osmanlı tanzimat döneminde merkeziyetçilik.pdf

8/10/2019 Osmanl Tanzimat Dneminde Merkeziyetilik.pdf

1/128

T.C.

KARAMANOLU MEHMETBEY NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

OSMANLIDA TANZMAT DNEMNDE MERKEZYETLK VE BU

BALAMDA YAPILAN DARDZENLEMELER

Hazrlayan

erife GLPNAR

Kamu Ynetimi Anabilim Dal

Kamu Ynetimi Bilim Dal

Yksek Lisans Tezi

KARAMAN 2010


2/128


3/128

T.C.

KARAMANOLU MEHMETBEY NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

OSMANLIDA TANZMAT DNEMNDE MERKEZYETLK VE BU BALAMDA

YAPILAN DARDZENLEMELER

Hazrlayan

erife GLPNAR

Kamu Ynetimi Anabilim Dal

Kamu Ynetimi Bilim Dal

YKSEK LSANS TEZ

Danman

Yrd. Do. Dr. Ercan OKTAY

KARAMAN 2010


4/128


5/128

i

NSZ

Tanzimat devri pek ok ynyle bugn daha sarih biimde kavramak isteyenlerin

olduu kadar, tarihe tecesssle bakn kendiliinden dourduu ilgi ve alaka sahipleri

tarafndan kaleme alnan yzlerce yazya, kitap ve makaleye konu olmutur. Bu dnemde

devlet kurumlar daha nce balayan modernleme abalar dolaysyla kendinden ncesine

kanlmaz olarak baldr. Kendinden sonraki I. Merutiyet dneminin kurumlarnn da

altyapssaylabilecek bir dnem olan Tanzimat dnemi, bugnk devlet yapmz iindeki pek

ok kurumun tesis edildii bir zaman dilimidir. Bu dnemde devlet idaresinde etkili bir otorite

merkezi olan brokratlar tarafndan planlanan ve uygulanan merkeziyetilik bu dnemin idari

bakmdan en nemli ayrt edici vasflarndan biridir. Bu aratrmada bu vasftan hareketle

dnemin devlet idaresindeki deiiklikler incelenmitir

Bu alma, sosyal bilimlerde yaplacak akademik bir alma iin, aratrma ve

yazma usul ve tekniklerini kavramaya bir zemin tekil ettii kadar, bu usul ve alma

disiplininin ideal neticesi olan ilmi kltr ve kavrayn edinilmesi iin de ahsma ciddi katk

salamtr. Tanzimat dneminde merkeziyeti anlayn yn verdii devlet tekilatnanlama

adna yaplmolan almamzn, akademik srecin balang noktasnda durmasdolaysyla

hatalar barndrmas muhakkaktr. Kusurlarn mazur grlmesi, ilerde giriilebilecek

akademik almalar asndan mevvik olacaktr.

Bu almann tm evrelerinde en nemli destekim olan danman hocam Ercan Oktaya

derin minnet ve teekkr borluyum


6/128

ii

ZET

1839da ilan edilen Tanzimat Fermanile OsmanlDevleti yeni bir sre ierisine

girmitir. Bu sre fikirlerde ve yaplarda pek ok sahada yeniliklerin gzlendii bir dnem

olmutur. Tanzimat dneminde devlet idaresinde eski usul ve teamllerin yeni asrn ihtiyac

iin kfi gelmemesinin yannda, memleket iinden ve Avrupal devletlerin de basklar

sebebiyle, idarede yeni usullerin kabul elzem olmutur. Devletteki yenileme fikri

merkeziyetilik etrafnda cereyan ediyordu. Esasen tm unsurlar/ milletleri bir arada

tutabilme ve bylece devletin siyasal btnln koruma kaygs yannda zor durumdaki

mali yapsda Osmanldevletini merkeziyeti yapyordu.

Bu amala bir yandan merkez idaresinde nezaretler ve meclisler oluturularak,

Avrupa ve bilhassa Fransadan mlhem kurumlar tesis edilirken dier yandan tara idaresinde

ilk defa olarak yerel inisiyatifi temsil etmesi bakmndan belediyecilik deneyimine giriilmi,

iltizam sistemi ve merkezin skkontrolnden bamsz tara idarecilerinin yerine muhassllk

meclisleri, vilayet idare meclisleri gibi ksmen katlmckurumlar oluturulmaya balanmtr.

Ancak, Tanzimat dneminde yerel temsil gstergesi olan bu meclis ve idari amirler merkezin

skkontrol altnda grev yapmaktayd.

Bu bakmdan Tanzimat dnemi Osmanlda yerel ynetim deneyiminin ilk kez

yaand bir dnem olmasna ramen, bu yerel kurullarn oluturulmas ve uygulanmas

sreleri temelde merkeziyeti bir anlayn rndr.


7/128

iii

Anahtar kelimeler; Merkeziyetilik, Osmanlda Merkez ve Tara daresi,

Tanzimat Dneminde dare ve Meclisler.

ABSTRACT

By the Tanzimat Declaration, which was declared in 1839 Ottoman State led to a

new period. Tanzimat period was the process, which has been appear a lot of renovation about

ideas and structurs. Besides the old regulations and traditions in government affairs couldnt

enough for new ages requements, because of the press coming from the inner country and

European governments, the new regulationss acceptence were inevitable. The idea of

innovation was focusing of centralization. The motivation of setting up the unity of all nations

and so besides the wonder of maintain the political unity of the government, the financial

conditions also made the Ottoman State centralized.

By this objective in central adminstration some ministry were setting. While in

Europe and particulary in France some significant institutions were being founded, on the

other hand for the first time municipality was experienced. ltizam system, the Muhassllk

assembly and city provincial adminstrative assemblies were started to be founded. Howewer

this assemblies, which symbolised the regional government was under the strict control of the

centre of adminstrative board.


8/128

iv

The Tanzimat period was an age when regional rule was experienced for the first

time, in addition it was considerable with its cenralization in adminstration.

Key Words; Centralization, Central and Regional Adminstration in Ottoman

Empire, Admistration and Assemblies in Tanzimat Period.


9/128

v

NDEKLER

NSZ ....................................................................................................................................... I

ZET ......................................................................................................................................... II

ABSTRACT ............................................................................................................................ III

NDEKLER ......................................................................................................................... V

KISALTMALAR ................................................................................................................... VII

GR.......................................................................................................................................... 1

I. BLM .................................................................................................................................. 9

TANZMAT DEVRNE KADAR OSMANLI'DA DEVLET YNETMVE

MERKEZYETLK .............................................................................................................. 7

I.1.Osmanlda Ynetim Anlay............................................................................................. 7

I.1.1. Mutlak Bir Otorite Olarak Padiah ......................................................................... 11

I.1.2. Divan-Hmayun ..................................................................................................... 15

I.1.3. Kul Sistemi ............................................................................................................... 16

I.2.Osmanlda dri Taksmat ve Tara Ynetimi ................................................................. 18

I.2.1. Eyalet Ynetimi........................................................................................................ 18

I.2.2. Kaza Ynetimi ve Kadlk ........................................................................................ 20

I.3. Tmar Sistemi ................................................................................................................. 23

1.3.1. ltizam Usl ve Sistemin Bozulmas..................................................................... 26

I.4. Tanzimattan nce Merkeziyetilik abalar................................................................... 27

I.4.1. Sened-i ttifak ........................................................................................................... 31

II. BLM ............................................................................................................................... 35

TANZMAT DNEMNDE MERKEZ DAREDE YAPILAN DZENLEMELER .... 35


10/128

vi

II.1. Glhane Hatt-Hmynunun lanve Tanzimat Dnemi .......................................... 35

II.2. Tanzimatla Gelen Merkeziyetilik Aray.................................................................. 38

II.3.Tanzimatn UygulaycsOlarak OsmanlBrokrasisi ve Brokrat............................... 47

II.4. Nezaretler ve Tanzimat Meclislerinin hdas.................................................................. 52

II.4.1. Meclis-i Vkela ....................................................................................................... 56

II.4.2. Meclis-i Vl-yAhkm-Adliye ......................................................................... 57

II.4.3. Meclis-i li-yi Tanzimat ....................................................................................... 61

II.4.4. Divn-Ahkm-Adliye ......................................................................................... 64

II.4.5. ra-y Devlet ........................................................................................................ 65

III. BLM ............................................................................................................................. 69

TANZMAT DNEMNDE TARA DARESNDE YAPILAN DZENLEMELER .. 69

III.1. Merkeziyetilik Dneminde Adem-i Merkeziyeti Pratikler ....................................... 69

III.2. ehremaneti ve Belediyeciliin Douu....................................................................... 72

III.3. 1839dan 1864e Kadar Yaplan Deiiklikler ve Meclisler ........................................ 79

III.3.1. Muhassllk Meclisleri. ........................................................................................ 79

III.3.2. 1842 le 1849 Tarihli Dzenlemeler, Memleket ve Eyalet Meclisleri .................. 84

III.4. 1864 ve 1871 Vilayet Nizamnameleri ......................................................................... 88

III.4.1. Vilayet dare Meclisleri ......................................................................................... 92

III.5. Tara Meclislerinde Merkeziyeti Etki .......................................................................... 94

III.6. Valilik Kurumuyla lgili Dzenlemeler ........................................................................ 97

SONU .................................................................................................................................. 103

KAYNAKA .......................................................................................................................... 106


11/128

vii

KISALTMALAR

AD : Amme daresi Dergisi

ADTCFD : Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Cografya Fakltesi Dergisi

AHF : Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi

ASBFY : Ankara niversiyeti Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn

Bkz : Baknz

C. : Cilt

ev. : eviren

.A : slam Ansiklopedisi

..E.F. : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi

..H.F. : stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi

OTAM : OsmanlTarihi Aratrmalarve Uygulama Merkezi Dergisi

MEBY : Milli Eitim BakanlYaynlar

Sad. : Sadeletiren

TODAE : Trkiye Ortadou Amme daresi Enstits

TTK : Trk Tarih Kurumu


12/128

1

GR

Osmanl

Devletinde XVII. yzy

la gelindiinde t

mar sistemindeki bozulmave yerini iltizama brakmasyla eyalet ve sancak ynetimi bozulmaya balamt.

Sancaklarn gelirleri arpalk olarak datlmaya balamve toprak, devletin denetiminden

karak fiilen beylerin, yerli gl ailelerin malkaneleri durumuna gelmeye balamt. Bu

asrn sonunda ayann etkisi giderek artmt. XIX. yzyln balarndan itibaren ise

mparatorluk gn getike her bakmdan kt duruma dmekteydi (adrc, 1997: 13-14).

XIX. yzylda toprak kaybnn durdurulmasve eski gcne kavuabilmek iin

giriilen asker-teknik reformlarn tek bana yeterli olmad grlmeye balam, idri,

hukuk ve mal reformlarn kanlmazlanlalmtr (Ortayl, 2001: 18). Bu dnemde

artk sz konusu olan ey, sadece ordunun baz tekniklerini ve snflarn garptan gelen

bilgi ve nizamla slh etmek deildirartk slh fikri yerine ilg ve yenisinin kurulmas

prensibi benimsenmektedir (Tanpnar, 1956: 30).

Tazimat dnemi XIX. y.y. boyunca sren yenileme, modernleme srecinin

yeni bir safhasdr. Glhane Hatt- Hmaynu, devletin her sahasndaki yenileme

abalarna eskisinden farkl, reformist bir anlayla devam edileceini ilan eden bir

belgedir. Ancak bu dnem kendinden nceki dnemle, bilhassa II. Mahmut dneminde

yaplan modernleme giriimleriyle ok ilgilidir ve onun devamdr. Bu devamllk,

oluturulan yeni kurum ve kurulularn yaplarnda grlen deime ve gelimelerden de

aka grlmektedir. Bu dnem Osmanllarn hemen hemen btn deerlerinin yetersiz

olduunu, bunlarn deitirilmesi gerektiini savunanlarn grlerinin denendii bir zemin

olmutur (Baykara, 1992: 64).


13/128

2

II. Mahmud, imparatorluu glendirmek iin merkez hkmetin yapsnda

yenilikler yapmaya balad. Devlet mekanizmasyeni batan kuruldu (Tanpnar, 1956: 35).

Bunu yaparken Batl devletlerin tekilatlarn rnek ald (Moltke, 1969: 279). 1839da

Glhane Hatt Hmaynunun ilanyla beraber ise devlet kendisi iin Avrupallamay

resm bir program olarak iln etmekteydi. Artk her sahada yeni dzenlemeler sz

konusuydu. Nizm ve tanzmden, nizmlar ve tanzmt tesis ediliyordu. Tanzimat devri ile

birlikte, hem yeni kanunlar konuyor hem de yeni tekilatlar oluturuluyordu (Ongunsu,

1999: 10).

Tanzimat dnemi, idri modernleme ihtiyacnn iddetle hissedildii bir yzyl

oldu. Yeni bir idri dzen, btn tebann can ve mal gvenlii, zellikle gayrmslim

tebaya eitlik salanmas ulusalc ayaklanmalar durdurur sanld. Nitekim Hatttaki

hkmlerde tebann hukuk eitlii ile adli ve mali slahat en nemli iki ilkeydi. Bu da mali

sistem ile hukuk mevzuat ve adliye rgtnde reform anlamna geliyordu. Bu ise merkez

rgt kadar eyalet idaresinde de yenilikler gerektiriyordu (Ortayl, 1985: 20).

Tanzimat hareketini en geni manasyla temel messeseleri bozulan Osmanl

mparatorluunun, Avrupann ezici stnl karsnda yeniden tekiltlanma

teebbsnn kati safhas (.nalck, 1992: 2) olarak tanmlamak mmkndr. Askeri ve

teknik olarak balayan bat

l

lama siyas ve hukuk bir ekil al

yordu (H. zdemir, 2001:

142-143). Franszcadan evrilen idri kanunlarla Avrupa krallklar modeline gre

merkez bir brokratik devlet sistemi yaratmak amalanyordu (nalck, 2005d: 313). Bu

amala, devlet ynetimindeki brokratlar disipline edilmi, Merutiyet srecinin balangc

olan Tanzimat dneminin alt yapsn hazrlayacak meclis sistemi ve etkin brokrasi

getirilmitir (Palmer, 1993: 88).


14/128

3

Osmanlyaamnn eitli alanlarndaki reformlar birbirine balbulunmasna

ramen, ynetim, reform srecinin merkezinde yer almve bu yzden ynetim yapsyla

idri sistemin etkinliinde yaplacak reformlar dier alanlarda baarlabilecek reformlar

byk lde etkilemitir. Her deiikliin dier deiikliklere bal olduu bu dnl

srete, btn alanlardaki reformlarn planlaycs ve yrtme arac daima hkmettir.

(Davison, 1997: 17-18).

dri reformlar hayata geiren Tanzimat aydn ve brokratlarnn hedefi,

devlet ynetimine ve topluma hakim olmakt. Demokratik katlmdeil, kanuni, dzgn

ileyen, refah ve bayndrl getirecek bir ynetsel yapy hayata geirmekti (Ortayl,

1990: 65). Batl idari ve siyasi kurumlar aktaran reformcu brokratlar, bunu slam

toplumunun iyilii iin alnan teknik vastalar olarak gryorlard(nalck, 2005d: 312).

Kamusal kaynaklarn ve yetkinin bakent rgtleri tarafndan kullanlmas

(Erylmaz, 2007: 248) ve brokrasinin gc olarak tanmlanabilecek merkeziyeti bir

devlette bu g mutlak iktidar tarafndan kullanlabilecei gibi denetlenen bir iktidarn

emrinde de olabilir (Ortayl, 2003: 123). Tanzimat devlet adamlarnn Osmanl

milletlerinin btnln koruyabilmek iin ilk gayesi olan merkeziyetilii, devlet

brokrasisini ubelere ayrmak, memurlara maavermek ve hazinenin gelir ve giderlerini

bir elden yapp mal kontrol kurmak (Ortayl, 2003: 125) gibi yeni dzenlemeler

oluturuyordu.

Uygulanan merkeziletirme politikas iki nedenden dolay gerekliydi. Birinci

olarak; bu sayede tarada hkm sren feodal beyler tarafndan smrlen, angarya ii

yaptrlan halk zerindeki bask azaltlacak ve vergideki art sayesinde devletin geliri

artacakt. kinci olarak ise, yerel ynetimlerin tarada oluturulan meclisler yoluyla


15/128


16/128

5

Sistemine deinilmitir. Osmanl idri blnmesiyle ilgili olarak Eyalet ve Kaza

ynetimleri ele alnmtr. Osmanl tarasnn idri durumunu anlamada kilit rol oynayan,

sistemin ileyiinin toprak sistemiyle olan ok yakn ve i ie gemi ilikisinden dolay

asrlarca Osmanl Devletinin asker, mal, idar ve iktisadi kuvvetine temel olan Tmar

sistemi (ok, 1943: 527-528) anlatlmtr. Ayn blm iinde Tanzimattan nceki

merkeziyetilik abalarna baklm, merkezci devletle, otoritenin paylam anlamnda

msbet veya menfi bir ekilde ilikilendirilen Sened-i ttifak deerlendirilmitir.

kinci blmde Tanzimat dneminde merkez tekilattaki gelimeler

incelenmitir. Tanzimat ve Tanzimat Dnemi tabirlerine daha yakndan baklarak

aklk getirilmeye allmtr. Merkeziyeti politikalarn uygulaycsolarak brokrasin

idar yenilemedeki rolne baklmtr. hdas edilen nezaretler ve meclisler bu blmn son

ksmn oluturmaktadr. Son dneme gelene kadar devam eden devlet ynetiminin

merkezindeki Divn-Hmayn ve onun bnyesi dahilinde igren veziriazam, kazasker,

defterdar, nianc gibi kurumlarn yerine modern anlamda nezaretler, Meclis-i Vkela,

Meclis-i Vala ve Meclis-i Tanzimat gibi kurumlar almtr. Bu kurullar devlet tekilatnda

belli bir standart ve nizamn olumasanlamnda brokrasiyi modernletiren, merkeziyeti

anlayla oluturulmukurullardr.

nc blmde ise Osmanl tara idaresindeki dzenlemeler incelenmitir.

Tanzimatyneticiler, bata ehir ii ulam olmak zere modern belediye hizmetlerinin

verilebilmesi iin yeni bir idri yaplanmaya gidilmesi ihtiyacn grmlerdi. 3 Kasm

1839 ylnda iln edilen Tanzimat Ferman ile lke ynetimi merkezi bir ynetim

anlayyla yeni batan dzenlenirken, yerel ynetimler de bata stanbul ehri olmak zere

ele alnm ve modern belediyeciliimizin temelleri yine bu dnemde atlmtr


17/128

6

(Seyitdanlolu, 1996a). Bu balamda Osmanlmerkeziyetiliiyle ezamanlolarak, onu

yerletirmek amal ortaya kan yerel idare denemeleri erevesinde nce bakent

stanbulda ve daha sonra byk ehirler bata olmak zere dier ehirlerde oluturulmaya

allan belediye rgt izah edilmitir. Tara idare tekilatnda kendinden sonraki

meclislerin rneini oluturan ve modern merkeziyeti mal sistemi yerletirmek amacyla

ortaya kan Muhassllk Meclislerinin yan sra, 1842 ile 1849 tarihli dzenlemelerle

farkl adlar alarak devam eden idare meclislerindeki ve eyaletlerin mlk yapsndaki

deiiklikler ele alnmtr.

Vilayet idaresinin hukuki statsnde nemli bir dneme saylan 1864 ve 1871

Vilayet Nizamnameleri bal altnda, daha nceki tara meclislerinin yetkilerinin

gelitirilmesiyle teekkl eden vilayet idare meclisleri anlatlmtr. Son balk altnda

Tanzimatn bandan itibaren grev alanlarmerkeziyeti devlet eliyle nce ok daraltlan,

ancak zamanla geniletilen vilayetin en st idarecisi olarak valilerin ve valilik kurumunun

karlan nizamnamelerle deien konumlarincelenmitir.


18/128

7

I. BLM

TANZMAT DEVRNE KADAR OSMANLIDA DEVLET YNETMVE

MERKEZYETLK

I. 1. Osmanlda Ynetim Anlay

XIV. y.y.da bir u beylii olarak temyz eden Osmanlmparatorluu, farkl

rk, din ve mezhepte insanlarn bir arada yaad, eitli topluluklardan bazlarnn tam bir

ballk, kimilerinin de yar baml bir statyle, bir hakimiyet altnda topland bir

devlettir. Kuruludnemine nazaran OsmanlDevleti coraf olarak daha genitopraklara

yayldka ve glendike daha sk bir merkeziyetilie gidildii ve bu dorultuda

zamanla padiaha da daha geniyetkiler verildii grlmektedir. Osmanlmerkeziyetilii,

bata Balkanlar ve Hicaz blgesi olmak zere baztopluluk ve blgelere zerk veya yar

bamsz statyle belli artlar altnda yaama imkn tanyan uygulamalarda ieriyordu.

Bu bakmdan, Osmanl rejiminin, farkl unsurlar asrlarca bir arada ve tek bir otorite

himayesinde yaatan siyasi bir merkeziyetilikle beraber, idri bakmdan adem-i

merkeziyeti esas alan mtedil bir feodalizm olduu sylenebilir (Ayverdi, 1975: 298).

Toplumsal sistemdeki farkllklarn varlklarn srdrmelerine hogr ile yaklalmas

hususu kendi bana adem-i merkeziyeti (.Cem, 1999: 100-111) bir tutumu iaret etmese

de, bu hogrnn bir sonucu olarak deerlendirilebilecek olan hukuk ve idri serbestiyet

adem-i merkeziyetilik olarak deerlendirilebilir. Uygulanan ok hukukluluk prensibine

gre, her cemaat vergi, yarg, eitim vs. konularnda kendi dinine gre kabul edilen hukuka

tabidir. Bylece cemaat usulne gre tekilatlanan Osmanl toplumunda, adli ve idari


19/128

8

tekilatlanmada dine dayalbir adem-i merkeziyetilik ve eitlilik kendini gsterir (M.

A. nal, 1999: 189-190).

Yeni alnan yerlerdeki yerli adetler, vergiler, idari taksimat gibi eski dzeni ve

amme hizmeti gren her trl unsuru koruyan Osmanl bu kurumlara tedricen kendi

kalbn verirdi. rnein Balkanlarda Osmanl idri-asker gcnn temeli olan Tmar

sistemini yerletirebilmek iin nceki yerel Hristiyan sipahiler, tmarl sipahiler olarak

yerlerinde braklm ve eski statleri devam etmitir (nalck, 1964a: 105-106). Esasen

geni coraf snrlara mlik emperyal bir imparatorluk olarak imparatorluun hkmn

icr edebilme gc farklinantan ve etnik gruplarbir otorite altnda ve btnlk iinde

tutabilmesinden kaynaklanyordu. Bu ise bu cemaatleri kendi zel alanlarnda serbest

brakmasndan; sadece kendi sosyal yaam alanlarnda deil hukuk, idar anlamda da

kendi benliklerine ait unsurlar korumalarna msamaha etmesinden ve zamanla

imparatorluk bnyesine intibaknn salanmasndan kaynaklanyordu.

Merkeziyeti ynetim, en etkili otorite olan padiahla birlikte onun mutlak

gcn destekleyen yardmckurumlar eliyle kuruluyordu. Bu kurumlardan en nemlisi,

hkmdarn nemli meselelerde karar verirken devlet adamlarnn fikirlerine

bavurmasyla ortaya kan Divn-Hmyundur. darede btn yetkiler padiah ve onu

temsilen Divann elinde toplanyordu. Btn meseleler bu mecliste grlr ve son karar

mercii olan padiahn onayna sunulurdu. Bu durum merkezi otoritenin glenmesini ve

mutlak bir merkeziyetilii getiriyordu (Halaolu, 1995: 7). Kurulu ve ykselme

devrinde, merkez brokrasinin en yetkili kurumu haline gelen Dvn-Hmyn, Osmanl

idar baarsnn da en nemli organolmutur ( Emecen, 1999:158).


20/128

9

XVII. y.y.da Dvn-Hmyn toplantlarnn seyrekletii ve eski nemini

kaybettii devrede devlet ynetiminde, daha nceki devirlerde de varolmasna ramen

Divann yannda danma meclisi nitelii tayan Meveret Meclisi, itibar edilir bir

kurum olarak nem kazanmtr (pirli, 1994:187). Bu meclisler ynetimde istiare ve

mterek karar alma mekanizmalarnn arln artrm olmakla beraber, son ve

yarglanamaz karar yine padiahndr.

Eski Trk devletlerindeki devletin btn hanedann ortak mal olduuna dair

sregelen anlay

ve sultan

n lke topraklar

n

kardeleri ve oullar

aras

nda paylat

rmas

,Seluklularda birden ok otoritenin ortaya kmasna ve devleti paralanmaya kadar

gtrmt. Bu sebeple kurulutan itibaren hakimiyetin blnmezlii ilkesi benimsenerek

topraklarn hanedan yelerince bllmesine izin verilmemitir. Ancak bu konuda bir

dneme noktas saylabilecek Fatih dnemine kadar merkezi gcn artrlmas abas

olmasna ramen muhalif bir unsur olarak blgesel gler varlklarnsrdrdler (Taneri,

1978: 161). II. Mehmetin getirdii kimi yeni uygulamalar, mesela Fatih Kanunnamesinde

yazlolan kardekatline cevaz veren ilke iktidarn blnmesini nlemeye ve merkeziyeti

devletin tesisine ynelik bir admdr. Yine Osmanl ehzadelerine eyalet valilikleri

verilmemesi ve ehzadelerin ancak sancakbeyi olabilmeleri de bu minvalde

deerlendirilmelidir. Devletin hakimiyet anlaynve otorite kaynangsteren pek ok

rnekten birini I. Muratn Evrenos Beye gnderdii fermanda veya onun bir benzeri olan

Kanuninin Gazi BalBeye gnderdii Hatt-Hmayunda gryoruz. Burada memleketin

sahibi olarak Allah ve peygamberden sonra padiahn ismi zikrediliyor (zdemir, M.

Niyazi, 1999: 21). Baka bir gcn bunlarn stnde olamayacaifade edilerek bir nevi

ikazda bulunuluyor. Bu irade, devletin her yannda fiilen ve prestij bakmndan hakim olan


21/128

10

padiahn mutlak gcne atfla, buna ortak olabilecek hi bir giriime msamaha

edilmeyeceinin ifadesidir.

Geniimparatorluk topraklarkendine mahsus mlki bir blnme ve hiyerari

erevesinde idare ediliyordu. Bu birimlerin banda bulunan idareciler merkezin birer

temsilcisi konumundaydlar. mparatorluk topraklarnn byk bir ksm Tmar Sistemi

dahilinde tasarruf ediliyordu. Devletin tarada sipahilere bazvergi ve ykmllklerden

baklk karlnda kendine ait vergi gelirlerini tahsil ettirdii bir sistem olan Tmar,

Seluklularn Bizans, ran ve slam devletlerinden aldkta sisteminin Osmanldaki

uygulamasnn addr. Mal, idar, sosyal vs. pek ok ynden Osmanl devlet ve toplum

yapsn etkileyen ve tara idaresinin temel ekseni olan Tmar Sistemi sayesinde devlet,

askeri tekilatnn nemli bir ksmn tarada tekilatlandrm oluyordu. Dirlik sahibi

sipahiler ve sefere giderken yanlarnda gtrmek zorunda olduklarcebel askerleriyle

bu byk bir orduydu (ok, 1944: 85).

Bu yntem devletin kendi yetkilerini devretmesi ve salahiyetlerinde

paralanma anlamna geliyordu. Bu anlamda tarada yerel derebeyleri tretmeye ve adem-i

merkeziyeti eilimlere zemin hazrlyordu. Ancak, Tmar Sistemi Osmanlda merkezin

sk denetimi altnda uygulanarak ifti iin ezici bir rejime dnmesi engellenmi,

Avrupadakine benzer biimde feodalite ve yerel mtegallibe kmamtr. Fakat daha

sonra devletin zay

flamas

, merkeziyetiliin azalmas

yla feodal eilimler ortaya

km

t

r(ok, 1943: 541; Ayverdi, 1975: 298). Nitekim XVI. yzyl ortalarndan sonra devletin

iine girdii iktisadi ve sosyal skntlar sonucu yerel beyler ve ayanlar kendi blgelerinde

daha etkin olmaya baladlar. 1726daki bir fermanla valilerin artk her blgenin nde

gelen beyleri arasndan seilmesi isteniyordu (Akda, 1970: 51). Bu ekilde nfuz sahibi

yerel eraf ve aalara tarada idri grevlerin verilmesi, kat merkeziyetilikten bir


22/128

11

sapmayifade eder. XIX. y.y.a gelindiinde ise yerel gler merkezi idare asndan ciddi

bir tehlike olarak daha belirgin bir ekilde ortaya kmt. Bu asrda devlet adamlar, bu

dnemin reformcu uygulamalarna Batllama ile beraber temel kabul edilen

Osmanlclk politikasnn ilzam ettii merkeziyeti politikalaruygulamaya alrken,

asi ayan ve paalarla da mcadele etmitir.

I. 1. 1. Mutlak Bir Otorite Olarak Padiah

Osmanlda devlet; lke ve milleti deil, en nemli grevi reayay himaye

etmek ve zulmden korumak olan hkmdartemsil eder ve onun mlk saylrd(nalck,

2005b: 184; zkul, 2000: 521). Osmanl Devleti, balangtan itibaren takip ettii

merkeziyeti politika gerei padiahn merkez gcnn artmasiin baztedbirler almtr.

I. Murat devrinde vezir andarlHalil Hayrettin Paann bu ynde almalarsayesinde

bu gcn artmasn salanmtr. Bu gelimeler; dorudan hkmdara bal bir yenieri

ordusunun kurulmas, devlet hizmetlerinde padiahn kullarna arlk verilmesi ve

kadlarn merkezdeki Kazaskere balanmasdr (Taneri, 1978: 161). Fatih dneminden

sonra padiahlarn merkezi otoriteleri ok daha belirgin olarak gzlenir.

Padiahn bu kat otoritesini tahdit eden baz denetim mekanizmalar vardr.

ncelikle Padiah eriat dzenine uymak ve onu uygulamakla ykmldr. Onun bu

dzene uyup uymadnsaptayacak ve bir tr denetimde bulunabilecek en nemli merci

ise eyhlislamdr. Ancak eyhlislamn padiah tarafndan atanmas, fetva vermeyerek

yetkilerini snrlamaya alan bir eyhlislm grevinden uzaklatrabilecek ve yerine

yenisini getirebilecek olmas sebebiyle, bilimsel ve dinsel saygnlklar byk birka

eyhlislm dnda Osmanl padiahn snrlandrabilecek hibir eyhlislm


23/128

12

kmamtr. Bu yzden padiah snrlayan denetim mekanizmalarndan biri olan

Hukuksal Denetimin rneklerine Osmanlda ok az rastlanr (Okandan, 1977: 27).

Osmanlpdihnn selhiyetlerini tahdid edici kuvvetler hukuk olmaktan ziyade fiildir.

eri erif dnda, ordu (bilhassa Yenieri Oca) ve medreseden yetime ulema bu gc

snrlayan kesimlerdir. Padiahn mutlak otoritesini dengeleyen Eylemsel Denetim ile

merkez otoritesini byk lde yitirmi bulunan padiahn, merkezdeki kullarn ve

ulemann gruplamas sonucu, bu gruplardan biri tarafndan zorla tahttan indirilebilmesi

mmknd. Hukuk denetim mekanizmasnn gerei gibi almamas, byle hukuki

olmayan ve zora dayanan bir usul ortaya karmakta ve bu yolla padiahn tahttan

indirilmesi eyhlislm fetvalaryla hukuka uygun bir hale getirilmekteydi. Eylemsel

denetim daha ok devletin zayflamaya baladson dnemlerde kullanlmtr. Padiahlar

bu risk karsnda tahtlarn gvence altna alabilmek iin srekli olarak kullarn ve

ulemy blme ve onlar farkl gruplar halinde tutma politikasn izlemilerdir (ok ve

Mumcu, 1982: 189-190).

Ulemann bave ifta makamolan eyhlislamlk, yaplan uygulamalarn dini

meruiyet bakmndan tasdik edildii bir merci olmakla beraber, sultann mutlak gcne

ortak olan bir konumda deildir. Hatta bunun aksine, Osmanlsultanlarou kez, zellikle

hakknda gemi devir fukahsnn ihtilaf ettii hususlarda, kadlarn hangi dini hukuku

tatbik etmeleri gerektiine karar verecek kadar ileri gitmilerdir. Kazaskerler veeyhlislamlar mnakaal hukuk konularnda muayyen grleri beyan ettikten sonra

sultann kararn sorarlard. Bu tr meselelerin rneklerini sunan bir koleksiyon, XVI.

yzyldaki byk eyhlislam Ebus-Suud Efendinin mehur Maruzatdr. Mesela;

Onun isteiyle, Kanuni Sultan Sleyman, miri arazi ile ilgili olarak aradan on yl getikten

sonra davalara baklmayacana ve on be yl sonra dier hibir dava yahut muhakeme


24/128

13

olmayacana karar vermitir. Ebu's-Su'ud Efendi gibi en kudretli eyhlislambile kendi

hukuk grlerinin mahkemelerde tatbik edilmesini istediinde, bunlar sultana takdim

ederek, ondan kadlarna ve ilgili devlet erkanna uygun emirler karmasn talep etmek

zorunda idi (Heyd, 1969: 641).

Osmanlda fiil er'i erif, devletin zamanla meydana getirdii kanun ve

nizamlardr (Akda, 1955: 30). Dini esaslara dayal bir mutlak monari olarak

nitelendirilebilecek olan OsmanlDevletinin ynetiminde bu nizamlar; slam Hukuku ve

eski Trklerden gelen geleneklerin de etkisiyle oluanbazteml esaslardr (zelik, 1974:

159-160). Bylece eri erif ve Kanun- Mnif (rf) denilen iki hukuk kodu ortaya

kmtr (nal, M. Ali, 1999: 188). Kanun, eriatn kathukukuna nazaran, kamu yarar

(maslahatl-amme) ve zellikle idar ve siyas maslahatn gereine gre yrtlen rf

hukuka dayanr. er hukuk kadya tevdi edilirken, rf hukuk muvakkat kanunnamelere

dayanmaktayd(Heyd, 1969 : 634).

6 Egemenliin tanrsal kayna hakkndaki Trk devlet anlayyla slami

dnemin egemenlik anlaynn (sultann zllullah yani, tanrnn dnyadaki glgesi

olmas) zdeletirilmesiyle, Osmanl sultannn mutlak gc pekimioluyordu. Sultani

kanunlar yani, padiahlarn kardklarkanunnameler er hukukla birlikte slam toplum

ve kltrnn bir parashaline gelmive Osmanlnn merkeziyeti ve otokratik yapsna

katk

da bulunmutur (nalc

k, 2005a: 74) . Genel kanaatin aksine, kanunlar

n geerliliiiin eyhlislam'n tasvibine ihtiya duyulmamtr. Esasen, kanunlarn tek hukuki

dayana, saray fermanlarnda ifade edilen sultann iradesidir. Kanunlar veya

kanunnamelerin nceden tasvibi alnmak zere eyhlislama takdim edildii hakknda hi

bir delil yoktur. Ancak kanunlar ktktan sonra bir fetvayla teyid edilirdi (Heyd, 1969:

641).


25/128

14

Padiahn kanun koyuculuk yapmas, mutlak egemenlik anlayndan

kaynaklanrken, dier yandan bu gc daha sarslmaz hale getiriyordu. zellikle bilinen ilk

kanunname karan padiah olarak Fatihten sonra, padiahlarn gc eskiye nazaran

artmtr. Eski Trk anlayndan gelen, egemenlii hanedann ortak mal sayan anlay

yerine egemenliin tek bir kiinin elinde toplandgr kabul edilmeye balanmve

Fatih Sultan Mehmet, kendisini Roma imparatorlarnn varisi sayarak, Romaya ait

"mperium" anlayndaki gibi, kendisini evrensel hakimiyet sahibi bir Roma mparatoru

olarak grmtr. Egemenliin kutsallna dayanarak merkezci, gl ve mutlak yetkili

bir Osmanlpadiahtipini meydana getirmitir ( ok ve Mumcu, 1982: 171).

Mslman Osmanlda, padiahn varlnda vcut bulan devletin otoritesi, her

eit otoritenin tesinde siyas ve icra bir kavram olarak mutlak ve stn bir nitelik

kazanarak ynetime ait alanlar, kanun yapma faaliyeti bakmndan sultana zg

saylmaktayd(nalck, 2005a: 71 ve 77).

Devlete ait btn mansp ve memuriyetler, bizzat hkmdar tarafndan

veriliyordu. Padiahn bir hizmet veya memuriyeti bir ahsa tevcih ettiini gstermek zere

eline verdii vesikayifade eden Berat, en basit ky imamlndan veya kasabada cami

mezzinliinden en yukarlarna kadar herhangi bir vazifeye geebilmek iin mutlaka

lzm gelen bir grev tevcih belgesiydi. Devletle ilgisi olmayan btn iktisad

messeselerin bana getirilenler dahi, "Berat" almak mecburiyetinde idiler. Bunun gibi

Osmanl hkmdarna mutlak bir salhiyet veren ve onun banda bulunduu rejimi de

tamamyla merkeziyeti bir karakterde tutan unsurlar, mparatorluun da devamlln

temin eden uygulamalarn banda geliyordu (Akda, 1955: 31).


26/128

15

Yavuz Sultan Selimin Msr fethetmesi, oradaki gstermelik halifelie son

vermesi ve slmiyetin kutsal yerleri olan Mekke ve Medineyi de almasyla Osmanl

padiahnn yetki ve nfuzu artm, Snn slm dnyasnda tek ve mutlak yetkili duruma

gelmitir. Bylece Fatihin Mutlak Yetkili hkmdar modeli daha da glenmitir.

(ok ve Mumcu, 1982: l71). XVIII. y.y.dan itibaren halifelik nvannkullanmalarda

Osmanlpadiahlarnn hakimiyetinin tesisinde etkili olmutur.

Tarih seyir iinde devletin kendisiyle zdeletii padiahn otoritesi hereyin

zerindedir, hi kimse padiahn iine karamaz ve otoritesine snr getiremezdi. Herkes

kendini kanunla bamlsaydhalde, padiah kendini kanunlarn stnde sayard. Onun

iradesi yalnz slam eriatile snrlkabul edilirdi (ok ve Mumcu, 1982: 171).Osmanl

padiahlarn kanun kontrol altna koyan hukuki bir deiiklik ancak 1876 Osmanl

Kanun-i Esasisi ile gereklemitir. Ancak II. Abdlhamitin Kanun-i Esasiyi lav,

sultann iradesinin kanunlarn zerinde olduu ilkesinin tekrar geerlilik kazanmas

anlamna geliyordu (nalck, 2005b: 183).

I. 1. 2. Divn-Hmyun

Osmanl devletinin kurulu ve gelime dnemlerinde pek ok konu Divan-

Hmyunda grldkten sonra padiahn onayna sunulur ve bylece karara balanp,

uygulanrd. Bugnk anlamda Bakanlar Kurulu, Dantay, Yargtay gibi kurumlarn

grevlerini ifa eden Divanda alnan kararlar, kanunlaabilmesi iin gerekli artlar

tayorsa ve eer gerekiyorsa eyhlislam fetvasalnarak kanun haline geliyordu. Divn-

Hmyun kanun yapc olarak devletin en nemli yrtme organ olmasnn yan sra

(Halaolu, 1995: 9) yarglama faaliyetinde de bulunuyordu. OsmanlDevlet ynetiminde


27/128

16

idri ilerle kaza ilerin tekilat bakmndan birbirinden ayrlmamolmas, yani aynkii

ya da kurullarn hem idri hem de yargsal grev ve yetkilerle donatlm olmas gze

arpan bir zelliktir (Derbil, 1948: 136 ). En yksek dzeyde siyaset tesbit ve yapma

organ olan Divan (Heyd, 1969: 645), devlet ynetiminde padiahtan sonra en nemli

otorite mercii olmasnn yannda kanun koyma, yarglama ve yrtme alanlarnda bu

otoriteyi paylaan ve bir anlamda snrlandran bir kurumdu.

Kuruludneminde Divann asl yeleri, padiahn dnda sadrazam, vezirler,

kadasker, defterdar ve nianc idi (pirli, 1994: 163-174). Fatih dneminden sonra

padiahlarn katlmadklarve kafesli bir blmenin ardndan takibettikleri divn toplantlar

zamanla terk edilmi ve Divann yrtt ilerin byk bir ksm sadrazamn kindi

Divnve Bb-l tarafndan yrtlmeye balamt. Divan toplantlarnn zamanla terk

edilmesiyle zellikle XVIII. asr sonlarndan itibaren meveret meclisleri (Meclis-i ra)

onun yerini almaya balamve III. Selimin tahta gemesiyle birlikte bu toplantlar daha

dzenli yaplr olmutur (Akyldz, 1993: 177, 178).

I. 1. 3. Kul Sistemi

Osmanl Devletinin karakteristik bir zellii olan merkez mekanizma

sayesinde ok eitli unsurlar tek at altnda tekilatlandrlabiliyordu. Bu sistemin

temelleri, ulema snfnn yetitii ve ynettii dini eitim sistemi ile, Enderunda yetiip

buradan asker ve idri grevlere gelmeyi salayan sisteme dayanmaktayd(Mardin, 2004:

111). Devlete ilerde ynetici olacak mer ad verilen devlet adamlarn karan,

devirme ocuklarn devlet eliyle zel bir eitimle yetitirilmesi olarak tanmlanabilecek

olan Kul veya Gulam Sistemi denen bu sistemde nemli olan, bu konumdakilerin padiah


28/128

17

ve hanedana tam ballklaryd (nalck,2005b:186). Harpte esir alnan ocuklarn

yannda, Hristiyan tebann ocuklar arasndan gsterili, zeki olmas gibi baz stn

zellikleri olan sekiz on sekiz ya aras ocuklar Osmanl saraylarnda yetitiriliyordu

(Halaolu, 1995: 37- 38). Devirme usulyle toplanan ve zel bir eitimle yetitirilen ve

sonradan ou ihtida eden bu gayrmslim ocuklar arasndan yksek devlet adamlar

yetiiyordu. Dier yandan bu devirmeler, Osmanl merkezindeki Kapkulu Askeri

Tekilatna kaynak oluturuyordu.

Osmanllar devlet dzeninin pek ok unsurunu Seluklu, Bizans, lhanl ve

Beylikler dnemlerinden tevars etmilerdir. Kul sistemi de bunlardan biridir. Ancak,

rnein tmar gibi devralnan dier dzenlemelerde yaplan deiikliklerde olduu gibi

kul sisteminde de Osmanllar nclleri olan devletlere gre bazdeiiklikler getirmive

bir sentez oluturmulardr. Osmanlda kul kkenliler ok etkili mevkilere ykselseler

rnein Memluklarda olduu gibi devlet bakanlna gelmeleri imkanszd (z, 1999:

49).

I. Murat dneminde temelleri oluturulan ve Osmanl devlet yapsna

karakteristik tekil eden baat unsurlardan biri olan Kul Sistemi Yldrm Bayezid devrinde

devirme usulnn daha yaygn uygulanmasyla kesin biimde ortaya kt(Taneri, 1978:

161). Fatih Sultan Mehmet, bu sistemi daha da gelitirerek Osmanl Padiah'nn

egemenliini pekitirmitir. zellikle stanbul'un fethinden sonra veziriazamlarn bile

devirmelerden atamaya balayan Osmanl padiah bu ekilde devlet ynetiminde sz

sahibi olan eski Trk ailelerinin nfuzlarn krarak, devlet ilerini kiisel kleleriyle

yrtmeye balamve otoritesini de gene klelerden kurulu dzenli ve srekli kapkulu

askerleriyle pekitirmitir (ok ve Mumcu, 1982: 174,175)


29/128

18

Kul Sistemi sayesinde Osmanlda ynetim yetkisine sahip olan mernn

devlet ve padiah otoritesine ballklar, ait olduklarve asil olmayan kkenleri ve iinde

yetitikleri eitim sistemi sayesinde temin ediliyordu. Osmanlpadiahlarnn uzun asrlar

esnasnda mparatorluun her tarafnda salhiyetlerini mutlak bir ekilde etkin

klabilmelerinin sebebi bu kle meneli valiler oldu. Asil olmayan veya kkl bir aileye

sahip olmayan ayn zamanda sk sk deitirilmek, terfi ettirilmek veya nakledilmek

suretiyle vazifelerinde de sratli bir hareketlilik yaratlan bu idareciler, hibir zaman

merkeze kar gelebilecek nfuzlu bir zmre tekil edememi ve bu hal merkeziyeti

Osmanlrejiminin mrn ok uzatmtr (Akda, 1955: 36).

I. 2. Osmanlda dari Taksimat ve Tara Ynetimi

I. 2. 1. Eyalet Ynetimi

OsmanlDevletinde tara idaresi ky (karye), nahiye, kaza, sancak (liva) ve

eyalet eklinde tekilatlanmt. Kendisine balkylerle birlikte nahiyelerin birlemesiyle

kazalar, kazalarn birlemesinden sancaklar, sancaklarn birlemesinden eyaletler ortaya

kmtr. Eyaletlerin ynetimi Beylerbeyi, sancaklarn ynetimi ise Sancakbeyi

tarafndan salanrd. Kurulu yllarnda sadece Rumeli iin ihdas edilmi beylerbeyiler

belli bir blgenin idaresinden deil, btn ordu ilerinden sorumluydular. Nitekim Orhan

Beyin ordu kumandan Sleyman Paa bir beylerbeyi idi. Ancak fetihlerle birlikte

Rumelinin yanna nce Anadolu, daha sonra Rum (Amasya-Sivas) ve Karaman

beylerbeylii de eklenerek saylardrde kt(Halaolu, 1995: 83 ve 85).


30/128

19

Beylerbeyi, bulunduu eyalette tmarl sipahilerin en st konumundayd ve

sancakbeyleri zerinde askeri denetimi vard. Siyasi ilerde hkmdarn temsilcisi olmak,

ili mamur hale getirmek, emrindeki askerleri srekli hazr halde bulundurmak, halka

yaplan zulm ve ikenceyi nlemek ve blgede olan hrszlk, cinayet gibi sularn nne

gemek iin nlemler almak gibi (Gyn, 1999: 78-79) idri ve asker grevleri vard.

Eyalet ynetiminde beylerbeyi dnda onunla aynyetkiye sahip Mutasarrf

denilen bir ynetici daha bulunmaktayd. Vezir rtbesi alm kiilere hkmet eitli

nedenlerle uygun grev yeri veremeyince, bunlara geimlerini salamak iin birka

sancan ynetimini veriyordu. Byle yerlerin idaresini stlenen kiilere mutasarrf

denilmitir. Bazen de baka grevi olan paa veya vezire ek gelir olarak bazsancaklarn

ynetimi mutasarrflk olarak verilmitir (adrc, 1997: 21). Beylerbeyinin sefere gittii

zaman yerine braktkiiye ise Mtesellim denirdi (Halaolu, 1995: 85).Sancan en

st askeri ve idari amiri olan sancakbeylerinin, mtesellim ve mutasarrflarn grevleri

arasnda sancaktan toplanacak vergileri merkez hazinesine ulatrmak, ynettii blgenin

asayiini ve dzenini salamak bulunuyordu (Yaman, 1944: 82-84).

Beylerbeyinin ok geni yetkilere malik olduu dnlse de iktidarlar

merkez hkmet tarafndan ok snrlandrlmt. Eyaletin defterdar ve kads

beylerbeyine sorulmadan, stanbuldan atanrd, beylerbeyi bunlarn ilerinin

yrtlmesine karamazd. Emri altndaki sancakbeylerini atayamazdancak, olaanst

durumlarda, kendilerini geici olarak iten uzaklatrabilirdi. Defterdarn ve kadnn lm

halinde ise stanbul'dan yenisi atanana dek, yerlerine birisini getirmek hakkvard.

nemli grlen sorunlar beylerbeyi, divannda, kendi emri altndaki

yneticiler ve yksek rtbeli memurlarla grmek zorunda idi. Bununla beraber, bu


31/128

20

grmelerde eyaletin ynetimle ilgili ok az sorunu gndeme girerdi. nk eyaletin

resmi organlarve bunlarn ileyii, hemen en kk ayrntlarna dek, stanbuldan gelen

emirlere tabiydi. Eyaletlerdeki merkeziyetilik yle boyutlardaydki, rnein bir kalenin

en kk onarlma giderleri iin merkezi hkmetten izin almak gerektii gibi izin

olmadan bir yenierinin bir gnlk ulufesine dl olarak bir ake bile eklenemezdi ( Nagy,

1969: 53-54).

I. 2. 2. Kaza Ynetimi ve Kadlk

Klasik Dnem Osmanlda Kaza, ticari ve kltrel stnlyle evrenin

merkezi olmubir kasaba veya ehirle, byle bir topluluk merkezini evrelemikylerin

tekil ettii idari bir birliktir. Eyalet-sancak eklindeki asker-idri tekilattan ayrolarak

tamamen sivil karakterli bir kaza idaresi mevcuttur. Sancaa tbi btn kyler idri-asker

adan sancakbeyine, kazi adan ise kadya baldr (M. A. nal, 1998: 218-219). Kaza,

bugnk anlamyla idar bir birim olma vasfn Tanzimat devrindeki dzenlemelerle

kazanmtr. Bu dnemden nce kadlarn devlet emirlerini yerine getirmesi bakmndan

idar grevleri olmasna ramen Kaza, hiyerari iinde Eyalet ve Sancaktan sonra

gelen idri bir birim deildir.

Kaza adyla hkmet merkezi kabul edilen ve Divn-Hmyuna balolan

birimin banda hem adl hem de idar amiri olan kad dorudan doruya kazaskerin

inhasyla merkezden tayin ediliyor ve merkeze balbulunuyordu (bkz. Uzunarl, 1965).

Kadlar yargsal ve idar ilerin yannda bulunduklarblgenin, ehir ve kasabann beled

hizmetlerini, bugnk anlamyla bir noter gibi vekaletnme ve alm-satm ilerini de

yrtrlerdi (Halaolu, 1995: 124). Ayrca, sultann idri ve mal emirlerinin yerine


32/128

21

getirilmesini gzetmekle grevli olmas bakmndan mal iler denetisi olmakla birlikte,

yneticilerin yasadetkinliklerini derhal hkmete bildirmek yetkisine de sahipti (nalck,

2003: 122).

Osmanl kaza tekilat Rumeli, Anadolu ve Msr olmak zere blgeye

ayrlmakta idi. Rumelideki tekilat ve kadlar Rumeli kazaskerinin, Anadolu ve Msrdaki

tekilat ve kadlklar ise Anadolu kazaskerlerinin idaresi altnda idi. Kadlklar seviye

itibari ile kk kadlklar (kaza ve sancak kadlklar) ve byk kadlklar (mevleviyet)

olarak iki gruptu. Kaza kadlarbulunduklarblgenin adl, idri ve beled ilerinin miri

ve yrtcs idi. Ancak bunlardan farkl olarak sancak ve eyalet kadlklar stat

bakmndan mevleviyet 1seviyesinde olup bulunduklaridar birimin en byk miri olan

sancakbeyi ve beylerbeyi ile iblm ile almaktadr (pirli, 1994: 263-266).

Kadlar mlk-idar adan Beylerbeyi ve Sancakbeyleri'nden sonra gelen

byk bir devlet memuru statsnde bulunduu iin, birok iler hakknda merkezden

gnderilen ferman veya emirlerde Beylerbeyi ve Sancakbeyi'ne hitap edildii kadar,

kadlara da dorudan doruya hitap edildii olurdu. Kad, zerine aldgrevleri atand

ynetim nitesi dahilinde bulunan kasaba, nahiye ve kylerde yerine getirirken kendisine

yardmc olmak zere Naibler, mamlar, Suba, Asesba, Asesler, Kaledizdarlar vb.

grevliler vardr. Bylece kadnn yetki blgesinde, fizik alanndan doan yatay bir

hiyerari ortaya kmtr. Bu saha iinde amir, kadnn bizzat kendisiydi (Ark, 1997: 25-

30).

1Mevleviyet tabiri yksek kadlklarifade etmekle birlikte yksek medreselerin mderrisliklerini

de (kibr-mderrisn) ifade eder.( pirli, 1994, s. 263-266)


33/128

22

Kadlar, er hukukun yansra rf kanun ve hkmlerin, yasaknamelerin icra

ve uygulamasile de grevlendirilmitir. XIX. yzyldan nce bir kadmahkemesi bir adli

mahkemeden daha te esnaf kethdalarnn ve mahalle imamlarnn avarz vergisi gibi baz

vergileri yerel halk arasnda datmak, Sultana gnderilecek arz ve ikayetleri kaleme

almak veya fiyat tesbit etmek gibi eitli grevler iin bir araya geldikleri bir meclisti

(nalck, 2005d: 313). Bu bakmdan kadhalkla devlet arasndaki diyalogu salyor, ayn

zamanda halkn hkmet idarecileri tarafndan bask altnda tutulmasna engel oluyordu.

(Ark, 1997: 30).

XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl kurum ve kurulularnda

balayan bozulma ve knt kadlk ve yarg kurumunu da nemli lde etkilemitir.

Kadlarn genellikle grevleri bana gitmeyerek yerlerine naiplerini gndermeleri ya da

ehirde bulunan birini naip atamalar, naiplerin ounun da yeterli ehliyete sahip

olmamalar, yaplan haksz uygulamalar youn ikayetlere ve yaknmalara neden oluyordu

Devletin bu bozulmaybaztedbirlerle nlemeye altgrlmektedir. XVII ve XVIII.

y.y. boyunca bu konuda karlan padiah fermanlarnda arpalk eklinde datlan ve

sadece bir gelir kayna olarak dnlen kadlklara ehil kiilerin nasbedilmesi konusu

zerinde durulmaktadr. ( Bkz. Feyziolu ve Kl, 2005).

XIX. yzyl balarnda yarg ile ynetim ileri hemen hemen btnyle

birbirinden ayrlmaya balaynca kadlarn yetkileri de azalmaya balamtr. (adrc,

1985: 80). zellikle II. Mahmut dneminde, kadlarn yalnz yargyla ilgilenmelerini

salamaya ynelik nlemlerle ikayetlerin nne geilmeye allmtr. nce stanbulda

daha sonra eyalet ve sancak merkezlerinde ihtisap ilerinin ihtisap nazrlarna braklmas,

nfus saymyapldktan sonra nfus ilerine bakmak ve bir yerden bir yere gidip gelmeyi


34/128

23

denetlemek zere Defter Nzrl tekilatnn oluturulmas, ky ve mahallelerde

muhtarlk tekilatnkurularak halk ve hkmet ilikilerinde muhtarlara nem verilmesi,

kadlarn yetki alanlarn daraltan gelimelerdi. Yenieri Oca kaldrldktan sonra

ncelikle padiah ve ailesine ait vakf ilerinin, kurulan Evkaf Nezaretine braklmasise

kadlarn vakflar zerindeki etkinliklerini azaltmt (Feyziolu ve Kl, 2005: 48).

Bylece Osmanl kads dier yetkileri bir hayli daraltlarak gerek bir hakim durumuna

geliyordu (adrc, 1985: 80).

I. 3. Tmar Sistemi

Osmanl Devletinde arazi dier mslman memleketlerde olduu gibi esas

itibariyle e ayrlrd:

1-Araziyi riye

2- Araziyi haraciye

3- Araziyi memleket veya miriye.

1-Araziyi riye; Fetholunan memleketlerdeki mslmanlarn veya fetihten

sonra mslman olanlarn mlkiyetinde bulunan ve bu haklarhkmdar tarafndan tasdik

olunan araziydi. Fetholunan arazinin mlkiyetini hkmdar fethedenlere verirse byle

topraklar da araziyi riyeden saylrd. Araziyi riye sahipleri toprak mahslnn

genellikle 1/10 ini devlete demek mecburiyetindeydiler.

2- Araziyi Haraciye; Mslman olmayan (zimmi) kimselerin tasarrufunda

bulunup, mlkiyetleri hkmdar tarafndan tasdik edilen ve hara denilen bir vergiye tbi

tutulan araziye denilirdi. Bu hara, ylda muayyen bir miktar paraya tekabl eden Harac


35/128

24

Muvazzafa ve mslmanlardan alnan re mukabil gayrimslimlerden arazilerinin verim

kabiliyetine gre alnan HaracMukasemedir.

3 -Araziyi Memleket veya Miriye; Mlkiyeti devletin olan arazinin adyd. Bu

tr topraklar Tmar Sistemi iinde datlan arazilerdir. Arazi, tmar sahibinin mlk

olmaz, yalnz ona bu topraklar ileyenlerin vermee mecbur olduklar birtakm vergileri

toplamak hakknverirdi. Bu hakka mukabil de tmar sahibi sefer ald zaman savaa

gitmek ve yannda belirli sayda cebel (asker) gtrmekle mkellefti (ok, 1943: 529).

Asrlarca Osmanl Devletinin asker, mal, idri ve iktisadi kuvvetine temel

olan Tmar Sisteminde (ok,1943: 527-528) mlkiyet hakkdevletin olan arazinin baz

ekonomik ve askeri ykmllkler karlnda kullanm hakknn belirli niteliklere sahip

olan kimselere verilmesi sz konusuydu. Tmar sistemi, Ortaaekonomik artlaraltnda

byk bir ordunun varln srdrebilmesi endiesinden domu, Osmanl

mparatorluunun siyasi yaplanmas, ekonomik rgtlenmesi ve toplumsal politikalarnn

ekillenmesinde etkili olmutur (nalck, 2003: 111).

Temelde devletin uhdesinde olan hak ve yetkilerin tmar sahipleriyle

paylalmas sz konusudur. Bu ise bat Avrupa mnasnda bir feodalizmann meydana

kabilmesi iin ilk admdr. Ancak Osmanl mparatorluunda merkezi devlet, gcn

tehdit eden bu yoldaki temayllerle daima iddetle mcadele etmive tmar tekilt, uzun

mddet ifti iin ezici bir rejime dnmemitir. Fakat sonradan merkeziyeti devlet

kuvvetinin zayflamas zerine, garp feodalizmasna benzer durumlarn meydana

kmasna sebep olmutur (ok, 1943: 540-541). Yine, Tmarl sipahilik, devletin

merkeziyetiliini dikkatle korumasndan dolay, hibir zaman bir asalet snf halini


36/128

25

alamamve dirlik sahipleri devlet memuru olmak, asker olmaktan baka bir imtiyaz ve

menfaat elde edememilerdir (ok, 1943: 544)

Osmanl klasik sistemi denilen dzen XVI. yzyln ikinci yarsna

gelindiinde ok eitli i ve d etkenlerle etkinliini yitirmeye balaynca, pek ok

kurumda bagsteren bozulmalar tmar sahasnda da etkisini gstermitir. XVI. yzyln

balarndan itibaren hzla artan Osmanl nfusu, toprak ve nfus arasndaki dengenin

bozulmasna sebep olmu, bu durum tmar alanlarn ihtiyac karlayamaz duruma

getirmitir. Osmanlakesinin de deer kaybettii bu dnemde ehl-i rf, gelir kayplarn

halktan karlama yoluna gitmitir. Sonuta kendisinden gcnn stnde vergi istenen

kyl aalara borlanyor, borcunun deyemeyince de topran terk etmek zorunda

kalyordu ( Akda, 1966: 203). Osmanl mparatorluunun bymesi ile tmarlarn,

zeametlerin ve haslarn durmadan deien gelirlerinin ve bunlarn gene ok kez deien

sahiplerinin merkezdeki kaytlarnn ok artmas geni merkez bir rgt gerektiriyordu.

Bunun eksiklii ise, kamu ileri ynetiminin gevemesinin, zlmeyen devlet ilerinin

kmaza girmesinin nedeni olmutur (Nagy, 1969: 56).

Kanuni Sultan Sleyman'n lm (1566) ve II. Selim'in hkmeti ile Osmanl

tmar tekiltnda, inhitat ve bozukluk almetleri balar. nhitatn tamamen bagstermesi

III. Murad zamanndadr (1574 -1595). Bu tarihten itibaren de baa geen btn padiahlar

ve sadrazamlar Tmar sistemindeki usulszlkleri dzeltmeye altlar, ancak ciddi bir

baar salanamad. Nihayet II. Mahmut 1826da Yenierileri ortadan kaldrmaya

muvaffak olduktan sonra, artk iftiyi smrmekten baka hi bir ie yaramayan toprakl

sipahi tekiltnda ortadan kaldrd. Fakat tmar sisteminin tamamyla ortadan kaldrlmas

ancak Tanzimattan sonra olmutur (ok, 1944: 90-92).


37/128

26

I. 3. 1. ltizam Usl ve Sistemin Bozulmas

Tmar rejiminin bozulmas sonucu daha nce memur-askerlere datlan

toprak, geliri devlete demeyi garanti eden mltezimlere ihale edilmeye balanm, garanti

altna alnan para ile devlet, ekonomik bir rahatlama salamay amalamtr. Bylece,

sipahi ordusu tedricen sahneden ekilirken, Osmanlgeleneksel dzenini sonlandran sre

balamtr (.Cem, 1999: 158-174).

Tmar sisteminin zayflamasyla birlikte avarz, imdad-seferiyye, imdad-

hazeriyye gibi vergilerin toplanmasnda vilayet ayanlarna bavurulmas, ayanlarn

devlet karsndaki nemlerini artrm, mftlerden beylerbeylerine, yenierilerden

kadlara kadar genikesimler ayan olma yarna girmilerdir (zkaya, 1994: 7-12; Karpat,

2002: 70-75). Ekonomik skntnn hat safhada olduu bu dnemde kyl reaya iin

ayanlar, devlet karsnda snlacak bir otorite merkezi olarak alglanacak kadar g elde

etmilerdir. (zkaya, 1994: 7-12).

1702de iltizamn, snrlarnn daha da geniletilmi biimi olan "malikane"

olarak verilmesi, yerli mtegallibeleri mukataa blgelerinin birer derebeyi yapmtr.

Ayrca 1726da karlan bir fermanla Enderunlu vali tayini sisteminden vazgeilip her

sancak ya da vilayetin yerli aalarndan belki en kudretlisinin oraya vali yaplmasyla,

Osmanl miri toprak dzeni ilemez hale gelmi, g kazanm olan kkl ailelere,

evrelerinin zerinde vali ve mltezim yetkileriyle tam bir derebeyi olma frsat

kazandrmtr (Akda, 1970: 51). Zamanla Anadoluda hatta Rumelide her vilayet ya da

sancakta yava yava ayanlar arasnda byklerinden kklerine doru uyruklamann

gelimesiyle, Osmanl hkmet dzeni, idari ynden merkeziyetiliin dman bir

karakter kazanmakta idi (Akda, 1970: 53). XVIII. yzyln sonlarna doru ayan ve


38/128

27

derebeylerinin gc, Osmanlmerkezi ynetiminin otoritesini tehdit edebilecek bir boyuta

ulamtr. Bu dnemde, Osmanltopraklarnn drtte ayanlar ve derebeyleri tarafndan

kontrol edilmekteydi(Ubicini, 1998: 21).

Osmanltara idaresinin yerel nfuzlulara verilmesi usul Tanzimatn ilanna

kadar devam etmitir (Ycel, 1974: 684-685). Ayanlarn, zayflayan Osmanl

hakimiyetiyle birlikte glerinin artmas ve merkezci yapya bir tehdit halini almasnn

neticesi, merkeziyetiliin artt XIX. yy.da, devletin bu feodalleri muhatap alarak bir

ittifak metninin (Sened-i ttifak) imzalanmasna kadar varmtr.

I. 4. Tanzimattan nce Merkeziyetilik abalar

Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren ksa saylabilecek bir sre

ierisinde gerek nfus, gerekse toprak olarak bymesi, sk bir merkeziyetilii gerekli

klmtr. Duraklama ve gerileme dnemlerine kadar gayet iyi bir ekilde ileyen

merkeziyeti yapnn XVI. yzyldan itibaren sarslmaya balad grlmektedir. Bu

dnem zorba ve derebeylerin tredii, eyaletlerdeki valilerin merkezi dinlememeye

baladklarbylece lkenin giderek anariye srklendii bir devirdir (zelik, 1959: l).

XVII. y.y.da da devam eden bu gelimeler, tara idaresi ve tmar sisteminin

niteliindeki deime ile ilgilidir. Harp glerinin oluturulmasnda artk eyalet askerleri

iinde tmarl sipahilerin yerini, valilerin kaplarnda besledikleri ve eitli adlarla anlan

askerler almlardr. lke ynetiminin temel birimi olan sancaklarn idaresi yozlam, bir

veya birka sancan gelirinin arpalk olarak datlmas usul yaygnlam, toprak


39/128

28

devletin denetiminden karak fiilen beylerin, yerli gl ailelerin malkaneleri durumuna

gelmeye balamt(adrc, 1997: 13,14).

Merkez karsnda yerel glerin nfuz ve etkisini artrmas, XVII. ve XVIII.

yzyllarda ortaya kan deime eilimleri, merkezi iktidara daha fazla g kazandrma

abalar ile sonulanm, merkezi iktidar kendisinin zayflamakta olduunu grerek

geleneksel gcn toparlama abasna girmitir. XVIII. yzyldan itibaren grlen

sanayileme de merkeziyeti devlet eilimini glendiren bir etkendir (Hlr ve Aka,

2005: 322).

Dier taraftan OsmanlDevleti bu dnemde merkeziyeti bir devletin gerekleri

olan mal, idar, hukuk alanda standart ve btncl bir kontrol mekanizmas kurmak,

uzmanlam ve sayca artm bir brokrasi, mkemmelletirilmi bir brokratik kayt

mekanizmastesis etmek (Ortayl, 2003: 123) gibi devlet idaresi yntemlerinden yoksundu.

Zamann gerektirdii yenilikleri yapamam olmas devlet sistemini zayf hale getirmiti

(Ongunsu, 1999: 6-7).

XIX. yzyla gelindiinde ekonomik kaynaklar ve ayanlar zerinde tam bir

kontrol mekanizmas kurma gerei ortaya kt. Bunun iin idareye sadk bir ordunun

oluturulmasgerekiyordu (Karpat, 2002: 77-80). Yerli mtegallibe ve ayan tarada devlet

dzenini bozan ve kyl iin tehdit oluturan gerek bir tehlikeydi. Merkezde ise yenieri

ordusu devletin srtnda nemli bir kambur, hatta bir urdu (Bkz. Ortayl, 2003). Siyasi

ayrlklk ve bamszlk rzgarlarnn esmeye baladve asker, idar, iktisadi sahada

eskiye nazaran yeni bir anlayla slahatlara giriilen XIX. y.y.n ilk padiah olan III.

Selim batnn teknik, askeri, ekonomik stnln kabul ederek, kendinden nceki

padiahlarn aksine kalc ve kkl reformlarla imparatorluu eski gcne dndrmeye


40/128

29

alt. Bata askeri reformlarla Selim, bir taraftan Nizm- Cedid adnda yeni bir ordu

kurmudier taraftan, yenieriler dnda kalan mevcut orduda dzenlemeler yapmtr.

Bu dnemde tarada mlki alanda yaplan nemli bir deiiklik tarada

valilerin glerini ve prestijlerini yerel unsurlar karssnda artrma giriimidir. Bunun iin

valilerin grev sreleri 3 yldan az olmamak zere 5 yla kadar karlm, grev sreleri

boyunca resmi ilerinde bir su ilememeleri halinde grevden alnmamalar,

ynetimlerinde baarl olanlarn grev srelerinin uzatlmasna karar verilmitir. Ayrca

tarada grev yapacak mutasarrf ve valilerin ynetimde deneyimli, liyakat sahibi, dindar

drst kimselerden seilmesi kararlatrlmtr (adrc, 1997: 11). Yeni dzenlemelerle

bir yandan yerel unsurlara kar halk koruma istei gze arparken dier yandan, mal,

idar ve adli tedbirlerle devletin taradaki gc ve varlpekitirilmek istenmitir (Findley,

1994: 100-101).

II. Mahmut dneminde ise, nceki merkezileme abalarnda belirleyici olan

saray ve geleneksel Osmanl kurumlarnn glendirilmesi yaklamndan farkl olarak,

modern-brokratik bir temelde ekillenen ve grece geleneksel kurumlardlayan merkez

bir devlet aygtgelitirme yaklamdikkati eker (Findley, 1994: 52-53).

Ordunun slahalmalarve merkeziyeti bir siyasetin oluturulmasabalar

iinde ve bu siyaset erevesinde almas gereken en byk engellerden olan ayan ve

derebeylerin varlklarna son verilip, yenierilerin ortadan kaldrlmas (Kuran, 1997: 122-

123), devlet yapsnda giriilecek dier reformlar iin zemin hazrlad. Seraskerlik (Genel

Kurmay Bakanl) makam kurularak askerlikle ilgili ilerin buraya balanmas,

eyhlislamlara ilk kez bir bro verilerek Bab-Meihatveya Fetvahane olarak bilinen bu

kuruluun devlet dairesi haline sokulmak istenmesi ve bylece eyhlislamlarn popler ve


41/128

30

etkin gcnn temelini yklmak istenmesi (Lewis, 2004: 97-98) gibi uygulamalar II.

Mahmut dneminde merkeziyetiliin, artk brokratik ilerlik temelinde belirli

standartlarda kurumsallamaya giden uygulamalara ynelmekte olduunu gsteren

rneklerdir

Hem mparatorluun iindeki hem de dardaki gelimeler modern brokratik

devlet rgtnn oluturulmasna katk salamtr. zellikle Avrupadaki gelimelerin,

Osmanl devletinin varln srdrmesinin askeri gcnn yannda Avrupa devletleriyle

diplomatik ilikilerine bal olduu dncesini dourmas, merkez ve brokratik bir

yaplanmay gerekli klmtr (Findley, 1994: 52-53). Modern brokratik devletin

oluumuna ncelik verilmesi, brokratlarn dier toplumsal snflardan daha ayrcalklbir

konuma sahip olmalarn da beraberinde getirmitir. Bu nc rol Tanzimat dnemi

boyunca reformlarn liderliini Osmanlbrokratlarna ykleyecektir

dare, aklc-brokratik bir yaplanmaya tabi tutularak etkinletirilmi ve bu

yolla mparatorluun gcn tebaa zerinde hissettirerek, eyaletlerin merkeze ball

salanmtr. Merkezden eyaletlere atanan ve merkeze balalan memurlar araclyla

bu yaplanmann eyaletlerde de yaygnlatrlmasna allmtr. Merkeziyeti brokratik

yaplanma dorultusunda vilayet ynetimlerinde valilerin maaa balanmasyla merkezi

idareden bamsz olarak vergi toplayp harcamalarnn nne geilmitir. Yine ky ve

mahalle muhtarlklarnn ve posta tekilatnn kurulmasmerkeziyeti brokratik devletin

kurulmasadna atlmnemli admlard(Ortayl, 2003: 47-48).

Reformcu padiah II. Mahmut, henz tam olarak ortadan kalkmayan tmar ve

iltizam sistemine 1831de kalan btn tmarlarkaldrarak son vermitir. Gelir bakmndan

Tmara el konmas hayal krkl doursa da sultan bu sayede eyaletler zerindeki


42/128

31

egemenliini salamlatrm ve merkeziletirme politikasna nemli bir adm attrmt

(Lewis, 2004: 92-93). 1831 ylnda yaplan genel nfus saym, eyaletlere ait nfus ve

emlak bilgilerinin tesbitini saladgibi, askerlik ileri, vergilerin tahsili ve bu ilere ait

kaytlarnn tutulmasgibi konularda merkezi bir yaplanmaya katkda bulunmutur (Lewis,

2004: 91). Aynylda Takvim-i Vekyinin yaynlanmaya balanmas, merkezi hkmet ile

eyaletleri yaklatrm, zellikle memurlarn okumalar salanarak merkezin gr ve

politikalarnn eyaletlerde etkin olmalarna allmtr. Yollarn yapm, telgrafn (1855)

ve demiryollarnn kullanmnn balamas(Lewis, 2004: 95-96) ve seyahatler iin mrur

tezkereleri, lke dna seyahat edebilmek iin pasaport kullanlmaya balanmasve lke

genelinde rgtlenmi olan bir polis tekilatnn hayata geirilmesinin nemi hakknda

aratrmalar yaplmas merkezi devlet rgtlenmesi iin atlm admlardandr (Turhan,

1994: 147-148).

I. 4. 1. Sened-i ttifak

Miri toprak ynetimi gerei mal mlk ve zerindeki halkn Padiaha ait

sayldbir anlayn geerli olduu OsmanlDevletinde bu yapda ilk defa II. Mahmut

iktidara gelince 1808 ylnda yanlarla yapt ttifak Senedi ile nemli bir deiiklik

oldu. Padiahn ilk defa yanlara kendisine kar isyan etme hakkn verdii szleme

niteliindeki bir belgede karlkl taraflardan biri olarak padiah otoritesinin uyruklarca

snrlanmas, kullarn kul olmaktan kmalar anlam tayordu (Akin, 2005: 92). Bu

bakmdan senet, Padiahn daha dorusu ona ait yetkileri kullananlarn keyfi davranlarn

nlemek yolunda ilk yazlbelge olarak bilinir (Ortayl, 2003: 36).


43/128

32

Senette Padiah yann gvenliini ve korumasn stleniyor, buna karlk

yan da Padiaha ballk sz veriyordu. Bu belge bir yandan, tmar dzeninin

bozulmasyla tara zerindeki denetimi zayflayan devletin yeniden merkeziletirilmesi

abasnn bir rn; dier yandan yana verdii bir takm haklar dolaysyla padiahn

gcn artk yerel yneticilerle paylamak zorunda kald bir ikilemin gstergesiydi

(Kongar, 1985: 68).

Baz hukukulara gre Sened-i ttifak; yan ve beylerin Padiaha ya da

hkmet merkezine kabul ettirdikleri, hatta metnini de bizzat daha nceden hazrladklar

ya da kendisi de bir yan olan Alemdar Mustafa Paann II. Mahmuda zorla kabul

ettirdii bir belgedir. Bunun karsnda ise, Sened-i ttifakmerkezin ya da merkez adna

davranan Alemdarn bir buluu, forml ve dayatmas olarak alglayan gr yer

almaktadr. rnein Kubalya gre, askeri yenilikler iin vakit kazanmak isteyen

Alemdar, derebeyi kesilen yanlargeici olarak da olsa tatmin ederek devlete balamak

iin, ok realist bir dnceyle sz konusu senedi tanzim ve kabul ettirmitir (Kubal,

1960: 49).

nalcka gre Sened-i ttifak tarihi adan byk ynn devlet iktidarn

kontrol altna alma teebbsn ifade eder. Savave ihtilal ortamiinde iktidarele alan

yanlar Padiahn mutlak otoritesi karsnda aka kendi durumlarn gvenceye

balamak amacyla bu belgeyi kabul ettirmilerdir (nalck, 1964a: 604).

Bu belgeyle yana bir eit direnme hakk tannyordu. yan batakilerin

keyfi ilemlerine karkoyabilecek, hakszla uramolanlar bu kar koyma srasnda

br yandan yardm greceklerdi. yana tannan bu haklar; Osmanl toplumunun

otoritesine her yerde boyun ediren merkezci devlet yapsna henz kavumamolduu,


44/128

33

tam tersine derebeylerin egemen olduklar feodal bir dzene doru kaydn (Soysal,

1997: 19-20; Tanilli, 1990: 82) gstermesi bakmndan merkeziyetilik asndan bir geri

gidiolarak yorumlayan tarihiler de vardr

yanlar kendilerini padiaha ve merkezi otoriteye kabul ettirmi olsalar da,

merkez otoritenin varlntehdit edecek bir zerklie kavutuklarsylenemez. Belgenin

pratikteki etkisi ve nemi ok snrl kald. nk Sened-i ttifaktaki esaslarn

uygulanabilmesi byk apta, ayann elbirliiyle davranabilmesine balyd. Zaten rgtl

ve kurumlu olmayan yan ise birliini koruyamad(nalck, 1964a: 609). Gcn artrnca

bu belgenin aslnyok eden II. Mahmut daha sonra, ulema ve stanbul halknn desteini

alarak yenierileri acmaszca ortadan kaldrp, Anadolu ve Rumelinin nde gelen mlk

sahiplerini byk oranda etkisizletirmesine (Ortayl, 2003: 36-37) karn, bu feodallerin

Tanzimat dneminde ve sonrasnda eskiye oranla ok daha zayf olmakla beraber

varlklarn srdrdkleri ve yeniliklere kar olumsuz tavr sergilemeye devam ettikleri

grlecektir (Berkes, 2006: 245).

yann etkisizletirilmesi, toplumsal ve ekonomik adan nemli gelimelerin

balangc olmutur. Artk tarann ekonomik kaynaklarnn mutlak hakimiyeti tekrar

devletin eline geerek sultan ve brokrasinin ynetim yetkisini paylaacak bir g oda

kalmad. Ayrca brokrasinin ekonomik kaynaklarn kontrol ve yetki paylamna neden

olabilecek sosyal gruplara tepki gelitirmesi de bu olayn bir sonucu olmutur (Karpat,

2002: 83-87). II. Mahmut dnemine damgasn vuran ve btn reform giriimlerinde

belirleyici olan yaklam, devletin etkinliini artrarak, lke genelinde merkez kontrol

salayan mekanizmalarn gelitirilmesiydi. Bu anlamda Sened-i ttifak yanlar zerinde


45/128

34

devlet kontroln salamayamalamve Batlanlamda merkezbrokratik bir devlete

dnmn ilk admlarndan biri olmutur (Mardin, 1998: 167).


46/128

35

II. BLM

TANZMAT DNEMNDE MERKEZ DAREDE YAPILAN DZENLEMELER

II. 1. Glhane Hatt-Hmynunun lanve Tanzimat Dnemi

II. Mahmut dnemindeki yeniliklerin devamniteliinde olan Tanzimatn,

3 Kasm 1839 tarihinde, Glhane Hatt- Hmyununun okunmas ile balad

bilinmektedir (Tanr, 1996: 56). Enver Ziya Karal Hatttn okunmasnanlatrken; Hatt-

Hmayunun Mustafa Reit Paa tarafndan yksek bir krsden okunduktan sonra

Padiahn Hatt- Hmayuna ve ona dayanlarak ileride yaplacak kanunlara sayg

gstereceine dair and itiini ve yaplan trenle Tanzimat devrinin baladn syler.

Tanzimat terimi ile Glhanehattnda geen genel prensiplere dayanan dzen anlatlmak

isteniyordu (Karal, 1995a: 170-171). Ancak Tanzimat Ferman olarak adlandrlan

Glhane HattHmyunu ile Tanzimatbirbirinden ayrmak da gerekir. Birincisi daha

ok ynetim ilkelerine ayrlmbir klavuz ve haklar belgesi iken Tanzimat ise idri, mal,

siyas, diplomatik ekonomik, vb. alanlara yaylan genibir uygulamalar silsilesidir (Tanr,

1996: 56).

Tanzimat Fermann kendinden nceki benzerlerinden ayran ey, ilk kez

hkmdarn kendi iradesiyle kendi salahiyetlerine snr getirdii, hukuken balayc bir

charte (Abadan, 1999: 34), yazlbir senet olarak yaymlanmasve hkmdarla hkmet

arasnda ve kamuya aklanmbir szleme olmasndadr. Bu ynyle ferman yasama ve

yrtme arasnda bir ayrm yapyor gibidir (Berkes, 2006: 215). Glhane Hatt-

Hmyunu, ... geleneki kalplar altnda eriata ve geleneki devlet anlayna sayg


47/128

36

gstermekle beraber, kanun ve devlet telakkisinde ve idare prensiplerinde modern

kavramlar getirmekte, belirli pratik gayelerle idareyi yeni batan dzenleme amacn

gtmekteydi (nalck,1964a: 621).

Tanzimat Dnemi, Glhane Hatttnn ilanndan itibaren, dnyevi toplumsal

amalara ulamak iin dnyevi l ve faaliyetleri temel alan ve halkn iyi idaresi iin

keyfi olmayan ve deimez ilke ve kurallarn uygulanmas amacnbelirleyen bir dnem

olmutur (Kalaycolu ve Sarbay, 2000: 14). Bu dnemde Osmanl siyasal sisteminin

egemenlik ilikilerinde meruluk tanm deimi, yneten/ynetilen ya da buyruk

verme/buyrua uyma ilikileri artk dinsel ve geleneksel olmayan yazl kurallara

balanmtr. Bu deiimin z temsil ilikisinin, yani yerel meclislerin domasolmutur

(Tanr, 1996: 90).

Bir baka ifadeyle Tanzimat hareketi yksek bir mazisi bulunan Osmanl

mparatorluunun iinde, zamanla her sahada meydana gelen kntnn giderilmesinin

ve batda hzla ilerleyen teknik gelimelere ayak uydurabilmek iin, devletin hemen hemen

btn messeselerinin yeniden tanzminin ifadesidir (Yeti, 1994: 132). Osmanl

yneticisinin bu dnem iin slahat veya inklap yerine kulland Tanzimat szyle

kastettii hukuk yapnn slah, kanun ve dzen getirmeydi (Ortayl, 2003: 111). Tanzmat

hareketi iin bir ksm yazarlar Avrupadan mlhem programl bir slaht, reform

hareketi, Osmanldevletine Avrupa bir idre ekli verme gayreti derken; bir ksmise,

Avrupaymemnun etme hareketi veya Trkiyede merut bir idarenin kurulmasna,

slm-Hristiyan lemlerinin birbirine yaknlamasna ve barmasna zemin hazrlayan bir

kltr ve slaht hareketi olarak tarif etmilerdir (Eren, 1997: 710).


48/128

37

Tanzimat Dneminin snrlarbelirlenirken; 1839 yl3 Kasmnda (26 aban

1255) stanbulda Topkap sarayyanndaki Glhane bahesinde, yerli ve yabancbyk

bir kalabalk nnde Sultan Abdlmecidin memlekette yapacanbildirdii genislaht

bildiren Hatt-Hmyunun okunmas ile balayan ve genellikle 1876 ylAralk aynda

iln edilen Kanun-i Essnin yrrle girmesine kadar devam ettii kabul edilen(Eren,

1977: 709) dneme Tanzmt demitir. Baz yazarlar tarafndan Tanzimat Dnemi

tabiri Glhane Hattnn ilanndan balatlarak 1871e kadar olan zaman araln(Findley,

1996: 31) ifade eder. Tarihiler arasnda TanzimatIII. Selimle balatanlar olduu gibi -

E. Z. Karal-, bu dnemin II. Merutiyete kadar -A.H.Ongunsu-, hatta OsmanlDevletinin

son demlerine kadar -C. ok, A. Mumcu- olan sreyi kapsadnileri srenler de vardr

(Tanr, 1996: 14).

Ancak u sylenebilir ki, bu devri belirginletiren karakteristikler belirli

kiilikler ve i ve dartlar etrafnda rlmve bu kiilik ve artlarn yerini bakalarna

brakmasyla, Tanzimat Dneminin ksmen daha katlmcve eitliki politikalarla unsurlar

aras btnl salamaya ynelik abalaryerine, 1871den itibaren baskc yntemleri

daha ziyade kullanan padiah otoritesi daha belirginlemitir. Tanzimat Fermanyla

salanan can ve mal emniyeti sayesinde gl kiilerin sadrazamlk makamna geldii

durumlarda brokrasi/saray ilikilerinde 1870lerin balarna kadar bir denge kurulabildi.

Ancak bu durum bu tarihten sonra saray lehine deiti (Tanr, 1996: 81).

Tanzimat byk isimler ve bunlara dayalgruplarla ayakta duruyordu.(Mustafa

Reit Paa ve Onun yetitirdii Ali ve Fuat Paalar). Bunlarn hayattan ayrlmalarve en

son da Eyll 1871de Ali Paann lm Tanzimat dneminin kapannn teki bir

gstergesidir. nk hkmet basksndan kurtulan padiahn sorumsuz eylemleri iin bir


49/128

38

engel kalmam oldu (Berkes, 2006: 310). erde yeterli kurumsal ve soyso-politik

destekten yoksun olan Tanzimat dardan ngiltere ve Fransa tarafndan desteklenmekteydi.

Ancak nce ngiltere ve sonra da 1871 Prusya yenilgisinin ardndan Fransa Tanzimat

destekleme politikasndan vazgetiler. Artk uluslararasforumlarda Rusya ve Prusya gibi

mutlakiyeti devletler ykseliyordu. Buna uygun olarak Mahmut Nedim Paann

sadrazamldneminde Rusyann desteine yaslanlacakt. Bab-Ali /Saray dengesi de

saray egemenliine doru gidiyordu. ok gemeden Sultan Abdlaziz iyice n plana kt

ve Tanzimat brokratlarndan kurtulan padiahn kiisel ynetimine artk engel kalmad.

Bylece mutlak saray egemenliine dayaldzene geri dnld (Tanr, 1996: 88).

II. 2. Tanzimatla Gelen Merkeziyetilik Aray

Tanzimat hareketi, birbirlerinden farklynlerde hareket eden ve farkletkilere

sahip olan hareketlerin yprattOsmanldevlet yapsna g ve dayankllk kazandrma,

siyasi birlii salama ve bu birliin dayand yapsal unsurlar glendirme amacndan

domutur. XIX. yzyln ilk yarsnda Osmanl siyasi bnyesi bir kmanzaras arz

ediyordu. Devletin dayand askeri-teokratik yap geerliliini kaybetmeye balamt.

Yenilgilerin de etkisiyle gittike artan bir disiplinsizlik orduda hakim olmuve bu kurum,

nfuz ve itibarn kaybederek devletin otoritesinin koruyucusu olma konumundan

uzaklamt. Avrupadaki ulusalc ve devrimci hareketler Osmanl tebaas arasnda

uyanlara neden olmutu. Yabanc devletlerin etkileri, kapitlasyonlarn basks ve i

kaytszlk bu uyankrklemitir.

Bu artlar, ayrlma eilimine sahip olan unsurlar yeni ilkeler etrafnda

toplayarak farkl unsurlar arasnda birlii oluturacak, dzeni tesis edecek ve ortak


50/128

39

amalarn yerlemesini salayacak gl bir yapya ulamay esas alan merkez bir

idarenin kurulmasnkanlmaz klmtr (Abadan, 1999: 33-34). Osmanlda devlet kendi

bana devamllnn salanmas gereken bir gayedir. Glhane Hattnda da devletin

emniyeti askere, asker paraya, para ise reaya iin adil bir idare kurulmasna bal

grlyordu. Tanzimat hazrlayan brokrat grup ve Mustafa Reit Paa devletin

kurtuluunu merkezi bir idarede gryor, devletin menfaatini ve hikmet-i hkmeti her

eyin bana alyorlard (nalck, 1964a: 616). Bu dnemin ayrlkmilletlerini Osmanl

atsaltnda bir arada tutabilmeyi salayacak haklarla ve teba arasnda ayrm gzetmeyen

eitliki anlay sayesinde Osmanl siyasi btnln salamak amalanyordu. Bu

bakmdan Tanzimat hem batllamay ngren bir modernleme projesi hem de lkede

yaayanlar bir Osmanllk ruhu etrafnda birletirerek devletin btnln muhafaza

etmek iin dnlen bir kyoluydu. Osmanlclk dncesinin pratik bir gaye iin bir

vastadan ibaret oluunu Akura yle ifade eder; Osmanl milleti vcuda getirmek

arzusu, pek yksek bir hayali gayeye, pek yksek bir mide doru ycelmiyordu. Asl

maksat, Osmanl memleketindeki mslim ve gayri mslim ahaliye ayni siyasi haklar

tanmak ve vazifeleri yklemek;bylece aralarnda tam msavathusule getirmek;fikirlerce

ve dince tamserbesti vermek; bu msavat veserbestiden faydalanarak, sz konusu ahaliyi

aralarndaki din ve soy ihtilaflarna ramen yek dierine kartrarak ve temsil ederek,

Amerika Birleik Hkmetlerindeki Amerikan Milleti gibi mterek vatanla birlemiyenibir milliyet, Osmanl Milleti oluturmak ve sonuta Osmanl Devletinin snrlarn

muhafaza etmek amacgdlmekteydi ( Doan, t.y.).

Bu dnemde Batnn 1838 tarihli ticaret anlamasnda somutlaan ekonomik

szmas Osmanltopraklarnn merkezi bir ynetimin denetiminde birlemesini gerektiren

iktisadi bir faktrd. nk pazarl

klar byle bir merkez ynetimle yrtlebilir, bu


51/128

40

pazarlklarn sonular ancak byle bir ynetim araclyla btn lkeye datlabilir ve

nceki dnemin, feodal merkezka eilimlerinin yaratt i engellerden kurtulmu, tek

hukuklu bir alan byle bir ynetimle oluturulabilirdi (Dumont ve Georgeon, 1996: 57).

Merkezileme gayretlerinin bu dnemdeki nemli bir zellii Tanzimat

reformlarnn brokratik kadrolardan ve Hariciyeden gelen devlet adamlar tarafndan

uygulanmasdr. Tanzimat dneminde Avrupann herhangi bir devletinde rastlanacak

genel modele gre gerekletirilen bu merkeziyetilik; devlet brokrasisini ubelere

ayrmak, memurlara maa vermek ve hazinenin gelir ve giderlerini bir elden yapp mali

kontrol kurmaktan ibarettir (Ortayl, 2003: 125).

Mal sahada yaplacak slahat Tanzimatn temeliydi. dri alanda yaplan

slahat, mali merkeziyetilik sistemini uygulamak iin bir vasta olarak kullanlmtr (Bkz.

nalck, 1964b). Yaplacak olan idri reformlarn baarsnn salam bir mal tabana bal

olduu dnldnden mli reformlarn en nemli parasn vergi konusundaki

dzenlemeler oluturmutur (Gran, 2000: 299301; Ortayl, 1996: 451).

Tanzimat Fermannda, padiahn Hatt- Hmynunda ve sadrazam

talimatlarnda maliye iin konulan genel esaslar; devlet gelirlerinin dorudan hazineye

gelmesi ve her trl masrafn hazineden denmesi, can ve mal emniyetinin salanmas,

Tekalif-i rfiye ve ihtisap rsumunun lavedilerek herkese, saymyaplacak olan malna

ve servetine gre vergi konulmas, btn memurlara maa tahsisat yaplmasdr (H.

zdemir, 2001: 132).

Bu dorultuda Bakanlar Kurulu 1 Mart 1840dan sonra, vali ve dier

yneticilere sabit maalar vermek, terfi etmeye hak kazananlar daha nemli grevlere

getirmek, Babalinin kullanacasaptanmvergilere valilerin el koymasnengellemek ve


52/128

41

valilere kendi karlar iin halksamak frsatveren ltizam usuln kaldrmak kararn

ald (Sonyel, 1994: 344). Bu yolla kaynaklarn byk lde tek elden kontrol edilmesi

anlayhkim klnmve sonuta taradaki yerel unsurlarn toplam hsladan alacaklar

paylarn ve dolaysyla da glerinin azaltlmasamalanmtr (Uzun, 2002: 10). Daha

sonra ltizam sistemine geri dnlse de, bu grev eskisi gibi valilere ve tara yneticilerine

verilmemiti (Ortayl, 2003: 132).

Yaplan dzenlemeler, vergileri halkn emlk ve kudretine gre toplamak,

zellikle vergi tahsil ilerini yann ve ileri gelenlerin kontrolnden kurtarmak ve bylece

onlarn yaptklarveya sebep olduklaryolsuzluklara son vermek gayesiyle yaplmtr (

ener, 1990: 39). Bu erevede ncelikle Glhane Hattnda ilan olunan vergi

prensiplerinin gerei olarak, memur ve grevliler ile yan ve ehir ileri gelenlerinin trl

adlarla halktan kendileri iin aldklarher trl angarya, rsm ve aidatlar kaldrlmve

yeni bir emlak ve nfus tahriri yaplmtr (ener, 1992: 260). Tanzimat hkmleri

uyarnca has, tmar ve zeamet gibi eski usuller 1844 ylnda kaldrlarak dirliklerin gelirleri

de hazinenin idaresi altna alnmtr. Tmarl asker yerine zabitleri dorudan merkezce

atanan yeni zaptiye birlikleri kurulmaya baland (H. zdemir, 2001: 137; Bkz. adrc,

1997).

Maliye Nezareti tesis edilerek, mstakil ve maliyenin tek sorumlusu durumuna

getirildi (Nisan 1840). Bylece, devletin btn gelir ve giderleri, yine tek elden, yani yeni

kurulan nezret tarafndan idare edilmeye baland. Ayrca, nezretin yazmalarna

bakmak ve nzra grd ilerde yardmc olmak zere daha sonra Maliye Nezareti

Mstearlna dnecek olan Mliye Nezreti Muavinlii, 12 Receb 1256 (9 Eyll

1840) tarihinde Mliye Nezretine bal olarak ml ilerin etraflca ele alnp


53/128

42

grlecei Meclis--i Muhasebe-i Maliye kuruldu. Ayrca, ml emirlerin yazlmas

hususu yeniden dzenlenerek bir ataltna topland. (Akyldz, 1993: 112-113).

Etkin bir mali btnlk ve merkeziyetilik iin gerekli olan dzgn ve sistemli

bir bte ancak 1863de yaplabilmive lke apnda btn giderleri denetleyen bir kurum

olarak Divan-Muhasebat ancak 1879da tam anlamyla kurulmutur (Ortayl, 2003: 132).

Ancak ge bir tarih bile olsa Tanzimat Dnemi ile birlikte Osmanl mparatorluunda

modem anlamda bir bte geleneinin doduunu gryoruz. Merkezi bteden sonra

vilayetlerde de bteler oluturulmaya baland. Nisan 1871 (5 Safer l288) tarihli Vilayet

Mesarifat- Umumiyesi Hakknda Talimat uyarnca; kazalar ve sancaklarda ayr ayr

oluturulan gelir-gider cetvelleri sonucunda toplanan haslat en sonunda vilayetlerde

biriktirilmekte idi. Bylece vilayete bal bulunan btn sancaklarn (livalarn) gelir ve

giderinin ne olduu, hangi tr masraf ve hangi tr vergi gelirlerinden ne kadar para

toplandbelirleniyordu. Bu verilerden de vilayete ulaan toplam gelir ve masraflar tespit

edilmioluyordu ( Kl, 2000: 196).

Ancak zellikle Tanzimatn ilk yllarnda verginin merkezde yeterince

toplanamamas, Osmanl para birimi guruun deer kaybetmesi ve Krm Savann yol

at giderler gibi sebepler bte aklarnn giderek bymesine neden olmutur (H.

zdemir, 2001:136). Galatadaki yerli bankaclardan yksek faizle alnan veya Krm

Sava srasnda Fransa ve ngiltereden alnan borlar ancak geici bir rahatlama salad

(Lewis, 2004: 120). Dyun-u Umumiye kurulana kadar Osmanl ynetimi vergi

kaynaklarn ne gerek miktaryla tesbit edebilmi, ne de vergiyi dzenli toplayabilmiti

(Ortayl, 2003: 132-134).


54/128

43

Brokratik ynetim geleneinin oluturulmasn amalayan Tanzimat

reformlaryla asl yaplmak istenen eyalet ynetimlerine ekidzen vermek ve merkezi

ynetimin gelirlerini artrmakt. Daha tesi ise merkezi ynetimin taradaki egemen

gruplar zerinde otoriter bir denetim kurmasyd (Ortayl, 1985: 26-27). Tanzimat

yneticileri, eyaletlerde merkezi ynetimin hakimiyetini kurmak iin, merkezi hkmete

grevlendirilen ve merkezi hkmete kar sorumluluklar olan memurlar atamtr.

Vergileri geleneksel hukuk anlaylardnda mkelleflerin deme gcne gre toplayan

muhassllar bu memur tipinin rneklerindendir. Byle yaplarak valilerin zerkliklerinin

engellenmesi amalanmtr. Yine eyaletlerin nfus ve servet eitlii temelinde alt

birimlere blnmesi, eyalet alt idri birimlerinde danma meclislerinin kurulmas ve

ordunun eyalet birimlerine blnp balarna stanbuldan atanan ve stanbula kar

sorumlu olan mirlerin atanmas, merkez idarenin hakimiyetini artrma abalardr (Shaw

ve Shaw, 2000: 117-120).

Eskiden tara ynetiminde tek sz sahibi olan hem idri hem asker otoriteyi,

hem de vergi toplama yetkisini elinde tutan paalarn yerine ayr ayrotoriteler konuldu.

dri otoriteyi valiler, adli otoriteyi ulem ve mali otoriteyi de muhassllar-defterdarlar

temsil ediyordu (Tanr, 1996: 82). dri, adli ve mli ilerin birbirinden ayrlmas ve bu

iler iin ayramirler atanmas, merkezin btn yetkilerin bir tek valinin elinde topland

eski anlayn yerine ikamesine alt sk merkeziyetiliin bir tezahryd. Ayrca

sivil ve asker brokrasinin ayrm, Osmanl modernlemesinin getirdii yapsal bir

zelliktir. Bu ayrm sonucu Tanzimat brokrasisi terfi ve rtbelere standart bir kural ve

snflama getirdi. lmiye, askeriye ve mlkiye snf iin rtbelerde yatay eitlik

dzenlemesine gidildi. Rtbeler paralel olarak dzenlenmi, mlkiye snfndaki vezaretin

kar

l

askeriyede mirlie eit olup hiyerarinin katmanlar

aras

nda paralellik


55/128

44

salanmt. Bu dzenleme memur maave kadrolarnn bilinmesi ve hazineden denecek

maalar iin gerekliydi (Ortayl, 2003: 135, 143).

Tanzimatn ilanndan sonra Askeri, Mlki ve lmiye snfndan memurlarn

rtbe ve derece bakmndan karlklkonumlarnaadaki tablo gstermektedir

Mlkiye Snf Askeriye Snf lmiye Snf

Sadrazam Serasker eyhlislamRtbe-i l snf-evveli Mir-Vezir Sadr-Rumeli

Rtbe-i l snf-sani Ferik Sadr-Anadolu

Rtbe-i sn snf-evveli

Mirmiran stanbul Payesi

Rtbe-i sn snf-sani Mirliva Haremeyn Mollas

(Seyitdanloglu, 1999: 87).

Tanzimat kurumlarnn pek ou ulemann ve bu snfa dahil olan kadlarn

grev alannsnrlandryordu. fta yetkisini elinde tutan eyhlislam iin eyhlislamlk

dairesinin (Bab- Meihat veya Fetvahane ) ihdas edilii, ulemann devlet dairesi haline

sokuluuna doru ilk admd (Lewis, 2004: 97). Tanzimatn merkeziyeti reformlar

lmiyenin bir dier mensubu olan kadlar da idari bakmdan tarada kimi yetkilerini

merkezi hkmet organlarna devretmek zorunda brakmve kaza idaresindeki eski gl

konumlaranmtr.

Kadlarn idri alandaki yetki ve salahiyetlerini azaltma abasyla daha nce

Kazaskerlik makam ve Sadrazama bal olan kadlklar Tanzimattan sonra

eyhlislama balanmlardr ( Karal, 1995c: 154-155). Bylece kazi ve idri olarak en


56/128

45

st mercii olan kazaskerlikle balantlarkesilerek, daha ziyade salt dini bir otorite ve ifta

makam olan eyhlislamn kazadaki temsilcisi olarak konumlar muhafaza edilmek

istenmitir

Kad naipleri dier memurlar gibi aylk maaa balanarak bunlarn dorudan

doruya vazifeleri ile ilgili olarak aldklarvergileri (resmi ksmet, resmi tereke ile ilam,

hccet, mrasele, izinname, kefiyye, seferiyye ve eri dier senetlerden aldklarharlar)

toplamalaryasakl

osmanlı tanzimat döneminde merkeziyetçilik.pdf

Documents