OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE VE SANAT DÜNYASINDA

BALKANLAR

Milletlerarası Tartışmalı İlıni Toplantı · 07-09 Mayıs 2014:

Toplantı Yeri: ~ Trakya Üniversitesi Balkan Kongre Merkezi,. Edirne

İstanbul2014

EDİRNE DA.IU?L-HADİSİ MÜDERRİSİ SİNAN PAŞA

ve HADiS KÜLTüRÜ ÜZERİNE BİR DEGERLENDİRME:

TAZARRU'NAME ÖRNEGİ

Adil YAvuz•

Hz. Peygamber'in Mekke döneminde, dini anlattı~ Erkarn b. Ebi'l­Erkaın'ın evi, Medine döneminde Mesdd-i Nebi'nin bitişiğinde yer alan genellikle genç ve bekar sahabilerin kalıp ilim öğrendiği Suffe, genel olarak İslam'ın özel ol3:Iak ise hadislerin dile getirilip aktanldığı teinel eğitim mer­kezleri hiz~etini vermiştir. Daha sonraki asularda ders halkalarının ve onla­ra iştirak eden öğrencilerin artması sebebiyle ilim öğretimi için müstakil kururnlara ihtiyaç duyulmuştur. Ebu Bekr Ahmed b. İshak es-Sıbği'nin (ö. 342/954) kendisine ait olan Daru?s-sünne'nin işleri ile meşgul olması için öğrencisi Hakim en-Neysabılri'ye (ö. 405/1014) vasiyette bulunmasından anlaşıldığına göre ilk müstakil hadis medresesi.p aru's-sünne adıyla hicri IV. asırda faaliyete geçmiş bulunuyordu. Fonksiyon olarak Daru's-sünne ile ayru olan Daru'l-hadis, ilk defa Selçuklu Atabeklenhden Nureddin Mahmud Zengi tarafından 571/1175 yılında Şam'da kurulmuştur. Daha sonra bu eği­tim kurumu Suriye ve Mısu'da yayılrnıştır. 1 Anadolu'da ilk Daru'l-hadis, Selçuklu atabeglerinden Cemaluddin Femih b: Abdullah tarafından

640/1242 yılında Çank.ıiı'da yaptınlmıştır. Bunu, Anadolu Selçuklu Devleti Veziri Sahib Ata Fahreddin Ali (ö. 684/1285) tarafından 670/1271 yılında Sivas'ta yaptırılan Sahibiye (Gökmedrese) ile 675/1276 yılında Konya'da yaptırılan İfıce Minare Daru'l-hadisi takip etmiştir.2

• Prof. Dr., Necmettin Erbakan Üniversitesi naruyat Fakültesi, ayavuz@konyaedu.tr 1 Bkz. Okiç, Muhammed Tayyib, Bazı Hadis Meseleleri Ozerine Tetkikler, İstanbul,

1959, 105-106; Bozkurt, N ebi, Daru'l-h acüs", DlA, İstanbul, 1993, Vlll, 528. 2 Yardım, Ali, "Daru'l-hadis", DİA, İstanbul, 1993, VIII, 529-530.

26 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR

Söğüt kasabasında kurulup, Bursa ve civarını kontrol altına aldıktan ·sonra Balkanlar'a yönelen Osmanlılar, İstanbul'dan önce Edirne'yi Sultan I.. Murad döneminde hakimiyetleri altına almışlardır (762/1362). Bu gelişme, İstanbul'un fethin.i ko~aylaştırmıştır. Ankara Savaşı'nda (805/1402) Yıldırım Bayezid'.in yen.ilmesinden sonra, Ern.ir Süleyman devletin hazinesini ve resrn.i evrakını alarak Edirne'ye gelmiş ve bu şehri başkent olarak kullanmıştır. Il. Murad devrinde şehrin gelişmesi hız kazanmıştır. Onun·yerine tahta geçen Fatih Sultan Mehmet, 1452-1453 kışında İstanbul'un fethi ile ilgili bütün plan ve, hazırlıklarını burada yaptırmıştır.3 --

Osmanlılar döneminde ilk Daru'l-hadis, I. Murad zamanında (761-

791/1360-1389) Çandarlı Hayreddin Paşa tarafından İznik'te yaptırılmıştır. Onu Bursa'daki Daru'l-hadis Medresesi'nin yapımı takip etrn.iştir.4

Osmanlı Devleti'nin altıncı padişahı Il. Murad (806-855/1403-1451) zamanında (824-855/1421-1451) başta Edirne olmak üzere, Bursa ve diğer büyük şehirlerde büyük medreseler kurulmuştur. Bunun yanında ilmi ve tasavvufi akımlar hayli gelişmiş, adeta büyük fetih için kültür hazırlığı yapıl­

mıştır. İslam dünyasının çeşitli yerlerinden pek çok alim Osmanlı ülkesine gelrn.iştir.5 ll . .l-4urad, 838/1435'de Edirne Daru'l-hadis'ini, 839/1436'da Mu­radiye Cami'ini ve Mevlevihane'sin.i ve 851/1417'de Üç Şerefeli Cami'yi inşa ettirrn.iştir.6 İlk devir Osmanlı daru'l-hadislerinin en meşhuru, Il. Murad'ın

828'de (1425) Edirne'de yaptırdığı Daru'l~hadis Medresesi'dir. Bu Daru'l­

hadis Osmanlı medrese teşkilatında bir dönüm noktası oluşturur? Halk ara­sında külliyenin yaptırılmasının sebebi. olarak, Il. Murad'ın rüyasında, Hz. Peygamber'in Il. Murad'a burada bir darüllıadis yaptırmasını tavsiye ettiği rivayeti yaygınlık kazanmıştır. 1224/1809 yıluidaki tam.irde yenilenen carn.i-

3 Bkz. Gökbilgin, M. 'İ'ayyib, "Edirne", DİA, İstanbul, 1994, X, 426. 4 Bkz. Yardım, Ali, a.g.e., DİA, VIII, 529-530; Yıldırım, Selahattin, Osmanlı ilim

Geleneğinde Edirne Daru'l-hadisi ve Müderrisleri, İstanbul, 2001, 30. 5 Emecen, Feridun, Beydilli, Kemal vcl, Osmanlı Devleti ·ve Medeniyeti Tarihi, Editör,

Ekmeleddin İhsanoğlu, I-II, İstanbul, 1994-1998, I, 253-254; İnalcık, Halil, "Murad

II", MEB İslam Ansiklopedisi, I-XIII, Eskişehir, 2001, VIII, 613-614; Yıl~, a.g.e.,

35. 6 Bkz. Hoca Sadeddin, Tacu't-tevarih, I-V, İstanbul, 1974, Il, 248-250; Gökbilgin, M.

Tayyib, "Edirne", MEB islam Ansiklopedisi, IV, 121-122; Yıldırım, a.g.e., 36-37. 7 Yardım, a.g.e., DlA, Vlll, 530.

HAD İS KÜLTÜRÜ ÜZERİNE BİR DEGERLENDİRME: "TAZARRU'NAME"ÖRNEGİ 27

nin k.itabesinaen, yapının 23 Şaban 838/24 Mart 1435 tarihinde tamamlandı­ğı öğrenilmektedir. Cami yenilenirken IL Murad devrine ait herhangi bir özelliği kalmamıştır. Rifat Osman, külliyenin medresesinin 1920'den birkaç yıl önce ortadan kalktığını söylemektedir. Nitekim 1914 yılına ait bir kayıttan medresenin o sırada faal olduğu anlaşılmaktadır.8 II. Murad'ın Edirne'de 838/1425 tarihinde yaptırdığı, Daru'l-lıadis Medresesi'nin vakfiyesinden anla­şıldığı.na göre Edirne Daru'l-hadis'i içih yüz seksen sekiz dükkan, üç köy, üç ev, bir hamam, iki ekmek finnı ve bir değirmen vakfedilmiştir.9 Vakfiyede şart koşulan hususlar arasında, Dhu'l-hadis'e· atanacak müderrisin takva sahibi temiz bir kimse olup, şer'i ilimleri hakkıyla bilmesi, nakli müşkilleri yenıneye ve şüpheleri gidermeye kadir olması, ders günlerinde hadis ve onunla ilgili diğer derslerin · okutulması, kat'iyyen felsefi ilimlerle iştigal

edilmemesi yer almaktadır.10 .

Sultan II. Murad, Edirne Dam'I-hadis'ini inşa ettirip, Molla Fenari'den sonra Osmanlı Devletinin ikinci Şeyhülislam'ı olan11 Fahreddin Acerİıi'yi (865/1461) Daru'l-hadis'U:ı ilk müderrisi olarak tayin etmiştirY Onun vefa­tından sonra, tebliğ konumuz olarak ele aldığımız Sinan Paşa (891/1486), Edirne Damlhadis'ine müde~ris olarak atanmıştır.13 Edü:ne Daru'l-hadis'i, vakfiyesi olan, öğretim kadrosu ve eğitimi ile ilgili sıkı kaideler getirilen ve işleme~inin devamlılığını sağlamak için geniş araziler ve gayrimenkuller vak-

8 Bkz. İnalcık, Halil, "Murad Il", VIII, 6!4; Bilge, Mustafa, İlk Osmanlı Medreseleri,

İstanbul, 1984, 148; Ertuğrul, Özkan, "Darulhadis Küpiyesi", DİA, İstanbul, 1993,

VIII, 534-535. 9 Bkz. Bilge, Mustafa, a.g.e., 225~231; Yıldırım, a.g.e., 182-184. 10 Bkz. Bilge, a.g.e., 225-231; Yıldırım, a.g.e., 185. 11 Şeyhülislamlık kurumurıun ilk olarak ne zaman tesis edildiği ile ilgili bir

değerlendirme için bkz., Kaydu, Ekrem, "Osmarılı Devletinde Şeyhülislamlık

Müessesesinin Ortaya Çıl<ışı:",. Atatürk Oniversftesi İslami Jlimler Fakültesi Dergisi,

Erzurum, 1977, sy. II, 200-201. 12 nmiye Salnamesi, İstanbul, 1334, 327-328, 339; Gül, Ahmet, Osmanlı

Medreselerind!! Eğitim- Öğretim ve Bunlar Arasında Daru'l-hadislerin Yeri, Ankara,

1997, 76; Yıldırım, a.g.e., s. 61-62; Bayram, Hülya Mercimekçi, Taşköprizade'nin eş­

Şekaiku'n-Nu'maniyye fi Ulemai'd-Devleti'l-Osmaniyye Adlı Eserinde Adı Geçen

Muhaddislerin incelenmesi, (Yayımlanmamış. Yüksek Lisans Tezi), Konya, 2006, s.

55-56. 13 Bkz. Yıldırım, a.g:e., s. 174.

28 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR

fedilen ük darulhadistir. Fahreddin Acemi gibi dönemin müftülü­

ğü/şeyhülislamlığıru da yapmış olan kudretli bir alimin ük müderrislerinden

olması, idarenin buraya verdiği önemin bir göstergesi sayılabilir.14 Bu genel

tespitlerden sonra Sinan Paşa'nın hayatını kısaca ele almak istiyoruz.

I. SİNAN PAŞA

A-Hayatı

Yusuf b. Hızır b. Kadı Celaleddin Sinan Paşa, fetihten sonra İstanbul'a \

kadı olarak tayin edilen Hızır Bey'in (863/1459) oğludur.15 Annesi Osmanlı

ilimlerinden Molla Yegan'ın kızıdır. Fatih, Edirne'de bir taraftan fetih hazır­

lıkları yaparken, diğer taraftan da fırsat buldukça ilimierin katıldığı ilmi

tartışmalan tertip etmektedir. O sırada Edirne' de bulunan bir Arap ilim, ilmi

mübahaselerde Osmanlı ilimlerine üstünlük sağlar. Bundan rahatsız olan Fatih, onu yenebilecek bir ilimin olup olmadığını sorar. Ona Sivrihisar'da

müderris olarak hizmet veren Hızır Bey'den söz ederler. Getiriİmesi

emrolunur. O, Arap alirole giriştiği tartışmada üstünlük sağlayınca padişahın

dikkatini çekmiş, bir Osmanlı iliminin bu başarısı karşısında memnun olan

padişah sırtından kürkünü çıkarıp kendisine giydirmiş ve onu Bursa' daki

Çelebi Me~ed (Sultaniye) Medresesi'ne SO akçe ile müderris tayin etmiş­tir. 16 Fatih Sultan Mehmed, İstanbul'un fethinden hemen sonra Hızır Bey' i

yeni başkente kadı olarak tayin etmiştir. J3öylece Hızrr Bey, şehrin çeşitli meseleleriyle ilgilenmeye başlamıştır. Adliye, belediye, emniyet ve imar hiz­

metlerinde önemli düzenlemelerde bulunmuştur. Ancak bu görevde iken

genç sayılabilecek bir yaşta vefat etmiştir (863/1459).'7

Sinan Paşa, tahminen 845/1440 tarihinde doğmuştur. Dedesi Molla Yegan'ın meclisine devam eden Molla Hüsrev, Molla Gürani, Molla Kıruni,

Hocazade Muslihiddin ve. Kesteli gibi devrin büyük ilimleri ile tanışmıştır.

14 Memiş, İbrahim, "Anadolu Hadis Geleneğinde Edirne Daru1-hadis'nin Yeri",

Anadolu'da Hadis Geleneği ve Daru'l-hadisler Sempozyumu, 30 Nisan- Ol Mayıs 2011, Samsun, 2011, 129-130. 15 Sehi Bey, Tezkira (Hest Behişt), İstanbul, 1980, 87. 16 Mecdi, Mehmed, Hadaiku'ş-şekaik, I-Il, İstanbul, 1979, I, 193-194. 17 Bkz. Yazıcıoğlu, Mustafa Said, "Hızır Bey", DİA, XVII, s. 413-414; Kild, Yusuf

Mesut, "Hızır Bey'' Diyanet flmi Dergi, c. XXXII, sy., 4, Ankara, 1996, s. 114-116.

HADiS KÜLTÜRÜ ÜZERİNE BİR DEGERLENDİRME: "TAZARRU'NAME"ÖRNEGİ 29

. Genç ve zeki bir ilim talibi olan Sinan Paşa, felsefeye merak sanp ilgilenmiş-

tir Septik/şüpheci düşünceleri sebebiyle babası tarafından zaman zaman

azarlandığı belirtilir. Kardeşleri olan Yakup Paşa (ö. 891/1486) Bursa kadılı-

- ğı, Ahmed Paşa (ö. 925/1510) Bursa müftülüğü yapmıştır. Babası Hızır Bey'in ölümü (ö. 863/1459) üzerine, Fatih tarafından Edirne'de bir medrese­

ye, ardından Il. Murad'ın yaptırdığı Daru'l-hadls Medresesi'ne müderris

olarak atanmıştır. Yine aynı dönemde Fatih'in babası Sultan II. Murad'ın

Edirne'deki vakıflanna mütevelli olarak tayin edilmiştir. 1 8 Muhtemelen hiz­

metlerinden memnun olması sebebiyle Fatih onu, "hace-i sultanf' lakabıyla

padişah hocalığına ve salın müderrisliğine getirmiştir. 875/1470 yılında ise

vezir olarak atanmıştır. 881/1477 yılında Gedik Ahmet Paşa'nın aıledilmesi

üzerine veziriazarnlık görevine getirilmiştir. Sinan Paşa tasavvufa ilgi duy­

muş ve Şeyh İbnü'l-Vefa'ya (896/1491)19 intisap etmiştir. Hanefi olduğıı hal­

de kıldudığı namazlarda Şamler gibi besmeleyi açıktan okuması, başta Molla

Gürarn (893/1488) olmak üzere bir grup alimin itirazıyla karşılaşmıştır. Mol­la Gürani, İbnü'l-Vefa'nın kendi mezhebine muhalif olarak namaıda besme­

leyi cehri!açıktan okuması sebebiyle, bir grup alimi toplayıp tartışmak ama­

cıyla onun yanına gider. Bundarı haberdar olan Sinan Paşa, oraya gelip İbnü'l-Vefa'nın Kur'an'a tam vakıf olduğıınu, Sıhah-ı sitte'yi ezbere bildiğini

ve ictiha~ı ile böyle davrandığını söyleyerek savunmuş ve şeyhinin karşılaştı­ğı bu· sıkıntıyı hertaraf etmiştir.20 Ancak çok geçmeden bilinmeyen bir sebep-

18 Bkz. Taşköprülüzade, Ahmed Efendi, eş-Şekaikıdn-Nu'maniyye fi Ulemai'd­

Devleti'l-Osmaniyye, nşr., Ahmed Suphi Furat, İstanbul, 1985, 174-175. 19 Muslihuddin Mustafa İbnü'l-Vefa, Konya'da doğmuştur. O dönemde Karamanoğulları'nın elinde bulunan Konya'da başladığı öğrenimini babasıyla

birlikte gittiği Osmanlılar'ın başşehri Edirne'de tamainlamıştır. Karamanoğlu

İbrahim Bey onun için Konya Meram'da bir cami ve hankah yaptırmıştır. İstanbul'da Fatih Sultan Mehmed'den büyük yardım ve destek görmüş, padişah onun adına nispetle Vefa diye anılacak olan semtte bir cami ile çifte hamam yaptırmış, ayrıca içindeki binalada birlikte caminin yakınında bulunan araziyle Çorlu kazasına bağlı Kepelim köyünü ~eyhe temlik etmiştir. Sinan Paşa, Molla Lutfi, Sursalı Ahmed Paşa, Şeyhülislam Zenbilli Ali Efendi gibi ilim ve devlet adamlan ona mürit olmuştur. (896/1491) yılında vefat etmiş ve II. Bayezid'in katıldığı cenaze

namazının ardından adına yaptı.İllan caminin haziresine defnedilmiştir. Bkz. Öngören, Reşat, "Muslihiddin Mustafa", DlA, İstanbul, 2006, XXXI, s. 269-271. 20 Taşköprülüzade, a.g.e., s. 177.

30 OSMANU İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR

le Sinan Paşa, görevinden aziedilmiş ve hapse atılmışbr. Osmanlı ilimlerinin,

şayet Sinan Paşa hapisten çıkanlmazsa bütün kitaplanru yakıp, Osmanlı top-·

raklarını terk edeceklerini söylemeleri üzerine o, hapisten çıkanlmış ve Sivri­hisar kadılığına görevlendirilmiştir. Onun vefakar talebesi Molla Lütfi de

hocası ile birlikte Sivrihisar'a gitmiş ve sürgün süresince onunla beraber ol­

muştur. Sinan Paşa, Fatih vefat edinceye kadar bu görevde kalıruştır. II.

Bayezid tahta geçince (886/1481), Sinan Paşa'ya vezirlik rütbesini iade edip

ikinci defa onu Edirne Dam'i-hadis'ine r@iderris olarak tayin etmiştir.21 Bir

araştinnacıya göre ise Sinan Paşa, birincisi vezir alınadan önce, ikincisi vezir

olduktan sonra, üçüncüsü ise II. Bayezid döneminde olmak üzere üç defa

Edirne Darulha~~s'ine müderris olarak tayin edilmiştir.22 O'nun medrese ve

Darulhadis'te süidürdüğü ilmi faaliyetlerinin yanı sıra, bir takım eserler de kaleme alıruştır. Bugün için onun ilmi şahsiyetini tespitte müracaat edebile­

ceğimiz yegane kaynaklar da, onun bu eserleridir.

B- Eserleri

Sinan Paşa, eserlerinin çoğunu Arapça olarak yazmıştır. Hayatının son

döneminde ise üç eserini Türkçe olarak kaleme almışnr.

ı- Arapça yazdığı eserleri:

a- Haşiye ala. şerhi'l-mevakıf fl ilmi'l-kelam. Adfıdiddin İci'nin (756/1355) el-Mevakıf fl ilmi'l-kelam adlı eserini Seyyid Şerif el-Cürca.ni (ö.

816/1413) şerhetmiş. Onun üzerine de Sinan Paşa bir haşiye yazmıştır. Eser

kelam ilmi ile ilgilidir.

b- Risale fl cevabi Keste!U amma işkelehu min şerhi'l-mevakıj. Mevak.ı.f şerhinde Kestelli'nin müşkil bulduğu bir konuda ona cevap olarak yazılmış­

tır. Kelam ile ilgilidir.

21 Hayatı ile ilgili geniş bilgi için bkz. Taşköprülüzade, a.g.e., s. 173-177; Mecdi, a.g.e.,

I, s. 193-194; Hoca Sadeddin, Tacü't-tevtirih, I-Il, İstanbul, 1280, Il, SOO; Kehhale,

Ömer Rıza, Mu'cemü'l-müellifin teracimü musannifi'l-kütübi'l-arabiyye, I-XIV, Beyrut, trs., XIII, s. 296; Mazıoğlu, Hasibe, "Sinan Paşa", MEB. !slam Ansiklopedisi,

X, 666-667; Zirikli, Hayrudd.in, el-A 'lam ktımasu tera ci mi li eşheri'r-rical mine'l-arab

ve'l-müstağribin ve'l-müsteşrikin, I-XI, Beyrut, 1969, IX, 304; Kilci, Yusuf Mesut,

"Sinan Paşa", Diyanet nmi Dergi, c. XXXIII, sy. 2, Ankara, 1997, s. 97-100; Yıldırım,

a.g.e., s. 64-66.

u Bilge, a.g.e.,"s. 147.

HADİS KÜL TÜRÜ ÜZERİNE BİR DEGERLENDİRME: "TAZARRU'NAME"ÖRNEGİ 31

. c- Ta'likat ala haşiyeti't-tecrid li's-Seyyid Şertj. Seyyid Şerifnin Tecrid

haşiyesi üzerine yazılan bazı notları ihtiva etmektedir.

d- Haşiye ala tefsiri'l-Beyzavi. Beyzavi'nin tefsiri üzerine yazılan bir - başiye çalışmasıdır.

e- Haşiye ale'l-Hidaye. Merginaru'nin (593/1197) el-Hidaye'sirıin Ta­haret bölümü üzerirıe yazılmış bir başiye çalışmasıdır. Eser fıkıh ilmi ile ilgi­

lidir.

f- Haşiye ala şerhi'l-mulahhas fi'l-hey'e. Mahmud Çağmini'nin

(619/1221) el-Mülehhas adlı eserini Bursalı Kadızade-i Rılm.i (844/1440)

şerhetmiş, bu şerh üzerine de Sinan Paşa bir başiye yazmıştır. Eser Astrono­mi ile ilgilidir.

g- Haşiye ala nihayeti'l-idrak. Kutbuddin ŞiTazi'nin (710/1310) astro­nomi ile ilgili eserine yazılmış bir haşiyedir.

h- Ecvibe an i'tirazati'l-Kastallani fi'l-cüz'i la yetecezza. Kastallaru'nin bölünmeye11 cüz' (atom) konusundaki itirazına cevap olarak yazılmıştır.

ı- Risale ft halli işkali muaddeli mesiri'l-U tari d. U tari d yıldızının uzak­lığının tayirıindeki bir güçlüğün b,alli ile il~ bir risale olup astronomi ile ilgilidir.

i- Risale fl beyani mes'eletin hendesiyyeti1J. Sinan Paşa'nın Matematik alanındaki yazdığı açılar konusuyla ilgili bir eseridir.

~

k- Haşiye ala Sadri'ş-şeria ale'l-vikaye. Sadruşşeria'rıın el-Vikaye'si

üzerine yazılan bir başiye olup fıkıh imi ile ilgilidir.

1- Risale fl Eşkali'llezi uride fi havassi hikmeti'l-ayn fl bahsi'l-cihe. Fel­sefe ile ilgili bir eserdir.23

Görüldüğü gibi Sinan Paşa'nın Arapça telif ettiği eserler, genellikle haşiye, ta'likat gibi başka eserler üzerine yazılan notlar, bazı konula:ı ele alan risaleler türündendir. Konuları itibariyle, kelam, astronomi, ağırlıklı olmak

23 Bkz. Kehhale, a.g.e., XIII, s. 296; Mazıoğlu, Hasibe, "Sinan Paşa", MEB. lslam Ansiklopedisi, X, s. 670; Zirikli, Hayrudd.in, a.g.e., IX, s. 304; Kiki, Yusuf Mesut, "Sinan Paşa", s. 103; Yıldırım, a.g.e., s. 68-69

32 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR

üzere birkaç tane de tefsir, fıkıh, matematik ve felsefe ile ilgili eseri olduğu

anlaşılmaktadır.

2- Türkçe Yazdığı Eserleri

Sinan Paşa, Sivrihisar kadılığından sonra Sultan II. Bayezid tarafından

tekrar Edirne Daru.lhadis'ine müderris olarak atarımıştır. Bundan sonra yaz­

dığı üç eseri Türkçe olarakkaleme almıştır. Kısaca onlan tanımaya çalışalım.

a- Tazarru'name \

Sinan Paşa'nın Türkçe eserlerinin ilki ve en ünlüsüdür. Tazarru'at-ı

Sinan Paşa, Dara'atname gibi isimlerle de anılır. O, ders vermekten arta ka­

lan zamanım boş geçirmeyip birkaç ay içerisinde bu eseri meydana getirdiği­

ni, Hakk'ın övgüsünde aklına gelenleri yazdığını belirtir. Maaruname'sinde

ise, Tazarru'name adlı eserinden bahisle şöyle demektedir: "Esas-ı usal-i

meşayih-i hakikat üzerine vurulup durur ve binası kavaid-i ehl-i tarikat üze­

rine konulup durur" (Temelleri, hakikat önderlerinin yolları üzerine atılmış­

tır ve binası tarikat erlerinin dayanakları üzerine kurulmuştur).24 Bu ifadele­

riyle, Tazarru'name'nin tasavvufi bir mahiyet taşıdığını belirtir. Eserde önce

Cenab-ı Hakk'tan sonra peygamberlerden, Hz. Muhammed'in al ve ashabın­

dan, dört fikıh imarnından ve tarikat ehlinden istirndat/yardım dilemekte­

dir.25 Tazarru'name, klasik edebiyatta süslü nesir çığırını açan ilk eserdir.

Esrin ilmi neşrini A. Mertol Tulum gerçekleştirmiştir (Ankara, 2001). Yine

Eser, yakın zamanda aynı müellif tarafından gürıümüz Türkçesine çevrilerek

neşredilmiştir.26 Biz de Tazarru'name'sinde kaydedilen hadisleri tetkik ede­

rek Sinan Paşa'nın hadis kilitürünü ortaya koymaya çalışacağız.

b-Maarifname

Sinan Paşa'nın ahlaka dair yazdığı bu eser, Nasihatname ve

Ahlakname adıyla da anılır. Eserde dünyanın kötülükleri, nefsin hileleri, iyi

24 Sinan Paşa, Maarifname, nşr., İsmail Hikmet Ertaylan, İstanbul, 1961, s. 25. 25 Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü'l-arifin esmau'l-müellifln ve asaru'l-musannifin, I­II, İstanbul, 1955, II, s. 562; Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, I-III,

İstanbul, 1972, III, s. 345; Koç, Aylin, "Sinan Paşa, DlA, XXXVII. İstanbul, 2009, s. 230; Yıldırım, a.g.e., s. 70. 26 Sinan Paşa, Yakarışlar Kitabı (Tazarru'name), Günümüz diline aktaran Mertol Tulum, TDVYayınları, Ankara, 2011.

HADİS KÜLTÜRÜ ÜZERİNE BİR DEGERLENDİRME: ''TAZARRU'NAME"ÖRNEGİ 33

ahlak, hik.metler, ahiret, dervişler ve aşıklar gibi çeşitli konulardan söz edil­mektedir. Eser İslam ahlakının esaslannı öğretmeyi amaçlamakla beraber içinde filozoflardan, özellikle Eflatun'un nasihatlerinden nakiller de bulun-

- maktadır. Eser, İsmail Hikmet Ertaylan tarafından neşredilrniştir (İstanbul,

1961).27

c- Tezkiratü'l-evliya

Eser yirmi sekiz evliyanın m~nakı.bından meydana gelmiştir. Bu eseri­

ni Maarifname'den sonra yazmıştır. Eserin ilmi neşrini Emine Gürsoy Naskali gerçekleştirmiştir (Ankara, 1987).28

C- Vefab

Hayatında inişli çıkışlı bir süreci yaşayan Sinan Paşa, 891/1486 tari­hinde vefat etmiştir. Onun Edirne veya İstanbul'da vefat ettiği konusunda ihtilaf edilmiştir.29 Vefat ettiğinde evinde yakacak odunun bile olmadığı, çünkü savurganlık derecesine varacak düzeyde cömert bir kimse olduğu

kaydedilrniştir.30 Şimdi de onun hadisçiliğini Tazarru'name adlı eserinde zikrettiği hadisleri tetkik ederek ortaya koymak istiyoruz.

II- Hadis Kültürü Üzerine Bir Değerlendirme: Tazarru'name Örneği

A- Eserin Muhtevası

Sinan Paşa, sadece çağının değil, Türk Ed,ebiyatının en büyük söz usta­larından ve en kudretli nesir sanatkarlarındandır. Eserlerinde kullandığı dil ve üslup, kendisinden sonraki hiçbir yazar tarafınaan taklit edilememiş, ben­zeri meydana getirilememiştir. ilahiyat alanına giren konularla felsefi, tasav­vufi düşünce ve meselelerin böylesi bir dil yapısı ve anlatım tarzıyla sunul­

ması şaşırtıcıdır. Tazarru'name, nazım ve nesir karışımı bir eserdir. Sinan

27 Bkz. Bağdatlı, a.g.e., II, s. 562; Bursalı, a.g.e., III, s. 345; Koç, a.g.e., DİA, XXXVII, s. 230; Yıldınm, a.g.e., s. 70. 28 Bkz. Bağdatlı, a.g.e., II, s. 562; Bursalı, a.g.e., m, s. 345; Koç, a.g.e., DİA, XXXVII, s. 230; Yıldınm, a.g.e., s. 70. 29 Bkz. Mecdl, a.g.e., I, s. 196; Kehhale, a.g.e., XIII, s. 296; Bağdatlı İsmail Paşa, a.g.e., Il, s. 562; Mazıoğlu, Hasibe, a.g.e., MEB. İslam Ansiklopedisi, X, s. 667; Yıldırım, a.g.e., s. 66. 30 Bkz. Taşköprülüzade, a.g.e., s. 176.

34 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNGE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR

Paşa vezinli ve kafiyeli söz söylemekte son derece rahat, sözü vezne uydur­makta ustadır; kafiye bulmakta ise hiç zorlanmaz.31 Eser, hayatının ikbal günlerinden sonra çileli günler geçirmiş bir müellifin, ilim ve peşinden gelen ızdırapla yoğrulan düşünce dünyasının tasavvufi bir kalıp içinde, Yüce Al­lah'a yakarışiarını yansıtmaktadır.

Tazarru'name, münacaat (Yüce Allah'a yakanş) bölümü ile başlar. Tevhid, mar'rifet, şeybin gerekliliği, havf ve reca (korku ve ümit), zühd, töv­benin gerekliliği, İslam, abdest, namaz gibL.konularla devam eder.32 Eserin ikind bölümünde, Peygamberlere övgüler (na'tlar) bulunmaktadır. Bu bö­lümde, Adem (as), İdris. (as), Nuh (as), İbrahim (as), Musa (as), İsa (as), Hz.

Muhammed (sa) il~ ilgili na'tlar yer almaktadır.33 Eserin üçüncü bölümünde, aşere-i mübeşşere, dört halife, Hasan ve Hüseyin (ra), dört mezhep imamı, Sahihayn müellifi Buhari ve Müslim'e yönelik övgüler yer almaktadır. Eserde son olarak Sinan Paşa'nın şeyh i İbnü'l-Vefa'nın na'ti aniatıldıktan sonra Arz­ı tazarru' (yakarış ve yalvarış) konusuyla eser son34 bulmaktadır.

B- Eserde Geçen Hadislerin Değerlendirilmesi

Sinan Paşa, eserinde önemli hadisçilerden İmam Malik ve Ahmed b. Hanbel'i dört, niezhep imaını içinde, onlardan sonra da Buhari ve Müslirn'i övmektedir. İmam Malik'ten söz ederken, şöyle demektedir: "Sünnetlerin tashihinde çok gayret gösterdi. Ravilerin tenkirlinde çok çaba harcadı. Hadis­te ilk itibar gören kitap, onun Sahih'iydi (Muvatta'). O dönemde kabul edilen isnad, onun tashih ettikleriydi.''35 Ahmed b. Hanbel'den söz ederken, "ruhsa­ta ruhsat vermezdi. Halka fetva verse de bu ruhsatla kendi amel etmezdi. "Kur' an hadistir" diye ona baskı yaptılar. Bu yolda birçok eziyet ettiler" diye­rek mihne dönemine işaret etrnektedir.36 Buhari hakkında ise "o, öyle bir

hadis üstadıdır ki, Allah'ın kitabından sonra okunınası gereken kitap, onun eseridi. Bu eser baştan sona, her ne niyetle okunursa gerçekleşir. Her ne dilek

31 Bkz. Sinan Paşa, Maô.rifname, 9, 10 (Naşir A. Mertol Tulum'dan inhtisaren alınmışbr).

• 32 Sinan Paşa, Tazarru'name, s. 29-231. 33 Sinan Paşa, a.g.e., s. 233-264. 34 Sinan Paşa, a.g.e., s. 265-295. 35 Sinan Paşa, a.g.e., s. 283. 36 Sinan Paşa, a.g.e., s. 283.

HADİS KÜLTÜRÜ ÜZERİNE.BİR DEGERLENDİRME: "TAZARRU'NAME"ÖRNEGİ 35

için okunursa yerine gelir, hasta için okunsa sağlık verir, hangi aciz için okunsa güç verir. Her derde şifadır, her hastalığa devadır, her belaya kalkan olur, her kazaya karşı durur"37 demektedir. Bu ifadeler bize, Hatmu'l-Buhari geleneği ile bu alanda yazılan eserleri hatırlatmaktadır. Yukarıda işaret edilen hususların gerçeklernesi ümidiyle, İslam dünyasında Sahilı-i Buhar! hatimieri yapılmıştır.38 İmam Müslim'in Sahih'inin, Buhari'nin eserinden sonra ikinci kaynak olduğunu, hadislerin ·tashihinde çok emek harcadığıru, bu sebeple

onun eserinin de beğenilip rağbet gördüğünü, iki (hadis) üstadından biri olup insanların gönlünde yer ettiğini belirtir.39 Sinan Paşa'nın bu ifadelerin­den onun bu dört önemli ilimin, hadis alanındaki otoritesini kabul ettiği anlaşılmaktadır.

Bu önemli hadisçileri kitabına alıp öven Sinan Paşa eserinde, hadisleri zikrederken, ne bu müelliflerden söz eder, ne hadislerin geçtiği kaynaklara işaret eder. Hatta hadislerin sahabi ravisini bile zikretmez. Bunun da ötesin­de hadisleri aktarırken, onları Hz. Peygamber'e atfetme gereği de duyma­maktadır. Kendi edebi ifadeleri içinde, iktihas ettiği rivayetleri kendi cümle­leri içine yerleştirerek kaydeder. Dolayısıyla onun hadisleri zikrederken kay­nakları belirtme ihtiyacı duymadığını görmekteyiz. Teknik açıdan değerlen­

dirildiğinde bu şekilde hadis aktanını hadisçilere göre ilmi bir yaklaşım de­ğildir. Çünkü bir hadisin sıhhatirıi tespitte, öncelikle onun sağlam bir senedle gelip gelmediğinin tespiti gereklidir. Bu ise ancak aktarılan hadisin senedinin bilinmesiyle veya en azından hadisin geçtiği kaynağın belirtilmesiyle müm­kün olabilmektedir. Bu durumda hadislerin gecrtlği kaynakların tespit edile­rek, onlara göre bir değerlendirme yapılması önümüzdeki yegane çaredir.

Sinan Paşa'nın eserinde geçen rivayetleri, güvenilir kaynaklarda geçen­ler, zayıf ve mevzG.' rivayetlerin toplarup incelendiği_ eserlerde bulunabilenler şeklinde iki grup halinde değerlendirmek istiyoruz.

1- Güvenilir Kaynaklarda Geçen Rivayetler

Biz burada güvenilir kaynaklar derken, Kütüb-i tis'a gibi Ehl-i sünnet tarafından genel olarak kabul gören kaynakları kastetmekteyiz. Elbette bu

37 Sinan Paşa, a.g.e., s. 285. 38 Konu ile ilgili bilgi ve çalışmalar için bkz., Sandıkçı, S. Kemal, Sahih-i Buhari Ozerine Yapılan Çalışmalar, Ankara, 1991, s. 126-130. 39 Sinan Paşa, a.g.e., s. 285-286.

36 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR

eserlerde yer alan bazı rivayetlerin zayıf hatta mevzu olarak kabul edildiği de bir gerçektir. Ama bir edebi eserdeki rivayetler için belli ölçüde zayıf rivayet­lerin olması makul karşılanmalıdır. Sinan Paşa'nın Tazarru'name'si, mutlaka sahlh hadislerin olması gereken bir akaid veya fıkıh kitabı değildir. Hadis llimleri, terğib ve terhib gibi insanlara nasihatte bulunma amacıyla yazılan eserlerde belli ölçüde zayıf rivayetlerin bulunmasını makul karşılamışlardır. Tazarru'name de genel olarak tasavvufi tefekkürle kaleme alınan bir nasihat kitabı olarak değerlendirilebilir.

Sinan Paşa'nın eserinde geçen hadislerin on beşi, muteber kaynaklarda bulunmaktadır. Biz bunlardan seçtiğimiz birkaç tanesini örnek olarak zik­retmek istiyoruz. . .

Sinan Paşa, "Anlar Hak Teala hazretinün birkaç sıfatına mazhar oldılar ise, insan-ı kamil, cemi'i esmai ilahiyyeye mazhardur ki, ( rd ~ iiıl 0! .u.J_,....,. ı.)c) Muhakkak Allah, Adem'i onun suretinde yaratmıştır"40 demekte­dir. Burada da görüldüğü gibi hadisi, Nebi (s)'e nispet etmeden vermektedir.

Bu hadis, Buhari, Müslim ve Ahmed b. Hanbel tarafından tahric olunmuş­tur.41

Muteber kaynaklarda zikredilen bu rivayet, müteşabih sayılan ve üze­rinde tartışmanın olduğu hadislerdendir.42 Halbuki hadisin vürtld sebebine bakılınca bunun böyle olmadığı anlaşılmaktadır. Bir adamı kendi kölesini döverken gören Rasulullah (s), ona "sizden birisi Müslüman kardeşiyle kavga

ederse, onun yüzüne vurmaktan sakınsın. Çünkü Allah, (ilk insan olan) Hz.

40 Sinan Paşa, Tazarru'niime, s. 55. 41 Buhari, Muhammed b. İsmail, Sahihu'l-Buhiiri, thk: Abdulaziz b. Abdullah b. Baz,

I-VIII, Beyrut, 1994 İsti'zfuı, 1 (6227); Müsli.m, b. Haccac el-Kuşeyri, Sahihu

Müslim, I-V, thk. M.Fuad Abdulbaki, Kahire,l991, Birr, 115; Cennet, 28 (2841);

Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I-VI, Beytü'l-Efkan'd-Devliyye, Amman, 2002, Il, 244, 251,315. 42 Bazı alimler hadisin sonundaki zamitin Allah'a raci olduğunu söyleyerek, -haşa

-Allah, Ademi kendi suretinde yarattı demişlerdir. Nitekim Sinan Paşa ve eseri

neşreden A. Mertol Tulum da, hadise bu şekilde mana vermişlerdir. Bkz. Sinan Paşa,

Tazarru'niime, 55, 6 nolu dipnot Konu ile ilgili tartışmalar için bkz. İbn Kuteybe,

Abdullah, Kitabu te'vilü muhtelifi'l-hadis, thk. Nurullah, Şevket, Beyrut, 1429, 595-

600.

HAD İS KÜLTÜRÜ ÜZERİNE BİR DEGERLENDiRME: "TAZARRU'NAME"ÖRNEGİ 37

Adem'i (as): onun suretinde yarattı" buyurmuştur.43 Bu açıklama hadisin sonunda geçen zaınirin Allah'a değil, o adamın dövdüğü kölesine raci' oldu­ğunu, Adem'in (as) de Allah'ın değil, o adamın suretinde yaratıldığını gös­termektedir. Dolayısıyla Sinan P_aşa'nın da, eseri neşreden A. Mertol Tu­lum'un da hadisi doğru anlayamadıkları görülmektedir.

Allah'ın her şeye gücünün yettiğini, hiçbir eksiğirıin olmadığını anla­tan Sinan Paşa, "Allah, insanl~ra bir rahmet açtı mı, onu tutan olamaz. Onun

tuttuğunu da ondan sonra salacak yoktur."44 ayetini zikrettikten sonra, hiçbir atıfta bulunmadan "senin verdiğini, engelleyecek, engellediğini verecek, açtığı­

nı kapatacak ve lutfettiğini geri çevirecek kimse yoktur" hadisini aktarmıştır.45

Eseri neşreden Tulum ise, bunun bir hadis olduğunu fark edemeyerek, "met­

nin aslındaki Arapça sözün tercümesi" demiştir.46

Halbuki bu hadis, Buhari, Müslim, Ebu Davud, İbn Mace, Nesai,

Darimi ve Ahmed b. Hanbel tarafından tahric edilıniştir.47 Buhari ve Müs­lim'in yanı sıra Kütüb-i tis'a müelliflerinden beş tanesirlin daha hadisi tahric

etmeleri, onun sıhhati üzerinde hadis otoritelerinin ittifak ettiğini göster­mektedir. ·

Sinan Paşa, "bedenini cefa kılıcına siper etmek gerek, insanların en

şiddetli bela ile imtihan olunanlcırz, peygamberlerdir. Sonra onları, (şiddetli

imtihan olunmada) en çok kendilerine benzeyenleri takip eder" diyerek kendi sözü ile Hz. Peygamber'in hadisini birlikte zikretmektedir. Muhtemelen bu

~ 43 Bkz. Müslim, Birr, 115; İbn Hamze el-Huseyni, İbrahim b. Muhammed, el-Beyan

ve't-ta'riffl esbabi vüriidi'l-hadfsi'ş-şerij, I-II, Beyrut, 1401, Il, 36. « Fatır suresi, 35/2. 45 Sinan Paşa, Tazarru 'niime, 84. 46 Bkz. Sinan Paşa, Yakarışlar, 131, (63. dipnot), 465 (63. dipnotun açıklaması). 47 Buhari, Ezan, 155 (844); i'tisam, 3 (7292), Müslim, Salat, 194, 205, 206, Mesacid,

137, 138; Ebu Davud, Süleyman b. Eş'as es-Sicistani, Sünenü Ebf Davud, 1-N, thk,

Sıdki Muhammed Cemil, Beyrut, 1414/1994, Salat, 140 (847), Vitr, 25 (1505); · İbn

Mace, Muhammed b. Yezid Kazvini, Sünenü lbn Miice, I-II, thk, Sıdkl Cemil Attar,

Beyrut, 1415/1995,1kame, 18 (879); Nesai, Ahmed b. Şuayb, Sünenü'n-Nesiıf, I-IX, (S mücelled), 3. bsk. Beyrut, 1414/1994, Sehv, 85(1349), 89 (1346); Tatbik, 25 (1068); D3.riml, Abdullah b. Abdurrahman, Sünenü'd-Diirimi, thk., Mahmud Ahmed Abdülmuhsin, Daru'l-Ma'rife, Beyrut, 2000, Salat, 71 (1318) 88 (1355; Ahmed b.

Hanbel, a.g.e., N, 93, 95, 97.

38 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR

üsluptan hareketle eseri neşreden Tulum da, bunun bir hadis olduğuna Ta­

zarru'name baskısında işaret etmiş, ancak onun sadeleştirip neşrettiği Yaka­

rışlar'da ise "Söyleyeni bilinmeyen meşhur sözlerdendir" demiştir.48 Halbuki bu söyleyeni bilinmeyen bir söz değil, Buhari, Tirmizi, İbn Mace, Darimi ve Ahmed b. Hanbel tarafından tahric edilen bir hadistir.49

Sinan Paşa, cennetten bahsederken şöyle demektedir: "İlahi, biz senin

iyiliklerini iyice anladık ki, (orada) hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın

işitmediği, hiçbir kimsenin gönlünden geçmeyen (nimetler) vardır. Cennet iyilikleri'de bize müjde için gelmiştir"50 Burada da yine müellifin hadise işa­ret etmeden kendi cümleleri arasında rivayeti aktarmakta olduğunu görüyo­ruz. Eserin naşiri . Tulum, bu hadis için kaynak olarak Suyüti'nin (ö.

911/1505) el- Camiu's-sağir'ini göstermektedir.51 Halbuki bu hadisi, daha muteber kaynaklar olan Buhari, Müslim, Tirmizi, İbn Mace ve Ahmed b. Hanbel tahric ederek eserlerine almışlardır.52

Sinan Paşa'nın eserinde geçen hadislerden muteber kaynaklarda tahric olunanları bunlardan ibaret değildir. Bunların dışında onun eserinde kaydet­tiği, "(Allahım!) senin kendini methettiğin, övgüler sınırsızdır, onları saya­

mam",53 "Büyüklük, benim ridam (örtümdür)",54 "Allah, sizin suretierinize ve

mallarınıza bakmaz (önem vermez), ancak sizin kalpterinize ve amellerinize

48 Krş. Sinan Paşa, Tazarru'name, 132; a.mlf., Yakarışlar, s. 209, 468 (lll. dipnotun

açıklaması). 49 Bkz. Buhari, Merda, 3; Tirmizi, Muhammed b. İsa, Sünenü't-Tirmizi, I-V, thk.

Ahmed Muhammed Şakir, Fuad Abdulbaki, Abdulkad.ir İrfan Hassô.ne, Beyrut, 1414/1994, Zühd, 57 (2406); İbn Mace, Fiten, 23 {4023); Darimi, Rikak, 67 (2785);

Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s. 172, 174, 180.

so Sinan Paşa, Tazarru'name, 144.

sı Bkz. Sinan Paşa, Yakarışlar, i30, 469 (123. dipnotun açıklaması).

sı Bkz. Buhari, Bed'u'l-halk, 8 {3244); Müslim, Cennet, 2 (2824); Tirmizi, Tefsir, 32

(3208); İbn Mace, Zühd, 39(4328); Amed b. Hanbel, a.g.e. , V, 334.

sl Bkz. Müslim, Salat, 222 (486); Ebu Davud, Salat, 148 (879), Vitr 5 (1427); Tirmizi,

·Deavat, 75 (3504); Nesru, Taharet, 119 (169), Tatbik, 47 (1100); İbn Mace, Dua, 3

(3841); Malik b. Enes, el-Muvatta', tlk, Said el-Lehhaın, Beyrut, 1409, Messu'l-

Kur'an, 31 (497); Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, 96; Sinan Paşa, Tazarru'name, 71; 54 Bkz. Müslim, Birr, 136 (2620); Ebu Davud, Libas, 26 (4090); İbn Mace, Zühd, 16

(4174); Ahmed b. Hanbel, a.g.e., Il, 246, 377; Sinan Paşa, a.g.e., 73.

HAD İS KÜL TÜRÜ ÜZERİNE BİR DEGERLENDİRME: "TAZARRU'NAME"ÖRNEGİ 39

bakar"55 "Oruç, benim için (tutulan bir ibadet)tir. Onu ben mükafatlandırı­rım"56 gibi bazı hadislerin de güvenilir kaynaklarda geçtiği görülmektedir. Sinan Paşa, genellikle hadisleri bölerek (taktiu'l-hadis) aktarmaktadır. Bazen

_ bölerek aktardığı hadisler de akta~ılan kısım hadise tam olarak delalet etme­mektedir. Mesela, "(4....;:.y.,ı c:~ l.,ı.i.l!l) Dünya, bir sinek kanadı"57 şeklinde akta­

rılan hadisin tam metnine göre anlamı, "Şayet Dünya'nın Allah katında, bir

sinek kanadı kadar değeri olsaydı. ondan kafi re bir damla su içirmezdi"58 buy­r:ulmaktadır. Taktiu'l-hadis ile ak_tarılan hadislerde, anlam bütünlüğünün gözetilmemesi bir hata olarak kabul edilmektedir.

Sinan Paşa'nın eserindeki hadislerin, yarıya yakını bu tür eserlerde geçmektedir. Her ne kadar Sinan Paşa, ne hadislerin alındığı kaynaklara ve sözün sahibi Hz. Peygamber'e atıfta bulunmadan hadisleri kendi sözleri ara­sında kaydetmişse de önemli ölçüde muteber kaynaklara vakıf olduğu anla­şılmaktadır. Ancak eserinde yer alan rivayetlerin hepsi bu tür kaynaklarda bulunmamaktadır. Bir kısmı ise, zayıf ve mevzu rivayetlerin derlendiği eser­lerde bulunabilmektedir. Şimdi de onları, bazı örnekler üzerinden ele almak

istiyoruz.

2- Zayıf ve Mevzu Haberlerin Toplandığı Eserlerde Bulunabilen

Rivayetler

Sinan Paşa, sahih ve hasen rivayetlerde olduğu gibi, zayıf ve mevzu olan hadisleri aktarırken de, ne hadisi aldığı kaynağa ne de sözün sahibine atıfta bulunmaksızın rivayetleri nakletmektedir. ~unları da birkaç örnekle ele almak istiyoruz.

Sinan Paşa, Na'tı Muhammed Rasulullah bölümünde, "Adem (as) su

ile çamur arasında iken ben peygamberdim" rivayetini aktarmaktadır.59 Ebu

55 Bkz. Müslim, Birr, 33; İbn Mace, Zühd, 9 (4143); Ahmed b. Hanbel, a.g.e., li, 28S,

S39; Sinan Paşa, a.g.e., 8S. 56 Bkz. Buhari, Tevhid, 3S (7492); Müslim, Sıyaro, 164; Tirmizi, Savın, SS (864); İbn

Mace, Sıyaro, 1 (1638); Nesai, Sıyam, 42 (2213); Darirni, Savm, S7 (1776); Sinan Paşa,

a.g.e., 109. 57 Bkz. Sinan Paşa, a.g.e., 144. 58 Buhari, Tefsir, 18 (4729); Müslim, Münafikfın, 18 (278S); Tirmizi, Zühd, 13

(2327); İbn Mace, Zühd, 39 (4110). 59 Bkz. Sinan Paşa, a.g.e., 2Sl.

40 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR

Hureyre'nin aktardığı bir rivayete göre, (Sahabe) Rasulullah'a, sana ne zaman peygamberlik görevi verildi diye sorunca o da, "Adem (as), ruh ile cesed ara- ·

sındayken verildi" buyurmuştur. Bu rivayeti aktaran Tirmizi, hadisi hasen, sahih ve garib olarak değerlendirmiştir.60 Hadis metinleri arasında 'benzerlik varsa da iki rivayet birebir aynı değildir. Zerkeşi (ö. 794/1392), Sinan Pa­şa'nın zikrettiği bu rivayet hakkında, "la asla leh" (sağlam hiçbir senedi ol­mayan veya senedinde hadis uyduran ravi olan rivayet) diyerek değerlendir­miş ve bu konuda Tirmizi'nin tahric ettiği hadise işaret etmiştir.61 Sehavi (ö. 902/149}), böyle bir rivayeti görmediğini (mevzu) oldu~u söylemiştir.62

Semhıldi (ö. 911/1505) ise İbn Hacer'in bu lafızla sahih bir rivayet görme­dim, bu rivayet çok zayıftır dediğini aktarmıştır.63 Kavukci (ö. 1305/1887) de, Sehavi'nin değerlendirmesini nakletmiştir.64 S~an Paşa'nın eserine aldığı bu rivayetin ise bir senedinin bulunmadığı ve mevzu olarak değerlendirildiği anlaşılmaktadır.

Tazarru'name'de Hz. Ali'nin na'tı bölümünde "ben ilmin şehriyim, Ali

de onun kapısıdır" hadisi nakledilmektedir.65 Bu rivayeti Kütüb-i Sitte müel­

liflerinden sadece Tirmizi tahric etmiştir.66 Bu rivayetin senedinde geçen Muhammed b. Ömer b. Rılmi hakkında Ebu Zür'a, "leyyin", Ebıl DavCıd,

"zayıf' değerlendirmesi yapmış, Buhari ise es-Sahih'i dışındaki eserlerinde onun kanalıyla aktarılan rivayetlere yer vermiştir.67 Ebu Zür'a ve Ebıl Davıld tarafından zayıf görülen bu raYiden gelen rivayeti, eserinde tahric eden

60 Tirmizi, Menakıb, ı (3629). 61 Zerkeşi, Muhammed b. Abdullah, et-Tezkira fi'l-ahadlsi'l-müştehira, thk., Mustafa

Abdullcadır Ata', Beyrut, 1406, 172. 62 Bkz. Sehavi, Muhammed b. Abdurrahman, el-Mekasıdu'l-hasene fi beyani kesiri n

mine'l-ahadisi'l-müştehira ale'l-elsine, tlk., Abdullah Muhammed Sıddik, Beyrut, 1407,332. . 63 Bkz. Semhudi, Nureddin, el-Gummaz ale'l-lümmaz, thk., Mustafa Abdulkadır Ata',

Beyrut, 1406, 171. 64 Kavukci, Muhammed b. Halil, el-Lü'lüü'l-mersCı' fima la asla Ieh ev bi aslihi

· mevzCı', Beyrut,l415, 142-143. 65 Bkz. Sinan Paşa, a.g.e., 273. 66 Tirmizi, Menak.ıb, 20 (3744). 67 Zehebi, Muhammed b. Ahmed, El-Muğni fi'd-duafa, I-11, thk. Ebu Zelıra Haşim

Kadi, Beyrut, 1418, II, 355.

HADiS KÜLTÜRÜ ÜZERİNE BİR DliGERLENDİRME: "TAZARRU'NAM'E"ÖRNEGİ 41

Tirmizi ise 'hadis için "garib, münker" değerlendirmesi yapmış yani zayıf olduğuna hükrnetmiştir.68

Hakim Neysabun bu rivayeti, "ben ilmin şehriyim, Ali de kapısıdır.

Kim şehre ulaşmak isterse kapıya gelsin" lafzı ile tahric etmiş ve hadisin isna­dının sahih olduğunu, senetteki ravilerden Ebu's-Salt'ın da sika (güvenilir) bir ravi olduğunu belirtmiştir.69 Ancak Zehebi, hadis mevzu (uydurma)dır ve Ebu's-Salt da sika ve güvenilir ~ir ravi değildir, diyerek70 Hakim'in değerlen­dirmesine muhalefet etmiştir. İbnu'l-Cevzi (ö. 597/1201), hadisin Hz. Ali, İbn Abbas ve Cabir b. Abdullah tarafından nakledilen on yedi ayrı rivayetini kaydederek, her bir seneddeki mecruh raviye işaret etmiştir.71 İbn Teymiye (ö. 728/1328), hadisin zayıf hatta hadis ilminde ihtisas sahibi olanlara göre mevzu olduğunu belirtirken,n Zerkeşi ise (ö. 794/1392) Zehebi'nin değerlen­dirmesini nakletmiştir.13

Sehavi (ö. 902/1497) hadisin çeşitli tariklerini inceledikten sonra, şu değerlendirmeyi yapmıştır: "Bunların hepsinin isnadı, zayıf ve metinlerinde

ifade bozukluğu vardır. Onların en sağlamı, İbn Abbas hadisi olup hasendir."74 İbn Arrak (ö. 963/1556) hadisin hasen olduğuna hükmedilmesi gerektiğini belirtmektedir.75 Aliyyülkari (ö. 1014/1605) ve ondan nakilde bulunan Kavukci (ö. 1305/1887), Ebu Said Alai'nin hadisi değerlendirirken, "Tariklerine göre doğru olan görüş, onun hasen olmasıdır, ne sahih ne de

'!

68 Tirmizi, Menak.ıb, 20 (3744). 69 Hakim Neysaburi, Muhammed, El-Müstedrek ale's-sahfhayn, I-V, Beyrut, 1986,

III, 126-127. 70 Zehebi, Muhammed b. Ahmed, a.g.e., a.y. 71 Ebu'l-Ferec ibnu'l-Cevzi, Abdurrahman b. Ali, Kittibu'l-mevzuat, I-III, 2. bsk,

Dımaşk, 1403, I, 349-354.

n İbn Teymiye, Takıyyüddin Ahmed b. Abdulhalim, Ahadfsü'l-kusstis, thk.

Muhammed Sabbağ, Beyrut, 1392, 62. 73 Zerkeşi, Bedrüddin Muhammed b. Abdullah, et-Tezkira fi'l-ahadisi'l-müştehira,

thk. Mustafa Abdulkadir Ata, Beyrut, 1406/1986, 163. 74 Sehavi, el-Mekasıdu'l-hasene, 114-115. 75 İbn Arrak, Ali b. Muhammed Kinaru, Tenzihu'ş-şerfati'l-meifCıa ani'l-ahadisi'­

şeniati'l-mevzaa, I-II, Beyrut, 1401, I, 378.

42 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR

zayıftır" dediğini belirtmişlerdir.76 Bu üzerinde tartışma olan bir rivayet olsa da, onun hasen bir hadis olduğu söylenebilir. Böyle bir rivayetin de edebi bir eserde yer alması gayet tabii bir durum olarak değerlendirilmelidir. Bununla birlikte bu hadise ciddi eleştirilerin yöneltildiği de göz ardı edilmemı!lidir.

Sinan Paşa, Allahu Teala'ya atıila kudsi hadis olarak "gizli bir hazine

idim, bilinmek istedim de mahlukatı yarattım" rivayetirıi nakletmektedir.77

Bu rivayet hakkında İbn Teymiye, bu peygamberin sözü değildir. Onun sa­hih veya zayıf bir senedi yoktur demiştir.18 Zerkeşi, İbn Teymiyye'nin adını vermeden bazı hadis hafızları diyerek onun söylediklerini aynen aktarmış­tır.19 Sehavi, İbn Teymiyye'nin görüşlerini aktardıktan sonra üstadımız (İbn Hacer) ve Zerkeşi de ona tabi olmuşlardır demektedir.80 Aliyyülkari ise İbn Teymiyye'nin görüşünü aktarır ve "ancak manası 'Ben insanları ve cinleri

ancak bana ibadet etsinler diye yarattım'81 ayetinin muhtevasına göre doğru­dur" demektedir.82 Kavukd de İbn Teymiyye'nin görüşünü aktardıktan son­ra, manasının sahih olduğunu ve bunuı:ı. sufiler arasında yayılmış olduğunu nakletmektedir.83 Suyuti (ö. 911/1505) ise bu rivayetin aslının olmadığını

söylemiştir.84 Aclftni (ö. 1162/1749), İbn Teymiyye'nin ve Aliyyülkari'nin görüşlerini aktardıktan sonra bunun sufiler arasında çokça geçtiğini ve kendi anlayışlarını bun"un üzerine bina ettiklerini söylemektedir.85

Önemli hadis münekkitleri, halk arasında çokça zikredilen bu rivaye­tin, jttifakla mevzu olduğunu söylemektedirler. Aliyyülkan ve Kavukci'nin manasının sahih olduğunu söylemeleri, bu rivayetin sahih olduğu anlamına gelmemektedir. Allah'ın söylemediği bir şeyin ona nispet edilmesinin savu-

76 Aliyyülkarl, Nuruddin b. Ali (1014/1605), El-Esraru'l-merfCıa fi'l-ahbari'l-mevzCıa,

thk. M. Said Besyı1n1 Zağlıll, Beyrut, 1985, 71-72 (251); Kavukci, a.g.e., 49-50. 77 Bkz. Sinan Paşa, a.g.e., 43. 78 İbn Teymiyye, a.g.e., 55. 79 Zerkeşi, a.g.e., 136. 80 Sehavi, a.g.e., 332.

sıZariyat suresi, 51/56.

,sı Aliyyülkari, a.g.e., 179. 83 Kavukci, a.g.e., 143. 84 Suyuti, Celaluddln, ed-Düraru'l-müntesira, thk. M. Abdulkadir Ata', Kahire, 1987,

342.

s; Acltıni, İsmali b. Muhammed, Keşfu'l-hafa ', I-II, Beyrut, 1408, II, 132.

HAD İS KÜLTÜRÜ ÜZERİNE BİR DEGERLENDİRME: "TAZARRU'NAME"ÖRNEGİ 43

nulacak bir tarafı da yoktur. Kaldı ki, Aliyyülkari'nin dayanak olarak zikret­

tiği ayetle hadisin muhtevası arasından bir uyum da söz konusu değildir. Bu

rivayeti Sinan Paşa'nın eserine Allah'a izafe ederek alması açık bir hatadır.

Böylesine açık tenkitlere uğrayan bu mevzu rivayetin hala günümüzde cami­

lerimizde, mevlit programlarında aktarılması da ciddi bir problemdir.

Sinan Paşa'nın eserinde zikrettiği mevzu rivayetler, bunlarla sınırlı de­

ğildir. Bunların dışında "mü'~inin kalbi, Rahman'ın arşıdır",86 "fakr (muhtaç

olduğunu idrak etmek), dünya ve ahirette yüzdeki ben gibi (değerlidir)",87 "sen

olmasaydın, alemleri yaratmazdım"88 gibi başka mevzu rivayetlerin de zikre­

dildiği görülmektedir. Bu tür rivayetlerin mevzu olduğuna dikkat çekilmek­

sizin, nakledilmeleri caiz görülmemektedir. Sinan Paşa'nın eseri, edebi bir

eser olarak alanında saygın bir yer edinmiştir. Ancak eserinde mevzu rivayet­

lere yer vermesi ise hadis ilmi açısından tenkide açık bir durum arz etmekte­

dir.

Meselenin günümüze bakan yönünü dikkate aldığımızda şunlar söyle­

nebilir: Fedailü'l-a'mal ve iyi arnellere teşvik, kötü arnellerden sakındırmak

amacıyla zayıf hadislerin aktanlabileceği kabul edilmektedir. Halka yönelik

yazılan bazı dini eserlerde sıkça karşılaşılan mevzu rivayetlerin, ilmi imkan­

ların böylesine yaygınlaştığı bir dönemde artık terk edilmesi gerekmektedir.

Sinan Paşa, kendi döneminde ilmi ve siyasi olarak önemli bir rol oy­

namış, ikbal günlerinden sonra çileli bir hayat sürmüştür. Onun yazdığı eser­

ler dikkate alındığmda, kendisi bir Daru'l-hadis 4hocası olduğu halde, hadis

alanıyla ilgili bir eser telif etmemiştir. Onun çalışmalarının, astronomi, ma­

tematik gibi fen bilimleri ile akaid, fıkıh, tefsir gibi temel İslami ilimler ile

ilgili olduğu görülmektedir. Eserleri dikkate alarak söylemek gerekirse o,

meslekten bir hadisçi değildir.

Tazarru'name'sinde hadisleri aktarırken, ravilerini, geçtiği kaynakları,

aktardığı rivayetin kime ait olduğunu belirtme ihtiyacı duymarnaktadır. Bu

86 Bkz. İbn Teymiyye, a.g.e., 55; Semhudi, a.g.e., 163; Aliyyülkari, a.g.e., 170; Kavukci,

a.g.e., 134; Sinan Paşa, a.g.e., 55. 87 Bkz. Sağani, Hasan b. Muhammed, el-MevzCttlt, Beyrut, 1405, 14; Semhtıdi, a.g.e., 183; Aliyyülkari, a.g.e., 146; Kavukci, a.g.e., 130; Sinan Paşa, a.g.e., 157. 88 Bkz. Sağanl, a.g.e., 14; Aliyyülkari, a.g.e., 194; Kavukci, a.g.e., 154; Sinan Paşa,

a.g.e., 257.

44 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR

bir edebi eser için normal karşılanabilir. Ama meseleye hadis ilmi açısından baktığımızda, bu doğru bir tutum değildir. Bu eserde geçen rivayetlerin yarı­

ya yakınını, bugün de itibar gören önerrili kaynaklarda bulma imkanı vardır.

Yarıdan fazlasının ise, zayıfhatta mevzu rivayetler olduğunu söyleyebiliriz.

Elbette bir insanın her alanda başarılı olmasını bekleyemeyiz. Onun

diğer eserlerinin tespit ve tetkiki, bu konuda daha net şeyler söylemeye im­

kan verecektir. Bu vesile ile merhum Sinan Paşa'yı hayıda yad ediyor ve ona

Yüce Mevla' dan rahmet ve mağfiret diliyoru~'" Bizi dirıleme nezaketi gösteren

hazınlna•teşekkür ederek tebliğimizi bitiriyoruz.

ILIDİS KÜLTÜRÜ ÜZERİNE BİR DEGERLENDiRME: ''TAZARRU'NAME"ÖRNEGİ 45

Kaynakça

Ach1ru, İsmail b. Muhammed (1162/1749), Keşfu'l-haja ve müzilü'l-ilbas am~ me'ştehera mine'l-ahadis ala elsineti'n-nas, Beyrut, 1408.

Ahmed b. Hanbel, (241/855), El-Müsned, Beytü'l-Etkan'd-Devliyye, I-VI,

Amman, 2003.

Aliyyülkan, Nururldin b. Ali (1014/1605), El-Esraru'l-merfoa fi'l-ahbari'l­

mevzua, thk. M. Said Besyılni Zağhü, Beyrut, 1985.

Bağdatlı İsmail Paşa (1339/1920), Hediyyetü'l-arifın esmau'l-müellifın ve

iısiıru'l-musannifin, I-II, İstanbul, 1955.

Bayram, Hülya Mercimekçi, Taşköpriziıde'nin eş-Şekiıiku'n-Nu'maniyye fi Ulemai'd-Devleti'l-Osmaniyye Adlı Eserinde Adı Geçen Muhaddislerin Incelenmesi,

(Yayımlanmaınış Yüksek Lisans Tezi), Konya, 2006.

Beşir Çelebi (855/1451), Tarih-i Edirne, İstanbul, 1960.

Bursalı Mehmed Tahir (1344/1925), Osmanlı Müellifleri, I-III, İstanbul, 1972.

BUgı;, Mustafa, lik Osmanlı Medrese/eri, İstanbul, 1984.

Bozkurt, N ebi, "Daru'l-hadis", DİA, VIII, İstanbul, 1993.

Buhari, Muhammed b. İsmail (256/870), Sahihu'l-Buhiıri, thk Abdulaziz b. Abdullah b. Baz, I-VIII, Beyrut, 1994.

Darimi, Abdullah b. Abdurrahman (25.5/869), Sünenü'd-Diırimi, thk., Mahmud Ahmed Abdülmuhsin, Beyrut, 2000.

~

Ebu Davud, Süleyman b. Eş'as Sicistaru (275/888), Sünenü Ebi Davud, I-IV,

thk: Sıdki Muhammed Cemil, Beyrut, 1414/1994.

Ebu'l-Ferec İbn Cevzi, Abdurrahman b. Ali (597~1201), Kitabu'l-mevzüat, I­

III, 2. bsk, Dımaşk, 1403/1983.

Emecen, Feridun, Beydilli, Kemal vd., Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi,

Editör, Ekıneleddin İhsanoğlu, I-II, İstanbul, 1994-1998.

Ertuğrul, Özkan, "Darulhadis Külliyesi", DİA, VIII, İstanbul, 1993.

GökbUgin, M. Tayyib, "Edirne", DİA, X, İstanbul, 1994.

--------,"Edirne", MEB.lsliım Ansiklopedisi, I-XIII, Eskişehir, 2001.

Gül, Ahmet, Osmanlı Medreselerinde Eğitim- Öğretim ve Bunlar Arasında

Daru'l-hadislerin Yeri, Ankara, 1997.

46 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR

Hakim Neysabfui, Muhammed (405/1014), El-Müstedrek ale's-sahihayn, I-V,

Beyrut, 1986.

Hoca Sadeddin (1008/1599), Tacu't-tevarih, I-V, İstanbul, 1974.

İbn Arrak, Ali b. Muhammed Kinarn (963/1556), Tenzihu'ş-şeriati'l-merfUa

ani'l-ahadisi'-şeniati'l-mevzua, I-II, Beyrut, 1401.

İbn Hamze el-Huseyni, İbrahim b. Muhammed (1120/1708), el-Beyan ve't­

ta'riffı esbabi vürodi'l-hadisi'ş-şerij, I-II, Beyrut, 1401.

İbn Kuteybe, Abdullah b. Müsli.m (276/887), Kitabü te'vfli muhtelifi'l-hadis, ' .

thk., N urullah Şevket, Beyrut, 1429.

İbn Mace, Muhammed b. Yezid Kazvi.ni (273/886), Sünenü İbn Mace, I-II,

thk, Sıdki Cemü Attar, Beyrut, 1415/1995.

İlmiye Salnamesi, İstanbul, 1334.

İnalcık, Halil, "Murad II", MEB Islam Ansiklopedisi, I-XIII, Eskişehir, 2001.

Kavukci, Muhammed b. Halil (1305/1887). el-Lü'lüü'l-mersu' flma la asla leh

ev bi aslihi mevzu', Beyrut,l415.

Kaydu, Ekrem, "Osmanlı Devletinde Şeyhülislamlık Müessesesinin Ortaya

Çıkışı", Atatürk Üniversitesi İsltimi Ilimler Fakültesi Dergisi, sy. II, 201-210, Erzu­

rum, Jl977.

Kehhale, Ömer Rıza (1324/1905), Mu'cemü'l-müellifln teracimü musannifi'l­

kütübi'l-arabiyye, I-XIV, Beyrut, trs.

1996.

Kiki, Yusuf mesut," Hızır Bey" Diyanet Ilmi Dergi, c. XXXII, sy., 4, Ankara,

---------,"Sinan Paşa", Diyanet İlmi Dergi, c. XXXIII, sy., 2, Ankara, 1997.

Koç, Aylin, "Sinan Paşa, DİA, XXXVII, İstanbul, 2009.

Malik b. Enes (179/795), el-Muvatta', tlk, Said el-Lehham, Beyrut, 1409.

Mazıoğlu, Hasibe, "Sinan Paşa", MEB. İslam Ansiklopedisi, X, Eskişehir, 2001.

Mecdi, Mehmed (999/1591), Hadaiku'ş-şekaik, I-II, İstanbul, 1979.

Memiş, İbrahim, "Anadolu Hadis Geleneğinde Edirne Dam'I-hadis'nin Yeri",

Anadolu'da Hadis Geleneği ve Daru'l-hadisler Senıpozyumu, 30 Nisan- Ol Mayıs

2011, Samsun, 2011.

HADiS KÜLTÜRÜ ÜZERİNE.BİR DEGERLENDİRME: ''TAZARRU'NAME"ÖRNEGİ 47

Müsliıiı b. Haccic Kuşeyri (261/875), Sahihu Müslim, I-V, thk. M. Fuad Ab­

dulbaki, Beyrut, 1375/1956.

Nesa!, Ahmed b. Şuayb (303/915), Sünenü'n-Nesai, I-IX, 3. bsk. Beyrut,

1414/1994.

Okiç, Muhammed Tayyib (1397/1977), Bazı Hadis Meseleleri Üzerine Tetkik-

ler, İstanbul, 1959.

Öngören, R~şat, "Muslihiddin Mustafa", DİA, XXXI, İstanbul, 2006.

Sağfuıi, Hasan b. Muhammed! (650/1252), el-Mevzuat, Beyrut, 1405.

Sandıkçı, S. Kemal, Sahih-i Buhdri Üzerine Yapılan Çalışmalar, Ankara, 1991.

Sehavi, Muhammed b. Abdurrahman, el-Mekasıdu'l-hasene fi beyani kesirin

mine'l-ahadisi'l-müştehira ale'l-elsine, tlk., Abdullah Muhammed Sıddik, Beyrut,

1407.

Sehi Bey (955/1548), Tezkira (Hest Behişt), İstanbul, 1980.

Semhıidi, Nureddin (911/1505), el-Gummilz ale'l-lümmilz, thk., Mustafa

Abdulkadu Ata', Beyrut, 1406.

Sinan Paşa {891/1486), Maarifname, nşr., İsmail Hikmet Ertaylan, İstanbul,

1961.

---------------, Tazarru'name, nşr. A. Mertol Tulum, İstanbul, 1971.

---------------, Yakanslar Kitabı (Tazarru'name), nşr. A. Mertol Tulum, TDV ' ., Yayınları, Ankara, 2011. ·

~ Suyuti, Celaluddin (911/1505), ed-Dürarü'l-müntesira, thk. M. Abdulkadir

Ata', Kahire, 1987.

Taşköprülüzade, Isamuddin Ahmed Efendi (968/1561), eş-Şekaiku'n­

Nu'maniyye fi Ulemai'd-Devleti'l-Osmaniyye, nşr., A.hnled Suphi Furat, İstanbul,

1985.

Tirmizi, Muhammed b. İsa (279/892), Sünenü't-Tirmizi, I-V, thk. Ahmed

Muhammed Şakir, Fuad Abdulbaki, Abdulkadir İrfan Hassfıne, Beyrut, 1414.

Yardım, Ali, "Darulhadis" DlA, VIII, İstanbul, 1993.

Yazıcıoğlu, Mustafa Said, "Hızır Bey'', DİA, XVII, 413-414, İstanbul, 1998.

Yılduım, Selahattin, Osmanlı ilim Geleneğinde Edirne Dilru'l-hadisi ve Mü-

derrisleri, İstanbul, 2001.

48 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR

Zehebi, Muhammed b. Ahmed {748/1347), El-Muğni fi'd-duafa, I-II, thk. Ebu Zelıra Haşim Kadi, Beyrut, 1418.

Zerkeşi, Bedrüddin Muhammed b. Abdullah (794/1392), et-Tezkira fi'l­

ahadisi'l-müştehira, thk. Mustafa Abdulkadir Ata, Beyrut, 1406.

Zirikli, Hayruddin (1396/1976}, el-A'lam karnusu teracimili eşheri'r-rical mi­

ne'l-arab ve'l-müstağribin ve'l-müsteşrikin, I-Xl, Beyrut, 1969.