zapošljavanje mladih obrazovanih osoba, te obrazovni kursevi za obnovu

vještina i prekvalifikaciju osoba koje već duže vremena čekaju na radna mjesta, kao i onih koji su

bez ili sa nepoptunim obrazovanjem potrebnim za moguće zapošljavanje;

- Promoviranje investicija u ljudske resurse i osiguranje boljih prilika i omogućavanje

sticanja novih vještina za radnike svih starosnih grupa;

- Povećanje investicija u infrastrukturu, istraživanje i razvoj, javne usluge i proizvodnju

zdrave hrane što će omogućiti otvaranje novih radnih mejsta;

- Uvođenje većeg broja programa za javne radove;

- Uvođenje programa koji će uključivati neformalnu ekonomiju i djelovanje crne sfere

formalnog rada i zapošljavanja;

71

- Uvođenje boljih uslova za sticanje penzije kako bi se stvorile mogućnosti otvaranja radnih

mjesta za mlade.

3.4.3 Socijalni dijalog i kolektivno pregovaranje

- Uz pomoć socijalnog dijaloga i kolektivnog pregovaranja osigurati planove za

ograničavanje gubitka radnih mjesta i podršku preduzećima da zadrže veći broj radnih mjesta za

svoje radnike;

- Zaključiti kolektivne sporazume na granskom nivou i nivou preduzeća, što bi bio jedan od

većih mehanizama i elemenata reguliranja, provedbe propisa i zaštite radnika.

Gorenavedeni prijedlozi su u najvećem broju slučajeva bili provedeni:

Usvojeni su programi javnih radova;

Počeo je proces transformacije privremenih radnih mjesta u dugoročna radna mjesta;

Uveden je niz mjera za podršku preduzećima da smanje troškove poslovanja;

Bolji nadzor poštivanja prava radnika, naročito u smislu zapošljavanja, isplate plaća i

naknada u slučaju prekovremenog rada;

Usvojeni su zakoni o minimalnim plaćama.

Poduzete aktivnosti i mjere omogućile su državi da ostvari sljedeće rezultate na ekonomskom

planu:

Makroekonomski indikatori

Br. INDIKATORI 2007. 2008. 2009. 2010. 2011.

0 1 2 3 4 5 6

1. BDP po glavi stanovnika u

eurima 2.919 3.283

3.269 3.434

2. BDP, stvarni rast, u % 6,1 5,0 -0,9 2,9 3,0

3. Stopa zaposlenosti 36,2 37,3 38,4 38,7 38,9

4. Stopa nezaposlenosti prema

analizi urađenoj u državi

34,7 33,8 32,2 32,0 31,4

5. Inflacija 2,3 8,3 -0,8 1,6 3,9

6. Javni dug (u milijardama 1.057,35 1.109,94 1.324,39 1.424,32 2080,17

72

eura)

7. Javni dug (% BDP-a) 17,73 16,52 19,84 20,51 27,39

8. Prosječna neto zarada (u

eurima)

238,3 262,6 325,5 334,2 339,0

9. Prosječna penzija (u eurima) 128,2 155,6 164,1 165,4 172,3

10. Minimalna neto zarada (u

eurima)

- - - - -131

11. Prisustvo “sive ekonomije”

u BDP-u (%)

30-40 30-40

12. Stepen korupcije 3,3 3,6 3,8 4,1

13. Suficit/deficit trgovačke

razmjene (u milionima eura)

-1.181 -1.763 -1.560 -1.468 -1.682

14. Vrijednost eura u odnosu na

nacionalnu valutu

61,1838 61,2654 61,2728 61,5150 61,5289

Izvor: Naradna banka RM, Ministarstvo finansija

3.4.4 Trenutna situacija u Makedoniji

Republika Makedonija nastavlja da se bori sa evropskom dužničkom krizom i recesijom, koje

utiču na ekonomski rast i socijalni razvoj Makedonije. U junu 2012. godine, Vlada je kroz jedan

sistemski pristup usvojila niz mjera i projekata za unapređenje položaja i konkurentnosti ljudi i

preduzeća. Postoji i poglavlje sa fokusom na ranjive grupe, što ima direktan uticaj na unapređenje

standarda te socijalne grupe. Na primjer, porodicama je omogućeno da smanje troškove uz pomoć

fiksnih subvencija ili uz pomoć državne intervencije da zadovolji lične i porodične potrebe

socijalno osjetljivih grupa, ili da se olakša njihovo zapošljavanje.

Ekonomska aktivnost

Dostupni podaci o ekonomskoj aktivnosti za prvi kvartal 2012. godine ukazuju na smanjenje

proizvodne aktivnosti te vanjskotrgovačke razmjene.

o BDP

- BDP za prvi kvartal 2012. godine iznosio je 1,4 procenata;

- Građevinska aktivnost se smanjila za 9,8 procenata;

73

- Rudarstvo, proizvodnja, električna energija, gas, snabdijevanje vodom su pali za 9,6

procenata;

- Transport, skladištenje i komunikacije su pali za 0,1 procenata.

o Vanjska trgovina – obim trgovine Republike Makedonije u periodu januar-mart 2012.

godine iznosio je 2.406.857 hiljada američkih dolara, od čega je izvoz iznosio 38,2 procenata, a

uvoz 61,8 procenata. U odnosu na period januar-mart 2011. godine, obim trgovine je pao za 8,6

procenata.

Bilans trgovine u periodu januar-mart 2012. godine bio je negativan i iznosio je 566.707

američkih dolara. Pokrivenost uvoza izvozom iznosio je 61,9 procenata.

o Industrijska proizvodnja – Industrijska proizvodnja je bilježila pad na godišnjem nivou

sedam uzastopnih mjeseci. Godišnji pad industrijske proizvodnje od 8,5 procenata u martu je

rezultat prvenstveno pada proizvodnje u 2/3 sektora.

Maloprodajne cijene i troškovi života

o Indeks maloprodajnih cijena u maju 2012. godine u poređenju sa majem 2011. godine

povećao se za 2,8 procenata.

o Indeks potrošačkih cijena povećao se za 2,0 procenta.

Početkom 2012. godine, rast cijena električne energije i termalne energije, te povećanje cijena

goriva direktno su uticali na povećanje troškova domaćinstava, smanjenje porodičnih budžeta i

vrijednosti plaća, što je nadalje uzrokovalo ugrožavanje njihovog životnog standarda i kvaliteta

života. Cjenovni šok je najviše pogodio najsiromašnije, one koji su jedva zadovoljavali minimalne

životne potrebe, ali je cjenovni šok pogodio i dalje pogoršao standard života i ostalih kategorija

stanovništva koji se nisu suočavali sa problemom da bar zadovolje osnovne potrebe

dostojanstvenog života. Što se tiče makedonskih porodica, više od 60 procenata plaća je trošeno

na hranu (evropski prosjek je ispod 30 procenata), a 45 procenata prosječne plaće je odlazilo na

troškove stanovanja.

74

Stoga je SSM ponudio i tražio od Vlade da usvoji mjere za zaštitu standarda zaposlenih:

1. Oslobađanje od oporezivanja najnižih plaća. U tu svrhu, oslobađanje od oporezivanja za 2012.

godinu je iznosilo 8.050 MKD/mjesec ili 96.600 MKD/godina. (U odnosu na definiranu

minimalnu plaću za 2012. godinu).

2. Oslobađanje od plaćanja taksi na Porez na lični dohodak, na teret zapošljavanja:

- Bonus za godišnji;

- Jubilarna nagrada;

- Naknada za bolovanje u trajanju dužem od šest mjeseci u slučaju povrede na radu ili

profesionalnog oboljenja koje plaća poslodavac u iznosu prosječne plaće koja se isplaćuje

zaposlenima u RM u prethodna tri mjeseca;

- Bonus za Božić.

3. Uključivanje socijalnih partnera u proces određivanja cijena električne energije i termalne

energije u okviru Regulatorne komisije Makedonije, kroz razgovore u Ekonomsko-socijalnom

vijeću.

4. Usvajanje programa u okviru Vlade na subvencioniranju potrošnje električne energije, za

većinu ranjivih kategorija porodica u obliku subvencije za potrošnju električne energije. Program

subvencioniranja potrošnje električne energije trebao bi obuhvatati sve porodice i domaćinstva

koji primaju socijalnu pomoć, te sve zaposlene koji primaju minimalnu plaću u iznosu do 8.050

MKD.

5. Osiguranje paketa pomoći za ranjive kategorije u hrani, lijekovima i higijenskim proizvodima.

6. Uključivanje SSM-a u kampanju borbe protiv neformalne ekonomije i neregistriranog rada

otvaranjem vruće linije u SSM-u i bolje saradnje sa Državnim inspektoratom za rad.

7. Da bi se zaštitio standard radnika koji ostaju bez radnih mjesta iz poslovnih razloga, vodeći

računa o izmjenama Zakona o zapošljavanju i osiguranju u slučaju nezaposlenosti vjerujemo da bi

se plaće trebale odrediti u skladu sa članom 97., stav 1. Zakona o radu.

U ovom kontekstu, Savez sindikata Makedonije, u svrhu zaštite ugroženih porodica od

energetskog siromaštva, zahtijeva:

75

1. Usvajanje, u okviru Vlade, programa za subvencioniranje potrošnje energije za ugrožene

porodice u obliku subvencija za potrošnju energije,

Program subvencioniranja potrošnje energije treba da obuhvati sva domaćinstva koja primaju

socijalnu pomoć i sve zaposlene koji primaju minimalnu plaću do 8.050 MKD.

Vlada Republike Makedonije će u naredne četiri godine realizirati Projekat zaštite socijalno

ugroženih porodica od energetskog siromaštva subvencioniranjem dijela potrošnje električne

energije (600 MKD ili 10 eura mjesečno, a ovaj iznos će se usklađivati svake godine sa rastom

troškova života u prethodnoj godini);

Član 97., stav 1. Zakona o radu kaže:

(1) U slučaje prekida ugovora o radu iz poslovnih razloga, poslodavac je u obavezi platiti

otpremninu kako slijedi:

1) da 5 godina radnog staža – u iznosu jedne neto plaće;

2) od 5 do 10 godina radnog staža – u iznosu dvije neto plaće;

3) od 10 do 15 godina radnog staža – u iznosu tri neto plaće;

4) od 15 do 20 godina radnog staža – u iznosu četiri neto plaće;

5) od 20 do 25 godina radnog staža – u iznosu pet neto plaća;

6) preko 25 godina radnog staža – u iznosu šest neto plaća.

Sindikati traže da se broj plaća za otpremninu poveća. Na primjer:

a) do 5 godina radnog staža – u iznosu tri neto plaće;

b) od 5 do 10 godina radnog staža – u iznosu šest neto plaća;

c) od 10 do 15 godina radnog staža – u iznosu deset neto plaća;

d) od 15 do 20 godina radnog staža – u iznosu osam neto plaća;

76

e) od 20 do 25 godina radnog staža – u iznosu deset neto plaća;

f) preko 25 godina radnog staža – u iznosu dvanaest neto plaća.

Tržište rada

Prvi kvartal 2012. godine:

- Radno aktivno stanovništvo u dobi od 15 do 64 godina starosti iznosi 941.019 osoba,

- Stopa radno aktivnih muškaraca je 68,3 procenata, a žena 44,5 procenata,

- Stopa zaposlenosti iznosila je 38,6 procenata,

- Stopa nezaposlenosti iznosila je 31,6 procenata,

- Stopa nezaposlenosti mladih, odnosno u dobi od 15 – 24 godina starosti iznosila je 55,9

procenata.

Prema podacima Agencije za zapošljavanje Republike Makedonije, broj registriranih nezaposlenih

osoba u aprilu 2012. godine iznosio je 272.392 osoba. U poređenju sa istim mjesecom 2011.

godine, broj registriranih nezaposlenih osoba pao je za 14,7 procenata.

Program Vlade Republike Makedonije za period 2011-2015. utvrdio je aktivne programe i mjere

za zapošljavanje različitih ciljnih grupa, koji će biti uključeni u provedbu godišnjih operativnih

programa i mjera. S obzirom na uslove, prilike, potrebe, te Evropske strategije za pametan, održiv

i inkluzivan rast – Evropa 2020., Vlada putem Ministarstva za rad i socijalnu politiku Makedonije

i Agencije za zapošljavanje počela je provedbu specifičnih programa:

1. Pametan rast – Programi za pripremu zapošljavanja;

2. Održiv rast – Program samozapošljavanja, Program za finansijsku podršku pravnim osobama

(mala i srednja preduzeća, poduzetništvo) za otvaranje novih radnih mjesta;

3. Inkluzivan rast – program subvencioniranja, program za pripravnički staž, pilot program

subvencioniranja vlasnika državnog poljoprivrednog zemljišta, općinski program za društveno

koristan rad, programi sa kombiniranim paketima podrške zapošljavanju.

Plaće

77

Nivo plaća u Makedoniji je relativno nizak.

Nedavni podaci ukazuju da je:

- Prosječna bruto plaća za mart 2012. godine iznosila 30.876 MKD (502 eura),

- Prosječna neto plaća za mart 2012. godine iznosila 21.081 MKD (342,78 eura),

- 70,88 procenata ili 451.568 zaposleno u sektorima u kojima je prosječna plaća do nivoa

prosječne plaće u RM u iznosu od 21.061 MKD (342,78 eura).

Usvajanjem Zakona o minimalnim plaćama, očekuju se korekcije ili povećanje plaća za ranjive

kategorije radnika (oko 65.000 radnika) koji primaju plaću u rasponu između 4.000 i 5.000 MKD

(65-81 eura). Imajući na umu da različite politike mogu igrati važnu ulogu u povećanju domaće

potražnje, a da ciljevi socijalne pravde moraju imati ključno mjesto u stvaranju makroekonomske

politike, sindikati putem unapređenja socijalnog dijaloga moraju nametnuti i odrediti dnevni red za

diskusiju na ove teme.

Potpisivanje kolektivnog sporazuma na državnom nivou, koji osigrava primjenu već ostvarenih

prava i potpisivanje kolektivnih sporazuma na nivou preduzeća koji nude ostvarivanje većih prava

za radnike, uzimajući u obzir realnu ekonomsku snagu poslodavca, predstavljaju neiscrpan teren

za djelovanje sindikata.

3.5 Crna Gora Izazovi i problemi

Ekonomski eksperti: Stanica Dragaš i Lela Perović

EU Samit u Briselu rezultirao je dugoočekivanom odlukom za početak pregovora sa Crnom

Gorom u procesu pridruživanja EU, što predstavlja nagradu za već započete reforme i njenu

konstruktivnu ulogu u regionalnim odnosima.

Makroekonomski indikatori

Realni sektor

78

Industrijska proizvodnja u Crnoj Gori, u maju 2012. godine, ukazala je na rast od 4 procenta u

odnosu na isti mjesec prethodne godine, a u isto vrijeme pad od 17 procenata u odnosu na

prosječnu jednomjesečnu proizvodnju u poređenju sa prethodnom godinom, te 25,9 procenata u

odnosu na prethodni mjesec.

Industrijska proizvodnja za pet mjeseci 2012. godine, u odnosu na isti poeriod prethodne godine,

pokazala je pad od 6,3 procenata.

Gledajući po sektorima, u periodu januar – maj 2012. godine, u poređenju sa istim periodom

prethodne godine, samo je jedan proizvodni sektor pokazao rast za 9,8 procenata, dok su druga

dva pokazala pad: eksploatacija ruda i kamena za 19,9 procenata i snabdijevanje električnom

energijom, gasom, parom, te klimatizacija za 23,8 procenata.

Prema indikatorima prometa u turizmu, Crna Gora je imala oko 4,2 procenta više turista u maju

2012. godine, sa većim brojem noćenja za 5,8 procenata u poređenju sa mjesecom majom

prethodne godine. Od ukupnog broja noćenja: 15,0 procenata su napravili domaći, a 85,0

procenata međunarodni turisti.

Promet u maloprodaji u maju 2012. godine (trenutne cijene) pokazao je godišnji rast od 9,8

procenata, uključujući rast od 5,6 procenata u poređenju sa prethodnim mjesecom, što je

uglavnom uslovljeno povećanjem i legaliziranjem prometa u trgovini.

Vrijednost građevinskih radova u prvom kvartalu 2012. godine veća je za 1,7 procenata u

poređenju sa istim periodom prethodne godine, a efektivan broj radnih sati je niži za 2,4 procenta.

Tokom prvih pet mjeseci 2012. godine u poređenju sa istim periodom prethodne godine broj

putnika u željezničkom saobraćaju se povećao za 7,5 procenata, dok je transport roba (u tonama)

niži za 42 procenta.

U cestovnom saobraćaju broj preveznih putnika je niži za 12,6 procenata, a transport roba je niži

za 61,3 procenta.

Broj putnika u zračnom saobraćaju je veći za 3,8 procenta, a transport roba je niži za 50

procenata.

Transport roba u pomorskom saobraćaju je niži za 48,3 procenta.

Telefonske usluge za fiksnu telefoniju su veće za 6 procenata, a za mobilnu telefoniju su veće za

22,2 procenta.

Cijene

79

Mjesečna inflacija u maju, mjerena indeskom potrošačkih cijena, iznosila je 0,4 procenta, dok je

godišnja iznosila 3,5 procenta, dok je rast cijena duhanskih proizvoda, snabdijevanje vodom,

čvrstim gorivima i električnom energijom bio pod najvećim udarom.

Zapošljavanje i zarade

Nastavlja se pozitivan trend rasta zapošljavanja i smanjenja broja nezaposlenih.

Broj zaposlenih u maju 2012. godine iznosio je 165.776, što predstavlja povećanje od 1,8

procenata u odnosu maj mjesec prethodne godine.

Broj nezaposlenih u maju 2012. godine iznosio je 30.126, što predstavlja pad od 3,7 procenata u

poređenju sa istim mjesecom prethodne godine. Broj onih koji po prvi put traže posao se povećao

(sa univerzitetskom diplomom: 32,0 procenta), dok se broj registriranih tražilaca posla sa

univerzitetskom diplomom povećao za 44,3 procenta, što ukazuje na problem zapošljavanja

mladih profesionalaca.

Prosječna zarada (bruto) u maju 2012. godine u Crnoj Gori iznosila je 727 eura, dok je prosječna

plaća bez poreza i doprinosa (neto) iznosila 487 eura.

Javne finansije

U maju 2012. godine je zabilježen budžetski suficit od 1,56 miliona eura. U maju 2012. godine je

dogovoren rebalans budžeta, uslovljen negativnom devijacijom kod prihoda, u odnosu na

planirane, ali i veći nivo potrošnje.

Državni dug na kraju aprila 2012. godine iznosio je 1.634,5 miliona eura ili 48,0 procenata

prosječnog BDP-a (3.405,0 miliona eura), od čega je vanjski dug iznosio 1.210,4 miliona eura ili

35,5 procenata BDP-a.

Bankarski sektor i likvidnost

Rast ukupnih depozita i zadovoljavajući nivo likvidnosti banaka označio je monetarna kretanja u

maju ove godine. Ukupni depoziti imali su mjesečni rast od 0,5 procenata, a godišnji od 1,4

80

procenata, a u isto vrijeme došlo je do povećanja depozita ekonomije za 7,9 procenata, a štednje

stanovništva za 6,9 procenata u odnosu na isti mjesec prethodne godine. Iako su neki znaci

kreditnih aktivnosti ohrabrujući, i dalje su nedovoljni za realni sektor. Realni sektor je i dalje

opterećen visokim stepenom nelikvidnosti.

Vanjskotrgovačka razmjena i investicije

Deficit trgovačke razmjene koji je iznosio 544,8 miliona eura ili 14,0 procenata više u periodu

januar – maj 2012. godine u poređenju sa istim periodom prethodne godine uslovljen je padom

izvoza i niskom stopom rasta uvoza.

Prema privremenim podacima, ukupne direktne strane investicije za period januar – april 2012.

godine iznosile su 121,4 miliona eura. Neto direktne strane investicije su iznosile 79,8 miliona

eura, što je za 54,2 procenta manje od neto direktnih stranih investicija u istom periodu prethodne

godine. Prema strukturi, investicije su iznosile 73,7 procenata (investicije u preduzeća i banke 22,5

procenata i investicije u nekretnine 51,2 procenata), unutašnji dug između preduzeća 25,8

procenata, te ostale investicije 0,5 procenata.

Makroekonomski indikatori

2011. maj 2012.

BDP u trenutnim cijenama (milioni eura) 3.273

BDP stvarni rast, % 2,5

Industrijska proizvodnja -10,3 4,0

Inflacija, % 3,5 3,5

Prosječna zarada (neto) 484 487

Stopa nezaposlenosti, % 11,6 13,0

Stopa nezaposlenosti (ARS), % 19,7 20,7*

Bilans vanjskotrgovačke razmjene

(milioni eura)

-

634,5

-133,1

Bilans na tekućem računu u % BDP-a -19,4 -3,9

81

Državni dug (milioni eura) 1.487 1.634,5

Državni dug u % BDP-a 45,4 48,0

Određivanje problema i izazova, prioritetni zadaci i mjere

Crna Gora je odlučna da se bori za zaštitu okoline i održivu upotrebu prirodnih izvora, brži i

balansiraniji ekonomski i društveni razvoj, te proces pridruživanja EU, koji određuju pravce i

ciljeve njenog razvoja. U isto vrijeme, Crna Gora se suočava u prvim godinama 21. vijeka sa

mnogobrojnim i složenim izazovima i problemima, koji se moraju premostiti, tako da se ovi

ciljevi mogu ostvariti.

Makroekonomska kretanja

Glavni izazovi su: očuvanje makroekonomske stabilnosti, ubrzan ekonomski rast, završetak

procesa privatizacije, povećanje efikasnosti i jačanje konkurentnosti ekonomije, kao i osiguranje

balansiranog razvoja na regionalnom nivou, kao i na nivou različitih društvenih slojeva, veći

stepen integracije i zaštite okoline u svim segmentima ekonomskih politika.

Makroekonomsku politiku u predstojećem periodu treba usmjeriti ka premoštavanju ovih izazova,

odnosno očuvanju ostvarene makroekonomske stabilnosti i stvaranju povoljnijeg okruženja za brži

i balansirani ekonomski rast i razvoj. Utvrđivanje komparativnih prednosti Crne Gore i izgradnja

prepoznatljivih i kvalitetnih proizvoda, te očuvanje specifičnih vrijednosti, koje rezultiraju u ovim

prednostima trebaju služiti kao osnova za stvaranje ekonomskih politika. Jačanje konkurentnosti

nacionalne ekonomije (uključujući reorganizacija i privatizacija), stimulirajuće poduzetništvo,

privlačenje investicija ostaju dominantna ekonomska pitanja.

Crna Gora mora koristiti iskustva i modele koji su već provjereni u evropskim ekonomijama, tako

da može jednostavno udvostručiti te prednosti – tokom provedbe koncepta održivog razvoja s

jedne strane, te tokom procesa pridruživanja EU s druge strane.

Regionalni razvoj i zapošljavanje

82

Crna Gora je karakteristična po svojim značajnim regionalnim razlikama u stepenu razvoja, koji se

prvenstveno manifestiraju u nerazvijenom sjeveru, te nešto razvijenijim središnjim i južnim

regijama. Pored ekonomskih poteškoća, nerazvijene sjeverne regije se suočavaju sa ograničenjima

u odnosu na socijalni razvoj (kroz ograničen pristup institucijama i uslugama) i pojačane rizike u

odnosu na održivo korištenje prirodnih resursa (prvenstveno šuma).

S druge strane, značajni su resursi koji su na raspolaganju ovoj regiji, naročito u smislu

poljoprivrede (67 procenata obradivih površina i 70 procenata pašnjaka) i šumarstva (71 procenat

drvne mase). Sjeverni region ima takođe značajan potencijal za razvoj različitih oblika turizma,

naročito onih koji mogu obogatiti turističku ponudu i ukupnu održivost turističkog sektora. Južni

region je u isto vrijeme najgušće naseljeno područje Crne Gore, a priliv stanovništva u tom

prostoru (zajedno sa središnjim regionom) i dalje raste.

Otvaranje novih radnih mjesta i poboljšanje negativne slike nezaposlenosti (naročito rodne

nejednakosti, poticaja zapošljavanja mladih i osoba sa invaliditetom) predstavljaju jedan od

ključnih izazova za održivi razvoj. Ostali ozbiljni izazovi su vezani za ostvarivanje radničkih

prava (smanjenje učestalosti nezaštićenog rada – nepriavljenog rada ili sive ekonomije) i naročito

za nalaženje rješenja za nezaposlenost raseljenih osoba i izbjeglica, Roma, kao i kategorija

stanovništva kod kojih je stopa nezaposlenosti za oko 10-20 procenata veća od prosječne.

Osnova za izradu politika u budućnosti treba da bude želja za smanjenjem regionalnih

nejednakosti u razvoju i unapređenje uslova života u manje razvijenim regijama, prvenstveno

putem povećane podrške za razvoj sjevernih regija i ruralnih oblasti, zajedno sa optimalnim

korištenjem komparativnih prednosti, koje ove regioni imaju.

Posebnu pažnju treba usmjeriti na mogućnosti otvaranja “zelenih radnih mjesta”, odnosno,

otvaranje novih radnih mjesta u ekonomskoj aktivnosti koja je povoljnija iz ugla zaštite okoline.

Prioritetni zadaci ekonomskog razvoja su:

- Razvoj malih i srednjih preduzeća i povećanje zaposlenosti (prioritet za sjeverni region:

planinski i eko-turizam, proizvodnja hrane, naročito organske, te održivo šumarstvo);

- Unapređenje infrastrukture (transport, snabdijevanje vodom, odvod otpadnih voda,

snabdijevanje električnom energijom) kao preduslov za razvoj.

83

Posmatrano po reginima, prioriteti sjevernog regiona su cestovna infrastruktura, elektroenergetski

sektor i snabdijevanje vodom (naročito ruralnih oblasti), dok su snabdijevanje vodom i

električnom energijom, te sistemi za odvođenje otpadne vode – filtriranje otpadne vode prioriteti

duž Jadranske obale.

Turizam

Razvoj turizma je jedan od prioriteta za ekonomiju Crne Gore.

Ipak, brojni i veliki infrastrukturni problemi opterećuju razvoj turizma.

Oni se prvenstvneo odnose na:

Nedovoljan i slab kvalitet cestovne infrastrukture;

Neriješena pitanja obrade otpadnih voda i čvrstog otpada;

Probleme snabdijevanja vodom i električnom energijom, naročito tokom visoke turističke

sezone.

Iz ugla održivog turizma, mogu se takođe prepoznati sljedeća pitanja odnosno ograničenja:

Kratka turistička sezona;

Neravnomjeran razvoj smještajnih kapaciteta;

Pritisak investitora na obalu i najatraktivnije lokacije;

Nedostatak kvalificiranog osoblja;

Nepovoljna starosna i obrazovna struktura u ruralnim oblastima;

Prioritetni zadaci su:

- Priprema raznovrsne turističke ponude (razvoj ruralnog, agro, eko, planinskog, kulturnog,

sportskog i drugih oblika turizma, naročito na sjeveru Republike) koja služi da produži trajanje

sezone, poboljša kvalitet ponude, te privuče goste sa većom platežnom moći (s krajnjim ciljem –

povećanjem direktnih i indirektnih prihoda od turizma);

- Saglasnost za izradu turističkih projekata.

84

Poljoprivredni i ruralni razvoj

Poljoprivreda, zajedno sa turizmom i uslugama, nalazi se na vrhu prioriteta razvoja Crne Gore.

Postoje velika ograničenja vezana za razvoj poljoprivrede, uključujući:

Male parcele i proizvodnja u teškim prirodnim uslovima;

Poljoprivreda je uglavnom dodatno zanimanje, što usporava modernizaciju i tržišnu

orijentiranost zadruga;

Nizak obrazovni i profesionalni nivo proizvođača koji se bave poljoprivredom kao

ekonomskom aktivnošću;

Nedovoljna infrastruktura u selima;

Nedovoljno jak finansijski sektor za kreditiranje poljoprivrede.

Prioritetni zadaci za razvoj poljoprivrede i ribogojstva su:

Osiguranje stabilne i kvalitetne ponude hrane jačanjem konkurentnosti nacionalnih

proizvođača i održivo upravljanje zadrugama;

Ruralni razvoj i osiguranje dostojanstvenog standarda života za ruralno stanovništvo.

Unapređenje pravnog okvira je zabilježeno u sektoru poljoprivrede, ali je neophodno nastaviti sa

jačanjem provedbe zakona, naročito ojačati administrativne kapacitete organa vlasti zaduženih za

provođenje fitosanitarnih politika i sigurnosti hrane.

U svrhu daljeg jačanja poljoprivrede, važno je koristiti sve raspoložive resurse namijenjene

jačanju različitih segmenata poljoprivrede, počevši od administrativnih kapaciteta do proizvodnje i

usvajanja standarda. Resursi su osigurani kroz programe i IPA projekte, fondove Evropske

komisije, Fondova Danske vlade, te iz drugih izvora.

Energija

Elektroenergetski sektore, kako iz ugla proizvodnje tako i iz ugla potrošnje, ima ključnu važnost u

ekonomskom razvoju Crne Gore.

U ovom kontekstu, mogu se navesti sljedeći problemi:

85

Nizak stepen energetske efikasnosti i visok stepen gubitka energije tokom prenosa i

distribucije;

Nepovoljna struktura potrošnje sa velikim udjelom energije iz primarnih izvora;

Izuzetno nepovoljna struktura potrošača;

Izuzetno visoka zavisnost od uvoza u zadovoljavanju potreba za eletričnom energijom;

Nedovoljan stepen povezanosti i integracije sa elektroenergetskim sistemima u regionu;

Nizak stepen iskorištenosti vlastitih prirodnih resursa, naročito vodenog potencijala.

Tri glavna izazova za energetske politike Crne Gore su:

Održivost;

Sigurnost snabdijevanja električnom energijom;

Konkurentnost na elektroenergetskom tržištu.

Još jedan izazov za elektroenergetski sektor odnosi se na neizbježno uvođenje tržišnih cijena

električne energije, koji pod određenim uslovima otvara niu drugih socijalnih i ekonomskih

pitanja.

Crna Gora ima veliki elektroenergetski potencijal iz malih hidorcentrala i drugih alternativnih

izvora. Trenutno se vode aktivnosti vezane za izgradnju malih hidrocentrala, te ostvarivanje većeg

stepena potrošnje električne energije iz obnovljivih izvora energije (kao što su sunce i vjetar).

Industrija

Trenutna industrijska struktura je izuzetno nepovoljna, a za to postoji nekoliko razloga:

Stara i zastarjela tehnologija i oprema, što je povezano sa niskom efikasnosti i negativnim

uticajem na okolinu;

Struktura industrijskih kapaciteta u kom dominiraju velike pravne osobe, dok je udio malih

i srednjih preduzeća daleko ispod globalnog prosjeka;

Struktura kapitala koja je preplavljena osnovnim kapitalom, zajedno sa hroničnim

nedostatkom radnog kapitala;

Iz ugla energije, dominiraju veliki potrošači energije;

Nizak kvalitet partnera u novoj privatizaciji;

86

Nezadovoljni i nemotivirani radnici i njihov stepen profesionalizma.

Smjerovi razvoja:

Revitalizacija i modernizacija industrije (prioritet je metalna industrija),

Rješenja za postojeću nelikvidnost;

Kvalitetna uprava.

3.6 Srbija

Izazovi i problemi

Ekonomski eksperti: dr. Sanja Paunović, dr. Rajko Kosanović, Zlata Zec, dr. Zoran Ristić

Stanje ekonomije u Republici Srbiji

Svjetska ekonomska kriza je zatekla Srbiju, 2008. godine, u situaciji koja je karakteristična po

velikoj stopi nezaposlenosti, velikoj inflaciji, izrazitim deficitom na tekućem računu, velikim

procentom sive ekonomije, visokom stopom nelikvidnosti pravnih osoba, nezavršenom

privatizacijom, koju su pratili mnogobrojni promašaji, ogroman vanjski dug, teškoće vezane za

kursnu listu dinara, velika korupcija, visok procenat siromašnog stanovništva, te još mnogo više.

Ove karakteristike su i dalje prisutne, mada u daleko težem obliku.

Ekonomska kriza u Srbiji stoga nije rezultat svjetske ekonomske krize. Srbija je bila u krizi čak i

prije globalne ekonomske krize. U najvećem dijelu, bila je to “srbijanska kriza”, “kriza nacionalne

proizvodnje”, prvenstveno uzrokovana neodgovarajućim mjerama ekonomske politike, zbog čega

je uticaj svjetske ekonomske krize na Srbiju bio daleko intenzivniji. Najbolji pokazatelj je oko

260.000 radnika koji su izgubili posao u periodu od oktobra 2008. godine do danas, a tu situaciju

je pratilo više destina hiljada zatvorenih preduzeća.

Svjetska ekonomska kriza u Srbiji, između ostalog, osjeti se i kroz povlačenje kapitala iz Srbije;

smanjenje stranih investicija; smanjenje obima industrijske proizvodnje; dodatno povećanje

nezaposlenosti; smanjenje već svakako niske stope izvoza; smanjenje mogućnosti potrošačke

korpe; pad životnog standarda stanovništva i povećano siromaštvo.

87

Prijedlog mjera koje se moraju poduzeti

Hitne mjere su potrebne radi:

- Jačanja stope zaposlenosti;

- Osiguranja kontrole i smanjenja cijena osnovnih životnih namirnica, izvora električne

energije, komunalnih i drugih usluga;

- Osiguranja redovnog plaćanja doprinosa i obaveznog socijalnog osiguranja;

- Osiguranja poštivanja ljudskih prava vezanih za radne odnose;

- Revizije i korigiranja sumnjivih privatizacija;

- Osiguranja otklanjanja političkog uticaja iz javnih preduzeća;

- Pokretanja procedura za određivanje i sankcionisanje krivične i druge odgovornosti svih

osoba koje su prekršile zakon na bilo koji način.

Mjere za obnovu ekonomske aktivnosti i ubrzanje ekonomskog rasta, uključujući povećanje

zapošljavanja i životnog standarda stanovništva, u okviru nove ekonomske strategije koja

treba da obuhvati:

- Početak procesa reindustrijalizacije ekonomije u Srbiji;

- Otvaranje Banke za razvoj Srbije (ova banka treba da osigura poticaj za razvojnu banku,

koja treba da osigura velike infrastrukturne projekte i novo zapošljavanje);

- Reformu fiskalnog sistema, s ciljem osiguranja da su porezi proporcionalni jačini poreskih

obveznika, stimuliranja proizvodnje, investicija i zapošljavanja, te destimuliranja uvoza i sive

ekonomije. Sadržaj fiskalne reforme takođe treba:

- Smanjiti poreze i doprinose od zarada koje rezultiraju od zakonitog zapošljavanja,

- Povećati neoporezivi dio do nivooa minimalne zarade,

- Omogućiti izuzimanje od oporezivanja i plaćanja doprinosa na topli obrok do nivoa

dogovorenog posebnim kolektivnim sporazumom,

- Reviziju parafiskalnih obaveza na nacionalnom i lokalnom nivou;

- Poticaj za finansijski sektor u svrhu osiguranja podrške ekonomiji (usvajanjem Zakona o

sistemu kreditnih garancija, kroz javno-privatno partnerstvo);

- Programe za razvoj izvoza;

88

- Mjere za rješavanje pitanja nelikvidnosti (države i ekonomije) – uvoeđenjem reda u sistem

plaćanja, a naročito da:

- Ograniči rokove dospjeća,

- Riješi dugovanja sa poreskom upravom s ciljem pronalaska rješenja za izlaz iz krize i

poticaja za likvidnost.

Mjere za smanjenje javne potrošnje, uz pomoć sveobuhvatne reforme javnog sektora i

administracije:

Hitno usvajanje strategije i akcionog plana za reformu javnog sektora, što će takođe ukloniti

politiku iz javnog sektora i povećati nivo profesionalizma u upravljanju javnim sektorom,

značajno smanjiti troškove javne administracije u budžetu; Reforma državne uprave, sistema

penzionog i invalidskog osiguranja, zdravstvenog osiguranja, obrazovanja i drugo.

Mjere za borbu protiv korupcije:

Prvenstveno u javnim nabavkama, uvođenjem revizija, uspostave centralnog registra postupaka

javnih nabavki i definiranja uslova za učešće u javnim nabavkama. Svako preduzeće koje se javlja

na postupak javnih nabavki, odnosno, učestvuje u postupku javnih nabavki mora imati minimalan

godišnji promet koji zadovoljava kategoriju postupka javnih nabavki, određen broj zaposlenih,

stalne poslovne prostorije, dokaz o redovnom plaćanju obaveza prema državi, višegodišnje

iskustvo u predmetnoj ekonomskoj aktivnosti potrebnoj za učešće u postupku javnih nabavki,

dovoljan broj profesionalaca koji mogu obavljati potrebne zadatke, kao i uvjerenja u posebnim

slučajevima.

Mjere za suzbijanje svih oblika neformalne ekonomije, koja je ogroman problem i kočnica za

razvoj Srbije. Zaposleni, koji rade neprijavljeno, ne ostvaruju prava zagarantirana u važećim

zakonima (Zakon o radu, Zakon o sigurnosti i zaštiti zdravlja na radu, Zakon o penzionom i

invalidskom osiguranju, Zakon o zdravstvenom osiguranju, Zakon o zdravstvenoj zaštiti, Zakon o

osiguranju od nezaposlenosti, te ostali zakoni), kolektivnim sporazumima (posebni i kolektivni

sporazumi zaključeni sa poslodavcima) i ugovorima o radu. Radnik koji radi kao neprijavljen

iradnik ne može ostvarivati prava iz radnih odnosa, kao što su zaštita prava na život i zdravlje na

radu (posljedice – nedavni primjer smrti četiri radnika koji su radili na sanaciji klizišta u

89

Beogradu); ne plaćaju se doprinosi za zdravstveno i penziono osiguranju; radnik nema pravo na

ograničen broj radnih sati, pauze za odmor, godišnji odmor, bolovanje, itd.

Inspekcije rada bi trebale intenzivirati svoje aktivnosti, a trebalo bi izvršiti izmjene i dopune

zakona s tim u vezi (tj. ugovori o radu bi trebali biti arhivirani u sjedištu poslodavca).

Djelotovran rad Poreske uprave u vezi sa kontrolom i naplatom poreza i doprinosa za

obavezno socijalno osiguranje (predvidjeti mogućnost da Fond za penziono i invalidsko

osiguranje, Fond za zdravstveno osiguranje, Državna služba za zapošljavanje vrše kontrolu uplata

doprinosa za obavezno socijalno osiguranje, budući da se sistem naplate koji je bio na snazi do

2012. godine pokazao djelotvornim).

Djelotvorno i nepristrasno pravosuđe, naročito u smislu dužničko-povjereničkih odnosa i radnih

sporova.

Provođenje zakona, a po potrebi izvršiti izmjene i dopune u onim dijelovima koji su se pokazali

neprovodivim ili neodgovarajućim (npr. Zakon o sigurnosti i zdravlju na radu, Zakon o planiranju

i izgradnji, Zakon o javnim nabavkama, Zakon o privatizaciji, kao i usvajanje drugih pravnih

rješenja) koji će stvoriti dodatne, povoljnije pretpostavke za dalji ekonomski razvoj (npr. Zakon o

javno-privatnom partnerstvu, Zakon o poljoprivrednim zadrugama, te drugi zakoni), s punim

uvažavanjem prijedloga i stavova predstavnika sindikalnih organizacija.

90

MAKROEKONOMSKI INDIKATORI SRBIJE*

Br. Indikatori 2007 2008 2009 2010 2011

0 1 2 3 4 5 6

1. BDP po glavi

stanovnika u eurima

3.856,6 4.444,5 3.945 3.981 4.543

2. BDP, stvarni rast, u

%

5,4 3,8 -3,5 1,0 1,6

3. Stopa zaposlenosti 44,2 40,8 37,7 35,3

4. Stopa nezaposlenosti

Upitnik o RS

18,1 14,0 16,6 19,2 23,7

5. Inflacija 11,0 8,6 6,6 10,3 7,0

6. Javni dug (milijarde

eura)

8.875,3 8.781,4 9.849,3 12.156,9 14.466,6

7. Javni dug (% BDP-a) 30.9 29.2 34.5 44.0 47.7

8. Prosječna neto zarada

(u eurima)

347,6 358,4 337,9 330,1 372,5

9. Prosječna penzija

(u eurima)

171,89 199,32 206,36 188,53 203,41

10. Minimalna neto

zarada (u eurima)

130 145 158 151 164

11. Udio sive ekonomije

u BDP-u (u %)

35-40 35-40

12. Korupcija – skala 79 (3,4) 85 (3,4) 83 (3,5) 78 (3,5) 86 (3,3)

13. Robna razmjena

– suficit/deficit (u

milionima eura)

-7.519,1 -9.049,2 -5.543,4 -5.228,6 -6.010,3

14. Vrijednost eura u

odnosu na dinar

(nacionalna valuta)

79,24 88,60 95,89 105,50 104,64

* Izvor: Narodna banka Srbije – Bilten javnih finansija, decembar 2011.; Ministarstvo finansija – Bilten javnih

finansija, februar 2012.; Republički zavod za statistiku – Upitnik o radnoj snazi, novembar 2011.; Institut za

ekonomske nauke – Makroekonomske analize i prognoze, br. 1-2/2012.