osmanli devleti’nde yenilefime hareketleri...

T.C. ANADOLU UNiVERSITESi YAYINI NO: 3045 AgiKOGRETIM FAKULTESI YAYINI NO: 1994

OSMANLI D EVLETi’NDE YENiLEfiME HAREKETLERi (1876-1918)

YazarlarProf.Dr. Zekeriya KURfiUN (Unite 1) Prof.Dr. A li AKYILDIZ (Unite 2, 5)

Yrd.Dog.Dr. Gultekin YILDIZ (Unite 3) Prof.Dr. Cemil OZTURK (Unite 4)

Dog.Dr. D avut HUT (Unite 6) Dog.Dr. Yuksel (JELIK (Unite 7, 8)

EditorProf.Dr. A li AKYILDIZ

ANADOLU GNIVERSiTESi

Bu kitabin basim, yayim ve sati§ haklari Anadolu Universitesine aittir.“Uzaktan Ogretim” teknigine uygun olarak hazirlanan bu kitabin butun haklari saklidir.

Ilgili kurulu§tan izin almadan kitabin tumu ya da bolumleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayit veya ba§ka §ekillerde yogaltilamaz, basilamaz ve dagitilamaz.

Copyright © 2013 by Anadolu University All rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape

permission in writing from the University.

UZAKTAN OGRETiM TASARIM BiRiMi

Genel KoordinatorDog.Dr. Mujgan Bozkaya

Genel Koordinator YardimcisiArfl.Gor.Dr. Irem Erdem Aydm

Ogretim TasarimcilariYrd.Dog.Dr. Alper Tolga Kumtepe

Ogr.Gor. Orkun fien

Grafik Tasarim YonetmenleriProf. Tevfik Fikret Ugar

Ogr.Gor. Cemalettin Yildiz Ogr.Gor. Nilgun Salur

Olqme Degerlendirme SorumlusuOgr.Gor. Berna Mutlu

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Ozgur

Kapak DuzeniProf. Tevfik Fikret Ugar

Ogr.Gor. Cemalettin Yildiz

DizgiAgikogretim Fakultesi Dizgi Ekibi

Osmanli Devleti’nde Yenile§me Hareketleri (1876-1918)

ISBN978-975-06-1703-4

1. Baski

or transmitted or otherwise, without

Bu kitap ANADOLU UNiVERSiTESi Web-Ofset Tesislerinde 5.000 adet basilmi§tir.ESKfiEHIR, Nisan 2013

ig indek ile r iii

icindekilerOnsoz............................................................................................................ vi

Me§rutiyet’in ilan> ve Kanun-i Esasi................MEfiRUTlYET’lN lLANI VE KANUN-I ESASI....................Tarihte Ilk Anayasalar ........................................................Kanun-i Esasi Fikrinin Temelleri ve Hazirlik gali§malari

Midhat Pa§a’nm Anayasa Teklifi ................................Suleyman Pa§a’nm “Kanun-i Esasi Musveddesi” ......Said Pa§a’nm Tasarisi ...................................................Cemiyet-i Mahsusa’nin gali§malari..............................

KANUN-i ESASI’NlN IgERlGl VE UYGULANMASI.........Kanun-i Esasi’nin Iyerigi.....................................................

Me§rutiyet Yonetimine Geyi§: Genel DegerlendirmeKanun-i Esasi’nin Uygulanmasi: Seyimler ve Meclis ......II. MEfiRUTlYET VE KANUN-t ESASI...............................Seyimler ve Meclis’in Ayilmasi .........................................

Kanun-i Esasi’de Tadil gali§malari .............................O z e t.....................................................................................Kendimizi Smayalim ..........................................................Kendimizi Smayalim Yanit Anahtari ................................Sira Sizde Yanit Anahtari ...................................................Yararlanilan Kaynaklar........................................................

23358999

111114161818192123242425

1. UNiTE

idari Reformlar, Y>ld>z Burokrasisi ve Bab>ali..................... 26H 2. UNiTEME§RUTlYET VE PARLAMENTO.................................................................. 27II. ABDULHAMlD VE YILDIZ SlSTEMl......................................................... 32BABIALl VE MERKEZ BUROKRASlSl........................................................... 36HUKUKl DUZENLEMELER............................................................................. 41II. ME§RUTlYET VE 1TT1HAT VE TERAKKl CEMlYETl............................. 43Ozet................................................................................................................... 46Kendimizi Smayalim........................................................................................ 48Kendimizi Smayalim Yanit Anahtari............................................................. 49Sira Sizde Yanit Anahtari................................................................................ 49Yararlanilan Kaynaklar.................................................................................... 50

Askerf Duzenlemeler (1876-1918)........................................ 52H 3. UNiTEII. ABDULHAMlD DONEMlNDEKl ASKERI DUZENLEMELER VEBlRlNCl ALMAN ASKERl MlSYONU............................................................. 53II. ME§RUTlYET DONEMlNDEKl ASKERI DUZENLEMELER..................... 581TT1HAD VE TERAKKl DONEMlNDE ASKERl DUZENLEMELER VEiKlNCl ALMAN ASKERl MlSYONU............................................................... 63O z e t.................................................................................................................. 68Kendimizi Smayalim ....................................................................................... 70Kendimizi Smayalim Yanit Anahtari ............................................................. 71Sira Sizde Yanit Anahtari ................................................................................ 71Yararlanilan Kaynaklar.................................................................................... 72

IV ip n d e k i le r

4. UNITE Egitim Sistemi ve Egitimde Yap>lan Reformlar.................. 74MODERNLEfiME VE EGITIM ......................................................................... 75TANZIMAT’IN MlRASI: MODERN EGiTIMIN GENEL YAPISI.................... 77MODERN EGITIM SISTEMININ GELifiiMi.................................................... 82Okuloncesi Egitim ve Ilkogretim.................................................................. 83Ortaogretim ..................................................................................................... 84Mesleki ve Teknik Egitim............................................................................... 84Gayrimuslim ve Yabancilarm Okullari.......................................................... 86Yuksekogretim.................................................................................................. 87O z e t.................................................................................................................. 89Kendimizi Smayalim....................................................................................... 90Kendimizi Smayalim Yanit Anahtari ............................................................. 91Sira Sizde Yanit Anahtari ................................................................................ 91Yararlanilan Kaynaklar.................................................................................... 92

5. UNITE iktisadi ve Mali Reformlar...................................................... 94TARIM VE SANAYI.......................................................................................... 95MALlYENIN DURUMU VE BORgLANMALAR.............................................. 98PARA VE BANKACILIK..................................................................................... 100ULAfiIM SISTEMi VE DEMiRYOLLARI............................................................ 103filRKET HUKUKUNUN GELifiiMi.................................................................... 106YABANCI fiiRKETLER VE KAPiTULASYONLAR............................................ 107iTTiHAT VE TERAKKl’NlN “MiLLi iKTlSAT” POLiTiKASI........................... 109Ozet..................................................................................................................... 113Kendimizi Smayalim.......................................................................................... 115Kendimizi Smayalim Yanit Anahtari............................................................... 116Sira Sizde Yanit Anahtari.................................................................................. 116Yararlanilan Kaynaklar...................................................................................... 117

6. UNiTE Tasra Teskilat> ve Anadolu Islahat>...................................... 1 1819. YUZYIL TAfiRA YONETiMiNDE YAPILAN YENILlKLER...................... 1191864 VE 1871 VILAYET NIZAMNAMELERI.................................................. 120II. ABDULHAMiD DONEMiNDE TA§RA 1DARESI...................................... 122II. Abdulhamid Devrinin Ba§larmda Ta§ra Idaresi...................................... 122II. Abdulhamid Donemi Vilayet Idaresinin Genel Ozellikleri ................... 123II. Abdulhamid Doneminde Vilayetler ve Ta§ra Burokrasisi...................... 124

II. Abdulhamid’in E§raf-Islam Birligi Siyaseti ve Arap Vilayetleri ...... 128II. Abdulhamid Doneminde Ta§ra Belediyeleri.................................... 129

II. Abdulhamid Doneminde Liva, Kaza, Nahiye ve Koy Yonetimi........... 129ANADOLU ISLAHATI...................................................................................... 131Ermeni Meselesinin Uluslararasi Bir Sorun Haline Gelmesi....................... 131Ermeni Olaylari, Avrupa Baskisi ve Islahat gali§malari.............................. 132

Mu§ir Ahmed §akir Pa§a’nm Anadolu Islahati Mufetti§ligi................... 133Anadolu Islahatmm Iyerigi ve Uygulanmasi................................................. 134

§akir Pa§a’nm Islahat ve Denetleme gali§malari................................... 135II. ME§RUTlYET DONEMi TA§RA IDARESI................................................. 136Ittihatyilarm Ta§ra Yonetim Anlayi§i............................................................. 136

Ittihatyilar ve Arap Vilayetleri.................................................................. 137

ig indek ile r V

II. Me§rutiyet Doneminde Ta§ra Yonetimi ve 1913 Vilayet Kanunu........ 138Ozet................................................................................................................... 140Kendimizi Smayalim........................................................................................ 142Kendimizi Smayalim Yanit Anahtari............................................................. 143Sira Sizde Yanit Anahtari................................................................................ 143Yararlanilan Kaynaklar.................................................................................... 144

Basin, Kamuoyu, Boykot ve i§ i Hareketleri....................... I46H 7. UNiTE19. YUZYIL SONLARINDA OSMANLI KAMUOYU VE SlYASET................. 147BOYKOT: DIfi TEHDlTLERE KARfiI SlYASl, SOSYAL VE EKONOMlKSAVAfi............................................................................................................... 149I§gl HAREKETLERI: BATIDA !§g! SINIFININ TARIHSEL GELlfilMl........... 154OSMANLI DEVLETl’NDE !§g! HAREKETLERI VE GREVLER....................... 155!§yi Hareketleri................................................................................................. 155O z e t.................................................................................................................. 162Kendimizi Smayalim ....................................................................................... 164Kendimizi Smayalim Yanit Anahtari ............................................................. 165Sira Sizde Yanit Anahtari................................................................................ 165Yararlanilan Kaynaklar.................................................................................... 166

Toplumsal Yap> ve Degi§imi................................................... I68H 8. UNiTEGELENEKSEL YAPIDA DEGfilM................................................................... 169DEGfilM VE DONUfiUMUN iKlNCl A§AMASI............................................ 171SOSYAL YAPIYI ETKlLEYEN FAKTORLER.................................................. 174GUNDELlK YA§AM VE DEGl§lM................................................................. 177Yeni Ya§am ve !§ Mekanlari........................................................................... 179Yeni Sosyal Aktiviteler ve Eglenceler........................................................... 180Yeni Eglence Mekanlari.................................................................................. 183Yeni Heti§im Araylari....................................................................................... 184Yeni Ula§im Araylari....................................................................................... 185O z e t.................................................................................................................. 187Kendimizi Smayalim ....................................................................................... 189Kendimizi Smayalim Yanit Anahtari ............................................................. 190Sira Sizde Yanit Anahtari................................................................................ 190Yararlanilan Kaynaklar.................................................................................... 191

VI Onsoz

OnsozBu kitap, Osmanli Devleti’nin agirlikli olarak 19. yuzyilda dahil oldugu yok

katmanli, girift, iyinde toplumsal ve siyasi yati§malari barmdiran buhranli bir degi§im ve yenile§me surecinin ikinci evresini, yani II. Abdulhamid ve II. Me§rutiyet donemlerini ana hatlariyla ortaya koyabilmek amaciyla yazildi. Bu sureci daha kolay ve sistematik bir biyimde ayiklayabilmek amaciyla degi§im surecinin ana konulari kronolojik degil, tematik olarak okuyucuya sunuldu. Hatirlanacagi uzere, birinci kitapta, 18. yuzyil ve sonrasmda Osmanli Devleti’nin egitim, ilmiye, askeri, idari ve iktisadi alanlarda geryekleflirdigi yenilikler tematik olarak incelenmi§; bu reformlarin toplumsal yapiyi degi§tirmesi, toplumun siyasi ve sosyal taleplerini dile getirme araci olarak basin ve kamuoyunun one yikip yonetim uzerinde etkili bir guy haline gelmesi sureyleri ele almmi§; ayrica, Osmanli toplum yapisinin bir paryasi olan ve Fransiz ihtilalinin yaydigi milliyetyilik fikirlerinin etkisiyle ayrilikyi taleplerle ortaya yikan farkli etnik unsurlari Osmanlilik kimligi altinda bir arada tutabilmek uzere Osmanli yoneticilerinin geli§tirdigi Tanzimat projesi, ana hatlariyla ortaya konulmuflu.

Bu ikinci kitapta ise, soz konusu surecin ikinci evresi, yani II. Abdulhamid ve II. Me§rutiyet donemleri ele alinmaktadir. Bu kitapta, dunyada anayasal hareketlerin geli§imi, II. Abdulhamid’in tahta geymesinin ardindan kurulan komisyon vasitasiyla yapilan Kanun-i Esasi yali§malari, Anayasa’nin ilani, seyimler, parlamentonun ayili§i ve faaliyetleri, yeni padi§ahm Anayasa’ya dayanarak parlamentoyu kapatma sureci, II. Abdulhamid’in iktidara tam olarak sahip olmasinin ardindan guvenmedigi Babiali burokratlarinin gordugu i§leri yava§ yava§ Yildiz Sarayi’nda olu§turdugu ekiplere aktarip burokrasiyi ikinci plana itmesi, bu donemde Alman- larin askeri teknolojide on plana yikmasi ve Alman heyetlerinin Osmanli ordusunun modernizasyonunda aktif rol almalari, II. Abdulhamid donemiyle ozde§le§mi§ olan egitim reformlari ve yeni mekteplerin ayilmasi, 1875 mali iflasinin golgesinde geyen 1877-78 Osmanli-Rus Harbi’nin maliyeye yukledigi agir fatura ve di§ borylarin odenebilmesi iyin 1881’de Duyun-i Umumiyye Idaresi’nin kurulmasi, sanayi faaliyetleri, tarimsal reformlar, ula§im sisteminin modernle§tirilmesi ve demiryollarinin in§asi, Ittihatyilarm “milli iktisat” politikalari ve sonuylari, Osmanli ta§ra te§kilatmda yapilan reformlar ve uluslararasi baskilar neticesinde Anadolu’da ozellikle Hiristiyanlarin ya§adigi bolgelerde geryekle§tirilen iyile§tirmeler, 1908 sonrasi i§yi hareketleri, zayiflarin ba§vurdugu bir eylem olan boykotun Ittihatyilar tarafindan devlet eliyle desteklenmesi ve nihayet, butun bu geli§melerin neticesinde toplumsal ve gundelik hayatta meydana gelen degi§im ve donu§umler incelendi.

Osmanli Devleti’nin yenile§me sureci, Osmanli’nin geriledigi yakla§immdan azade ve modernle§meye pozitif bir anlam yuklemeksizin ayiklanmaya gayret edildi. Ogrencilerin, ele alman konulari daha iyi kavrayabilmeleri iyin gerek uni- telerin iyerisinde gerekse yararlanilan kaynaklar kisimlarinda onerilen kitap ve makaleleri okumalari yararli olacaktir. Incelenen konulari ogrencilerin daha iyi

Onsoz VII

kavrayabilmeleri amaciyla unitelerde kullanilan gorseller yazarlar tarafmdan ozen- le seyildi. Bu gorseller hem anlatilan konuyu somutla§tirip anla§ilir hale getirmek- te hem de metnin yogunlugunu hafifletmektedir.

Bu kitap, sipari§, dizgi, tashih, baski gibi bu i§in mutfaginin fedakar gorevlile- rinden, metinleri buyuk bir titizlikle kaleme alan unite yazarlarina kadar geni§ bir ekibin geceli gunduzlu yali§masi neticesinde ve kisa bir sure iyerisinde ortaya yikti. Emegi geyen herkese te§ekkur ve kitabin yuzlerini goremedigimiz giyabi og- rencilerimize yararli olmasmi temenni ediyorum.

EditorProf.Dr. Ali AKYILDIZ

O S M A N L I D E V L E T i’N D E Y E N iL E S M E H A R E K E T L E R i (1 8 7 6 -1 9 1 8 )

Ama^ianm>zBu uniteyi tamamladiktan sonra;Dunyadaki anayasal hareketleri tanimlayabilecek,Osmanli Devleti’nde anayasal sisteme geyi§ surecini irdeleyebilecek, Kanun-i Esasi’yi iyerik bakimmdan yozumleyebilecek,

<S^ I ve II. Me§rutiyet donemi yasama uygulamalarmi ayiklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramiar

• Bagimsizlik Bildirgesi • Me§rutiyet• Insan Haklari Beyannamesi • Meclis-i Umumi• Kanun-i Esasi • Meclis-i Ayan

jgindekiler

M E fiR U T iY E T 'iN iL A N I VE K A N U N - i ESASiK A N U N - i E S A S l'N iN i£ E R iG i VE U Y G U L A N M A S III. M E fiR U T iY E T V E K A N U N - i ESASi

Me§rutiyet’in Mam ve Kanun-i Esasi

M EfiRU TiYET’iN iLANI VE KANUN-i ESASi

Tarihte iik AnayasaiarInsanlar birlikte ya§amaya ba§ladigmdan itibaren bir takim kurallarla sosyal hayati tanzim etmeye yali§mi§tir. Devlet denilen te§kilatm §eklini, kurulu§ esaslarmi ve organlarmi; idare edenle edilen arasindaki iliflkileri duzenleyen bu kurallar gelene- ge dayali sozlu ya da yazili olabilir. Orta-Asya Turk tarihinde var olan “Tore” sozlu, Islam tarihindeki “Medine Anayasasi” ise yazili orneklerdendir. Hz. Muham- med, Hicret’ten sonra Medine toplumunu olu§turan Muslim ve gayrimuslim gruplari bir §ehir devleti halinde te§kilatlandirdi ve bu te§kilatm esaslarmi yazili bir me- tinle belirledi. Medine’de ya§ayan topluluklarm, birbirleriyle ve yabancilarla olan iliflkilerini, idari ve adli yapilarmi, bireylerin sahip olduklari din ve vicdan hurriyetini belirli esaslara bagladi. Asli maddeler halinde olmamakla birlikte sonradan maddele§tirilen (47 madde) bu metin, §ekil ayismdan bugunku anayasalardan hayli farkli olsa da maddi ayidan bir anayasa ozelligi ta§ir. Bugune kadar tarihte tespit edilebilen ilk yazili anayasa olmasi bakimmdan da ayri bir onemi vardir.

Bu unitede konu edilecek olan anayasalarm temeli ise Bati’da daha ziyade hak ve ozgurluk bildirgeleri olarak ortaya yikti. En eski ornegi Ingiltere’de 1215’te yayimlanan Magna Carta libertatum’dur ki, 1688 tarihli Bill o f Rights ile daha da geli§tirildi. Iyerik bakimmdan daha yok geleneksel olan bu metin monar§inin smirlarmi belirlemekteydi. 18. yuzyilda Kuzey Amerika ile Fransa’da ortaya yikan daha geli§mi§ metinler ise modern anayasaciligm oncusu oldu. Anayasa, artik nesilden nesile tekrar edilen uygulamalardan ziyade, akla ve iradeye dayanan toplumsal mutabakati ifade etmekte ve geli§en fikir akimlariyla ideolojiler, toplumlar ve bireyler iyin ozgurluk ve eflitlik kavramlarmi tarti§maktaydi. Bunun en uygun yolu ise monar§ilerin gucunu smirlamak ve bireylerle devletin iliflkilerini belirleyen sozle§meler yapmaktan geymekteydi. Bu surecin, sadece du§unce gucu ve bari§yi yollarla geryekle§tigini soylemek mumkun degildir. Amerikan Bagimsizlik Bildirge- si’nin ortaya yiki§i buna en guzel delildir. Bir kisim Amerikali yazarlarm di§mda asil John Locke’un Hukumet Uzerine Iki Deneme isimli eserinin Amerikan Bagimsizlik Bildirgesi’ne ilham kaynagi oldugu bilinmektedir. Zira Locke, devletin en yuce gorevinin insanm ya§ama hakkmi, ozgurlugunu ve mulkiyetini korumak oldugunu ileri surmekteydi. Fakat bu goru§ler anayasanm hayata geymesinde yeterli olmadi. Ba§ka muharrik unsurlara ihtiyay vardi.

Monarfli: Frarsizca Monarchie kelimesinden gelmektedir. Bir devletin mutlak yetkilerle donanmi§ hukumdar eliyle yoneti l mesidir. Tarih boyunca en yaygin yonetim biyimi dir. Bati'da bu tur devletlerin ba§kanlarina Kral, Turkler'de Han veya Padiflah, iranlilar'da fiah ve Araplar'da ise Melik denilirdi. Bu tur yonetimlerde idare genellikle bir hanedanin veya ailenin elinde olup hukumdarlik ogul ya da kardefl gibi aile fertlerine geyerdi.

John Locke (1632-1704):ingiliz filozof ve siyaset adamidir. Oxford Universitesi'nde tip egitimi aldi. ingiltere'deki mutl akiyetyi yonetime karyi fikirleriyle tanindi. Liberal dufluncenin onculerindendir. Amerikan Devrimi'ne ciddi etkileri oldu.

4 Osmanl i Dev let i ’ nde Yer i l e§me Hareket ler i ( 1876-1918)

Magna Carta’m n Ingiltere Krali John tarafmdan imzalanmasim temsil eden bir resim.

18. yuzyilm ba§larmda bir Ingiliz somurgesi olan Amerika’da uygulanmakta olan vergi yasalarina kar§i ba§layan protestolar, daha sonra orgutlu bir harekete ve 1770’ten sonra da isyana donuflu; ozellikle Boston’da vergi yasalarina kar§i sert bir tavir takmildi; limana gelen gemiler geri gonderildi. Ingiliz Krali III. George ile parlamento bu durumu §iddetle cezalandirmak istedigi iyin parlamentodan yeni yasalar geyirildi. Parlamentonun aldigi bu kararlar buyuk §a§kmlik yaratti ve Kuzey Amerika’yi harekete geyirdi. Nihayet Virginia yerel meclisi butun Amerika ortak yi- karlarini goru§mek uzere genel bir kongre yagrisi yapti. 1774 yilinda Philadelphi- a’da toplanan koloni temsilcileri, kolonilerin kendi yikarlarina uygun yasama yetkisi olduguna karar verdi. Bir sure sonra Ingilizlerle ba§layan yati§malar neticesinde iki yil iyinde butun kolonilerdeki Ingiliz hukumetleri devrildi ve 4 Temmuz 1776’da Amerika ile Ingilizlerin yolunu ayiran “Bagimsizlik Bildirgesi” ilan edildi. Thomas Jefferson’un ba§kanligmda be§ ki§ilik bir heyet tarafmdan kaleme alman bu bildirgede ayrilma sebepleriyle yonetim ilkeleri yer alir; ayrica, hukumetlerin gorevinin e§itlik ve ozgurlugu saglamak oldugu, bunu yapmayip baski olu§turmasi durumunda halkm hukumeti degi§tirme veya ortadan kaldirma hakkma sahip oldugu dile getirilir. Bu yuce teorik degerlerin pratige aktarilmalari oldukya zordu; eyaletler arasmda sorunlar, hatta sava§lar yikti. Amerikan Anayasasi, uzun ugra§lar neticesinde 1788 yilinda yapilabildi.

51. Uni te - Me§rut i yet ' i n i l ani ve Kanun- i Esasi

John Trumbull’un firgasmdan Amerikan Bagimsizlik Bildirgesinin ilani

Fransa Anayasasi’nm seruveni daha kanli oldu. Montesquieu ve J. J. Rousseau gibi du§unurler toplumsal e§itlige, ozgurluge, hatta kuvvetler ayriligi pren- sibine vurgu yapiyorlardi; ancak hiy biri devrimden once hayata geyirilemedi. 17. yuzyilda Avrupa’da ya§anan sava§lar ve 18. yuzyilda sanayi inkilabi ile birlikte uretim tarzmda meydana gelen degi§imler toplumlari etkiledi; ozellikle yeni yali§ma §artlari ve yikarilan yasalar halki daha da sefille§tirdi. Boyle bir ortamda krallarm egemenliginin ilahi kaynakli olmadigi ve egemenligin kaynagmm millet oldugu fikri ileri suruldu. Bunu hayata geyirmek iyin yuz binlerin olumune mal olan ve Fransa’daki gelenekleri alt ust eden bir devrimin ardmdan asilzade ve ruhbanlarm imtiyazlari sonlandirildi; feodalizm ilga edilerek koylulerin konumu duzenlendi. 1789’da yayimlanan Insan Haklan Beyannamesiyle geleneksel ya- salardan vazgeyildi ve kralm uymak zorunda oldugu 1791 Fransiz Anayasasi ilan edildi. Anayasa, Rousseau’nun “halkin egemenligi” ve Montesquieu’nun “kuvvetlerin ayriligi” ilkelerine dayandirildi. Ardmdan radikal kararlar almarak 1793’te kral ve kraliye idam edildi; ertesi yil kiliseler kapatildi. Bu, Avrupa’da yeni ile gelenegin yati§masmi beraberinde getirerek sava§lara neden oldu; Fransiz devriminden sonra Avrupa’da farkli tarihlerde anayasaya dayali me§ruti monar§iler kuruldu.

Montesquieu (1689-1775):Fransiz siyaset felsefecisi ve hukukgu. Aristokrat bir aileden gelir. Avrupa'nin siyasi ve sosyal kurumlarini inceledikten sonra 1748'de yayimladigi iirlu eseri Kanunlarin Ruhu'nda parlamenter liberalizmi ve kuvvetler ayriligini savunur.

J.J. Rousseau (1712-1778):Fransiz filozof, politikaci, yazar ve muzikolog. isvigreli bir saatginin ogludur.Babasi Osmanli sarayinda saat tamiri yapmiflti. David Hume'un etkisinde kaldi. Katoliklik ile Kalvenistlik arasinda gidip geldi.Mezhep degifltirmeleri ateistlikle suglanmasina sebep oldu. Toplumsal Sozle§me ve itiraflar adli eserleri meflhurdur. Fikirleriyle Fransiz ihtilaline ilham vermifltir.

Tarihteki ilk anayasalar hangi ihtivactan dogmu§tur ve bugimku anayasalarm ilk ornekle- ri hangileridir?

Kanun-i Esasi Fikrinin Temelleri ve Hazirlik Qalifmalariilk Osmanli anayasasi Kanun-i Esasi olarak isimlendirildi. 1876 yilmda ilan edilen Kanun-i Esasi, tipki ABD ve Avrupa’daki benzerleri gibi tarihi bir siirecin uriinii ve 18. yiizyil, ozellikle de 19. yuzyilda yapilan bir dizi reform ve lslahat hareketlerinin sonuncusu olarak ortaya yikti. Yayimlandigi tarihlerde daha ziyade di§ baskilarm dogurdugu bir beige olarak yorumlandiysa da, bu yargi, biitiinuyle dogru degildir; zira, ortaya yikmasmda daha yok iy §artlar etkili oldu. Devlet i§lerinin me§- veretle yuriitiilmesi fikrinin varligi, hem toplumun hem de daha sonra yeti§ecek ve


kamuoyu olu§turmada ulemanin yerini alacak olan aydmlarm anayasa algismda bir zemininin oldugunu gostermektedir.

Avrupa’daki liberalle§me fikirlerinin dogurdugu monarkm yetkilerini smirlama du§uncesi -tam anlamiyla kar§ilamasa da- Osmanli’da 1808 tarihli Sened-i Ittifak ile kendini gosterdi. Kanun-i Esasi’ye gidi§te adeta Ingiltere’deki Magna Carta rolunu oynayan bu belge uzun omurlu olamadi. Bu belge padi§ahm ve merkezi yonetimin otoritesini saglamla§tirirken, ayni zamanda o tarihe kadar ayanlarm teamule bagli olan haklarmi da sozle§meye bagladi. Devlet adamlarinm keyfi uygulamala- rmin onlenmesi ve onlara kar§i halkm korunmasi, vergilerin adil duzenlenmesi gibi bireyleri dogrudan ilgilendiren hususlarm belgede yer almasi, ayrica padi§ahm vekili olan sadrazamin yetkilerini §arta baglamasi toplumun idari algisina katkilar sagladi. Belgedeki merkez yonetimi ile ta§ra ayani arasmda kar§ilikli soz verme - temsil derecesi smirk da olsa- bir toplumsal mutabakata i§aret eder.

Kanun-i Esasi’ye gidi§te ikinci a§ama hiy §uphesiz II. Mahmud’un ye§itli alanlarda geryekleflirdigi reformlarla Sultan Abdulmecid’in saltanatmm ba§mda ilan ettigi Tanzimat Fermani’dir. II. Mahmud yeniyeriligi kaldirmakla, siyaset uzerinde etkili olan askeri yapiyi degi§tirdi; ulemanin etkisini azaltti ve idareye daha fazla toplumsal katilimi saglayacak kurumla§mayi geryekle§tirdi. Abdulmecid devrinde Tan- zimat’m ilani aslmda kendisinden once ba§layan surecin §eklen tamamlanmasiydi. Iyeriginde toplumsal taleplerin de yer almasi Tanzimat Fermani’ni anayasal nitelikli bir metin, bir Ferman Anayasa yapmaktadir; kimilerine gore ise “bir nevi anaya- sadir”; zira, maddele§tirilmi§ olmasa da iyeriginde devrin anayasalari gibi, yonetim usulleri, ki§isel haklar ve dokunulmazliklarla padi§ahm ve diger gorevlilerin yetki ve iktidarlarmi smirlayan hususlar yer almaktaydi. Bu ise onu tam bir anayasa metni olmasa da anayasa du§uncesine goturen bir basamak olarak gormeye imkan ta- nir. Tanzimat’la ba§layan okulla§ma, basin hayatmdaki geli§meler ve tercume faaliyetleri, yasanm ustunlugunu benimseyen yeni bir aydm tipini ortaya yikardi. Tanzimat bu yonleriyle devletin siyasi omrunu uzatirken bir taraftan da toplumsal memnuniyetsizlikler ve ayri§malara sebep oldu ve bu durum yeni arayfllara zemin hazirladi. Bu yeni yakla§imlar siyasal haklar ve vatanda§lik hukuku ayismdan tipki Bati’daki gibi mutlak e§itlik fikrinin tarti§ilmasmi da beraberinde getirdi. Tanzimat’la ba§layan bir Osmanli Milleti yaratma du§uncesi, ortak bir yasa altmda ya§a- ma fikrini de besledi.

Kirim Sava§i sonunda imzalanan Paris Antla§masmdan once 1856’da ilan edilen Islahat Fermani, Kanun-i Esasi’yi yakla§tiran bir basamak oldu. Avrupa devletleri, sava§ta yanmda yer aldiklari Osmanli Devleti’ne gayrimuslim ahali lehinde bazi idari duzenlemeler yaptirmak istiyordu. Islahat Fermani’nm ilani siyasi, hukuki ve idari bazi sonuylar dogurdu. Kanun onunde ve haklar ayismdan Muslim gayrimuslim e§itligi saglandi; gayrimuslimlerin askerlik dahil devlet hizmetinde istihdamma imkan tanmdi. Ancak bu geli§meler Osmanli’daki farkli unsurlarm bagimsizlik taleplerini arttirdi ve beklenen faydayi saglamadi. Bu sureyte merkezde olu§turulan kurullar (Meclis-i Ahkam-i Adliyye ile bundan dogan Divan-i Ahkam-i Adliyye ve §ura-yi Devlet) ile ta§rada nerede ise en kuyuk birime kadar yaygmla§an meclisler (vilayet, sancak ve kaza idare meclisleri) Osmanli toplumunun idareye katilimmi sagladi. Bir yok kanun ve duzenlemenin bu meclislerden yikmasi, adi konmami§ parlamento fikrini canlandirdi. Yerel meclis uyelerinin bir kisminin seyimle tespiti seyim bilincini dogurdu. Anayasa fikrinin dogu§una etki eden bir diger iy dinamik de gayrimuslim unsurlara verilen Cemaat Nizamnameleridir. Hukumetin onayi ile


yururluge giren 1862 tarihli Rum Patrikligi, 1863 tarihli Ermeni Patrikligi, 1865 tarihli Hahambagi Nizamnameleri, hem Batili anayasalara benzerlikleri hem de genel meclisin digmda eyaletlerde de meclislerin kurulmasini ongormesiyle, en azmdan gayrimuslimler arasmda anayasa fikrini uyandirdi.

Butun bu geligmelere ragmen toplumun genelinin parlamenter sisteme gegig noktasmda yeterli olgunluga ulagtigmi soylemek gugtur. Tanzimat’la kendini yeni- leme konusunda buyuk kararlilik gosteren Osmanli Devleti’nde 1876’ya kadar birgok yeni kurum hayata gegirildigi gibi, mahalli idareler de guglendirilmeye galigil- di; ozellikle egitimde onemli adimlar atildi. Buna paralel olarak once devletin resmi gazetesi olan Takvim-i Vekayi; ardmdan yari resmi ve ozel nitelikli gazetelerin hayata gegmesiyle kamuoyu olugmaya bagladi. Fakat Kanun-i Esasi halktan ziyade, Tanzimat surecinin imkanlari iginde yetigen kismen bagimsiz fakat agirlikli olarak burokrat-aydinlarm talebi olarak ortaya gikti. Daha ziyade burokrasiden yetigen ve yeni bir yonetim bigimine gegme arzusunu yuksek sesle dillendiren bu ay- dmlara gore, devleti iginde bulundugu sikmtilardan kurtarip “terakki”yi (geligme) saglayacak model, hanedanm muhafazasi ile birlikte anayasal sisteme gegmekti. 1860’lardan beri faaliyet gosteren ve “Yeni Osmanlilar” denilen yenilikgi aydm grubu, devletin anayasal/parlamenter sisteme gegmesi gerektigine inanmakta ve bu dogrultuda faaliyet gostermekteydi. Ibrahim fiinasi, Namik Kemal, Ziya Paga, Ali Suavi gibi aydmlar basin yolu ile; Midhat Paga, Mehmed Rugdi Paga, Damad Mahmud Paga gibi devlet adamlari da burokrasi iginden anayasal sisteme gegmek igin gayret etmekteydiler.

Devletin iginde bulundugu mali kriz ihtiyag duyulan reformlarm hayata gegi- rilmesine imkan tanimiyordu. Avrupa kamuoyunda Osmanli aleyhtarligi geliflti; igeride muhalefet yukseldi ve medrese ogrencileri ayaklandi. Bu geligmelerin digmda, ozellikle Balkanlarda uluslararasi rekabetin sebep oldugu bir dizi hadise de peg pege geldi. Hizla karar almak ve bir sistem degigikligine gitmek lazimdi. Bu da donemin burokrat aydmlarma uzun zamandir tahayyul ettikleri Kanun-i Esasi uzerinde galigma firsati verdi. Bu sirada ard arda yaganan taht degigiklikleri neticesinde II. Abdulhamid padigah oldu; ancak, Kanun-i Esasi tartigmalari daha once bagladi. Kanun-i Esasi hususunda devlet ricali arasmda fikir birligi yoktu; Mit- hat Paga ve Namik Kemal’in bagmi gektigi grup arasmda bile buyuk dugunce ay- riliklari vardi. Kanun-i Esasi’nin mahiyetiyle ilgili henuz belirgin bir fikir ya da model ortada yoktu. Zira, aydmlar arasmda Kanun-i Esasi talepleri olmasma ragmen, o gunku zihniyet geregi bunun gerekliliginin padigah tarafmdan ortaya ko- nulmasma inanildigi igin o zamana kadar ciddi bir hazirlik yapilmamigti. Padigah iradesi olmadan resmen boyle bir girigim baglatilamazdi. Beklenen iradenin 30 Eylul 1876’da gikmasi uzerine bir komisyon olugturularak (Cemiyet-i Mahsusa) hemen hazirliklara baglandi.

Komisyonda, o donemin onemli devlet adamlari, askerler ve ulemanm yaninda, farkli din ve cemaatleri temsil eden Hariciye Mustegari Aleksandr Efendi, Adli- ye Mustegari Vahan Efendi, Odyan Efendi ve Kostaki Bey de yer almaktaydi. Ge- ce ve gunduz galigmak uzere program yapan komisyonda gegitli alt komisyonlar olugturuldu. 8 Ekim 1876’da galigmalarma baglayan komisyonlar elde ettikleri so- nuglari Midhat Paga’nm bagmda oldugu hukumete bildirmekteydi. Dugunce farklari yuzunden zaman zaman agir tartigmalara sahne olan bu galigmalar sonucunda Meclis-i Vukela’nm anayasa tasarisi olugturuldu. Neticede Ziya Paga, Namik Kemal, Abidin Paga ve Mekatib-i Harbiye Naziri Suleyman Paga da dahil farkli kigi ve grup- larm hazirladigi yirmiye yakm Kanun-i Esasi layihasi II. Abdulhamid’e sunuldu. La-


yiha bollugu devlet adamlariyla aydmlarm bu konudaki heyecanma i§aret eder. Neticede Midhat Pa§a’mn, Suleyman Pa§a’nm, Fransiz Anayasasi’ndan adapte edilen Mabeyn Ba§katibi Said Pa§a’mn ve Cemiyet-i Mahsusa’nm hazirladigi dort anayasa tasarisi gundeme geldi.

Osmanli Devlet'inde Kanun-i Esasi fikrini doguran hangi duzenlemeler yapilmi§tir?

Midhat Pa§a’nin Anayasa TeklifiSiyasi mahfillerde ilk tarti§ilan Kanun-i Esasi’yi isteyen siyasi gurubun ba§i sayilan Midhat Pa§a’mn tasarisi oldu. Kanun-i Cedid adi verilen bu teklif 57 madde ve sekiz bolumden olu§maktaydi. Bolumleri, “Osmanli Devleti’ni Olugturan Ulkeler”, “Padi§ah ve Hanedan’’ “Memurlar”, “§ura-yi Devlet’’, “Meclis-i Mebusan’’, “Osmanli vatanda§ligi ve Osmanlilann Haklari ve Odevleri’’, “Yuriitme’’ ve “Kanun-i Ce- did’in Ta’dili’ydi. Midhat Pa§a her ne kadar ate§li bir anayasa taraftan ise de teknik olarak bu konuda yeterli donamma sahip degildi. Onun tasarismda yer alan 120 iiyeli Meclis-i Mebusan’m ba§kamyla uyelerinin iiyte birini hukiimetin atamasi ongoriilmekteydi. 120 kigilik meclisin sekseni seyimle belirlenecek milletvekili ve atanacak olan kirki da devlet vekili olacakti. Tek meclisli bir yapi onerilmekle birlikte bu meclis, biitiin yasama yetkilerini elinde bulundurmayacakti. Aynca mebus (milletvekili) olmayi oldukya zor §artlara baglayan tasan iiy yilda bir seyim yapilmasi zorunlulugunu getiriyordu. Hukiimetin atayacagi milletvekilleri her yil yeni- lenebilirdi. Mebuslar bir kereye mahsus vilayet meclislerince; daha sonra ise yapilacak bir kanunla genel seyimlerle belirlenecekti.

Tasanya gore, meclis, devletin borylarimn odenme §eklini, iy ve di§ borylanma usullerini, tahvil yikarma ve mali tedbirlerin almmasim, biitye ve vergi meselelerini hukumetle i§birligi halinde muzakere edecek; ayrica, kamu harcamalarini ve memurlan denetleyecekti. Kanun yapma konusunda ise, §ura-yi Devlet’te hazirlanan kanun tasanlan mecliste goriigulup oylandiktan sonra padi§ahm onayma su- nulacakti. Meclis, bu tasanya gore, §ura-yi Devlet’le padi§ah arasmda zayif bir yapiydi. Yurutme organi olan Bakanlar Kurulu (Vukela Heyeti)’nun aldigi kararlar padi§ahm iradesiyle yasala§ir; padi§ah istediginde bu kurula ba§kanlik edebilirdi. Tasarida, nazirlarm bireysel ve topluca sorumluluklari ile istifa etmeleri halinde padi§ahm alacagi tavir soz konusu edildi; kamu ve bireysel hak ve hurriyetlere de yer verildi; ancak, genel ozgurluk yerine hurriyetleri duzenleme yoluna gidildi. Top- lanma ve dernek kurma hakkindan degil; sadece ticaret ve §irket kurma hurriye- tinden soz edildi. Suiistimal ve genel ahlaka aykiri olmamak kaydiyla fikir hurriyeti benimsendi. Mesnetsiz cezalandirma, mesken dokunulmazligi gibi hususlara da yer verilen tasari, ki§i hak ve hurriyetleri konusunda daha sonra kabul edilen anayasanm gerisindeydi. Neticede Me§rutiyet’e uygun bulunmayan bu tasari gundemden du§tu.

Aslmda bu tasarmin bazi maddeleri ilan edilen Kanun-i Esasi’de yer aldi. Devletin yapisi ve padi§ah hakkmdaki yakla§imlar hemen hemen ayniydi. Midhat Pa- §a’nm tasarisma gore, Osmanli Devleti hiybir §ekilde ayrilik kabul etmez bir butun- du; yonetimi §er’-i §erif’e dayanir; saltanat, Osmanli soyundan gelen en buyuk hanedan uyesine ait olup padi§ah, ayni zamanda Islam dininin koruyucusu ve ordunun komutaniydi; hukumet uyelerini atar ve azleder; yabanci devletlerle anla§malar yapar; sava§ ve bari§a karar verir; meclisi toplar veya kapatabilir; ki§iligi kutsal olup yaptiklarmdan sorumlu degildir.


Midhat Pa§a'nin tasarisi hakkinda geni§ bilgi icin bkz. Tank Zafer Tunaya, “Midhat Pa- §a'nin Anayasa Tasarisi: Kanun-i Cedid”, Tanzirnat’tan Cumhuriyet’e Tiirkiye Ansiklope- disi, istanbul 1985, I, 30-34.

Suleyman Pa§a’nrn “Kanun-i Esasi Musveddesi”Komisyonlarda gorev almayan Mekatib-i Harbiyye Naziri Suleyman Pa§a’nm II. Abdulhamid’e sundugu anayasa tasarisma gore, Osmanli Devleti bagimsiz ve me§- ruti bir yonetime sahip olacakti. Padi§ahlik, yetkileri ve hilafet konusundaki teklif- leri Midhat Pa§a ve Cemiyet-i Mahsusa’nm onerileriyle ortu§mekteydi. Meclis yerine 120 uyeden olu§acak bir “Divan-i Memalik” ile 150 uyeden olu§acak bir “Divan- i Memleket” onermekteydi ki, bu, onun tasarismm en ozgun tarafiydi. Ancak Di- van-i Memalik’in gorev ve yetkileri de padi§ah iradesiyle smirlandirilmi§ti. Bu tasariya gore, hukumet uyeleri padi§aha kar§i sorumluydu; ancak, Divan-i Memleket de hukumet uyelerini suylayabilirdi. Boylece, meclis, smirli da olsa yurutme uzerinde denetim yetkisi kullanabilecekti.

Said Pa§a’nrn Tasar>s>1814, 1830 ve 1875 Fransiz anayasalarmm hizli bir adaptasyonundan ba§ka bir §ey olmayan Mabeyn Ba§katibi Said Pa§a’nm onerisi oldukya kapsamli ve sistemliydi. Tasari, dogrudan milletin seytigi 750 ki§ilik bir meclis oneriyordu. 20 ya§mi doldu- ran her erkek seyme ve 24 ya§irn dolduranlar da seyilme hakkma sahipti. Mebus- luk suresi uy yil olup eski mebuslar yeniden seyilebilirdi. §ura-yi Devlet, padi§ahm dani§ma meclisi olarak aynen korunacak; uye sayisi 150’yi geymeyen ve tayinle gelen bir de Ayan Meclisi (Senato) bulunacakti. Tasarida, tebaa hukuku da detayli bir §ekilde anlatilirken siyasi suylar iyin idam cezasi kaldiriliyordu. Basin hurriyeti ile mulkiyet hakki da kanunla teminat altma aliniyordu. Yasama yetkisi meclise verilirken, yurutme hukumdara ait olacak ve bu konuda vukela di§mdaki diger memurlari dogrudan muhatap almayacakti. Oldukya detayli olan bu tasari ilgi gormedi. II. Abdulhamid, muhtemelen Bati anayasalari hakkinda bilgi sahibi olmak iyin guvendigi bir insan olan Said Pa§a’dan Fransiz anayasalarmm tercumesini is- temi§; o ise tercumeyle yetinmeyip bunu bir tasariya d6nu§turmu§tu. Buna ragmen, bu tasari, gerek ilgili kurullar gerekse padi§ahm saraydaki dani§manlari arasmda en az Midhat Pa§a’nm tasarisi kadar geni§ bir §ekilde tarti§ildi ve yapilacak anayasa iyin bir zemin hazirladi. Hatta, anayasanm kimi maddelerinde gorulen Fransiz etkisinin de bu tasaridan kaynaklandigi soylenebilir.

Cemiyet-i Mahsusa’n>n Qal>§malar>Server Pa§a’nm ba§kanligmda kurulan ve uyu Hiristiyan on alti ust duzey memur, 10’u ulemadan ve ust duzey askerlerden olu§an yirmi sekiz ki§ilik komisyon, sunulan tasarilarla Fransa, Belyika, Polonya ve Prusya gibi yabanci ulkelerin anaya- salarmi inceledi. Bu anayasalarm Osmanli anayasasmm §ekli yapismda etkili olmakla birlikte, iyerigine ne derece etki ettikleri hususu tarti§malidir. Hazirlama ko- misyonunda yer alanlarm ayni fikirleri payla§madiklari muhakkaktir. Bir tarafta liberal kanat (Mithat Pa§a, Namik Kemal), bir tarafta Cevdet Pa§a gibi muhafazakar ve padi§ahm hukukunu savunan isimler yer almaktaydi.

Yakla§ik iki aylik bir yali§ma neticesinde olu§turulan tasari hukumetin onerisi haline getirildi; zira, Meclis-i Vukela’nm teklifi sahiplenmesi muhtemel yeki§meleri ortadan kaldirabilirdi. Midhat Pa§a’nm ba§kanligmda toplanan Meclis-i Vukela,

M AKALE


Kanun-i Esasi munasebeti ile yayimlanan Hatt-i Humayun

tasariyi gozden geyirerek once 140 maddelik bir metin; ardmdan da bazi mukerrer maddeler yikarilarak 119 maddelik bir anayasa olufluruldu. Komisyonun hazirladigi tasari basilarak uzerinde fikir beyan etmeleri iyin devlet ricaline gonderildi; ardindan saraya takdim edildi. Padi§ah, saray erkanmdan Eginli Said Pa§a, Kuyuk Said Pa§a ve Suleyman Pa§a’yi metni inceleyip yazili goru§ bildirmeleri iyin gorevlendirdi. Onlar da aralarmda tarti§arak alti maddelik bir raporu padi§aha sundular.

Raporun birinci maddesinde, tasarida bulunan devlet idaresi ve tebaanm hukukunun bizzat padi§ahya deruhte edilecegi fikrasmm, padi§ahi mu§kul duruma du- §urecegi ve bu gibi sorumluluklarin her yerde oldugu gibi Osmanli Devleti’nde de vukelaya ait olmasi gerektigi hatirlatildi. Ikinci, uyuncu ve dorduncu maddelerde ise, musveddenin yazim §ekli tenkit edilmekteydi. Metnin ba§ tarafma konulan

uzun giri§in gereksiz oldugu, arkasmdan gelen onemli maddeleri gol- geledigi ve benzeri kanunlarin lisa- nina uygun olmadigi ileri suruldu. Be§inci maddede ise, anayasanm padi§ahm bir hatt-i humayunuyla sunulacagi gerekyesiyle giri§e gerek olmadigina vurgu yapildi. Altinci maddede birbiriyle yeli§en maddeler ele alindi. Taslakta yer alan “Osmanli Devleti’ni resmi dini Islam’dir” maddesinin ilk taslakta (140 maddelik taslak) oldugu gibi, “Osmanli Devleti Islam dini uzerine tesis edilmi§tir” §eklinde duzeltilmesi istendi. Gerekye olarak da, devletin tuzel bir ki§ilik oldugu ve tuzel ki§ilige din isnat etmenin dogru olmayacagi gosterildi. Ayni §ekilde “Devlet’in resmi dili Turkyedir ve Devlet hizmetinde yer alacak her bireyin Turk- ye bilmesi gerektigi”ne dair bir maddenin anayasada yer almasi gerektigi dile getirildi. Komisyonun padi- §ahm hukukuna ve giri§e dair ten- kitleri Meclis-i Vukela tarafindan yerinde bulundu; fakat dinle ilgili teklifi kabul edilmedi; dil ile ilgili oneri

ise yapilan anayasada yer aldi. Bu ise, anayasa metni uzerinde sarayla hukiimet arasmda fikir aynligi oldugunu; fakat aym zamanda uzla§ma yabalan da bulundugunu gostermektedir.

i T A P Kanun-i Esasinin hazirlik calismalanni daha iyi anlamak iyin verilen kitabin ilgili boliim- lerini okuyunuz. ihsan Giine§, Tiirk Portamento Tarihi, Me§rutiyefe Geci§ Siireci: I. ve II. Me§mtiyet, Ankara 1997, (I-IV. Bblumler)


KANUN-i ESA Si’NiN iQERiGi VE UYGULANM ASI

Kanun-i Esasi’nin igerigiOn iki bolum ve 119 maddeden olu§an Kanun-i Esasi’nin bolumleriyle iyerikleri §oyleydi:

1- Memalik-i Devlet-i Osmaniyye/Osmanli Devleti’ni Oluflturan Ulkeler (madde 1-7): Yedi maddeden meydana gelen bu bolumde Osmanli Devletini ve iktidari ta- nimlanir. Birinci maddede, Osmanli Devleti’nin mevcut idari bolgeleriyle (merkeze bagli ve imtiyazli eyaletler) uniter bir yapi ve ikinci maddede de devletin ba§- kentinin Istanbul oldugu ifade edilir. Hilafet hakkma da sahip olan Osmanli hane- daninda padi§ahligm eski kurallara uygun olarak ailenin en buyuk ferdine ait oldugu belirtilir (madde 3). Padi§ah, ayni zamanda hilafet hukukundan dolayi ls- lam’in hamisi ve butun Osmanli tebaasinin padi§ahidir (madde 4). Anayasanin millet yerine devlet vurgusuyla ba§lamasi donemin algisina uygundur. Aslinda bir noktada bu ba§langiy anayasanin tek tarafli verildigini ima eder ki, bu, ilk Osmanli anayasasina ferman anayasa denilmesine de sebep olur. Bu bolumde monar§i- nin ve onun ba§i olan padi§ahm hukuku da net bir §ekilde vurgulanir; padi§ahm §ahsi her turlu mesuliyetten masun oldugu gibi, Osmanli sulalesinin hurriyet haklari, ozel mal ve mulkleriyle tahsisatlari da garanti altina alinir. Muhtemelen bu maddeler saray erkaninin teklifine uygun duzenlendi (madde 5-6). Padi§ahm hukukunu ayiklayan yedinci maddeye gore, yurutme organinin ba§i olan padi§ah, bakanlari (nazir) atar ve azleder; makam, rutbe, ni§an ve madalya verir; sava§ veya bari§ karari alir; kara ve deniz kuvvetlerine ba§kumandanlik ve kanunu icra eder; gerekli gordugunde meclisi tatile sokar veya seyimlerin yenilenmesi §artiyla feshederdi.

2- Tebaa-i Devlet-i Osmaniyye’nin Hukuk-i Umumisi/Osmanli Devleti Vatan- da§lanmn Genel Haklan (madde 8-26): Hangi din ve mezhepten olursa olsun is- tisnasiz butun vatanda§lar “Osmanli” olarak nitelendirilir (madde 8) ve “Osmanli” kavramiyla kanun onunde e§it vatanda§a vurgu yapilir (madde 17). Osmanlilarin tamaminin ki§i hak ve hurriyetine sahip oldugu ve kanunun ongordugu durumlar hariy hiy kimsenin cezalandirilamayacagi belirtilir. Aslinda ki§i hak ve hurriyetine yaptigi vurgu di§mda, bu kismin en onemli maddeleri, din ve dille ilgili olanlardir. “Devlet-i Osmaniyye’nin dini Islam’dir” (madde 11) hukmu ile devlete resmi bir din izafe edilir; ancak, ayni maddeyle diger din mensuplarina da dinlerini uygula- yabilme hurriyeti ve eskiden beri sahip olduklari imtiyazlarin devletin korumasi altinda oldugu garantisi verilir. 18. maddeyle, Osmanli vatanda§larinm devlet memuru olabilmeleri iyin “devletin lisan-i resmisi” olan Turkye’yi bilmeleri §art ko§ulur; boylece, Turkye, resmi lisan vurgusuyla tarihte ilk defa hukuki bir belge ile koru- ma altina alinir.

Bu bolumde, her vatanda§m ki§isel hak ve hurriyete (madde 9), serbest ticaret yapmaya (madde 10), §ikayet hakkma (madde 11), mulkiyet hakki ve mesken do- kunulmazligma (madde 21-22), egitim ve kanunda belirtilen §artlara haiz olmak ko§uluyla devlet memurlugu haklarma (madde 19) sahip oldugu belirtilir. Ulkede vergilendirmenin adil yapilmasi, musadere ve angaryanm ve her turlu i§kencenin yasaklanmasi (madde 21, 24-26) da anayasa guvencesine alinir. Bu bolumde dikkate deger bir husus da, “degi§ik dinlere mensup olanlarm inanylarma bir zarar ge- tirmeden butun egitim kurumlarmm devletin gozetiminde olacagi” vurgusu olup “tebaa-i Osmaniyye’nin terbiyesi bir siyak-i ittihad ve intizam uzere olmak iyun”


denilerek egitimde merkeziyetyilik esasi benimsenir. Ku§kusuz buradaki en tarti§- mali madde “matbuat kanun dairesinde serbesttir” (madde 12) ifadesiyle i§aret edilen basin serbestligidir. Kolayca yorumlanmaya musait olan bu madde aslmda basin hurriyetini saglamaktan ziyade kayit altina alir.

3- Vukela-yi Devlet/BakanlarKurulu (madde 27-40): Aslmda bu bolum 7. maddenin detayi gibidir. Padi§ah, sadrazam ve §eyhulislami atar ve bakanlarm belirlen- mesi de iradesine baglidir (madde 27). Hukumetin teflkili, yali§ma yontemi, meclise kar§i sorumluluklari, gerekli hallerde bakanlarm yargilanmalari, meclisin kapali oldugu donemlerde geyici kanun yikarma yetkisi, bu bolumde yer alir (madde 2837). Ihtiyay halinde bir bakan meclisin sorularma cevap vermekle (istizah) yukumlu kilmir; ancak, sorumluluk kendinde olmak kaydiyla cevap vermeyi geciktirme hakkinin da verilmesi bu maddeyi adeta hukumsuz kilar (madde 38). Nitekim, II. Me§rutiyet yillarmda bu durum bir hukumet krizi yaratacakti.

4- Memurin/Memurlar (madde 39-41): Herkesin hak ettigi ve yeteneklerine uygun gorevlere atanacaklari ve yasal bir gerekye olmaksizm gorevden almamaya- caklari anayasal guvenceye baglanir. Memurlarm gorevleri yeryevesinde sorumlu olacaklari belirtilir; amirlerinin kanun di§i emirlerine uyma zorunlulugu olmadigi beyan edilir.

5- Meclis-i Umumi/GenelMeclis (madde 42-59): Kanun-i Esasi’ye gore, Osmanli parlamentosu, birisi seyimle gelen mebuslarm oluflurdugu Heyet-i Mebusan ve digeri uyelerini padi§ahm atadigi Heyet-i Ayan’dan mute§ekkil iki kanatli bir meclisti. Bu bolumde, meclisin normal ve istisnai hallerdeki yali§ma takvimiyle ayili§ merasimi soz konusu edilir; ayrica, her toplanti devresinin ba§mda padi§ahm bir onceki yil ya§ananlar veya yapilmasi gerekenleri iyeren bir konu§masi ile ayilmasi anayasal zorunluluk olarak belirlenir. Meclise seyilenlerin yeminle goreve ba§layacagi, meclisteki faaliyetlerinden ve goru§lerinden dolayi itham edilemeyecegi (madde 46-47), hangi hallerde mebuslugun du§ecegi ve meclisin kararlarmi yogunlukla alacagi hukumlerine yer verilir. Kanun teklif etme veya degi§iklik yapma hakki aslmda Meclis-i Vukela (Bakanlar Kurulu)’ya ait olmakla birlikte bu hak meclise de verilir. Ancak meclisin yapacagi kanun teklifi sadrazam araciligiyla padi§ahm iznine tabi tutulmu§tu (madde 51-54). Kanun yikarilirken, once Heyet-i Mebusan’da madde madde ele alman kanun teklifinin ayri ayri oylanmasi, ardmdan teklifin Heyet-i Ayan’da da ayni usul ile goru§ulmesi zorunlulugu getirilir (madde 56). Meclisteki goru§melerin Turkye yapilma mecburiyeti vardi. Turkyeyi yeterince bilmeyenler de du§unulerek, kanun teklifinin bir gun once basilarak uyelere dagitilmasi zorunlu tutulur (madde 56).

6- Heyet-i Ayan/Ayan Meclisi (madde 60-64): Heyet-i Ayan, milletvekili sayisinin uyte birini geymemek uzere, yaptiklari ile halkin guvenini kazanmi§, devlet hizmetinde bulunmu§ ve kirk ya§m ustundeki kimselerden hayat boyu gorev yapmak kaydiyla padi§ahya atanir; uyelikleri ancak kendi istekleri ile ba§ka bir goreve tayinlerinde du§erdi. Meclisin esas gorevi Meclis-i Mebusan’dan gelen kanun teklifleriyle butyeyi goru§mekti; ayrica, kanun tekliflerini Kanun-i Esasi’ye, genel ahlaka, dine ve padi§ahm haklarma uygun olup olmadiklari ayismdan inceler; tamamen red veya duzeltme talebiyle meclise geri gonderirdi.

7- Heyet-i Mebusan/Milletvekilleri Meclisi (madde 65-80): Milletvekili sayisi Osmanli nufusundan her 50 bin erkege bir milletvekili du§ecek §ekilde belirlendi ve seyimlerin dort yilda bir yapilmasi hukmu kondu. Milletvekili sadece kendi seyim dairesinin degil, butun Osmanlilarm vekiliydi (madde 71) ki, bu madde padi§ahm mutlak yetkilerini smirlandirir; zira, halk bu temsil yoluyla dogrudan idareye mu-


dahil olma hakkmi kazanir. Bo§alan milletvekilligi yerine yenisinin seyilme §ekli, milletvekillerinin tahsisatlari ve meclis ba§kanmin seyim §ekli de belirlenir. Mecli- sin kendi ba§kan ve ba§kan vekillerini seytikten sonra atamayi padi§ahm onayma sunmasi (madde 77), padi§ahm meclis uzerinde nufuz tesisi anlamma gelir. Pratik- te ise I. ve II. Me§rutiyet meclislerinin seytigi adaylar aynen atanmi§ti. Bu bolumun son maddesi, meclisin kanun yapma ve devletin genel masraflarinm butye kanunu yeryevesinde goru§me gorevine ayrilir (madde 80).

8- Mehdkim/Mahkemeler (madde 81-90): Hakimlerin azledilemeyecegi, mahkeme aksi karar vermedikye yargilamanm ayik yapilacagi, savunma hakki, davalarm gorulme usulleri ve mahkemelerin dereceleri anayasayla belirlenir. Hakimlerin azledilemeyecegi (madde 80) ve “mahkemeler her turlu mudahaleden azadedir” (madde 86) ifadeleri ile mahkemelerin bagimsizligi vurgulanir; Osmanli hukuk sisteminde ilk defa kamu hukukunu koruyacak savcilik (mudde-i umumilik) birimi oluflurulur (madde 90).

9- Divan-i Ali/Yuce Divan: Milletvekilleriyle ust duzey mahkeme uyelerini gerektiginde yargilayacak olan Yuce Divan’m oluflurulma ve yali§ma esaslari belirlenir (madde 92-95).

10- Umur-i Maliyye/Mali fller (madde 96-107): Kanunsuz vergilendirmenin ya- pilamayacagi, butyenin mecliste goru§ulme zamani ve §ekli, gerekli hallerde olaganustu harcamalar iyin kanun yikarilmasi gibi gorevleri zikredilerek meclise mali yetki verilir; mali i§leri kontrol maksadiyla Divan-i Muhasebat (Sayi§tay)’m kurulup gelir ve giderleri her yil denetleme zorunlulugu getirilir. Aslmda Divan-i Muhasebat zaten vardi; anayasayla anayasal bir kurum haline donu§turuldu. Bununla, meclis araciligiyla o tarihlerde buyuk mali sikmti iyinde olan devletin uzerinde mali bir disiplin saglanmak istenir.

11- Vildyat/Vilayetler (madde 108-112): Osmanli vilayetlerinin idari §eklinin esaslari (tevsi-i mezuniyet ve tefrik-i vezayif) (madde 108); vilayet, sancak ve kaza meclislerinin birlikte toplanarak olu§turacaklari Vilayet Genel Meclisi’nin yali§ma yontemleri ve gorevleri zikredilir; ayrica, Istanbul ve ta§radaki belediyelerde olu§- turulacak meclislerin kurulu§unun yikarilacak kanunlarla yapilmasi hukmu getirilir. Her ne kadar yerel meclisler 1864 yilindan beri faaliyetteyse de, faaliyetlerinin anayasal guvence altina alinmasi onemlidir.

12- Mevadd-i §ettd/GenelMaddeler (madde 113-119): Bu bolum aslmda Kanuni Esasi’nin ustunlugu, yururluge girmesi, yorumlanmasi, gerektiginde degi§tirilmesi ve ozellikle korunmasi (madde 115) gibi her yasa sonunda bulunabilecek genel hukumleri iyerir. Bunun di§mda, egitimin ilk derecesinin butun Osmanlilar iyin zorunlu oldugu (madde 114) hukmu de bu bolumde yer alir; ancak, yeri burasi degildi; muhtemelen son anda muzakere edilip buraya konuldu.

Bu bolumun dikkat yeken ve yillarca anayasanm me§ruiyetini tarti§ilir hale getiren maddesi 113. maddedir. Bu madde iki bolumden meydana gelir; birinci kisim ulkenin bir tarafmda ihtilal meydana geldiginde hukumetin sadece orada olmak kaydiyla sikiyonetim ilan etme hakki oldugunu belirler; esas tarti§ilan ikinci madde ise, padi§aha “hukumetin emniyetini bozduklari sabit olan ki§ileri ulke di§ma surme” yetkisi verir. Bu madde yoruma ayikti ve herkese uygulanabilirdi. Ki§i hak ve hurriyetleriyle ozellikle siyasileri smirlayabilecek olan bu maddenin, Kanun-i Esasi’yi adeta yok hukmune soktugu ileri surulur. Bu madde, vukelanm bizzat uzerinde yali§tigi tasarida vardi; fakat hemen herkesin kar§i oldugu bu maddenin ki- min onerisiyle anayasaya girdigi yok tarti§ildi. Tahminler Damad Mahmud Pa§a ile padi§ah uzerinde yogunla§ir.


Namik Kemal ile Ziya Pa§a maddeye a§in tepki gosterip Kanun-i Esasi’nin top- tan reddini istediler. Rivayete gore, Midhat Pa§a, konulmamasi halinde Kanun-i Esasi’nin butunuyle tehlikeye du§ecegini du§undugu iyin madde metindeki haliy- le korundu ve ilk kurbani da anayasa komisyonu ba§kani Midhat Pa§a oldu; zira, II. Abdulhamid bu maddeye dayanarak onu yurt di§ma surdu. Bu surgunun tela§a du§urdugu II. Abdulhamid muhalifleri maddenin degi§tirilmesini gundeme getirdi. Ancak, sadaret 7 Ocak 1878’de hazirladigi bir tezkireyle “Kanun-i Esasi’de munde- riy ahkamm tagyir kabul etmeyecegi”ni (madde 115), yani Kanun-i Esasi’deki hukumlerin degi§tirilemeyecegini bildirerek teklifi reddetti. Bir sure sonra II. Abdul- hamid’in talebi uzerine 113. maddenin uygulanmasmi kanuna baglayacak ve endi- §eleri bertaraf edecek dokuz maddelik bir kanun yikarildi. 113. maddede belirtilen surgunun olabilmesi iyin delillerin toplanmasi ve yetkili mahkemelerin yargilama- si sonucunda suyun sabit olmasi kurali getirildi. Kanunla surgun etme yetkisi bazi esaslara baglanarak konu II. Me§rutiyet’e kadar kapandi.

Me§rutiyet: Padi§ahin yetkilerini yasalarla sinirlandirmak anlamina gelir. Kanun-i Esasi'nin ilanindan sonra 1876-1878 yillari arasi I. Me§rutiyet Devri olarak anilir. II. Abdulhamid'in meclisi tatil etmesiyle Kanun-i Esasi de askiya alindi. 1908 yilinda Kanun-i Esasi yeniden yururluge girdi. Bu yuzden 1908-1923 yillari arasi II. Me§rutiyet Devri olarak adlandirilir.

Meflrutiyet Yonetimine Gegi§: Genel DegerlendirmeYukarida iyerigi verilen Kanun-i Esasi 23 Aralik 1876 tarihinde ilan edilerek uygulamaya konuldu. Boylece Me§rutiyet yonetimine geyilerek yeni bir devir ayildi. Me§rutiyet’in ilani Balkan sorununun goruguldugu Istanbul Konferansi’nm ba§ladigi gune denk getirilerek Avrupali temsilcilerin etkilenmesi hedeflendi. Onlar, etki- lenmedi; ancak, halk me§rutiyeti buyuk bir heyecanla kar§iladi. Padi§ahm nutku halka okundu; hatta, nutuk ve Kanun-i Esasi bastirilarak halka dagitildi. Istanbul’da o gun ve gece buyuk §enlikler yapildi. Halk Dolmabahye Sarayi ve Midhat Pa§a’nm konagi onunde destek gosterilerinde bulundu; Istanbul’un degi§ik yerlerinde 101 pare top ati§lari yapildi. Hukumet, vilayet, sancak ve kazalara bir genelge gondererek Kanun-i Esasi’nin ilan edildigi duyurdu.

Kanun-i Esasi'nin ilani uzerine Hicaz ve Urfa'dan halkm gonderdigi teflekkur mektuplan.

Kanun-i Esasi’nin geneline bakildigmda metnin §ekil bakimmdan yagda§i diger anayasalara yakla§tigi gorulebilir. Ozellikle 1831 tarihli Belyika ve 1850 tarihli otoriter Prusya anayasalarmdan etkilendigi kabul edilir. Iyerik olarak Osmanli Devle- ti’nin kendi §artlarmdan dogan bir anayasa oldugu varsayilir. Me§rutiyetin ilani o sirada Balkanlar’da ya§anan sorunlari ve istanbul’da toplanmi§ olan Istanbul Kon- feransi’nin etkisini azaltmaya yonelik bir tavir olarak da yorumlanir. Bunu bir manevra olarak goren Batililar, muhtemel bir Avrupa mudahalesini onlemek iyin ya- pildigini ileri surerler. O gun ya§anmakta olan siyasi olaylara bakildigmda bu yo- rum dogru olarak algilanabilir; fakat, ifade edildigi gibi, Kanun-i Esasi yerli bir pro-


je idi ve tamamen iyeride bir degi§imi hedefliyordu. Dolayisiyle Kanun-i Esasmm sadece di§ sorunlara yare bulmak iyin ilan edildigini soylemek yakla§ik yuz yillik geli§meleri inkar etmek olur. Padi§ahm Kanun-i Esasi iyin Sadrazam Midhat Pa- §a’ya hitaben yayimladigi hatt-i humayunda, ozetle, kabul ve ilan ettigi Kanun-i Esasi’nin aslmda Tanzimat’m hayirli sonuylarmdan oldugunu belirtir. Tanzimat’m ilan gerekyelerini siralar ve babasi Abdulmecid iyin “muhyi-i devlet”, yani devleti yeniden ihya eden sifatmi kullanir; o gunku §artlar uygun olsaydi, babasmm da Kanun-i Esasi’yi ilan etmek isteyecegini belirtir. II. Abdulhamid, hatt-i humayunla, Kanun-i Esasi’nin ilan gerekyeleriyle onemli maddelerini ozetler ve hem Tanzi- mat’a sahip yikar hem de benzer bir metin olan Kanun-i Esasi’nin bizzat kendi iradesiyle verildigini hatirlatir.

Kanun-i Esasi, devlet ve iktidari belirleyen, siyasal rejimi ve yetkilerin kullanilmasini tanimlayan, sorumluluk ve denetime nispeten i§lerlik kazandiran ve nihayet yargilama ayismdan biryok yenilikler getiren bir metindi. Ele§tirilebilecek yonu padi§ahm yasama ve yurutme kurullari uzerindeki baskin etkisidir. Biryok kurulun olu§umunun padi§ahm onayma muhtay olmasi anayasayi i§levsiz kilabilirdi. Ancak padi§ahm geleneksel otoritesinin anayasa ile az da olsa smirlandirilmi§ olmasi onemliydi. Meclis-i Mebusan uyelerinin seyimle gelecek olmasi da halkin siyasete ve idareye katilmasi iyin yeni bir adimdi. Bu ilk tecrube Cumhuriyet doneminde yapilan anayasalara da temel olu§turacakti.

Yetkilerin Kullammi: Aslmda bu anayasada padi§ah ayismdan dikkati yeken en onemli husus yetkilerin payla§imi noktasmdadir. Padi§ah, saltanatla birlikte hilafet hakkmi da anayasalla§tirmi§ti. Osmanogullari saltanat hakkmi kurucu hanedan olmalari hasebiyle zaten elinde bulundurmaktaydi. Ancak, padi§ah, hilafetin ilk defa bir iy hukuk duzenlemesinde yer almasiyla hem dunyevi ve hem de dim lider oldu. Kanun-i Esasi’nin ilginy tarafi padi§ahi ayni zamanda dunyadaki Musluman- larm halifesi olarak ilan etmesiydi. Nitekim II. Abdulhamid, anayasanm askida oldugu donemlerde bile bu maddenin hukmune uygun olarak di§ardaki Musluman- lara kar§i siyaset uretecekti.

Yasama Yetkisinin Smirlanmasi: Anayasada meclisin i§leyi§i ve yali§tirilmasi konusundaki maddeler, padi§aha me§ruti yonetimde olmamasi gerektigi kadar geni§ yetkiler vermektedir. Fakat bu durumu sadece II. Abdulhamid’in otoriter ki§iligi ile ili§kilendirmek dogru degildir. Kanun-i Esasi’yi yapanlann konumu ve beklentileri de boyle bir §ekillenmeye sebep oldu. Mesela Midhat Pa§a’nm yukarida iyerigi verilen kendi tasarismda padi§ah iyin onerdigi yetkilerin de anayasadakinin hemen aynisi oldugu hatirlanmalidir. Kanun-i Esasi’yi kurucu bir meclisin degil, padi§ahm atadigi bir meclisin yapmasmm da bunda etkisi oldugu soylenebilir. Meclisin onerdigi yasa tekliflerini Meclis-i Ayan’m yeniden kontrol etmesi yasama yetkisini kisit- lar; ancak, yasama konusunda kit yetkilere sahip oldugu kabul edilse bile anayasaya gore meclisin istemedigi bir §ey de yasalla§amazdi. Bu da aslmda me§rutiyet rejimi iyinde meclisin ne denli onemli bir i§levinin oldugunu gosterir.

Meclisin Denetleme Gorevi ve Sorumluluklar: Kanun-i Esasi bu konuda da yok yeterli degildi. Sadrazam, §eyhulislam ve bakanlar padi§aha kar§i sorumlu olduklari iyin her an gorevden almma tehdidi altmdaydi. Diger taraftan hukumet de meclise kar§i sorumlu olmadigi iyin bu durum meclisin denetleme gorevini yerine getirmesini engelliyordu. Padi§ahm meclisi feshetme yetkisi, meclis uzerinde bir baski olu§turmaktaydi. Anayasa her ne kadar fesih karari almmasi halinde alti ay iyinde tekrar toplanma zorunlulugu getiriyorsa da, bu yeterli degildi ve bu hukum milletvekillerini de baski altma almaktaydi. Kanun-i Esasi kuvvetler ayriligi prensi-


bine uzakti; ancak, bu konuda tek ornek degildi. Ornegin 1831 Belyika Anayasasi kuvvetler ayriligmi benimser; ancak, 1814 Fransiz Anayasal Berati’yla 1850 Prusya Anayasasi hukumdar merkezli anayasalardi.

Yargi Guvencesi ve Ozgurlukler: Anayasa diger alanlardaki sorunlarmi yargi alanmdaki guvenceleriyle adeta gidermi§ gibiydi; zira, mahkemelerin dokunulmazligi ve hakimlerin azledilememesi onemli anayasal guvencelerdi. Yargi konusunda bu derece rahat olmasi, klasik Osmanli sistemindeki “adalet”le izah edilebilir. Osmanli vatanda§larimn kanun onunde e§itligi, din, mezhep ve du§unce ozgurlugu bir imparatorluk iyin oldukya ileri duzeydeydi. Dini pratikleri uygulama konusunda hiybir engel yoktu. Fakat basin ozgurlugunun kanunla sinirlandi- rilmasi ve daha once uzerinde durulan 113. maddenin varligi bu alani daraltan hukumlerdi.

1876 Kanun-i Esasisi nasil ozellikler gosterir?

Kanun-i Esasi’nin Uygulanmasi: Segimler ve MeclisKanun-i Esasi’nin ilam Avrupa uzerinde her ne kadar bir etki yaratmadiysa da iyeride etkisini gosterdi. Sadrazam Midhat Pa§a tam bir me§ruti yonetimdeymi§ gibi davranmakta; saraydan bagimsiz hareket etmeye ozen gostermekte ve Kanun-i Esasi’den aldigi giiyle yabanci miidahalelere kar§i diplomasi diline uzak sert tavir- lar almaktaydi. Uygulamalariyla kendi taraftarlarimn ve saraym dikkatini yeken Midhat Pa§a, padi§ah tarafmdan azledilerek 113. maddeye istinaden surgiine gonderildi. Bu ortamda seyim hazirliklan yapildi. Kanun-i Esasi, her 50 bin erkege bir milletvekili seyme zorunlulugunu getirmekle birlikte, seyimlerin nasil yapilacagma dair detaylar vermez; sadece seyimlerin yikanlacak ozel bir kanunla yapilacagim belirtir. Fakat bu kanun yikanlamadi. Oysa, hem kamuoyu hem de padi§ah bir an once meclisin ayilmasim istiyordu. Bu yiizden Meclis-i Viikela gorevlendirildi ve ta§ralardaki seyimlerde uygulanmak iizere, 28 Ekim 1876 tarihinde yedi maddelik geyici bir talimatname hazirlandi; Istanbul ve civarmdaki seyimler iyin ayn bir “beyanname” yayimlandi. Seyilecek ki§ilerin 25 ya§mdan kiiyuk ve geymi§te bir mah- kumiyeti olmamasi, halk nazannda iyi huylu olarak tamnmi§ ve “az yok emlak sahibi” olmasi §artti. Kanun-i Esasi seyimin §eklini tammlamadigmdan dogrudan seyim yerine “iki dereceli’’ seyim yontemi benimsendi. Buna gore once seymenler seyilecek ve ardmdan onlar milletvekillerini seyecekti.

Talimatname, ta§rada yapilacak seyimlerde, vilayet idare meclislerinden yarar- lanmayi ongormekteydi. Vilayet meclisi uyelerinin birinci seymen olarak belirlen- mesi seyime golge dii§urebilirdi; fakat, o §artlarda bu en pratik yozumdii; zira, vilayet meclis uyeleri zaten seyilmi§lerden olu§maktaydi. Uyeler, birinci derece seymen kabul edilerek nufusa nispetle uygun sayida milletvekilini seymesi saglana- cakti. 1877 meclisine has olmak uzere 120 miletvekilinin seyilmesi ongoruldu. Ay- rica, 80’i Musluman ve 50’si gayrimuslim olmak uzere milletvekillerinin bir tablosu hazirlandi. Padi§ah, bu sayiya mumtaz eyaletler statusunde olan Misir ve Tunus iyin de be§er kontenjan ekleyerek toplam sayiyi 130’a yikardi. Seyimin genel nufusa oranla duzenlenmesi daha sonraki doneme birakildi; zira, bu seyimle gelecek vekillerin yali§ma suresi uy ay olacak ve ardmdan yeniden seyime gidilecekti. Bu yuzden ya§anan olumsuzluklarm bir sonraki seyimde giderilmesi mumkundu.

Seyimlere ayri bir ozen gosterilen Istanbul’da adeta gelecekte tasarlanan seyim modeli uygulandi. Hazirlanan ve yine iki a§amali seyim ongoren “Beyanname”ye gore genel oya muracaat edilecegi iyin mahalle imam ve muhtarlarmdan yararlani-


larak seymen kutukleri hazirlandi. Kanun-i Esasi’deki §artlari haiz, mahallede bir yildan fazla oturmakta olan “emlak sahibi” ki§iler birinci seymen olarak belirlendi ve seyimin uygulanmasi fiehremanetine (Belediye) havale edildi. fiehremaneti her seyim bolgesine bir seyim memuru ve yeterli sayida katip gondererek hazirladigi seyim kutuklerini memurlara teslim etti; ayrica, seymen listeleriyle oy kullanacak- lari yerleri askiya yikardi. Seyimler bir gunde degil, belirli bir sure iyinde tamamla- nacak; aday olmak isteyenler en az 300 ki§inin yazili teklifiyle fiehremaneti’ne ba§- vuracakti. Birinci a§amanm 22 Ekim 1877’de tamamlanmasi ongoruldu. Bu §ekilde ikinci seymen olarak belirlenen kirk ki§i kendi aralarmda bir ba§kan seyerek i§e ba§layacak; ikinci seymenlerin oy sonuylari fiura-yi Devlet’e gonderilip onaylan- diktan sonra gazetelerde ilan edilecekti. £atalca ve Izmit de dahil oldugu halde 20 seyim yevresine bolunen Istanbul’da yukaridaki usule gore seyimler yapildi.

Seyimler, fiubat 1877 sonuna kadar tamamlandi ve oldukya hizli ve sorunsuz bir seyim yapildi. Talimatlara harfiyen uyan Osmanli toplumu seyime olan kabili- yetini ortaya koydu. II. Abdulhamid’in temsilci seymelerini istedigi Sirbistan, Kara- dag, Misir, Tunus ve Lubnan gibi ozerk eyaletlerden temsilci gelmedi. Aslinda bu, o bolgelerin Osmanli sistemi iyinde yer almak istemediklerinin bir i§aretiydi ve bu, II. Abdulhamid’i ciddi bir biyimde etkiledi. Ote yandan seyim yapilan yerlerden Kanun-i Esasi’de ongorulen nispetlerce milletvekili seyilemedi. Her 50 bin erkek iyin bir milletvekili seyilecegi beyan edilmi§se de fiiliyatta bu geryekle§medi. Se- yimlerde Muslumanlardan her 133.367; Hiristiyanlardan 107.557 ve Yahudilerden de 18.750 erkege bir milletvekilligi du§tu. Bu farklilik bolgeler arasinda da ortaya yikti. Avrupa kisminda ya§ayan her 88.882 ve Asya kismindaki her 162.148 erkek iyin bir milletvekilli seyildi.

Seyimlerin tamamlanmasiyla birlikte mebuslar Istanbul’a gelmeye ba§ladi. Im- paratorlugun uzak yerleri ve ula§im imkanlari dikkate alinarak geli§lerin bir hayli zaman alacagi gerekyesiyle yogunlugun saglandigi 19 Mart 1877’de ilk Osmanli Meclis-i Mebusan’i padi§ahm da katildigi buyuk bir torenle Dolmabahye Sarayi’nda ayildi. Meclisin yali§ma mekani olarak Ayasofya’nin yanindaki Darulfunun (Univer- site) binasi seyildi. Bina amaca uygun olarak elden geyirildi; genel kurul salonu, padi§ahm ve Meclis-i Ayan uyelerinin yali§malari takip edebilecegi mekanlarla din- leyiciler iyin yerler hazirlandi. Meclis tutanaklari iyin stenografi bilen elemanlara ihtiyay oldugu iyin Ispanyol Mosyo Yondini gorevlendirildi. Padi§ah Meclis-i Ayan uyelerini atadi ve birinci yasama donemi ba§ladi. 20 Mart’ta yapilan yemin toreni- nin ardindan 21 Mart’ta meclis ba§kani ve ba§kan yardimcilari seyildi.

Ahmet Vefik Efendi (Pa§a) ba§kanligmda yali§maya ba§layan meclis, oncelikle iytuzugunu, ardindan Vilayet Nizamnamesi’ni, Istanbul Belediyesi, Matbuat (Basin), Seyim ve Sikiyonetim Kanunlarini hazirladi; o sirada devam eden Karadag So- runu ve Osmanli Rus Sava§i gibi di§ meseleleri de gundemine aldi. Anayasanin muhtevasini ilgilendiren konulari da goruflu. Askerlik meseleleri, dilekye hakki ve ogrencilerle ilgili duzenlemeler ilk devrede yapilan yali§malardi. Meclis-i Umumi 56 toplanti yaparak ilk donem yali§malarmi 28 Haziran 1877’e tamamladi.

Anayasada milletvekilligi suresi dort yil olarak belirlenmesine ragmen, her yasama donemi iyin ayri seyim yapilmasi §eklinde yorumlandi. Bu yuzden ikinci devre, yani ikinci yasama donemi iyin yeniden seyime gidildi. Fakat birinci devrede seyim kanunu tamamlanamadigindan seyim yine eski “talimatname”ye gore yapildi. Meclis, 13 Aralik 1877’de padi§ahm nutku ile ikinci devre yali§malarma ba§ladi ve meclis ba§kanligma Hasan Fehmi Efendi seyildi. Uy aydan az bir sure devam eden bu devre goru§melerinde meclis, hafiye te§kilati, yolsuzluklar, mahkemeler,


bazi iktisadi imtiyazlar ve devam eden sava§ yuzunden Istanbul’a gelen goymenlerin meselelerini ele aldi ve mecliste ciddi tarti§malar ya§andi.

Milletvekilleri, Kanun-i Esasi’deki butun Osmanlilarm temsilcisi olma hukmunu bir tarafa birakip yerel ve hatta mensup olduklari irk veya dinin temsilcileri gibi davrandilar; ozellikle farkli unsurlar arasmda hukumete kar§i hareketlenmeler ba§- ladi. Uyeler cephelerden gelen yenilgi haberleri yuzunden padi§ah aleyhinde de konu§maktaydi. Ozellikle Rus ordularmin Ayastefanos (Ye§ilkoy) taraflarma iler- lerken Astarcilar Kethudasi Ahmet Efendi’nin padi§aha hitaben “bizim fikrimize gey ba§vuruyorsunuz” diyerek ba§ladigi agir konu§ma bardagi ta§iran son damla oldu. Ahmed Efendi, sarayda oluflurulan “sava§ meclisini” kasdederek sava§m saraydan idare edildigini, dolayisiyla sonuylardan meclisin hiybir §ekilde sorumlu olamayacagmi belirtti. Kendine ayrilan yerden goru§meleri takip eden padi§ah, bu iddialara tepki gosterdi; hatta, bizzat cevaplar verdiyse de, konu§maciyi ikna ede- meyince “II. Mahmud’un yolunda gitmeye mecbur oldugunu” soyleyerek meclisi terk etti. Nitekim, ertesi gun 13 §ubat 1877’de Kanun-i Esasi’nin kendisine verdigi yetkiye dayanarak meclisi suresiz tatil etti ve otuz yil surecek olan II. Abdulhamid yonetimi ba§ladi. Ancak Kanun-i Esasi metni her sene devlet yilliklarinda (salna- me) yayimlanarak kamuoyuna yururlukte oldugu mesaji verildi; ayrica, §ura-yi Devlet’in hazirladigi kanunlar “meclis toplandigmda kanunla§tirilmak uzere” geyici kanun hukmunde yikarilarak bir gun meclisin ayilabilecegi fikri canli tutuldu.

II. M EfiRUTiYET VE KANUN-i ESASi

Se^imler ve Meclis’in Ag>lmas>II. Abdulhamid, birinci meclisi kapatmasmin ardmdan buyuk bir egitim reformuna giriflti. Mulkiye Mektebi’nin programlari yeniden duzenlendi; Harbiye’ye onem verildi ve biryok yeni okul ayildi. Adli ve hukuki reformlar yapildi. Ula§im ve ileti§im alanmda geli§meler saglandi; basin, siki bir sansure tabi olmasina ragmen ciddi geli§meler gosterdi; pek yok gazete, dergi yaym hayatina ba§ladi ve kitaplar basildi. Bu geli§meler bir taraftan Osmanli toplumunun ufkunu geli§tirirken, bir yandan da II. Me§rutiyet’e giden yolu araladi ve neticede, II. Abdulhamid’i 23 Temmuz 1908 tarihinde Me§rutiyet’i yeniden ilan etmeye zorladi.

1908 yihnda II. Meflrutiyet’in ilanim tasvir eden resim.


1877 meclisinin goru§tugu seyim kanunu tamamlanamami§ti. Hukumetin yaptigi inceleme sonucunda eski Seyim Talimatnamesinin de Kanun-i Esasi ile yeli§tigi anla§ildi. Yeni bir kanun yikarmak ise zaman alacagi iyin ilk meclisin hazirladigi kanunla§mami§ seyim kanunu layihasi 2 Agustos 1908’de lntihab-i Mebusan Ka- nun-i Muvakkati adiyla geyici bir kanuna donu§turulerek onunla seyime gidilmesi kararla§tirildi. Bu kanun 1912, 1914 ve 1919 seyimlerinde de kullanildi. 83 maddelik geyici kanun, seyim bolgeleri, seymen listelerinin hazirlanip onaylanmasi, tefti§ kurullari, seymenlerin hak ve gorevleri ile aykiri davrani§larda bulunacaklara uygulanacak cezalari iyermekteydi. Kanun-i Esasi’de milletvekil sayismi duzenleyen hukumdeki “50 bin erkege bir milletvekili” §arti yeniden yorumlanarak kimi yerlerde 25 binle 75 bin araligmda kullanildi. Maksat 50 bin nufusun altindaki yerlerden de temsilci seymekti. Seyim, I. Me§rutiyet’te oldugi gibi iki dereceliydi. Se- yilme §artlari aynen korundu; ancak, “az yok emlak sahibi olmak” yerine, “az yok devlete vergi vermek” §arti getirildi.

Dahiliye Nezareti seyimle ilgili talimatlari en kuyuk idari birimlere kadar gondererek seyim sureci ba§latildi. Seyimler, geni§ bir cografyada yapilacak olmasinin zorluklari, Cebel-i Lubnan gibi bazi bolgelerin eski imtiyazlarini korumak iyin seyime katilmak istememesi, nufusu 50 bin ile 100 bin arasinda olan yerlerden bir mi, iki mi vekilin seyilecegi tarti§malari arasinda tamamlandi. Henuz partiler kurulmadigi iyin adaylar bagimsiz olarak seyime girdi. Me§rutiyeti ilan ettiren grup olmasi ve orduya dayanmasi hasebiyle Ittihat ve Terakki Cemiyeti avantaj sagladi; meclis daha yok onlarin onerdigi adaylardan olu§tu ve II. Me§rutiyet’in ilk meclisi 17 Aralik 1908 tarihinde ayilarak yali§malarma ba§ladi. Seyim kanununa gore var olan 122 seyim yevresi iyin 281 milletvekili seyilecek; bunlarin 157’si bugunku Tur- kiye sinirlari iyinden; 65’i Arap vilayetlerinden ve 59’u da Balkanlardan olacakti. Ancak seyim sonucunda seyilenlerin altisina yeflitli nedenlerle mazbatalari verilmedi ve meclis 275 milletvekiliyle yali§malara ba§ladi. Meclisin ayilmasindan bir gun once Kanun-i Esasi geregi II. Abdulhamid 39 ki§iden olu§an Meclis-i Ayan uyelerini ayikladi.

Kanun-i Esasi’de Tadil Qal>|malar>Meclisin ayilmasiyla birlikte Kanun-i Esasi fiilen yururluge girdi. Ancak, I. Me§rutiyet’ten beri geyen sure iyerisinde siyasi anlayi§ ve algilarda degi§iklik oldugu iyin Kanun-i Esasi’de bazi degi§ikliklerin yapilmasi gerekiyordu. Me§rutiyet’in ilanindan sonraki yillarda Kanun-i Esasi’de yedi kere degi§iklik yapildi. Ilki II. Abdulha- mid’in tahttan indirilmesinden sonra, 21 Agustos 1909’da yapilani ilk olmanin yaninda, ayni zamanda en koklu olanidir. Bu degi§iklikle yirmi bir madde duzeltil- mi§; bir madde tamamiyla kaldirilmi§ ve uy maddeye de ekler yapilmi§ti.

Getirilen en onemli yeniliklerden biri padi§ahm Meclis-i Umumi’de (Parlamen- to) anayasaya baglilik yemini etmesiydi. Hukumetin hukumdara degil, Meclis-i Mebusan’a kar§i sorumlu olmasi ve guvenoyu alma mecburiyetinde bulunmasi, birinci ve ikinci ba§kanlarmi meclisin seymesi, padi§aha haklarini Meclis-i Vukela araciligiyla kullanma mecburiyetinin getirilmesi diger onemli degi§ikliklerdi. Ayri- ca ba§ka devletlerle antla§malar yapma konusunda meclisin yetkileri arttirildi; parlamentonun (Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan) kendiliginden toplanabilmesine imkan tanindi. §ura-yi Devlet’in devre di§i birakilarak kanun tekliflerinin dogrudan vekiller tarafindan yapilmasi, padi§ahm yasalari mutlak veto yetkisinin sinirlandi- rilmasi, meclise iade ettigi kanunun uyte iki yogunlukla yeniden geri gonderilmesi durumunda onaylama zorunda olmasi, bu ilk degi§ikliklerde kabul edildi. Yeni


duzenlemeyle 1876’da padi§aha tanman yetkilerin bir kismi kaldirildi. Boylece daha me§rutiyetyi bir yapi ve geryek parlamenter hukumet modeli benimsenmifli. Bir ba§ka ifade ile, 1876 Anayasasmin aksine bu degi§ikliklerin dogrudan halkm seyilen temsilcileri tarafmdan yapilmasi, 1909’daki degi§ikliklerden sonra anayasayi farklila§tirarak “Ferman Anayasa”dan “Misak Anayasaya” donu§turdu. Bu degi- §ikliklerle padi§ahm yasama ve yurutme uzerindeki yetkileri smirlandirildi.

II. Me§rutiyet’in ilanmdan sonra 1876 Anayasasmin padi§aha surgun yetkisi veren 113. maddesi, yapilan ilk degi§iklikte tamamen kaldirildi. Ayrica 1876 Anaya- sasmm basmla ilgili hukmu muhafaza edilmekle birlikte, on denetime tabi olma- ma kurali getirilerek basin lehinde yorumlanacak biyimde duzenlendi. Anayasaya ilave edilen 120. madde ile toplanma ve dernek kurma hurriyeti getirildi; ancak, bir sure sonra sakmcalari gorulunce 1909’da yapilan bir degi§iklikle bir takim si- nirlamalara tabi tutuldu; Kanun-i Esasiye aykiri davranan ve ayrilikyi siyasi amay guden cemiyetler yasaklandi. Bu koklu degi§ikliklerden sonra 1914 ve 1915’te birer, 1916 yilmda uy ve 1918’de de birer degi§iklik yapildi. Bu degi§iklikler Ittihat- yilar’m iktidari kontrol etmeye yonelik duzenlemeleri olup, Kanun-i Esasmm ozuyle ilgili degildi.

1876 yilmda ilan edilen Kanun-i Esasi, -uygulamasi II. Abdulhamid’in meclisi tatil etmesiyle kesintiye ugrasa da- Osmanli Devleti’nin sonuna kadar yururlukte kaldi. Her ne kadar son Osmanli meclisi Istanbul’un i§gali uzerine 16 Mart 1920’de kapandiysa da, hem Buyuk Millet Meclisi’nin yali§ma esaslarmi belirleyen 1921 Te§kilat-i Esasiyye Kanunu ve hem de 1924’te yapilan ilk Turkiye Cumhuriyeti Anayasasi Kanun-i Esasi’den etkilendi. Ayrica Osmanli Devleti’nin yikilmasmdan sonra kurulan bazi devletlerin anayasa yali§malarma da kaynaklik etti.

1909 degi§ikliklerinin anayasada meydana getirdigi en onemli degisiklik sizce nedir, n ic in ?

211. Uni te - Me§rut i yet ' i n i l ani ve Kanur - i Esasi

Ozet

Dunyadaki anayasal hareketleri tammlayabilme Insanlar bir arada ya§amaya ba§ladiktan sonra olu§turduklari devletin i§leyi§ini ve devlet-toplum iliflkilerini duzenleyen kurallara anayasa de- nir. Anayasa, sozlu veya yazili kurallar §eklinde duzenlenebilir. Bu anlamda eski Turk Toresi sozlu yasalara ornek olarak verilebilir. Benzer turde Islam tarihinde bilinen en eski anayasa ornegi ise Medine Sozle§mesi’dir. Modern anlamda ilk anayasanin temelleri Ingiltere’de 1215’te ortaya yikti. Magna Carta Libertatum diye isimlendiri- len bu metin geleneksel monar§inin yetkilerini sinirlandirir. 1688 yilinda daha geli§mi§ bir metin olan Bill o f Rights anayasal metinlere onculuk eder; ancak asil anayasa metinlerini 18. yuzyilda Kuzey Amerika’da ve Fransa’da ortaya yikan olay- larin sonuylari belirler. Ingiltere’nin baskilarina ve vergi yasalarina dayanamayan Kuzey Amerika eyaletlerinde 1770’lerde ba§layan isyanlar sonucunda 1776’da Amerika’da Ingiltere’den ayrildik- larini ilan eden bir Bagimsizlik Bildirgesi yayim- lanir. Bati Avrupa’daki benzer hareket Fransiz ih- tilalidir. 1789’da meydana gelen ihtilalin sonunda Fransa’da e§itlige ve ozgurluge vurgu yapan Insan Haklari Beyannamesi ilan edilir. Her iki hareketin sonunda anayasalar yapilir ve Avru- pa’da diger monar§iler de anayasalar ilan ederek anayasal monarfli devrini ba§latirlar.

Osmanli Devletinde anayasal sisteme gegifl surecini irdeleyebilme18. yuzyildan itibaren Osmanli Devleti’nde bir dizi askeri ve idari reform yapildi. III. Selim’in ba§lattigi reformlar trajik bir sonla neticelendi. i§- te bu sureyte Osmanli tarihinde bir ilk olan Se- ned-i Ittifak ilan edildi. Sened-i Ittifak ile ilk defa kendilerini halkin temsilcisi olarak goren ayanlarin padi§ahla bir sozle§me yaparak kendi haklarini garanti altina almalari onemli bir geli§medir. Sozle§mede, devlet adamlarinin keyfi uygulama- larinin onlenip halkin onlara kar§i korunmasi ve vergilerin adil olmasi gibi dogrudan bireyleri ilgilendiren hususlarin yer almasi; ayrica, padi§ahm vekili olan sadrazamin yetkilerinin senede baglanmasi, toplumun idari algisi uzerinde onemli katkilar sagladi. Her ne kadar uzun sureli olma-

sa da bu belge bir ba§langiy oldu; Tanzimat ve Islahat Fermanlari gibi koklu degi§imler de Ka- nun-i Esasi’ye giden yolu kisaltti. Egitimin geli§- mesi, basinin kamuoyunu etkilemesi ve daha da onemlisi yeni bir aydin tipinin ortaya yikmasi neticesinde Kanun-i Esasi talepleri dillendirilir oldu. Sonuyta iy dinamikler ve di§ sorunlarin zor- lamasiyla 1876 yilinda ilk Osmanli Anayasasi ilan edildi.

Kanun-i Esasi’y i igerik bakimmdan gozumleye- 3 bilme

Ilk Osmanli anayasasi olan Kanun-i Esasi, 12 bolum ve 119 maddeden olu§ur. Hazirlanan pek yok anayasa tasarisi arasindan bu i§ iyin gorevlendirilen Cemiyet-i Mahsusa’nin hazirladigi teklif seyildi ve Midhat Pa§a’nin ba§kanligindaki hukumet tarafindan son §ekli verildi. Padi§ahin ona- yindan sonra 23 Aralik 1876’da anayasa ilan edilerek I. Me§rutiyet donemi ba§ladi. Kanun-i Esasi, yeni donemde devlet ve iktidari belirleyen, siyasal rejimi ve yetkilerin kullanilmasini tanimlayan, seyimlerle olu§acak meclisin sorumluluk ve denetimine i§lerlik kazandiran bir metindi. 1876 Anayasasi yargiya da biryok yenilikler getirdi. Ancak yasama ve yurutme kurullarinin olu§umu konusunda padi§aha tanidigi yetkiler yok ele§tirildi; zira, biryok kurulun olu§umunun padi§ahm onayina muhtay olmasi anayasayi i§levsiz hale getirebilirdi. Ancak padi§ahin geleneksel otoritesinin anayasayla sinirlandirilmi§ olmasi da onemliydi ve milletvekillerinin seyimle gelecek olmasi halkin siyasete ve idareye katilmalarina zemin hazirladi.

22 Osmanl i Dev iet i ’ nde Yer i l e§me Hareket ler i ( 1876-1918)

I. ve II. Meflrutiyet donemi yasama uygulamala- n m agiklayabilme1876 Anayasasinin ilanindan sonra hazirlanan bir Talimatname ile segime gidilerek ilk Osmanli Meclis-i Mebusan’i faaliyetlerine ba§ladi. Bu meclisle beraber Kanun-i Esasi’nin ongordugu uyelerini padi§ahm atadigi Meclis-i Ayan da agildi. Ilk meclisin birinci devresi ug ay surdu ve yeniden yapilan segimin sonunda meclisin ikinci devre gali§malari ba§ladi. O sirada Osmanli-Rus Sava§i Osmanli Devleti’nin aleyhinde geli§mekteydi. Meclisteki gbru§melerde harbin olumsuz sonug- larindan padi§ahm sorumlu tutulmasi uzerine, II. Abdulhamid, Kanun-i Esasi’nin verdigi yetkiye dayanarak meclisi tatil etti ve otuz yildan fazla surecek olan mutlakiyet rejimi ba§ladi. Ancak Mulkiye ve Harbiye gibi mekteplerden yeti§en yeni nesiller ba§ta olmak uzere kamuoyunda Ka- nun-i Esasi’nin geri getirilmesi fikri hep canli kaldi. II. Abdulhamid, III. Ordu subaylarinin Tem- muz 1908’de Makedonya’da ba§lattiklari hareketler sonucunda 23 Temmuz 1908’de me§rutiyeti yeniden ilan etti. 1908 segimleriyle olu§an meclis 1909’da Kanun-i Esasi’de onemli degi§iklikler yaparak padi§ahm yasama ve yurutme uzerindeki yetkileriyle gok tarti§ilan 113. maddeyi tamamen kaldirdi; meclis denetimine ifllerlik kazandirdi. Anayasanin aldigi bu §ekil imparatorlugun sonuna kadar devam etti.


Kendimizi Sinayalim1. Tarihte en eski yazili anayasa ornegi a§agidakilerden hangisidir?

a. Amerikan Anayasasib. Medine Sozle§mesic. Fransiz Anayasasid. £in Anayasasie. Eski Turk Toresi

2. Magna Carta hangi ulkenin anayasasina temel olu§- turmu§tur?

a. Ingiltereb. Osmanlic. Belyikad. Amerikae. Prusya

3. A§agidakilerden hangisi Osmanli’da Magna Carta’nin oynadigi rolu ustlenmi§tir?

a. III. Selim’in reformlarib. Sened-i Ittifakc. Tanzimat Fermanid. Kanun-i Esasie. Nizam-i Cedid

4. Osmanli Devleti’nin ilk anayasasi a§agidakilerden hangisidir?

a. Kanun-i cedidb. Nizam-i cedidc. Sened-i ittifakd. Kanun-i Esasie. Kanun-i muvakkat

5. Ilk Osmanli Anayasasi kay maddeden meydana gelmekteydi?

a. 140b. 113c. 119d. 120e. 130

6. Kanun-i Esasi’ye gore a§agidaki ifadelerden hangisi dogrudur?

a. Devletin resmi dini Islam’dir.b. Devlet Islam dini uzerinde kuruludur.c. Devletin resmi dini yoktur.d. Osmanli’daki butun dinler resmi dindir.e. Islamiyet diger dinlerle birlikte resmi dindir.

7. 1876 Kanun-i Esasisine gore parlamento kay meclisten olu§mu§tur?

a. 1b. 2c. 3d. 4e. 5

8. Meclis-i Ayan’in uyeleri nasil belirlenmi§tir?a. Padi§ahm dogrudan atamasiylab. Meclis-i Mebusan’in seyimiylec. Hukumetin seyimiyled. Genel seyimlee. Dahiliye Nezareti’nin teklifiyle

9. II. Me§rutiyet’te seyimler hangi kanunla yapilmi§tir?a. 1877 Seyim Talimatnamesib. 1877 Seyim Beyannamesic. 1877 Seyim Kanunud. 1908 Seyim Kanunue. 1908 Seyim Beyannamesi

10. II. Me§rutiyet’te yapilan Kanun-i Esasi degi§iklikleri sirasinda kaldirilan maddenin konusu a§agidakilerden hangisidir?

a. Padi§ahm hukumeti atama yetkisib. Padi§ahm suylulari affetme yetkisic. Padi§ahm surgun yetkisid. Padi§ahin meclisi ayma yetkisie. Padi§ahm kanunlari onaylama yetkisi


Kendimizi Sinayalim Yan>t Anahtar>1. b Yanitiniz yanli§ ise “Tarihte Ilk Anayasalar” ko-

nusunu yeniden gozden geyiriniz.2. a Yanitiniz yanli§ ise “Tarihte Ilk Anayasalar” ko-

nusunu yeniden gozden geyiriniz.3. b Yanitiniz yanli§ ise “Kanun-i Esasi Fikrinin Te-

melleri ve Hazirlik ^ali§malari” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

4. d Yanitiniz yanli§ ise “Kanun-i Esasi Fikrinin Te- melleri ve Hazirlik £ali§malari” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

5. c Yanitiniz yanli§ ise “Kanun-i Esasi’nin Iyerigi” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

6. a Yanitiniz yanli§ ise “Kanun-i Esasi’nin Iyerigi” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

7. b Yanitiniz yanli§ ise “Kanun-i Esasi’nin Iyerigi” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

8. a Yanitiniz yanli§ ise “Kanun-i Esasi’nin Iyerigi” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

9. c Yanitiniz yanli§ ise “Seyimler ve Meclis’in Ayil- masi” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

10. c Yanitiniz yanli§ ise “Kanun-i Esasi’de Tadil £a- li§malari” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

S>ra Sizde Yan>t Anahtar>Sira Sizde 1Bir arada ya§ayan insanlarin olu§turduklari devlet me- kanizmasinin i§leyi§ini belirleme ve devletle toplum arasindaki ili§kileri duzenleme ihtiyaci anayasalari dogurmu§tur.

Sira Sizde 2III. Selim zamaninda yapilan reformlar, ta§ra ayanlari ile merkez burokrasisi arasinda Sened-i Ittifak’m imzalanmasi, II. Mahmud’un kurumsal reformlariyla Sultan Abdulmecid’in ilan ettigi Tanzimat Fermani, Kanun-i Esasi’yi doguran duzenlemelerdi.

Sira Sizde 3Kanun-i Esasi ne bir kurucu meclis ne de seyilmi§ bir meclis tarafindan hazirlandi. Atanmi§ bir cemiyetin hazirlayip padi§ahin onayladigi bir metindi. Anayasa §ekil ozellikleriyle tam bir anayasa; fakat yapili§ ve ilan §ekli ile de Ferman Anayasa ozelligi ta§ir.

Sira Sizde 4En onemli degi§iklik 1876 Anayasasina gore padi§ahin yasama ve yurutme uzerindeki yetkilerini kaldirmak olmu§tu. Ayrica padi§ahin Meclis-i Umumi’de anayasaya baglilik yemini etmesi, hukumetin hukumdara degil, Meclis-i Mebusan’a kar§i sorumlu olmasi ve guvenoyu alma mecburiyetinde bulunmasi, onemli degi§ikliklerdi. Boylece geryek anlamiyla bir parlamenter sisteme geyilmek istendi.


Yararlan>lan KaynaklarBaykal, Bekir Sitki, “Birinci Me§rutiyete Dair Belgeler”,

TTKBelleten, XXIV/96 (Ankara 1960), s. 601-636.Birinci, Ali, Hurriyet ve Itilaf Firkasi, Ikinci Meflrutiyet

Devrinde Ittihat ve Terakki’ye Karp fikanlar, Istanbul 1990.

Dam§mend, Ismail Hami, Izahli Osmanh Tarihi Krono- lojisi, Istanbul 1972.

Dustur, Birinci tertip, c. IV, Istanbul 1296.Gune§, Ihsan, Turk Parlamento Tarihi, Meflrutiyet’e Ge-

gifl Sureci: I. Ve II. Meflrutiyet, Ankara 1997, I-IV. Bo- lumler.

Hanioglu, M. fiukru, Osmanh Ittihad ve Terakki Cemi- yeti ve Jon Turkluk (1889-1902), Istanbul 1985.

Kiliy, Selda Kaya, “1876 Anayasasinin Bilinmeyen Iki Tasarisi”, A.U. Osmanh TarihiAragtirma ve Uygula- ma Merkezi Dergisi, sy. 4, Ankara 1993, s. 557-633.

Kiliy, Selda Kaya, “Osmanli Devleti’nde Anayasal Siste- me Geyi§”, Devr-i Hamid Sultan II. Abdulhamid, Kayseri 2011, V, 7-21.

Kiziltan, Yilmaz, “ I. Me§rutiyet’in Ham ve Ilk Osmanli Meclis-i Mebusani”, Devr-i Hamid Sultan II. Abdulhamid, Kayseri 2011, V, 305-323.

Kuntay, Mithat Cemal, Namik Kemal, Devrinin Olayla- n ve Insanlan Arasmda c. II, Istanbul 1956.

Kuyuk, Cevdet, “Abdulhamid II”, Turkiye Diyanet Vak- fi Islam Ansiklopedisi, Istanbul 1988, I, 216-224.

Lewis, Bernard, Modern Turkiye’nin Doguflu, yev. Bo- gay Babur Turna, Ankara 2008.

Mahmud Celaleddin Pa§a, Mir’at-i Hakikat, haz. Ismet Miroglu, Istanbul 1983.

Mufassal Osmanli Tarihi, c. V, Istanbul 1963.Okandan, Recai G., Amme Hukukum uzun Ana Hatla-

n, Istanbul 1977.Quataert, Donald, The Ottoman Empire 1700-1922,

Cambridge 2005.Said Pa§a, II. Abdulhamid’in Ilk Mabeyn Feriki Eginli

SaidPafla’nm Hatirati, c. I-II, haz. Davut Erkan, Istanbul 2011.

Shaw, Stanford, History o f the Ottoman Empire and Modern Turkey, c. II, Cambridge 1976.

Tanor, Bulent, Osmanh-Turk Anayasal Geliflmeleri, Istanbul 1996.

Tunaya, Tarik Zafer, “1876 Kanun-i Esasisi ve Turki- ye’de Anayasa Gelenegi”, Tanzimat’tan Cumhuri- yet’e Turkiye Ansiklopedisi, Istanbul 1985, I, 27-39.

Uyarol, Rifat, Siyasi Tarih (1789-2010), Istanbul 2010.Uzunyar§ili, 1. H., “1908 Yilinda II. Me§rutiyetin Ne Su-

retle Ilan Edilecegine Dair Vesikalar”, Belleten, XX/77, Ankara 1956.

O S M A N L I D E V L E T i’N D E Y E N iL E S M E H A R E K E T L E R i (1 8 7 6 -1 9 1 8 )

2Amaglar>m>z

Bu uniteyi tamamladiktan sonra;< j^ Me§rutiyet rejiminin beraberinde getirdigi muesseseleri ve zihniyeti ayiklaya-

bilecek,II. Abdulhamid’in yonetim anlayi§mi ve Yildiz Sarayi’nda olu§turdugu sistemi ayiklayabilecek,II. Abdulhamid ve II. Me§rutiyet donemlerinde merkez te§kilatmda yapilan duzenlemeleri ayiklayabilecek,II. Abdulhamid ve II. Me§rutiyet donemlerinde yapilan hukuki duzenlemeleri analiz edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

Me§rutiyet Meclis-i Mebusan Meclis-i Ayan Parlamento Hukuk

§ura-yi DevletII. Abdulhamid ve YildizBurokrasisiBabialiIttihat ve Terakki Cemiyeti

Idari Reformlar, Y>ld>z Burokrasisi ve Bab>ali

M E§R U TiYET VE PARLAM ENTOI. Me§rutiyet: 1876 yili tahtm uy padi§ah arasmda el degi§tirdigi buhranli bir sene oldu. Sultan Abdulaziz, Midhat Pa§a ve Huseyin Avni Pa§a’nm onderliginde geryek- leflirilen bir darbe neticesinde tahttan indirilip yerine V. Murad geyirildi. Ihtilal sirasinda ve sonrasinda ya§adigi yogun ve karma§ik olaylar, yani, Sultan Abdulaziz’in kisa bir sure sonra §upheli bir §ekilde olumu ve ardindan onun intikamini almak isteyen £erkes Hasan’in hukumet toplantisini basarak Huseyin Avni Pa§a ile Hariciye Naziri Ra§id Pa§a’yi oldurmesi gibi kanli hadiseler, V. Murad’in zaten hassas olan si- nirlerini ve ruh sagligini bozdu. Padi§ahm tedavisi iyin gosterdikleri yabalarin etkisiz kalmasi uzerine yaresizce fiehzade Abdulhamid’in tahta yikmasina razi olan ihtilalciler, bunun kar§iligmda, yeni padi§ahtan Kanun-i Esasi’yi ve Me§rutiyet’i ilan etme so- zunu aldilar. Birinci Unite’de izah edildigi uzere, ileri gelen aydin, asker, burokrat ve ulemadan olu§an komisyonun yaptigi yali§malar neticesinde hazirlanan Kanun-i Esa- si’nin (Anayasa) metni uzerinde mutabakat saglandi.

23 Aralik 1876’da yururluge giren Kanun-i Esasi’nin on gordugu parlamento veya o zamanki adiyla Meclis-i Umumi, birisi halkm seytigi temsilcilerin olu§turdugu Meclis-i Mebusan ve digeri de uyelerini padi§ahm seytigi Meclis-i Ayan’dan olu§an iki kanatli bir meclisti. Anayasa’ya gore bu iki meclisin ayni anda ayik olmasi gerekiyordu; yani birisi kapaliyken digeri ayik olamazdi. Anayasa, 50.000 erkek nufus iyin bir mebus (milletvekili) seyilmesini, seyimlerin dort yilda bir yapilmasini, seyim kanunu yikarilmasmi, milletvekillerinin 30 ya§mi geymemi§, medeni haklara sahip, Turkye bilen ve yabanci devlet imtiyazi olmayan Osmanli uyruklulardan se- yilip butun ulkeyi temsil etmesini ongormekteydi. Ancak, uygulamada bu teorik esaslarm bir kismi ister istemez goz ardi edildi. Nitekim, 29 Ekim 1876 tarihli geyici talimata gore yapilan ta§radaki seyimlerde 50.000 ki§iye bir milletvekili seyilme §arti uygulanamadigi gibi, 30 ya§ zorunlulugu da 25’e indirildi. Geyici seyim tali- matma gore Meclis-i Mebusan’m 80’i muslim ve 50’si gayrimuslim olmak uzere toplam 130 uyesi olacakti. Mebuslari halk degil, daha once halkm seymi§ oldugu vilayet, sancak ve kaza idare meclislerinin uyeleri seyti. §ehremaneti’nin gozetiminde yapilan Istanbul’daki seyimler ise iki dereceliydi. Istanbul once yirmi seyim bolgesine bolundu ve her seyim bolgesinden biri muslim digeri gayrimuslim iki§er temsilci seyildi; bunlar be§i muslim ve be§i de gayrimuslim on mebusu belirledi.


18 7 7 segim lerinde bir segim burosu

Kaynak: Belgeler ve Fotograflarla M eclis-i M ebusan, 1877-1920, Istanbu l 2010, s. 87.

£ali§ma yeri olarak Ayasofya Camii’nin yanmdaki eski Darulfunun binasi belirlenen Meclis-i Umumi, gerekli hazirliklarm ardindan 19 Mart 1877’de Dolmabahye Sarayi’nin muayede salonunda II. Abdulhamid, onde gelen devlet adamlari, gayrimuslimlerin dini liderleri ile sefirlerin katildigi bir torenle ayildi ve milletvekilleri ertesi gun mecliste yemin ederek gorevlerine ba§ladi. Meclis-i Mebusan ba§kanligma Ahmed Vefik Pa§a’nm getirildi. Meclis, oncelikle yali§ma §eklini ve te§kilatmi duzenleyen kendi iytuzugunu hazirladi. Buna gore, be§ §ube ile ye§itli encumen- lerden olu§an mecliste oylamalar, ayaga kalkilmasi, el kaldirilmasi, oylarm gorevliler tarafmdan toplanmasi veya gizli oylama yapilmasi §eklinde olacakti. Anayasa degi§ikliginin veya hukumet uyeleri hakkindaki soru onergesinin kabulu iyin uyelerin uyte ikisinin oyu gerekmekteydi. Mecliste ayikladiklari du§uncelerinden oturu milletvekillerinin suylanmasi ve meclis karari olmadikya tutuklanmasi mumkun degildi.

Meclis-i Mebusan’m esas gorevi kanun yapmak ve yillik butyeyi inceleyip kabul etmekti. Yeni kanun onerme veya eskileri degi§tirme hakki hukumete aitti; ancak, milletvekilleri padi§ahm izniyle bu hakki kullanabilirdi. Kanun tasarisi, §ura- yi Devlet’te gorugulup gerekli duzeltmeler yapildiktan sonra hukumete gonderilir; hukumet, meclis ba§kanma ve o da ilgili komisyona havale eder ve bu a§amalar- dan geytikten sonra meclis genel kuruluna gelirdi. Tasari burada once genel hatlariyla ve be§ gun sonra ise her bir maddesi teker teker muzakere edilir; butye tasarilari ise fasil fasil tarti§ilirdi. Ardindan kanun veya butye tasarisinin tamami oyla- nip kabul edildikten sonra Heyet-i Ayan’a gonderilir; burada, padi§ahm hukuku, anayasa, devletin butunlugu ve genel ahlak ayilarindan incelenip tarti§ildiktan sonra padi§ahm onayina sunulur ve kanunla§irdi.

292. Uni te - i dar i Reformlar , Yi ldiz Burokrasisi ve Babial i

Meclis-i M eb u sa n ’m 19 M art 1 8 7 7 ’de D olm abahge Sarayt M uayedeSalonu ’n d a ya p ila n agilifl toreni

Kaynak: Belgeler ve Fotograflarla Meclis-i M ebusan, 1877-1920,Istanbu l 2010, s.56.

Heyet-i Ayan bu esaslara aykirilik gorurse tasariyi tamamen reddedebilir veya duzeltilmesi iyin Meclis-i Mebusan’a geri gonderebilirdi. Reddettigi tasarilar o yil iyerisinde tekrar gundeme getirilemezdi. Anayasa’yi yorumlama hakki gibi onemli bir ayricaliga sahip olan Ayan Meclisi, gorev alanma giren konularla ilgili kanun yikarilmasmi veya eski yasalarm duzeltilmesini isteyebilirdi. Bu meclisin uyeleri, devlete yaptigi hizmetlerle on plana yikmi§, kirk ya§mi doldurmu§ ve hukumet uyeligi yapmi§ guvenilir ki§ilerle, elyi, vali, patrik, haham ve ust duzey gorevliler arasindan padi§ah tarafmdan seyilirdi. Uyelik belli bir sure iyin degil, omur boyuy- du; ki§i ba§ka bir goreve atansa bile uyeligi surer; ancak, uyenin kendi istegiyle ba§ka bir gorev istemesi durumunda uyelik du§erdi. ^ali§ma §ekli ve yonetim yapisi hemen hemen Meclis-i Mebusan’la ayni olan Ayan Meclisi’nin muzakereleri gizliydi; II. Me§rutiyet doneminde gizlilik karari kaldirilmi§ ve meclis tutanaklari yayimlanmaya ba§lami§ti. Meclisin ilk ba§kani Server Pa§a oldu.

Anayasa’ya gore, hukumet meclise degil, padi§aha kar§i sorumluydu; yunku nazirlari, yani hukumet uyelerini atama yetkisi padi§aha aitti. Oysa, me§ruti rejim- lerde nazirlari sadrazam/ba§vekilin atamasi ve hukumet uyelerinin de hep birlikte Meclis-i Mebusan’a kar§i sorumlu olmasi gerekiyordu. Anayasa yali§malari esnasinda bu konu da gundeme geldi; ancak, nazirlari atama yetkisini sadrazama verdigi takdirde iplerin elinden kayacagini du§unen II. Abdulhamid’in vetosuyla kar§ila§- ti. Meclis-i Mebusan hukumet uyelerinden (nazir) birini yagirip ayiklama isteyebilirdi. Parlamentonun kapali oldugu donemlerde geyici kanun yikarip uygulama hakkina sahip olan hukumet, parlamento ayildiginda bu geyici kanunlari normal prosedurunden geyirip kanunla§tirmasi lazimdi. Parlamento, Cuma ve Pazar gun- leri di§mda haftanin be§ gunu ayikti.

Birinci faaliyet devresini 28 Haziran 1877’de tamamlayan ve ikinci donemi 13 Aralik 1877’de ba§layan meclis, ikinci doneminde, sava§m ve iy ve di§ sorunlarin golgesinde yali§malarmi yuruttu; birinciye kiyasla hukumete kar§i daha sert bir tu-


tum sergiledi. Meclis-i Mebusan, hukumet ve saray arasmda ortaya yikan bu gerilim, Anayasa’nm verdigi yetkiye dayanan II. Abdulhamid’in 13 fiubat 1878’de parlamentoyu suresiz olarak tatil etmesiyle son buldu. Karari ertesi gun ogrenen milletvekilleri memleketlerine geri donduler. Ancak, Ayan Meclisi uyeleri paye olarak uyeliklerini surdurdu; hatta, padi§ah meclise yeni bazi uyeler atadi. 22 Nisan 1880’de atanan Altunizade Ismail Zuhtu Pa§a’yla birlikte sayilari 51’e ula§an Ayan Meclisi uyelerinin 12’si gayrimuslimdi. II. Me§rutiyet donemine kadar ya§ayan Lo- gofet Bey, Kuyuk Said Pa§a ve Abraham Pa§a, yeni ayilan Ayan Meclisi’nde gorevlerini surdurduler.

Osmanh parlamentosunun yapisi ve hukumetle iligkileri nasildi?

n. Me§rutiyet: 23 Temmuz 1908’de II. Me§rutiyet ilan edilerek Anayasa’mn yeniden yururluge konulacagi ve pariamentonun ayilacagi kamuoyuna duyurulmu§- tu; ancak, ortada hala bir seyim kanunu yoktu. Bunun uzerine seyimlerde kullamlmasi amaciyla I. Me§rutiyet doneminde kanunla§mami§ olan Intihab-i Mebusan Kanun Layibasi resmi gazete olan Takvim-i VekayiWe yayimlandi; ayrica, Intihab- i Mebusan KammnamesVnin Suret-i Icrasma Dair Talimat Layibasi hazirlanarak ta§raya gonderildi. Bu iki metin yapilan ufak degi§ikliklerie 1912, 1914 ve 1919 seyimlerinde de kullamldi. Buna gore her sancak bir seyim dairesiydi. 25.000-75.000 arasmda erkek niifusa sahip olan sancaklardan birer milletvekili seyilecekti. Seyim- ler iki dereceli olup birinci seymenler, ikincileri ve onlar da mebuslan seymekte; mukerrer oyu engelleyebilmek iyin seymenlerin niifus cuzdanlanna “gorulmu§tur’’ kaydi du§ulmekteydi. Seyme ya§i 25, seyilebilme ya§i ise 30’du.

ittihat ve Terakki Cemiyeti’yle Ahrar Firkasi’nm katildigi 1908 seyimlerini Itti- hatyilar ezici bir yogunlukla kazandi ve 17 Aralik 1908’de yapilan gorkemli bir ayili§ toreniyle Meclis-i Mebusan tekrar faaliyete geyti. II. Abdiilhamid adma ayili§ nutkunu okuyan Mabeyn Ba§katibi Ali Cevad Bey’in ardmdan padi§ah da kisa bir konu§ma yapti. Parlamento, ayili§m yapildigi eski binasimn dar gelmesi uzerine once (liragan Sarayi’na; ancak, bir sure sonra bu saraym yanmasi uzerine de Cemi- le Sultan’dan satin alman Fmdikli Sarayi’na ta§mdi.

M eclis-i M eb u sa n ’m 1 7 A ra lik 1 9 0 9 ’d a ya p ila n agilifl m erasim i

Kayntik: Belgeler ve Fotograflarla M eclis-i M ebusan, 1877-1920,Istanbu l 2010, s. 143.

15 Agustos 1909’da Anayasa’da yapilan degi§ikliklerle parlamentonun yapisi ve padi§ah ve hukumetle iliflkileri yeniden duzenlendi. A§agida izah edilecegi uzere,


tahta yikan padi§ahm, kanunlarla Anayasa hukumlerine uyacagma ve vatana ve millete sadik kalacagma dair Meclis-i Umumi’de yemin etmesi, hukumet uyelerinin sadrazam tarafmdan belirlenip padi§ahm onayiyla atanmasi, ayrica, nazirlarm, hukumetin genel siyasetinden ortakla§a ve kendi nezaretlerinin faaliyet alanma giren konulardan da bireysel olarak parlamentoya kar§i sorumlu olmasi kararla§tirildi. Padi§ahm meclisi feshetme yetkisi sinirlandirilarak Meclis-i Ayan’in onaymi alma §arti getirildi. Ancak meclis uzerinde hakimiyet kurmak isteyen Ittihatyilar 28 Ma- yis 1914’te Meclis-i Ayan’in bu yetkisini kaldirdi.

Meclis-i Mebusan yapilan bu degi§ikliklerle hukumete kar§i daha guylu bir ko- numa getirildi. Nitekim, hukumetle arasmda goru§ ayriligi meydana gelir ve meclis hukumetin istegini ikinci kere reddederse, hukumet ya meclisin goru§unu kabul veya istifa etmek zorundaydi. Ayrica, verilen soru onergesi sonucunda meclisten guvenoyu alamayan nazirin hukumet uyeligi; eger, meclis, sadrazam hakkinda guvensizlik oyu verirse hukumet du§erdi. Bu §artlarda meclisi ikna edemeyen bir hukumetin iktidarda kalma §ansi zayifti. Ayrica, eski kanunlari degi§tirme veya yeni kanun onerme yetkisi, hukumet, Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan’a kadar geni§letildi. Meclislerden birinin hazirladigi yasa onerisi digeri tarafmdan da onaylan- diktan sonra padi§ahm iradesine sunulabilirdi. Padi§ahm duzeltilmek uzere geri gonderdigi tasarmm kabulu iyin meclisin uyte ikisinin oyu gerekirdi. Ba§kanmi ve ba§kan vekillerini seyme hakki Meclis-i Mebusan’a verildi. Meclis-i Umumi’nin yetkileri de geni§letildi; padi§ahm, bari§, ticaret, tebaanm temel haklari, ulkenin bir kisim topragmi ba§ka bir devlete terk veya ba§ka bir ulkenin topragmi ilhak etmek gibi onemli konularda meclisin onaymi almasi gerekiyordu.

Mecliste yogunlugu elinde bulunduran Ittihatyilar, kendilerine kar§i muhalefetin yukselmesi uzerine, konumlarmi guylendirmek ve muhalefeti sindirebilmek iyin 18 Ocak 1912’de erken seyime gitti. Muhalifler, Ittihatyilarm iktidar gucunu ve imkanlarmi kullandiklari gerekyesiyle bu seyimleri “sopali seyimler” olarak nitelendirdi. Hurriyet ve Itilaf Firkasi etrafmda kumelenen muhalefetin seyim sonuylarma yaptigi itirazlar geyi§tirildi ve muhaliflerden sadece alti milletvekili meclise girebil- di. Meclis-i Mebusan bu sorunlarm golgesinde 18 Nisan 1912’de ikinci devre yali§- malarma ba§ladi ve Ittihatyilarm uygulamalarmdan rahatsiz olan muhalefet giderek guylendi. Yeni kurulan Gazi Ahmed Muhtar Pa§a hukumetinin programmda geyen seyimlerin kanunlara uygun yapilmadigi ve memurlarla askerlerin siyasete kari§tigi yonundeki ifadelerin yarattigi gerilim uzerine Meclis-i Ayan’m oluruyla 4 Agus- tos 1912’de meclis feshedildi.

Balkan Sava§i yuzunden 1914’e kadar seyimler yapilamadi; ancak, Ittihatyilar, bu arada 23 Ocak 1913’te Babiali Baskmi olarak adlandirilan bir darbeyle iktidari ele geyirdi. Birkay ay sonra Mahmud §evket Pa§a’nm oldurulmesi uzerine kurulan Said Halim Pa§a hukumeti seyim hazirliklarma ba§ladi. O zamana kadar siyasi iktidari perde arkasmdan yonlendiren Ittihat ve Terakki Cemiyeti artik on plana yikarak tek ba§ma seyimlere katildi. 14 Mayis 1914’te ayilip Birinci Dunya Sava§i yillarmda muhalefet olmaksizm faaliyetlerini surduren ve pek yok geyici kanun yikaran bu meclis, Mondros Mutarekesi’nin ardmdan 21 Aralik 1918’de Sultan Vahided- din tarafmdan feshedildi.

II. Me§rutiyet doneminin dorduncu ve son seyimleri daha sancili bir ortamda yapildi. 2 Ekim 1919’da kurulan ve Anadolu’daki Kuva-yi Milliyyecilerle iyi ili§kiler kuran Ali Riza Pa§a hukumeti seyime gitti; ancak, Aralik aymin ilk yarismda yapilan bu seyimlere Rumlarla Ermeniler katilmadi. Vahideddin’in hastaligmi ileri sure- rek gelmedigi meclisin ayili§i 12 Ocak 1920’de sava§ §artlarmda Istanbul’a ula§abi-


Sultan II. A b d u lh a m id

Kaynak: Belgeler ve Fotograflarla M eclis-i M ebusan, 1877-1920, Istanbu l 2010, s. 33.

len 72 mebusla yapildi. Mudafaa-i Hukukyularm agirlikta bulundugu bu son Osmanli Meclis-i Mebusani, hayli kisa suren faaliyet suresi iyerisinde Misak-i Milli’yi ilan etti. Itilaf kuvvetlerinin bir sure sonra Istanbul’u i§gali ve Ingilizlerin Meclis-i Mebusan’i basarak bazi mudafaa-i hukukyu milletvekillerini tutuklayip Malta’ya surmesi uzerine, meclis oturumlarma ara verdi. 5 Nisan’da kurulan Damad Ferid Pa§a hukumetinin 12 Nisan 1920’de meclisi feshetmesi uzerine milletvekillerinin bir kismi Ankara’ya geyerek 23 Nisan’da kurulan Buyuk Millet Meclisi’ne katildi.

II. Me§rutiyet doneminde etkin bir yasama sureci geyiren Meclis-i Mebusan, yaptigi Anayasa degi§ikliklerinin yanmda pek yok onemli kanunu yikardi; ayrica, gensorularla hukumeti denetleme gorevini yerine getirdi. Nitekim, 1909’da meclisle anla§mazliga du§en Kamil Pa§a hukumeti, meclisin guvensizlik oyuyla duguruldu.

II. ABDULHAM iD VE Y ILD IZ SiSTEM iCiddi bir devlet krizinin sonunda tahta geyen ve kendisini sonuylari yok trajik buyuk bir sava§m iyerisinde bulan Sultan II. Abdulhamid, parlamentoyu kapattiktan sonra uzunca bir sure iktidarmi saglamla§tirmaya yali§ti. Ba§langiyta kendisini iktidara ta§ryanlara kar§i uyumlu bir tutum sergileyen yeni padi§ahm devlet yilliklari olan salnamelerde Kanun-i Esasi’yi yayimlamayi ve Ayan Meclisi’ne uye atamayi surdurmesi, kamuoyunda parlamentoyu tekrar ayacakmi§ gibi bir algi ve beklenti yaratip zaman kazanmak istedigini gosteriyor; zira, kendi du§uncesine gore iktida-

II. Abdulhamid, hem iktidarda oldugu donemlerde hem de sonraki devirlerde, devleti Yildiz Sarayi’nda olu§turdugu bir ekiple yonettigi ve Sultan Abdulmecid doneminden itibaren Mustafa Re§id Pa§a, Mehmed Emin Ali Pa§a, Keyecizade Fuad Pa§a ve Midhat Pa§a tarafmdan devlet i§lerinin merkezi haline getirilen Babiali’yi devreden yikardigi konularmda ele§tirilmi§tir. Zeki, inatyi, evhamli, yali§kan, dedesi II. Mahmud’u kendisine ornek alip onun gibi iktidari talep eden bir padi§ah olan II. Abdulhamid, geryekten de iktidarmi saglamla§tirdikya yava§ yava§ Babiali’nin yetkilerini dogrudan kullanmaya veya Yildiz Sarayi’nda guvendigi §ahis ve ekiplere aktarma- ya ba§ladi. Aslinda, padi§ah, kanundan ziyade, egemen iradeye itaati onemsiyordu. O egemen irade ise, kendisinin temsil ettigi pa-

di§ahlik makamiydi. Yildiz Sarayi’nda kurdugu bu sistem esasmda ilginy; ozu itibariyle tepedeki bir §ahsa bagli oldugu iyin de §artlara gore degi§iklik ve esneklik gosterebilen kuralsiz, hayli karma§ik bir yapiydi. Ote yandan padi§ahm Babiali’yi devreden yikarip iktidari sarayda toplama siyasetinin Kuyuk Said Pa§a’mn fikri oldugu ve padi§ahi onun yonlendirdigi yonunde iddialar vardir.

II. Abdulhamid’in kendi duzenini kurmasi kolay olmadi ve surey uzun yillar aldi. Bu donemde ust duzey gorevlerde bulunan veya sarayda gorev yapan devlet adamlariyla burokratlarm ortak goru§u, padi§ahm 1890’lardan itibaren dizginleri ele aldigi ve Babiali’yi yava§ yava§ devreden yikardigidir. Saraym burokratik yapi

ri hala tehlikelerden uzak degildi.


ve personel ayilarmdan geli§imi de bu tarihi destekler. Daha ayik bir ifadeyle, bu donemden sonra saraydaki personel sayisi ve burada oluflurulan birim ve komisyonlar yogalmaya ba§lami§ti. Bir ornek vermek gerekirse, Abdulhamid sisteminin en onemli unsuru olan Mabeyin Ba§kitabeti’nin katip sayisi 1831’deki kurulu§undan Sultan V. Murad’m iktidarinm sonuna kadar 3 ila 6 ki§i arasmda degi§irken, II. Abdulhamid’in iktidariyla birlikte sayida gozle gorulur bir arti§ oldu. Katip sayisi 1878’de 10’a, 1890’da 19’a, 1894’te 24’e ve 1896’da ise 28’e yukseldi. Bu arti§m i§ hacmindeki buyumeyle yakin alakasi vardir; zira, padi§ah, hukumeti devreden yikarip Babiali’de yapilmasi gereken i§leri saraya aktarinca, oteden beri sarayda 5-6 ki§ilik personelle gorulmekte olan olagan i§ler ziyadesiyle yogaldi; bu arti§m kar- §ilanabilmesi iyin de mabeyin burokrasisi oncesiyle kiyas kabul etmez derecede buyudu. Sarayin olagan yizgisine yekilmesiyle Mabeyin Ba§kitabeti’nin mevcudu arasindaki kar§ilikli ili§ki, II. Me§rutiyet’le birlikte daha net bir §ekilde ortaya yikti; bu donemde kitabetin mevcudu yakla§ik olarak II. Abdulhamid’in tahta geytigi yillardaki sayiya, yani be§ ki§iye; II. Abdulhamid doneminde 450 ki§iye yakla§an mabeyin mevcudu da 25 ki§iye indirildi.

Yildiz Sarayi’ndaki bu yapinin diger bir onemli unsuru da Sultan Abdulaziz zamaninda bir kay memurla idare edilen Mabeyin Telgrafhanesi’ydi. Merkeziyetyi idarelerin olmazsa olmaz ve vazgeyilmez aygiti iyi bir haberle§me agidir. II. Abdulhamid doneminde i§lerin buyuk olyude saraydan yurutulmesinden dolayi elyiliklerle ve ta§radaki gorevlilerle haberle§menin araci olan bu telgrafhanenin i§ yuku arttigi iyin yali§an sayisi da yogaltildi. Sistemin onemli bir birimi de Mabeyin §ifre Katipligi’ydi. Padi§ah, bu birim sayesinde Babiali’yi aradan yikararak vali, vali yardimcisi, ordu komutani, mutasarrif, elyi ve konsolos gibi devlet gorevlileriyle §ifre vasitasiyla dogrudan ili§kiye geyebiliyor; bu gorevliler, kendilerine verilen ozel bir §ifre anahtari sayesinde sarayla dogrudan haberle§ebiliyordu. fiifre anahtari onceleri belli ba§li ust duzey gorevlilere verilirken, zamanla daha du§uk rutbeli memurlara da verilir oldu.

Padi§ah, sisteminin vazgeyilmez unsuru olan saraydaki gorevlilerin maa§larmi ve yali§ma ko§ullarmi duzeltti; aynca, sadrazam ve kismen de §eyhulislama ait olan sarayla, yani padi§ahla yazi§abilme imkan ve yetkisini serasker, tophane mu§iri, bahriye naziri, hazine-i hassa naziri vs. ust duzey gorevlilere de taniyarak sadrazamin burokrasi uzerindeki nufuz ve itibarini zayiflatti. Zira, normalde bu gorevlilerin sarayla olan haberle§me ve yazi§malarmin sadaret araciligiyla yapilmasi gerekiyordu. Esasin- da bu sistemde sadrazamin kim oldugunun yok da onemi yoktu; zira, esas gucun sahibi olan padi§ah sadrazamin yetkilerini de ziyadesiyle kullanmaktaydi.

Padi§ahm kurmu§ oldugu sistemin onemli bir ayagini da hafiye, yani kendisine bagli gizli bir istihbarat ve jurnalcilik orgutu olu§turmaktaydi. Kendisine ve iktidarma kar§i ortaya yikabilecek tehlikeleri onceden haber alip bertaraf edebilecegi bu te§kilat sayesinde muhaliflerinin yureklerine ciddi bir korku saldi; ancak, bu te§kilat, bir yandan da bazi hafiyelerin yaptiklari asilsiz ihbar ve verdikleri jurnallerle evhamli padi§ahm §uphelerini korukleyerek hem burokrasiyi hem de padi§ahi bo§ yere me§gul etmelerine de yol ayti; zira, padi§ah en olmayacak jurnalleri bile yogu kere ciddiye alip degerlendirmekteydi. Fehim Pa§a gibi hafiye te§kilatinm ba§i olan ve bu te§kilati kendi yikarlari iyin kullanan bazi gorevliler masum insanlara buyuk zararlar verdikleri gibi, kendilerine de buyuk menfaatler sagladilar. Sarayin yonetim merkezi haline gelmesinin en onemli sonuylarmdan biri de, mabeyindeki gorevlilerin on plana yikmasi ve devlet adamlarmin, katip, mabeyinci ve diger saray gorevlilerini araya sokarak i§lerini gordurmesiydi.

fiifre: Osmanli burokrasisinde gerek ta§ra gorevlileriyle ve gerekse di§ temsilciliklerle yapilan onemli yazflmalar, belli harfler belirli rakamlarla tanimlanarak olu§turulan flifreler araciligiyla yapilirdi. Gorevlendirilen memura saraydan veya Babiali'den bir flifre anahtari verilir; anahtarin bir nushasi merkezde bulundurulur ve yazilar bu anahtarla flifrelenerek gonderilirdi. Anahtarlar deflifre olma ihtimaline karfli zaman zaman degifltirilirdi. Telgrafla birlikte, bu sistem telgraflarda da kullanilmaya bafllandi.


II. Abdulhamid, yogu sarayda olmak uzere, kurdurdugu bazi komisyonlar vasitasiyla burokrasiyi ve hukumeti kontrol ve baski altmda tutup yonlendirmi§ti. Go- revi kaybedilen topraklardan gelen goymenlerin sikmtilariyla ilgilenmek ve onlari uygun yerlere yerle§tirmek olan Muhacirin-i Islamiyye Komisyon-i Alisi; Hicaz De- miryolu’yla ilgili yalflma, planlama ve yardim toplama faaliyetlerini yuruten Hicaz Demiryolu Komisyon-i Alisi; mali konularla ilgili duzenlemeler yapan Maliye Ko- misyon-i Alisi; memurlarm atama, terfi ve sicil sistemini merkezi bir §ekilde plan- layan Memurin-i Mulkiyye Komisyonu bunlarm onemlilerindendi.

II. Abdulhamid’in iflleri sarayda toplama du§uncesinin altmda Babiali burokrat- larma guvenmemesi yatar; guvensizliginin kaynagmi ise §ehzadeliginden beri yaptigi gozlem ve degerlendirmeler olu§turur. Muhtemelen Maarif Naziri Munif Pa- §a’ya yazdigi bir yazida, amcasi Sultan Abdulaziz’in i§lerin yonetimini biraktigi Ali Pa§a, Fuad Pa§a, Mahmud Nedim Pa§a, Huseyin Avni Pa§a ve Midhat Pa§a gibi devlet adamlarmi borylanmalardan ru§vet almakla, ulkeyi bory batagma surukle- mekle ve Huseyin Avni Pa§a ile Midhat Pa§a’yi da devleti 1877-78 Osmanli-Rus Sa- va§i’na sokmakla suylar. Bu suylamalari ve degerlendirmeleri, Babiali’ye guvenme- digini ayikya ortaya koyar.

Y ild iz Sarayi B u y u k M abeyn Dairesi

Kayntik: Sultan II. A b d u lh a m id Arflivi: Istanbul Fotograflan, Istanbu l 2007, s. 183.

Bu noktada yonetim pramidinin en ustunde yer alan ve en onemli figuru olan II. Abdulhamid’in zihniyet dunyasmi, ulkeyi yonetme biyimini ve du§uncelerini yakmdan tanimak konuyu anlamak ayismdan onem kazaniyor. Padi§ah, onaylanmak uzere kendisine sunulan dosyalarm bir kismmi guvendigi, uzmanligma ve goru§- lerine onem verdigi §ahislara inceletir ve karar verirken onlarm goru§lerinden ya- rarlanirdi. Kuyuk Said Pa§a, §akir Pa§a ve Dervi§ Pa§a, guvendigi ve surekli fikirle- rine ba§vurdugu ki§ilerdi. Padi§ah tip gibi uzmanlik isteyen alanlarda goru§ belirt- mekten kaymir; hukuka ve adli i§lere mudahale etmek istemezdi.

II. Abdulhamid, yaygm kanaatin aksine, §iddeti ve idam cezasi vermeyi sev- mezdi. Mabeyin katiplerinden Ahmet Re§it Rey, gorev yaptigi 14 yil iyerisinde padi§ahm anne ve babasmi olduren bir katil di§mda olum cezasi vermedigini belirtir. Padi§ah, kendisine gelen idam dosyalarmi onaylamaz ve genelde omur boyu ve


bir kismini da on be§ sene hapis cezasma yevirirdi. Literaturde II. Abdulhamid donemi adeta sansurle ozde§le§tirilir ki, bu, buyuk olyude dogrudur. Her ulkenin §artlarmm degi§ik oldugu ve bu yuzden bir ulkede basilip yararlari gorulen bir kitabm ba§ka bir ulke iyin zararli olabilecegi du§uncesinde olan II. Abdulhamid, bu baki§ ayisiyla egitim memurlarmdan tercume edilen kitap ve yazilarda devlet, saltanat ve hilafet haklarinm gozetilip zararli yaymlara izin vermemelerini ister. £ev- resindekileri ve ozellikle muhaliflerini maddi menfaat ve iyi muamele ile elde etmeye yali§ir; tehlikeli saydigi ki§ilere maa§ baglayip Istanbul’da gozu onunde bu- lundururdu.

Onun yonetim anlayi§mda duruma gore tavir almak, yani, pragmatizm on plan- dadir; birbiriyle yeli§en kararlari bu ayidan degerlendirildiginde bir anlam kazanir. Devlet i§lerinin yurutulmesinde sarayda kurdugu komisyonlarm onemli bir yeri olmasma ragmen, komisyona havale edilen i§lerden bir sonuy yikmayacagmm ve bunun bo§ yere vakit kaybi olacagmm da farkindaydi. Ancak, bu, konulari komisyona sevketmeyecegi anlamma gelmezdi. Cevaplamak veya karar vermek istemedigi konulari geyi§tirip zaman kazanir; bu yontemi ozellikle di§ siyasette kullanir- di. Bazi konulari ozel olarak soru§turup hukumete havale eder ve gelen cevabi da dikkate alarak kararini olgunla§tirirdi. Guylu bir hafizaya sahipti; kendisine sunulan dosyalarla ilgili daha once yikan iradeleri hatirlayip gorevlileri uyarirdi. Emirle- rini takip eder; uygulanmadigini gorurse ilgilileri paylardi. Belgelerde kullanilan dil ve terminoloji konusunda hassasti. Ozellikle kanun metinlerinde yanli§ anla§ilma- ya meydan verilmemesine dikkat eder; ifade bozuklugu, gereksiz tekrar veya ek- sikligin oldugu belgeleri geri gonderirdi. Vehimli bir insan oldugu iyin burokratla- rin gozunden kayan eksiklik ve sakincalari isabetle tespit ederdi.

Padi§ah, sarayin ve saray memurlarinin imajina yok onem verir; saray gorevli- lerinin taraf oldugu anla§mazliklarm mahkemesiz yozumlenmesini isterdi. Onemli bir ozelligi de, saray kadmlarmin devlet i§lerine kari§malarma izin vermemesi olup daha iktidarinin ba§mda onlari uyarmi§ti. Belirtilmesi gereken bir husus da, padi- §ahm, yetkilerini kisitladigi Babiali’den gelen isteklerin buyuk bir kismini onayla- digidir. Babiali’yi devreden yikardi; ancak, bunun kendisine getirecegi agir yuku de kabullendi. Sava§ veya isyan gibi olaganustu durumlarda kendisi uyumaz, devlet adamlarini da sabahlara kadar yali§tirirdi. Katip ve mabeyinciler geceleri nobet- le§e sarayda kalir; nobetyi katip gelen acil ve onemli yazilari bir zarfa koyup agzi- ni muhurledikten sonra padi§aha gonderip iradesini aldirirdi. Bazen de ba§katip evinden getirtilir; yazi, ba§katip veya ba§mabeyinci araciligiyla paravanin arkasin- dan padi§aha arzedilip iradesi alinirdi.

II. Abdulhamid, muhtemelen bu i§ temposundan ve yogunlugundan kendisi de memnun degildi; bunu, Yildiz’daki ^it Ko§ku’nde oturup Babiali’den iradesi yikmak uzere gonderilen dosyalari inceleyip kendisine fikir vermesi iyin Kuyuk Said Pa§a’ya yetki vermek istemesinden anliyoruz. Bir yerde padi§ah mu§avirligi veya yardimciligi anlamma gelen boyle bir memuriyetin Osmanli yonetim geleneginde yeri yoktu. Said Pa§a bu oneriyi, padi§ahm kendisini sarayda goz hapsinde tutmak istemesi olarak degerlendirdi; oysa, padi§ah, onu gozetim altmda tutmak iyin ba§- ka pek yok yol bulabilirdi; bunu yapmayip boyle bir gorev onermesini, i§ yogunlugunun padi§ahi yordugu §eklinde degerlendirilmek daha dogru olacaktir.

II. Abdulhamid’in Babiali’nin yetkilerini sarayda toplamasmin nede ni nedir?


c

Kolektif Sorumluluk: Modern hukumetlerde hukumet uyelerini hukumdarin gorevlendirdi gi baflvekiller belirler; nazirlar (bakan) kendi gorev alanindan bireysel olarak ve hukumetin genel politikasindan da hep birlikte sorumlu olurlar. Osmanli hukumetinin baflkani olan sadrazam/baflvekil ile nazirlar padiflah tarafindan goreve getirilir ve nazirlar bireysel olarak padiflaha karfli sorumlu olurdu. Bu durum II. Meflrutiyet doneminde yapilan Anayasa degiflikligiyle ortadan kaldirildi ve hukumeti oluflturan uyeler hep birlikte Meclis-i Mebusan'a karfli sorumlu tutuldu.

Sandalyesiz Nazir: Meclis-i Vukela, yani modern Osmanli hukumeti zamana ve duruma gore degiflmekle beraber, sadrazam/baflvekil, fleyhulislam, serasker, Meclis-i Vala/Meclis-i Tanzi mat/§ura-yi Devlet baflkani, maliye, ticaret, hariciye, darphane nazirlari gibi gorev alanlari belirli icraci devlet adamlarindan oluflurdu. Bunlarin diflinda, daha once ust duzey gorevlerde bulunmufl bazi burokratlar, tecrubelerinden yararlanmak amaciyla hukumet uyeligine atanirdi. Bunlarin gorevleri maliye ve hariciye gibi belli bir alanla ilgili olmadigi ipin kendilerine sandalyesiz nazir nitelemesi yapilir; konumlari gunumuzde hukumette yer alan devlet bakanlarina benzerdi.

II. Abdulhamid'in zihniyet dunyasi ve yonetim anlayisi konusunda geni§ bilgi icin bkz. Ali Akyildiz, “II. Abdulhamid'in Calisma Sistemi, Yonetim Anlayi§i ve Babiali'yle (Hukumet) ili§kileri”, Osmanli Burokrasisi ve Modernleflme, istanbul 2009, s. 165-189.

BABIALi VE M ERKEZ BUROKRASiSiHukumet: Bu noktada Sultan II. Abdulhamid’in yetkilerini devraldigi ve kisitladigi Babiali’nin, yani Osmanli hukumetinin geliflimine bir goz atmak yerinde olacaktir. Hukumeti (Meclis-i Vukela) oluflturan nezaretlerin 1836’dan beri belli bir geli- flim yizgisinde var oldugunu ve siyasi ve idari geliflmelere gore zaman zaman isim ve fonksiyon degifltirdigini biliyoruz. Bu degifliklikleri ayrintili bir biyimde ortaya koymak, yok anlamli bir butunluk olu§turmayabilir; hatta, analiz yapmaksizm, kurulan veya lagvedilen biryok kurumun ismini tarihleriyle birlikte zikretmek sikici olabilir. Bunu yapmak yerine bazi onemli geli§melerden bahsedip genel bir analiz ve yorumlamaya gitmenin daha anlamli olacagi ayiktir.

1876 Anayasasi hukumetin pozisyonunda ciddi bir degi§iklik getirmedi. Hukumet uyelerini yine padi§ah atamaktaydi ve hukumet yine kolektif sorumluluk sahibi degildi; her nazir yine kendi gorev alanma giren i§lerden padi§aha kar§i sorumluydu. Midhat Pa§a, Anayasa yali§malari sirasmda sadrazamligm ba§vekalete donu§turulerek nazirlari belirleme yetkisinin ba§vekile verilmesini ve hukumetin padi§aha ve Meclis-i Mebusan’a karfli sorumlu olmasini istemiflti; ancak, bu gorufl- leri kabul gormedi. Anayasa’ya gore, nazirlardan birisi hakkmda milletvekilleri fli- kayetyi olur ve Meclis-i Mebusan da bunu uygun bulursa o nazir Yuce Divan’a (Di- van-i All) gonderilirdi. Hukumetle Mebusan Meclisi arasmda anlaflmazlik yikar ve iki taraf da gorufllerinde israr ederse, padiflah hukumeti gorevden alabilir veya meclisi feshedebilirdi. II. Abdulhamid doneminde hukumetin yapismda yok fazla bir degifliklik olmadi; ancak, eski nazir veya sadrazamlarm “mecalis-i aliyye memuriyeti” adi altmda sandalyesiz nazir olarak hukumette gorev alma uygulamasma son verildi.

Sadrazamligm baflvekillige donuflturulup hukumet uyelerini seyme hakkma ka- vuflamadi; ama II. Abdulhamid’in iktidarmin ilk donemlerinde zaman zaman sadrazam yerine baflvekil unvani kullanildi. Nitekim, Ahmed Vefik Pafla, 4 §ubat 1878’de nazirlarm memuriyet alanlarma giren ifllerden tek bafllarma ve hukumetin genel siyasetinden ise hep beraber sorumlu olmalari kaydiyla Dahiliye Nezareti ilavesiyle baflvekillige atandi. Ilginytir, 18 Nisan 1878’de Ahmed Vefik Pafla’nin yerine Nafia Nezareti ilavesiyle goreve atanan Mehmed Sadik Pafla’ya yazilan atama emrinde Baflvekalet degil, Meclis-i Vukela baflkanligi nitelemesi yapildi. 28 Mayis 1878’de Mehmed Sadik Pafla gorevden almarak ve Baflvekalet lagvedilerek yerine sadrazam unvaniyla Mutercim Rufldi Pafla getirildi. Ondan sonra gorevi ustlenen Mehmed Safvet Pafla ile Tunuslu Hayreddin Pafla da ayni unvanla gorev yapti. II. Abdulhamid’in, 29 Temmuz 1879’da Hayreddin Pafla’nin yerine atadigi Ahmed Ari- fi Pafla ile ondan sonra gelen Mehmed Said Pafla, Mehmed Kadri Pafla ve Abdurrahman Nureddin Pafla da baflvekil olarak gorev yapti; ancak, 2 Aralik 1882’de Ahmed Vefik Pafla’nin yerine getirilen Mehmed Said Pafla’dan itibaren sadaret unvani kullanildi.


B abiali

Kaynak: Su ltan II. A b d u lh a m id Arflivi: Istanbul Fotograflan, Is ta n b u l2007, s. 480.

II. Me§rutiyet’in ilan edilmesinin ardmdan 1909’da 1876 Anayasasi’nin 27. maddesi degi§tirilerek sadrazama harbiye naziriyla §eyhulislam di§mdaki hukumet uyelerini seyme yetkisi verildi; ayrica, kolektif sorumluluk alan ve yapilan icraatlarla hukumet programmdan uyelerin tamammi sorumlu tutan bir hukumet yapisi getirildi. Artik hukumetin genel siyasetinden hep birlikte Meclis-i Mebusan’a kar§i sorumlu olan nazirlarm ayrica kendi gorev alanlariyla ilgili yetkileri de arttirildi; yetkisi dahilindeki i§leri kendi iradesiyle geryekle§tirebilirdi. Bu arada §eyhulislama bir istisna olarak hukumetin goru§mesine gerek olmadigi konulari dogrudan padi- §aha arzedebilme imkani tanmdi.

Anayasa’da hukumetle ilgili yapilan en onemli degi§ikliklerden biri de, hukumet kararlarinin padi§ah tarafindan da imzalanarak onun da sorumluluga ortak edilmesiydi. Hukumet, Mebusan Meclisi’yle anla§mazliga du§erse, meclisin kararini kabul veya istifa etmeye mecburdu. Ancak, Ittihatyilar, 1914’te Anayasa’da yaptiklari bir degi§iklikle boyle bir durumda hukumeti degi§tirme veya meclisi feshetme yetkisini tekrar padi§aha verdi. Hakkindaki soru onergesinin Meclis-i Mebu- san’da oy yokluguyla kabul edilmesi durumunda bir nazirin hukumet uyeligi du- §erdi; eger guvensizlik hukumet ba§kani olarak sadrazama kar§i gosterilirse hukumet istifa ederdi. 1908’den sonra ve ozellikle de 1913-1918 yillari arasinda Ittihat ve Terakki Cemiyeti’nin hukumet uzerinde buyuk bir etkisi oldu. 1908’den 1922’ye, yani Osmanli Devleti’nin yikili§ma kadar yakla§ik on dort sene iyerisinde 23 hukumet degi§ti. Bu sure zarfinda 12 Haziran 1913-3 §ubat 1917 tarihleri arasinda gorev yapan Said Halim Pa§a hukumeti en uzun omurlu iktidar oldu. Ulkenin iyinde bulundugu iy ve di§ §artlarm da etkisiyle guvenlik on plana yiktigi iyin 1912’den sonra asker kokenliler sadrazamliga gelmeye ba§ladi.

§ura-yi Devlet: Hukumetin yaninda Babiali’nin en onemli, faal ve reformcu kurumlarindan biri de §ura-yi Devlet’ti. 1838’de kurulan Meclis-i Vala ile ba§layip Meclis-i Ali-i Tanzimat ve Meclis-i Ahkam-i Adliyye ile devam eden mirasin uzerine bina edilen §ura-yi Devlet, hemen butun burokratik ve yasal duzenlemelerde faal rol aldi. Bilindigi gibi, Meclis-i Ahkam-i Adliyye, yasama, yurutme ve yarginin


Bidayet Mahkemesi: 1879 tarihli Te§kilat-i Mehakim Kanunu'na gore kaza, sancak ve vilayet merkezlerinde kurulan ve Osmanli yargi sisteminin ilk derecesini oluflturan mahkemelerdi.

istinaf Mahkemesi: 1864 Vilayet Nizamnamesi'yle sancak merkezlerinde kurulmufl olan Temyiz Meclisleriyle vilayet merkezlerinde kurulan Divani Temyizler 1879'da istinaf mahkemesi ismini aldi. Bidayet mahkemelerinin verdigi kararlari gerek usul ve gerekse deliller yonunden yeniden incelerlerdi. Sancak ve vilayet merkezlerinde gorev yapar ve bir ba§kan ile dort uyeden olu§urlardi. Ancak, bulunduklari yerlerdeki davalara bidayet mahkemesi sifatiyla bakarlardi.

Temyiz Mahkemesi: 18Haziran 1879 tarihli Mehakim-i Nizamiyye'nin Te§kilati Kanun-i Muvakkati ile 1868’de kurulmufl olan Divan-i Ahkam-i Adliyye'nin ismi Mahkeme-i Temyiz olarak degifltirildi ve nizamiye mahkemelerin en ust temyiz makami oldu.

birbirinden kesin hatlariyla ayrilmasi amaciyla 5 Mart 1868’de §ura-yi Devlet ve Divan-i Ahkam-i Adliyye adlariyla ikiye bolundu. fiura’nm kurulu§ amaci, kanun ve tuzuk tasarilarmi hazirlamak, mahkeme veya meclislerin verdigi kararlarm temyizinde adliye ve idare memurlari arasmda yikan anla§mazliklari yozmek, hukumetle §ahislar arasmdaki davalara bakmak, uygulamada kar§ila§ilan sorunlar- da kanun metinlerini yorumlamakti. §ura-yi Devlet ba§kani, ayni zamanda hukumet (Meclis-i Vukela) uyesiydi. Meclis, ilk zamanlarda donemin burokratlarmin aralarmdaki kozlari payla§tiklari bir platform oldu.

1876 Kanun-i Esasisi’nin hazirlanmasmda da etkin bir rol ustlenen §ura-yi Devlet, 1880’de Tanzimat, Dahiliye ve Muhakemat olmak uzere uy daireye ayrildi; Mu- hakemat Dairesi, 19 Eylul 1886’da memurlarla ilgili davalara ceza mahkemesi olarak bidayeten bakmakla gorevlendirildi; memurlarm yargilanmasi konusunda devlet daireleri arasmda yikan anla§mazliklar ise, uyu §ura-yi Devlet ve uyu de Mahkeme-i Temyiz uyelerinden seyilen Encumen-i Ihtilaf’a havale edildi. Muhakemat Dairesi, 5 §ubat 1894’te, Bidayet, Istinaf ve Temyiz olmak uzere uy mahkemeye ayrildi. Bu asil dairelerinin di§mda fiura’ya bagli olarak gorev yapan bazi birimler de vardi. Nitekim, 1891’de kurulan Babiali Istatistik Encumeni ve mahkemeler ile §ura-yi Devlet’in idari mahkemeleri arasmdaki anla§mazliklara bakan Ihtilafi Merci Encumeni, §ura’ya bagli olarak gorev yapmaktaydi.

15 Ocak 1897 tarihinde Muhakemat Dairesi ve ona bagli olan Bidayet Mahkemesi mustakil hale getirildi. Onceleri Dahiliye Dairesi’ne aktarilmi§ olan mali i§ler buradan ayrilarak gorevi, imtiyaz, sozle§me metinleri ve vergi duzenlemeleriyle ugra§mak olan Maliye Dairesi kuruldu. Dahiliye Dairesi de, Tanzimat ve Maliye Dairelerinin almi§ oldugu onemli kararlari goru§mekle gorevli Mulkiye Dairesi’ne donu§turulerek bir yerde bu ikisinin denetleyicisi konumuna getirildi; 26 Haziran 1897’de sivil memurlarm azli veya yargilanmasi gorevleri de bu daireye verildi.

Bahge ta ra fm d a n B d b id li’n in ve fiura-yi Devlet D airesi’n in gorunuflu

Kayntik: Sultan II. A b d u lh a m id Arflivi: Istanbul Fotograflan, Istanbu l 2007, s. 481.

§ura-yi Devlet, II. Me§rutiyet’ten hemen sonra, 12 Agustos 1908’de ciddi bir yapisal duzenlemeye tabi tutuldu ve Mulkiye, Maliye, Tanzimat ile Maarif ve Nafia olmak uzere dort daireye bolundu. O zamana kadar genel kurulunu etkili bir biyimde yali§tiramayip faaliyetlerini sadece daireleri araciligiyla surdurdugu iyin genel


kuruluna i§lerlik kazandirilmasi ve dairelerin goru§tugu onemli i§lerin bir kere de butun dairelerin uyelerinin katildigi genel kurulda her yonuyle ele almmasi kararla§tirildi. 11 Kasim 1909’da fiura-yi Devlet Temyiz Mahkemesi’nin bozup alt mahkemelere geri gonderdigi ve mahkemelerin yeniden goru§up tekrar temyiz edilen kararlarmi goru§mek uzere Heyet-i Umumiyye-i Temyiziyye olufluruldu. fiura-yi Devlet, ayni yil iyerisinde Adliye Nezareti’ne baglandi ve ba§kanmm hukumet uyesi olma uygulamasma son verildi; ayrica, Maliye Dairesi, Nafia ve Maarif Dairesi’yle birle§tirildi.

22 Ekim 1912’de egitim i§leri ilave edilerek Mulkiye ve Maarif Dairesi olufluruldu. Ayni yil, fiura-yi Devlet, i§lerinin yogunlugu gerekyesiyle Adliye Nezareti’nden ayrildi ve ba§kani da yeniden hukumet uyeligine getirildi. 17 fiubat 1914 tarihli Me- murin Muhakemati Kanunu yla memurlarm gorevleriyle ilgili davalar mahkemelere aktarildigi iyin fiura-yi Devlet yatisi altmda gorev yapan Bidayet, Istinaf ve Temyiz Mahkemeleri kaldirildi ve boylece, mahkemelerle divan-i harpler arasmdaki anla§mazliklari yozmekle vazifeli olan Ihtilaf-i Merci Encumeni di§mda adli i§lerle herhangi bir ili§igi kalmadi.

Nezaretler: II. Abdulhamid, iktidarmi saglamla§tirmcaya kadar sadrazamlari, nazirlari ve merkez burokrasisinin ust duzey yoneticilerini siklikla degi§tirdi; ancak, iktidarmi oturtup kendisiyle uyumlu yali§abilecek veya diger bir ifadeyle, isteklerini yerine getirebilecek insanlari belirledikten sonra bunlari uzun sure i§ ba- §mda tutmayi tercih etti. Bu konu biraz daha ayilacak olursa, Hariciye Nezareti 1885-1908 yillari arasmda, Turhan Pa§a’nm dort aylik kisa suren nazirligi istisna edilirse, Kurt Said Pa§a ile Ahmed Tevfik Pa§a; Dahiliye Nezareti, Ahmed Munir Pa§a, Halil Rifat Pa§a ile Memduh Pa§a tarafmdan yurutuldu. Durumu bu iki birime nazaran biraz daha hareketli olan sadaret ise, hemen hemen ayni ki§iler arasmda el degi§tirdi; bu sure iyerisinde Mehmed Kamil Pa§a ile Kuyuk Said Pa§a iki- §er; Ahmed Cevat Pa§a, Halil Rifat Pa§a ve Mehmed Ferid Pa§a da birer kere sadrazam oldu. Esasmda, Abdulhamid’in, gorev ba§mdaki sadrazam ve nazirlari oncesine oranla artik daha az degi§tirmesi, tersinden, zaten yetkilerini padi§ah kullandigi iyin bu makamlarm artik eski onemlerini kaybetmi§ veya oralarda oturan ki§i- nin kimliginin anlammi yitirmi§ olmalarmm bir i§areti olarak da okunabilir.

II. Abdulhamid’in, iktidarmm ba§larmda ya§anan iy kari§ikliklarm devletin varligmi tehlikeye dugurdugu ve ulke yonetiminde yok onemli bir rolu oldugu iyin daha sonra yetkilerini en fazla kullandigi idari birimlerin ba§mda Dahiliye Nezareti gelmektedir. iktidarmm ilk yillarmda nezaret adeta bir yap-boz tahtasma donu§- turuldu. Nitekim, 5 fiubat 1877’de yeniden kurulan Dahiliye Nezareti, tam bir sene sonra, Ahmed Vefik Pa§a doneminde Ba§vekillige ilaveten idare edildi. 29 Tem- muz 1879’da Ba§vekalet’in yeniden ihdasi esnasmda nezaret tekrar kuruldu; zamanla geli§imini surdurerek ve ihtiyaylara gore yeni birimler ilave edilerek veya eskileri kaldirilarak devletin sonuna kadar varligmi surdurdu. 1876-1910 yillari arasmda nezaret bunyesinde kurulup kaldirilan daire sayismm yuzun uzerinde olmasi, ya§anan kararsizligm veya degi§imin boyutlarmi gostermesi ayismdan onemlidir. Buna ragmen, gorev ve yetkileri buyuk olyude Yildiz Sarayi ve padi§ah tarafmdan kullanildigi iyin nezaretin sadece ta§ra birimleri uzerinde kismi bir otoritesi mevcuttu.

II. Abdulhamid donemi, her §eye ragmen sivil burokrasinin gelifltigi ve memurlar yararma duzenlemelerin yapildigi bir devir oldu. Olu§turulan merkezi yapi, memurlar iyin bazi standartlar getirdigi gibi, burokrasinin denetlenebilmesine de imkan hazirladi. II. Mahmud doneminden beri devam eden merkezi burokratik re-


formlar neticesinde Osmanli merkez ve ta§ra burokrasisi i§ hacmi ve personel olarak oncesiyle kiyas kabul etmez derecede buyudu ve II. Abdulhamid doneminde tahmini bir rakamla 35.000 ki§iyle zirvesine ula§ti. Bu sayisal arti§, memurlarm siki denetlenmesini ve sicil kayitlarmm daha duzenli tutulmasini gerektirdi. Ahmed Cevdet Pa§a’nm dahiliye nazirligi doneminde, 26 Mart 1877’de kurulan Memurin Kalemi Mudurlugu’nde memurlarm goreve ba§lama ve ayrilma tarihleri, onceki gorevleri, tahsil durumlari, bildikleri diller, yargilanip yargilanmadiklari gibi bilgilerin kaydedildigi bir Sicill-i Ahlak Defteri tutulmaya ba§landi. Daha sonra Sicill-i Ahval Komisyonu’nun yuruttugu bu hizmetle birlikte memurlarm daha sistemli ve rasyonel degerlendirilebilmeleri ve denetlenebilmeleri mumkun oldu. II. Me§rutiyet doneminde ise sicil konusunda defter tutma sisteminden dosya sistemine geyildi; ayrica, memur sicilleri konusunda merkezi yapidan vazgeyilerek diger belli ba§li ne- zaretlerde sicil kalemleri olu§turuldu.

Ozluk haklariyla ilgili olarak II. Abdulhamid doneminde yapilan bir duzenleme de, 1881’de maa§larmdan yapilacak bir kesinti kar§iligmda sivil burokrasideki memurlara da duzenli emekli maa§i baglanmasi karariydi. Bu tarihte yikarilan ve memurlarm atanma ve yukselmeleriyle emekliliklerini duzenleyen Memurin-i Mulkiy- ye Terakki ve Tekaud Kararnamesinin uygulamada ortaya yikan eksiklikleri zamanla yapilan duzenlemeler ve yikarilan yeni tuzuklerle giderildi. Ayrica, yazi§malarda mumkun mertebe standardizasyona gidildi; ayni i§ler ve muameleler iyin standart bilgileri iyeren belge formlari hazirlanarak merkez ve ta§ra burokrasisinde kullanilmaya ba§landi.

1836 senesindeki kurulu§undan itibaren kesintisiz bir §ekilde varligmi surduren ve 19. yuzyilm ortalarmdan itibaren devletin kaderinde rol oynayan siyasileri yeti§- tiren Hariciye Nezareti, II. Abdulhamid doneminde de varligmi ve §ohretini surdurdu; ancak, o da Dahiliye Nezareti gibi, yetkilerinin onemli bir kismini ve ozellikle de di§aridaki elyi ve temsilcilerle ilgili olanlari saraya ve padi§aha kaptirmaktan kurtulamadi. Nitekim, II. Abdulhamid’in Alman elyisine soyledigi gibi, yabanci el- yilerle goru§en ve di§ politikayi idare eden bizzat kendisiydi. Elyilik ve konsolos- luk sayisi bu donemde artti; ancak, di§ ulkelerdeki Osmanli elyilerinin zamanlari- nin buyuk bir kisminm, devlet ve padi§ah aleyhinde di§ basmda yikan olumsuz haber ve yazilarla mucadele etmekle geytiginin de ifade edilmesi gerekir. Sefirler, para ve siyasi nufuz kullanmak da dahil her vasitaya ba§vurarak bu tur haber ve yazilari engellemekle, eger engelleyemiyorlarsa tekzip etmekle, ozetle matbuatla ugra§makla mukellefti. Bu konuda yok hassas olan padi§ahm en kuyuk bir gev§ekli- ge tahammulu yoktu. Bu hassasiyeti farkeden bazi uyamklarm, Viyana’da ve diger bazi ba§kentlerde birkay sayfalik uydurma §antaj gazeteleri yikararak ve zaman zaman Osmanli Devleti ve padi§ahi aleyhinde yazilar yayimlayarak devletten para sizdirma yoluna gittigi goruluyor. Sefirlerin ugra§tigi matbuatm bir kismi bu gibi sahtekarlarm yikardigi gazetelerdi.

Hariciye Nezareti, bu donemde, iy ve di§ yazi§malari yuruten Babiali Tercume Odasi, Mektubi-i Hariciyye Kalemi ile Tahrirat-i Hariciyye Kalemi; gorevi yabanci basmda yikan olumsuz haberleri tekzip etmek ve yabanci basmla devletleri Osmanli siyaseti hakkmda bilgilendirmek olan Matbuat-i Ecnebiyye Kalemi; Osmanli vatanda§lariyla devletinin uluslararasi hukukla ilgili anla§mazliklariyla ugra§an ve hukumete fikir veren Babiali Isti§are Odasi gibi onemli birimlere ve di§ temsilcilik- lere sahip iyi orgutlenmi§ bir yapiydi.


HUKUKi D U ZEN LEM ELERII. Abdulhamid doneminde hukuki alanda da ciddi duzenlemeler yapildi. Dogal olarak gerek bu donemde ve gerekse II. Me§rutiyet doneminde yapilan hukuki du- zenlemelerle kanunlari burada ayrmtilariyla ele almak mumkun degildir. Bu ba§lik altmda adalet mekanizmasmda geryekle§tirilen yeniliklerle yapilan hukuki duzenlemelerin onemlilerine kisaca temas edilecektir. Kurulu§unu henuz tamamlami§olan Adliye Nezareti, esas geli§imini II. Abdulhamid doneminde yapti. Nitekim, Kuyuk Said Pa§a Adliye Nezareti’ne atanir atanmaz hemen nezaretin te§kilat yapismi duzenledi. Onun doneminde hazirlanan ve nezaretin gorevleriyle te§kilat yapisini ortaya koyan Adliye ve Mezahip Nezareti’nin ve Devair-i Merbutesinin Ve- zaifi Nizamnamesi 2 Haziran 1879 tarihli iradeyle onaylandi. Boylece o doneme kadar Hariciye Nezareti’ne bagli olarak gorev yapan Mezahip Dairesi de yeni ne- zarete baglandi.

Su lta n a h m et’teki A dliye N ezareti binasi

Kaynak: Su ltan II. A b d u lh a m id Arflivi: Istanbul Fotograflan, Is ta n b u l2007, s. 485.

Yine ayni duzenlemeler kapsammda hazirlanan 4 Agustos 1879 tarihli Mukave- lat Muharrirligi Nizamnamesi ile noterlik kurumu olufluruldu. Nizamnameye gore, noterler, bidayet mahkemelerinde gorev yapacak; bu mahkemelerin olmadigi yerlerde ise gorevlerini mahkeme katipleri ustlenecekti. Daha sonra, 1888’de no- terlerin seyilme ve atama §ekli belirlendi. Davalarda taraflarin bizzat veya bir vekil araciligiyla temsil edilmelerine dair 1860’li yillardan itibaren yayimlanan tuzuklerde bazi ayiklamalar yer almasina ragmen, Osmanli Devleti’nde avukatlarla (dava vekili) ilgili ilk duzenleme 13 Ocak 1876 tarihlidir. Yayimlanan Mehakim-i Niza- miyye Dava Vekilleri Hakkmda Nizamname’ye gore avukatlik iyin Hukuk Mekte- bi mezunu olmak ve ruhsat almak gerekiyordu. Ancak, mektep mezunu olmadigi halde di§aridan kendisini yeti§tirmi§ ki§ilerin sinavdan geyirilerek avukat olmalari §eklindeki uygulama surduruldu; zira, bu mektep mezun vermeye ba§ladiktan sonra bile mezun sayisi piyasanin ihtiyacini kar§ilamaktan uzakti. Istanbul’da ilk baro (Dava Vekilleri Cemiyeti) ise 14 Temmuz 1880’de kurulabildi.

1864 Vilayet Nizamnamesi’yle kurulmasi ongorulen nizamiye mahkemeleri, esas geli§imini Adliye Naziri Kuyuk Said Pa§a’nm Fransiz adliye te§kilatmi ve ka-


nunlarmi ornek alarak hazirlayip yayimladigi 1879 tarihli Mehakim-i Nizamiyye Tegkilat Kanunu ile gosterdi; yine, 1876 Anayasasi’nda olu§turulmasma atifta bu- lunulan ve kamu hukukunu korumakla gorevli olan savcilik (muddei-i umumilik) kurumu da bu kanunla sistemle§tirildi; ayrica, muba§ir, icra memuru, hakim ve mahkeme uyelerini denetlemek uzere adliye mufetti§likleri olu§turuldu. Kuyuk Said Pa§a, ayni duzenlemeler kapsammda, yine Fransa’dan adapte ettigi Usul-i Mu- hakeme-i Hukukiyye Kanunu ve Usul-i Muhakemat-i Cezaiyye Kanunuyla yargilama usulunu §ekillendirdi ve boylece ceza ve hukuk usulu ayrimi ilk defa Osmanli hukukuna girmi§ oldu.

Bir yandan Adliye Nezareti ve nizamiye mahkemeleri geli§imini surdururken, bir yandan da fieyhulislamliga bagli olarak gorev yapan §er’i mahkemelerin varligi, zaman zaman yetki karma§asma neden olmaktaydi. Bu yuzden 1888’de yapilan bir duzenlemeyle §er’iye ve nizamiye mahkemelerinin yetki alanlari belirlendi. Buna gore, vakif mallari, vasiyet, vasi tayin veya azli, yetim mallari ve miras hukukuna iliflkin konular §er’iye mahkemelerinin; bu konularm di§mdaki davalar ise nizamiye mahkemelerinin yetki alanmdaydi. 1913’te yapilan bir duzenlemeyle kadilarin belli bir sureligine atanma §arti kaldirildi; kadi olabilmek iyin 25 ya§mi doldurmak ve Medresetu’l-Kuzat mezunu olmak §artlari getirildi.

Ittihatyilar, 1916’da yaptiklari bir duzenlemeyle vakif mahkemeleri de dahil olmak uzere butun §er’iye mahkemelerini Adliye Nezareti’ne bagladiklari gibi, bu degi§iklige uygun olarak Temyiz Mahkemesi’nde de §er’l davalarin temyizi iyin bir daire kurdular; ayrica, ertesi sene yikardiklari Usul-i Muhakeme-i fier’iyye Kararnamesi ile §er’l mahkemelerde davalarin gorulme usul ve §eklini saglam bir yapiya kavu§turdular. Ancak, 1918’de iktidari kaybetmelerinden bir yil sonra yeni hukumetin yikardigi bir kararname ile §er’iye mahkemeleri tekrar §eyhulislamliga baglandi.

1913’te yikarilan Sulh Hakimleri Hakkmda Kanun-i Muvakkat ile, koy, nahiye ve kazalarda ortaya yikan onemsiz davalari goru§mek uzere “sulh hakimligi” adiyla gezici hakimlikler kuruldu. Ote yandan Ittihatyilarin yaptigi onemli duzenleme- lerden birisi de Osmanli medeni hukuku olarak hazirlanan Mecelle-i Ahkam-i Ad- liyye’de eksik bulunan aile hukuku kismini 25 Ekim 1917’de yikardiklari Hukuk-i Aile Kararnamesiyle tamamlamalaridir. Islam, Hiristiyan ve Musevi hukukunu ayni kanun yatisi altinda, ancak ayri ayri bahisler halinde ele alan bu kararname ile gayrimuslim cemaat mahkemelerinin yargi yetkileri kaldirildi ve yargilama konusunda birlik saglandi. Bu kararnamenin, hakim karariyla bazi durumlarda kadina bo§anma hakki vermesi, yok evliligi sinirlamasi ve evlilik iyin erkeklerde 18 ve kiz- larda 17 ya§mi bitirme §arti getirmesi, onemli duzenlemelerdi. Sadece Hanefi hukukuna gore degil, butun Islam mezhep ve goru§lerinden yararlanilarak hazirlanan bu kararname, zikredilen yeni duzenlemeleri dolayisiyla donemin muhafazakar islamcilarmin ve yargi yetkisi ellerinden alindigi gerekyesiyle de gayrimuslimlerin dini liderlerinin tepkisi yekti; bu yuzden Ittihatyilarin iktidardan ayrilmasin- dan sonra 1919’da yine geyici bir kanun yikarilarak Hukuk-i Aile Kararnamesi yururlukten kaldirildi.

Sura-vi Devlet'in Osmanli merkez biirokrasisindeki yerini ve onemini izah ediniz.


II. M E§R U TiYET VE iT T iH A T VE TERA KKi CEM iYETi23 Temmuz 1908’de Me§rutiyet’in ilan edilmesinin ardmdan ciddi bir iktidar bo§- lugu ya§andi ve bu kaos tetikte bekleyen du§manlari harekete geyirdi. Nitekim, Avusturya, Bosna ve Hersek’i ilhak ettigini ayiklarken, Bulgaristan bagimsizligini ilan etti. Diger yandan, bir sure sonra 31 Mart hadisesinin patlak vermesi ve Hare- ket Ordusu’nun Istanbul’a dogru yakla§masi uzerine Meclis-i Ayan ile Meclis-i Me- busan uyelerinin bir kismi Ye§ilkoy’de toplanip bu buyuk krizi degerlendirdi. Er- tesi gun, 27 Nisan 1909’da meclis binasmda Meclis-i Umumi-i Milli adiyla ve Ku- yuk Said Pa§a’nm ba§kanligmda toplanan milletvekilleriyle ayanlar, II. Abdulha- mid’in tahttan indirilmesini kararla§tirdi.

Eski rejiminin butun izlerini devlet kadrolarmdan silmek isteyen ihtilalciler, zaman geyirmeksizin burokraside buyuk bir tensikata ba§ladilar. Ihtilalin ardmdan ba§layan bu yabalar, 31 Mart olaymdan ve padi§ahm tahttan indirilmesinden sonra daha da hizlanip radikalle§ti. Bu buyuk tasfiye hareketi, dogal olarak yeni rejimi in§a yabalariyla iy iyedir. Daha ayik bir ifadeyle, tensikat, bir yonuyle hafiye ve eski rejim taraftarlarmi sistemden ayiklayip yerlerine “namuslu memurlar” yerle§- tirmek, diger yonuyle de yeni bir hukumet yapisi olu§turmakti. 30 Haziran 1909’da tensikat iyin ozel bir kanun yikarilarak yapilan uygulamalara hukuki bir zemin hazirlandi. Kanuna uygun olarak her nezaret ve dairede bir Meclis-i Ayan uyesinin ba§kanligmda bir komisyon olu§turuldu. Bu komisyonlar memur dosyalarmi inceleyip kendilerince o dairenin geryek ihtiyaci olan memur sayismi belirledi; ihtiyay fazlasi memurlar emekliye sevk edildi veya i§ten yikarildi.

C em iyeti’n in onde gelen uyeleri toplu halde

Kaynak: Belgeler ve Fotograflarla Meclis-i M ebusan, 1877-1920, Istanbu l 2010, s. 120.

Pek yok memur eski rejimin adami veya hafiye oldugu iddiasiyla emeklilik ve tazminat hakki olmaksizm i§ten atildi. Donemin Ingiltere sefirinin verdigi rakamla- ra gore i§ten yikarilan veya emekli edilenlerin sayisi yakla§ik olarak 27.000’di. Bu sayi abartili olsa bile, yine de bu donemde ya§anan magduriyetin buyuklugu hakkmda bize bir fikir verebilir. Sonraki yillarda hem hukumet hem de mahkemeler hak arayan magdurlarm i§leriyle ugra§mak zorunda kaldi; ayrica, Tensikat Kanu- nu’nun eksikliklerini gidermek, magdurlarm maddi sorunlarma yozum bulmak ve

44 O sm anli D ev le ti'nde Yenileflm e H areketle ri (1876 -1918)

Kapikethudasi: Osmanli ta§rasinda gorev yapan beylerbeyi, sancakbeyi ve valilerin, istanbul'da, hukumet nezdindeki ifllerini takip etmeye yetkili kifliler igin kullanilan bir tabirdi. Bunlar gogu kere merkezi hukumet birimlerinde gali§an guvenilir memurlar arasindan segilirdi.

her §eyden once de Meclis-i Mebusan’m tensikat i§lerine kari§masmi onlemek amaciyla Zeyl-i Tensikat Kanunu adiyla ek bir kanun yikarildi. fiikayetlerin artmasi uzerine kanunun dogru uygulanip uygulanmadigmi incelemek amaciyla 20 Agustos 1910’da Tedkik-i Tensikat Komisyonu kuruldu. Komisyonun yaptigi yali§- malar neticesinde haklarmda yanli§ karar verilen memurlarin bir kismi gorevlerine geri donebildi; onemli bir kismi ise uzun yillar magdur oldu.

Yeni yonetimin boyle bir karar alip uygulamasi kendileri ayismdan anla§ilabilir bir durumdur; zira, bir yandan eski rejimin izlerini silerken bir yandan da kendi sistemlerini olu§turmak iyin yaba harcamaktaydilar. Nitekim, sonraki donemde saray ve Babiali daireleri de ciddi bir duzenlemeye tabi tutuldu. Eskiden beri var olan ve merkezle ta§ra burokrasisi arasmda bir kopru vazifesi goren kapikethu- daliklari 1909’da yapilan bir duzenlemeyle kaldirildi. Ayrica, Ittihat ve Terakki Ce- miyeti, 21 Aralik 1913’te yaptigi bir duzenlemeyle Dahiliye Nezareti’nin te§kilatmi ba§tan sona yeniledi. Nezaret, nazirm yardimcisi olan muste§arm ve ozel kalemin di§mda on muduriyete ayrildi. Bunlar, sadaret, §ura-yi Devlet ve nezaretin muhasebe i§leriyle ilgilenen Muhasebe Mudurlugu; ulkenin guvenligiyle gorevli Emni- yet-i Umumiyye Mudurlugu; nezaretin diger nezaret ve ta§rayla olan yazi§ma ve haberle§melerini duzenleyen Idare-i Umumiyye-i Dahiliyye Mudurlugu; butyeden vilayetlere ayrilan para ile yapilacak yerel ve beledi hizmetleri denetlemekle yukumlu olan Umur-i Mulkiyye-i Vilayat Mudurlugu; a§iretler ve goymenlerin iskan i§leriyle gorevli Umur-i A§air ve Muhacirin Mudurlugu; nezaretin yasa ve tuzukle- rini duzenleyip bu konularda gelen sorulara cevap vermek ve gerektiginde dava ayip takip etmekle vazifeli Hukuk Mu§avirligi; memurlarin kayitlarini ve ozgeymi§ dosyalarini tutup kari§tiklari olaylari izleyen Memurin Mudurlugu; devlet yilliklari- nin duzenlenmesi ve memurlarin ozgeymi§lerinin tutulmasiyla ilgilenen Sicill-i Ah- val Mudurlugu; nufus sayimi ve istatistiklerini yapmakla vazifeli Nufus Mudurlugu; hapishaneleri in§a ve idare etmekle gorevli Hapishaneler Mudurlugu ve nezaretin evrak aki§mi duzenleyen Evrak Mudurlugu’ydu.

Ittihatyilar, ayni §ekilde Hariciye Nezareti’nin te§kilatmi da yeniden duzenledi- ler. §ubat 1914’te yapilan bu duzenlemeye gore, nazirm yardimcisi olan muste§ar, ozel kalem (Kalem-i Mahsus), §ifre anahtari vasitasiyla nezaretin di§ temsilcilikle- riyle haberle§mesini yuruten §ifre Mudurlugu; diplomatik i§lerden birinci derecede sorumlu olan ve elyiliklerle ili§kileri yuruten Umur-i Siyasiyye Muduriyet-i Umu- miyyesi; konsoloslarla ilgili i§lemleri yuruten, ticari anla§malarm taslaklarini hazirlayip denetleyen ve uluslararasi ticarete dair konulara bakan Umur-i Idariyye Mu- duriyet-i Umumiyyesi ve Hukuk Mu§avirligi dogrudan nazira bagliydi. Sicill-i Ah- val Mudurlugu, iy ve di§ basini takip eden Matbuat-i Umumiyye Mudurlugu, §upheli durumlarda uyruk tespiti yapmakla gorevli Tabiiyet Mudurlugu, nezaretin yazi§malarmi yurutup muhafaza etmekle vazifeli Evrak Mudurlugu, butye ve maa§ i§- leriyle ugra§an Muhasebe Mudurlugu ve nezaretin yabanci dillerdeki yazi§malarmi yuruten Tercume Mudurlugu ile Muracaat §ubesi ve Daire Eminligi muste§ara bagli olarak gorev yapmaktaydi. Devletin di§ temsilcilikleri, yani sefaret ve konsolos- luklar da onemlerine gore duzenlenerek derecelendirildi. Buna gore, Berlin, Paris, Petersburg, Roma, Tahran, Londra, Washington ve Viyana’nin buyukelyilik; Atina, Stokholm, Bruksel, Bukre§, Belgrad, Sofya, Madrid ve Lahey’in ise, ortaelyilikle idare edilmesi kararla§tirildi.

Sadarete bagli olarak gorev yapan klasik divan kalemleri de Mart 1914’te yeniden duzenlenerek isimleri degi§tirildi ve Amedi Kalemi, Meclis-i Vukela ve Maru- zat Kalemi; Divan-i Humayun Kalemi, Divan-i Humayun Beylikyi Kalemi ve Sada-

452. Uni te - i dar i R ef or m I a r, Yi ldiz Bit rokrasisi ve Babial i

ret Mektubi Kalemi de Umur-i idariyye Kalemi adlarim aldi. Sadaretin bunlarm di- §mda te§rifat ve torenlerin icra ve duzenlemesinden sorumlu Te§rifati-i Divan-i Hti- mayun Kalemi, sadarete gelen beige ve yazi§ma aki§im dtizenleyen Evrak Kalemi, devlet ar§iviyle btirokratik birimler arasmdaki beige trafiginden sorumlu olan Ha- zine-i Evrak Kalemi ve §ifre Odasi gibi birimleri mevcuttu.


Ozet

Meflrutiyet rejim in in beraberinde getirdigi m ues- seseleri ve z ih n iye ti agiklayabilm e Me§rutiyet rejiminin en onemli muesseselerin- den birisi, temsilcileri vasitasiyla halka yonetime katilma imkani taniyan Meclis-i Mebusan ve digeri de, padi§ahm, yetkilerini sinirladigi iyin iste- meyerek de olsa kabul ettigi bir metin olan Ana- yasa’dir. Meclis-i Mebusan, I. Me§rutiyet doneminin sikintili yillarinda bir yandan yasama faaliyetleriyle ugra§irken, bir yandan da hukumete kar- §1 olan denetleme vazifesini yerine getirdi. Siyasi yapinin ve hele de padi§ahm boyle bir denetimi ve yetki payla§imini kabul etmesi kolay degildi ve bu noktaya birden bire gelinmedi. Me§rutiyet’in ve Anayasa’nin kabulu, II. Mahmud doneminden beri yapilan reformlarin yarattigi zihniyet degi§iminin zirve noktasiydi. Ancak, II. Abdulhamid’in yine Anayasa’nin verdigi yetkiye dayanarak Meclis-i Mebusan’i suresiz olarak kapatmasi ve kendi sistemini olu§turmasi neticesinde kazanilmi§ olan bu haklar yakla§ik otuz sene askiya alindi. Daha ayik bir ifadeyle, Me§rutiyet ve kazanilmi§ olan anayasal haklar kaybedildigi gibi, siyasi rejim, padi§ahm yevresinde olu§an guylu bir monar§iye donu§tu. Fakat, sular tersine ak- maz; mecrasinda akmaya devam eden nehir, otuz yillik otoriter rejimin yaptigi katkilarla ve ta§idigi sularla bir sure sonra sele donu§tu ve padi§ah, II. Me§rutiyet’i ilan etmek zorunda kaldi. Me§rutiyet rejimi ve parlamento bu sefer daha guylu bir biyimde geri geldi; hatta, bir sure sonra padi§ah ik- tidarini kaybetti. Boylece, iktidar, Yildiz Sara- yi’ndan tekrar Babiali’ye intikal etti.

II. A b d u lh a m id ’in y o n e tim an layiflim ve Y ild iz Saray i’n d a oluflturdugu sistem i agiklayabilm e Sultan II. Abdulhamid, buyuk bir krizin ve zorlu bir surecin sonunda tahta geyti. Babasi Sultan Abdulmecid ve amcasi Sultan Abdulaziz donemlerinde gorev yapan Mustafa Re§id Pa§a, Keyeci- zade Fuad Pa§a, Mehmed Emin Ali Pa§a, Midhat Pa§a gibi guylu burokratlar Babiali’yi on plana yikardilar. Padi§ahm, §ehzade olarak geyirdigi bu donemlerde yaptigi gozlemlerine dayandirdi- gi kanaatlerine gore, bu burokratlarm bir kismi ulkeyi bory batagma surukleyip borylanmalar-

dan komisyonlar almi§; bir kismi da ulkeyi kaza- namayacagi belli olan 1877-78 Osmanli-Rus Sa- va§i’na suruklemi§ti. Bu dufluncelerle Babiali bu- rokratlarma olan guvenini kaybeden II. Abdul- hamid, kendi sistemini kuruncaya ve iktidarmi saglamla§tirmcaya kadar guy dengelerini gozetti ve mumkun mertebe uyumlu davrandi. Iktidari- ni guylendirince oncelikle Yildiz Mahkemesi’ni kurdurarak muhaliflerinden kurtuldu; ardmdan burokraside sik sik yeni atamalar yaparak guvenebilecegi insanlari belirlemeye yali§ti. Bir yandan guvendigi burokratlari i§ ba§ma getirip uzun yillar gorevlerinde biraktigi, bir yandan da Ba- biali’nin yetki ve gorevlerini dogrudan kendisi kullandigi veya Yildiz Sarayi’nda olu§turdugu ekiplere aktardigi bir sistemi oturttu. Babiali ve merkez birimleri varliklarini surdurdu; ancak, onceki guylu konumlarindan artik eser yoktu.

II. A b d u lh a m id ve II. M eflrutiyet d o n em lerin d e

k f ) 5 m erkez tegkildtm da ya p ila n duzen lem eleri agiklayabilm eII. Abdulhamid’in Yildiz Sarayi’nda kurdugu bu sistem sayesinde Babiali, yani merkezi hukumet onemini kaybetti ve i§ler buyuk olyude saraydan idare edildi. Ancak, bu, Babiali’nin kendi halinde terkedildigi anlamma gelmiyor. Babiali, kendi ruti- ni iyerisinde geli§imini surdurdu; yeni ihtiyaylara gore yeni birimler olu§turulurken, eskileri dogal olarak kaldirildi. Burokrasi, yani idari hizmetler sayisal olarak onceki donemlere gore daha da geli§- ti. Merkez ve ta§ra burokrasisindeki memur sayisinin yakla§ik 35.000 ki§i oldugu tahmin ediliyor. Bu devasa rakam, memurlarin daha siki bir biyimde denetlenmesini ve kayitlarimn rasyonel bir biyimde tutulmasim gerektirdigi iyin bu gorevleri yerine getirmek uzere Sicill-i Ahval Komisyonu olu§turuldu. Ayrica, Mulkiye Tekaud Sandigi kurularak memurlarin maa§lanndan yapilacak bir kesinti kar§iliginda emekli olmalarina imkan tanindi. Babiali’nin yaptigi i§lerin buyuk olyude Yildiz Sarayi’ndan gorulur olmasi, mabeyin ve saray te§kilatim daha once olmadigi kadar geli§tirdi. Padi§ahm sarayda olu§turdugu yeni komisyonlar ve birimlerde gorev alanlarin yamsira, eskiden var olup rutin i§leri birkay ki§iyle goren dairelerin mevcudu da i§ hacmi-

472. Uni te - idar i Reformlar , Yi l diz Burokrasi s i ve Babial i

ne paralel olarak arttirildi. Bunu sayisal olarak ifade etmek gerekirse, onceki padi§ahlar doneminde 40-50 ki§iden olu§an mabeynin mevcudu, II. Ab- dulhamid doneminde neredeyse on kati artarak 424’e yukselmi§ti. 1909’da II. Abdulhamid’i tahttan indiren Ittihatyilar, burokraside buyuk bir ayiklama operasyonu ba§latti ve binlerce memuru i§ten atti veya emekliye sevkettiler. Daha sonra 1913 ve 1914’te yaptiklari bir dizi duzenlemeyle sadaret, Dahiliye ve Hariciye Nezaretlerinin te§kilat yapila- rim esasli bir islaha tabi tuttular.

P II. A b d u lh a m id ve II. M eflrutiyet d o n em lerin d e ya p ila n h u ku k i duzen lem eleri a n a liz edebilm e II. Abdulhamid doneminde onemli hukuki duzenlemeler yapildi. Hemen oncesinde 1875’te kurulan Adliye Nezareti esas te§kilatlanmasim bu donemde ve ozellikle de 1879’da Adliye Naziri Kuyuk Said Pa§a zamaninda geryekle§tirdi. Daha once Hariciye Nezareti’ne bagli olarak gorev yapan Mezahip Dairesi de buraya baglanarak ismi Adliye ve Mezahip Nezareti’ne donu§turuldu. No- terlik (m ukave la t m uharrirligi) bu donemde kuruldu; ayrica, Anayasa’da zikredilen savcilik (m u d d e i- i u m u m ilik ) muessesesi bu donemde yikarilan bir nizamnameyle sistemle§tirildi; hakimleri ve adliye memurlarini denetlemek uzere Adliye Mufetti§ligi olu§turuldu. Fransiz hukukundan yararlanilarak yikarilan usul kanunlariyla yargilama usulu §ekillendirildi. 1888’de §er’iye ve nizamiye mahkemelerinin aralarindaki yetki karma§asini ortadan kaldirmak uzere mahkemelerin faaliyet alanlari belirlendi. 1913’te kadilik sistemini islah ederek kadilarin belli bir sureligine atanma uygulamasina son veren Ittihatyilar, uy yil sonra hayli radikal bir reforma imza atarak §eyhulislamliga bagli olan §er’iye mahkemelerini hukumetin kontrolundeki Adliye Nezareti’ne ak- tardilar; ayrica, yikarttiklari bir kanunla §er’iye mahkemelerinin yargilama usulunu duzenledi- ler. Yine, 25 Ekim 1917 tarihli Aile Hukuku Ka- rarnamesi’yle Mecelle’deki aile hukuku eksikligi- ni tamamladilar. Bu kararname, Islam, Musevi ve Hiristiyan hukukunu ayni yati altinda toplayan ilginy bir metindir. Ancak, Ittihatyilarin 1918 yili- nin sonlarina dogru iktidari kaybetmeleri uzerine, yeni iktidar 1919’da hem §er’iye mahkemelerini tekrar §eyhulislamliga bagladi hem de Hu- kuk-i Aile Kararnamesi’ni yururlukten kaldirdi.


Kendimizi Sinayalim1. Kanun-i Esasi hangi tarihte yururluge girmi§tir?

a. 16 §ubat 1876b. 23 Aralik 1876c. 19 Mart 1876d. 30 Mayis 1876e. 28 Mart 1876

2. Kanun-i Esasi’ye gore segimler kag yilda bir yapil- mifltir?

a. 2b. 3c. 4d. 5e. 6

3. 1876 segimlerinde kullanilan gegici talimatnameye gore Meclis-i Mebusan’in uye sayisi kagti?

a. 50b. 80c. 120d. 130e. 140

4. Ilk Osmanli parlamentosunun resmi agili§i ne zaman yapilmi§tir?

a. 23 Aralik 1876b. 23 Aralik 1877c. 27 Mart 1877d. 23 Temmuz 1877e. 19 Mart 1877

5. Meclis-i Ayan’in ilk ba§kani a§agidakilerden hangisidir?

a. Server Pa§ab. Midhat Pa§ac. Kuguk Said Pa§ad. Mahmud Nedim Pa§ae. Abraham Pa§a

6. II. Abdulhamid Meclis-i Mebusan’in hangi tarihte suresiz olarak kapatmi§tir?

a. 28 Haziran 1877b. 13 Aralik 1877c. 13 §ubat 1878d. 15 Nisan 1878e. 14 Mart 1878

7. Osmanli hukumetine kolektif sorumluluk yetkisi ne zaman verilmi§tir?

a. Tanzimat donemib. Sultan Abdulaziz donemic. I. Me§rutiyet donemid. II. Abdulhamid donemie. II. Me§rutiyet donemi

8. Babiali Istatistik Encumeni a§agidaki kurumalardan hangisine bagliydi?

a. Meclis-i Mebusanb. §ura-yi Devletc. Meclis-i Ayand. Adliye Nezaretie. Dahiliye Nezareti

9. Noterlik (M ukavelat M uharrirligi) hangi tarihte kurulmu§tur?

a. 4 Agustos 1879b. 19 Mart 1879c. 13 Ocak 1879d. 2 Haziran 1879e. 14 Temmuz 1880

10. Ittihatgilara burokrasiyi duzenleme hakki veren Ten- sikat Kanunu hangi tarihte gikarilmi§tir?

a. 27 Nisan 1909b. 23 Temmuz 1909c. 20 Agustos 1909d. 30 Haziran 1909e. 21 Aralik 1909

492. Uni te - idar i Reformlar , Yi l diz Burokrasi s i ve Babial i

Kendimizi S>nayal>m Yan>t Anahtar>1. b Yanitiniz yanli§ ise “Me§rutiyet ve Parlamento”

konusunu yeniden gozden geyiriniz.2. c Yanitiniz yanli§ ise “Me§rutiyet ve Parlamento”

konusunu yeniden gozden geyiriniz.3. d Yanitiniz yanli§ ise “Me§rutiyet ve Parlamento”

konusunu yeniden gozden geyiriniz.4. e Yanitiniz yanli§ ise “Me§rutiyet ve Parlamento”

konusunu yeniden gozden geyiriniz.5. a Yanitiniz yanli§ ise “Me§rutiyet ve Parlamento”

konusunu yeniden gozden geyiriniz.6. c Yanitiniz yanli§ ise “Me§rutiyet ve Parlamento”

bolumunu tekrar okuyunuz.7. e Yanitiniz yanli§ ise “Babiali ve Merkez Burokra-

sisi” konusunu yeniden gozden geyiriniz.8. b Yanitiniz yanli§ ise “Babiali ve Merkez Burokra-

sisi” konusunu yeniden gozden geyiriniz.9. a Yanitiniz yanli§ ise “Hukuki Duzenlemeler”

konusunu yeniden gozden geyiriniz.10. d Yanitiniz yanli§ ise “II. Me§rutiyet ve Ittihat ve

Terakki” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

S>ra Sizde Yan>t Anahtar>Sira Sizde 1Osmanli parlamentosu (Meclis-i Umumi), birincisi halkin temsilcilerinin gorev yaptigi Meclis-i Mebusan ve digeri de padi§ahin, guvendigi, devlete hizmet etmi§, tecrubeli, 40 ya§ini a§mi§ devlet adamlari arasindan seytigi uyelerin bulundugu Meclis-i Ayan’dan olu§an iki kanatli bir yapiydi. Meclis-i Mebusan’in hazirlayip onayladigi kanun ve butye tasarilari, Meclis-i Ayan’da, padi- §ahin haklari, Anayasa, devletin butunlugu ve genel ahlak ayilarindan tekrar gozden geyirilip onaylanir ya da duzeltilmek uzere geri gonderilir veya reddedilirdi. Red- dedilen tasarilar o yasama yili iyerisinde tekrar gundeme getirilemezdi. Parlamento ilk faaliyet devresinde hukumetle uyumlu bir yali§ma donemi geyirdi. Sava§in ve iy ve di§ sorunlarin golgesinde geyen ikinci faaliyet doneminde hukumete kar§i daha sert bir tavir takindi; padi§ah, olu§an gerilim neticesinde parlamentoyu suresiz olarak tatil etti.

Sira Sizde 211. Abdulhamid Babiali burokratlarina guvenmiyordu. Boyle bir du§unceye kapilmasinin nedeni §ehzadeligin- de yapmi§ oldugu gozlemlere dayanarak olu§turdugu kanaatlerdi. Padi§ah, amcasi Sultan Abdulaziz donemi

burokratlarinin ulkeyi bory batagina surukledikleri, bu borylanmalardan ru§vet ve komisyon aldiklari ve bunlarin devleti gereksiz yere 1877-78 Osmanli-Rusya Sava- §i’na soktuklari kanaatindeydi. Bu yuzden devlet i§lerini Babiali burokrasisine birakmak yerine, sarayda deneyip sadakatinden emin oldugu bir ekiple birlikte yu- rutmeyi tercih etti.

Sira Sizde 31868 yilinda Midhat Pa§a’nm ba§kanliginda Fransa’daki Conseil d ’Etat ornek alinarak olu§turulan §ura-yi Dev- let’in kurulu§ amaci, yasama, yurutme ve yargi gibi uy temel erk ve gucun birbirinde ayrilmasiydi. Temel gorevi yasa ve tuzuk tasarilarini hazirlamak, adliye ve idare memurlari arasindaki anla§mazliklari yozmek, idari yargi, yani hukumetle memurlar arasindaki davalari gormek, kanunlari yorumlamak ve gerektiginde devlet memurlarini yargilamakti. Tarihi surey iyerisinde siyasi ta- virlara paralel olarak gorev alanlari, yetkileri ve birimle- rinin geni§leyip daraldigi donemler oldu. Kanun-i Esa- si’nin ve daha sonra pek yok kanun ve tuzugun hazir- lanmasinda yok ciddi katkilar yapti; idari yargi alaninda, kurumlar arasinda ortaya yikan anla§mazliklarda ve kanunlari yorumlama hususunda onemli faaliyetlerde bulundu. II. Me§rutiyet doneminde, 1914’te adli yukumluluklerini mahkemelere birakarak neredeyse yargi sa- hasindan yekildi.

Sira Sizde 423 Temmuz 1908’de ihtilali geryekle§tirdikten sonra eski sistemin unsurlarini ve hafiyeleri burokrasiden te- mizlemek iyin yali§ma ba§latan Ittihatyilar, 1909’da II. Abdulhamid’i tahttan indirip iktidara belli olyude sahip olduktan sonra bir kanun yikartarak burokraside geryekle§tirdikleri tensikata, yani eski sistem yanda§larini tasfiye hareketine hukuki bir zemin hazirladilar. Bu operasyonlar esnasinda binlerce memur emekli edildi ve binlercesi de i§ten yikarildi. Iktidar dengelerini degi§tirdikten sonra 1913’ten itibaren once Dahiliye Neza- reti’ni, ardindan da 1914’te Hariciye Nezareti ile sadare- ti te§kilat yonunden ciddi bir operasyona tabi tutarak yeniden yapilandirdilar.


Yararlanilan KaynaklarAkman, Mehmet, “II. Abdulhamid Doneminde Hukuk”,

II. A b d u lh a m id , M odernleflm e Surecinde Istanbul, Istanbul 2010, s. 147-161.

Akyildiz, Ali, “II. Abdulhamid’in £ali§ma Sistemi, Yone- tim Anlayi§i ve Babiali’yle (Hukumet) Ilflkileri”, Os- m a n li B urokrasisi ve Modernleflme, Istanbul 2009, s. 165-189.

Akyildiz, Ali, “Hukumet”, Turkiye D iyane t Vakfi Islam Ansiklopedisi, Istanbul 1998, XVIII, 471-473.

Akyildiz, Ali, “Meclis-i Ayan”, Turkiye D iyane t Vakfi Islam Ansiklopedisi, Ankara 2003, XXVIII, 243-244.

Akyildiz, Ali, “Meclis-i Meb’usan”, Turkiye D iyane t Vakf i Is lam A nsiklopedisi, Ankara 2003, XXVIII, 245247.

Belgeler ve Fotograflarla M eclis-i M ebusan, 1877-1920, Istanbul 2010.

Canatar, Mehmet-Ba§, Ya§ar, “§ura-yi Devlet Te§kilati ve Tarihi Geli§imi”, Ankara Universitesi, O sm anli Tarihi Arafltirm a ve Uygulam a M erkezi Dergisi, Sayi 9, Ankara 1998, s. 111-148.

Cin, Halil; Akgunduz, Ahmet, Turk H u ku k Tarihi, Istanbul 2011.

Demirci, H. Aliyar, ik in c i M eflrutiyet’te A y a n M eclisi 1908-1912, Istanbul 2006.

Demirel, Fatmagul, A dliye Nezareti, Kuruluflu ve Faali- yetleri (1876-1914), Istanbul 2008.

Devereux, R., The First O ttom an C onstitutional Period, Baltimore 1963.

Findley, Carter V., K alem iyeden M ulkiyeye O sm anli Me- m u r la n n m Toplum sal Tarihi, Istanbul 1996.

Findley, Carter V., O sm anli D evletinde B urokra tik Refo rm , B abia li (1789-1922), Istanbul 1994.

Gune§, Ihsan, Turk P arlam ento Tarihi, c. 1-2, Ankara 1997.

Kili, Suna ve Gozubuyuk, A. §eref, Turk A n a ya sa Me- tinleri, Ankara 1957.

Tanor, Bulent, O sm an li-T urk A n a y a sa l Geliflmeleri (1789-1980), Istanbul 1996.

Us, Hakki Tarik, M eclis-i M ebusan Z a b it Ceridesi (1293/1877), Istanbul 1939, I, 4-19; Istanbul 1954, II, 4-14.

O SM A N LI D E V L E T i’N D E Y E N iL E S M E H A R E K E T L E R i (1876-1918)

3Amaglar>m>z

Bu uniteyi tamamladiktan sonra;II. Abdulhamid donemi askeri lslahatlarini tanimlayabilecek,II. Me§rutiyet donemi askeri duzenlemelerini analiz edebilecek,

<S^ Gey Osmanli ordusunun aldigi maglubiyetlerle onlari takip eden askeri duzenlemeleri ili§kilendirebilecek,II. Abdulhamid ve II. Me§rutiyet donemleri askeri duzenlemelerindeki Alman etkisini tespit edebilecek,Osmanli hava kuvvetlerinin ortaya yiki§ surecini ozetleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

1877-78 Osmanli-Rus Sava§i (93 Harbi)II. Abdulhamid Alman Askeri Misyonlari Von der Goltz Pa§a Erkan-i Harbiyye Riyaseti

• Balkan Sava§lari• Topyekun Seferberlik• Enver Pa§a• Birinci Dunya Sava§i• Ye§ilkoy Tayyare Mektebi

igindekiler

O sm anli D ev le ti'n d e Y en ile§m e H a re k e tle r i

(1 8 7 6 -1 9 1 8 )

• II. A B D U L H A M iD D O N E M iN D E K i A SK ER I D U Z E N L E M E L E R VE B iR iN C i A L M A N A SK ER I M iS Y O N U

• II. M E fiR U T iY E T D O N E M iN D E K i A SK ER I D U Z E N L E M E L E R

• iT T iH A D VE T E R A K K i D O N E M iN D E ASK ERi D U Z E N L E M E L E R V E iK lN C i A L M A N A SK ER i M iS Y O N U

Asker? Duzenlemeler(1876-1918)

II. ABDULHAM iD DONEMiNDEKi ASKERI DUZEN LEM ELER VE BiRiNCi ALMAN ASKERI MiSYONUOsmanli tarihinde “93 H arbi” olarak da bilinen 1877-78 Osmanli-Rus Savagi’nm maglubiyetle neticelenmesi, Osmanli ordusunda yeniden yapilanma ihtiyacmi gundeme getirdi. Savagm ardmdan Osmanli Devleti’nin gelecegini Rusya’nin eline birakmak istemeyen Avrupali buyuk devletler Berlin’de bir kongre toplayarak uzun bir antlagma metni uzerinde uzlagmaya varmiglardi. Sultan II. Abdulhamid’in kabul etmek zorunda kaldigi 1878 tarihli Berlin Antlagmasi, Osmanli Devleti’nin toprak butunlugunu korurken yabancilarin ulke idaresine mudahalesine kapi aymigti. In- giltere, Rusya, Fransa ve Avusturya’nin bagmi yektigi Avrupa devletleri, Dogu Ana- dolu ve Rumeli’de bir dizi reformun hayata geyirilmesini talep etmekteydi. Bu bolgelerde yagayan gayrimuslim Osmanli tebaasinin haklarini koruduklarini iddia eden bu devletler, Osmanli Devleti’nin idari yapisiyla birlikte bory batagina dug- mug maliyesi uzerinde de kontrol kurma gayreti iyerisindeydiler.

Devleti iyine dugtugu bu durumdan kurtarmak isteyen II. Abdulhamid’in ilk el attigi alan askeriye oldu. Rus ordusuna kiyasla daha geligmig silahlara sahip olmasina ragmen Osmanli Devleti’nin savagi kaybetmesi, askeri kuvvetin sadece teyhizat ustunluguyle saglanamayacagini gozler onune sermigti. Tegkilatmda ve doktri- ninde yeniden yapilanmaya gidilmesi gereken ordunun komuta kademesinde ciddi zaaflar oldugu gibi, kuvvet yapisiyla birliklerin konuglanigmda hatalar ve askerlerin cepheye sevkiyle orada gerekli malzemelerle desteklenmesi konularini iyine alan seferberlik ve lojistik sistemlerinde buyuk eksiklikler vardi. Ordunun bir sa- vag plani ve doktrini olmadigi bu savagla birlikte ortaya yikmigti.

Berlin Kongresi’nin imzalanmasindan hemen sonra ilk planda ordunun idaresinde bazi tegkilat degigikliklerine gidildi. Askeri duzenlemelere bakmak uzere kurulan Tensikat-i Askeriyye Komisyonu’nun 21 Aralik 1879 tarihli raporu dogrultusunda, 93 Harbi’nde yaganan sevk ve idare problemleri de goz onunde bulundurularak Dar-i §ura-yi Askeri ile Seraskerlik ve ordu merkezlerinde yer alan ordu meclisleri ve ordu muhasebecilikleri kaldirildi. Bunun yerine her orduda birer Er- kan-i Harbiyye Dairesi, yani kurmay bagkanligi ve Levazim Dairesi olugturuldu. Yi- ne ayni yil yikartilan Erkan-i Harbiyye Reisinin ve Erkan-i Harbiyye Dairesinin Ve- zaif-i Dahiliyyesi Nizamnamesi, yani genelkurmayin gorevlerine dair yonetmelikle Osmanli Genelkurmayi bunyesinde bagkan ve ikinci bagkana bagli seferberlik ve tegkilat, istihbarat, harekat, demiryollari, fen ve harita, kanunlar ve personel ol-

93 Harbi: Osmanli-Rus Sava§i’nir bu isimle de anilmasinin nedeni, 187778 yillarinin Rumi takvimde 1293 tarihine denk dugmesidir.


mak uzere yedi §ube kuruldu. Daha once az personelle daha yok bir sekreterlik gibi yali§an genelkurmaym boylece planlama ve koordinasyonda etkin gorev almasi hedeflendi. Bu donemin ilk Erkan-i Harbiyye reisi, 1905’deki vefatma kadar bu makamda kalacak olan Edhem Pa§a oldu. Berlin Antla§masi’nm bir geregi olarak 1879 yilmda iy guvenlik te§kilatmda da bir duzenlemeye gidildi ve ba§ta Ma- kedonya ve Dogu Anadolu bolgeleri olmak uzere kirsal kesimdeki asayi§ hizmet- lerini gormek uzere zaptiye askerlerinin yerine Jandarma te§kilati kuruldu. Fransa model almarak yapilandirilacak olan Jandarma te§kilati, zamanm Savunma Bakan- ligi olan Seraskerlige bagli olacakti.

1877-78 Osmanli-Rus Harbi’ndeki maglubiyetten alman dersler uzerine 1879’da ordunun birlik yapismda da yeni bir kurulu§ §emasma geyildi. Osmanli ordusunda bari§ zamani en buyuk taktik birlikler artik tumen (firka) olacak; zamanm diger buyuk ordularmda oldugu gibi, kare §eklinde te§kilatlandirilan her tumende iki tugay (liva), her tugayda iki alay, her alayda dort tabur ve her taburda da dort boluk bulunacakti. Ordu kurulu§undaki bir diger yenilik de kolorduydu. Dunya askeri tarihine Napolyon Bonapart’m hediye ettigi kolordu duzeni, ordularm sefer sirasmda tek bir merkez hat uzerinde toplanmasi ve tek istikamette hareket etmesi yerine, farkli kollardan kanatlara ayrilmasi prensibini getirmi§; ordulara seferberlik sirasmda daha yabuk toplanma, daha hizli harekat etme, du§man savunmasmi farkli yonlerden tehdit edebilme gibi ustunlukler saglami§ti. Ancak Osmanli ordusundaki kolordu karargahlari bari§ zamani degil, sadece sava§ zamanmda fiiliyata geyeceklerdi.

Seferberlik zamanmda iki tumen bir araya gelerek kolorduyu ve iki kolordu da orduyu olu§turacak; dolayisiyla bari§ zamanlarmda tumenler dogrudan ordulara bagli olacaklardi. Osmanli ordusunun muvazzaf (nizamiye) kuvvetlerinde oldugu gibi, yedek ordu olan redif ve onun yedegi olan mustahfiz birliklerinde de tumen ve kolordu yapilanmasma geyilmesi kararla§tirildi. Her ordu bolgesinde iki redif tumeninin yarn sira gerekli oldugu hallerde bir mustahfiz kolordusu da te§kil edilecekti. Bu duzenlemeler sonrasmda Osmanli ordusunun sefer kuvvetinin yedi nizamiye, 12 redif ve alti mustahfiz olmak uzere iki§er tumenli 25 kolordudan meydana gelmesi planlandi. Her orduda birer suvari tumeniyle (7. Ordu’da tumen yerine alay) suvari ve piyade tumenlerinde birer topyu ve suvari topyu alayinin bulunmasi; ayrica, her orduda dort boluklu birer istihkam taburu, uy boluklu bir nak- liye taburu ve bir telgraf bolugunun yer almasi; Osmanli cografyasmm farkli bolgelerinde konu§landirilmi§ olan yedi ordunun da geymi§te olduguna benzer §ekilde varliklarmi surdurmesi kararla§tirildi. Istanbul merkezli 1. Ordu; Edirne merkezli 2. Ordu; Manastir (sonradan Selanik) merkezli 3. Ordu; Erzincan (sonradan Erzurum) merkezli 4. Ordu; §am merkezli 5. Ordu; Bagdat merkezli 6. Ordu ve San’a (Yemen) merkezli 7. Ordu. Bu ordulara bagli olmayan ve Trablusgarp, Hicaz ve Girit’te bulunan uy de bagimsiz tumen vardi.

Osmanli ordusunun eksikliklerini gidermek iyin yali§an ve daha koklu degi§iklikler iyin bir Avrupali guyle ittifaka girmenin yerinde olacagi kanaatinde olan II. Abdulhamid, bu gucun Osmanli Devleti’ne ayikya du§manlik gosterdigine inandigi Ingiltere veya Fransa’dan biri olmasma sicak bakmiyordu. O donemde Avru- pa’nm one yikmi§ kara gucu, 1870’de Fransa’yi yenmi§ olan Prusya (Almanya) idi. Diger Avrupali devletlerle kar§ila§tirildigmda Almanya’nm Osmanli Devleti’nin iyi§lerine kari§ma gibi bir egilimi yoktu. Almanya Imparatoru I. Wilhelm ile guylu §ansolyesi (ba§bakani) Bismarck’m izledikleri “dunya politikasi” (Weltpolitik) yeryevesinde Ingiltere’ye rakip global bir guy olma arzulari vardi. Osmanli topraklari-

3. Uni te - Asker i Duzer lemeler (1876-1918) 55

nm jeopolitik ve ekonomik degerini bildikleri iyin, bu potansiyelin Rusya’nm ya da Ingiltere’nin eline geymesine tahammulleri yoktu. Kendini toparlami§ bir Osmanli Devleti’nin Kafkaslar ve Balkanlar’da Rusya’yi ve Misir ile Iran uzerinden Hindis- tan’da Ingiltere’yi durdurup me§gul edebilecegini du§unuyorlardi. Ote yandan, Osmanli ulkesi, kendine di§ pazarlar arayan Alman finans sektoru ve silah endustrisi iyin de iyi bir pazardi.

Butun bu faktorleri dikkate alan II. Abdulhamid Fransiz kokenli bir askeri dani§manmi 1880 yilinda Istanbul’daki Almanya buyukelyisine gonderdi. Talebi, Osmanli ordusunun yeniden yapilandirilma surecinde gorev almak uzere bir miktar Alman subayinin Osmanli hizmetine verilmesiydi. Istanbul’dan gelen bu teklife hemen cevap vermeyen Bismarck, once muttefiki Avusturya’ya dani§arak boylesi bir te§ebbusun kendilerini rahatsiz edip etmeyecegini sordu. Avusturya hukumetin- den olumlu kar§ilik gelmesi uzerine 1882’de dort Alman subayinin uy sene iyin sozle§meli olarak Osmanli ordusunda yali§masma izin verildi.

Almanya’dan gonderilen Albay Kaehler ba§kanligmdaki bu askeri dani§ma heyetinde topyu yuzba§i Kamphovener, istihkam ve suvari yuzba§i von Hobe ve topyu yuzba§i Ristow yer almaktaydi. Bunlara Agustos 1883’de Kurmay Yarbay Coll- mar Freiherr von der Goltz de katildi. Osmanlilarin “Goltz (Goly) Pa§a” olarak adlandiracagi bu ki§i, 1885’de Albay Kaehler’in Istanbul’da hayatini kaybetmesi uzerine askeri misyonun ba§ma geyti ve 1896’ya kadar hizmet verdigi Osmanli ordusunda sonradan etkileri gorulecek olan kalici degi§ikliklere imza atti. Alman askeri yevrelerinde bazi radikal ve kimilerine gore de hayalci fikirleri sebebiyle kismen de olsa di§lanmi§ olan von der Goltz, sadece bir komutan degil, ayni zamanda askeri bir teorisyendi. Osmanli topraklarina geldigi tarihlerde yayinlanan ve sonradan Turkye dahil yeflitli dillere yevrilmi§ olan “Silahlanmi§ Millet/Millet-i Musellaha” (Das Volk in Waffen) adli kitabi, Birinci Dunya Sava§i sirasinda hayata geyecek olan topyekun seferberlik fikrinin ve ordu-millet idealinin teorik ifadesiydi. Von der Goltz’a gore askerlikte teknolojiden once manevi degerlere sahip olmak onemlidir ve bir milletin sava§ma arzusu onun manevi geli§mesinin ve yukseli§inin bir gostergesidir. Ingiltere’yi ve onun temsil ettigine inandigi kapitalist dunya tasavvuruna ordu-millet idealiyle kar§i yikan von der Goltz, manevi yonu guylu olan Turk askerlerinden Rusya ve Ingiltere’yi sarsacak bir ordu olu§turmayi umuyordu.

Goltz Pa§a’ya Osmanli ordusunda biri Askeri Mektepler Umumi Mufetti§ligi ve digeri de Erkan-i Harbiyye Ikinci Reisligi olmak uzere iki resmi gorev verildi. Ilk el attigi alan subay ve kurmay subay egitimi oldu. Zaten gelir gelmez Pangalti’daki Harbiye’de ders vermeye ba§lami§ti. Orduya subay yeti§tiren Mekteb-i Harbiyye ve Halicioglu’ndaki Muhendishane-i Berri-i Humayun (Topyu ve Istihkam Mektebi) ile bu iki mektepten dereceyle mezun olanlara kurmay subaylik egitimi veren Er- kan-i Harbiyye Smiflarinm (sonradan Harp Akademileri) programlarinda degi§iklik yapti. Fen ve muhendislik bilimlerine agirlik verilmesi yuzunden ihmal edilmi§ olan askeri tarih, cografya, silah bilgisi, haritacilik vs. gibi derslere daha fazla yer verilmesi iyin ugra§ti. Heriki yillarda kita ve karargahlarda ust duzey gorevler alacak olan kurmay subay adaylarinin teorik derslerin yarn sira sahaya inip pratik yapmalarinin da yolunu ayti. Kurmay gezileri, askeri birliklerde staj, ati§ talimleri gibi ogretim araylari, Sultan Abdulhamid’in izin verdigi olyude yururluge sokuldu; bazi askeri ogrenciler, subaylik ve kurmaylik egitimi iyin Almanya’ya gonderildi. Sonradan Balkan Sava§lari, Birinci Dunya Sava§i ve Turk Istiklal Harbi’nde komuta gorevi ustlenecek olan pek yok Osmanli subayi, Goltz Pa§a’nm sadece dersha- nelerde degil, dogrudan sahada kendilerine ogrettiklerini hayirla yad edeceklerdi.


G oltz Pafla ve O sm anli su b a y la n (M anastir 1909). Soldan saga: N aci (Eldeniz), H ad i Pafla, M ustafa K em al (Ataturk), G oltz Pafla, A li R iza Pafla, Pertev (D em irhan) (Kaynak: General Pertev D em irhan, General Feldmarscall Colm ar Freiherr von der Goltz: Das Lebensbild eines grossen Soldaten, G ottingen 1960).

Goltz’un yaptiklari bunlarla smirk degildi. Osmanli ordusunda o gune kadar daha ziyade Fransiz talimnameleri esas almmi§ken, Goltz Pa§a, askeri mekteplerin ders programlarma Fransizcanm yarn sira Almanca ve Rusyayi da koydurdugu gibi, Al- man talimnamelerinin Turkyeye yevrilmesine de on ayak oldu.

Sava§ seferberligini milletin butun unsurlanyla guy kaynaklarimn harekete geyirilmesi §eklinde anlayan Goltz, Alman ordusunda oldugu gibi, Osmanli ordusunda da genelkurmaym daha etkin bir role sahip olmasmi istiyordu. Erkan-i Harbiyye-i Umumiyye’nin, 1879’dan sonra kisa bir sureligine Harbiye Nezareti olarak anilan Seraskerligin herhangi bir dairesi gibi yali§masma kar§iydi. Ed- hem Pa§a’nm da destegini alarak Osmanli Genelkurmay Ba§kanligi’nm sava§ durumuna uygun seferberlik, yigmak ve harekat planlarmm hazir- lanmasmi te§vik etti. Ordularm bu- yuyup kitleselle§tigi 19. yuzyilda boylesi bir planlama olmadan muha- rebe meydanlarmdan galip yikmak zordu. Yine Goltz Pa§a’nm etkisiyle

1886 yilmda yeni bir askere alma (ahz- > asker) kanunu yikartildi; askerlik ya§i 20-40 arasi olarak belirlenirken, muvazzaf-lik ve yedeklik sureleri de yeniden duzenlendi. Piyadeler uy sene muvazzafliktan sonra, uy seneligine redif smifma nakledilecek ve sonraki sekiz sene de mustahfiz olarak kaydedileceklerdi. Rediflik ve mustahfizlik, sadece sava§ zamanlari ba§vuru- lan yedek asker havuzlariydi. Piyade di§mdaki smiflarda ise askerlik suresi dort sene muvazzaflik, iki sene rediflik ve alti sene de mustahfizlik olarak belirlendi.

1886’da yikarilan kanunla beraber bedel-i gahsi olarak bilinen askere gitmek is-temeyen ki§ilerin yerine ba§ka birini gondermesi uygulamasi da kaldmlarak nakdl bedel odenmesi kurali getirildi; ancak, nakit bedel odeyenlerin silah altma hiy almmamasi §eklindeki eski uygulama terk edildi. Bedel odeyenler kendilerine en yakm askeri birlikte be§ ay egitim goreceklerdi. ismi be§ yil boyunca kurada yikma- yanlarm dogrudan redif smifma aktanlmasi uygulamasi da yine bu diizenlemeyle son buldu. Yeni askerlik kanununu takiben 17 Eyliil 1889’da yine Goltz Pa§a’nm yali§malan neticesinde ilk Seferberlik Nizamnamesi yikartildi.

D i K K A T Gunumuz ordularinda kara, deniz ve hava kuwetlerinin mii§terek komuta ve koordinasyon merkezi konumundaki genelkurmay baskanliklan, modem askeri tarihte karsiiniza ilk kez Prusya ordusuyla cikar. 0 donemde en biiyuk rakibi Fransa'ya nispetle ntifusu daha az olan ve federal bir idari yapiya sahip Almanya'da genelkurmay, sadece ordunun degil, milletin birliginin de sembolii oldu. Sava§i planli ve rasyonel bir faaliyet haline getir- meye calisan Prusya Genelkurmayi, Fransa'ya kar§i 1870'te kazanilan Sedan Zaferi'nden sonra Avrupa ve dunyadaki pek cok ordu taralindan model ahndi. Osmanli Devleti de, von der Goltz'un ba§kanligindaki Alman askeri misyonunun calismalan neticesinde kurmay subayhga verdigi onemi arttirdi.


II. Abdulhamid doneminde askere alma alaninda yapilan bir diger onemli duzenleme de, Hamidiye Suvari Alaylari adi altmda Dogu ve Guneydogu Anadolu ile Kuzey Irak’ta ya§ayan goyer Kurt a§iretlerin Osmanli ordusuna yari duzenli atli birlikler olarak katilmasinm saglanmasiydi. Osmanli-Rus sava§larmdan alman dersler neticesinde bu a§iretleri hem bari§ hem de sava§ zamani Osmanli askeri te§kilati iyinde tutmak gerektigini goren II. Abdulhamid, 20 Ekim 1890’da 4. Ordu Komu- tani Zeki Pa§a’ya bagli olmak uzere 35 alaym kurulmasma izin verdi. Kisa surede bu sayi 48’e; 1895’de 56’ya ve nihayet 1908’de 64 alaya yukseldi. 17-40 ya§ arasi a§iret suvarilerinden olu§acak olan Hamidiye Alaylarmda hizmet suresi 23 sene olarak belirlendi. Bunun ilk uy yili hazirlik, sonraki uy yili nizamiye ve son 17 senesi de redif hizmetiydi. Askerler atlarmi kendileri temin edecek; silah ve cepha- neleri ise devletye verilecekti.

Alaylarm ba§mda duzenli ordu subaylarma da yer verilmekle birlikte, a§iret reislerinin kendi adamlarmdan olu§an birliklere komuta etmesi esasti. Bu alaylar Rusya’ya kar§i girilecek bir sava§ta Ruslarm Kazak suvari birliklerine benzer bir hizmet verebilecegi gibi, ba§ta 1890’lardaki Ermeni hadiseleri olmak uzere iy gu- venligin saglanmasmda da kullanilmak amaciyla olu§turuldu. Gunumuzdeki “ko- ruculuk” sistemine benzeyen Hamidiye Suvari Alaylari bolgedeki a§iret-devlet ili§- kilerinin guylendirilmesine katki sagladi; ancak elindeki gucu kendi rakiplerine kar§i kullanan gruplar yuzunden sikmtilara sebep oldu.

Mizaci geregi kimseye pek guvenmeyen II. Abdulhamid, Alman askeri misyo- nunu bizzat davet etmesine ragmen, Yildiz Sarayi’nda alternatif bir genelkurmay oluflurdu; boylece, 1890’dan itibaren Seraskerlige bagli Erkan-i Harbiyye-i Umu- miyye Dairesi’nin yanmda, Yildiz Sarayi’ndaki Maiyet-i Seniyye Erkan-i Harbiyyesi de i§ gormeye ba§ladi. Ulkede olan bitenden bizzat haberdar olmaya yali§an padi- §ah, askeriyeyle ilgili butun onemli i§lerde son sozu ba§ta Mu§ir Gazi Osman Pa§a olmak uzere kendisine sadakatle bagli olan saraydaki bu ekibe birakti; ayrica, Tef- tifl-i Umumi-i Askeri Komisyonu adiyla olu§turdugu birimle, ordudaki yeniden ya- pilanmanm karar mekanizmasma bir halka daha ekledi. Mali imkansizliklar yuzunden zaten agir yuruyen askeri duzenlemeler, padi§ahm ve yakmindaki ekibin te- reddutleri de devreye girince iyice yava§ladi. Osmanli Devleti’ne kurmay yarbay rutbesiyle gelen von der Goltz 1886’da tumgenerallige ve 1895’te de mare§allige yukseldi; 1896 yilmm ba§mda da ulkesine dondu. Geri kalan birkay Alman subay Osmanli ordusundaki gorevlerini surdurduyse Goltz Pa§a’nm ayrili§iyla birlikte birinci Alman askeri misyonunun ust duzey dani§manlik rolu de sona ermi§ oldu. 1882-1908 arasmda Osmanli ordusunda 25 Alman subay gorev yapti.

Goltz Pa§a ba§kanligmdaki dani§man heyetinin Istanbul’daki varligi, askeri te§- kilat ve doktrinden ziyade silah alimlari uzerindeki Alman nufuzunu arttirdi. Aslm- da Almanya’dan silah ithaline Sultan Abdulaziz doneminde (1861-1876) ba§lanmi§ ve pek yok ulke gibi, Osmanli Devleti de yeni tip yivli ve yelik namlulu toplari dun- yaca me§hur Alman Krupp firmasindan satin almi§ti. Piyade tufeginde ilk tercih ise, Amerikan yapimi Enfield, Springfield, Martini-Henry ve Winchester marka kuyruk- tan dolma seri ate§li (garjorlu) silahlar olmuflu. Fransiz yapimi Sneider tufek ve toplari da 1860’lar ve 1870’lerde Osmanli ordusunun envanterine girmi§ olan diger yabanci silahlardi.

Diger devletlerden silah alimi II. Abdulhamid doneminde de surdu; ancak artik ibre iyice Almanya’ya kaydi. Bunda Almanya ile savunma alaninda kurulan ortulu ittifak kadar, Alman askeri heyetinin ba§i olan Goltz Pa§a’nm Osmanli devlet adamlariyla iyi ili§kilerinin de rolu oldu. Bununla beraber, o donemde Alman ordusu-


nun sava§ meydanlarmda sergiledigi performans ve Alman yapimi silahlarm rekabet gucu de ihmal edilemeyecek bir faktordu. Mauser (Mavzer) ve Loewe marka piyade ve suvari tufekleri ile Krupp marka sahra toplari, agir ku§atma toplari, obusler ve havanlar artik Osmanli ordusunun ba§lica silahlariydi.

II. Abdulhamid’in saltanatmda kara kuvvetlerinde kullanilan ate§li silahlarm it- halinde Alman firmalarma agirlik verilirken, deniz kuvvetleri iyin de Almanya’dan topridobotlar getirtildi; ancak, Abdulaziz doneminde oldugu gibi, Ingiliz ve Fran- siz firmalarma da sipari§ler verildi. Sultan Abdulaziz doneminde gemi sayisi itibariyle dunyanm uyuncu deniz gucu oldugu soylenen Osmanli donanmasmm Sultan Abdulhamid tarafmdan ihmal edilip tersanelerde yurumeye birakildigi, muhaliflerinin ortaya attigi ve kimi modern ara§tirmacilarm da tekrarladigi bir iddiadir. Esa- sen, bir donanmanm gucu sadece gemi sayisiyla olyulemez. Sultan Abdulaziz doneminde donanmaya eskiye nispetle yok sayida gemi katilmi§; ancak bunlarm hangi stratejik hedefler iyin kullanilacagi ve gelecekte hangi mali kaynaklarla ba- kimlarmm yapilacagi yeterince hesaplanmami§ti.

Osmanli maliyesi Abdulhamid doneminde ciddi bir di§ bory krizi iyindeydi ve deniz kuvvetlerine dayali global bir siyaset gudecek imkanlardan mahrumdu. O tarihlerde daha yok ulke iyi kari§ikliklar ve isyanlarla ugra§ildigmdan donanma ba§- ta Girit olmak uzere Ege adalarmm guvenligini saglamakla mukellefti; ayrica, Afri- ka’daki son Osmanli topragi Trablusgarp ve Arabistan Yarimadasmm guneyindeki Yemen vilayetleri gibi uzak bolgelere asker sevki de deniz kuvvetlerinin vazifesiy- di. Bu mali ve stratejik §artlar yeryevesinde II. Abdulhamid’in elindeki kit kaynaklari donanmadan yok kara kuvvetlerine kaydirmasi anla§ilir bir durumdur. Bunun- la beraber, Abdulaziz kadar olmasa da, II. Abdulhamid de denizcilik alanmda yeni sava§ aray ve gereylerine ilgi gostermi§; denizaltmm dunya sava§ sahnesine yikmasmdan kisa bir sure sonra, Ingiliz Nordenfelt §irketi’ne verdigi sipari§le iki de- nizaltiyi donanmaya katmi§; 1890’larm sonunda yine Ingiltere’den uy zirhli ve 11 torpidobot satin almi§ti.

II. Abdulhamid doneminde Osmanli ordusunda yapilan diizenlemelerde Alman subaylarin ne gibi katkilari olinustur ?

II. M E§R U TiYET DONEM iNDEKi ASKER? D U ZEN LEM ELER1877-78 Osmanli-Rus Harbi’nin yiki§mi gerekye gostererek 1876 Kanun-i Esasisini (anayasa) askiya alan Sultan Abdulhamid, di§ ve iy siyasi §artlarm zoriamasiyla 23 Temmuz 1908’de Me§rutiyet’i ilan etmek zorunda kaldi. Makedonya’da Enver ve Niyazi Beyler gibi Osmanli subaylarmm daga yikarak isyan ba§latmasiyla fitili ate§- lenen siirey, kisa zamanda II. Abdulhamid’in geri adim atarak otuz senelik tek adam idaresine son vermesiyle neticelendi. Bunun ardmdan 13 Nisan 1909’da yikan ve Rum! takvimdeki kar§iligiyla “31 Mart Vakasi’’ olarak bilinen II. Abdulhamid taraftan askeri ayaklanma, padi§ahm tahtan indirilmesiyle neticelendi. Mahmud §evket Pa§a komutasmda Selanik’ten gelen Hareket Ordusu erler ve alt riit- belilerin ba§mi yektigi isyam bastmrken, artik Istanbul’a hakim olan Ittihat ve Te- rakki Komitesi de Sultan Abdiilhamid’i tahttan indirdi. “II. Me§rutiyet Donemi’’ olarak bilinen 1908-1918 arasi siirecin ilk a§amasmi olu§turan 1909-1913 yillan arasi, Ittihat ve Terakki’nin askeri kanadmm ba§mi yeken Enver Bey (Pa§a)’in sahne ge- risinden yonettigi koklii askeri duzenlemelere tamklik etti.


Bu duzenlemelerin gorunurdeki amaci, II. Abdulhamid’in ihmal ettigi ve iyi yo- netmedigi iddia edilen orduyu daha etkin hale getirmekti. Bunun iyin oncelikle yapmak istedikleri Abdulhamid’e yakm ust komuta heyetini tasfiye ederek yerlerine Harbiye mezunu (mektepli) geny subaylari atamakti. Hiy §uphesiz Abdulhamid doneminin kendine mahsus idari yapisi ordunun sevk ve idaresinde bazi zaaflara yol ayti; ancak, bu tasfiye hareketi sadece askeri-teknik bir duzenleme degil; ayni zamanda ulke yonetimine hakim olmak isteyen Ittihat ve Terakki Komitesi’nin askeri kanadmin, ordunun komuta kademelerine kendilerine yakm kiflileri getirerek yerlerini saglama alma gayretiydi. Ittihat ve Terakki’nin bir siyasi parti olarak resmen iktidarda bulunmadigi 1909-1913 arasi donemde hukumetlerde ve orduda kamuoyunda tanman pa§alar on plana yikartildi.

Me§rutiyet’in ilanmin ardmdan, 15 Agustos 1908’de Erkan-i Harbiyye-i Umu- miyye reisligine getirilen Ahmed Izzet Pa§a, ilk i§ olarak Erkan-i Harbiyye Riyase- tinin yapismda degi§iklige gitti ve idareyi ba§kan, ikinci ba§kan ve tahrirat kalemi (yazi igleri) di§mda dort §ubeye ayirdi. 1909 senesi ba§mda ilk kez Bahriye Neza- reti’ne bagli olarak bir deniz genelkurmayi (Erkan-i Harbiyye-i Bahriyye) olu§turuldu; ancak, 1912’de Osmanli Devleti’nin Balkan Sava§i’na girmesiyle birlikte Ba§- kumandanlik Vekaleti Karargahma nakledildi.

Mekteb-i Harbiyye’de ilave smiflar §eklinde i§leyen kurmaylik egitimi Me§rutiyet’le birlikte Erkan-i Harbiyye Mektebi adi altmda bagimsiz bir kuruma donu§turuldu ve 1909’da Yildiz’daki binasma ta§mdi; ayrica, kurmayliga geyi§ §artlari da degifltirildi. Daha once Mekteb-i Harbiyye’yi dereceyle bitirenler hiy ara vermeksi- zin okullarmda Erkan-i Harbiyye Namzetleri Smiflanna devam ederdi; yeni duzenlemeyle, kendi smif birliklerinde en az iki yil kita hizmeti yapmi§ ve uygun sicil almi§ karaci tegmen, ustegmen ve 35 ya§mdan gun almami§ yuzba§ilardan istekli olanlarm girifl imtihani sonrasi okula kabul edilmesi kararlaflirildi. Erkan-i Harbiyye Mektebi’nden mezun olanlar uy sene Genelkurmay’da staj yaptiktan sonra kita hizmetine geyip kurmay subay olacaklardi. II. Me§rutiyet doneminde kurulan yeni askeri egitim kurumlari da vardi. Piyade ve topyu ati§ okullari, yedek subay okulu, astsubay okulu, saglik ve veteriner smiflanna mahsus okullarla demiryolu, ula§- tirma ve telsiz telgraf smif okullari bunlardan bazilaridir.

Duzenli ordunun kuruldugu 1826’dan beri kisa bir sure di§mda, hep Seraskerlik (Bab-i Seraskeri) olarak adlandirilmi§ olan ordunun bagli oldugu en ust idare birimi Harbiye Nezareti admi aldi. II. Abdulhamid’in tahttan indirilmesinin ardmdan Yildiz Sarayi’nda gorev yapan alternatif genelkurmay gorunumundeki Maiyet-i Se- niyye Erkan-i Harbiyyesi, ba§ta Tefti§-i Askeri Komisyonu olmak uzere bu donemde olu§turulmu§ olan ozel komisyonlarla Yildiz Sarayi’ndaki Yaver Daireleri kaldirildi. Hareket Ordusu adi verilen askeri kuvvetle Selanik’ten Istanbul’a gelip isyani bastiran Mahmud fievket Pa§a Harbiye Naziri oldu. Hem Ahmed Izzet Pa§a hem de Mahmud fievket Pa§a II. Abdulhamid doneminde Goltz Pa§a’yla birlikte yali§mi§ ve ondan etkilenmi§ ki§ilerdi. O siralar henuz rutbesi kuyuk olan Enver Bey ise, 31 Mart Vakasmdan once de kisa bir sure gorev yaptigi Berlin’e askeri ata§e olarak gonderildi. Yeni donemde askeriyeyle ilgili en ust karar mercilerinde bulunan bu uy ki§inin de kafasmdan geyen, o esnada Alman ordusunda gorevli olan von der Goltz’un kapismi bir kez daha yalmakti.

60 Osmanl i Devlet i ' nde Yeni le§me Hareket ler i ( 1876-1918)

D iK K A T II. Abdulhamid'in otuz senedir askida tuttugu 1876 anayasasmi yeniden yuriirluge sokma- siyla 23 Temmuz 1908'de ba§layan II. Me§rutiyet donemi, orduda yeniden yapilanmayi gundeme getirdi. Bu donemin ilk a§amasim olusturan 1909-1913 siirecinde, orduya hakim olmak isteyen ittihat ve Terakki tiyesi gene subaylar geri planda kahp projelerini kamuoyunda taninan pasalar Uzerinden gerceklestirineye calisti. Bu donemde askeri teskilatta bazi faydali yenilikler yapilinis olsa da, ordunun giinluk siyasi catisinalar icine giderek daha fazla cekilinesi engellenememi§ti.

Mektepli ve Alayli: Osmanli ordusunda subay olabilmek igin olmazsa olmaz §art,Harp Okulu mezunu olmak degildi. Kidem, tecrube, becerinin yarn sira komutanlarin ya da padiflahin guvenini kazanmak gibi kriterlerle siradan bir onba§i veya gavu§ yukselerek pa§aliga kadar gikabilirdi. Geni§ bir cografyaya yayilan ve gok sayida birligi bulunan Osmanli ordusunun subay ve komutan ihtiyaci goktu. Mekteb-i Harbiyye'nin senelik mezun sayisi bu bo§ kadrolari doldurmaya yetmiyordu. Bugunku flekilde bir astsubaylik kurumu da yoktu. Donemin Kara Harp Okulu olan Mekteb-i Harbiyye'den mezun olmaksizin komuta kademesine getirilmifl olanlara “ alayli” ,Harbiye mezunu egitimli subaylara ise “ mektepli” denirdi.

Osmanli ordusunun en yiiksek iki makamma geymi§ iki eski mesai arkada§imn ve geny ama etkili subay Enver Bey’in taleplerini geri yevirmek istemeyen Goltz Pa§a, Ekim 1909-Ocak 1910 arasmda geyici olarak Osmanli hizmetine geri dondii. Edirne’de duzenledigi biiyiik tiimen manevrasi ile Osmanli ordusunun Balkan kaynakli bir tehdide kar§i seferberlik ve harekat hazirliklanm sahada icra ettirdi; iki sene sonra Balkan Sava§i’nda Osmanli ordusunun esas alacagi sefer ve seferberlik planlarimn hazirlanmasmda rol aldi; Rumeli’deki Selanik, Manastir, Serez ve Uskiip gibi onemli askeri merkezlerde garnizon tatbikatlanyla kiiyiik manevralar yaptirdi. Almanya’ya donmeden once Ocak 1910’da Istanbul’da geryekle§tirilen kapani§ manevrasi ile gayet yogun geyen bu ikinci dani§manlik donemini tamamladi. Ay- ni tarihlerde Deniz Kuvvetleri iyin de yabanci bir dani§man heyeti getirtildi. Kara ordusunda Alman etkisi hissedilirken, donanmada 19. yuzyilm ortalarmdan beri oldugu gibi, yine Ingiliz dam§manlar kullanildi. Nitekim, once 1909 ba§larmda Ami- ral Gambel’in ba§kanligmi yaptigi bir heyet; ardmdan Mayis 1910-§ubat 1911 arasmda Amiral Williams ve son olarak da Amiral Limpus Nisan 1912’de Osmanli hizmetine girdi ve Birinci Dunya Sava§i’nda Osmanli Devleti ile Ingiltere’nin du§man kamplara ayrilmasma kadar vazifesini surdurdu.

Bu arada 1909 yilmda hazirlanip 9 Temmuz 1910’da uygulanmaya ba§layan ve 1913’e kadar yururlukte kalan Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Ordusu Te§kilat-i Esasi Nizamnamesi (Osmanli Ordusunun Temel Te§kilat Yonetmeligi) ile ordunun kurulu§ ve komutasinda onemli degi§ikliklere gidildi. Bu yonetmelikle bolgesel ordu komutanliklari kaldirilip yerlerine ordu mufetti§likleri kuruldu. 1. Ordu Mufetti§ligi, Istanbul; 2. Ordu Mufetti§ligi, §am; 3. Ordu Mufetti§ligi, Erzincan ve 4. Ordu Mufetti§ligi de Bagdat merkezli olacak; mufetti§likler egitim ve seferberlik i§leriyle ugra§acakti. Ordu merkezlerindeki geni§ karargahlar yerine kuyuk ama etkin karargahlar olu§turulmaya yali§ildi; ayrica, Osmanli ordusunun bari§ zamani te§kilatmda ilk kez kolordu kurulu§una yer verildi. Avrupa’da Alman ordusundan da once ilk kez Osmanli askeriyesinde kare te§kilat yapisindan (iki alt birimli) uygen te§- kilat §ekline sahip kolordular olu§turuldu. Buna gore, her kolordu uyer piyade tumeni ile birer topyu, suvari ve ni§anci alaylarmdan meydana gelecek; kolordunun her bir tumeni de yine uyer piyade alayi ile bir topyu ve bir suvari alaymi barmdi- racakti. Bir kolordu kagit uzerinde 41.000 personele sahipti. Ordunun esas muvazzaf birliklerini barmdiran Nizamiye Ordusunda yapilan bu degi§iklik, yedek ordu olan redif birlikleri iyin de geyerliydi. Kolordu ve uylu tumen kurulu§una geyilerek ordunun seferberlik hizmin arttirilmasi hedeflenmi§ti.

Ordu te§kilatmda bu degi§iklikler yapilirken komuta heyetinde de ciddi bir tas- fiyeye gidildi. 31 Mart Vakasi ile beraber hem rutbeli subaylar ile astlari er ve ya- vu§lar hem de M ektep liler ile A laylilar arasmda bir yati§ma patlak verdi. Ordunun en tepesinde bulunan ve bir kismi alayli olan ya§li pa§alar ise hem geymi§te


Sultan Abdulhamid’e yakmliklari hem de yeterince gayretli ve ehil olmadiklari gerekyeleriyle yeni donemin istenmeyen adamlari haline gelmi§ti. Ordunun etkinligini arttirmak ve askeriyeye hakim olmak isteyen Enver Bey’in ba§mi yektigi bir grup hazirladiklari birkay kanunla ciddi bir tasfiye hareketine giri§tiler.

7 Agustos 1909’da yururluge giren Tasfiye-i Ruteb-i Askeriyye Layiha-i Kanu- niyyesi (Askeri Rutbelerin Tasfiyesi Kanunu) ve bunu takiben yikarilan tamamlayici ikinci bir kanunla, binba§i ve uzerindeki rutbelerde bulunan kara ve deniz su- baylariyla generallerden pek yogu emekliye sevk edildi veya askerlikten uzakla§- tirildi. Daha once askeri terfi sisteminde yer almayan rutbe bekleme sureleri ile ya§ smiri getirildi; yeni kriterlere gore erken terfi ettigi belirlenen alaylilarm bir kisminm rutbeleri du§uruldu; bir kismi ise istifa ve emeklilige zorlandi. Eski donemde II. Abdulhamid’e hafiyelik (ajanlik) yaptigi iddia edilenler, ahlaki sebeplerle askerlik meslegine layik gorulmeyenler ve mektepli ve alayli olmadigi halde iltimasla kendilerine yer bulduguna kanaat getirilenler ordudan uzakla§tirildi. Bazilari ise sadece Ittihat ve Terakki muhalifi olduklari iyin Enver Bey’in hazirladigi soylenen “tasfiye listesi”ne girmi§lerdi. Tasfiye K anunu’nun hayata geymesinden sonra yikartilan Askeri Tekaud ve Istifa Kanunnamesi ile bu sureyte askerlik mesleginden ayrilmak zorunda kalanlarm bir kisminm sosyal guvenlik haklari teminat altma alindi ve kurulan Askeri Tekaud (Emekli) Sandigi ile hem bu ki§ilere hem de asker dul ve yetimlerine maa§ baglanmasmm onu ayildi.

Osmanli ordusunda 1909-1913 arasinda yapilan duzenlemelerin askeri nedenleriyle ic siyasi sebeplerini birlikte degerlendiriniz.

Me§rutiyet’in ilamndan sonra askere alma kanununda da degi§iklik yapildi. Anayasamn tekrar yururluge girmesiyle birlikte, yeni rejim Muslim-gayrimuslim herkese e§itlik vaadi ile gelmi§ti. Bunun zorunlu askerlik hizmeti uzerindeki etkisi, artik gayrimuslimlerin de e§it birer vatanda§ olarak silah altma almmasi karari oldu; ancak, bu, biitiin gayrimuslimlerin hemen asker yazildigi anlamma gelmiyor- du. Bir kisim Hiristiyan ve Yahudi Osmanli vatanda§i Balkan Sava§lannda (19121913) Osmanli ordusundaki yerini aldiysa da, bazilari askerlik yapmamak iyin dike di§ma yikti; ulkede kalanlarm buyuk yogunlugu ise ye§itli §ekillerde direnmeyi surdurdu. Musluman ve gayrimuslim askerleri aym yati altmda tutmaya sicak bakmayan Osmanli devlet adamlari da bu durumu ya gormezlikten geldi ya da gayri- muslimleri geri hizmet kitalannda kullanmakla yetindi. O gune kadar askerlikten muaf tutulan Istanbul sakinleri de 1909’dan itibaren bu ayncaliklarim kaybetti; saray ve burokraside hizmet edenlerle din adamlanmn muafiyetlerine dokunulmadi.

1909’da askerlik suresi alti seneden uy seneye indirildi. Ancak farkli a§amalar- da toplam askerlik suresi 20 yildan 25 yila yikartildi. Buna gore, her erkek Osmanli vatanda§i askerlik yagma girdikten sonra ilk uy sene muvazzaflik, takip eden alti sene ihtiyat (yedek), sonraki dokuz sene redif ve nihayet son yedi sene de mustahfizlik hizmetiyle yukumluydu. Deniz kuvvetlerinde 12 sene olan hizmet suresi toplam yirmi seneye yikartilirken, muvazzaflik suresi be§ sene olarak belirlendi. 1826’dan, yani duzenli ordunun kurulu§undan itibaren devletin asker almakta zor- landigi !§kodra, Trablusgarp, Bingazi, Hicaz, Necid ve Yemen’deki Arnavut ve Arap kabileleriyle a§iretlerinden asker almak bu donemde de mumkun olmadi. II. Abdulhamid doneminde olu§turulan Hamidiye Suvari Alaylarmin ismi 1910’da degi§tirilerek A§iret Hafif Suvari Alaylarma donugturuldu.


II. Me§rutiyet doneminin ilk yillari Osmanli Hava Kuvvetleri’nin dogu§una da taniklik etti. Amerikali Orville ve Wilbur Wright Karde§lerin 1903’teki ilk ba§arili uyu§ denemesinden sonra havaciligm askeri sahada da kullanilmasi yonunde yali§malar ba§lami§ti. Me§rutiyet’in ilani sonrasmda askeri ata§e olarak Fransa’ya gonderilen Fethi (Okyar) Bey, bu ulkede gozlemledigi askeri uyu§lari Istanbul’a ra- por etti ve bu kabiliyetin Osmanli ordusuna da kazandirilmasmi onerdi. Kara ve deniz kuvvetleriyle ili§kili askeri teknoloji geli§melerini hep yakmdan takip etmi§ olan Osmanli devlet adamlari, sivil ve askeri havaciligm balonlarla ba§layan ilk a§amasmi daha once tecrube etmi§lerdi. Henuz bombalama araci olarak kullanil-masalar da du§manm kuvvet yapisi ve miktarini tespit iyin gozetleme ve ke§if amaciyla i§ gorecek askeri uyaklar da yok geymeden hukumet ve ordu yetkililerinin dikkatini yekti. Bu yeni harp alaninda hem teyhizata hem de egitimli personele ihtiyay vardi. Oncelikle istekli subaylara yonelik olarak 28 Haziran 1911’de bir seyme smavi yapilarak bundan en yuksek iki notu alan Suvari Yuzba§i Fesa Bey’le Is- tihkam Yuzba§i Yusuf Kenan Bey pilotaj egitimi almak uzere Fransa’daki Bleriot Fabrikasinin uyu§ okuluna gonderildi; ayni yil, Kurmay Yarbay Sureyya Bey (Pa- §a) Osmanli havacilik te§kilatmi kurmakla gorevlendirildi ve Havacilik Komisyonu, Harbiye Nezareti’ne bagli Kitaat-i Mevaki-i Mustahkeme Mufetti§ligi (Mustahkem Mevki Kitalari Mufetti§ligi) 2. §ubesi’nde faaliyete geyti.

K uvvetleri’n in bir n u m a ra li brovesine sahip p ilo tu Yuzbagi Fesa Bey ve p ilo t ustegm en Y u su f K enan (Kaynak: Y avuz Kansu, Sermet fiensoz, Y ilm az O ztuna, H avacilik Tarihinde Turkler, Etim esgut 1971).

M ulazim evvel Y usuf Kenan

Dunya hava harp tarihinde ilk bombardimanm Trablusgarp Sava§i’nda 1 Kasim 1911’de Italyan uyaklarinca geryekle§tirilmesi Osmanlilarm havaciliga olan ilgisini arttirdi. Ertesi sene Fransa, Ingiltere ve Almanya’dan ke§if (reconnaissance) uyaklari satin almdi. O siralarda Fransa’daki uyu§ egitimini 21 §ubat 1912’de ba§ariyla bitiren ve Osmanli Hava Kuvvetleri’nin 1 numarali brovesini alan Fesa Bey ile Yusuf Kenan Bey de ulkeye donmu§tu. Onlarm ardindan sekiz Osmanli subayi daha Avrupa’daki ye§itli uyu§ okullarma gonderildi. 3 Temmuz 1912’de Ayastefanos (Ye§ilkoy)’da bir Tayyare Mektebi ve sonrasmda da ordu iyindeki ilk hava bolukleri kuruldu. Bir uyak ureticisi olmasa da hava kuvvetlerini 1910’lu yillarm ba§mda olu§turan Osmanli Devleti, bu alanda ABD, Fransa, Ingiltere, Almanya, Italya, Avusturya ve Rusya ile e§ zamanli harekete geymeyi bilmi§ti.


iTT iH A D VE TER A K Ki DONEM iNDE ASKERi D U ZEN LEM ELER VE iK iN Ci ALMAN ASKERi M iSYONU

Yuzbagi Fesa B ey 1 9 1 2 ’deF ransa ’d a k i Bleriot O kulu ’nd a egitim de (Kaynak: Y avuz Kansu, Sermet fiensoz, Yilm az O ztuna, H avacilik Tarihinde Turkler, Etim esgut 1971).

Me§rutiyet doneminin siyasi ve askeri tarihinde, Ekim-Aralik 1912 tarihleri arasmda cereyan eden Balkan Sava§i ve bu sava§ta Osmanli ordusunun ugradigi agir maglubiyet bir donum noktasi olur; 1908’den itibaren yapilan askeri duzenlemelere ragmen ordunun kuyuk Balkan devletleri ittifakma (Bulgaristan-Yunanistan-Sir- bistan-Karadag) kar§i £atalca’ya kadar yekilmesi Osmanli siyasetinde bir §ok etkisi yaratir. O gune kadar dogrudan hukumet kurmayip i§leri arkadan idare etmeye yali§an Ittihat ve Terakki Firkasi, Balkan Sava§i felaketinin sebep oldugu krizi iktidara el koyma firsati olarak degerlendirir. Enver Bey ve Talat Bey’in ba§mi yektigi Ittihatyilar 23 Ocak 1913’te Babiali’deki hukumet toplantisini basar ve bu esnada Harbiye Naziri Nazim Pa§a vurularak oldurulur; Enver Bey Sadrazam Mehmed Kamil Pa§a’nm ba§ma silahi dayayip istifasini alir. Bundan sonraki sureyte once Mahmud §evket Pa§a’nm sadrazam ve harbiye naziri oldugu bir kabine kurulur; alti ay sonra, 11 Haziran 1913’te duzenlenen bir suikastta Mahmud §evket Pa§a hayatini kaybeder ve iktidar Birinci Dunya Sava§i’nm (1914-1918) sonuna kadar Ittihat ve Terakki Firkasinin eline geyer. Kurulan yeni kabinede harbiye nazirligini Ahmed Izzet Pa§a ustlenirse de, bu gorevde uzun sure kalamaz. 1 Aralik 1913’te kurmay yarbayliktan bir anda pa§aliga yukseltilmi§ olan Enver Pa§a, 3 Ocak 1914’te hem harbiye nazirligina hem de Erkan-i Harbiyye Reisligine getirilerek ba§kumandan vekili; ardindan Sultan Abdulmecid’in torunu Naciye Sultan’la evlenerek Osmanli hanedanina damat olur. Babiali Baskini sonrasinda Istanbul Muhafizligina getirilmi§ olan Ittihatyi Cemal Pa§a ise artik bahriye naziridir.

Henuz 33 ya§mda iken Osmanli ordusunun hem siyasi hem de askeri lideri haline gelen Enver Pa§a, Osmanli Devleti’nin Almanya ile muttefik olarak Birinci Dunya Sava§i’na girmesinin bir numarali sorumlusu olarak kabul edilir. Aslina ba- kilirsa, Osmanli Devleti’nin Birinci Dunya Sava§i’na giden sureyte kendisine muttefik ararken yaldigi tek kapi Almanya degildi. Ingiltere ve Fransa ile de goru§meler yapildi; ancak, Osmanli Devleti’nin dagilmasi ve topraklarinin aralarinda payla- §ilmasi hususunda anla§mi§ olan soz konusu devletler buna sicak bakmadi. Balkan Sava§i maglubiyetinden sonra Osmanli Devleti’nin artik hiybir askeri gucu kalmadigi du§unen kimi Alman yetkililerin de ilk ba§larda Osmanlilarla ittifaka pek sicak bakmadigi bilinmektedir. Bununla beraber, hem II. Abdulhamid doneminde hem de Me§rutiyet doneminin ba§larmda Goltz Pa§a’nm ba§kanligmda Osmanli ordu-


sunda duzenlemelere gitmi§ olan Almanlar bir sure sonra bu teklifi kabul etti. funku Balkan Sava§i’nda alman maglubiyet, Avrupa basmmda sadece Osmanlilarm degil, onlara dani§manlik yapan Alman Genelkurmayi’nm da ba§arisizligi olarak takdim edilir. Ayrica Osmanli Devleti ile bir ittifak kurulmasi halinde, Almanya’nm diger Avrupali devletlerin i§gal ettigi topraklarda ya§ayan Muslumanlari ayaklan- dirma ve kendi tarafma yekme imkani da olabilecekti. funku padi§ah ayni zamanda butun dunya Muslumanlarmin da halifesiydi. Son olarak Osmanli ordusunun Ingilizlerle Ruslari dogudaki cephelerde me§gul etmesinin Almanya’nin Avrupa’daki harekatini rahatlatabilecegi du§uncesi de bu tercihte etkili oldu.

Ikinci Alman Askeri Misyonu, Babiali Baskinindan sonra sadrazam ve harbiye naziri olan Mahmud fievket Pa§a tarafindan istanbul’a davet edilmi§ti. 22 Mayis 1913’te Almanya’nin Istanbul Buyukelyisi Baron von Wangenheim ile bizzat goru- §en Mahmud fievket Pa§a, Balkan Sava§i sonrasi dagilmi§ olan Osmanli ordusunda yeni duzenlemelere gitmek iyin bir Alman askeri misyonu gonderilmesi talebinde bulundu; ancak, onun oldurulmesinden sonra harbiye naziri olan Ahmed Izzet Pa- §a, boylesi bir askeri i§birligine gidilmesi durumunda Osmanli ordusunun idaresinin butunuyle Almanlara teslim edilecegi gerekyesiyle bu konuya ihtiyatla yakla§- ti. Hukumet, 27 Ekim 1913 tarihli karariyla Almanya’dan gelecek bir askeri misyonun orduyu yeniden yapilandirmasina onay verdi. istanbul’a 14 Aralik’ta ula§an ve 42 subaydan olu§an Alman Askeri Heyeti’nin ba§mda, o tarihlerde Alman ordusunun en ya§li tumen komutani olan 58 ya§mdaki Liman von Sanders bulunuyordu. Osmanlilarm “Liman Pa§a” olarak adlandiracagi von Sanders’e geni§ yetkiler verildi. Osmanli hizmetindeki butun Alman subaylarmin dogrudan amiri oldugu gibi, ulkenin her yerinde teftifl yapmaya yetkiliydi. Osmanli askeri egitim ve ogretim kurumlarmm tamami emrindeydi ve Osmanli Yuksek Askeri §urasi uyesi olarak subaylarm generallige terfilerinde soz sahibiydi.

Kisa sure iyerisinde Osmanli hizmetine giren Alman subaylarm sayisi 72’ye yikti; Liman Pa§a da 1. Kolordu komutanligma atandiysa da, diger Avrupa devletlerinin tepkisi uzerine kolordu komutanligmdan almdi ve mare§al rutbesiyle Osmanli ordusu umumi mufetti§ligine getirildi. Lakin kagit ustunde kendisine tanman yetkiler fiiliyatta her zaman uygulanmiyordu. Aralarmda von der Goltz Pa§a’nm ve Enver Pa§a’nm kurmay ba§kanligma (dolayisiyla genelkurmay ba§kanligma) getirilen General Bronsart von Schellendorff’un da bulundugu bazi Alman subaylari, Liman von Sanders’in goru§une ba§vurulmadan i§e almdi. Ote yandan Enver Pa- §a’yla da zaman zaman anla§amayip dediklerini yaptirmakta zorlanmaktaydi. Bu gerginlik Birinci Dunya Sava§i sirasmda Enver Pa§a’nm bazi harekatlara kendi ba- §ma karar vermesi ile daha da artacakti.

Alman subaylarm gelmesinden kisa bir sure once Osmanli ordu te§kilatmda bir kez daha degi§iklige gidilmi§ ve Balkan Sava§i’nda Rumeli topraklarmi ve ordu mevcudunun onemli bir kismmi kaybeden ordu yeniden yapilandirilmi§ti. 1910 yilmda yururluge girmi§ olan ve te§kilat nizamnamesi yerine geyen 11 Aralik 1913 tarihli Te§kilat-i Umumiyye-i Askeriyye Nizamnamesine gore, orduda 1910’da oldugu gibi yine dort ordu mufetti§ligi bulunacak; kuvvet mevcudu ise biri bagimsiz olmak uzere 13 piyade kolordusu, ikisi bagimsiz 38 piyade ve dort de suvari tume- ninden olu§acakti. 12 Mayis 1914 tarihinde yururluge giren yeni askerlik kanunu, bu birliklerin iyinin doldurulmasmi saglamak uzere onceden var olan pek yok muafiyeti ortadan kaldirdi. Annesine ya da karisma bakacak kimsesi olmadigi iyin “muinsiz” (yardim edeni olmayan) olarak adlandirilan ve daha once askere almma- yan genyler, geride biraktiklari yakmlarma devletin maa§ baglamasi kaydiyla, zo-


runlu askerlikle yukiimlii tutuldu. Askerlik yagim 18 ya§mdan itibaren ba§latan Mukellefiyet-i Askeriyye Kanun-i Muvakkati (Askeri Yukumluliiklere Dair Geyici Kanun) ile silah altmda bulunulacak sure iki; teknik simflarda uy ve denizcilerde ise be§ sene olarak belirlendi. Balkan Sava§i’nda verimli yali§madigi bir kez daha goriilen rediflik sistemi kaldirildi; her asker adayimn toplam 25 sene olan yiikiim- liiluk siiresinin ilk yirmi yilmi nizamiye ve son be§ yilim da mustahfiz olarak geyirmesi kararla§tirildi.

Osmanli Devleti'nin Birinci Diinya Sava§i'na girmesinden birkac ay once parlamentonun onayi alinmadan yururluge sokulan Askeri Yukumlulukler Kanunu, Cumhuriyet donemi Turkiyesinin zorunlu askerlik uygulamasinm da temelini olu§turur. Her ne kadar 1927'de cikarilan 1111 saydi kanunla yururlukten kalkinis gibi gozukse de, 1914 tarihli son Os- manli askerlik kanununun getirdigi “topyekun seferberlik” anlayisi varhgmi korudu. Her an bir sava§ cikabilcccgi dii§uncesiyle askerlik ya§ina gelmi§ erkek ntifusu ban§ zamaninda da silah altmda tutmaya calisniak bunun bir gostergesidir. Topyekun seferberlik, tilke- nin sivil ve askeri btittin potansiyelini cikacak bir sava§ta ordu ihtiyaclari icin seferber etmeyi ongbrur. 1914 Askeri Yukumlulukler Kanunu, bunun insan kaynaklari kismini dti- zenlemeye calisti. Birinci Diinya Sava§i boyunca toplam 2.873.000 ki§i askere alininis ve senelik ordu mevcudu da 800.000'i bulmu§tu. Bununla beraber, zorla askere alinanlar icinde cesitli sebeplerle firar edenlerin sayisi da oldukca yiiksekti.

d<kkat

Osmanli Devleti, Alman Askeri Misyonunun Istanbul’a gelmesinden dokuz ay sonra, 2 Agustos 19l4’te Almanya ile bir ittifak anla§masi imzaladi; 2 Kasim 19l4’de de Almanya’mn salinda Birinci Diinya Sava§i’na dahil oldu. Seferberligin ilamyla birlikte, silahli kuvvetlerin yapismda bir kez daha degi§iklige gidildi; mufetti§likler kaldirilarak tekrar yok ordulu sisteme geyildi. 1914 yili itibariyle, Istanbul merkezli 1. Ordu, §am merkezli 2. Ordu, Erzincan merkezli 3. Ordu ve Bagdat merkezli 4. Ordu’nun Osmanli Kara Kuvvetleri’ni olu§turmasi ongoruldu; ertesi sene ordu merkezleri degifltirildi. Buna gore, 1. ve 2. Ordularm merkezi Istanbul, 3. Ordunun Erzurum, 4. Ordunun §am ve 5. Ordununki Gelibolu’ydu. Bunlari Aralik 1915’te kurulan 6. Ordu ve 1917’de kurulan 7., 8.ve 9. Ordular ile Yildirim Ordulari Grup Komutanligi (2. ve 7. Ordular) ve §ark Ordusu (Kafkas Islam Ordusu) izledi. Ayri- ca Irak ve havalisi iyin Bagdat ve Musul’da birer kolordu, Yemen’de bagimsiz 7. Kolordu, Hicaz ve Adana’da ise bagimsiz birer tumen konu§landirildi. Karadeniz, £anakkale, Edirne ve £atalca’da ise ordulardan bagimsiz mustahkem mevki ku- mandanliklari olu§turuldu. Her orduda uy kolordunun ve her kolorduda uy tume- nin yer almasi §eklinde olan Balkan Sava§lari oncesindeki duzenleme surduruldu. Balkan hezimetinden Birinci Dunya Sava§i’mn ba§langicma kadar geyen iki sene gibi kisa bir sure zarfmda tam 14 yeni tumen olu§turuldu. 1914’te dordu suvari ve ikisi bagimsiz piyade tumeni olmak uzere 38 tumenlik bir guce sahip Osmanli Kara Kuvvetleri, 1916’da 54 tumenlik mevcuda ula§tiysa da, ya§anan zayiatlar neticesinde 1917’de 48; 1918’de 27 ve sava§ sonunda da 20 tumene geriledi.

1913 yili sonunda gelen Liman von Sanders ba§kanligmdaki heyet, Sultan Ab- dulhamid doneminde gelen Birinci Alman Askeri Misyonundan farkli olarak sadece dam§manlik degil, Osmanli birliklerine bizzat komutanlik da yapti. Sava§m ba- §mda Istanbul’daki 1. Ordunun komutanligma getirilen Liman Pa§a, ^anakkale Cephesi’nin ayilmasi sonrasinda Gelibolu merkezli 5. Ordu’nun komutanligmi ustlendi. O siralar Belyika’daki pasif gorevinden memnun olmadigi iyin kendi istegiyle 12 Aralik 1914’de uyuncu kez Osmanli hizmetine giren von der Goltz Pa§a ise


once Liman Pa§a’nm yerine 1. Ordu komutanligma; ardmdan Ekim 1915’te Mezo- potamya’da yeni oluflurulan 6. Ordu komutanligma atandi; Irak ve Iran smirinda Ingilizlerle yapilan yati§malara katildi ve 19 Nisan 1916’da yarali askerlerle birlikte dondugu Bagdat’ta salgin hastaliktan vefat etti.

Birinci Dunya Sava§i’nm son iki yilmda Osmanli Genelkurmay Ba§kanligi makamma Alman General von Seeckt oturdu. Sava§ boyunca Osmanli Deniz Kuvvet- leri komutanligi da sirasiyla Amiral Souchon Pa§a, Amiral von Reuber ve Amiral Paschwitz Pa§a’mn uhdesindeydi. Dort senelik sava§ boyunca Osmanli ordusunda 23’u general ve 10’u amiral olmak uzere 130; donanmasmda 60 ve toplamda da 190 Alman subay komutanlik yapti. Buna saglik hizmetleri gibi muharip olmayan smiflardakiler de eklenince sayi 800’u bulmaktaydi.

Osmanli subaylarmin bir kismi ordunun komuta kadrolarmin Alman generaller- le doldurulmasmdan rahatsizdi. Von der Goltz gibi istisnai figurler di§mda, bilgi ve ki§ilikleriyle Osmanli subay ve erlerinin saygi ve sevgisini kazanan Alman komutan sayisi azdi. Ittifak ili§kisi yeryevesinde Osmanli Devleti’ne yapilan askeri yardim personelle smirli degildi; Bulgaristan’m 1916’da Osmanli saflarmda Birinci Dunya Sava§i’na girmesiyle birlikte Almanya ile Osmanli Devleti arasmda irtibat saglanarak pek yok aray ve muhimmat Almanya’dan getirtilebildi. Almanya, Osmanli Devleti’ne sava§ta harcamasi iyin nakit kredi de saglami§ti.

II. Me§rutiyet doneminde gelen Ikinci Alman Askeri Misyonunun Sultan Abdulhamid donemindeki Birinci Misyondan farki nedir ?

Enver Pa§a’nm harbiye nazirligi doneminde, Nazim Pa§a doneminde biityesi kesilip sekteye ugratilan Ye§ilkoy Tayyare Mektebi yeniden canlandmldi ve Birinci Dunya Sava§i’ndan once Fransa’dan getirtilen Hava Yiizba§i Dogois mudurliige atandi. Fransa’dan 15 ve Almanya’dan da 12 yeni uyak satin almdi. Aynca 19l4’te yine Ye§ilkoy’de bir Bahriye Tayyare Mektebi (Deniz Kuwetleri Uyu§ Okulu) ayildi. Hava kuwetleri, Miistahkem Mevkiler Kitalari Miifetti§ligi emrinden almarak “Te§kilat-i Havaiyye Mufetti§ligi’’ (Hava Te§kilati Mufetti§ligi) adiyla Haberle§me ve Ula§tirma §ubesi’ne baglandi. Osmanli hava sahasimn ne §ekilde kullamlacagi ve seyahatlerin nasil yapilacagma dair bir kanun yikanldi. Ertesi sene mufetti§ligin di- §mda Harbiye Nezareti’nde 9. Umur-i Havaiyye §ubesi (Havacilik Igleri §ubesi) kurularak ikmal ve lojistik i§leri buraya aktanldi. Uyak sayisimn artmasi iizerine 13. Sahra Seyr-i Havaiyye §ubesi tesis edilip havacilik i§leri buraya verildi ve 13. §u- be’nin adi bir sure sonra Umur-i Havaiyye Mufetti§ligine d6nii§turuldu.

Osmanli Hava Kuwetleri o tarihlerde, Tayyare Mektebi, tayyare istasyonlan, tayyare bolukleri, sabit balon bolukleri, uyaksavar topyu birlikleri ve meteoroloji istasyonlarmdan olu§an bir te§kilat yapisma sahipti. Bahriye Nezareti’ne bagli olarak faaliyet gosteren deniz tayyare boliikleriyle Deniz Tayyare Mektebi de askeri havacilikla ilgili diger kurumlardi. Istanbul’dan ba§ka §am ve Musul’da da uyak istasyonlan vardi. Kara ve deniz havacihgi, 16 Mayis 19l6’da Karargah-i Umumi Umur-i Havaiyye Miifetti§ligi ve ikmalden sorumlu 9. Umur-i Havaiyye Miifetti§ligi yatilan altmda birle§tirildi. En nihayet 29 Temmuz 1918’de Umur-i Havaiyye Miifet- ti§ligi yerini Kuva-yi Havaiyye Mufetti§-i Umumiligi (Hava Kuvvetleri Umum Mu- fetti§ligi)ne birakti.

Osmanli Devleti, Birinci Dunya Sava§i’na girdikten sonra, ordu ve donanmada oldugu gibi hava kuvvetlerinde de personel ve teyhizat ayismdan Almanya’ya bagimli hale geldi. £unku, Ingiltere, Birinci Dunya Sava§i oncesi sipari§ edilip para-


lari pe§in odenmi§ olan sava§ gemilerine nasil el koyduysa, Fransa da Osmanli Devleti’nin sipari§ ettigi 45 uyagi gondermedi; ayrica, Osmanli Devleti’ndeki butun uzmanlarmi geri yekti. Bunlardan bo§alan yeri 1915 yilinda Alman havaci personel aldi. Bir kisim Osmanli subayi da pilotluk ve rasidlik (gozlemci, ikinci pilot) egitimi iyin Almanya’ya gonderildi. Almanya ve Bulgaristan’a 22 uyak sipari§i edildi. Yil sonuna kadar gelen 19 uyaktan yedisi Istanbul’da birakildi; geri kalani da 4. ve 5. Ordularla Kiyi Mufetti§ligi emrine verildi. Agustos 1915’te yine Alman- ya’dan getirtilen be§ deniz uyagi da Bogazlar Umum Kumandanligina tahsis edildi. Kasim 1915’te kurulan Umur-i Havaiyye Mufetti§liginin ba§ma da Alman Pilot Yuzba§i Erich Serno atandi. Uyaklariyla gelen Alman pilotlar ye§itli cephelerde Osmanli kara ve deniz kuvvetleriyle mu§terek harekatlar geryekle§tirdi. 1918 itibariyla Osmanli Hava Kuvvetlerinde 90 uyak, 81 pilot ve 58 rasid bulunuyordu. Sava§ boyunca sekiz pilotla iki rasid hayatini kaybetmi§; be§ pilotla iki rasid da du§mana esir du§mu§tu. Birinci Dunya Sava§i’nda kullanilan uyaklar, gucu 80-130 beygir arasinda degi§en, hizi saatte 100 km’yi geymeyen ve en fazla 3000 m’ye yi- kabilen ke§if, av ve deniz uyaklariydi. Henuz bir sava§ uyagi §ekline girmemi§ olan bu araylar, ba§ta ^anakkale Cephesi olmak uzere sava§m yeflitli harekatlarin- da du§manm kara ve deniz gucu hakkinda bilgi toplamak amaciyla kullanildi. Sa- va§ sirasinda 18 du§man uyagi, ikisi Turk, gerisi Almanlarin kullandigi Osmanli uyaklarinca saf di§i birakildi.


Ozet

II. A b d u lh a m id d o n em i a skeri is la h a tla n m ta- m m layabilm ek,II. Abdulhamid’in tahta yikmasinin ardmdan patlak veren 1877-78 Osmanli-Rus Harbi Osmanli ordusunun maglubiyetiyle neticelendi. Bu sava§- ta gozlemlenen zaaflarin giderilmesi iyin ordunun te§kilati yeniden yapilandirildi; Erkan-i Har- biyye (Genelkurmay) ilave §ubelerle yeniden or- gutlendi; iy guvenlik iyin jandarma te§kilati kuruldu ve ordunun kurulu§unda bari§ zamaninda tumenlerin sava§ zamaninda ise kolordularin esas alinmasi kararla§tirildi. £ok ordulu yapisi muhafaza edilen Osmanli silahli kuvvetleri, yedi orduyla birkay bagimsiz tumenden ibaretti. II. Abdulhamid’in daveti uzerine 1883’te Istanbul’a gelip 1885’ten itibaren ba§kanligini yarbay Collmar Freiherr von der Goltz’un yaptigi Alman askeri misyonu, bu donemde onemli yali§malara imza atti. Ordunun sefer ve seferberlik planlarinin hazirlanmasi, kurmay subaylarin uygulamaya dayali bir egitim ogretim programindan geyirilmesi ve yeni talimnamelerin hazirlanmasi bunlardan birkayidir. Osmanli ordusunun ilk seferberlik plani Almanlarin da katkisiyla bu donemde hazirlanir- ken, 1886’da yeni bir asker alma kanunu yururluge sokularak askerlik sureleri ve muafiyetleri duzenlendi. Zorunlu askerlige sicak bakmayan Dogu ve Guneydogu’daki a§iretlerden Hamidiye Suvari Alaylari adi altinda yari duzenli birlikler kuruldu. Ordunun kendi kontrolu altinda olmasina dikkat eden II. Abdulhamid, Seraskerlik bun- yesindeki Erkan-i Harbiyye’nin yaninda Yildiz Sarayi’nda Maiyet-i Seniyye Erkan-i Harbiyyesi adi altinda bir kurmay heyeti olu§turdu; ayrica, Tefti§-i Askeri adiyla bir inceleme komisyonu kurdurdu. Osmanli ordusunun teyhizi iyin yurtdi§mdan ve ozellikle de Alman firmalari olan Krupp, Mauser ve Loewe’den donemin en geli§- mi§ top ve tufekleri satin alindi. Kara kuvvetlerine nispetle mali sebepler yuzunden daha geri planda kaldigi gozlenen denizcilik alanindaki teknolojik yenilikler de mumkun mertebe takip edildi. Denizalti, dunya piyasalarina yikmasin- dan kisa bir sure sonra, II. Abdulhamid doneminde Osmanli donanmasina katildi.

II. M eflrutiyet d o n em i askeri d u ze n lem e le r in i a n a liz edebilmek,II. Abdulhamid’in 23 Temmuz 1908’de anayasayi yeniden yururluge koymasiyla ba§layan II. Me§rutiyet donemi, Ittihat ve Terakki mensubu geny subaylarin devlete ve orduya hakim olma plani yeryevesinde askeri duzenlemeleri de beraberinde getirdi. Seraskerlik Harbiye Nezareti adim aldi ve buraya bagli olarak faaliyet gosteren Erkan-i Har- biyye Riyaseti yeniden yapilandirildi; ayrica, De- niz Kuvvetlerinde de bir genelkurmay olu§turuldu. Kurmaylik ogretimi veren Mekteb-i Harbiyye’nin Erkan-i Harbiyye Siniflari mustakil bir okul haline getirilerek girifl §artlari duzenlendi; Piyade Ati§ Okulu, Topyu Ati§ Okulu, Astsubay Okulu, Yedeksubay Okulu, Saglik ve Veteriner Okullari, Ula§tirma ve Demiryolu Okulu gibi, yeni askeri egitim kurumlari olu§turuldu. II. Abdulhamid’in tahttan indirilmesiyle neticelenen 31 Mart Olayin- dan sonra orduda buyuk bir tasfiye hareketi ba§- latildi; subay ve pa§alarm bir kismi ya§lari, bir bolumu ehil olmamalari ve kimileri de Ittihat ve Te- rakki’ye yakin olmadiklari iyin emekliye sevk edildi veya istifaya zorlandi. Yildiz Sarayi’nda bizzat II. Abdulhamid’e bagli olarak faaliyet gosteren alternatif kurmay heyetiyle askeri teftifl komisyonu lagvedildi. II. Abdulhamid doneminde Osmanli ordusunda dani§manlik yapmi§ olan Goltz Pa§a, birkay ayligina Almanya’dan getirtilerek Balkan- lardan gelecek bir tehdide kar§i seferberlik ve harekat planlarini hazirladi; Trakya ve Rumeli’de bazi askeri tatbikatlar yaptirdi. Ayrica, yoklu ordu te§kilati kaldirilarak ordu mufetti§likleri olu§turuldu. Avrupa’da ilk olmak uzere uygen tipi birlik yapisina geyildi; kolordular sava§ ve bari§ta Osmanli ordusunun en buyuk birligi haline getirildi. Askere alma kanunu degi§tirilerek daha once fiilen veya resmen muaf tutulan gayrimuslimlerle Istanbul sakinleri askerlik yukumlusu oldu; askerlik hizmet sureleri yeniden belirlendi. Deniz Kuvvet- lerinin guylendirilmesi iyin Ingiliz dani§manlar gozetiminde bazi yali§malar yapildi; Osmanli Hava Kuvvetleri dunya ile e§ zamanli olarak olu§turuldu ve seyilen subaylar Avrupa’daki uyu§ okulla- rinda pilotaj egitimine gonderildi. Avrupa’daki imalatyilardan ke§if ve avci uyaklari satin alindi.

3. Uni te - Asker i Duzenlemeler (1876-1918) 69

Geg O sm anli o rd u su n u n a ld ig i m aglubiyetlerle o n la n takip eden askeri duzen lem eleri iliflkilen- direbilmek,Osmanli ordusunda koklu duzenlemeler gogun- lukla sava§larda alinan maglubiyetler sonrasinda yapilmi§tir. Aslinda dunya askeri tarihine bakildi- ginda da her devletin benzer bir tavir sergiledigi gorulmektedir. Nitekim, sava§m ve ordunun siyasi gucun en onemli araglarmdan biri oldugu 19. yuzyil Avrupasi’nda bunun pek gok ornegi vardir. 1877-78 Osmanli-Rus Harbi’nde alinan maglubiyet, II. Abdulhamid donemi askeri duzenlemelerini ve 1912 Balkan hezimeti de, sonrasinda ordunun yeniden yapilandirilmasini te- tiklemi§ti.

II. A bdulham id ve II. Meflrutiyet donemleri askeridu- zenlemelerindeki A lm an etkisini tespit edebilmek, Prusya’nin 1870’te Fransa’ya kar§i kazandigi za- ferden sonra, Alman ordusu once Kita Avrupasi’nda ve ardindan Japonya’ya kadar pek gok ulkede ornek alinan “paradigma ordusu” haline geldi; plan kavramini sava§m en onemli unsurla- rindan biri haline getiren Prusya Genelkurmayi ve dunya silah piyasasinda kendine onemli bir yer edinen Alman silah sanayii dunya gapinda §ohret kazandi. Osmanli Devleti de 1880’den 1918’e kadar askeri ili§kilerini sikila§tirdigi Al- manya ile Birinci Dunya Sava§i’nda ittifak yapti. 1883 yilinda gelen Birinci Alman Askeri Misyonu ba§ta subay egitimi ve ordunun te§kilati olmak uzere pek gok konuda katkilar yapti. Collmar Freiherr von der Goltz, sonradan Cumhuriyet’i kuracak olanlar da dahil, geng Osmanli kurmay subaylarinin modern sava§ bilgisini edinmelerin- de buyuk rol oynadi. 1913’te gelen Liman von Sanders ba§kanligmdaki Ikinci Alman Misyonu ise teorik egitimin yaninda, Osmanli meslekta§- lariyla birlikte muharebelere katildi. Birinci Dunya Sava§i’nda Osmanli ordusunun kara, deniz ve hava kuvvetlerinin ba§mda Alman generaller gorev yapti. Ordunun tumen ve kolordu duzenine gegmesinde ve yeni tip silahlarla tam§masmda Alman askeri personelinin buyuk rolu oldu. Ba- zi Osmanli askeri ogrencileriyle subaylari da Al- manya’ya giderek oradaki askeri okullarda subaylik ve kurmay subaylik egitimi aldilar.

O sm anli hava kuvvetlerin in ortaya gikifl sureci- n i ozetleyebilmek,Ugaklarin askeri amaglarla kullanilmasi 20. yuzyilm ba§larmda oldu. ABD’de 1903’te gergekle§- tirilen ilk sivil ugu§ sonrasinda Fransa, Ingiltere, Italya ve Almanya’da askeri ke§if ve avci ugakla- rinin yapilmasina ve subaylarm pilot olarak egi- tilmesine ba§landi. Bu geli§meleri takip eden Osmanli yetkilileri Avrupa’daki ge§itli firmalardan ugaklar satin aldi; ardindan iki Osmanli subayi pilotaj egitimi igin Fransa’ya gonderildi. Bu pilot- larin geri donmesinin ardindan 1912’de Istanbul Ye§ilkoy’de bir Ugu§ Okulu agildi; ayrica, hava kuvvetleri ilk kez Osmanli ordu te§kilatmdaki yerini aldi. Almanya, Birinci Dunya Sava§i’yla birlikte Osmanli hava kuvvetlerine de personel ve teghizat destegi verdi. Henuz bombardiman amaciyla kullanilmayan askeri ugaklar, ba§ta £anakkale Cephesi olmak uzere Osmanli ordusunun Birinci Dunya Sava§i’nda katildigi bazi sava§larda onemli ke§if ve gozetleme gorevlerini yerine getirdi.


Kendimizi Sinayalim1. Osmanli Devleti 1877-78 Osmanli-Rus Sava§i’ndan sonra hangi devletten askeri dani§manlar talep etmi§tir?

a. Ingiltereb. Almanyac. Isveyd. Fransae. Italya

2. A§agidakilerden hangisi II. Abdulhamid doneminde Osmanli ordusunda hizmet veren von der Goltz’un yaptigi katkilardan biri degildir?

a. Kurmaylik ogretimini yeniden yapilandirmasib. Osmanli topraklarinin haritalarinin yikarilmasic. Seferi te§kilatta kolordu sistemine geyilmesid. Top uretiminin modernize edilmesie. Seferberlik sisteminin geli§tirilmesi

3. II. Abdulhamid’in kurdugu Hamidiye Suvari Alayla- ri Osmanli Devleti’nin hangi bolgesinde faaliyet gostermi§tir?

a. Bosna-Hersekb. Dogu ve Guneydogu Anadoluc. Arnavutlukd. Suriyee. Istanbul

4. A§agidakilerden hangisi Osmanli Devleti’nin ilk kez II. Abdulhamid doneminde satin aldigi sava§ ge- misi turudur?

a. Zirhlib. Kruvazorc. Denizaltid. Muhripe. Firkateyn

5. A§agidakilerden hangisi II. Me§rutiyet doneminde ayilan askeri egitim kurumlarindan biri degildir?

a. Muhendishane-i Berri-i Humayunb. Erkan-i Harbiyye Mektebic. Piyade Ati§ Okulud. Astsubay Okulue. Telsiz Telgraf Okulu

6. A§agidakilerden hangisi II. Me§rutiyet doneminde lagvedilen II. Abdulhamid donemine ait askeri birimler- den biri degildir?

a. Maiyet-i Seniyye Erkan-i Harbiyyesib. Yaverler Dairesic. Tefti§-i Askeri Komisyonud. Erkan-i Harbiyye Riyasetie. Hamidiye Suvari Alaylari

7. A§agidakilerden hangisi 1909 tarihli Askeri Rutbele- rin Tasfiyesi Kanunu ile bazi subaylarin ordudan yika- rilmasinin sebeplerinden biri degildir?

a. Ordu butyesinde kesintiye gidilmesib. Bazi subaylarin yok yabuk yukselmi§ olmalaric. Ittihat ve Terakki’nin ordu komutasini ele geyir-

mek istemesid. Bazi subaylarin II. Abdulhamid taraftari olarak

gorulmelerie. Harbiye mezunu olmamalari

8. A§agidakilerden hangisi 1913’te Almanya’dan bir askeri dani§man heyeti talep edilmesine sebep olmu§tur?

a. 93 Harbib. Balkan Sava§ic. Birinci Dunya Sava§id. Trablusgarp Sava§ie. Arnavut Ayaklanmasi

9. A§agidakilerden hangisi Birinci Dunya Sava§i’nda Alman subay ve generallerin ustlendigi komuta gorev- lerden biri degildir?

a. Deniz kuvvetleri komutanligib. Hava i§leri Mufetti§ligic. Genelkurmay Ba§kanligid. Harbiye Nazirligie. 1. Ordu Komutanligi

10. Osmanli Hava Kuvvetlerinin Birinci Dunya Sava- §i’nda ustlendigi temel gorev a§agidakilerden hangisdir?

a. Bombalamab. Silah nakliyatic. Ke§if ve gozetlemed. Personel nakliyatie. Du§manm lojistik destegini engelleme

3. Uni te - Asker i Duzenlemeler (1876-1918) 71

Kendimizi Sinayalim Yan>t Anahtar>1. b Yanitiniz yanli§ ise “II. Abdulhamid Doneminde

Askeri Duzenlemeler ve Birinci Alman Askeri Misyonu” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

2. d Yanitiniz yanli§ ise “II. Abdulhamid DonemindeAskeri Duzenlemeler ve Birinci Alman Askeri Misyonu” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

3. b Yanitiniz yanli§ ise “II. Abdulhamid DonemindeAskeri Duzenlemeler ve Birinci Alman Askeri Misyonu” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

4. c Yanitiniz yanli§ ise “II. Abdulhamid DonemindeAskeri Duzenlemeler ve Birinci Alman Askeri Misyonu” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

5. a Yanitiniz yanli§ ise “II. Me§rutiyet DonemindeAskeri Duzenlemeler” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

6. d Yanitiniz yanli§ ise “II. Abdulhamid DonemindeAskeri Duzenlemeler ve Birinci Alman Askeri Misyonu” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

7. a Yanitiniz yanli§ ise “II. Abdulhamid DonemindeAskeri Duzenlemeler ve Birinci Alman Askeri Misyonu” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

8. b Yanitiniz yanli§ ise “Ittihat ve Terakki Donemin-de Askeri Duzenlemeler ve ikinci Alman Askeri Misyonu” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

9. d Yanitiniz yanli§ ise “Ittihat ve Terakki Donemin-de Askeri Duzenlemeler ve Ikinci Alman Askeri Misyonu” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

10. c Yanitiniz yanli§ ise “Ittihat ve Terakki Donemin-de Askeri Duzenlemeler ve Ikinci Alman Askeri Misyonu” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

S>ra Sizde Yan>t Anahtar>Sira Sizde 1II. Abdulhamid doneminde Osmanli Devleti’nin hizmetine giren Alman Askeri Misyonu, ordunun te§kilat yapisinda, askere alma ve seferberlik sisteminde, personel egitiminde onemli katkilar yapti. Sava§ zamaninda geyerli olmak uzere ilk kez kolordu te§kilatma geyildi; bari§ zamaninda ise ana birlik olarak tumen belirlendi. Muvazzaf ve yedek birlikler tumen bolgelerine ayrildi; askere alma kanununda duzenleme yapildi; Osmanli ordusunda ilk seferberlik planlari hazirlandi ve subay- larla kurmay subaylarin egitiminde uygulamanin payi arttirildi. Bazi askeri ogrencilerle subaylar Almanya’daki askeri okullara gonderildi. Osmanli kara kuvvetlerinin son model tufek ve toplarla donatilmasinda da Alman dani§manlann buyuk rolu oldu.

Sira Sizde 2II. Me§rutiyet’in ilanindan kisa bir sure sonra patlak veren 31 Mart Olayindan sonra II. Abdulhamid tahttan indirildi. Ittihat ve Terakki Komitesi, Istanbul siyasetinde- ki etkisini arttirdi ve 1909’da yikartilan bir kanunla orduda ciddi bir tasfiye hareketine giri§ti. fiuphesiz Osmanli ordusunun komuta kademesindeki subay ve pa- §alarm tamami askeri ayidan yeterli ya da yok iyi egitim almi§ degildi ve mevcutlar iyerisinde hatiri sayilir oranda Harp Okulu’na hiy gitmemi§ “Alaylilar” vardi. Bunla- rin bir kismi bulundugu rutbeye yok yabuk ula§mi§ti. Ordunun en tepesinde bulunan pa§alarm bir kismi da ya iyice ya§lanmi§ ya da askeri konularda kendini yeterince geli§tirememi§ti. Emeklilige sevk veya istifa ettiri- lecek olan bu ki§ilerin yerine getirilecek geny ve Harbi- ye mezunu subaylar orduya belirli bir dinamizm kazan- dirabilirdi. Ancak, tasfiyenin tek sebebi komuta kade- mesinin etkinligini arttirmak degildi. Ba§ta Enver Bey olmak uzere Ittihat ve Terakki’nin asker uyelerinin ka- fasinda orduya hakim olma ve kendilerine yakin gor- medikleri kiflileri §u veya bu gerekyeyle etkisizle§tirme du§uncesi vardi. Nitekim, ilerleyen sureyte subaylarin iy siyasi yeki§melere giderek daha fazla kari§tigi gorulur. Balkan Sava§i’nda alman maglubiyetin en onemli sebeplerinden biri de komuta kademesinde ya§anan It- tihatyi-muhalif yeki§mesiydi.


Sira Sizde 3II. Abdulhamid doneminde gelen Birinci Alman Askeri Misyonu ile II. Me§rutiyet doneminde gelen ikinci Alman Askeri Misyonu arasindaki en onemli fark, birinci- nin daha ziyade egitim ve planlama i§leriyle me§gul, ikincisinin ise Osmanli ordusunun komuta i§lerine mu- dahil olmasiydi. Ilk heyetteki subaylar arasinda general yoktu; ikincisinin ba§inda ise bir tumgeneral vardi. Ikti- dari kimseyle, hele de yabancilarla payla§mamak konusunda yok hassas olan II. Abdulhamid’in aksine, Ittihat ve Terakki liderlerinden Enver Pa§a ordu idaresinde Al- manlara geni§ alan birakti. Bunda iki donem arasindaki konjonkturel farkliligin da rolu buyuktur. Ikinci Alman Askeri Misyonu Istanbul’a Balkan Sava§i felaketi sonrasinda ve Birinci Dunya Sava§i oncesinde gelmi§; kisa bir sure sonra Almanya ile imzalanan Ittifak Anla§masi sonrasinda da orduda fiili gorevler ustlenmi§ti. Siyasi, askeri ve mali ayilardan kotu durumda olan Osmanli hukumeti, Almanlarin askeri misyon gondermek iyin talep ettigi geni§ yetki ve haklara kar§i yikamadi.

Yararlan>lan KaynaklarAym, Faruk, T a n z im a t’tan Sonra A skeralm a K anun la -

n (1839-1914), Ankara 1994.Hun, Ihsan, O sm anli O rd u su n d a G en e lku rm a ym N e

Suretle Tegekkul Ettigi ve Gegirdigi Safhalar, Ankara 1952.

Gencer, Ali Ihsan; Oreny, Ali Fuat; Unver, Metin. Turk- A m erika n Silah Ticareti Tarihi I/Belgeler, Istanbul 2008.

Turk S ilah li K uvvetleri T arih i I lIn c u Cilt 6 n c i K isim (1908-1920), Genelkurmay Ba§kanligi, Ankara 1996.

Turk Silahli Kuvvetleri Tarihi III Cilt 5 n c i K isim (17931908), Genelkurmay Ba§kanligi, Ankara 1978.

£agim Yakalayan Osmanli!, haz. Ekmeleddin Ihsanoglu ve Mustafa Kayar, Istanbul 1995.

Kansu, Yavuz; §ensoz, Sermet; Oztuna, Yilmaz, H avacilik Tarihinde Turkler 1, Etimesgut 1971.

Sander, Oral; Fi§ek, K., Turk-ABD Silah Ticaretinin Ilk Yuzyili (1829-1929), Ankara 2007.

Wallach, Jehuda L., B ir Askeri Yard im m Anatom isi: Tur- k iy e ’de P rusya-A lm an A skeri H eyetleri 1835-1919, yev. Fahri £eliker, Ankara 1985.

Yilmaz, Veli, 1nci D u n ya H arb inde Turk-A lm an Ittifa- ki ve Askeri Yardm lar, Istanbul 1993.


i

Amaglar>m>zBu uniteyi tamamladiktan sonra;Osmanli Devleti’nde modern egitime yuklenen stratejik rolu ayiklayabilecek, Tanzimat’tan itibaren geli§en fikir akimlarmin Osmanli Devleti’ni ya§atma ve geli§tirme konusunda egitime yukledikleri gorevleri ve bunlarm egitim sistemi uzerindeki etkilerini ayiklayabilecek,II. Abdulhamid ve II. Me§rutiyet donemlerinde egitim alanmda meydana gelen geli§meleri ozetleyip onemini ayiklayabilecek,Yabanci okullarin Tanzimat sonrasi konumunu analiz edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar• Islamcilik• Karma Egitim• Misyonerlik• Okulla§ma• Osmanli Millet Sistemi

Osmanlicilik Ogretim Birligi Turkyuluk Ulus Devlet Usul-i Cedid

igindekiler


(1 8 7 6 -1 9 1 8 )

Egitim Sistemi ve Egitim de Yapilan R efo rm lar

• M O D E R N L E fiM E VE E G iT iM• T A N Z iM A T ' IN M iRA SI: M O D E R N

E G iT iM iN G E N E L YA PIS I• M O D E R N E G iT iM S iS T E M iN iN

G E LifiiM i

Egitim Sistemi ve Egitimde Yap>lan Reformlar

MODERNLEfiME VE EGiTiMOsmanli modern egitim sisteminin geli§im surecini dogru analiz edebilmek iyin her §eyden once modernle§me nedir, modernle§menin karakteristik ozellikleri nelerdir, modernle§me ile egitim arasmda nasil bir iliflki vardir, farkli ulkelerde modernle§me-egitim etkile§imi nasil seyretmi§tir gibi sorulara cevap vermek gerek- mektedir. Bu sorulara yeterli cevaplar verecek bir bilgi seviyesine ula§madan ne Osmanli egiminin modernle§me sureci ne de Cumhuriyet donemi egitim hareketleri kavranabilir.

Modernle§me sozluklerde ‘yagda§la§ma’ sozcugunun e§ anlamlisi olarak kullanilir. Ayrica, Tanzimat’tan itibaren toplum ya§ammda Avrupa’nm etkisiyle meydana gelen maddi ve manevi degi§me ve yenile§melerin tamammi veya her birini; kavram olarak ise, en genel hatlariyla bugunku uygarligm olu§um surecinde farkli alanlarda meydana gelen “evrimsel degi§imin” butununu ifade eder. Nitekim sosyal bilimlerde modernle§me, modern oncesi veya geleneksel olandan modern bir topluma geyi§ surecini konu alan “evrimci bir degi§im modeli” olarak ayiklamr; daha ayik bir ifadeyle, en son teknikleri, fikirleri ve donanimi kullanan veya bunlarm karakterize ettigi §eyi nitelemek iyin de kullanilir.

Tarihi geli§im sureci ayismdan bakildigmda modernle§menin en karakteristik ozelliklerinden biri akilcilik ile iy iye veya onunla birlikte geli§mi§ olmasidir. Bu nedenle modernle§me surecindeki toplumlarda geleneksel kultur ve dini degerlerin etkisi azalirken, insan du§uncesinin urunu olan soyut ilkeler daha etkin hale gelir. Tutum ve davrani§lar, faaliyetler ve diger §eylerin dini ve manevi degerlere dayanmamasi gerektigini savunan sekulerizm bu ilkelerin en onemlisidir. Nitekim modernle§me surecini ya§ayan tum ulkelerin ortak ozellikleri, farkli duzeylerde de olsa sekulerle§mi§ olmalaridir. Bu durum yalniz Bati ulkeleri iyin degil, 19. yuzyilda modernle§me yabasma giren Osmanli Devleti ve Iran gibi Islam ulkeleri iyin de soz konusudur.

Modernle§me uzerine yali§an tarihyiler de sekuler egitimin yaygmla§masim modernle§menin en onemli gostergelerinden biri olarak kabul eder. 18. yuzyilda bagimsiz okullarm ayilmasi §eklinde gorulmeye ba§lanan sekuler egitim; 1789 Fran- siz Devrimi sonrasmda Fransa’da kurulan I. Cumhuriyet’te (1792-1804) ilk kez bir ulkenin ulusal sistemi haline gelir. Zira, cumhuriyetyiler rejimin gelecegini modern bir egitim sistemini kurup yeni nesilleri eski rejimin etkisinden uzak, laik ve cumhuriyetyi ilkeleri benimseyecek §ekilde yeti§tirmek gerektigine inaniyordu. Monar-


Fransa, 1789 ihtilalini izleyen yillarda Cumhuriyetyiler Kralcilara kar§i tam bir etkisizlefltirme politikasi izledi. Eski rejimden yana olan ogretmenler gorevden alindi; yerlerine kendilerinden yana olanlar istihdam edildi. Krallik rejimi geri geldiginde ise Kralcilar kaybettikleri mevziileri geri almaya galiflti. Bu mucadeleden en fazla ogretmen yetifltiren kurumlar etkilendi. Bir asirdan fazla suren yatiyma sureci, Cumhuriyetyilerin kar§i tarafi etkisizlefltirmesiyle sonuylandi. Bu unitenin konusu olan yillarda Fransa, en kati laik egitim politikasinin uygulani§ina sahne oldu.

§inin kulturel ve politik izlerini silmek isteyen cumhuriyetyiler, cumhuriyetyi ogretmenler yeti§tirmek amaciyla 1794’te bugunku anlamda dunyanm ilk ogretmen okulu olan Ecole Normale de Superior’i kurdular. Fakat Fransa’daki rejim gibi cumhuriyetyi egitim de uzun omurlu olmadi. III. Cumhuriyet’e kadarki kralci ara donemlerde monarfl yanlilari, tekrar eski egitim sistemini ihya etmeye yali§tilar. 1904’te III. Cumhuriyet’in Ba§bakani Jules Ferry Fransa ulusal egitim sistemini ilk- ogretimden yuksekogretime kadar tamamen sekulerle§tirdi; dini tarikat ve cemaat- lere ait okullari kapatti ve Cumhuriyet rejimine muhalif yonetici ve ogretmenleri egitim sisteminin di§ma itti. Boylece Fransa laik bir egitim sistemini in§a etti. Esa- sen Fransa, modernle§menin evrimci/reformcu karakterinin aksine devrimci bir yontem izlemi§ti. Bunun en onemli nedeni, Fransa’da Katolik kralcilarm guylu direni§ine kar§ilik, cumhuriyetyilerin jakoben tutumlariydi.

Buna kar§ilik Anglosakson ulkeler, modernle§me surecinde evrimci bir tutum iyinde olmu§lar; yenile§meyi devrime gerek duymadan ihtiyay hissedildikye yapilan reformlarla geryekle§tirmi§lerdi. Protestanligm degi§ime uyum kabiliyeti ve li- beralizmin yogulculuga ayikligi sayesinde geleneksel ile modern olanlar arasmda bir denge kurularak tedrici bir geyi§ saglanmi§ti. Ornegin, Ingiltere, kilise vakiflari ve tarikat okullarmdan olu§an geleneksel egitim sisteminin yarn ba§mda modern bir egitim sitemini kurarken, Fransa’da oldugu gibi eskiyi yikma yoluna gitmedi.

Tanzimat’tan itibaren yaptigi egitim reformlarmm yogunda Fransa’yi model alan ve 1869 yilinda yururluge koydugu Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi ile egitim sistemini bu ulkeninkine gore yapilandiran Osmanli Devleti, geleneksel olan- la moderni bir arada ya§atma konusunda Anglosakson ulkelere paralel bir yol izledi. Nitekim 1830’larm sonlarmdan itibaren sivil modern egitim sistemini kurarken omurgasini medreselerin olu§turdugu geleneksel egitim sistemine dokunmadi. Bu durum, 19. yuzyilda birkay yuzyillik demokrasi kulturu olan Ingiltere’de farklilik- larm bir arada ya§amasmin getirdigi bir zenginlik olarak gorulurken, Fransiz cumhuriyetyilerin yakla§imryla nesillerin birbirinden uzakla§masi olarak algilandi. Kisa- ca mektep-medrese yati§masi denen bu gelenekyi-yenilikyi ayri§masi, Osmanli topraklari di§mdaki diger Islam ulkelerinde de ya§andi. Bu ayri§manm asil nedenlerinden biri, modern egitimin egitim/ogretim programlarmm amay ve kapsami ile egitim-ogretim surecinde geleneksel olandan farkli pek yok yeniligi beraberinde getirmesiydi.

Osmanlilarin “usul-i cedid” adini verdigi modern pedagoji, Tanzimat’m ilk yillarmda §ahsi kaygilarla dini ve gelenegi istismar edenlerin muhalefetine maruz kalmi§; Sultan Abdulmecid, bu nedenle ilk modern ortaokul olan ru§tiyenin kurucu- su olan Kemal Efendi’yi bu yevrelerden zarar gormemesi iyin bir sureligine Avru- pa’ya gondermi§ti. Muhalefetin asil kaygisi, ilk egitim-ogretim yilmm sonunda ogrencileri ba§arili olan bu okulun sayismin giderek artmasi ve verecegi mezunlarm medreselilerin istihdam alanlarmi daraltma tehlikesi gostermesiydi. Her ne kadar tepkilerinde bu yeniliklerin “dine aykiri olma”smi gerekye olarak gosterseler dahi, gerek Islam dunyasmda gerekse diger dinlerin yaygm oldugu cografyalarda ki§i ve gruplari modernle§meye kar§i muhalefete iten §eylerin ba§mda cehalet, onyargilar, maddi ve manevi kayiplar geliyordu. Ingiltere’de ayilan ilk ogretmen okulunun kurumsalla§masinm on yil gecikmesine sebep olan kilise yevresi ile Istanbul’da Da- rulmuallimin-i Sibyan’in bir yil yeterli ogrenci kalmadigi iyin kapanmasma neden olan medrese yevresinin kaygisi ayni idi: yuzlerce yil mezunlarma yali§ma firsati sunan bir istihdam alanmi kaybetmek. Modernle§me muhaliflerinin ba§ka alanlardaki temel kaygilari da benzerdi.

4. Uni te - Egi t im Sistemi ve Egi t imde Yapi lan Reformlar 77

Modernle§me konusunda Bati, veya kendi tanimlamalari ile merkez ulkeleri ve geri kalmi§ yevre ulkeleri arasmdaki en onemli farklardan biri, bu degi§imin sebep ve sonuylarmin ayni olmayi§idir. Ronesans’tan Sanayi Devrimi’ne bir dizi tarihi donu§umu ya§ayan Avrupa’da modernle§me, butun bu sureylerin tarihi bir urunuy- du. Tarihyi gelenegin paradigmasina gore, sanayile§me, §ehirle§me ve bunlara paralel olarak egitimin yaygmla§masi, modernle§meyi de beraberinde getirmi§ti. Sa- nayile§me ve kentle§me birbirini tetiklemenin yarn sira egitimde yeni geli§melere de zemin hazirlami§ti. Endustrinin ihtiyay duydugu i§gucunu temin etmek amaciyla “kitle egitimi” anlayi§i, bu donu§um sirasmda ortaya yikti. Sanayile§me ve kentle§me egitim/ogretim programlarmda da onemli degi§imlere kapi araladi. Mesela Amerika Birle§ik Devletleri, kentle§menin dogurdugu sorunlarla ba§a yikabilecek vatanda§ yeti§tirmek uzere sosyal bilgiler dersini olu§turdu. Vatanda§lik egitimi, ayni donemde geli§en ulus devletlerin de en fazla faydalandigi alan olmu§tu. Ulus devletin ilke ve degerlerini ogrenen, iyselle§tiren ve tutum ve davrani§a donu§turen vatanda§lar yeti§tirmek iyin, egitim/ogretim programlarmm iyerigi yeniden duzenlendi. Ulus devletlerin bekasi, vatanda§larmm refah ve esenligi bakimmdan tum nufusun asgari temel egitimden geyirilmesi, en onemli hedeflerden biriydi. Egitim araciligiyla ulkesinde guylu bir dil ve kultur birligi olu§turan Fransa, ba§arili bir ulus devlet egitim politikasi izlemi§ti.

Geri kalmi§ yevre ulkelerinde modernle§me politikalarinm asil amaci, soz konusu sureyleri ya§amadan Avrupa emperyalizmine kar§i kendini savunacak guce ula§makti. Bu nedenle, Osmanli Devleti, Rusya ve Iran gibi modernle§me surecine giren ulkelerde i§e orduyla ba§landi. Sivil modernle§me, genellikle ulus devlet surecini de harekete geyirmi§ti. Osmanli Devleti’nin bir Osmanli milleti olu§turma projesinde egitim stratejik bir rol oynayamadi. Ote taraftan Batidaki sureylerin hiy- birini ya§amayan, dolayisiyla modernle§menin altyapisi olu§mayan ulkelerde bu nitelikteki buyuk degi§imler, halkin talebiyle degil, yonetenlerin ongoru ve viz- yonlarina uygun olarak devlet eliyle ve kimi zaman halka ragmen yapilmi§ti. II. Mahmud’un yaptigi reformlar bu turdendi.

Osmanli Devleti'ni yenile§meye sevk eden faktorler nelerdir?

TANZiMAT’IN MiRASI: MODERN EGiTiMiN GENEL YAPISITanzimat devrinde modern Osmanli egitim orgiitu ve okul sistemi kurulmu§tur. Tanzimat devri sona ererken Osmanli Devleti’nde egitim te§kilat ve yonetim bakimindan yoklu sistem ozelliklerine sahipti. Birbirinden bagimsiz alt sistemlerden meydana gelen bu yapi, “Osmanli millet sistemi’ne gore te§ekkiil eden klasik doneme ozgii yoklu sisteme yeni unsurlann eklenmesiyle biyimlenmi§ti. Bu yoklu yapi egitimin orgiitlenme biyiminde de kendini gosterir. Oyle ki, Tanzimat’a kadar Osmanli Devleti kendini bir Islam devleti olarak tammlami§; bu nedenle devlet sisteminin egitilmi§ insan ihtiyacimn yok biiyuk bir boliimu, bu dini konu alan derslerin verildigi medreseler tarafmdan kar§ilanmi§ti. Sibyan mektebini de bile§enlerinden biri olarak kabul edebilecegimiz bu sistemin ba§mda ise iilkedeki en yiiksek Islam otoritesi olan §eyhiilislam bulunurdu.

Tanzimat’m hemen oncesinde olu§turulmaya ba§lanan modern egitim sistemi, 1857’de kurulan Maarif-i Umumiyye Nezareti’ne baglandi. Gayrimuslim okullanyla misyoner okullari ise ozel okul statusundeydi. Devletin hakim unsuru olan Muslu- manlar iyin geleneksel ve modern kurumlari temsil eden ikili bir egitim sistemi


Egitim sistemi, insanlardan olu§tugu igin topl umsal; topluma agik hizmet ettig i igin de agik bir sistemdir. Bu nedenle egitim sistemi, orgutlerden olugan “toplumsal agik bir sistem” olarak tanim l anabilir. Her toplumsal agik sistem alt sistemlerden olugur. Dogal olarak alt sistemleri igine alan ust sistemler; onlari da flemsiyesi altina alan bir super sistem vardir. Super sistem soz konusu ulkenin egitim bakanl igidir. Osmanli millet sistemine gore gekillenen Tanzimat'tan onceki Osmanli egitim yapilanmasinda ust sistemler her din ve/veya mezhebin (islam, Ortodoks, Gregoryen, Musevi...) en yuksek dini makamina bagli oldugu igin, sistem kurami agisindan bu donemde bir goklu sistemin varligindan soz edilebilir.

mevcuttu. Birincisi medrese adi verilen farkli kademelerdeki okullardan olu§an geleneksel Osmanli egitim kurumlari; ikincisi ise, mektep adi verilen sivil ve modern okullar olup bunlar Avrupa ulkelerinde oldugu gibi uy kademeli bir sistemden olu§maktaydi. Fransiz egitim sistemi model almarak hazirlanan 1869 Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi, bu sistemin yapi ve i§leyi§ini hukuki esaslara bagladi. Nizamname, yeni orgun egitimi ilk, orta ve yuksek olmak uzere uy kademeye ayir- mi§; bu kademelerde yer alacak kurumlari belirlemi§; ayrica, bu kurumlarin kurulu§ ve iflleyifl biyimlerini de duzenlemifli. Nizamnamenin tanimladigi kurumlar ve Tanzimat sonundaki durumlari §u §ekilde idi:

Sibyan Mektepleri: Sibyan mektepleri geleneksel Osmanli egitim sisteminden devralinan ilkokullardi. Bu okullarda ilk koklu reformlar, 1850’lerde geryekle§tirildi. Zamanla yeni usulde egitim veren ilkokullara mekteb-i iptidai veya sadece iptidai adi verilirken, sibyan mektepleri ismi daha ziyade halkin imkanlariyla ayilmi§; tam bir orgun egitim kurumu niteligi kazanmami§; egitim ve ogretim kalitesi du- §uk okullar iyin kullanilmi§ti. Dort yillik ilkogrenimi zorunlu hale getiren Maarif-i Umumiyye Nizamnamesine gore, kizlarin 6-10 ve erkeklerin de 7-11 ya§lari arasmda mektebe gitmeleri zorunluydu. Bu kurala uymayan ana babalar iyin para cezasi ongorulmekteydi. Okulla§ma hedeflerinin tutturulabilmesi ve sibyan mekteplerinin yaygmla§tirilabilmesi iyin, her mahalle ve koyde en az bir sibyan mektebinin bulunmasi gerekiyordu. Ancak, bir yandan iflas derecesindeki Osmanli maliyesi, diger yandan da ya§anan buyuk ogretmen ayigi, ilkogretimde ongorulen okulla§- ma hedefini buyuk olyude geyersiz kildi. Gayrimuslim yocuklarinin egitimlerini de duzenleyen nizamnameye gore, Musluman ve Hiristiyanlarin kari§ik ya§adigi yerlerde her toplum iyin ayri bir mektep bulunacak; okullarin yapim, bakim ve ogretmen giderleri ilgili toplum tarafindan kar§ilanacak; Hiristiyan ogrenciler bu mek- teplerde dinlerini ogrenecek ve Osmanli tarihini kendi dillerinde okuyacaklardi.

Ru§tiyeler: Ru§tiyeler sibyan mekteplerinden sonra girilen ve egitim suresi dort yil olan ortaokullardi. Erkek ve kizlar iyin ayri ru§tiyeler vardi. Ilk erkek ru§-

tiyesi 1846’da ve ilk kiz (inas) ru§tiyesi de 1859’da ayildi. Erkek ru§tiyelerinin mezunlari genellikle devlet memuru olarak istihdam edildigi iyin askeri okullara ogrenci hazirlamak uzere 1875’ten itibaren Istanbul’da ve ba§ka illerde askeri ru§tiyeler ayildi. Bunlarin ayilmasindan sonra sivil olanlara mulki ru§tiye adi verildi. Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi, 500 evi geyen kasabalarda rufliye ayilmasini ve bu okullarin in§a ve bakim masraflariyla ogretmen ma- a§larinm Vilayet Maarif Idaresi Sandigindan kar§ilanmasini ongoruyordu. Nizamname ile ru§tiyelerin programlari da belirlendi. Osmanli Devleti, boylece, yari merkeziyetyi/yari yerinden yonetimci bir egitim yonetim modeline geyti. Mulki ve askeri ru§tiye sayisinin artmasi, devletin nitelikli personel ihtiyacinin kar§ilanmasma ve yeni yuksek okullarin ongorulen standartlarda ogrenci bulmasina imkan tanidi.

Idadiler: Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi toplumun egitim seviyesini arttirmak ve ogrencileri yuksekogretime hazirlamak amaciyla hane sayisi binden fazla olan yerle§im birimlerinden uygun olanlarinda idadi veya idadiye adi verilen okullarin ayilmasini ongormekteydi. Ogretim suresi ru§tiyeden sonra uy yil olan idadi- lerde farkli dinlere mensup tebaanin yocuklari bir arada ogrenim gorecek ve mas-


raflan Vilayet Maarif idaresi Sandigi tarafmdan kar§ilanacakti. Bu, Tanzimat doneminde yukselen Osmanlicilik ideolojisinin egitime yansimasiydi. Ortaogretimin ikinci kademesi seviyesindeki ilk idadi 1874 yilmda istanbul’da ayildi ve bu okullar asil geli§imini II. Abdulhamid doneminde gosterdi.

Ru§tiyeler ve idadiler hakkinda geni§ bilgi icin bkz. Cemil Ozttirk, “Ru§diye”, Tiirkiye Di- yanet Vakfi Islam Ansiklopedisi, istanbul 2008, XXXV, 300-303; C. Ozttirk, “idadi”, Tiirkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi, istanbul 2000, XXI, 464-466.

Sultaniler: ilk sultani 1868 yilmda Galatasaray’da ayilan Mekteb-i Sultani, yani bugiinkii Galatasaray Lisesi’dir. Kurulu§ amaci, devlet ve milletle ilgili konularda ortak duygu ve dii§uncelere ve Bati medeniyetinin insanligm ortak degerleri haline gelen felsefe ve dii§unce birikimine sahip donemin en yaygm uluslararasi ileti- §im dili olan Fransizcayi etkin bir §ekilde kullanabilen insanlar yeti§tirmek olan bu okul, Osmanlicilik ideolojisinin deney laboratuvari gibiydi. M aarif-i Um u m iyye N izam nam esi, vilayet merkezlerinde ortaogretimin list basamagim olu§turmak iizere sultani adi verilen okullarm (m ekdtib-i su ltaniyye) ayilmasmi ongoriiyordu. Rii§tiye iizerine alti yillik bir egitim ve ogretim verecek olan bu okullarm ilk iiy yilmda idadi dersleri okutulacak; son iiy yilmda ise, okul, Edebiyat ve Ulum (Bilimler) §u- belerine aynlacakti. Masraflan Saray tarafmdan kar§ilanacak olan bu okullar tiim Osmanli tebaasma ayikti; ancak, soz konusu kurumlar, II. Me§rutiyet donemine kadar Girit’in di§mdaki yerlerde ayilamadi.

Mekteb-i Sultani hakkinda geni§ bilgi icin bkz. Vahdettin Engin, Mekteb-i Sultani, is tanbul 2003-

Darulfiuiun: M aarif-i U m um iyye N izam nam esi, ilmi ve idari ozerklige sahip Dariilfunun admda bir iiniversitenin kurulmasmi ongormekteydi. Dariilfunun, nizamnamenin yururluge girmesinden birkay ay sonra, §ubat 1870’te Edebiyat, Hu- kuk ve Miihendislik §ubelerinden ibaret olarak hizmete girdi. Fakat egitimi siirdii- recek yeterli ogretim elemamyla egitim dilinde yeterli sayi ve kalitede kitabm olmamasi gibi nedenlerle kisa sure iyerisinde tarti§ilir hale geldi ve butun bunlara medrese yevresinin olumsuz propagandasi da eklenince bir sure sonra kapandi. Maarif Naziri Safvet Pa§a’nm gayretleriyle 1874’te yeniden ayilan bu universitenin omru uzun olmadi.

Darulmuallimin ve Darulmuallimat: Tanzimat donemi modern egitim hareketinin en onemli sonuylarmdan biri Turkiye’de ogretmen yeti§tiren kurumlarm dogu§una yol aymasidir. Nitekim ilk ogretmen okulu olan Darulmuallimin-i Ru§di, ru§tiyelerin ogretmen ihtiyacmi kar§ilamak amaciyla 1848’de olufluruldu. Ikincisi ise, sibyan mekteplerinde yurutulen reformun bir paryasi olarak yeni ogretim yontemlerini kullanabilecek ogretmenler yeti§tirmek iyin 1868’de ayilan Darulmualli- min-i Sibyan idi. M aarif-i U mum iyye N izam nam esi, kiz okullarma kadm ogretmen yeti§tirmek amaciyla Darulmuallimat admda istanbul’da bir kiz ogretmen okulunun ayilmasmi; yine istanbul’da sibyan mektepleri, ru§tiyeler ve idadilere ogretmen yeti§tirmek uzere Darulmuallimin-i Kebir’in (Buyuk Ogretmen Okulu) kurulmasmi ve vilayet merkezlerinde birer ilkogretmen okulu ayilmasmi ongoruyordu. Nizamnamede, te§kilat yapisi, okul programi ve i§leyi§i belirlenen bu okullar kisa surede faaliyete geyti.

MAKALE

K i T A P)


C SIRA SiZDE

KK i T A P

1870’te ayilan Darulmuallimat, kizlarm egitimi ve kadmlarm sosyal statusu konularmda toplumu bilinylendirmede onemli bir rol oynadi ve ogretmenleri erkek oldugu iyin aileleri tarafmdan okula gonderilmeyen on ya§mdan buyuk kizlarm sibyan mektebinden sonra ogrenim hayatlarmi surdurmelerini sagladi. Islam dunyasmda devlet tarafmdan bir goreve atanan ve diizenli maa§ alan ilk kadmlar olan Darulmuallimat mezunlari, hem kadmlarm toplum ve yali§ma ya§ann iyindeki ro- liine ili§kin zihniyetin degi§mesine onayak ve hem de bilgi, gorgii, tutum ve davram§larryla kizlara rol model oldular. Bu onemli sosyal rollerine ragmen, sayica az olduklari iyin kiz yocuklarm okulla§ma oram dii§iik kaldi.

Darulmuallimat mezunlari Turk modernle§me tarihiude hangi alanlarda etkili olinus olabilir ?

Nizamnamenin vilayet merkezlerinde ogretmen okullari ayilmasi karari uygulamaya konuldu; ancak, 1874-1875 yillarma kadar Bosna, Girit ve Konya’da olmak iizere sadece iiy darulmuallimm ayilabildi. Dolayisryla bu donemde Istanbul’daki DarulmuaUimm-i Sibyan da dahil olmak iizere toplam mezun sayisi yakla§ik iki yii- zii geymemekteydi. Bu sayilardan da anla§ilacagi iizere, bu okullarm Osmanli topraklarmda faaliyet gosteren 12.000 civarmdaki sibyan mektebinin ogretmen ihtiyacmi kar§ilamasi imkansizdi.

Osmanli modernle§me tarihinde ogretmen yeti§tiren kurumlann dogu§u ve geli§imi icin bkz. Cemil Ozttirk, Tilrkiye’de Ogretmen Yetiytiren Kummlar, Ankara 2012.

Pedagojik Yenlle§me: Tanzimat donemi modern egitim hareketinin en onemli bile§enlerinden biri, Batida pedagoji alamnda meydana gelen yeniliklerin, ilk yagda§ Tiirk pedagoglari diye nitelendirilebilecek egitimciler tarafmdan Osmanli okullarmda uygulanmaya yali§ilmasiydi. Bu yenilikler, donemin resmi yazi§ma ve yaymlarmda “usul-i cedid’’, yani yeni yontemler olarak adlandmldi. 1840’larm ikinci yansmda ayilan rii§tiyelerle ba§layan ve ardmdan sibyan mekteplerinde de uy- gulanan usul-i cedid, smif yonetimi, ogretim ilke ve yontemleri, ogretim aray ve gereyleri gibi alanlarda koklu yenilikler getiriyordu. Bu surecin tamamlandigi okullarda simflar, masa, sira, yazi tahtasi, harita ve levha gibi araylarla donatildi. Usuli cedid, her §eyden once sibyan mektepleri iyin onerdigi yeni ogretim yontemleriy- le one yikti; zira, sibyan mekteplerinden daha kisa bir siirede okumaya geyilmesi, bu yeni okul ve usullerin toplumdaki saygmligmi arttirdi.

Geleneksel ve modern egitim taraftarlari arasmdaki en onemli mucadele alani, okuma ogretimi oldu; ilkokullar “usul-i cedid”e gore egitim verenler ve digerleri diye ikiye ayrildi. Birinci grubu olu§turanlar iptidai, ikinciler ise sibyan mektebi olarak isimlendirildi. Iptidailerde gorev yapan ogretmenler agirlikli olarak ogretmen okulu (darulmuallimm ve darulmuallimat) mezunu ve modern pedagojiden haberdar; sibyan mekteplerinin ogretmenleri ise, medrese mezunu veya bir §ekilde kendini yeti§tirmi§, egitimde gelenegi savunan kimselerdi.

Semboller uzerinde cereyan eden bu mucadele, nufuz erozyonu, menfaat kaygisi ve cehalet dolayisryla zaman zaman sertle§ecek; Batida ve dunyanm ba§ka medeniyet yevrelerinde oldugu gibi, gelenekyiler, modern okullarm daha etkili egitim verip halkm gozunde saygmliklarmi arttirmalarma kaygiyla bakacak; hatta, bu geli§meyi engellemek iyin aleyhte propaganda yapacaklardi. Ornegin daha sonra Maarif Naziri olacak olan Kemal Efendi’nin gayretleriyle 1850’de ayilan Bezmialem Ru§tiyesi ogrencilerinin padi§ahm huzurunda yapilan sozlu smavda ba§arili olup


odullendirilmesi, gelenekyilerin Kemal Efendi ve okul aleyhine yikici bir kampanya ba§latmasma neden oldu. Kampanyada, sira, masa, yazi tahtasi ve harita kullan- manm “gavur i§i” oldugu ileri surulerek halkm dini hassasiyeti tahrik edildi. Tehli- keyi goren Sultan Abdulmecid, tepkilerin buyumemesi iyin Kemal Efendi’yi Avru- pa’ya gonderdi.

Tanzimat donemi, usul-i cedid hareketine paralel olarak ilk pedagoglarm yeti§- mesine ve egitim yaymlarmin yapilmasma da zemin hazirladi. Yeti§en pedagoglarm en unlusu Selim Sabit Efendi’dir. 1848’de ayilan Darulmuallimin-i Ru§di’nin ilk mezunlarindan olan ve Paris’teki Mekteb-i Osmani’de de ogretmenlik yapan Selim Sabit Efendi, Rehnuma-yi Muallimin (Ogretmenlere Rehber) adli eserinde ogretmenlere etkili ogretim ilke ve yontemlerini tanitti. II. Abdulhamid doneminden itibaren egitim alanmda eser verenlerin sayisi artti; zamanla bunlara Ay§e Sidika Ha- nim gibi kadm egitimciler de katildi. Usul-i cedid hareketi Osmanli Devleti di§m- daki Turk/Islam cografyasmda da etkili oldu. Nitekim, Rusya’daki geli§mede egitimin rolunu goren ^arligm yonetimi altmdaki Turkler arasmda da yenile§meci bir hareket mevcuttu. “Cedityilik” adi verilen bu hareket, yalnizca pedagojik bir anlam ta§imiyor; sosyokulturel bir degi§im talebini de ifade ediyordu.

Egitim, Devlet ve Ideoloji: Avrupa’da geli§en ulus devlet, halk egemenligi, modernizm ve sekulerizm gibi kavramlar egitime geleneksel kultur aktarimi rolun- den daha farkli i§levler yuklemi§ti. Din ve tore temelli degerlerin yerine insan akli ve bilimin urunu olan sekuler degerlerin konuldugu ulus devletler, kendilerini kuran halk(lar)i dil ve ulku birligine sahip bir “ulus” haline getirmek iyin egitime stratejik bir rol yukledi ve birer “milli kultur” in§a etti. Milli kulturun bir ayagmi dil ve digerini de tarih oluflurdu. Ulus devlet modelinin oncusu ve ba§arili bir ornegi olan Fransa, onlarca etnik grubu, ayni dili konu§an, ortak duygu ve du§uncelere sahip bir millet haline getirmeyi ba§ardi.

Tanzimat’tan itibaren Osmanlicilik ideolojisini benimseyen Osmanli Devleti de farkli dini ve etnik kokenlerden gelen vatanda§larmi “Osmanli milleti” adi altinda birle§tirmeye yali§ti. Geny Osmanlilar ve yogu devlet adami bu yabaya destek verdi. Namik Kemal, Ahmed Midhat Efendi ve Ziya Pa§a gibi aydinlar, “Osmanli millet sistemi”nin hayata atilana degin birbirinden ayri okul ve ortamlarda buyuyen nesillerde farkli olani “otekile§tirme” refleksinin geli§tigini, bu durumun devami halinde devletin paryalanip yok olacagini ileri suruyordu. Namik Kemal bu sorunun yozumunun ru§tiyeden itibaren okullarin karma sisteme geyirilmesinden gey- tigini iddia edecekti.

Osmanliciligin egitim sistemi uzerindeki etkisi ozellikle 1860’larin ikinci yarisinda kendini hissettirdi. Hukumet, Fransa’nin da etkisiyle oncelikle 1868’de Fransiz- ca egitim yapan ve her kokenden gelen ogrencileri kabul eden bir lise olan Mek- teb-i Sultani’yi ayti; ancak, sonuy beklendigi §ekilde olmadi. Bu okulda ogrenim goren Bulgar, Rum, Ermeni genyleri, ayrilikyi faaliyetlerin liderleri haline geldiler. Boylece Mekteb-i Sultani tecrubesi Osmanlicilik ideolojisinin temel varsayimini yuruttu. Osmanli yonetimi, 1869’da yayinladigi Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi ile Fransiz egitim sistemine gore yapilandirdigi yeni egitim sisteminde, sibyan mektebi/iptidailer hariy, egitimin karma olarak yapilmasini ongormekteydi. Ancak, uygulama nizamnamedeki gibi olmadi; gayrimuslimler, bir asimilasyon araci olarak gordukleri devlet okullarina yocuklarini gondermek istemedi. Bu nedenle ayilan ru§tiye, idadi ve sultanilerdeki gayrimuslim ogrenci orani ortalama olarak %10’un altinda kaldi. Dolayisiyla Osmanli milletlerinden yeni bir ulus in§a etme projesinde egitim, ba§ka faktorlerin etkisiyle kendisine yuklenen rolu yerine getiremedi.

Mekteb-i Osmani: Bu okul 1857 yilinda Paris'te devlet tarafindan ogrenim gormek uzere Fransa'ya gonderilen Osmanli genyleri iyin bir tur hazirlik okulu olarak ayildi. Burada ogrencilere Fransizca egitiminin yarn sira ogrenim gorecekleri alanlara gore tamamlayici dersler de veriliyor; ayrica, farkli din ve soylara mensup genylerde Osmanlilik bilincini oluflturacak bir program da uygulaniyordu. Osmanli genylerinin ayni yati altinda aralarinda Turkye konuymalari, iyi derecede Fransizca ogrenmelerine engel oluflturuyordu. 40 ogrenci kontenjani bulunan okul, 1874 yilinda getirdigi agir mali yuke gore yeterince ifllevsel olmadigi ve onun ifllevini yeni kurulan Mekteb-i Sultani'nin gordugu gerekyeleriyle kapatildi.

Osmanlicilik ideolojisinin temel ilkelerinden biri “ karma egitim” idi. Karma egitimden kastedilen, farkli kokenlerden olanlarin bir arada ogrenim gormeleriydi. 1869 Maarif Nizamnamesinin karma egitim yapilmasini ongordugu kurumlardan biri 1874'te kurulan Darulmuallimin idi. Okulda gayrimuslimler iyin ayri bir kisim olacak ve ogrenciler orada kendi dinleriyle ilgili dersler okuyacakti. Devlet pratikte dogabilecek sorunlar nedeniyle nizamnamenin bu maddelerini uygulamayi ertelemiflti.


Ku§kusuz Tanzimat’tan sonra Osmanli aydmlari tarafmdan ortaya atilan diger fikir akimlari da degi§en seviyelerde egitim uzerinde etkili oldu; ancak, bu, Os- manlicilik kadar yapisal bir degi§ime yol aymadi. islamcilik, II. Abdulhamid doneminde din egitimine iliflkin derslerin artmasi §eklinde okul programlarma yansidi. Turkyuluk 1910’lu yillarda egitimi §ekillendirmede diger akimlardan daha etkili oldu. Girit’in kaybi ve Balkan bozgununun harekete geyirdigi milli duygular, orta ve yuksek ogretim kurumlarmm koridor ve smiflarinda bir ortuk program uygulamaya gerek kalmadan yeni nesli etkisi altma aldi. Bu arada sivil Osmanli okullari da Tanzimat’tan itibaren adalet, eflitlik ve ozgurluk gibi evrensel ve me§rutiyet gibi siyasi kavramlarm one yiktigi siyasi hareketlere de sahne oldu. Tanzimat’tan sonra egitim bir devlet politikasi haline geldi. Maarif-i Umumiyye Nizamnamesiyle omurgasi olu§turulan Osmanli egitim sistemi, daha sonra yikarilan mevzuat ile saglam bir hukuki zemine kavuflu.

MODERN EGiTiM SiSTEMiNiN GELfiiMiTanzimat’tan sonraki egitim hareketlerinin genel karakteri modern egitimin hem nicel hem de nitel yonden geli§imini surdurmesidir. Bununla beraber II. Abdulhamid ve II. Me§rutiyet donemlerindeki egitim hareketlerinin bazi onemli farklari da vardir. Ajagida egitimdeki geli§meler betimlenirken, aradaki benzerlik ve farklilik- lara vurgu yapilacaktir. II. Abdulhamid ve II. Me§rutiyet donemlerindeki egitim hareketleri, hem amay hem de kapsam ve yontem yonunden karakteristik ozellikle- re sahiptir.

II. Abdulhamid doneminde Tanzimat’in ba§lattigi reformlar devam ettirilip buyuk bir bolumu tamamlandi; zira, 1869 Maarif-i Umumiyye Nizamnamesinin tanimladigi egitim sistemi onun zamanmda uygulamaya konulabildi. Tanzimatyilarm tum dinlere ve irklara mensup unsurlardan bir Osmanli milleti in§a etmeyi amaylayan Osmanlicilik siyaseti, Hiristiyanlarm ayrilikyi isyanlarmm da etkisiyle terk edilerek Musluman nufusu asli unsur olarak kabul eden bir guvenlik stratejisi ekseninde Islamcilik siyaseti izlendi. Islamcilik siyasetinin egitime yansimalari arasinda en onemlisi Musluman a§iret reislerinin yocuklarmdan burokrat ve subay yeti§- tirmek uzere Istanbul’da bir A§iret Mektebi’nin ayilmasidir. Ilk ve orta ogretim ku- rumlarmda din derslerinin sayismm arttirilmasi da Islamci yonelimin egitime yansimasi olarak gorulebilir. Daha ziyade devletin stratejik kaygilarmin §ekillendirdi- gi, yeni bir devlet duzeni ve sosyal yapi onermeyen Islamciligm yukseli§ine ragmen, II. Abdulhamid doneminde, devlet, gelecegini her alanda reformlarm surdu- rulmesinde gordu ve modern egitim sistemini geli§tirmeyi tercih ederken, geleneksel egitim sistemini olu§turan medreseleri kendi haline birakti.

Egitimde yapilan reformlar, sekulerle§meyi de guylendirdi. Sekuler hukuk sisteminin ihtiyay duydugu personeli yetiflirmek uzere bir hukuk yuksekokulu (Hukuk Mekteb-i Alisi) ayilmasi da bu goru§u destekler. Bu donemde okul, ogretmen ve ogrenci sayisi, Tanzimat donemine gore katlanarak artti. Bununla beraber soz konusu arti§, ilk ve ortaogretimde okulla§ma oranmi %10’un uzerine yikaramadi. Bu donemde egitim alaninda kaydedilen buyuk geli§melere ragmen, 1892-1893’te modern okullarm tum ilkokullara orani, yakla§ik %14 gibi du§uk bir seviyedeydi. Bu donem, ulkenin ihtiyay duydugu her alanda (ula§im, haberle§me, ziraat, ticaret, saglik gibi) mesleki ve teknik okullarm ayildigi bir atilim donemi oldu ve bu okullarm bir kismi ortaogretim bir kismi da yuksekogretim kurumu olarak varligini surdurdu. Ozel ogretim kurumlarmm sayi ve turunde buyuk bir arti§ meydana geldi. Bununla beraber denetimsiz kalan gayrimuslimlerin okullariyla yabanci okullar, bu donemde yikici faaliyetlere be§iklik etti.


1908 Jon Turk Ihtilali sonrasmda buyuk bir canlilik kazanan fikir hayati egitimi de etkiledi; ilk ciddi egitim dergileri bu donemde yayimlandi ve egitim sorunlari gazete ve dergilerde tarti§ildi. 1913’ten itibaren Turkyuluk du§uncesi, okullarda yaygm olarak “ortuk program” i§levi gordu. Balkan devletlerinin kurulu§ ve yukseli§inde ogretmenlerin oynadiklari rol goz onunde bulundurularak ogretmenlere birer kurtarici gozuyle bakilmaya ba§landi; egitimde niceligin yerine niteligin arttirilmasi fikri one yikti. Egitime yaptigi katkilardan dolayi Turk Frobel’i olarak da adlandirilan Sati Bey’in 1909’da Darulmuallimm’deki ogrencileri seviye smavmdan geyirip dortte uyunu ihray etmesi bu yonelimin urunudur. Bu donemde, Istan- bul’daki kiz ve erkek ogretmen okullari yuksekokul seviyesine yikarildi ve lise og- retmeni yeti§tirme Darulfunun’la butunle§mi§ olarak yurutuldu; ayrica, anaokulu ogretmenligi okulu ayildi. Kizlarm egitimi alanmda yeni bir hamle daha yapilarak ilk kiz lise ve universitesi ayildi; ayrica, medreselerde ilk defa kapsamli bir reform programi uygulandi.

Okuloncesi Egitim ve ilkogretimTanzimat’tan sonra ilkogretimin §ekillenmesinde 1869 tarihli Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi ile 1876 Kanun-i Esasisi (Anayasa) ana referanslar olacakti. Birincisi ilkogretimin sure ve kapsamini belirlerken, ikincisi temel egitimi mecburi hale getirdi. 1876’dan itibaren, bir yandan modern okullarin sayisi artarken, diger yandan eski program, yontem ve tekniklerle egitim yapan okullar da varligini surdurmu§- lerdi. Iptidailere genellikle Darulmuallimin-i Iptidai mezunlari ogretmen olarak atanirken, sibyan mektepleri, yogu kere yeni yontem ve teknikleri ele§tiren hoca- larla egitimlerini surdurdu. 1891-1892’de, iptidai mekteplerinin ilk kapsamli okul programi yapildi ve ogretim sureleri, §ehir ve kasabalarda uy ve koylerde ise dort yil olarak belirlendi. Uy yillik iptidailerde okutulmasi ongorulen dersler §unlardi: Elifba, Kur’an, Tecvit, Umihal, Ahlak, Sarf-i Osmani, Imla, Kiraat, Tarih-i Osmani, Muhtasar Cografya-yi Osmani, Hesap ve Husn-i Hat. Ayni tarihte yayimlanan Istanbul iptidaileri talimatina gore, bu okullarda ogretmen olabilmek iyin Darulmualli- min-i Ibtidai’den mezun olmak veyahut bir sinavla yeterliligini ve bilgisini belgele- mi§ olmak gerekiyordu. Bu duzenleme ile, daha once okutulan Osmanli tarihi ve cografyasi dersleri koy okullarindan kaldirildi.

II. Me§rutiyet doneminde ilkogretim alanindaki yapilan en onemli atilim 1913’te Tedrisat-iIbtidaiyyeKanun-iMuvakkati’nin (Geyici Ilkogretim Kanunu) yayimlan- masidir. Yapilan bazi degi§ikliklerle 1961 yilina kadar yururlukte kalan bu kanun, ilkogretimde ciddi bir reforma zemin olu§turdu. Ilkogretimi zorunlu hale getiren bu geyici kanun, iptidailerin ogretim suresini, iptidai ve ru§tiyeleri birle§tirerek alti yila yikardi. Bu yapilanmaya gore, iptidailerde ilk, orta ve yuksek olmak uzere her biri iki§er yillik uy devre bulunacakti. Kanun, ilkogretimde okutulacak dersleri §u §ekilde belirlemi§ti: Kiraat, Hat, Lisan-i Osmani, Hesap, Hendese, Cografya, Tarih, Durus-i E§ya, Malumat-i Tabiiyye ve Tatbikati, Hifzisihha, Malumat-i Mede- niyye ve Ahlakiyye ve Iktisadiyye, El I§leri ve Resim, Terbiye-i Bedeniyye ve Mek- tep oyunlari, Talim-i Askeri (erkek yocuklara), Idare-i Beytiyye ve Diki§ (kiz yocuklara). Bu arada, gerek kiz gerekse erkek sultanilerine bagli olarak ayilan ve odenegi genel butyeden kar§ilanan ilk kisimlar iyin bu devre sistemi di§mda, be§ yillik bir ogrenim butunu kabul edildi ve boylece, diger alti yillik ilkokullara denk tutulan ikinci bir okul tipi ortaya yikarildi. Biryok yonden ele§tirilen bu ikilik, Tev- hid-i Tedrisat’a kadar devam etti ve 1924’te ilkokulun tek okul ruhuyla be§ yillik bir temel egitim kurumu halinde yeniden orgutlenmesiyle ortadan kalkti.


Ukogretim, 1913’ten sonra Sati Bey’in gayretleri sonucunda yeti§en ogretmenler sayesinde kismi bir geli§me kaydetti; ancak, bu ogretmenler sayisal bakimdan ihtiyaci kar§ilamaktan uzak olduklari iyin eski yontem ve uygulamalar yeni okullarda da surdu. Geryekten de, ogretmen yeti§tiren kurumlarm ulkenin ogretmen ayi- gini kapatmasi uzak bir ihtimaldi. Maarif Naziri Emrullah Efendi, 1910’da ta§radaki okullar iyin 70.000 ogretmene ihtiyay oldugunu, ancak her yil bunun yuzde birinin dahi bulunamadigini belirterek bu onemli sorunu gundeme getirdi. Tedrisat-i Ibti- daiyye Kanun-i Muvakkati, okul oncesi ve okul sonrasi egitim kurumlarmin ayil- masma imkan sagladigi iyin, okul oncesi alanda gerek Istanbul’da gerekse diger buyuk §ehirlerde bir hayli ana mektebi ve yocuk bahyesi ayildi; bu iflleri duzenlemek uzere 1915’te bir Ana Mektepleri Nizamnamesi yayimlandi. Okul oncesi egitimdeki bu geli§menin beraberinde getirdigi ogretmen ihtiyacmi kar§ilamak uzere, 1914-1915 ogretim yilmda, Istanbul Darulmuallimati’nda bir Ana Muallim Mektebi ayildiysa da birkay yil sonra kapatildi.

OrtaogretimII. Abdulhamid doneminde, genel orta ogretim alanmda sayisal ve nitelik yonunden kayda deger geli§meler ya§andi ve idadiler, ozellikle 1882-1890 yillari arasmda ta§rada da yaygmla§ti. Bunlarm ogrenim suresi, vilayet merkezlerinde ru§tiye ile birlikte yedi, sancak merkezlerinde ise ru§tiye ile birlikte be§ yildi. Boylece geli§en orta ogretim, kaza ve buyuk bucak merkezlerine kadar yayilan ru§tiyelerle birlikte, kent ve kasaba halki arasmda yuksek ogrenime ogrenci ve serbest mesleklerle yerel ve resmi hizmetlere de eleman yeti§tiren kaynaklar oldu. Abdulhamid doneminin sonlarmda, ulkede mevcut olan 619 ru§tiyede yakla§ik 40.000 civarmda ogrenci egitim gormekteydi. Ru§tiyelerin kayda deger bir kismi kizlara mahsustu. Idadilerin sayisinm 109’a; bunlara devam eden ogrenci sayismm da 20 bin civari- na ula§tigi bu donemde, okul programlarmda da bazi degi§iklikler yapildi. II. Me§- rutiyet doneminde de orta ogretim alanmda onemli bazi geli§meler meydana geldi. Bunlardan belki de en onemlisi 1913 tarihli Tedrisat-i Ibtidaiyye Kanun-i Muvakkati ile, ru§tiyelerin ilk mekteplerle birle§tirilip orta ogretimden almmasidir. Boylece ru§tiyeler bu kanunla genel olarak tarihe kari§ti; fakat, bazilari “numune ru§tiyeleri” adiyla Cumhuriyete kadar ula§abildi.

1869 Maarif-i Umumiyye Nizamnamesin.de her vilayet merkezinde ayilmasi on- goruldugu halde ayilamayan sultaniler, 1908’den sonra on iki vilayet merkezinde bulunan idadilerin sultaniye donuflurulmesi suretiyle ta§raya da yayilmi§ oldu. Bi- rinci Dunya Sava§i yillarmda, bu §ekilde ayilan sultanilerin sayisi 50’yi buldu. II. Me§rutiyet devrinde genel olarak kadmlarm sosyal, kulturel ve ekonomik hayata daha etkin olarak girmeleri, onlarm orta ve hatta yuksek ogretimde daha ust duzeyde ogrenim gormelerine de imkan tanidi. Nitekim, 1911’de ilk kiz idadisi ayildi ve 1913’te Istanbul Inas (Kiz) Sultanisi admi aldi. Bu okul, Turkiye’de ayilan ilk kiz li- sesidir. Ta§rada ise 1922’de Izmir’de ve 1923’te de Ankara’da kiz sultanileri ayildi.

Mesleki ve Teknik EgitimTanzimat doneminde, mesleki ve teknik egitim alanmda plansiz ve programsiz da olsa bir takim giri§imlerde bulunulmu§tu. Bunlar arasmda, sayi ve nitelik bakimmdan yeterli memur yeti§tirmeye yonelik yabalar yine onemli bir yer tutuyordu. Ul- ke sanayiine teknik eleman yeti§tirmek amaciyla atilan ilk onemli adim, Midhat Pa- §a’nm 1860’li yillarda, kimsesiz, yetim ve oksuz kiz ve erkek yocuklari meslek sahibi yapmak amaciyla aytigi islahhanelerdi. Islahhaneler, daha sonra, Cumhuriyet


donemindeki meslek okullarinm/liselerinin temellerini olu§turacak ve sanayi mek- teplerine donu§eceklerdi. Demircilik, marangozluk, dericilik, dokumacilik gibi mesleklerin ogretildigi ve doner sermaye i§letmelerinin de oldugu bu okullar, gelirlerinin bir bolumunu ogrencileriyle payla§ryordu.

Kiz (inas) islahhanelerinin ayilmasiyla ba§layan kiz mesleki ve teknik egitim sureci kiz sanayi mekteplerinin ayilmasiyla devam etti. Iyi donanimli e§ ve ornek an- neler yetiflirmek iyin ayilan kiz sanayi mekteplerinin amaci yalflma ya§aminm i§gucu ihtiyacini kar§ilamak degildi. Okul programlarinda, yemek, utu, diki§-naki§, tel- kari, muzik ve ozellikle piyano, ev idaresi ve saglik gibi konular i§lenmekteydi. II. Me§rutiyet doneminde kadinlar yali§ma hayatina girince, programlar da ihtiyaca bi- naen tadil edildi. Sultan II. Abdulhamid doneminde ayilan Darulhayr-i Ali ve Birin- ci Dunya Sava§i yillarinda ayilan Daruleytamlar da, korunmaya muhtay yocuklara mesleki egitim veren okullardi. Osmanli topraklarinda bunlarin di§mda biryok meslek okulu ayilmasina ragmen, bunlarin ulkeye ciddi bir katkisi olmami§ti.

Tanzimat'tan sonra acilan genel meslek okullari (lslahhaneler, Dariilhayr-i Ali ve dariiley- tamlar) nicin yetim ve oksiiz cocuklari oncelikli hedef kitle olarak kabul etmi§tir?

Tablo 4.1’de goriildugu gibi, II. Abdulhamid ve Me§rutiyet devirierinde Osmanli topraklan iizerinde yirmiden fazla mesleki ve teknik egitim kurumu ayilmi§ti. Bunlarin onemli bir kisnn sivil ve askeri biirokrasinin nitelikli personel ihtiyacini kar§ilamayi, bir kisnn da iilkenin diger alanlardaki geli§imi iyin gerekli olan ele- manlari yeti§tirmeyi amaylamaktaydi. Ote yandan, bu okullar faaliyet alam bakimindan yok geni§ bir yelpazeye sahipti. O kadar ki, 20. yiizyilm e§iginde ulke ekonomisine onemli bir katma deger katan tiftik keyilerini yeti§tirip bakimim yapan yobanlan egitmek iizere bir mektep ayilirken, diger yandan da on yedi yil sonra demiryolu i§letmelerinde istihdam edilecek personeli yeti§tirmek iyin ba§ka bir okul olu§turuluyordu. Bu ornekler Osmanlimn tanm ve sanayi toplumlanna ozgii iki geli§im siirecini senkronize ettigini de gosterir.

SIRA SiZDEE

II. A bdulham id donem i II. M e flru tiy e t do n Ami

1) Sanayi-i N e fis e (G u ze l S anatlar) M e k te b i (1 8 8 2 )

1) M aliye M e m u rla ri M ekteb i (1 9 0 9 )

2 ) H e n d e s e -i M u lk iy e (Sivil M u h en d is lik ) M ekteb i (1 8 8 3 )

2 ) Polis M ekteb i (1 9 0 9 )

3 ) Lisan M ekteb i (1 8 8 3 ) 3 ) B elediye M e m u rla ri M ekteb i (1 9 1 1 )

4 ) T ic a re t M ekteb i (1 8 8 3 ) 4 ) Evkaf M e m u rla ri M ekteb i (1 9 1 1 )

5 ) T u c ca r Kaptan M e k te p le ri (1 8 8 6 ) 5 ) Sihhiye M e m u rla ri M ekteb i ( 19 1 2 )

6 ) Fenn-i Resim ve M im ari M ekteb i (1 8 8 7 )6 ) A m e li T ic a re t M e k te p le ri (1 9 1 3 'te n sonra

vilayetle rd e)

7 ) Bag ve A§i A m e liy a t M ekteb i (1 8 8 7 ) 7 ) D aru lbeday i (T iy a tro M e k te b i) (1 9 1 4 )

8 ) A m e li Z ira a t M e k te p le ri (1 8 8 7 ) 8 ) fiim end ifer M e m u rla ri M e k te b i (1 9 1 5 )

9 ) Polis D ershanesi (1 8 8 9 ) 9 ) O rm a n A m e liy a t M e k te b i (1 9 1 5 )

10) A§i M e m u rla ri M e k te b i (1 8 9 2 ) 10) D aru le lhan (K o n se rva tu ar) (1 9 1 6 )

11) G u m ru k M e m u rla ri M e k te b i (1 8 9 2 ) 11) D a ru le y ta m la r (Y e tim Y u rtla r i) (1 9 1 6 )

12) A flire t M ekteb i (1 8 9 2 )

13) £ o b a n M ekteb i (1 8 9 8 )

Tablo 4.1II. A b d u lh a m id ve II. Meflrutiyet D onem lerinde A gilan M esleki ve Teknik O kullar


C SIRA SiZDEv— Tablo - 4.1’de verilen egitim kurumlari hakkinda en az iki tur kaynak (kitap, makale, web tabanli kaynaklar gibi) kullanarak hakkinda bilgi edininiz. Elde ettiginiz bilgiler lsiginda, bu okullardan mezun olanlarm hangi sektorlerde istihdam edilebilecegini belirleyiniz ve soz konusu yillardaki dike ekonomisi ve calisnia hayati hakkinda cikarimlarda bulununuz.

cIN TER N ET

(Teyrek yiizyili a§km bir sure iyinde ayilan bu mesleki ve teknik egitim kurumlari iilkede ciddi bir sosyoekonomik kalkmma saglamadi. Bunun iyin ne sahip olu- nan bilgi, mali kaynak ve tecriibe, ne de zaman ve ko§ullar uygundu. Ancak bu okullar Cumhuriyet Tiirkiyesinin egitim ve bilim kurumlarimn temel ta§larim olu§- turdu; bugiinkii bazi fakiilte ve iiniversiteler onlarm iizerinde yiikseldi.

istanbul Teknik Universitesi ve Marmara Universitesinin web sayfalarini inceleyiniz. Bu iki Universitenin Tablo 4.1’de yer alan okullarla tarihi bir bagi olup olmadigim tespit ediniz.

Gayrimuslim ve Yabancilarin Okullari19. yiizyilda sadece Musliimanlar degil, gayrimuslim tebaamn egitim sistemleri de yeniliklerden nasibini aldi. Gerek Ortodoks, Gregoryen, Katolik, Protestan mez- heplerine mensup Hiristiyanlarm ve gerekse MusevTlerin, ozel okul statusunde yok sayida okulu vardi. Gayrimuslimler de kendi aralarmda gelenekyiler ve yeni- likyiler olarak ikiye ayrilmi§lardi. Bu siireyte yoksul Anadolu Ermenileri hariy, hiybir gayrimuslim grup Batililarm aytigi yeni okullara yocuklarmi gondermek iste- memi§ti. Bunun bir nedeni de misyoner okullarimn yocuklarimn itikatlarim boz- malarmdan yekinmeleriydi. Nitekim, Ortodokslar, Katolik Fransiz okullarma ilgi gostermedigi gibi, Vatikan da, Protestan Robert Kolej’e yocuklarmi gondermeme- leri iyin Katolik cemaatini uyardi. Osmanli hukumetinin Tanzimat’tan beri yuruttugu farkliliklari sentezleyerek bir Osmanli milleti in§a etme projesinin boyle bir kitle uzerinde ba§arili olmasi mumkun degildi. Nitekim, genel ortaogretimin her iki basamagini te§kil eden ru§tiye ve idadilere yok az gayrimuslim ogrenci ilgi gosterdi. Zira, gayrimuslim tebaamn gozunde devlet okullari birer asimilasyon aracmdan ba§ka bir §ey degildi. Bu baki§ ayisi egitim araciligiyla Osmanli milleti in§a etme idealini yokertti.

Osmanli Imparatorlugu’nda ayilan misyoner okullari, bagli bulunduklari devletlerin dinini, dilini, kulturunu yaymi§; ulkelerinin emperyalist gayelerine hizmet etmi§lerdi. 16. yuzyildan itibaren Katolik misyonerler tarafmdan ayilip 19. yuzyilda Protestanlarm da katilimiyla hizli bir geli§me gosteren misyoner okullari, egitim sistemleri, ders programlari, ogretim materyalleri, olyme ve degerlendirme yon- temlerinden ziyade, ogretilen dil ve gozetilen amaylar ayismdan adeta din ve siyasetin butunle§tigi yerler olarak dikkat yeker. Devlet, adetlerini, geleneklerini, iba- detlerini surdurmeleri, dinlerini ve dillerini unutmamalari iyin gayrimuslim tebaa- ya oteden beri okul ayma hakki tanimi§ti. Fransa, Ingiltere, Rusya, Avusturya-Ma- caristan, Almanya, Italya ve Amerika, Tanzimat ve Islahat Fermanlariyla verilen haklari, kendi yikarlari dogrultusunda degerlendirdi ve misyoner okullari kisa bir sure iyerisinde ulkede yaygmla§ti. Bu yayilmanin nedenlerinden biri egitim dene- timinin eksikligi ve yabanci devletlerin Osmanli gayrimuslimlerini himaye altma almak istemesiydi. Iskenderiye, Antakya, Kudus, Roma ve Istanbul gibi Hiristiyanli- gm en onemli be§ merkezinin de Muslumanlarm hakimiyetinde olmasi, misyonerler ayismdan ba§li ba§ma bir motivasyon kaynagiydi. Misyoner okullarimn sayisinin artmasmda, bilhassa Tanzimat ve Islahat Fermanlariyla tanman yeni haklarm


da etkisi oldu. Osmanli hukumetleri yikardiklari nizamnamelerle ve 1886’da kurduklari Mekatib-i Ecnebiyye ve Gayrimuslim Mufettflligi gibi birimlerle misyoner okullarmi denetlemeye yali§ti.

Fransa’nm himayesindeki Katolik; Ingiltere ve Amerika’nm korumasi altmdaki Protestan; Osmanli Imparatorlugu’ndaki Ortodoks Rumlar uzerinde ulusyuluk akimmi geli§tirmek amaciyla vazifelendirilmi§ olan Ortodoks misyonerler ile Kosova ve I§kodra vilayetlerinde bulunan Katolikler uzerinde Avusturya-Macaris- tan’m destekledigi Katolik rahipler egitim-ogretim faaliyetlerinde bulunmu§lar; ayrica, birliklerini tamamlayan Italya ve Almanya da kendi uyruklarmda bulunan Katolik ve Protestan misyonerleri araciligiyla imparatorluk cografyasiyla ilgilen- meyi ihmal etmemi§lerdi.

Hukumetin aldigi tedbirlere ragmen, gayrimuslim tebaanm dinlerini, dillerini, mezheplerini, mesleklerini dolayisiyla aidiyetlerini degi§tirip onlara yeni bir kimlik kazandirmaya yalflan misyoner okullarmin sayismm 1900’lu yillarin ba§mda 850900 olmasi, onemlerini azaltmaz. Zira bu okullar, “duvel-i muazzama”nm yani buyuk devletlerin dogrudan yahut dolayli olarak Osmanli ulkesinde kendilerine bir nufuz alani yaratma yoneli§inin bir sonucuydu. Cumhuriyet doneminde eski imtiyaz ve muafiyetleri reddeden Turkiye, yabancilara ait okul, hastahane gibi kurumlari, devletin kanunlarina uymalari ve dini telkinde bulunmamalari §artiyla tanimi§; kurallara aykiri davrananlari da kapatmi§ti. Bununla birlikte yogu Istanbul’da olan bazi yabanci okullar faaliyetlerini gonumuze kadar surdurdu.

YuksekogretimTanzimat doneminde alt yapisi olu§turulan yuksekogretim alaninda Sultan II. Ab- dulhamid ve II. Me§rutiyet donemlerinde ciddi bir ilerleme saglandi. Ulkenin ihtiyaylari ve gelecege yonelik hedefleri dogrultusunda biryok yeni yuksekogretim kurumu ayildi. Tanzimat doneminde birkay kez ayilan fakat ya§atilamayan Darul- fu n u n (Universite) da Sultan II. Abdulhamid doneminde tekrar hayat buldu. Uzun suren bir hazirlik a§amasi sonunda Eylul 1900’de ayilan Darulfunun’da, Ulum-i Aliyye-i Diniyye (Yuksek Dini Ilimler), Ulum-i Riyaziyye ve Tabiiyye (Matematik ve Fen Bilimleri) ve Edebiyat §ubeleri vardi. Mekteb-i Sultani, Ticaret Mektebi, Da- ru§§afaka ve idadi mezunlari sinavla bu bolumlere aliniyordu. Medrese ogrencileri de yapilan smav sonunda ba§arili olurlarsa Ulum-i Aliyye-i Diniyye §ubesine gi- rebiliyordu. Darulfunun II. Me§rutiyet doneminde bilimsel ayidan onemli bir ilerleme kaydetti. Misafir Alman akademisyenlerin de etkisiyle bilimsel du§unce ve yontem yerle§ti. Darulfunun 1933 yilinda yapilan radikal bir reformla yeniden yapilandirilarak Istanbul Universitesi adini aldi.

II. Abdulhamid doneminde Darulfunun’un di§mda ayilan yuksekogretim kurumlarindan biri olan Hukuk Mekteb-i Alisi, Tanzimat doneminden itibaren olu§- turulmaya yali§ilan sekuler hukuk sisteminin hukukyu ihtiyacini kar§ilamak uzere kurulmu§ ve ulkede sekuler hukukun kurumsalla§masmda hayati bir rol oynami§- ti. Diger bir yuksekogretim kurumu olan Sanayi-i Nefise (Guzel Sanatlar) Mektebi- nin ogretim programlari da Osmanli Devleti’nin medeniyet yonelimi hakkinda ay- dinlaticiydi. Zira aktif programlarin buyuk bir bolumu Bati kaynakli modern sanat- larin ogretilmesini ongoruyor; II. Me§rutiyet doneminde Darulbedayi (Sahne Sa- natlari Okulu) ve Darulelhan’in (Konservatuvar) ayilmasi da geleneksel kulturun modern kultur kar§ismdaki gerilemesinin surdugunu gosteriyordu.

II. Me§rutiyet doneminde yuksekogretim alanindaki en onemli geli§me ilk kiz lisesinin ayili§mdan birkay yil sonra Inas Darulfununu adiyla bir kiz universitesinin


ayilmasiydi. Erkeklerin devam ettigi Darulfunun ile ayni kadro, mekan ve aray gereyleri kullanan bu okul, Darulmuallimat-i Aliyye (Yuksek Kiz Ogretmen Okulu) ile de i§birligi ve e§gudum iyerisindeydi. Inas Darulfununu ogrencileri, Mutareke doneminde fiili bir durum yaratip karma egitime geyilmesini sagladilar ve boylece tum dunyada modernle§menin en onemli ogelerinden biri olan kadinlar, Cumhu- riyet’ten once egitim alanmda ve medeni hayatta buyuk kazanimlar elde ettiler.

Modern egitim sistemi, geleneksel duzeni besleyen klasik egitim sisteminin yani ba§mda, eskisine mudahale edilmeksizin kurulmu§tu. Bu, hala guylu olan ulemanm tepkisini onlemek bakimmdan kayinilmazdi. Nitekim, Osmanli yoneticileri, reformcu kurum ve guyler geli§inceye degin medreselere dokunmadi. Dogrusu bu, akillica bir politikaydi. Osmanlilar, ancak devletin son on yilmda medreselere el atmaya cesaret edebildi. 19. yuzyilda kurulan sekuler egitim sisteminin biryok sorunu vardi ve yeni okullardan yeti§en memurlar yogu kez yeterli bilgiden yok- sundu. Fakat, bunlar arasmda ulke sorunlari hakkmda dogru bir baki§ ayisma ve bunlarm yozumu iyin gerekli inany ve iradeye sahip geni§ bir kesim vardi. Askeri okullar Batili du§uncelerin en rahat girebildigi ve kabul gordugu kurumlardi. 20. yuzyila gelindiginde, sivil ve askeri yeni okullar, laik bir ulus devlet olan modern Turkiye’nin temellerini olu§turan siyasi, sosyal ve kulturel reformlari geryekle§tire- cek bilgi, beceri ve inanca sahip yonetici eliti yeti§tirmeyi ba§ardi. Bu elitten yoksun olan diger Islam ulkeleri ise, teokratik monar§ilerle yonetilmeyi surdurdu.

4. Uni te - Egi t im Sistemi ve Egi t imde Yapi lan Reform I ar 89

Ozet

« Osmanli Devleti’nde modern egitime yuklenen 1 stratejik rolu afiklayabilme

Modernle§me, Aydinlanma £agim §ekillendiren pozitivist epistemolojinin de etkisiyle dini akide- nin bipimlendirdigi geleneksel toplum duzeni ve kulturune kar§i geli§mi§tir. Osmanli yoneticileri ipin modernle§me, devletin bekasi (devamliligi) ipin devleti oluflturan mekanizmanin yeni §artlara uygun olarak yeniden duzenlenmesi sureciy- di. Bu nedenle de ilk reformlar ordunun yenilefl- mesi amaciyla yapilmi§ti. Askeri modernleflme- nin kurumsallaflma surecinde geri donulmez bir noktaya gelmesinden sonra, sivil burokrasi ve toplum da yenile§me surecine girmi§ti.

P T a n z im a t’ta n itibaren geliflen f ik i r a k im la n m n O sm anli D evleti’n i yafla tm a ve gelifltirme konu - su n d a egitim e yukled ikleri m isyonu ve b u n la n n egitim sistemi uzerindeki etkilerini a fik layabilm e Tanzimat’tan itibaren Osmanli devlet ve fikir adamlari tarafindan devletin bekasim guvence altina almaya ve topyekun geli§meyi saglamaya yonelik duflunceler geli§tirilmi§; bu fikirlerin taraftar bulanlari birer fikir hareketine donuflerek belli donemlerde devlet politikasi uzerinde de etkili olmufltur. Tanzimat doneminin hakim fikir akimi olan Osmanlicilik, farkli din ve irklara mensup Osmanli tebaasindan bir “Osmanli milleti” olufl- turmayi amaplamiflti. Bu amap ipin egitime pocuk- larda ortak duygu ve duflunce gelifltirme gorevi verilmifl; bunun da ancak karma egitimle mumkun olacagi ileri surulmufltu. Osmanliciligin etkisiyle hazirlanan 18 6 9 M aarif-i Umumiyye N izam - namesi, rufltiye, idadi ve sultanilerde karma egitim yapilmasini ongormekteydi. Bundan sonra orta ve yuksek ogretim kurumlarinda karma egitim yapilmifl ise de gayrimuslimlerin buyuk bir kismi kendi okullarina devam etmiflti. Mekteb-i Sultani, bir Osmanli milleti oluflturmak uzere tasarlanmifl ise de pek fazla bu amaca hizmet ettigi soylenemez. islamcilik sistem uzerinde yapisal bir etki yaratamamifl ise de din derslerinin programdaki agirligimn artmasina zemin hazirladigi soylenebilir. Turkpuluk ise daha pok 1913 yilindan sonra basili programdan ziyade, ortuk yani okuldaki ders difli faaliyetler uzerinden yansimifltir.

II. A b d u lh a m id ve II. M eflrutiyet d onem lerinde eg itim a la n m d a m e y d a n a g e len geliflm eleri ka vrayab ilm eII. Abdulhamid donemi 1869 M aarif-i U m um iyy e N iza m n a m esin in butun boyutlariyla uygulamaya kondugu yillar oldu. Tanzimat doneminde oluflturulmaya bafllanan modern egitim sistemi daha da gelifltirildigi gibi, eksik kalan yuksekogretim kademesi de bu donemde oluflturuldu. Da- rulfunun, yani universite bir daha kapanmamak uzere apildi. Hukuk ve ticaret baflta olmak uzere birpok alanda yuksek ogretim kurumlari hizmete girdi. Bu donem egitimde nicel geliflimin istisnai bir ivme kazaniflina taniklik etti; fakat ayni yargi kalite artifliyla ilgili olarak soylenemez. II. Meflrutiyet doneminde ise ilkogretim yeniden yapilan- dirildigi gibi, kizlar da lise ve universitede egitim alma hakkina kavufltu; ayrica, ogretmen yetifltir- mede onemli geliflmeler oldu. Butun bu atilimlar Cumhuriyet egitim sisteminin ana unsurlarini oluflturdu.

<® Yabanci o ku lla n n T an zim a t sonrasi k o n u m u n uA M A C

4 a n a liz edebilm eYabanci okullarin apilmasini ve faaliyetlerini belli esaslara baglayan 1 8 6 9 M aarif-i U m um iyye Ni- zam nam esi, her fleyden once bu okullar uzerinde guplu bir denetimin kurulmasini ongoruyordu. Yabanci okullar apanlara gore devlet okullari ve misyoner okullari olmak uzere ikiye ayrili- yordu. Buyuk Avrupa devletlerinin Osmanli topraklarinda en az bir okulu vardi ve bunlar kendi kulturlerini yaymaya palifliyordu. Misyoner okullari ise, okulu apan dini gruplarin amaplarina hizmet ediyordu. 20. yuzyilin baflinda ulkede yalniz Amerikan misyoner okullarinin sayisi befl yuze yakindi. Hemen hipbir denetime tabi tutulmayan ve yikici ve bolucu faaliyetlerin odagi haline gelen bu okullar, Birinci Dunya Savafli yillarindan itibaren tasfiye edilmeye paliflilmifl ve bu konuda da onemli bir mesafe almmiflti.


Kendimizi Sinayalim1. 1869 M aarif-i U m um iyye N iza m n a m esi igin a§agidakilerden hangisi dogru degildir?

a. Fransiz egitim. sistemine gore hazirlanmi§tirb. Ilk kez bir Darulfunun agilmasini gundeme ge-

tirmi§tirc. Darulmuallimin-i Kebir’in agilmasini onermi§tird. Karma egitimi hukme baglami§tire. Osmanlicilik akiminin etkisindedir

2. A§agidakilerden hangisi Tanzimat doneminde agilan kurumlardan biri degildir?

a. Ru§tiyeb. Mekteb-i Sultanic. Islahhaned. Ticaret Mektebie. Idadi

3. II. Me§rutiyet doneminde Osmanli egitimi uzerinde en fazla etkisi olan, Turk Frobel’i diye adlandirilan egi- timci a§agidakilerden hangisidir?

a. Selim Sabit Efendib. Mizanci Murat Beyc. Sati Beyd. Halil Fikrete. Ismail Hakki Baltacioglu

4. Darulfunun’un son kez agili§i hangi yil gergekle§- mi§tir?

a. 1864b. 1870c. 1874d. 1883e. 1900

5. A§agidakilerden hangisi Osmanlicilik ideolojisinin dogrudan egitime yansimalarindan biridir?

a. Maarif-i Umumiye Nezaretib. Darulfununc. Mekteb-i Osmanid. A§iret Mektebie. Mekteb-i Sultani

6. Tanzimat’in ilk yillarinda egitim reformlarina onculuk eden, ilk ru§diyelerin kurulu§una onayak olan ve donemin sonlarinda Maarif Nazirligina yukselen egitim- ci kimdir?

a. Kemal Efendib. Ahmed Cevdet Pa§ac. Selim Sabit Efendic. Safvet Pa§ae. Ali Pa§a

7. A§agidakilerden hangisi “usul-i cedid” hareketini ta- nimlamada kullanilamaz?

a. Daha kolay okuma yontemi getirmi§tirb. Osmanlicilik ideolojisini benimsemi§tirc. Okula sira-masa duzenini getirmi§tird. Harita, levha, resim gibi araglarin kullanilmasini

onermi§tire. Turk/islam dunyasi uzerinde etkili olmu§tur

8. A§agidakilerden hangisi II. Abdulhamid doneminde agilan kurumlardan biri degildir?

a. Hukuk Mektebib. Ticaret Mektebic. Mekteb-i Osmanid. Sanayi-i Nefise Mektebie. Hendese-i Mulkiyye Mektebi

9. I- Darulmuallimin-i Kebir;II- Darulmuallimat;III- Ana Muallime Mektebi;IV- Darulmuallimin-i Sibyan;V- Darulmuallimin-i Ru§di.

Yukaridaki kurumlarin agili§ tarihlerine gore dogru si- ralamasi a§agidakilerden hangisidir?

a. V, IV, II, I, IIIb. V, IV, I, II, IIIc. V, II, IV, I, IIId. V, IV, II, III, Ie. IV, V, II, I, III

10. A§agidakilerden hangisi kizlarin egitimine katki yapan geli§melerden biri degildir?

a. Inas ru§diyesinin agilmasib. 1869 Maarif-i Umumiyye Nizamnamesinin kabuluc. 1876 Anayasasinin kabulud. Gegici Ilkogretim Kanunu’nun yururluge girmesie. Inas Darulfununu’nun agilmasi

4. Uni te - Egi t im Sistemi ve Egi t imde Yapi lan Reform I ar 91

Kendimizi Sinayalim Yan>t Anahtar>1. b Yanitiniz yanli§ ise “Tanzimat’in Mirasi: Modem

Egitimin Genel Yapisi” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

2. d Yanitiniz yanli§ ise “Modern Egitim Sistemi” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

3. c Yanitiniz yanli§ ise “Pedagojik Yenile§me” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

4. e Yanitiniz yanli§ ise “Modern Egitim Sistemi” ve“Modern Egitim Sisteminin Geli§imi/Yuksek Og- retim” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

5. e Yanitiniz yanli§ ise “Egitim, Devlet ve Ideoloji”konusunu yeniden gozden geyiriniz.

6. a Yanitiniz yanli§ ise “Modern Egitim SistemininGeli§imi” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

7. b Yanitiniz yanli§ ise “Pedagojik Yenile§me” ko-nusunu yeniden gozden geyiriniz.

8. c Yanitiniz yanli§ ise “Modern Egitim SistemininGeli§imi” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

9. a Yanitiniz yanli§ ise “Ogretmen Yeti§tirme” ko-nusunu yeniden gozden geyiriniz.

10. d Yanitiniz yanli§ ise “Bu Unitenin ilgili” konusu-nu yeniden gozden geyiriniz.

S>ra Sizde Yan>t Anahtar>Sira Sizde 1Osmanli Devleti’ni yenile§meye sevk eden faktorlerin ba§inda, bekasinin yani varliginin tehlikeye du§mesi gelmektedir. Ilk belli ba§li reformlarin ordunun moder- nizasyonuna yonelik olmasinin nedeni budur. Askeri reformlarin tamamlanmasini izleyen yenile§me giri§imleri de agirlikli olarak sivil ve askeri burokrasinin takvi- yesini amaylamaktadir.

Sira Sizde 2Darulmuallimat mezunlari Turkiye modernle§me tarihinde kadinlarin sosyal statu ve rolleriyle ilgili yerle§ik algi ve du§unceyi degi§tirerek yok onemli bir zihniyet degi§imine vasita olmu§lardi. On ya§indan buyuk kizlarin orgun egitime devam edemedikleri bir ulkede 55 yilda (1859-1914) universiteye gidebilir hale gelmeleri sosyokulturel bir devrimdir. Darulmuallimat, ogretmen ve mezunlariyla bu buyuk zihniyet degi§iminin hem oznesi hem de nesnesi olarak bu devrimde ba§rolu oynami§ti. Buna paralel olarak Turkiye Cumhuriyeti’nin kultur temellerinin §ekillenmesinde de etkili oldular.

Sira Sizde 3Tanzimat’tan sonra ayilan genel meslek okullarinin (islahhaneler, Darulhayr-i Ali ve daruleytamlar) yetim ve oksuz yocuklari oncelikli hedef kitle olarak kabul etme nedeni, 1853-56 Kirim Harbi’yle ba§layan goy dalgalari- nin nufus yapisini bozmasi, ekonomik kriz vb. nedenlerle bu tur yocuklarin her geyen gun bir sosyal soruna donu§me egilimi gostermeleridir. Bu nedenle soz konusu okullara alinan yocuklar meslek sahibi yapilarak topluma kazandirilmaya yali§ildi.

Sira Sizde 4Tablo 4.1’de verilen egitim kurumlarindan yola yikila- rak yapilacak bir degerlendirme bizi §u sonuylara gotu- recektir: Ulkede egitilmi§ nufus agirlikli olarak hizmet sektorunde istihdam edilmekte olup uretim sektoru tarima endeksliydi. Bununla beraber ticaretin de canlan- dirilmasina yali§ilmaktadir.


Yararlanilan KaynaklarAkkutay, Ulker, Enderun Mektebi, Ankara 1984.Akyildiz, Ali, Tanzimat Donemi Osmanli Merkez Teflki-

latinda Reform (1836-1856), Istanbul 1993.Akyuz, Yahya, Turk Egitim Tarihi, Istanbul 1997.Ayas, Nevzad, Turkiye Cumhuriyeti Milli Egitimi Kuru-

lufllar ve Tarihgeler, Ankara 1948.Cumhuriyetin 50. Yihnda Milli Egitimimiz, Istanbul

1973.Ergin, Osman, TurkMaarif Tarihi, c. I-IV, Istanbul 1977.Fazlurrahman, Islam ve Qagdafllik (Islam Egitim Tari-

hinde) FikriBir Gelenegin Degiflimi, Ankara 1990.Haydaroglu, Ilknur P., Osmanli Imparatorlugu’nda Ya-

banci Okullar. Ankara 1990.Kazamias, A. M., Education and the Questfor Modernity

in Turkey. Chicago 1966.Kodaman, B. ve Saydam, A. (1992). “Tanzimat Devri

Egitim Sistemi”, 150. Yihnda Tanzimat. Editor: H. D. Yildiz. Ankara: Turk Tarih Kurumu Yayinlari.

Kodaman, Bayram, Abdulhamid Devri Egitim Sistemi, Ankara 1988.

Korlaelyi, Murtaza, Pozitivizmin Turkiye’ye Girifli ve Ilk Etkileri, Istanbul 1986.

Ozalp, Re§at, MilliEgitimleIlgiliMevzuat (1857-1923), Istanbul 1982.

Ozturk, Cemil, “Idadi”, TurkiyeDiyanet Vakfi Islam An- siklopedisi, Istanbul 2000, XXI, 464-466.

Ozturk, Cemil, “Ru§diye”, Turkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi, Istanbul 2008, XXXV, 300-303.

Ozturk, Cemil, “Turkiye’de Mesleki ve Teknik Egitimin Dogu§u I: Islahhaneler”, Prof. Dr. Hakki Dursun YildizArmagam. Ankara 1995.

Ozturk, Cemil, Turkiye’de Dunden Bugune Ogretmen Yetifltiren Kurumlar, Istanbul 2005.

§i§man, Adnan, Galatasaray Mekteb-i Sultanisi’nin Ku- ruluflu ve Ilk Egitim Yillan 1868-1871, Istanbul 1989.

Tozlu, Necmettin, Kultur ve Egitim Tarihimizde Yaban- c> Okullar, Ankara 1991.


5Amaglar>m>z

Bu uniteyi tamamladiktan sonra;Osmanli Devleti’nin iktisadi yenile§me giri§imlerini ayiklayabilecek,Yabanci §irketlerin ve kapitulasyonlarm Osmanli iktisadma verdigi zararlari ayiklayabilecek,Osmanli ula§im sisteminin modernizasyonu ile demiryollari ve emperyalizm arasindaki ili§kiyi inceleyebilecek,Ittihat ve Terakki Cemiyeti’nin “milli iktisat” politikalanni analiz edebileceksiniz.

Anahtar KavramlarTarim ve Sanayi Borylanma Maliye ve Butye Demiryollari Yabanci fiirketler

Kapitulasyon Milli Iktisat Milli fiirketler Kooperatif fiirketler

igindekiler


(1 8 7 6 -1 9 1 8 )

iktisadi ve Mali R efo rm lar

• T A R IM VE S A N A Y i• M A L iY E N iN D U R U M U VE

B O R ^ L A N M A L A R• P A R A VE B A N K A C IL IK• U L A fiIM SiSTEM i VE

D E M IR Y O L L A R I• fiiR K E T H U K U K U N U N G ELlfilM i• Y A B A N C I fiiR K E TLE R VE

K A P iT U L A S Y O N L A R• iT T iH A T VE T E R A K K i'N iN “ M iLLi

iK T iS A T ” P O L iT iK A S I

iktisadi ve Mali Reformlar

TARIM VE SANAYiTarim: Bir tarim ulkesi olan Osmanli Devleti’nde 1800’lu yillarm ba§mda nufusun %80’i ziraatle ugra§maktaydi. 19. yuzyildaki modernle§me ve sanayile§me giri§im- lerine ragmen 1900’lerde de bu oranda fazla bir degi§iklik gorulmez; ancak, bu sure zarfmda dogal olarak yapilan tarimm niteliginde buyuk mahiyet farklari ortaya yikar. Nitekim, 1800’lerde tarimsal uretim daha yok yerel boyutta, yani uzak bolgelere pazarlanmaksizm yerel ihtiyaylari kar§ilamak iyin yapilirken, 19. yuzyilm sonlarmda geli§en ula§im imkanlarmm da etkisiyle artik ticari amayli olarak daha buyuk olyekte ve nispeten modern aletlerle yapilmaktaydi. Bu durum tarim urunlerinin Osmanli ihracatindaki payini oncesiyle kiyas kabul etmez derecede arttirdi. Bunda, devletin 1860’lardan itibaren bo§ arazileri i§leyerek tarim yapilabilir hale getirenlere uyguladigi vergi muafiyeti ve satin alma onceligi gibi te§viklerin yaninda, 19. yuzyildaki merkezile§me politikalari yeryevesinde ozellikle Kuzey Irak ve Dogu Anadolu’daki a§iretlerin yerle§ik hayata geymesi, Balkanlardaki toprak kayiplari neticesinde milyonlarca goymenin gelip Anadolu’ya yerle§mesi, ula§im sisteminin modernle§mesi, tarimm yeni usul ve aletlerle yapilmaya ba§lanmasi gibi pek yok nedenin degi§en oranlarda etkisi oldu. Tarimsal urun ihracati artmi§ti, ama, 1913’te urunun %75’inin hala ulke iyinde tuketildiginin de ifade edilmesi gerekir. Bu yillarda ihray edilen tarim urunlerinin ba§mda tutun gelmekteydi.

Butun bu geli§meler neticesinde tarimm hazine gelirlerindeki yeri 1914’te %56’ya ula§ti. Tarimdan alman vergiler maliyenin en saglam gelirleriydi. Ya§anan toprak kayiplarma ragmen, 1890’lardan itibaren tarimsal urun ve ozellikle de hububat uretiminde %30’un uzerinde bir arti§ oldu. Yine ula§im sisteminin ve ticari ili§kilerin gelifltigi 1897-1913 yillari arasmda tutun uretimi uy, pamuk dort ve Iz- mir’in incir uretimi de iki kati artti. Ancak, §unu da ifade etmek gerekir ki, butun bu artfllar geni§ bir ulkenin yok kuyuk bir kismmda yapilan tarimla elde edilmekteydi. Zira, topraklarm sadece %5’lik kismmda tarim yapilmakta olup, bu, yok du- §uk bir orandi. O donemde tarim emek yogun bir §ekilde yapildigi iyin en onemli sikmti emek gucunun temininde ya§anmaktaydi. Ote yandan buyuk oranda kuru tarim yapildigi iyin verim de du§uktu. ^unku, sulu tarimdan alman verim, kuru tarima gore uy ile sekiz kat daha fazla olabiliyordu. 1910’dan sonra Konya ovasi- mn sulanmasi ve Basra’da Hindiye barajmm ayilmasiyla bu durum biraz degi§ti. Ayrica, 1890’lardan sonra saban, buharla yali§an harman makineleri ve diger modern tarim araylarmm kullanimi da Bati Anadolu ba§ta olmak uzere yaygmla§ti.


Selanik Ziraat Mektebi.

Kaynak: II.Abdulhamid: Modernleflme Surecinde Istanbul, ed. Coflkun Yilmaz, Istanbul 2010, s. 229.

Devlet, tarim konusunda halki aydmlatmak ve i§in teorisiyle pratigini bir arada ogretmek amaciyla Istanbul’da ve ta§rada ziraat mektepleri ayti. 1881’de Edirne Hamidiye Ziraat Mektebi ve Numune CZiftligi kuruldu; ancak, tahsisat yetersizligi nedeniyle uy yil iyinde kapatildi. Daha sonra, 1888’de Selanik Ziraat Mektebi, 1891’de Bursa Ziraat Ameliyat Mektebi, 1892’de Halkali Ziraat Mektebi ile ta§ramn diger onemli §ehirleri olan Adana, Ankara, Hama, Kastamonu ve Sivas’ta ziraat mektepleri ayildi; olu§turulan ornek yiftliklerde yeni tarim yontemleri yiftyilere gosterildi. Ayrica, mektep mezunlari gittikleri yerlerde verimin arttirilabilmesi iyin iyi tohum, giibre ve ziraat biyimleri konusunda yiftyileri bilgilendirdi. Hiikiimet, bunlann yamnda tarima destek saglamak iyin 1888’de kurdugu Ziraat Bankasi ara- ciligryla yiftyiye %6 faizli kredi vermeye ba§ladi. 1910’a kadar yakla§ik 2,5 milyon yiftyi banka kredisi kullandi; ancak, bunlann biiyuk bir yogunlugu kiiyuk yiftyiden ziyade kasaba ve §ehirlerdeki zengin toprak sahipleriydi.

Zaman zaman dogal §artlarm sonucunda iilkenin degi§ik yerlerinde kitliklar meydana geldi; ancak, bunlar biiyuk hadiselere ve yagma hareketlerine yol aymadi. Nitekim, 1873-74’te Orta Anadolu’da ya§anan ve binlerce insamn olmesi ve yerini yurdunu terk etmesiyle sonuylanan kitlik, ufak tefek olaylarm di§mda biiyiik bir protestoya veya yagmaya neden olmadi. Ama 1908’deki kitlik Sivas’ta koyliile- rin bir araya gelip hububat anbarlarim yagmalamasryla sonuylandi.

i T A P II. Abdulhamid doneminde Osmanli tarimmin durumu hakkinda geni§ bilgi icin bkz. Donald Quataert, Anadolu’da Osmanli Refortnu ve Tamil, 1876-1908, istanbul 2008.

Sanayi: Osmanli sanayii konusu incelenirken temel bir soruna dikkat etmek gerekir ki, bu, sanayi denilince sanayi uretiminin mahiyetinden ziyade, iiretimin yapildigi yerin buyuklugunun, yani fabrikanm anla§ilmasi ve sanayiinin boyutu konusundaki yargimn bu baki§ ayisiyla verilmesidir. Bu parametrenin Osmanli sanayiini incelemede yetersiz kalacagi son yapilan ara§tirmalarla artik iyice ortaya yikmi§tir; zira, bu baki§ ayisi, Osmanli sanayiinin yok onemli bir kismini olufluran ev, kuyuk i§yeri ve atelyelerde yapilan uretimi ve imalat sanayiini goz ardi etmek- tedir. Son donemde yapilan yali§malar, imalat sanayiinin Avrupa urunlerine kar§i onemli bir direni§ gosterdigini ve varligmi surdurup kendisini yenileyebildigini ortaya koydu. Imalat sektoru, fabrika urunlerinin Osmanli piyasalarmda yaptigi ilk tahribatm etkileri geyer geymez, geleneksel uretim yontemlerini yenileyerek, yeni

975. Uni te - i k t i sad i ve Mal i Reformlar

§artlara hizla uyum saglayarak ve hatta, bazi sektorlerde uretim hacmini daha da buyuterek varligini surdurdu. Osmanli sanayii ile ilgili yali§malarda bu durum yogu kere gozden kayirilmaktadir. Konu biraz daha somutla§tirilacak olursa, 1914’te fabrikalarda 35.000 civarmda i§yi yali§irken, bu rakamla kiyas kabul etmez derecede fazla i§yi imalat sektorunden ekmegini yikarmaktaydi. Nitekim, sadece hall ve kuma§ dokumaciligmdaki i§yi sayisi bile fabrika yali§anlarmdan fazlaydi.

Zeytinburnu Mavzer Fabrikasi’nm 1902’deki durumu

Kaynak: Sultan II. Abdulhamid Arflivi: Istanbul Fotograflan, Istanbul2007, s. 569.

Yeni §artlara uyum saglayan imalat sektoru, ozellikle iy tuketime yonelik uretim yapmakta ve ihracata donuk olarak da hall, i§leme, dantel ve ibri§im uretimi on plana yikmaktaydi. 1870’lerden sonra ozel sektorun yogun olarak devreye girmesiyle ve §irketlerin kurulmasiyla birlikte fabrikalar da yogalmaya ba§ladi. Fabrikalarm bir kismi, iy tuketime yonelik olarak un, makarna, bira, buz gibi gida maddeleri uret- mekteydi. Yerli ve yabanci giri§imciler tarafmdan Bati Anadolu’da hall sanayiine yonelik uretim yapan yun ipligi ve boyama fabrikalarinin yanmda, Izmir’de ulkenin en buyuk demir fabrikasi kuruldu. Ulkenin degi§ik yerlerinde tutun tekeline bagli olan i§letmelerde ve Cibali Tutun Fabrikasi’nda binlerce i§yi yali§maktaydi. Onemli sanayi bolgelerinden biri olan Selanik’te iyki, sabun, yini, tugla, yivi, sigara, pamuk ipligi, kuma§ ve diger alanlarda faaliyet gosteren onlarca fabrika ayildi; Edirne, Trabzon, Istanbul, Adana, Izmir, Bursa, Izmit gibi yerlerde de yeni fabrikalar kuruldu. Bursa’daki ham ipek uretimi de 1890’larm ortalarindan itibaren giderek artti.

1913 ve 1915’te devletin yaptirdigi sanayi istatistikleri eksik olmalanna ragmen, gene de sanayi konusunda bize bir fikir verebilir. Bu sayimla- ra gore, mevcut sanayi tesislerinin yakla§ik yarisi Istanbul’da, %25’i Izmir’de ve geri kalani da ulkenin degi§ik yerlerinde bulunmakta olup fabrikalarm %8’i devlete, %11’i anonim §irketlere ve %81’i de §ahislara aitti. Bu tesislere yatirilan sermayenin buyuk bir kismi di§ kaynakli olmasma ragmen, fabrikalarm yogunun sahibi Osmanli uy- rukluydu. Yabancilarm organize ederek di§arrya sattiklari urunlerden biri de i§leme ve danteller- di. Ozellikle 1890’lardan itibaren Hiristiyan misyonerler bu i§lerle ilgilenip yatirimlar yaptilar;Anadolu’nun degi§ik yerlerinde ve Arap §ehirlerinde kurduklari mensucat merkezlerinde ucuz

Amerikan fiirketi The Surbrug and Company’nin Kavala’daki tutun fabrikasmda gahflan kadm iggilerin ogle yemegi molasi.

Kaynak: 150 Yilin Sessiz Tamklan, Istanbul 2006, s. 55.


i§yi yali§tirarak dantel, pamuklu kuma§, havlu, i§lemeler, mendiller, sehpa ve masa ortuleriyle §allar imal ettirip Avrupa ve Amerika’ya pazarladilar. Hall, zaten ihray edilen urunlerin en onde geleni olup haliciligm merkezi Bati Anadolu ve ozellikle de Gordes, Demirci, Isparta ve U§ak’ti. 1870’lerin sonunda hall ihracindan elde edilen gelir 17 milyon kuru§ iken, 1890’larm ortasinda bu rakam 32 milyon kuru§a yukseldi. 1900’de U§ak’ta hall sanayiinde yali§an i§yi sayisi 6.000 ve tezgah sayisi da 1.200’du. 1908’de Ingilizler Oriental Carpet Manufacturers Limitedl (§ark Hall Imalatyilari §irketi) kurarak ve tekel olu§turarak hall sektorunun %75’ini kontrol etmeyi ba§ardi; boylece, hall ihracatmdan elde edilen buyuk karlar da §irketin Londra’daki merkezine akti.

Mahmutpafla yokuflunda ahfl verifl .

Kayntik: Sultan II. Abdulhamid Arflivi: Istanbul Fotograflan, Istanbul 2007, s. 587.

Osmanli imalat sanayii konusunda geni§ bilgi icin bkz. Donald Quataert, Osmanlt Imalat Sektorii, istanbul 1999-

M ALiYENiN DURUMU VE BORQLANM ALAR1877-78 Osmanli-Rus Sava§i, Osmanli maliyesindeki dengeleri derinden sarsti; zira, hem sava§m getirdigi agir maliyetle sava§ sonunda odenmesine karar verilen tazminat hem de biiyuk topraklann elden yikmasi neticesinde gelirlerde meydana gelen kayiplar hazinenin zaten hassas olan dengelerini iyice bozdu. Mahmud Ne- dim Pa§a hukumetinin 1875’te di§ bory ve faizlerinin yarisini odeyemeyecegini ayiklamasi, devletin di§ bory alma imkanim tamamen ortadan kaldirmi§ti. Hukii- met, yakla§an bu sava§i finanse edebilmek amaciyla, a§agida ayiklanacagi iizere, ba§ka yikar yol olmadigi iyin tekrar kaimeye ba§vurmak zorunda kaldi. Sava§m ar-


dmdan hazinenin gelirleri ciddi oranda azaldigi gibi, devlet, ulke nufusunun yakla§ik uyte birini de kaybetti. Sava§tan once 2,5 milyar kuru§a yakla§an gelirler, sava§m ardindan 1,5 milyar kuru§un bile altina du§tu. 1876-77 butyesi giderlerinin %39’unun iy ve di§ bory odemelerine ve %30’unun da savunma masraflarina tahsis edilmesi, sava§ ve bory sarmalmm maliyeyi soktugu yikmazi ayik bir §ekilde ortaya koyar. Zaman zaman dalgali bir seyir takip etse de, 1880’lerden itibaren devletin gelir ve giderlerinde yava§ da olsa bir arti§ olur. 1918-19 yili butyesinde ise, gelirler 3,5 ve giderler de sava§m etkisiyle 5 milyar kuru§a yukselir.

1875 M oratoryum u’nun korkuttugu Avrupali yatirimcilann borylarini tahsil edebilmek amaciyla hukumetle yaptiklan goru§meler neticesinde 20 Aralik 1881 tarihli Muharrem Kararnamesi’yle Duyun-i Umumiyye Idaresi kuruldu; ipek, tutun, tuz, balik avi, damga ve iykiden alman vergileri, yani devletin gelirlerinin %20’sini tahsil ve bory odemelerine tahsis etme hakki bu idareye verildi. Bu duzenlemeyle Osmanli di§ borylari yeniden yapilandirilarak Rusya’ya odenecek tazminat da dahil olmak uzere bory miktari 237 milyon liradan 141,5 milyon liraya indirildi. Bu tarihten sonra Abdulhamid donemi boyunca hazinenin en yok artan gelirleri, askerlik bedeli, tuz, tutun ve alkollu iyeceklerden alman vergiler, yani agirlikli olarak Duyun-i Umu- miyye’nin topladigi gelirler oldu. Idare, yabanci yatirimcilara belli bir guvence sagladigi iyin hazine 1886 yilmdan itibaren uygun §artlarda di§ bory alma imkanma kavu§- tu; ayrica, bu tarihten sonra borylar duzenli olarak odenebildi. O zamana kadar di§ borylanma imkani olmayan hazine, cari ihtiyaylarmi kar§ilayabilmek, maa§lan ode- yebilmek ve yarki dondurebilmek iyin Galata bankerlerinden avans adi verilen kisa vadeli ve yok yuksek faizli borylar alma yoluna gitmi§ ve bu iy borylanmalar hazineye yok pahaliya mal olmu§tu. Duyun-i Umumiyye, daha sonra faaliyet alanini daha da geni§leterek toplam gelirlerin %30-35’ini kontrol eder duruma geldi.

Osmanli hazinesi 1886 ile 1914 yillari arasmda 24 kere di§ borca ba§vurdu ve toplam 156,37 milyon sterlin borylandi. §artlari a§iri olmayan bu borylanmalardan elde edilen paralar, avanslarm geri odenmesi, silah bedeli, butye ayiklarmin kapatilmasi, daha once alman borylarm odenmesi veya donu§turulmesi, Bank-i Osma- ni’ye olan borylarm tesviyesi, demiryolu ve rihtim in§asi, Trablusgarp ve Balkan sava§larmi finanse edebilmek iyin alman avanslarm geri odenmesi gibi amaylara harcandi. %3,5 ile 5,5 arasmda degi§en borylanma faiz oranlari, genelde %4 olarak geryekle§ti. 1911-14 yillari arasmda alman borylarm %27’si demiryolu ve rihtim gibi altyapilarm finansmanmda kullanildi. Lozan Konferansi’na uygun olarak olu§turulan ve Osmanli borylarini 129.600.000 lira olarak belirleyen uluslararasi hakem heyeti, bu borcu Osmanli Devleti’nden ayrilan ulkeler arasmda payla§tirdi. Turki- ye Cumhuriyeti’nin payma du§en 84.600.000 lira, en buyuk alacaklisi olan Fran- sa’yla yapilan muzakerelerden sonra daha da du§uruldu ve 1926’dan itibaren odenmeye ba§landi. En son taksiti 1954’te odenen Osmanli borylari, borylanmanm 100. yilmda tamamen tesviye edilmi§ oldu.

Hazinenin en onemli gelirlerinden biri olan a§arm dogrudan tahsil edilebilme- si amaciyla 1877’de A§ar ve Agnam Emaneti kurularak iltizam sistem inden vazgeyildi; ancak, be§ yillik bir uygulamadan sonra em a n et s is tem i ba§arili olama- ymca tekrar iltizama geri donuldu. Osmanli yoneticileri hazinenin gelirlerinin %25’ini olu§turan bu vergiyi dogrudan tahsil edebilmek iyin birkay kere giri§imde bulunduysa da ba§arili olamadi. Hukumet, II. Me§rutiyet’le birlikte artmaya ba§layan butye ayiklarmi kapayabilmek iyin vergileri arttirmak, yeni vergiler koymak, gelir kaynaklarmi duzenlemek, yali§anlari azaltmak veya ucretlerinde kesintiye gitmek ve bazi devlet dairelerini birle§tirmek gibi tedbirlere ba§vurdu.

1875 Moratoryumu:Sadrazam Mahmud Nedim Pa§a, butgedeki 5 milyon liralik agigi kapamak amaciyla devletin duzenli borglarinin yillik faizlerinin topl ami olan 14 milyon liranin yarisinin odenmesini, diger yarisinin 5 milyonuyla butge agiginin kapatilmasini ve 2 milyonuyla da ordunun giderlerinin kar§ilanmasini kararla§tirdi. Be§ sene sureyle borg faizlerinin yarisinin nakit ve geri kalan yarisinin da %5 faizli senetlerle odenecegini duyurdugu 6 Ekim 1875 tarihli bu karar, igte ve dflta buyuk tepkilerle kargilandi ve Avrupa kamuoyunu Osmanli Devleti aleyhine gevirdi.

Iltizam Sistemi: Bu sistemin ozu devletin vergi sistemini ozellefltirmesiydi. Maliyenin, kendisine ait belli bir geliri (mukataa) belirli bir sure ve yillik bir bedel kar§iliginda kari ve zarari kendisine ait olmak ve bedelin bir bolumunu pe§in almak kofluluyla ve muzayedeyle ozel bir §ahsa devretmesidir. Bu i§i yapan kifliye multezim denirdi. Bu sistem Tanzimat'in ardindan iki yil kadar kaldirildi; ancak, 1842'de tekrar uygulanmaya konuldu.

Emanet sistemi: Maliyenin, kendisine ait gelirleri bizzat atadigi gorevliler (emin) eliyle tahsil ettirmesine emanet usulu denirdi.Maa§li bir gorevli olan eminin mukataanin kar veya zararinda herhangi bir sorumlulugu yoktu.


K i T A P

Osmanli yoneticileri, Tanzimat’tan sonra hazinenin gelirlerini arttirma yolunda gosterdikleri ba§ariyi, giderierini kontrol altma alma konusunda gosteremediler. Bu yiizden olu§an biitye ayiklarim once iy, ardmdan da di§ borylanmaya giderek kapatmaya yali§tilar. Alman borylar, uretime ve yatirima donu§turulemedigi ve cari giderlere harcandigi iyin maliye bir yikmazm iyerisine girmi§ ve mali reformlar ba§arisiz olmu§tu.

Son donem Osmanli biitceleri hakkinda geni§ bilgi icin bkz. Tevfik Gtiran, Osmanli Mali fstatistikleri Biitqeler, 1841-1918, Ankara 2003-

PARA VE BA N KA CILIKKlasik donemden beri devam eden Osmanli para sisteminin karma§ik yapisi 19. yuzyilda da surmekte ve piyasalarda yok farkli vezin ve ayarda paralar tedavul etmekteydi. 1840’ta bunlara kagit paramn katilmasi i§leri daha da kan§tirdi. Bu durumu diizeltmek isteyen Tanzimatyilar 1844’te Tashih-i Ayar Fermam’m yikartarak ve sikke konusunu duzenleyerek 1 altm lira=100 gumu§ kuru§ esasmi benimsedi. Boylece bir altm lira ile 20 kuru§luk gumu§ sikke (mecidiye) odemelerde temel para birimi oldu ve sikke bundan sonra bir daha tag§i§ edilmedi. Gumu§ para 1881’den sonra yava§ yava§ piyasadan kayboldu; ancak, devlet, gumu§u 1916’ya kadar odeme araci olarak kabul etti. Boylece esas odeme araci altm ve yan odeme araci da gumu§ olmu§ oldu.

Altm ve gumu§un yaninda, ali§-veri§lerde ufaklik olarak kullanilmak amaciyla bakir; 20 Haziran 1910’da yikarilan bir kanunla da 40, 20, 10 ve 5 paralik nikel sik- keler basildi. Ittihatyilarm 8 Nisan 1916’da yikarttigi Tevhid-i Meskukat Kanun-i Muvakkati ile deger olyusu olarak altm ve para birimi olarak da kuru§ esas almdi. Ancak belli bir orana kadar olan odemelerin gumu§ veya nikel paralarla da ya- pilabilmesine imkan tanindi; yani, 50 kuru§a kadar olan borylar nikel ve 300 kuru§a kadar olanlar da gumu§le odenebilirdi. Geyici kanun, ayrica, 19. yuzyilda Osmanli piyasalarma giren Ingiliz sterlini, Fransiz frangi ve diger yabanci parala- ra sekiz ay sure tamnmasmi ve bu surenin sonunda tedavullerinin engellenmesini ongormekteydi.

1862’de kaimenin kaldirilmasmm ardmdan 1863’te Osmanli ulkesinde kaime yikarma yetki ve tekeli Bank-i Osmani-i §ahane’ye devredildi. Osmanli hukumetinin 1875’te ilan ettigi moratoryumun Avrupa finans yevrelerinde buyuk bir infiale sebep oldugu sirada Balkanlarda ortaya yikan kari§ikliklar 1877-78 Osmanli-Rus Sava§i’mn habercisiydi ve orduyu finanse edebilmek iyin paraya ihtiyay vardi. Bu §artlarda di§ bory almamayacagma gore, geriye tek yare olarak tekrar kagit para yikarilmasi kaliyordu; ancak, para yikarma hakkini elinde bulunduran banka buna sicak bakmiyordu. Neticede, basilacak kagit paradan %1 komisyon ve tazminat verilerek razi edilen Bank-i Osmani, buna kar§ilik kaimeyi piyasaya surecek ve daha sonra geri yekecekti. Toplam uy milyon liralik kaime once cephede; ardmdan da 28 Agustos 1876’da Istanbul’da piyasaya suruldu. Kaimeler faizsiz olup Hicaz, Yemen, Trablusgarp, Basra ve Bagdat gibi siyasi ayidan hassas bolgelerin di§mdaki yerlerde tedavul edecekti. Huku- metin yikardigi toplam 16 milyon liralik kaime, sava§ giderlerine, bankerlere olan borylara ve butye ayiklarma harcandi.

Kagit para, bu sefer di§ bory alma imkani olmadigi iyin 1 Nisan 1878’de yali§- malarma ba§layan bir komisyon araciligiyla devletin kendi olanaklari harekete ge-


yirilerek piyasadan yekildi. Ekmek, tutun, raki ve §arap gibi bazi urunlere yapilan zam, Eregli madenleriyle yardim kampanyalarmdan gelen paralarla toplanan kaimeler meydanlarda yakildi. Bu arada spekulatorler de bo§ durmadi ve yaptiklari spekulasyonlarla kaimenin degerini hizla du§urerek bir altm lira on uy kaime liraya satilir oldu. Istanbul’da ekmekyilerin di§mdaki esnaf kaimeyi kabul etmedi. Ko- nuya mudahale eden II. Abdulhamid, saraydaki ihtiyay fazlasi altm ve gumu§ kap- kacagi Meskukat Idaresi’ne gonderip bastirdigi paralari kaimenin piyasadan yekil- mesine tahsis etti. 1883’te bile piyasada kaime bulunmasi, bu defa geri yekme i§- leminin uzun surdugunu gostermektedir.

Hazine, Birinci Dunya Sava§i’ni finanse edebilmek iyin tekrar kaimeye ba§vurdu. Hukumet, sava§m ba§mda Almanya’dan almacak bir bory kar§iligmda 15 mil-yon liralik banknot yikarip kendisine __________________________________vermesini Osmanli Bankasi’na teklif etti; ancak, Ingiliz ve Fransiz sermayesinin kontrolundeki banka buna kar§i yikti. Banka veya guylu bir mali birim olmaksizm kagit para yikarilmasma kar§i olan Ittihatyilarm mali kurmayi Cavid Bey, para basma hakkmm geyici olarak Duyun-i Umumiyye Idaresi’ne devrini onerdi. Duyun-i Umumiyye ise, kaimenin kar§iligmm altm olarak hazi-nede bloke edilmesi ko§uluyla oneriye sicak bakti. Neticede Almanya’dan alman 150 milyon frank, sava§ §artlarmda para naklinin riskli olmasmdan dolayi Duyun-i Umumiyye’nin Almanya’daki §ubesine devredilerek yikarilan ve tedavulleri zorunlu olan 6.519.139 liralik kaime 10 Temmuz 1915’te piyasaya suruldu. Sava§ harca- malari nedeniyle basilan paralar kisa surede tukendigi iyin hukumet devamli para basma yoluna gitti ve sava§m sonuna kadar toplam 161.018.663 liralik kaime yikardi. 1918 butyesinin ayigmi kapamak uzere 28 Mart 1918 tarihli Muvazene-i Umumiyye Kanunu’na gore Duyun-i Umumiyye’nin guvencesinde yikarilan son tertip kaimelerin kar§iligi yoktu. Osmanli kaimeleri Turkiye Cumhuriyeti’nin 5 Aralik 1927’de kendi kagit parasmi piyasaya surmesine kadar tedavulunu surdurdu.

Hazine, iktisadi ve siyasi krizde oldugu donemlerde iy borylanma araci olarak kagit paraya ba§vurdu. Galata bankerleri, hukumetin iyinde bulundugu durumu kullanarak ve spekulasyon yaparak buyuk paralar kazandilar. Kaimeler, tedavul ettikleri surece piyasada bozuk para sikmtisi yaratti ve ali§ veri§lerde sikkenin tercih edilmesi kaimenin degerini du§urdu. Hukumetin bozuk para sorununa yozum bulamamasi yuzunden halk, resmi kurumlar, esnaf te§kilatlari, dini muesseseler, §irketler, bozuk para yerine geyen marka ve biletler yikardilar. Kaimenin neden oldugu enflasyon yuzunden pek yok §irket kapandi; kaime, gerek ulke iyinde ve gerekse uluslararasi boyutlu kalpazanliklara sahne oldu.

Sultan Reflad doneminde gikanlan 25 liralik kaime.

Kaynak: Mehmet Tezgakm, Guglu Kayral, Osmanli Imparatorlugu Kagit Paralari, Izmir 2005, s. 119.


ittihatgilarin mali kurmayi Mehmed Cavid Bey.

Kaynak: AliAkyildiz, Osmanli Tahvil ve Hisse Senetleri, Istanbul 2001, s. 69.

Levanten: Venedikve Cenevizli tuccarlarin yerli gayrimuslimlerle evlenmeleri neticesinde ortaya gikan zumre igin kullanilan bir tabirdir.

Memleket Sandiklari:Midhat Pa§a'nin 1861 Ni§ valiligi sirasinda Pirot kasabasinda kurdugu, daha sonra 1865'te Tuna valiligi esnasinda gelifltirdigi ilk zirai kredi sandigi igin kullanilan bir tabirdir. 19 Temmuz 1867 tarihli Memleket Sandiklari Nizamnamesi ile butun ulkeye yayginla§tirilan sandiklarin sermayeleri, halkin imece usuluyle iflleyecegi tarlalardan elde edilen urunun satifliyla oluflturuldu. Her kazanin sandigi digerinden bagimsizdi. Qiftgiye verilen kredinin miktari en fazla 20 lira olup yillik faizi %12 idi.

Bunlarm yamnda, Galata bankerlerinin yabanci sermayeyle ortakla§a veya kendi aralarm-

da kurduklari fiirket-i Umumiyye-i Osmaniyye (La Societe General de l ’Empire Ottoman), fiirket-i Maliyye-i Osmaniyye (The Ottoman Financial Association), Itibar- i Umumi-i Osmani fiirketi (Credit General Ottoman), Avusturya-Osmanli Bankasi, Avusturya-Turk Bankasi, 1872’de kurulan Istanbul Bankasi (The Bank o f Constantinople) ve diger bazi kredi kurulu§lari daha vardi. Osmanli ulkesinde faaliyet gosteren irili ufakli bazi banka ve kredi kurulu§lari 1873 Viyana Borsasi buhrani ve 1875 moratoryumunun yarattigi girdapta faaliyetlerine son vermek zorunda kaldi. Agirlikli olarak 1880’lerden sonra Credit Lyonnais, Deutsche Bank, Banco Com- merciale Italiana, Banco di Roma ve Wiener Bankverein gibi buyuk Avrupa bankalari da ulkede §ubeler ayarak bankacilik faaliyetleri yuruttu.

Selanikli Yahudilerle Italyanlarm 7 Mayis 1888’de kurdugu Selanik Bankasi, De- deagay, Edirne, Beyrut, Samsun ve Izmir gibi ulkenin degi§ik yerlerinde §ubeler ayti. Midilli Bankasi, Sultan II. Abdulhamid’in 8 Mart 1891 tarihli iradesiyle kuruldu. Ittihatyilar, II. Me§rutiyet’ten sonra bu tur yerli kredi kurumlarinin yogalmasi iyin gayret ettiler. 1910’da bir grup Turk’le L evan ten ’in 550.000 lira sermayeyle kurdugu Turkiye Ticaret ve Sanayi Bankasi, 1914’te faaliyetlerine son vermek zorunda kaldi. Yine 1910’da kurulan ve Birinci Dunya Sava§i yillarinda faaliyetlerini durduran bir banka da Osmanli Ticaret Bankasi’ydi.

Bankacilikla ilgili en onemli geli§me §uphesiz ki, Mithat Pa§a’nm kurdugu m em lek et sand ik lariyla onlari takip eden m en a fi san d ik lari gelenegi uzerine oturan ve 15 Agustos 1888 tarihli iytuzuge gore kurulan Ziraat Bankasi’nin faaliyete geymesidir. Esasinda Ziraat Bankasi normal ticaret bankaciligi degil, kredi bankaciligi yapmaktaydi. Zaten kurulu§ amaci da, yiftyiye, arazi sahiplerine, tarim §irketlerine ve mevduat sahiplerine kredi vermekti. Lagvedilen menafi sandiklarinin yerine ve onlarin sermayesiyle kurulan bankanin odenmi§ sermayesi 2.209.912 li- raydi. Degi§ik donemlerde sermayesi ve buna bagli olarak da dagittigi kredi miktari arttirildi. 1914’te yaptiklari bir duzenlemeyle bankanin faaliyet alanini geni§le- ten Ittihatyilar, tarim §irketlerine belli olyude ortak olmasinin ve ticari bankacilik hizmetleriyle ugra§masinm da yolunu aytilar.

Bankacilik: Tanzimat’tan sonra di§ ticaretin geli§mesi neticesinde piyasalarla ekonominin parasalla§masi ve kagit para, hisse senedi, es- ham ve tahvil gibi yeni araylarin piyasaya girmesi, para ve kredi i§lemlerini yogunla§tirdi. Baltazzi ve Alleon isimli Galata bankerlerinin kurduklari Dersaadet Bankasi, ticari bankacilik- tan ziyade, para istikrarini saglamak ve devlet adina Avrupa’ya poliye yekme gorevlerini yerine getirdi. 1852’de tasfiye edilmesi uzerine Ban- ka-i Osmani, The Ottoman Bank ve Turkistan Bankasi giri§imleri oldu ve nihayet, 1863’te In- giliz ve Fransiz sermayesi agirlikli kagit para yikarma tekeline sahip Bank-i Osmani-i §ahane kuruldu.


Bunlara ek olarak a§agida izah edilecek olan milli iktisat politikalanni destek- lemek uzere Ittihatyilarm kurdugu Osmanli Itibar-i Milli Bankasi ile Milli Iktisad Bankasi’nm da zikredilmesi gerekir. Ittihatyilar ayni amaylarla ta§radaki kuyuk sermaye sahiplerini bir araya getirerek mahalli bankalar kurdurdu. 1911’de kurulan Istanbul Bankasi, 1912’de kurulan Konya lktisad-i Milli Bankasi, 1913’te kurulan Adapazari Islam Ticaret Bankasi, 1914’te kurulan Milli Aydin Bankasi, Milli Kara- man Bankasi, Emlak-i Gayrimenkule ve Ikrazat Bankasi, 1916’da kurulan Ak§ehir Bankasi, 1917’de kurulan Manisa Bagcilar Bankasi ve Konya Ahali Bankasi bunlar arasinda sayilabilir.

Ziraat Bankasi'nm kurulus amacim aciklayiniz.

ULA§IM SiSTEM i VE DEM iRYOLLARIOsmanli iilkesinde demiryolu in§a fikri 1830’lu yillara kadar iner. 1851’de in§asma ba§lanan Iskenderiye-Kahire Hatti Osmanli iilkesindeki ilk demiryolu olup 1856’da i§letmeye ayildi; daha sonra iilkenin degi§ik yerlerinde Avrupali giri§imciler araciligiyla imtiyazli §irketler kurularak pek yok hat in§a edildi. 1875’te Osmanli mali- yesinin bir nevi iflasim ilan etmesi iizerine bu giri§imler bir ara azaldiysa da, 1881’de Duyun-i Umumiyye Idaresi’nin kurulmasiyla belli bir teminata kavu§an yabanci sermaye tekrar goziinii bu tiir imtiyazlara dikti. Demiryolu seriiveninde o zamana kadar Ingilizler on planda iken, 1880’lerden sonra Almanlar one yikti.

Osmanli hukiimetinin 20 Ocak 1883’te in§a imtiyazim Ingilizlere verdigi 67 km’lik Mersin-Tarsus-Adana Demiryolu 2 Agustos 1886’da i§letmeye ayildi. Daha sonra yapimma karar verilen Bagdat Demiryolu iyin bu hattm onemini goren ve 1906’da biitiin hisselerini ele geyiren Almanlar, 4 Ekim 1888’de de Haydarpa§a-lz- mit Demiryolu’nu Ankara’ya kadar uzatmak §artiyla satin aldi. 1889’da kurulan Anadolu Demiryolu §irketi, 1892’de hatti Ankara’ya kadar uzatti. Imtiyaz miiddeti 99 sene ve kilometre garantisi de 15.000 frankti.

Devletin in§asmi iistlendigi en onemli demiryolu Hicaz Demiryolu’ydu. II. Abdiilhamid, Hacci kolayla§tmp Islam alemindeki prestijini arttiracagi, asker sevkini hizlandmp sorun yikaran Arap a§iretlerinin denetim altma almacagi ve devletin Ingilizlerin denetimindeki Siivey§ Kanah’na olan bagimliligim azaltaca- gi beklentisiyle Hicaz Demiryolu’nu kamuoyuna ayikladi. 1 Eylul 1900’de Alman ba§muhendis Meissner’in teknik yonetiminde ba§layan in§aata kar§i Bedevi Araplar surekli saldirilar duzenledi; telgraf tellerini kesti ve in§aati engellemeye yali§ti. Zira, Misir, Kizildeniz ve Hindistan’daki yikarlari iyin bu demiryolunu tehlikeli goren Ingiltere, bedevileri ki§kirtarak §antiyelerin uzerine surdu. ln§a- atm ilerleyen safhalarmda saldirilar daha da artti; yol §artlari, susuzluk ve dogal zorluklar da in§aati engelleyen diger unsurlardi. Butun bunlara ragmen 1 Eylul 1908’de Medine’ye ula§an demiryolu iyin 1913’e kadar 4.280.000 lira harcandi. Projenin finansmani, dunya muslumanlarinin yaptigi bagi§lar, memur maa§larmdan yapilan kesintiler, bastirilan ozel pullar, kartpostallar, kurban derileri gibi farkli kanallardan saglandi. Teknik i§gucu olarak Italyanlardan, i§yi olarak da askerlerden yararlanildi.

Menafi Sandiklari: Memleket sandiklari uygulamasinda gbriilen aksakliklar ve kredi dagitiminda ortaya Qikan adam kayirma gibi yolsuzluklar iizerine 1883’te yapilan bir diizenlemeyle sandiklarin ismi menafi sandigina dbnii§tiiriilerek Ticaret ve Nafia Nezareti’nin denetimine verildi. Ayrica, sermayeleri de a§ar vergisinin iizerine eklenecek %10’ luk bir fazla ile olu§turuldu. Ancak merkezi denetim saglanamadigi iyin be§ yil sonra menafi sandiklarmin yerine Ziraat Bankasi kuruldu.

Kilometre Garantisi:Osmanli hukrimeti, yabanci sermayeyi ulkeye yekebilmek iyin bazi teflvikler uyguladi. Bunlardan birisi de, demiryolu flirketlerine in§a ettikleri kilometre ba§ina yillik bir geliri garanti etmekti. fiirketin yillik geliri belirlenen rakamin altinda kalirsa aradaki farki hukumet odemekteydi.


Somurge ve pazar kapma yari§ma gey katilan Almanya, 1880’lerden itibaren gozunu Osmanli ulkesine yevirdi. Dikkatlerini yeken §ey yeralti ve yerustu zengin- liklerinin yanmda buranm ayni zamanda iyi bir pazar olmasiydi; zira, 1885 ve 1888’de gonderdikleri uzmanlar araciligiyla Anadolu’nun tarimsal ve dogal kaynak potansiyelini inceletip Alman yikarlari iyin uygun oldugu kanaatine varmi§lardi. In- giliz ve Fransizlarin aksine Osmanli topraginda gozlerinin olmamasi, Osmanli devlet adamlarinin Almanlara sicak bakmalarini sagladi. II. Wilhelm’in Osmanli ulkesine yaptigi iki ziyaret neticesinde Bagdat Demiryolu imtiyazini Almanlar aldi.

Almanya’nin zinde bir guy olarak Avrupa’yi Basra Korfezi’ne baglayacak bu demiryolu sayesinde Ortadogu’ya sarkmasina, Misir ve Hindistan’daki yikarlarinin ze- delenecegi gerekyesiyle Ingiltere; nufuz bolgesi olan Suriye ve yevresindeki siyasi ve iktisadi yikarlarinin zarar gorecegi iyin Fransa ve demiryolunun Dogu Anadolu’nun savunma gucunu arttiracagi, Anadolu ve Mezopotamya urunlerinin Avrupa pazarlarinda Rus mallariyla rekabete giri§ecegi gerekyesiyle de Rusya kar§i yikti. Ruslarin bir endi§esi de Almanlarin Bogazlari kontrol etmesiydi. Imtiyaz suresi 99 sene olan demiryolunun sekiz senede bitirilmesi planlanmi§ti. Sozle§meye gore, hat boyunca yabanci goymen yerle§tirilemeyecek, §irketin yurtdi§mdan getirtecegi makineler gumruk vergisinden muaf olacak, hattin geyecegi araziler bedelsiz olarak §irkete verilecek, §irket ta§ ocaklariyla devlete ait ormanlardan bedava yararla- nacak ve yolun her iki yanindaki 20 km’lik alanda maden arayabilecek, i§letebile- cek ve hat boyunca Arkeolojik kazilar yapabilecekti. Bagdat Demiryolu, uzun bir kavga ve in§aat doneminin ardindan dogal §artlardan dolayi bir kay noktadan in- §asma ba§lanan birbirinden kopuk hatlar §eklinde in§a edildi.

Alman sermayesinin in§a ettigi hatlardan biri de Selanik-Manastir Demiryo- lu’dur. 219 km’lik hattin in§a imtiyazi, 28 Ekim 1890’da 99 yilligina ve 14.300 frank kilometre garantisi ile Anadolu Demiryolu §irketi’ne verildi. In§aati 3 Haziran 1894’te tamamlanan hattin i§letilmesini ise, §ark §imenduferleri §irketi ustlendi. Ote yandan 8 Ekim 1892’de 510 km. uzunlugunda olan ve Selanik’i Istanbul’a baglayan bir demiryolunu in§a imtiyazi, 15.000 frank kilometre garantisi ile M. R. Bo- udouy isimli bir Fransiz bankerine verildi. 1 Eylul 1893’te yapimina ba§lanan hat 1 Nisan 1896’da i§letmeye ayildi. 1914 itibariyla Balkanlarda buyuk fedakarliklarla in§a edilen 2.000 km’nin uzerindeki bu demiryollarindan devletin elinde sadece 480 km’si kalmi§; geri kalani ise uzerlerinde in§a edildikleri topraklarla birlikte Osmanli Devleti’nin elinden yikmi§ti.

Fransa, diger devletlerin somurge veya yari-somurgele§tirdikleri ulkelerle olan baglantilarini kesebilecek stratejik bir bolge olan Suriye ve yevresini kendisine nufuz alani olarak seyti. 28 Ekim 1888’de Yafa-Kudus arasinda bir demiryolu yapma imtiyazini elde eden Suriyeli Yusuf Navun ve Misirli Lutfu Bey, haklarini merkezi Paris’te bulunan Yafa-Kudus Demiryolu Osmanli §irketi’ne devretti ve 1 Nisan 1891’de in§asma ba§lanan demiryolu kotu bir §ekilde yapildi. Bolge- deki bir diger hat olan ve Fransa ve Belyika ortak sermayesiyle in§a edilen 147 km’lik dar hatli Beyrut-fiam Demiryolu 3 Agustos 1895’te tamamlanarak i§letmeye ayildi. Ayni §irket, 2 Haziran 1892’de §am’dan ba§layip Humus, Hama ve Ha- lep’ten geyerek Birecik’e varacak 550 km’lik bir demiryolunu in§a imtiyazini 99 sene muddet ve 12.500 frank kilometre garantisi §artiyla elde etti; ancak, in§aat uzun bir sure sonra Eylul 1901’de ba§layabildi ve once Hama’ya, ardindan da Halep’e uzatildi. Suriye’deki demiryollari 1914’te 1.677 km. gibi ciddi bir uzunlu- ga ula§tiysa da, ray ayikligi uy farkli boyutta oldugu iyin bolgede entegre bir ula- §im sistemi olu§turulamadi.


Devlet adamlarmm demiryollannm savunma gucunu arttirip asker sevkiyatmi kolayla§tirmasi yonundeki beklentileri, 1897 Osmanli-Yunan, Balkan ve Birinci Dunya Sava§larmda kar§iligmi buldu. Demiryollannm Osmanli tarimma etkisi olumlu oldu; yeni alanlar tarima ayildi ve tarim modern yontem ve aletlerle yapilmaya ba§landi. Bazi bolgelerde tuccar ve demiryolu §irketleri yiftyiye bedava kali- teli tohum dagitti; yeni alanlarm tarima ayilmasmi te§vik eden hukumet, tarimda kullanilmak uzere yurtdi§mdan getirtilecek her turlu aleti gumruk vergisinden muaf tuttu. 1907’de Almanlara verilen Konya ovasmi sulama projesi 1913’te tamamlanarak yeni topraklar tarima kazandirildi. Ayni amaylarla hazirlanan Adana ovasmi sulama projesi ise Birinci Dunya Sava§i yuzunden uygulanamadi. Neticede 18891911 arasinda tarimsal uretim ulke genelinde ortalama %63 artti; bu arti§ demiryolunun geytigi yerlerde ise, neredeyse iki kati, yani %114 olarak geryekle§ti. Balkan- larin kaybiyla gelen goymenlerin tarima yeni ayilan yerlere yerle§tirilmeleri, Ana- dolu’nun tarim bilgi ve tekniginin geli§mesine katki yapti; demiryollari ile yan i§ kollari da muslumanlar iyin iyi bir istihdam alani yaratti.

Demiryollari tarimin aksine Osmanli sanayiine olumlu bir katki yapmadi ve In- giltere, Amerika ve Rusya’da oldugu gibi demir ve yelik sanayiini geli§tiremedi; zira, devlet, ray, lokomotif, vagon gibi demiryolu yan sanayii iyin di§ariya bagimli kaldi. Demiryollarinin yarattigi istihdam imkanlarmm koyden goyu hizlandirmasi neticesinde guzergah uzerinde bulunan kuyuk yerle§im yerleri hizla geli§erek buyudu; yola uzak kalan eski yerle§im merkezleri ise aksine kuyulup onemini kaybetti. §ehirler, demiryollarinin farkli kulturlere sahip memur, flyi, tuccar ve esnafi- nin beraberce ya§adigi ve Avrupa mallarinin kuyuk yerle§im yerlerine pompalan- digi birer istasyon vazifesini gordu.

Demiryolu §irketleri, Avrupa’da oldugu gibi, ilk donemlerde katir, deve ve arabalarla yapilan geleneksel ta§imaciligm muhalefetiyle kar§ila§ti. Bazi bolgelerde demiryollariyla geleneksel ta§imacilik sistemleri arasinda kiyasiya bir rekabet ya§andi. Geleneksel ta§ima sistemleri dogal olarak bu e§it olmayan rekabete dayanamadi. Demiryollarinin etki alaninda kalan liman ve demiryollari uzerindeki yerle§im yerlerindeki geleneksel Osmanli esnaf ve zanaatkarlari, Avrupa’dan getirtilen ucuz fabrika urunleriyle rekabet edemedi; ta§ima maliye- tinin yuksekligi yuzunden iy kesimler, nispeten bu etkiden bir sure daha uzak kalabildi.

Demiryolu, i§yi, hak ve grev gibi yeni kavramlari da beraberinde getirdi. I§yiler daha once de zaman zaman grev yaptilar; ancak, II. Me§rutiyet’in ilaninin yarattigi iktidar bo§lugunda, Agustos-Eylul 1908 tarihleri arasinda yogunlugu demiryollarinin yabanci i§yi ve memurlarinin onculugunde yikan ve sayilari yuzlerle ifade edilen buyuk bir grev dalgasi oldu. Ote yandan demiryollari yabanci sermayenin ulkeye girdigi en onemli alandi. Di§ borylar hariyte birakilacak olursa, 1890’da ulkede mevcut yabanci sermayenin %41’ini demiryollarina yatirilan sermaye oluflur- maktaydi; 1914’te bu oran %63’e yikti. Ticaret, liman ve sigortacilik sektorleri de eklendiginde yabanci sermayenin %70’ten fazlasinin ula§im ve ticaret sektorunde oldugu gorulur. Emperyalistler arasindaki siyasi ve iktisadi yari§, Bagdat Demiryo- lu’nu Birinci Dunya Sava§i’nin en onemli nedenlerinden birisi haline getirdi. Osmanli devlet adamlarmm medeniyetin bir nimeti olarak algilayip butun imkanlarmi seferber ettigi demiryollari, Avrupali kapitalistlerin ulkeyi emperyalizmin bir somuru alani haline sokmalarma da vesile oldu. Ba§langiyta diplomatik mucadele §eklinde seyreden emperyalist rekabet, bir noktadan sonra yerini Birinci Dunya Sava- §i’na birakti.


Demiryollariyla denizyollari arasmda yakm bir ili§ki vardir. Demiryolu araciligiyla liman §ehirlerine ta§man e§ya ve mallar, buradan denizyoluyla ihrag edilecegi ulkeye ula§tirilirdi. Bu, ayni zamanda deniz nakliyatmm geli§mesini ve limanlarda buyuk gemilerin yana§acagi uygun iskelelerin mevcudiyetini gerektirir. 1820’lerden itibaren Osmanli limanlarma ugramaya ba§layan buharli gemiler sayesinde gun gegtikge denizyolu ta§ima kapasitesi de artar. Buharlilarm gogalmasi, yelkenli gemilerin hemen terkedildigi anlamma gelmez ve artan ticarete paralel olarak her iki gemi turu bir arada kullanilir. Ancak, zamanm yelkenliler aleyhinde i§ledigini de ifade etmek gerekir; zira, 1900 yilinda Istanbul limanma yuk getiren gemilerin sadece %5’inin yelkenli olmasi bu baglamda anlamlidir.

Osmanli limanlarinin buyuk buharli gemilerin yana§masi igin uygun olmamasi sikinti yaratmakta; gemiler, limanlara yana§amadigi igin agikta demirlemekte ve mal indirip bindirme kayik ve mavnalarla yapilmaktaydi. Bu ise, ciddi bir i§ gucu ve vakit kaybina neden oldugu ve bazen ta§man e§yaya zarar verdigi gerekgesiy- le yabanci tuccarlarin §ikayetlerine ve iskeleleri duzeltmesi igin de hukumete baski uygulamalarina neden olur. Neticede, Selanik, Izmir, Beyrut ve Istanbul gibi buyuk limanlar yabanci §irketlere verilen imtiyazlarla yeniden in§a edildi ve bu, soz konusu limanlara yana§an gemi sayisinda ve dolayisiyla ticaret hacminde buyuk bir arti§i da beraberinde getirdi. Sorun sadece birkag limani iyile§tirmekle de bit- miyordu; zira, mallarin stoklanacagi depo ve ambarlar da yetersizdi. Ote yandan, limanlarin duzenlenerek gemilerin kolayca yana§ip yukunu bo§altabilir duruma gelmeleri, kayikgilarin ve liman i§gilerinin i§lerini kaybetmesine neden oldu.

Demiryollarini bu §ekilde on plana gikaran devlet, zaten iyi durumda olmayan karayollarini iyice ihmal etti; oysa, demiryollarindan gerekli randimanin alinabil- mesi, istasyonlarin duzgun yollarla ig kesimlere bagli olmasiyla mumkundu. Gele- neksel yol guzergahlarindaki en temel sorunlardan birisi de e§kiya ve gogebelerin ticaret kervanlarina yaptiklari saldirilar, yani kervan guvenligiydi. Gogebelerin is- kani ve devletin merkezile§me siyasetinin belli olgude ba§arili olmasi, giderek karayolu ta§imaciligmi daha guvenli hale getirdi. 1904’te Osmanli ulkesinin tamamin- da 24.000 km yol vardi; ancak, dortte ugu bugunku Turkiye sinirlari iginde olan bu yollar kotu ve bakimsizdi. Demiryollarinin in§asmdan sonra karayolu ta§imaciligi yapan kervanlar daha ziyade ig kesimlerden demiryolu istasyonlarina mal naklin- de kullanilir oldu. Ote yandan, 1865’te ulkedeki yollari duzenleyebilmek amaciyla 16-65 ya§ arasi erkeklerin yilda dort gun ucretsiz olarak devlete gali§masi veya be- delini odemesi kararla§tirilmi§ti. 1910’da bedensel gali§ma kaldirilarak “tarik bedeli”, yani yol bedeli adiyla bir vergi alinmaya ba§landi.

Demiryollarinin cevresine yaptigi sosyo-ekonomik etkiler nelerdir?

§iR K ET HUKUKUN UN G ELifiM iIlk Osmanli anonim §irketi olan §irket-i Hayriyye’nin 1850 yilmda kurulmasma ve daha sonra kurulan yerli ve yabanci anonim §irketlerin Avrupa iilkelerindeki anonim §irket igtuziik §ablonunu kullanmalarma ragmen, devlet, anonim §irket igtuziik §ablonunu ancak 29 Kasim 1882 tarihinde yayimlayabildi. §irketler bu matbu §ablon iizerine kendi ozel §artlanm yazip yetkili mercilere onaylattiktan sonra ku-


rulmaktaydi. Herleyen donemlerde bu §ablonun yetersiz kalmasi uzerine II. Me§- rutiyet devrinde artan §irketle§meye de paralel olarak §ablonda bazi degi§iklikler yapildi. Eskisi esas almarak ve bunun yarattigi sorunlar giderilerek hazirlanan yeni iytuzukte, kurulacak §irketlere mevcut kanunlarm yanmda gelecekte konulacak olan kanun ve tuzuklere de uyma §arti getirildi; ayrica, §irketlerin sermaye arttirim orani %50’den %100’e yikarildi. Bu oranm uzerindeki artfllar hukumetin iznine bagliydi. Ulkenin farkli dil konu§ulan yerlerinde bastirilan iytuzuklerde Turkye’nin yanmda yerel diller de kullanilmaktaydi. Ornegin, Beyrut vilayeti matbaasmda basilan iytuzuk §ablonu Turkye ve Arapya olarak duzenlendi; ancak, bu, hisse sahiplerinin iytuzukteki §artlari bilmesi iyindi; yoksa resmi i§lemler Turkye metin uzerinde yapilmaktaydi. Hukumet, atadigi bir komiser araciligiyla §irketlerin iytuzukleri- ne uygun faaliyet yapip yapmadiklarmi denetlerdi. Bu donemdeki onemli geli§melerden birisi de, Sultan Mehmed Re§ad’m iradesiyle, hanedan uyelerinin anonim §irketlerin idare meclislerine ba§kan veya uye olmalarmm yasaklanmasiydi. §irketler arasmda dogabilecek haksiz rekabeti onlemeyi ve ortaya yikabilecek dedikodu- lara kar§i hanedanm prestijini korumayi amaylayan bu karar, hukumete ve esas muhatabi olan §ehzadelere iletildi.

Osmanli burokrasisinde §irketlerin tuzel ki§ilik (manevi veya hukmi flahsiyet) olarak kabul edilmeleri ve tuzel ki§ilik olarak emlak ve ta§mmazlara sahip olmalari II. Me§rutiyet’ten sonra mumkun oldu. §irketlerin geli§imi ayismdan onemli olan bu konuyu gundeme getirenlerden biri de Ittihatyilarm mali kurmayi Mehmed Ca- vid Bey’di. Hukumetin kabul ettigi 19 §ubat 1913 tarihli geyici bir kanunla, resmi dairelere, belediyelere, cemiyetlere ve ticaret, sanayi ve in§aat §irketlerine tuzel ki- §ilik olarak ta§mmazlara tasarruf hakki verildi; ayrica, tasarruf edilen emlak ve araziler iyin verilecek senelik vergi oranlari da belirlendi.

II. Me§rutiyet’ten sonra hukumeti sikmtiya sokan konularm ba§mda §irketlerin faaliyetlerini finanse edecekleri sermayelerini toplama sorunu gelir. Ittihatyilarm milli bir burjuvazi olu§turma amaciyla kuyuk sermayedarlari §irket yatisi altmda bir araya getirme gayretlerini kotuye kullanmak isteyen bazi firsatyilar, hukumetin bu yabalarmi istismar eder. §oyle ki, yeterli sermayeleri olmayan bu gibi ki§iler §irketi resmen kurduktan sonra sermaye toplamaya ba§lamakta ve hukumete kar§i yukumluluklerini yerine getiremedigi iyin hem resmi kurumlari bo§ yere me§gul ve hem de parasmi aldigi yatirimcilari magdur etmekteydi. fiikayetler uzerine konuyu gundemine alan hukumet, sorunu yozebilmek amaciyla pek yok alternatifi deger- lendirdiyse de, butun bu tarti§malar bir sonuca baglanamadan devlet siyasi omrunu tamamladi.

YABANCI fiiRKETLER VE KAPiTULASYONLARKapitulasyon, en genel anlamiyla bir devletin ba§ka bir ulkenin tuccarlarma verdigi ticari, adli ve iktisadi ayricaliklar olarak tanimlanabilir. Kapitulasyon yakla§imi, klasik Osmanli iktisadi zihniyetinin temel ilkelerinden birisi olan ulkede e§ya ve urun sikmtismm yekilmemesi anlayi§mi destekler. Boylece ulkeye giren urun artar ve kitlik yekilmez. Ancak 19. yuzyildan itibaren bu temel iktisadi anlayi§ degi§meye yuz tutar ve kapitulasyonlar, Tanzimatyi burokratlar tarafmdan iktisadi yenile§- menin onunde buyuk bir engel olarak degerlendirilir.

Avrupali giri§imci, tuccar ve §irketler ozellikle 19. yuzyilm ikinci yarismdan itibaren kapitulasyonlari ulkenin ba§ belasi haline getirdiler; zira, kapitulasyonlari


gerekye gostererek Osmanli kanunlarmi ve devletin denetimini kabul etmediler. Ozellikle sigorta §irketleri buyuk bir sorundu; Avrupa’daki bir sigorta §irketinin acentesi olmadigi halde, onlarm isimlerini kullanarak Osmanli ulkesinde faaliyet yapmakta ve prim toplamaktaydilar. 1890’li yillarda ulkede 15 sigorta §irketi faaliyette iken, yedi-sekiz yil iyinde bu sayi kirk dorde yukseldi. fiirketler, hasar durumunda ye§itli gerekyeler gostererek sigortaliya odeme yapmamakta ve devletin bu haksiz duruma mudahalesi de kapitulasyonlara aykiri bulunmaktaydi. Viyana’da yikan bir gazete, bu durumu, sigorta §irketlerinin yekirge surusu gibi Dogu’ya zarar verdikleri §eklinde degerlendirmekteydi.

Kapitulasyonlan bahane eden yabanci §irketlerin mali sorumluluk altina girmeden ve devlete vergi odemeden Osmanli ticaret hayatina katilmasi, zaten sermaye, bilgi, vizyon ve yeti§mi§ insan bakimindan Avrupali §irketlerle rekabet edemeyen yerli giri§imcileri daha da zor duruma soktu. Kapitulasyonlar, ayrica, reform surecinde yabanci devletlerin ulkenin iyi§lerine mudahale araci olarak da kullanildi. Hukumet, bir yandan yerli giri§imcileri ozendirici tedbirler alirken, bir yandan da yabanci §irketlerin iktisadi faaliyetlerini denetlemek iyin giri§imlerde bulundu; yerli ve yabanci yatirimcilara, yurt di§mdan getirtecekleri alet ve makinelerden gumruk vergisi almamak, devlete ait arazilerden ucretsiz fabrika arsasi vermek ve bu tur arazilerdeki hammad- delerden ucretsiz yararlanmalanni saglamak gibi te§vikler sagladi. Amaci yerli urunlerin yabancilarla rekabetine imkan tanimakti. Ancak, butun iyi niyetlerine ragmen, Osmanli hukumetleri, ithal yasagi koymak veya ithalati yuksek oranda vergilendirmek, hammaddelere ihray yasagi koymak veya yuksek oranda vergilendirmek gibi yerli sanayii geryekten koruyucu tedbirleri kapitulasyonlardan dolayi alip uygulayamadi.

II. Abdulhamid doneminde devletin yabanci §irketleri denetim altina almak iyin bazi giri§imleri oldu. Nitekim, 7 Aralik 1887’de yayimlanan bir nizamname ile, yabanci §irketlerin hukumetten izin almaksizm ulkede §ube veya acente ayamayaca- gi, resmi i§lemler iyin Osmanli ulkesinde bir ikametgah gosterecegi ve aleyhinde kesinle§mi§ mahkeme kararmi uygulamayan §irketin kapatilacagi karara baglandi; ancak, bu da, kapitulasyonlara aykiri oldugu gerekyesiyle buyuk devletlerce red- dedildi. Sorunlarm buyuyerek devam etmesi uzerine yikarilan 25 Mart 1906 tarihli diger bir nizamname ile, Osmanli topraklarmda faaliyet yapacak olan §irketlere temsilcisi olduklari §irketten aldiklari vekaletnameyi, §irketin kurulu§ yerini, ismini, uyrugunu, sermaye miktarmi ve Osmanli kanunlarma uyacagina dair bir dilekyeyi Ticaret Nezareti’ne verme ve anla§mazlik durumunda Osmanli mahkemelerini yetkili merci olarak tanima zorunlulugu getirildi; ancak, bu da kapitulasyon en- geline takildi ve sefaretlerce kabul edilmedi.

Ulkeyi ve ekonomiyi bu kadar sikmtiya sokan kapitulasyonlarm kaldirilmasi Avusturya-Macaristan’la imzalanan 1909 protokolu ve Italya’yla imzalanan Lozan Bari§ Antla§masi’nda gundeme getirildi; ancak, bir sonuy almamadi. Ittihatyilar, Bi- rinci Dunya Sava§i’ni firsat bilerek kapitulasyonlari kaldirmayi gundemlerine aldi. Prens Said Halim Pa§a hukumeti 8 Eylul 1914’te ulkedeki yabancilar iyin devletle- rarasi hukuk kurallarmin geyerli oldugunu, kapitulasyon denilen iktisadi, adli ve ticari imtiyazlarla onlardan dogan butun hak ve ayricaliklarm kaldirildigmi duyurdu. Kapitulasyonlarm ikili anla§malara dayandigi ve tek yonlu olarak kaldirilamayaca- gi yonunde buyuk devletlerin gosterdigi tepki sava§ §artlarmda etkili olmadi. 15 Ekim 1914’te de Osmanli hukukunda eski anla§ma ve kapitulasyonlardan dogan butun hukumlerin geyersiz oldugu ilan edildi.

13 Aralik 1914 tarihli geyici bir kanunla, imtiyazlarm arkasma siginip halki ve ulkeyi zarara ugratan yabanci §irketlere denetim getirildi ve yabanci §irketlerin is-


mini, kurulu§ yerini, uyrugunu, sermaye miktarmi, Osmanli kanunlarma uyacagina dair dilekyeyi Ticaret Nezareti’ne vermesi, ulkesinin kanunlarma gore kuruldu- gunu belgelemesi, Osmanli hukukunu kabul etmesi ve yabanci anonim §irketlerin uy ay iyerisinde bir Osmanli anonim flirketine donu§mesi karara baglandi. Ayrica, sigorta §irketlerine belli bir parayi bankada bloke etme zorunlulugu getirildi; boylece, gerektiginde mu§terilere odeme yapilabilmenin yolu ayildi. 8 Mart 1915’te yikarilan geyici bir kanunla, yabancilarm ulke iyindeki faaliyetlerinin denetlenmesi- ne ve ticari faaliyetlerinin vergilendirilmesine imkan tanindi.

Yabanci §irketler, bu §artlari yerine getirmek istemedi ve kanuni duzenlemelerin uygulanmasi biraz sancili oldu. Ittihatyilar, yukumlulugunu yerine getirmeyen yabanci §irketlerle aralarmda Ingiliz, Alman, Fransiz, Norvey, Italyan, Amerikan, Rus, Iskoy, Isviyre ve Macar uyruklu elli be§ yabanci sigorta §irketini kamuoyuna ayikladi. Sava§ yillarmin karma§asi yuzunden kanunun uzerinden iki yil geymesine ragmen, sigorta §irketleri hala denetim altma almamami§ti. Said Halim Pa§a hukumeti 23 Mart 1916 tarihinde yabanci imtiyazli §irketlere zorunlu haller di§mda Turkye kullanma mecburiyeti getirdi.

1918’de Ittihatyilarm iktidari ve Osmanli Devleti’nin de Birinci Dunya Sava§i’m kaybetmesi uzerine imzalanan Sevr Antla§masi’yla kapitulasyonlar yeniden ihya edildiyse de, Ankara hukumeti bu kararlari tanimadi; ayrica, 16 Mart 1921’de Sov- yet Rusya’yla imzalanan Moskova Antla§masi’yla egemenlik haklarini smirlandiran kapitulasyonlarm kaldirilmasi esasi benimsendi. Lozan Konferansi’nda Avrupa devletlerinin kapitulasyonlarm devami iyin diretmeleri uzerine Turk heyeti konferansi terk etti. Ikinci Lozan Konferansi’nda emperyalist devletler geri adim atmak zorunda kaldi ve 24 Temmuz 1923’te imzalanan Lozan Antla§masi’yla kapitulasyonlar kaldirildi. Boylece, Osmanli Devleti’nin ileriye dogru attigi her adimm kar- §isma dikilen ve Osmanli iktisadi modernle§mesini geciktiren kapitulasyon engeli ortadan kalkmi§ ve Milli Mucadele’nin parolasi olan tam bagimsizlik, iktisadi ba- gimsizlikla peryinlenmi§ oldu.

iTTiHAT VE TERAKKi’NiN “MiLLi iKTiSAT” POLiTiKASIOsmanli Devleti Birinci Dunya Sava§i’na girdikten sonra butun dunyada oldugu gibi iy ve di§ ticarette buyuk sorunlar ya§adi. Sava§m kisa surede geni§ alanlara ya- yilmasiyla birlikte Istanbul’un ia§esi onemli bir soruna donu§tu. Sava§ §artlarinm yanmda ula§im araylarmin askeri amaylara tahsisi ve Anadolu’dan zahirenin getir- tilememesi de problemi agirla§tirdi. Ote yandan bu zor §artlari ganimet bilen bazi firsatyi tuccarlar mallari depolayip el altmdan yuksek fiyatla piyasaya surmekteydi. Bu sorunlarla mucadele edecek kurumlarm ba§mda gelen Istanbul §ehremaneti ise, modern bir belediye olarak orgutlenemedigi ve sorunlari yozemedigi iyin Itti- hat ve Terakki Cemiyeti i§e el koymak zorunda kaldi.

Ittihatyilar, ia§e sorununu yozerken §ehremaneti’ni di§lamadi ve Ittihat ve Terakki Cemiyeti’nin Istanbul merkez heyeti uyesi ve Ekmekyiler Cemiyeti katibi Iz- zet Bey’in ba§kanligmda Heyet-i Mahsusa-i Ticariyye adli bir birim olu§turdu. Bu heyet, Istanbul’da sikmtisi yekilen §eker, gaz, bulgur, arpa, yag, sabun, piriny, mer- cimek, zeytin gibi urun ve e§yalari §ehre temin tekelini Ekim 1914’ten itibaren bir yil sureyle ustlendi. Ittihat ve Terakki’nin Istanbul delegesi Kara Kemal veya Zuluf- lu Kemal diye de bilinen Kemal Bey’in denetiminde olan bu heyet, bu sure zarfmda Istanbul’un ia§e tekelinden buyuk kar elde etti ve bu paralar, Kara Kemal’in ile- ride kuracagi milli flirketler projesinin de sermayesini oluflurdu.


Mudarebe Sirketi: Birtarafin sermayeyi ve diger tarafin da emegi koymasi, yani iflletmeyi ustlenmesiyle olu§an ve kar payla§imi esasina dayanan islam hukuku kaynakli bir ortaklik ge§ididir. fiirkette olu§abilecek zarar sermayeyi koyana aitti; kar ise, ortaklar arasinda e§it olarak payla§ilirdi.

Kara Kemal, Osmanli ulkesinde uretilen ve demiryoluyla nakledilen tahil, koyun, yun, yapagi, deri, tiftik ve sair urunlerin ticaretini yapmak amaciyla 23 Agus- tos 1915’te Anadolu Milli Mahsulat Anonim fiirketi’ni; gerek ulke iginden, gerekse di§aridan §eker, yag, piring, kahve gibi bakkaliye malzemelerini getirtmek ve piyasaya surmek amaciyla 6 Eylul 1916’da Milli Ithalat Kantariye Anonim fiirketi’ni ve bugday ve un ticaretiyle ugra§mak amaciyla 12 Aralik 1916’da da Milli Ekmekgiler Anonim fiirketi’ni kurdu. Bu §irketlerin yari sermayelerini Heyet-i Mahsusa-i Tica- riyye’nin soz konusu karmdan ve diger yarismi da ilgili esnaftan, yani, Anadolu Milli Mahsulat Anonim fiirketi’ninkini Anadolu tuccarmdan, Milli Ithalat Kantari- ye’ninkini Istanbul bakkallarmdan ve Milli Ekmekgiler’inkileri de ekmekgi esnafm- dan kar§iladi. Bu §irketler cemiyetin ve hukumetin destegiyle sava§ yillarmda buyuk karlar elde etti.

Kara Kemal’in, halkm da katilacagi bir milyon lira sermayeli bir bankanm kurularak §irketle§menin te§vik edilmesi yonundeki onerisi Ittihat ve Terakki’nin 1916 kongresinde kabul edildi. Cemiyet, Istanbul’un ia§e tekelinden kazanilan toplam 700.516 lirayi para vakfma donu§turerek idare etmeyi kararla§tirdi. Cemiyetin merkezi olan Arifr Pa§a Konagi’nda birisi 400.516, digeri ise 300.000 lira tutarmda iki vakif senedi hazirlandi. 400.516 liralik vakif senedi 22 §ubat 1918 tarihlidir. Vakfm amaci, m u d areb e § irketi olu§turmak, odung vermek, ti- caretle ugra§mak ve ulkenin iktisadi geli§mesine yonelik giri§imlerde bulun- makti. Senelik gelirin %25’i sermayeye eklenecek, geri kalani ise esnaf igin harcanacakti. Vakfm mutevelliligine Darulaceze Muduru Dr. Nazmi Bey atandi. Ikinci, yani 300.000 liralik vakfm mutevelli heyeti ba§kam yine Dr. Nazmi Bey olup heyette Kara Kemal, Ali Ihsan, Memduh §evket, Huseyin Husnu ve Huse- yin Ulvi Beyler vardi. Vakif para, yine mudarebe, odung verme ve ticari i§ler igin kullanilacak; senelik karm %10’u ana sermayeye eklenecek ve %90’i ise go- cuklarm meslege yoneltilmesi, hasta, aciz, kimsesiz ve ya§lilarm korunup teda- vi edilmesi igin harcanacakti.

Mutevelli, vakif §artlari dogrultusunda yukarida zikredilen milli §irketlere yari sermaye ile ortak oldu. Burada buyuk bir ihtimalle, Kara Kemal’in milli §irketleri kurarken Heyet-i Mahsusa-i Ticariyye’nin karmdan bunlara koymu§ oldugu yari sermaye vakifla§tirilmi§ti. Milli iktisat politikalarinin ba§ariya ula§masimn, ulke ekonomisinin yabanci vesayetinden kurtarilmasinin ve kuguk tasarruflarm yatirima donu§turulmesinin yolunun milli bir bankanm kurulmasindan gegtigini savunan lt- tihatgilar, cemiyetin 1916 kongresinde alman kararlar dogrultusunda bir kampanya ba§latarak 1 Ocak 1917 tarihli irade ile Osmanli ltibar-i Milli Bankasi’ni kurdular. Banka hissedarlarmin Osmanli uyruklu olmasi §artti. Hukumet, kuruculari arasinda Maliye Nezareti’nin de oldugu bankaya geni§ muafiyetler tanidi. Banka, ulkede bayindirlik i§leri, tarim, ticaret ve sanayi alanlarmda faaliyet gosterecek milli §irketlere ortak ve destek olacakti. Ayni amaglarla Istanbul’da kurulan diger bir banka da Ticaret ve ltibar-i Umumi Milli Bankasi’ydi. Kara Kemal, sermayesinin tamami vakif para olan ve 4 §ubat 1918 tarihli iradeye gore kurulan Milli Iktisat Ban- kasi’na da on ayak olmu§tu.


i / P U / x r S ' f f J . *>JSs i f f .W s

Z ■/f i ; .V ./rlAl':

Osmanli itibar-i Milli Bankasi hisse senedi.

Kaynak: AliAkyildiz, Osmanli Tahvil ve Hisse Senetleri, Istanbul 2001, s. 263.

Cemiyet, benzer finans ve kredi kurumlarmi ta§rada da olu§turdu. Konya Milli Iktisat Bankasi, Karaman Milli Bankasi, Kayseri Koy Iktisat Bankasi, Kayseri Milli Iktisat Anonim fiirketi, Milli Aydm Bankasi ve Manisa Bagcilar Bankasi bunlardan birkayidir. Bu bankalar, ta§radaki Musluman-Turk tuccar ve toprak sahiplerinin kredi sorununu kendi aralarmda yozmek, yabanci bankerlerle rekabet etmek veya onlarm bo§alttigi yeri doldurmak amaciyla bir araya gelmeleriyle olu§tu. Ittihat ve Terakki Cemiyeti bu olu§umlarm arkasindaki lokomotif guy olup mevcut potansi- yeli yonlendirdi. Boylece Musluman-Turk unsur, o zamana kadar yok uzak kaldigi bankacilik alaninda da faaliyet gostermeye ba§ladi.

Milli §irketlerin idaresinin Ittihat ve Terakki’nin elinde olmasi, cemiyetin bir buyuk milyon liraya yakin bir paraya tasarruf etmesi demekti. Cemiyetin 1918’de iktidardan du§mesine ragmen boyle buyuk bir sermayeyi yonlendirmesi, yeni iktidar tarafindan ho§ gorulmedi ve 31 Aralik 1918’de mutevelliler i§ten uzakla§tirilip yerlerine ba§kalari getirildi. Gorevden alinan yoneticiler, Evkaf ve Dahiliye Nezaretle- rini protesto ettikleri gibi, mahkemeye de ba§vurdular. Yakla§ik bir ay sonra Itti- hatyilar tutuklanmaya ba§landi; milli iktisat projesinin mimari Kara Kemal de tutuk- lananlar arasindaydi.

K oop eratif §irketler: Kooperatif fikri Mithat Pa§a’nm kurdugu memleket san- diklarina indirilebilecek kadar koklu olmasina ragmen, uretim ve tuketim koopera- tifyiligi II. Me§rutiyet’ten sonra Ethem Nejat, Mustafa Suphi, Muhittin [Birgen], Ahmet Cevat [Emre] ve Cemal Bey gibi aydinlar tarafindan gundeme getirildi. Du§un- cenin hayat bulmasi ise, hukumetin gundemine girmesiyle oldu. Nitekim, II. Me§- rutiyet’ten sonra hazirlanan yeni Ticaret Kanunu tasarisinda kooperatif §irketlere de yer verildi; 1913’te de Ziraat Bankasi Genel Mudur Yardimcisi Rifki Bey ba§kanligindaki bir heyet, Romanya, Macaristan, Italya ve Bulgaristan’daki kooperatif §irketleri inceledi. Bu yali§malar neticesinde hazirlanan ve kooperatif §irketlere tuzel ki-


flilik taniyan 88 maddelik Kooperatif fiirketler Kanunu tasarisi Meclis-i Mebusan’a gonderildiyse de, Birinci Dunya Savagi’mn yikmasi uzerine yasala§amadi.

Kooperatif §irketlerle ilgili kanun yikarilamadi; ancak, sava§ §artlarmm olu§turdugu zorunluluklar bu §irketlerin fiili olarak hayata geyirilmelerini sagladi. Sava§m yarattigi yuksek enflasyon ve firsatyilarm mallari stoklayip yuksek fiyatla satmalari dar gelirlileri zor duruma soktugu iyin tuketicileri orgutleyen Ittihatyilar, Istanbul ve ta§rada, amaci, ortaklarmm ihtiyay duydugu erzak ve gida maddelerini kolay ve ucuza temin etmek olan tuketim kooperatif §irketlerini kurdurdu. Kara Kemal bu organizasyonlarda da ba§ roldedir. Cemiyetin onculugunde Milli Bogaziyi Anado- lu Kooperatif fiirketi, Milli Sultanahmet Kooperatif fiirketi, Milli Makrikoy (Bakir- koy) Kooperatif fiirketi, Milli Fatih Kooperatif fiirketi ve Milli §ehzadeba§i Kooperatif fiirketi kuruldu. Kooperatif §irketlerin savunucularmdan Ahmet Cevat [Emre], £iryir, Unkapani ve Per§embe Pazari Istihlak Kooperatiflerinin kurulu§unda da rol aldi.

Cemiyet, sadece tuketicileri orgutlemedi; piyasada tekel olu§turmaya yabalayan ve ureticiden urunlerini du§uk fiyatla almaya yali§an yabanci ve gayrimuslim tuccarlara kar§i ureticileri, ozellikle de ticaret ve tarimm geli§mi§ oldugu Bati Anado- lu’dakileri orgutlemeye gayret etti; kurdugu kooperatiflerle bu tekellere kar§i ureticileri tek satici olarak bir araya getirdi. Izmir’de Smyrna Fig Packers Limited ve ln- cir Anonim §irketi gibi §irketlerle incir ihracatyilarmm olu§turdugu tekele kar§i, Kooperatif Aydm Incir Mustahsilleri Anonim §irketi’ni kurdu. §irketin amaci modern yontemlerle uretecegi inciri iy ve di§ pazarlara surmek ve uyelerinin yikarlarmi ko- rumakti. Turkiye Palamutyulari Anonim §irketi ayni endi§elerle kurulan diger bir uretici kooperatifiydi. Ittihat ve Terakki’nin Izmit §ubesi, tutun fiyatlarmin belirlen- mesi esnasmda ihracatyi tuccarlarla Reji Idaresi’nin kar§isma yikarmak uzere tutun ureticilerini bir araya getirerek Izmit Sancagi Duzce Kazasi Kooperatif Tutun Mustahsilleri Anonim §irket-i Osmaniyyesi’ni kurdu.

Ittihat ve Terakki Cemiyeti’nin onculuk ettigi bu kooperatifle§me hareketinin amaci, iktisadi ve ticari i§lerin yabancilarin ve gayrimuslim unsurlarin tekelinden kurtarilip Musluman-Turk unsura intikal ettirilmesi, zaten zor durumda olan ve sava§ yillarinda durumu daha da kotule§en kesimlerin haklarinin, sermaye sahibi, araci, tuccar ve esnafa kar§i korunmasi, yabancilarla gayrimuslimlere ait §irketlerin tekelci zihniyetine kar§i ureticinin haklarinin savunulmasiydi.

Ulkede sermaye birikimini saglayabilmek iyin yok yaba harcayan Ittihatyilar, Kara Kemal’in deyimiyle, once askerlere, ardindan memurlara, daha sonra da esnafa dayanarak yozum uretmeye yali§tilar; siyasetle ilgilenmelerinin dogru olmadigi gerekyesiyle askerlerden, kendilerine bol maa§ veren partiye meylettiklerinden dolayi memurlardan ve kuru bir kalabalik olarak ancak sokak gosterilerinde kulla- nilabilecekleri gerekyesiyle de esnaftan vazgeymek zorunda kaldilar ve bu yuzden milli §irketlerle bankalar kurarak Musluman-Turk unsurdan bir burjuva sinifi yarat- mayi denediler. Bunu yaparken Bati enstrumanlarini, yani Avrupa §irket hukukuy- la sermaye birikim yontemlerini kullandilar; ulkede sermaye birikimini saglayabilmek adina sava§ yillarinda bazen gayrime§ru kazanca goz yummak da dahil pek yok yolu deneyip iktisadi ve ticari anlamda yeni cumhuriyete buyuk bir birikimi miras biraktilar.

ittihatcilann uretici ve tuketici kooperatif §irketlerini kurma amaci nedir?


Ozet

Osmanli Devleti’nin iktisadiyenileflme giriflimle- rini agiklayabilme,Bir tarim ulkesi olan Osmanli Devleti, 19. yuzyildaki degi§ikliklere ve ula§imm geli§mesine ragmen yuzyilin sonunda da tarim ulkesi olma ozel- ligini korudu; ancak, tarim, artik sadece yerel tuketim iyin degil, hem ulkenin farkli yorelerinde tuketilmek hem de ulke di§ma ihray edilmek amaciyla yapilmaktaydi. §unu da belirtmek gerekir ki, butun bu geli§melere ragmen ulke topraklarinin sadece %5’i ekilebilmekteydi. Ote yandan fabrika yapimi ucuz urunler kar§ismda ciddi bir travma ya§ayan geleneksel Osmanli sanayii, ilk §a§kinligmi atlattiktan sonra bazi i§ kollarinda kendini yeni §artlara adapte ederek varligini surdurdu; bir yandan da kurulan anonim §irketler araciligiyla buyuk fabrikalar faaliyete geyti. Osmanli sanayii ile ilgili yali§malarda maalesef ev, kuyuk i§yeri ve atelyelerde yapilan ve Osmanli sanayiinin onemli bir kismini olu§turan imalat sanayiinin goz ardi edilmesi, Osmanli sanayii ile ilgili resmin tamamini gormemizi engellemekte- dir. Kapitulasyonlar durdukya iktisadi atilimlarin ba§arili olamayacagini goren Ittihatyilar, 1914’te kapitulasyonlari tek tarafli olarak kaldirdi; ayrica, yabanci tuccar ve §irketlerle rekabet edebilecek §irketleri olu§turabilmek iyin milli iktisat politika- sina yonelerek kuyuk sermaye sahiplerini buyuk §irketler halinde orgutlediler. Para piyasalarinda oteden beri var olan karma§a, yapilan duzenlemelere ragmen varligini surdurdu. Bunun yaninda yerli ve yabanci sermaye tarafindan pek yok banka kuruldu; ayrica, buyuk Avrupa bankalari Osmanli ulkesinde §ubeler ayti.

Yabanci flirketlerin ve kapitulasyonlann Osman- li iktisadma verdigi zararlan agiklayabilme,19. yuzyildan itibaren Osmanli devlet adamlarina ciddi bir ayak bagi olan kapitulasyonlar, ayrica, yabanci ulkelerin devletin iyi§lerine mudahale ettigi bir aray olarak da kullanildi. Avrupa devletleri Osmanli hukumetlerinin iktisadi anlamda attigi her olumlu adimin onune kapitulasyonlari yikartarak somuru duzenlerini surdurmek istediler. Yabanci §irketler, mali sorumluluk altina girmeden, devlete vergi vermeden, denetimini ve hukuk sistemini kabul etmeden Osmanli ticaret hayatina katildi. Yerli giri§imcilerin bu §artlarda yabancilarla rekabet etme ve ayakta kalabilme §ans- lari yoktu. Hukumet, zaman zaman yabanci §irketleri denetim altina almak iyin giri§imde bulunduysa da, buyuk devletlerin itirazi uzerine geri adim atmak zorunda kaldi. Ali Pa§a’dan itibaren Osmanli devlet adamlari kapitulasyonlardan kurtulmaya yali§tilar; ancak, 1914’e kadar bunu ba§aramadilar. Ittihatyilar Birinci Dunya Sava§i’ni vesile ederek tek tarafli olarak kapitulasyonlari ve yabancilarin bunlardan dogan butun ayrica- liklarini ortadan kaldirdilar. Sava§m kaybedilme- si uzerine tekrar eski duruma donulduyse de, Turkiye Cumhuriyeti’nin kuruculari Lozan Ant- la§masi’yla kapitulasyonlann kaldirilmasini buyuk devletlere kabul ettirterek yeni devletin ekonomik bagimsizligini kazanmasini sagladilar; zira, iktisadi bagimsizlik olmadan siyasi bagimsiz- liktan soz edilemez. Bu ayidan Lozan Konferan- si’nin onemi ve kazanimlari buyuktur.

Osmanli ulaflim sisteminin modernizasyonu ile demiryollan ve emperyalizm arasmdaki iliflkiyi inceleyebilme,£ok uzun kiyilara sahip olan Osmanli Devle- ti’nde denizyolunun etkin bir biyimde kullanildi- gini iddia etmek guytur; karayolu sistemi de gayet bakimsiz ve yetersizdi. Demiryolu konusunda ise durum biraz daha farklidir. Zira, sanayi devriminin ardindan Ingiltere’de ortaya yikan demiryollarinin neredeyse e§ zamanli olarak Osmanli ulkesinde gundeme geldigi gorulmektedir. Bunda surekli demiryolu yapma teklifiyle Osmanli Devleti’ne muracaat eden Avrupali ve ozel-


likle de Ingiliz giri§imcilerin rolu buyuktur. An- cak iki tarafin baki§ apisi ve beklentileri dogal olarak farkliydi. Avrupali kapitalistler karlarini en ust duzeye pikarmaya, Osmanli devlet adamlari ise ulkeyi kalkindiracak boyle bir yatirimin yapilmasina on ayak olmaya pali§maktaydi. Devlet, gerpekten de buyuk fedakarliklar yaparak demiryollarini in§a ettirdi. Osmanli yoneticilerinin demiryollarini destekleme konusundaki ka- rarli tutumunu istismar eden bazi §irketler, devlete kar§i yukumluluklerini yerine getirmede gev- §ek davranarak veya degi§ik yolsuz i§lere sapa- rak bundan buyuk kazanplar sagladilar. Yabanci sermayeyi urkutmek istemeyen hukumet bu tur projelere olan destegini surdurdu; zira, elinde boyle buyuk giri§imleri finanse edebilecek mali kaynaklari yoktu. Avrupali sermayedarlar ise, demiryollarinin in§asini siyasi ve ekonomik pikarlari ipin bir arap olarak gordu ve boylece, farkli devletler, in§a ettikleri demiryollari uzerinden ulkede nufuz alanlari olu§turdu. Bu emperyal mu- cadelede bir sure sonra inisiyatif Osmanli Devle- ti’nin elinden pikarak buyuk devletlere gepti ve bu nufuz mucadelesi, Birinci Dunya Sava§i’nda oldugu gibi, sicak pati§malara donu§tu. Sava§in en onemli nedeni, Osmanli ulkesinin yeralti ve yerustu kaynaklariyla Mezopotamya petrollerini payla§ma kavgasiydi. Zira, Ingiltere, Fransa ve Rusya, Almanya’nin Bagdat Demiryolu sayesinde Basra Korfezi’ne ve petrol kaynaklarina dogru inmesine sicak bakmiyordu. 1850’li yillarda ba§layan bu surepte, Osmanli ulkesinin yeralti ve yerustu kaynaklari Avrupali kapitalistlerce adeta talan edildi.

ittihat ve Terakki Cemiyeti’nin “milli iktisat”po- litikalanm analiz edebilme,Ittihatpilar, yaygin kanaatin aksine, II. Me§rutiyet doneminin ba§larinda “milli iktisat” politikalarin- dan ziyade liberal iktisada daha yakindi. Ancak, ilerleyen donemlerde ulkedeki mevcut sermayenin buyuk olpude yabancilarla gayrimuslim unsurlarin elinde oldugunu ve bunlarin da ulkenin pikarlari konusunda pek hassas olmadigini far- ketmeleri uzerine giderek milli iktisat politikala- rina yonelmi§lerdi. Milli iktisat siyasetinin en onemli uygulayicilarindan biri olan Kara Kemal’in ifadesiyle, once askerlere, ardindan memurlara, daha sonra da esnafa dayanarak pozum uretmeye pali§an ve bu giri§imlerinden bir sonup alamayan Ittihatpilar, bunun uzerine milli §irketleri ve bankalari kurarak Musluman-Turk unsurdan bir burjuva sinifi yaratmaya pali§tilar; Anadolu’daki kupuk sermaye sahiplerini bir araya getirerek banka ve §irketler kurdurdular. Ayrica, sava§in yarattigi kaos ortaminda milli iktisadin onundeki en buyuk engel olarak gordukleri kapitulasyonlari ve bunlardan dogan butun ayricaliklari fiili olarak ortadan kaldirdiklari gibi, yabanci §irketleri de denetim altina almaya pali§tilar. Sava§in, karaborsacilarin ve stokpularin iyice bunalttigi insanlara ve ureticilere tuketici ve uretici kooperatif §irketleri kurdurtarak hem sikintisi pekilen maddeleri ucuza temin etmelerini hem de yabanci tuccarlarin olu§turdugu ticari tekellerin kar- §isina ureticilerin de tek fiyat belirleyici olarak pikmalarini sagladilar. Ittihatpilar, II. Me§rutiyet doneminde olu§turduklari §irket, banka ve diger iktisadi muesseselerle yeni kurulan Turkiye Cum- huriyeti’ne paha bipilmez bir miras biraktilar. It- tihatpilarin diger bir mirasi da kapitulasyonlarin tarti§ilmaz oldugu yonundeki Osmanli devlet adamlarindaki algiyi kirmalari ve yeni cumhuriyetin temsilcilerine de bu yonde bir cesaret a§i- lamalariydi.


Kendimizi S>nayal>m1. Ziraat Bankasi ne zaman kurulmu§tur?

a. 1861b. 1865c. 1867d. 1888e. 1890

2. Hiristiyan misyonerlerin ticari faaliyette bulundugu sektor a§agidakilerden hangisidir?

a. Halicilikb. Tugla Imalic. i§leme ve Danteld. Sigarae. Tutun

3. Osmanli Devleti’nin ihray ettigi en onemli tarim urunu a§agidakilerden hangisidir?

a. Tutunb. Bugdayc. Pamukd. Arpae. Incir

4. Osmanli Devleti’nin ihray ettigi en onemli sanayi urunu a§agidakilerden hangisidir?

a. Demirb. Sabunc. Birad. Halle. Pamuk Ipligi

5. Osmanli Devleti’nde hall uretiminin merkezi a§agidakilerden hangisidir?

a. Bati Anadolub. Orta Anadoluc. Dogu Anadolud. Kuzey Anadolue. Marmara Bolgesi

6. Duyun-i Umumiyye Idaresi ne zaman kurulmu§tur?a. 6 Ekim 1875b. 20 Aralik 1881c. 15 Temmuz 1881d. 6 Ekim 1881e. 20 Eylul 1881

7. A§agidakilerden hangisi Duyun-i Umumiyye’ye tahsis edilen gelirlerden biri degildir?

a Ipekb. Tuzc. A§ard. Damgae. Balik Avi

8. II. Abdulhamid doneminde a§agidaki hangi tarihten itibaren di§ bory alinmaya ba§lanmi§tir?

a. 1878b. 1880c. 1884d. 1885e. 1886

9. Osmanli Devleti’nde ilk nikel para ne zaman basilmi§tir?

a. 1908b. 1910c. 1912d. 1914e. 1915

10. 1915 kaimesi hangi kurumun onculugunde yika- rilmi§tir?

a. Bank-i Osmani-i §ahaneb. Osmanli Itibar-i Milli Bankasic. Milli Iktisad Bankasid. Ziraat Bankasie. Duyun-i Umumiyye Idaresi


Kendimizi Sinayalim Yan>t Anahtar>1. d Yamtimz yanli§ ise “Para Sistemi ve Bankacilik”

konusunu yeniden gozden geyiriniz.2. c Yamtimz yanli§ ise “Tarim ve Sanayi” konusunu

yeniden gozden geyiriniz.3. a Yamtimz yanli§ ise “Tarim ve Sanayi” konusunu

yeniden gozden geyiriniz.4. d Yamtimz yanli§ ise “Tarim ve Sanayi” konusunu

yeniden gozden geyiriniz.5. a Yamtimz yanli§ ise “Tarim ve Sanayi” konusunu

yeniden gozden geyiriniz.6. b Yamtimz yanli§ ise “Maliyenin Durumu ve Bory-

lanmalar” konusunu yeniden gozden geyiriniz.7. c Yamtimz yanli§ ise “Maliyenin Durumu ve Bory-

lanmalar” konusunu yeniden gozden geyiriniz.8. e Yamtimz yanli§ ise “Maliyenin Durumu ve Bory-

lanmalar” konusunu yeniden gozden geyiriniz.9. b Yamtimz yanli§ ise “Para ve Bankacilik” konu-

sunu yeniden gozden geyiriniz.10. e Yamtimz yanli§ ise “Para ve Bankacilik” konu-

sunu yeniden gozden geyiriniz.

S>ra Sizde Yan>t Anahtar>Sira Sizde 1Osmanli sanayiine dair olan literaturde, sanayi denilince buyuk olyekte uretim yapan fabrikalar anla§ildigi iyin evlerde, kuyuk atelye ve dukkanlarda yogu kere iy tuketime yonelik olarak uretim yapan imalat sektoru goz ardi edilmi§tir. Oysa, imalat sektorunde yali§an i§yi sayisi buyuk fabrikalardakinden kiyas kabul etmez derecede fazlaydi. Son donemlerde yapilan ara§tirmalar, bu sektorun Avrupa mallarinin meydan okumasina kar- §i ciddi bir direni§ ve yeni durumlara kendini adapte edebilme kabiliyeti gosterdigini ortaya koymu§tur.

Sira Sizde 3Demiryollari asker sevkini kolayla§tirarak ulkenin savunma gucunu arttirmanin yaninda Osmanli tarimina da olumlu etkiler yapti; yeni alanlar tarima ayildigi gibi, tarim modern yontem ve aletlerle yapilmaya ba§landi. Demiryolunun yarattigi istihdam sayesinde koylerden yapilan goylerle guzergah uzerindeki kuyuk yerle§im yerleri hizla buyudu. Demiryolu, katir, deve ve araba gibi geleneksel vasitalarla ta§imacilik yapanlarin hareket alanlarini iyice daraltti; bu kesimler demiryoluyla sonuy alamayacaklari bir rekabete giri§tilerse de bu sava§i kaybettiler. Yine, liman ve demiryolu guzergahm- da bulunan yerle§im yerlerindeki geleneksel sanayi tesisleri, Avrupa’dan getirtilen ucuz fabrika urunleriyle rekabet edemedi. Ayrica, demiryolu i§yileri Agustos-Ey- lul 1908 tarihleri arasmda ortaya yikan yuzlerce grev ve i§yi hareketinde oncu rol oynadi.

Sira Sizde 4Ittihat ve Terakki Cemiyeti ve ozellikle de Kara Kemal, sava§ §artlarim degerlendiren firsatyilarin mallari stoklayip istedikleri fiyattan satarak halki zarara ugratmalarini engellemek amaciyla tuketicilerin kooperatif §irketler- de bir araya gelmelerini te§vik etti ve Istanbul ile ta§rada pek yok tuketici kooperatif §irketi kurdurdu; ayrica, olu§turduklari tekellerle uretici ve yiftyinin elindeki mall kendi belirledikleri fiyatlar uzerinden alip onlari so- muren Avrupali tuccarlara kar§i da ureticileri orgutleye- rek bu tekellerin kar§isma tek satici olarak yikmalarini sagladi.

Sira Sizde 21888’de kurulan Ziraat Bankasi’nm esas amaci kuyuk uretici ve yiftyiyi kredilerle desteklemekti. Banka, Midhat Pa§a’mn Tuna vilayetinde kurmu§ oldugu memleket sandiklari ve daha sonra olu§turulan menafi sandiklari geleneginin son halkasidir. Bankanin vermi§ oldugu krediler, kuyuk yiftyiden ziyade kasabalarin zengin e§rafiyla toprak sahiplerine gitmi§ ve ta§rada banka kre- dilerinin dagitilmasmda yolsuzluklar ya§anmi§ti. Ittihat- yilar, 1914’te yaptiklari bir duzenlemeyle bankanin tarim §irketlerine ortak olmasinin ve normal ticaret ban- kaciligiyla ugra§masimn yolunu aymi§ti.


Yararlanilan KaynaklarAkyildiz, Ali, Anka'm n Sonbahari: Osmanh’da iktisadi

Modernlegme ve Uluslararast Sermaye, Istanbul 2005.

Akyildiz, Ali, Osmanli Donemi Tahvil ve Hisse Senetleri, Istanbul 2001.

Akyildiz, Ali, Para Pul Oldu: Osmanh’da Kagit Para, Maliye ve Toplum, Istanbul 2003.

Blaisdell, Donald C., Osmanli imparatorlugunda Avru- p a M ali Denetimi “D uyunuum um iye”, Istanbul 1979.

Guran, Tevfik, Osmanli Mali istatistikleri Butgeler, 1841-1918, Ankara 2003.

Gursel, Seyfettin, “Osmanli Di§ Borylan”, Osmanli, Ankara 1999, III, 389-399.

Kiray, Emine, Osmanli’da Ekonomik Yapi ve Dig Borg- lar, Istanbul 1993.

Pamuk, §evket, Osmanli imparatorlugunda Paranm Tarihi, Istanbul 1999.

Quataert, Donald, “19. Yuzyila Genel Baki§: Islahatlar Devri, 1812-1914”, Osmanli Imparatorlugu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Ed. Halil Inalcik, Donald Quataert, Istanbul 2004, II, 887-1039.

Quataert, Donald, Anadolu'da OsmanliReformu ve Tarim, 1876-1908, Istanbul 2008.

Quataert, Donald, Osmanli im alat Sektoru, Istanbul 1999.

Tabakoglu, Ahmet, “Sultan II. Abdulhamid Donemi Eko- nomisi”, Devr-i Hamid, Kayseri 2011, I, 209-241.

Toprak, Zafer, Turkiye'de “Milli iktisat” (1908-1918), Ankara 1982.

Ulutan, Burhan, Bankaciligin Tekamulu, Ankara 1957.Yeniay, 1. Hakki, Yeni Osmanli Borglan Tarihi, Istan

bul 1964.


6Amaglar>m>z

Bu uniteyi tamamladiktan sonra;19. yuzyilda ta§ra idaresinde yapilan reformlarin gerekyeleri ve genel niteliklerini irdeleyebilecek,II. Abdulhamid’in ta§ra yonetim anlayi§i ve politikalarmi ayiklayabilecek, Anadolu Islahatmin, Ermeni meselesi ve Avrupa mudahalesinin bir sonucu oldugunu tarti§abilecek,II. Me§rutiyet doneminin ta§ra idaresinin temel ozelliklerini ayiklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

• Vilayet Nizamnamesi• Merkeziyetyilik• Ta§ra idaresi

II. Abdulhamid Anadolu Islahati II. Me§rutiyet

Ta§ra Te§kilati ve Anadolu Islahat>

19. Y U Z Y IL TAfiRA YO N ETiM iN D E YAPILAN Y EN iLiK LERBu unitede, Osmanli yenile§me surecinin son safhalari olan II. Abdulhamid (18761909) ve II. Me§rutiyet (1908-1918) donemlerindeki Osmanli ta§ra idaresi ve bu konuyla dogrudan baglantisi olan “Anadolu Islahati” meselesi ele almacaktir. 19. yuzyil, Osmanli ta§ra yonetiminde buyuk degi§imlerin ya§andigi bir donemdir. Bu nedenle, 19. yuzyil boyunca ta§ra yonetiminde hangi nedenlerle yenilik yapma ihtiyaci hissedilmi§tir? sorusu onemlidir. Bu donemde, pek yok siyasi, askeri, idari ve iktisadi problemler ortaya yikti. Taht kavgalari ve toprak kayiplariyla §ekillenen merkezdeki yonetim sorununa paralel olarak “ayanlar yagi” olarak bilinen 18. yuzyilda imparatorlugun ta§radaki otoritesi de hayli zayiflami§ti. Boylece, geni§ sinirlari olan eyaletlerde devletin yerini, mutegallibe (derebeyi, zorba) adiyla halk uzerinde baski ve zulum yapan ayan ve e§raf, yani yerel hanedanlar/aileler almi§ti. Devletin ta§ra uzerindeki guy ve otoritesini onemli olyude kaybettigi bu donem, merkez-yevre ili§kilerinde oldugu kadar, ta§ra yonetimi ve duzeni ayisindan da ciddi sorunlari beraberinde getirmi§ti.

Ta§ra yonetiminde yapilan reformlarin bir diger nedeni de, imparatorlugun artik yeni sorunlara cevap veremeyen eski yapisiyla ilgilidir. Geni§ topraklara sahip olan ve farkli unsurlari bunyesinde barindiran imparatorlugu, eski baki§ ayisiyla yonetmek ve bir arada tutmak mumkun degildi; zamana ve degi§en §artlara cevap verebilecek bir ta§ra idaresinin olu§turulmasi gerekiyordu. Nitekim, ba§langiyta askeri karakterli olan reformlar, zamanla merkez ve ta§ra yonetimine dogru geni§letildi. Bu sureyte, III. Selim’in ve ta§rayi merkeze daha kuvvetli baglarla baglamak iyin buyuk yaba gosteren II. Mahmud’un uyguladigi reformlar, Avrupa ornek alinarak geli§tirilen yeni te§kilatlanmalara da zemin hazirladi. Ote yandan, 19. yuzyilin ilk yarisinda ya§anan Sirp, Mora ve Mehmet Ali Pa§a ayaklanmalari da, imparatorlugun merkezi otoritesinin zayifladigina i§aret etmekteydi.

Tanzimat doneminde ise, daha once ba§latilan reformlar devam ettirildigi gibi, reform sureci hemen her alana yaygmla§tirildi. Tanzimat, devlet yapisi ve yoneti- minin temelden donu§turulmesini ongoruyordu. Bu donem reformlarinin temel amaylarindan biri, bozulan merkezi otoriteyi kurmak ve merkezle ta§ra arasindaki baglari yeniden guylendirecek idari duzenlemeleri yapmakti. II. Mahmud’un ba§- lattigi merkeziyetyi politikayi surduren Tanzimatyilar, dagilmakta olan imparatorlugu ayakta tutmak istiyorlardi. Bu amayla, ulke yonetimi, yani mulki idare ve onunla baglantili konulari oncelikli olarak ele almi§ ve yeniden duzenlemi§lerdi.


19. ytizyil Osmanli ta§ra yonetiminde yapilan yeniliklerin gerekceleri nelerdir?

Tanzimat uygulamalarmm hedefine ula§abilmesi iyin, oncelikle vergilerin toplanarak mali durumun giiylendirilmesi gerekiyordu. Ta§ra idaresinde bununla ilgili ilk diizenleme, 1840’ta iltizamm kaldirilmasi ve yerine ta§ramn idari ve mali (ozellikle vergi) i§lerini yuriitmek iizere muhassilliklann kurulmasiydi. Ancak, i§- leriik kazandirilamadigi iyin beklenenin aksine vergi gelirlerinin du§mesine neden olan bu uygulama, ta§ra yoneticileri ve ileri gelenlerinin de yogun muhalefetiyle kar§ila§mca 1842 Martmda kaldirildi ve tekrar eski sisteme doniildu. Ta§ra idaresiyle ilgili olarak, eyalet meclislerinin kurulu§ ve i§leyi§ini belirlemek iizere Ocak 1849’da hazirlanan Eyalet Meclisleri Talimatnamesi, 1864 Vilayet Nizamnamesine kadar yiirurlukte kaldi.

MAKALE Tanzimat doneminde merkez ve ta§ra te§kilatlarinda yapilan reformlar icin bkz. Ali Akyil- diz, “Osmanli Merkez ve Ta§ra Te§kilatlarmin Yeniden Yapilanma Siireci (1836-1856)”, Osmanlt Bilrokrasisi ve Modemlepne, istanbul 2006, s. 45-81.

1864 VE 1871 V iLA Y ET NiZAM NAM ELERi

1864 Vilayet Nizamnamesini vali olarak bulundugu Tuna (Bulgaristan) ve Bagdat vilayetlerinde baganh bir gekilde uygulayan Midhat Pafla.

1856 yilmda Islahat Fermam’yla gayrimuslimlere bazi yeni haklarm tamnmasimn ardmdan Avrupali devletlerin Osmanli ta§ra te§kilatmda ve ozellikle de gayrimuslimlerin yogunlukla ya§adiklari bolgelerde bazi duzenlemelerin yapilmasi yonun-

deki baskilari neticesinde Osmanli yoneticileri ta§- ra idaresini Fransa orneginde yeniden te§kilatlan- dirmak iyin 1864 Vilayet Nizamnamesini hazirladi. Toplam 78 maddeden olu§an 8 Kasim 1864 tarihli nizamnameyle birlikte, Tanzimat’tan beri uygulanmakta olan yonetim §eklinde bazi onemli degi§iklikler yapildi. Midhat Pa§a’mn Tuna vilayetinde oldukya ba§arili bir pilot uygulama gostermesi uzerine, imparatorlugun Anadolu, Arap ve Balkanlar’daki bazi bolgeleri 13 vilayet §eklinde yeniden orgutlendirilerek uygulama birkay yil iyerisinde yaygmla§tirildi. 1876’da I. Me§rutiyet’in ila- nma kadar, 123 sancaktan olu§an toplam 27 vilayet kuruldu. Hicaz, Girit, Yemen, Lubnan ve Mi- sir gibi imtiyazli yerler ve Istanbul ise bu uygula- manm di§mda tutuldu.

Vilayet, sancak, kaza ve koylerin idare §ekliyle idari birimlerin ba§mdaki yone- ticilerin gorev ve sorumluluklarmi belirleyen nizamnameye gore, ta§radaki en buyuk idari birim olan vilayetleri vali yonetecek; vilayetler, mutasarriflarin yonettigi liva/sancaklardan; livalar, kaymakamlarm yonettigi kazalardan; kazalar ise muhtar- larm yonettigi koy/karyelerden olu§acakti. Vilayetin mulki, mali, adli ve guvenlik i§lerinden vali sorumluydu. Yetkileri arttirilan valinin maiyetinde, mali i§lere bakan muhasebeci, yazi§malara bakan mektupyu, baymdirliktan sorumlu umur-i nafia memuru, ticaret ve ziraat memuru, 1871’den itibaren maarif muduru, tapu-kadast- rodan sorumlu defter-i hakani muduru, emlak ve nufus memurlari, evkaf muduru, hukumetle konsolos ve ecnebi memurlar arasmdaki ili§kilere araci olan umur-i hariciyye memuru ve asayi§ten sorumlu alaybeyi gibi biryok burokrat ve gorevli var-

6. Uni te - Ta§ra Te§ki lat i ve Anadolu Is lahat i 121

di. Valinin ba§kanligmda toplanan Vilayet Idare Meclisi (Meclis-i Idare-i Vilayet), mutasarriflarm ba§kanligmda toplanan Liva Idare Meclisi ve kazalarda da kaymakamm ba§kaligmda toplanan Kaza Idare Meclislerinin dogal uyelerini, vilayet, sancak ve kaza burokrasisinde yer alan gorevliler olu§turmakta; ayrica, ikisi Muslim ikisi gayrimuslim dort uye bu meclislerde halki temsil etmekteydi.

Nizamname ile olu§turulan bir diger temsili kurum da vilayetlerde kurulmasi ongorulen Meclis-i Umumi-i Vilayet idi. Bu meclis, sancak ve kazalardan seyilmi§ Musluman ve gayrimuslim uyelerden meydana gelirdi. Dani§ma meclisi niteligi ta- §iyan bu organ, baymdirlik hizmetleri, tarim, ticaret, vergi ve zabita i§lerini tarti§ir; hukumetin onayi olmadan hiybir tedbir alamazdi. Valinin ba§kanligmda yilda bir kez toplanirdi. Bugunku il ozel idaresinin temelini olu§turan umumi meclisler, gunumuzde H Genel Meclisi adiyla varliklarini surdurmektedir. 1864 duzenlemesi, nizamiye mahkemelerinin kurulmasmi da ongormekteydi. Buna gore, kazalarda Meclis-i Deavi, sancaklarda Meclis-i Temyiz, vilayetlerde ise Divan-i Temyiz adiyla mahkemeler kurulacakti. Muslim ve gayrimuslimlerin, seyilecek uyeler vasitasiyla temsil edilecegi mahkemelerin temyiz makami bir ust mahkeme idi. Temyizde son merci ise, 1868’de olu§turulan Divan-i Ahkam-i Adliyye idi. Bu mahkemelerin kurulmasiyla, yargi ile yurutme ta§rada eskisine gore daha keskin yizgilerle birbirinden ayrilmi§ oldu.

Hiyerar§ik yoneticileri ve idari birimleriyle (departement, canton ve commune gibi) merkezi yonetimi esas alan Fransiz ta§ra idaresi sistemine dayanan bu nizamname, Tanzimatyilarm merkeziyetyi yonetim anlayi§ma da uygundu. Olu§turulan hiyerar§ide yer alan her bir memur dogrudan hukumetye atanir ve maa§lari da yine hukumetye odenir. Bu sistemde, eski ta§ra yonetiminde tek soz sahibi olan ve butun yetkileri elinde tutan valilerin yerine uy ayri otorite ihdas ediliyordu: Valiler ve idari otorite, ulema ve adli otorite, muhasebeci/defterdarlar ve mali otorite. Ya- pilan reformun en dikkat yeken yarn ise, ta§ra idaresinin butun a§amalarmda, yeflitli sorumluluklari olan atanmi§ veya seyilmi§ kurullari i§in iyine sokmasiydi. Tan- zimat yonetimini ta§raya yaymak iyin hazirlanan nizamname, II. Mahmud ve Tan- zimat’la birlikte agirlik kazanan merkeziyetyiligi daha da guylendirerek ta§ranm merkeze baglanmasi ve yonetimin tek elden yurutulmesi konusunda onemli bir vasita olmu§tu.

22 Ocak 1871 tarihinde yayimlanan 128 maddelik ldare-i Umumiyye-i Vilayet Nizamnamesi, 1864 Vilayet Nizamnamesinde bazi degi§ikler yapti ve memurin-i icraiyye, Meclis-i Idare, belediyeler ile nahiye idarelerinin vazifelerini duzenledi. Vilayet yonetiminde i§ bolumunu artiran bu nizamname, merkezi hukumetin yu- rutmedeki kontrolunu, yani merkezi otoriteyi biraz daha guylendirmekteydi. Ni- tekim, merkezi hukumetin temsilcilerinin baskm oldugu Vilayet Idare Meclisi ni- hai karar organi haline getirildi; ayrica, pek i§levsel olmayan merkez mutasarriflik ve kaymakamliklar kaldirildi. Yeni duzenlemeye gore vilayetler; liva/sancak, kaza, nahiye ve karye/koy birimlerine bolunmekteydi. Ote yandan, nahiye ise yeni bir idari birim olarak idari hiyerar§ideki yerini almakta; kazayi kaymakam, nahiyeyi mudur ve koyu de seyilmi§ muhtar yonetmekteydi. Nizamnameyle ilk kez Vali Muavinligi gorevi getirildi. 1864 Nizamnamesine gore bazi memurlarin ismi degi§ti: vilayet muhasebecisi defterdar; umur-i hariciyye memuru, umur-i ecnebiyye m uduru ve umur-i nafia memuru da tarik emini adini aldi. Bunlarin di§mda, vilayette, karantina, sihhiye, maarif, adliye ve tapu-tahrir gibi birimler vardir. Daha sonra bunlara duyun-i umumiyye, reji ve gum ruk memurlari da eklendi. Vilayetin guvenligini polis, jandarma ve zaptiye te§kilatlari saglamakta-


K i T A P

dir. idareci ve memur sayisi, vilayetin buyukliigune ve sosyal yapisma gore de degi§mekteydi. Ornegin, Arap vilayetlerinde bu sayi, -a§iret yapisma bagli kolluk kuwederinin yoklugundan dolayi- Anadolu’dakilere gore oldukya fazlaydi. Vilayet sisteminin ba§arili olmasimn oniindeki en buyuk engel ise, yeni sistemde vilayetlerde gorevlendirilebilecek yeti§mi§ memur ve idarecilerin yetersizli- giydi. 1859’da egitime ba§layan Mulkiye Mektebi ise, bu alandaki ihtiyaci tam olarak kar§ilayamami§ti.

Osmanli Devleti'nde mahalli idarelerin geli§imiyle ilgili geni§ bilgi icin bkz. ilber Ortayli, TanzimatDevrinde Osmanli Mahalli idareleri (1840-1880), Ankara 2000.

II. ABDULHAM iD DONEM iNDE T A fR A iDARESi

II. Abdulhamid Devrinin Ba§lar>nda Ta§ra idaresi1864 Vilayet Nizamnamesi ile yapilan duzenlemelerin istenilen sonuylari vermedi- gi bu donemde, ta§ra idaresinde varligi eskiden beri bilinen idari problemler etkisini surdiirmekteydi. Yasa ve yonetmelikleri uygulayabilecek yetenekli idareci ve memurlarm yoklugu, ru§vet ve iltimasin yaygmligi, yerel e§rafm idareci ve memurlar uzerinde nufuz saglayarak yonetime kari§malari ve ozellikle gayrimuslimlerin yogun olarak ya§adigi vilayetlerde onlarm koruyucusu rolunde olan buyuk devlet konsoloslarmm i§e kari§malari, ta§ra idaresinde sorun yikarmaktaydi.

II. Abdulhamid saltanatmm ba§mda ilan edilen Kanun-i Esasi’de, ta§ra idaresiyle ilgili maddeler de vardi. Anayasada, oncelikli olarak Osmanli Devleti’nin bir butun olduguna vurgu yapilir. 108. maddeyle, valilere geni§ yetkiler (tevsi-i mezuniyet) verilir; vilayet idaresinde i§bolumu ve gorevlerin ayriligi (tefrik-i vezaif) ilkesi kabul edilir. Vilayet, sancak ve kazalardaki idare meclisleri ile Vilayet Genel Meclislerine, baymdirlik, sanayi, ticaret ve tanmin geli§tirilmesi ve egitim ve ogretimin yaygmla§- tirilmasi konularini goru§mek, vergilerin tespiti ve toplanmasi konularinda ise yasa ve tuzuklerde aykiri gordukleri hususlari ilgili makamlara bildirmek yetkileri verilir. Boylece, Vilayet Genel Meclisleri, yonetimde daha etkin bir duruma getirildi. Seyim- le te§kil edilecek Belediye Meclislerinin, vilayet, sancak ve kazalardaki beledi iflleri yurutmekle gorevlendirilmesiyle belediye i§leri, idari alandan ayrilmi§ oldu.

Ta§ra idaresiyle ilgili Kanun-i Esasi’de yer alan konular, Mebusan Meclisi’nde de goru§uldu. Bu cumleden olarak 1864 Vilayet Nizamnamesiyle olu§turulan vilayet ve sancak meclislerine Muslim ve gayrimuslim uyelerin seyimi de dahil olmak uzere, yeni vilayetler yasasi (Teflkil-i Vilayat Kanunu) ve Belediyeler Kanunu tasarilari ele almdi. Ancak, 1877-78 Osmanli-Rus Sava§i’nm felaketle sonuylanmasi ve Rus ordusunun Istanbul onlerine gelmesiyle Mebusan Meclisi’nde ba§layan §iddetli tarti§malari gerekye gosteren padi§ah meclisi kapatti. Boylece, ta§ra idaresinin yeniden duzenlenmesi giri§imi ba§arisiz oldugu gibi, merkez ve ta§ra idaresinde padi§ahm ipleri yava§ yava§ ele aldigi yeni bir surey de ba§lami§ oldu. II. Abdulhamid, Balkanlar’daki ayaklanmalar ve buna bagli uluslararasi baskilarm had saf- haya ula§tigi oldukya buhranli bir donemde tahta geymi§ti. 1877-78 Osmanli-Rus Harbi ve sonunda imzalanan Berlin Antla§masi, siyasi, iktisadi ve askeri sonuylari- nin yanmda, ta§ra idaresi iyin de onemli geli§meleri ortaya yikardi. §oyle ki, Berlin Antla§masmda, Rumeli ve Anadolu vilayetlerinde islahat yapilmasma dair maddeler vardi. Bu durum, Osmanli Devleti’nin dogrudan kendi idaresi altmda olan yerlerde bile bagimsiz hareket etmesini engelledigi gibi, buyuk devletlerin Hiristiyan- lari bahane ederek devletin iyi§lerine kari§malarma yol ayti.


Berlin Antla§masi ile hem Balkanlar’da hem de Dogu Anadolu’da ciddi toprak kaybi ya§andi. Balkanlar’da Romanya, Sirbistan ve Karadag Prenslikleri bagimsiz oldugu gibi, Bosna-Hersek, Avusturya, Kibris da, Ingiltere yonetimine geyti; Kars, Ardahan ve Batum Rusya’ya terk edildi. Ardmdan, 1881’de Fransa Tunus’u; 1882’de ise Ingiltere Misir’i i§gal etti. Ote yandan Berlin Antla§masi, Balkanlar’daki bazi vilayetlerde merkezi otoritenin zayiflamasma neden oldu. Antla§ma ile, eski Tuna ve Ni§ vilayetlerinin bir bolumunde ozerk Bulgaristan Prensligi kurularak “pamuk ipligi” ile Osmanli Devleti’ne baglandi; ayrica, bugunku Bulgaristan’m guneyinde oluflurulan muhtar Dogu Rumeli Vilayeti 1886’da Bulgaristan’la birlegti. Butun bu geli§meler, ta§ra idaresinde merkeziyetyi egilimleri guylendirdi.

II. Abdulhamid donemindeki hangi geli§meler, padisalnn merkez ve ta§ra idaresinde mer- keziyetci bir politika benimsemesine neden olmu§tur?

jl. Abdulhamid Donemi Vilayet idaresinin Genel OzellikleriII. Abdulhamid, Meclis-i Mebusan’i kapattiktan sonra ba§ta Midhat Pa§a olmak uzere amcasi Sultan Abdulaziz’in tahttan indirilmesinden sorumlu tuttugu ki§ileri, surgun ve sair yontemlerle ba§kentten uzakla§tirarak ulke yonetimini eline almaya ba§lami§ti. lyteki kronik sorunlarm yarn sira, di§ baskilar ve mudahaleler sonucu dagilma emareleri gosteren imparatorlugu ayakta tutmaya yalflan II. Abdulhamid, “merkeziyetyi” bir yonetim anlayi§mi benimsedi. 1890’lardan itibaren Babiali’yi devre di§i birakarak devlet i§lerini sarayda toplamaya ba§ladi; bu siyasetin bir sonucu olarak ta§ra idaresiyle de yakmdan ilgilendi.

Taflra yonetiminde siki merkeziyetfilik uygulayan II. Abdulhamid.

II. Abdulhamid'in merkeziyetyi yonetim anlayisi konusunda §u makaleyi okuyunuz: Ali Ak- yildiz, “II. Abdulhamid'in Calisma Sistemi, Yonetim Anlayi§i ve Babiali'yle (Hukumet) Ili§- kileri”, Osmanli Biirokrasisi ve Modemlepne, istanbul 2006, s. 165-189-

II. Abdulhamid, kendine has bazi kontrol mekanizmalari kurarak ta§ra idaresini de kontrolu altma almi§ti. Guvenebilecegi valileri ta§raya yerle§tiren padi§ah, valilerin yetkilerinin geni§letilmesine oteden beri kar§iydi. Nitekim, Osmanli Me- busan Meclisi’nde hazirlanan ve valilerin yetkilerinin geni§letilmesini ongoren Vi- layetler Kanunu’nu veto etmflti. Ta§ra idaresinde Dahiliye Nezareti’ni devre di§i biraktigi gibi, valilerin atama ve gorevden almmasim da bizzat ustlendi. Dogrudan padi§ahla ileti§im kuran valiler on plana yikti; jurnal (ihbar) sistemi yaygmlik kazandi. Padi§ah, Sadrazam Kamil Pa§a’nm Aydin valiligine atanma orneginde oldugu gibi, guvenmeyip ba§kentten uzakla§tirmak istedigi ust duzey burokratlari ta§- ra eyaletlerine atayarak valiligi bir “surgun” araci olarak da kullandi. Merkezden uzakla§tirilan vali ve burokratlar, atandiklari yerlerde de takip edilir; gerekirse ba§- ka bir yerde gorevlendirilir ya da tekrar Istanbul’a aldirilirdi. Dogal olarak bu durumda vilayetlerde merkezden bagimsiz muhim idari, mali ve askeri kararlarin ali- nip uygulanmasi zorla§maktaydi. Bu ise, vilayet idaresinde eskiden beri suregelen ru§vet, suiistimal, iltimas, emniyet ve asayi§ sorunlarmin kronikle§mesine yol ayti.

MAKALE


Mekteb-i Mulkiyye

Kaynak: Sultan ikinci Abdulhamid Han Devri Osmanli Mektepleri: Fotograflar ve Planlar, ed. Omer Faruk Yilmaz, fam hca Basim Yaym, Istanbul 2007, s. 94.

Valilerin ve dolayisiyla da vilayet idaresinin ba§arisiz olmasmda, ozellikle Dogu Anadolu ve Arap vilayetlerindeki sosyal yapmm yol aytigi problemler, memur ve kolluk kuvvetlerinin yetersizligi, mali durumun bozuklugu, valiler ile kumandan- lar arasmda ya§anan asker-sivil (mektepli- alayli) otorite yati§masi, mahalli e§raf ve ulemanm yonetime mudahalesi de etkili oldu.

Bu donemde valilerin M ekteb-i M ulk iyye ve Mekteb-i Hukuk mezunlari arasmdan atanmasi, vilayet yonetimi ayismdan muhim bir geli§meydi. Bununla birlikte, kritik konumdaki yerlere zaman zaman asker kokenli idareciler de atandi.

Mekteb-i Miilkiyye: Mekteb-i Miilkiyye, 1859'da ta§ran in ihtiyag duydugu vali, mutasarrif, kaymakam ve nahiye mudurii gibi miilki idarecileri yeti§tirmek lizere kuru lmu§tu. 1877'de yeniden diizenlenerek yiiksekokul diizeyine getirildi ye bugiinkii Ankara Universitesi Siyasal Bilgiler FakiiItesi’nin temelini olu§turdu.

KK i T A P

zirliga veya sadrazamliga kadar goturebilen bir basamak olabilirdi. II. Abdiilha- mid’in heniiz tahta geymedigi bir sirada, vilayetlere gonderilen 21 §ubat 1876 tarihli Idare-i Umumiyye-i Vilayat Hakkmda Talimat ile, ba§ta valiler olmak iizere biitun miilki idarecilerle meclislerin gorev ve sorumluluklari belirlenmi§ti. Valilerin, devlet otoritesi, kamu diizeni ve asayi§inin saglanmasi, adalet sisteminin mun- tazam i§lemesi, vergilerin tahsili, baymdirlik ve saglik hizmetlerinin yerine getirilmesi, egitim faaliyetlerinin idamesi ve yaygmla§masi gibi temel gorev ve sorumluluklari vardi.

II. Abdulhamid doneminde valilik, valilere kar§i izlenen politikalar ve Osmanli vilayet idaresi icin bkz. Abdiilhamit Kirmizi, Abdiilhamid’in Valileri-Osmanli Vilayet idaresi 1895-1908, istanbul 2007.

II. Abdulhamid Doneminde Vilayetler ve Ta§ra BiirokrasisiII. Abdulhamid doneminde, ba§ta 93 Harbi’nin getirdigi toprak kayiplari, asayi§ sorunlari, idari ve cografi nedenlerle bazi yeni vilayetler kuruldu. Ornegin, Anado- lu’da Bitlis; Rumeli’de Kosova; Arap bolgelerinde ise, Musul ve Basra vilayetleri; ayrica, bazi yeni sancak ve kazalar olu§turuldu; merkeze bagli sancaklardan bazilari da mustakil hale getirildi. II. Abdulhamid ve II. Me§rutiyet donemlerinde -zaman iyerisinde bazi degi§iklikler gorulmekle birlikte- ta§ra yonetiminde yer alan vilayet ve sancaklar §unlardir:

Tablo 6.1Binbagi M. Nasrullah- Kolagast M. Rufldu- Mulazim M. Eflref, Osmanli Atlasi (XX. Yuzytl Ba§lan), haz. Rahmi Tekin-Ya§ar Bag, Istanbul 2003; Musa fadirci, “Tanzimat’tan_ Cumhuriyet’e Ulke Yonetimi”, Tanzimat’tan Cumhuriyee Turkiye Ansiklopedisi, Istanbul 1985,1, 228-229.

R u m e li V ila y e tle r i V ilS y e te Bagl> S an cak la r

E d irn e E d irn e , T e k fu rd a g i (T e k ird a g ) , G e lib o lu ,

D e d e a g a y , G u m u lc in e , K irk k ilis e (K irk la re li)

S e la n ik S elan ik , S iro z (S e re z ), D ra m a , T a § o z 1 9 1 3 'te Y u n .'a

M a n a s tir M a n a s tir , S erfiy e , D e b re , ilbasan, G o r ic e 1 9 1 3 'te S irb .'a

K o s o v a U s k u p , P rifltin e , S en iye , P riz re n , ip e k , Tag lica

iflk o d ra iflk o d ra , D ra y 1 9 1 3 'te Y u n .'a

Y a n y a Y an ya , E rg iri, P re v e ze , B e ra t 1 9 1 3 'te Y u n .'a

G ir i t H a n y a , K a n d iy e , R e s m o , isfakiye, Laflid 1 9 1 3 'te Y u n .'a


B o s n a -H e rs e kB osna, iz v o rn ik , H e rs e k , B analuka, B ihke, T r a v n ik

1 8 7 8 'd e A v u s t.'y a

fiarkT R u m e liF ilibe, T a ta rp a z a rc ig i, Eskizagra, Burgos, is lim ye, H a s k o y

1 8 8 6 'd a Bulg.'a

T u n a (B u lg a ris ta n ) E yaletiSofya, R us^uk, V a rn a , V id in , S ilis tre , K o s te n d il, Z if lto v i, T u lc a , T irn o v a , P levne, fiu m n u , H e z a rg ra d

1 8 7 8 'd e B ulgaristan P renslig i, 1 9 0 8 'd e bagim siz

C e z a y ir - i B a h r-i Sefid (A k d e n iz A d a la r i)

R o d o s , M id illi, Sakiz, L im ni 1 9 1 2 'd e ita lya 'ya

Anadolu-Asya Vilayetleri Vilayete Bagl> Sancaklar

H u d a v e n d ig a r (B u rs a )B ursa, K a re s i (B a lik e s ir), K a ra h is a r-i Sahib (A fy o n ) , K u ta h y a , E rtu g ru l (B ile c ik )

A y d iniz m ir , A y d in , S aruhan (M a n is a ), M e n te § e (M u g la ), D e n iz li

A d a n aA d a n a , K o za n (S is), igel, Payas, C e b e l- i B e re k e t (O s m a n iy e ), M e rs in

A n k a ra A n k a ra , Y o z g a t, K a y se ri, K ir§ e h ir , f o r u m

K a s ta m o n u K a s ta m o n u , B o lu , S in op , K e n g ir i ( f a n k i r i )

K o n y aK o n y a , N ig d e , H a m id a b a d ( Is p a rta ), T e k e (A n ta ly a ), B u rd u r

SivasSivas, A m a s ya , K a ra h is a r-i fia rk i (fie b in k a ra h is a r), T o k a t

T r a b z o nT ra b z o n , C a n ik (S am su n ), Lazistan (R iz e ) G u m u flh a n e

E rz u ru m E rz u ru m , E rz incan , B ayezid , H in is , f i l d i r

M a m u re tu la z iz (E lazig ) M a m u re tu la z iz , M a la ty a , D e rs im (H o z a t )

B itlis B itlis, M u§, G e n ^ , S iir t

D iy a r b e k ir D iy a rb e k ir , M a rd in , Ergani M a d e n i

V an V a n , H a k k a r i

Arap Vilayetleri Vilayete Bagl> Sancaklar

S u riy efia m -i f ie r if, H a m a , H a v ra n , K e r e k (M a a n ), B elka

H a le p H a le p , U rfa , A y in ta b (A n te p ) , M ara §

T ra b lu s g a rpT ra b lu s g a rp , H u m u s , B ingazi, Fizan, C e b e l- i G a rb i

1 9 1 2 'd e ita lya 'ya

B agdat Bagdat, K e rb e la , H ille , D iv a n iy e

B asraBasra, M u n te f ik (N a s ir iy e ) , A m a re , N e c d - i fia rk i (A h s a )

M usul M usu l, f ie h r iz o r (K e r k u k ) , S u ley m a n iy e

Y e m e n San 'a (Y e m e n ), H u d e y d e , T a 'iz , A s ir

H ic a zM e k k e - i M u k e r r e m e , M e d in e - i M u n e v v e - re , C id d e

B e y ru t B e y ru t, A k k a , T ra b lu s § a m , Lazk iye , N a b lu s

M is ir H id iv lig i 1 8 8 2 'd e ing iliz iflgali, 1 9 1 4 'te ing iliz ilhaki

T u n u s Eyaleti 1 8 8 1 'd e F rans iz iflgali

Mustakil Mutasarr>fl>klarC e b e l- i Lubn an , K u d u s -i fie rif, D e y r iz o r , iz m it , f a ta lc a

Tablo 6.1Devami


II. Abdulhamid donemindeki Asya ve Arap vilayetleri haritasi

Kaynak: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Turkiye Ansiklopedisi, Istanbul 1985, I, 230.

Sicill-i Ahval Defterleri:Ba§bakanlik Osmanli Arflivi'nde bulunan bu defterler, 1878-79 yillarindan itibaren Dahiliye Nezareti tarafindan tutulmaya ba§landi. Burada, merkez ve ta§rada gorev yapmi§ ge§itli kademelerdeki idareci ve memurlarin sicil kayitlari mevcuttur. Bu i§i, Sicil-i Ahval Komisyonu yapmaktaydi.

Valilikler, II. Abdulhamid zamanmda onemlerine gore smiflandirildi. Buna gore Hicaz, Suriye, Bagdat, Yemen, Halep, Erzurum, Aydm ve Trablusgarp gibi yogunlukla Araplarm yerle§ik oldugu vilayetler birinci derece olup valilerine 20.000; Hudavendigar (Bursa), Edirne, Cezayir-i Bahr-i Sefid, Ankara, Selanik, Manastir, Kosova, Yanya, Konya, Sivas, Diyarbekir, Adana, Basra, Van, Ankara, ikinci derece valilik sayilmi§ olup valilerine 17.000; Kastamonu, Bitlis, Bingazi, flkodra, Trabzon, Musul ve Mamuratulaziz ise uyuncu smif valilik olup valilerine de 15.000 kuru§ maa§ verilmesi kararla§tirildi. Yeni idari birimlerin kurulmasma paralel olarak memur ve buro sayisi da artti; ancak, nitelikli memur problemi bu donemde de a§ilamadi. Memur sayisinm artmasi, memurlari kapsayan yeni yasal duzenlemeleri ve sicil uygulamasmi da beraberinde getirdi. Memuriyet iyin diploma veya smav §arti getirildi; yikarilan maa§ kanunu ile, memur ve idarecilerin maa§lari rutbeleri- ne gore belirlendi. Ayrica memurlara emeklilik hakki verildi ve gorevden almma- lari belli kurallara baglandi. Yine, dogum-olum, nikah, nufus sayimi ve nufus ka- gidi gibi medeni hayata ili§kin konular da, hazirlanan yonetmeliklerle kurallara baglandi.


Adana Hukumet Dairesinin agihfli

II. Abdulhamid doneminde, vilayet, sancak ve kaza idare meclislerinde de geyerli olan ta§ra protokolu, vali (sancaklarda mutasarrif, kazalarda kaymakam), naip/hakim, defterdar (sancaklarda muhasebeci, kazalarda mal muduru), mektubi, muftu ve gayrimuslim ruhani reislerden olu§urdu. Vilayetlerde bir kismi 1880’lerden itibaren oluflurulan kalem ve daireler §unlardi: Vilayet Idare Meclisi Kalemi, Mektubi Kalemi, Evrak Kalemi, Umur-i Ecnebiyye Kalemi, Muhasebe Kalemi, Ver- gi Tahrir Kalemi, Rusumat (Gumruk) Nezareti, Duyun-i Umumiyye Nezareti, Nufus Dairesi, Reji Dairesi, Vilayet Matbaasi, Evkaf Dairesi, Defter-i Hakani (Tapu-Kadas- tro) Dairesi, Nafia (Bayindirlik) Dairesi, Orman Idaresi, Liman Idaresi, Maden Ida- resi, Ziraat Mufetti§ligi, Jandarma-Zaptiye Alayi, Polis Dairesi, Maarif Dairesi, Tel- graf ve Posta Dairesi, Umur-i Sihhiyye/Memurin-i Sihhiyye Dairesi, Umur-i Bayta- riyye Idaresi, Belediye Dairesi, Ziraat Bankasi Dairesi, Adliye Daireleri, fier’i Mah- keme, Bidayet Mahkemesi (Hukuk ve Ceza Daireleri), Istinaf Mahkemesi (Hukuk ve Ceza Daireleri), Ticaret Mahkemesi, Muddei-i Umumilik (Savcilik) Dairesi, Istin- tak (Sorgu Hakimligi) Dairesi, Icra Dairesi, Hapishane Mufetti§ligi ve Memurlari Dairesi, Vilayet Merkezi Fetvahanesi, Sansur Memuriyeti. Ancak, bu kalem ve dairelerin tamami her vilayette olmayabilirdi.

II. Abdulhamid’in uyguladigi merkeziyetyi idareye ragmen, vilayetlerdeki e§raf ve halk, vilayet, liva ve kaza idare meclisleri vasitasiyla mahalli yonetimde ciddi roller ustlendi. Valinin ba§kanligmda toplanan Vilayet Idare Meclisi, ta§radaki en onemli yerel idari birimdi. Devletle halkm temsilcilerini bir araya getiren bu meclis, iki taraf arasmda kar§ilikli denetimi de saglamaktaydi. Mulki idareciler ve ruhani temsilciler Vilayet Idare Meclisinin “tabii uye”siydi; ayrica, Muslim ve gayrimuslimlerin temsilcisi olarak e§raftan seyilen kimseler ise “seyilmi§ uye” sifatiyla uyey- di. Bu meclisler, yerel sorunlarm gundeme getirilmesinde onemli roller ustlendi. Bununla birlikte vilayet, sancak ve kaza idare meclisi uyelerinin genellikle belirli isim ve ailelerden seyildigi gorulur. Bu ise, uyeliklerin bir baski ve ustunluk araci olarak kullanilmasma neden olabiliyordu. Idare meclislerinin di§mda, yine yerel e§rafm katilimiyla valinin ba§kanligmda toplanan ba§ka komisyon ve meclisler de vardi: Sihhiye, lskan-i Muhacirin, Emlak-i Humayun (Arazi-i Seniyye), Sicill-i Ah- val, Mekatib-i Ibtidaiyye, Tahsilat, Evkaf ve Nafia Komisyonlari ile Polis, Maarif, Ti-

Mektubi (mektupcu): Vilayet mektupgusu (mektubi-i vilayet), vilayetin yazi ifllerinden sorumlu olan mudure denirdi.


caret ve Sanayi Odasi, Ziraat Bankasi ve Belediye Meclisleri ve ayrica Encumen-i Adliyye bunlardan bazilariydi.

Bursa Vilayet Idare Meclisi agihfl toreninde toplu halde

Kaynak:Tanzimat’tanCumhuriyet’eTurkiyeAnsiklopedisi,Istanbul 1985, I,217.

VGerek 1864 Vilayet Nizamnamesi gerekse daha sonra yapilan duzenlemelerin

tam olarak uygulanamadigi bazi ozerk vilayetler vardi. Devletin genel idari duzeni di§mdaki yerlerden biri olan Lubnan, 9 Haziran 1861 tarihli Lubnan Nizamnamesi- ne gore yonetilmekteydi. Benzer bir durum Girit’te, 1 Aralik 1867’de yururluge giren Girit Vilayeti Nizamnamesi ile olu§turuldu. Her iki yerde de “bagimsiz” idari, adli ve mali yapilar soz konusuydu. Osmanli Devleti’nin genel idari yapisi di§mda kalan bir diger yer ise Misir’di. Mehmet Ali Pa§a isyanmin ardmdan once muhtar valilik, sonra da Hidivlik statusuyle yonetilen Misir, 1882’deki Ingiliz i§galiyle fiilen devletten koptu. Yeni duzenlemelerin di§mda olan Hicaz, Mekke emirlerinin; Yemen ise imamlarla yerel hanedanlarm yonetimi altmdaydi.

II. Abdulhamid’in E§raf-islam Birligi Siyaseti ve Arap VilayetleriII. Abdulhamid, Avrupa devletlerinin 1877-78 Osmanli-Rus Harbi sonrasmda artan somurgeci politikalarma kar§i bir dayanak noktasi ve ideolojik olmaktan ziyade pratik bir vasita olarak Islam birligi siyasetini uygulamaya yali§ti. Saltanati boyunca uyguladigi politikalarla, gittikye modernle§en merkezi yonetim sistemi ile Arap- lari butunle§tirip kayna§tirmayi ve buralarda daha etkili bir guy ve kontrol mekanizmasi kurmayi hedefledi. Musluman unsuru ve Islam kimligini on plana yikaran bu siyasetin bir geregi olarak Arap vilayetlerine oncelik tanidi ve bu vilayetler salnamelerde birinci smif statusunde ve ilk siralarda yer aldi; valilerine, en yuksek de- receden maa§ verildi. Biryok Arap burokrati onemli gorevlere getirmesi, e§raf ve ulemaya deger vermesi, bu vilayetlerdeki egitim ve baymdirlik yatirimlari, II. Ab- dulhamid’in Arap vilayetlerine verdigi onemi gosterir. Arap vilayetlerinden geyen Hicaz Demiryolunu da Islam birligi siyaseti iyerisinde degerlendirmek gerekir.

II. Abdulhamid’in Arap vilayetlerinde uyguladigi idari sistemde, temelde bu bolgelerin diger yerlerden farkli olan sosyal ve iktisadi yapilari, yani mahalli ozellikleri gozetildi. Pek yok Osmanli vilayetinde ve ozellikle de Arap vilayetlerinde uygulama ornegini gordugumuz e§raf siyaseti ise, Islam birligi siyaseti ile bu bol-

6. Uni te - Ta§ra Te§ki l a t i ve Anadolu I s l ah a t i 129

gelerin sosyo-ekonomik yapilarmm dogal bir sonucu olarak ortaya yikti. A§iret yapisi dolayisiyla asayi§sizligin hakim oldugu bu vilayetlerde kolluk kuvvetleriyle kontrolu saglamak guy oldugu iyin bolge ileri gelenlerini ve a§iret reislerini maa§, unvan ve i§lenen suylardan af gibi yontemlerle padi§ahm §ahsmda devlete baglamak, mevcut §artlarm dogurdugu geryekyi bir siyasetti. II. Abdulhamid, en azindan nufuzlu ki§ilerin sadakati uzerinden geni§ kitleleri merkeze baglamaya yali§iyordu ki, bu, Arap vilayetlerinin a§iret karakterli sosyo-kulturel yapisi sebebiyle adeta bir zorunluluktu. Ancak, bu sistem, a§iret reisi, ulema ya da e§rafm kendi konumunu daha da guylendirmek ve digerlerini baski altma almak gibi olumsuz sonuylarm dogmasma da zemin hazirladi; ayrica, merkezi otoritenin, mulki idarecilerle e§raf arasinda meydana gelen anla§mazliklarda kendi idarecisini bazen kolayca “harca- yabilmesi” onemli bir sorundu.

II. Abdulhamid Doneminde Ta§ra BelediyeleriOsmanli Devleti’nde modern anlamda ilk belediye te§kilati, Kirim Sava§i’nm §ehir- de yarattigi duzensizlige bir yozum olmak uzere fiehremaneti adiyla 1855’te Istan- bul’da kuruldu. Ba§mda hukumetin atadigi §ehremini (belediye ba§kani) bulunurdu. Ta§ranm onemli merkezlerinde belediye kurulmasmi ongoren 1864 Vilayet Ni- zamnamesine gore, liva ve kaza merkezlerinde uyeleri seyimle gelen “meclis-i beledi”ler bulunacakti. Ancak, eleman, bilgi, yetki ve maddi imkanlarm yetersizligi nedeniyle ta§ra belediyeleri ba§arili olamadi. Bununla birlikte, Midhat Pa§a onculugunde Tuna ve Bagdat ile bazi liman kentlerinde kismi ba§ari saglandi.

1871 tarihli Vilayet Nizamnamesi ta§ra belediyelerinin yasal temellerini olu§turdu. Ta§ra belediyelerinin buyuk bir kismi, 5 Ekim 1877’de yikarilan Belediye Ka- nunu’ndan (Dersaadet ve Vilayet Belediye Kanunu) sonra faaliyete geyebildi. Bu kanunla yerel idareye yasal bir nitelik kazandirilmi§; boylece belediye orgutunun hukuki temelleri atilmi§ti. II. Abdulhamid doneminde ortaya konulan belediye statusu, sonraki donemlere de damgasmi vurdu. Kanun, belediye te§kilatlarmi geni§lettigi gibi, ozerk hareket eden bir idari organ vasfmi da kazandirdi. Kanuna gore belediye, belediye reisi ve meclisinden ibaretti. Dort yilda bir nufus durumuna gore 6-12 ki§iden olu§an bir belediye meclisi seyilir; reis de bu ki§iler arasmdan hukumetye atanirdi. Yilda iki kere idare meclisleriyle birlikte toplanan belediye meclisi, beledi i§leri kararla§tirip uygulardi. Kanunla, belediyelere baymdirlik, temizlik ve saglik tedbirleri alma, aydmlatma, itfaiye, emlak ve nufus yazimi, fiyatlarm kontrolu, mezbaha ve okul aymak gibi gorev ve yetkiler verildi. Beledi- yelerde, baytar, muhendis, tabip, katip, sandik emini ve zabita gibi personelin bulunmasi §artti; su ve yol i§leri ise ba§ka kurumlar tarafmdan yurutulmekteydi. Be- lediyeler, hizmet alanlarmda genellikle etkisiz kaldi; ayrica, idare meclislerinde oldugu gibi, belediye meclis uyeleri de genellikle belirli isim ve ailelerden seyildi; bu ise, uyeliklerin bir menfaat araci olarak kullanilmasina neden oldu.

II. Abdulhamid Doneminde Liva, Kaza, Nahiye ve Koy YonetimiLiva ve kazalarin yonetimleri, son olarak 1871 tarihli Vilayet Nizamnamesine gore belirlenmi§ti; dolayisiyla, II. Abdulhamid doneminde de mevcut statulerini surdurmu§lerdi. Sancagin yoneticisi olan mutasarrif, ayni zamanda sancak idare meclisinin de ba§kaniydi. Meclisin seyilmi§ uyeleri, Muslim ve gayrimuslimlerden olu§urdu. Vilayetlerde oldugu gibi, liva ve kazalarda da sinif/derece uygulamasi vardi. Buna gore, sancaklar, onem ve buyukluklerine gore uy sinifa ayrildi. Mutasarrif


Kocaba§i: 1860'lara kadar gayrimuslimlerin koy ve mahallelerini kocaba§i ve papazlar yonetir ve ayni zamanda muhtarlarin ifllevini gorurlerdi.

maa§i da bu smiflandirmaya gore 5.000-7.500 kuru§ arasmda degi§mekteydi. Padi- §ah, mutasarriflar uzerindeki nufuzunu valiler uzerinden yuruttu. Mutasarrif, naip, muftu, muhasebeci ve tahrirat mudurunun yonetiminde yer aldigi livalardaki daire ve kalemler genelde §oyleydi: Liva Idare Meclisi Kalemi, Tahrirat Kalemi, Evrak Dairesi, Nufus Dairesi, Muhasebe Dairesi, Tahsilat Dairesi, Vergi Dairesi, Evkaf Da- iresi, Ziraat Bankasi Dairesi, Defter-i Hakani Dairesi, Belediye Dairesi, Posta-Tel- graf Dairesi, fier’i Mahkeme, Bidayet Mahkemesi, Istintak (Sorgu) Dairesi, Icra Dairesi, Jandarma Dairesi, Polis Dairesi, Maarif Dairesi, Duyun-i Umumiyye Idaresi, Reji Idaresi. Ancak, livalarin durumu ve buyuklugune gore bu dairelerin sayisi degi§ebiliyordu.

Kaymakam maa§lari, yine kazanm derecesine gore 1.250-2.500 kuru§ arasmda degi§irdi. Kazanm yoneticisi olan kaymakam, ayni zamanda kaza idare meclisinin ba§kaniydi. Meclisin Muslim ve gayrimuslimlerden seyilen uyeleri vardi. E§raf ve a§iretleri merkeze baglama ve kontrol altma alma siyasetinin bir yansimasi olarak kaza kaymakamlarmm yogunlukla bolgedeki e§raf ve a§iret reisleri arasmdan atan- digi gorulur; bu ise, hanedan olu§umlarmm varligmi surdurmelerine neden olur. Kaymakam, naip, muftu, mal muduru ve tahrirat katibinin yonetiminde yer aldigi kazalarm burokrasisinde genellikle §u daire ve memurluklar bulunurdu: Nufus Dairesi, Belediye Dairesi, Zabita Dairesi, Adliye Dairesi (fier’i Mahkeme ve Bidayet Mahkemesi), Maliye Kalemi, Duyun-i Umumiyye Memurlugu, Reji Memurlugu, Posta-Telgraf Memurlugu, Rusumat Memurlugu, Tapu Memurlugu. Ancak, kazalarin durumu ve buyuklugune gore bunlarm sayisi yogalip azabiliyordu.

Mahalle ve koyler, klasik donemden beri yerel yonetimin yekirdegini olu§turur. 1830’lara kadar mahalleleri imamlar yonetirdi; bunlar, kadi’nm mahalledeki temsilcisi gibiydi. Muhtarlik te§kilati ilk kez Istanbul mahallelerinde goyu kontrol etmek ve guvenligi saglamak amaciyla 1829’da kuruldu ve 1833’ten itibaren ta§rada da kurulmaya ba§landi. Koylerin yonetimini yeniden duzenleyen 1864 Vilayet Nizam- namesi, seyimle goreve gelen “ihtiyar heyetleri”ni ongorur. Bu heyetler, muhtarla- ra yardimci olacak ve her koy ya da mahalledeki Muslim ve gayrimuslimler, kendisi iyin iki§er muhtar ve ihtiyar heyeti seyecekti. Kaymakama kar§i sorumlu olan muhtar ve ihtiyar heyetleri, 1871 tarihli Vilayet Nizamnamesi ile oluflurulan nahiye mudurluklerine baglandilar. Nizamname ile muhtarlar ve ihtiyar heyetlerinin yetki ve gorevleri de geni§letildi.

MAKALE Muhtarlik kurumunun tarihi geli§imi iyin §u makaleleri okuyunuz: Ali Akyildiz, “Tiirki- ye’de Muhtarlik Te§kilatinm Kurulusu ve Geli§imine Dair Genel Bir Baki§”, Osmanli Bii- rokrasisi ve Modernleflme, istanbul 2006, s. 191-211; ayni yazar, “Muhtar”, Turkiye Di- yanet Vakfi Islam Ansiklopedisi, istanbul 2006, XXXI, 51-53.

Birkay koyun birle§tirilmesiyle olu§turulacak nahiye te§kilati Avrupalilarm da baskisiyla 1871 tarihli Idare-i Umumiyye-i Vilayet Nizamnamesine girdi. Nahiye muduru, valinin onerisi ve Dahiliye Nezareti’nin onayiyla atanirdi. Mudurun maiyetinde, o yerin ahalisinin seyimle olu§turdugu Nahiye Meclisleri vardi. Bu meclis, ozellikle baymdirlik ve egitimle ilgili kararlar alir ve bunlar valinin onayiyla yururluge girerdi. Ancak, koy ile kaza arasmdaki bu “ara birim”, hukumetin isteksiz olmasi nedeniyle yogu yerde kurulamadi. Bunun temel sebeplerinden biri, nahiye- nin ozellikle Balkanlar’da olu§an milliyetyi hareket ve orgutlenmelerin kirsal kesime kadar ula§masma uygun bir ortam yaratmasiydi. Bu yuzden, Rusya, Bulgaris- tan’da; Avusturya da Bosna’da nahiyelerin yogaltilmasi, Hiristiyan nufusun yoneti-


me katilmasi ve ayrica, nahiyelere ozerk statu verilmesi iyin baski yapiyordu. Bu- nun uzerine, 6 Nisan 1876 tarihli Idare-i Nevahi (Nahiyeler Idaresi) duzenlemesi yapildi ve II. Abdulhamid doneminde diplomatik ayidan sorunlu yerler haline gelen Girit ve Bosna’da uygulandi. Yukarida belirtilen siyasi ve mali nedenlerle, diger yerlerde uygulanamadi. Nahiyelerle ilgili hukumler, bazi degi§ikliklerle beraber Cumhuriyet donemine kadar devam etti.

A N A D O LU ISLAHATI

Ermeni Meselesinin Uluslararasi Bir Sorun Haline GelmesiErmeni meselesi yeryevesinde gundeme gelen “Anadolu Islahati”, II. Abdulhamid donemi ta§ra idaresini yakmdan ilgilendirmekteydi; zira, ozelde Ermenilerin ve genelde ise gayrimuslimlerin ya§adiklari yerlerde reform yapilmasi iyin Avrupa devletleri surekli baski yapmaktaydi. Anadolu Islahatmin altmda Ermeni meselesi yat- maktaydi. 1877-78 Osmanli-Rus Harbi, ayni zamanda, Anadolu Islahati meselesini de ortaya yikardi. Sava§ta Ruslarla ittifak yapan Ermeniler, sava§ sonunda imzala- nacak olan bari§ antla§masma kendileriyle ilgili bir hukum konulmasi iyin Edir- ne’de Granduk Nikola ile Kont Ignatiyef’i ziyaret etmi§lerdi. Patrik Nerses’in ba§m- da bulundugu Ermeni heyeti, Ermenistan’a ozerklik verilmesini, eger bu olmazsa Ermenilerin ya§adigi bolgelerde islahat yapilmasmi talep etti. Sonuyta, 3 Mart 1878 tarihli Ayastefanos Antla§masma Ermenilerle ilgili konulan 16. maddeye gore, “Ruslarm i§gal bolgelerinden yekilmesi durumunda dogabilecek kari§ikliklari onlemek uzere, Osmanli Devleti, Dogu Anadolu’da Ermenilerin ya§adigi yerlerde mahalli menfaatlerin gerektirdigi islahat ve duzenlemeleri vakit kaybetmeksizin yapacak ve Ermenileri, Kurt ve £erkezlerin saldirilarma kar§i koruyacakti”. Boylece Ermeni meselesi, Rusya tarafmdan siyasi gundeme sokuldu. Ancak, Rusya’nm nufuz kazanmasindan endi§elenen Ingiltere ve Avusturya’nin giri§imiyle toplanan uluslararasi konferans sonunda Ayastefanos Antla§masi’ni geyersiz kilan Berlin Antla§- masi imzalandi.

Berlin Antla§masi’nm 61. maddesiyle “Osmanli Devleti, Ermenilerin ya§adigi Dogu Anadolu vilayetlerinde islahat yapmayi ve ayrica Ermenileri Kurt ve £erkez- lere kar§i korumayi’’ taahhiit ve yapilacak lslahatlar konusunda “Osmanli Devle- ti’nin buyiik devletlere bilgi vermesi ve bu devletlerin de lslahatlara nezaret etmesi” ilkesini kabul etti. Ermeni meselesi, i§te bu maddeyle uluslararasi diplomatik bir sorun haline gelecekti. Lord Salisbury, Anadolu lslahatma dair progrann iyeren bir talimati Istanbul elyisi Layard’a gonderdi. Layard, Avrupali uzmanlar vasitasiyla yii- riitulmesi istegini ta§iyan aynntili bir raporu padi§aha sundu; ayrica, bunun uygulanmasi iyin hukiimete nota verdi. Notaya, lslahatlarm yapilmasmda en onemli en- gelin, sava§m ve di§ borylarm dogurdugu mali imkansizliklar oldugu cevabi verildi. Layard, kararlann uygulanmasi iyin ba§ka notalar da verdi. Bu sirada Salisbury, notalan kabul ettirmek iyin Ingiliz donanmasim (^anakkale onlerine gondermek is- temi§; ancak, II. Abdiilhamid’in Rusya’y\z i§birligini ongoren sert ultimatomuyla geri adim atmak zorunda kalmi§ti. Said Pa§a ba§kanligmdaki hukiimet, vaatlerin yogunun yapildigim ve eksiklerin de tamamlanacagim bildirdi. Hukiimet, Layard’m 24 Kasim 1879’da padi§aha verdigi yeni islahat layihasma eski cevabim tekrarladi.

Anadolu Islahati meselesinin dogrudan baglantili oldugu Ermeni meselesinin uluslararasi bir sorun haline gebnesi konusunda bkz. Cevdet Kuciik, Osmanli Diplomasisinde Erme- ni Meselesinin Ortaya (Jikiyi 1878-1897, istanbul 1984.

K i T A P


D i K K A T

Ingiltere 1880’de Liberal Parti ve Turk du§mani ba§kani Gladstone’un iktidara gelmesiyle lslahati yeniden gundeme getirdi ve antla§mayi imzalayan devletleri harekete geyirerek 11 Haziran 1880’de Osmanli Devleti’ne Anadolu lslahati konusunda mii§terek bir nota verilmesini sagladi. 7 Eyliil 1880’de Ingiliz elyisinin hazirladigi diger mii§terek nota daha sertti ve lslahatlardaki gecikmeden Osmanli Devleti’ni sorumlu tutuyordu. Hukiimet ise, bu konuda aldigi tedbirleri ayrmtili bir cevapla bildirdi. Diger devletleri yamna alan Ingiltere’nin yaptigi baski ve giri§imler daha sonra da surdii ve sorun, uluslararasi bir nitelik kazandi.

Ermenilerin Kiirtlere kar§i korunmasi icin Avrupah devletlerin baski yapmasi, zaten catis- ma icinde olan iki toplulugun arasmi daha da acti. Osmanli Devleti'nin Ermenilerle Ktirt- ler arasindaki catismalari onlemek icin aldigi tedbirler ise, Ermeniler tarafindan Avrupa kamuoyuna “Ermeni katliami” seklinde yansitildi.

DiKKAT im

Ingilizler Ermeni lslahati konusunda lsrarim surdiirurken, ozerklige sicak bakmayan Ruslar idareleri altmdaki Ermenileri Rusla§tirmak ve Ortodoksla§tirmak istiyordu. Almanya ve Avusturya, bu konuda Osmanli Devleti’ne gereginden fazla baski yapilmasma kar§iydilar. Katolik Ermenileri destekleyen ve o siralarda Osmanli topragi olan Tunus’u i§gal etmeye hazirlanan Fransa konuyla fazla ilgilenmi- yordu. Bu durumda tek ba§ma kalan Ingiltere, daha fazla israrci olamadi ve sorun, Ermenilerin 1894’te Sason’da yikardiklan kan§ikliklara kadar on plana yikanlmadi.

Ermeni Olaylar>, Avrupa Bask>s> ve Islahat Qal>§malar>Ingilizler sayesinde umutlanan Ermeniler, bu a§amadan sonra i§i silahli miicadele- ye, §iddet ve terore doktii. Amaylan, Avrupali devletlerin Osmanli Devleti’ne miida- halelerini saglamakti. Oncelikle, Emieni patrikhanesi etrafmda yogun bir orgiitlen- meye giri§ildi; yontem olarak tedhi§ ve terorii seyen Hmyak ile Rus yanlisi Ta§nak Komiteleri ba§ta olmak iizere, biryok siyasi ve sosyal amayli dernek ve parti kuruldu. Ermenilerin asil amaci ise, vilayat-i sitte denilen alti dogu ilinde (Erzurum, Van, Sivas, Bitlis, Mamuretiilaziz, Diyarbekir) ozerk bir yonetim kurmakti. Oysa, bu bolgelerin tamammda azmlik durumunda ve dagimk halde ya§amaktaydilar.

1890'larda ortaya cikan Ermeni komitelerinin ozerk yonetim kurmak amaciyla gercekles- tirdigi ihtilal nitelikli ayaklanmalar sunlardi: 1890 Erzurum ayaklanmasi ve Kumkapi olayi, 1894 I. Sason olayi, 1895 Babiali yuruyu§u, 1895-1896 Zeytun ve Van ayaklanmalari, 1896 Osmanli Bankasi baskini, 1897II. Sason olayi, 1905 II. Abdiilhamid'e suikast giri§i- mi ve 1909 Adana olaylan. Zaman zaman geni§ bir alana yayilan ve Ermeni-Musluman ca- ti§masina dbnii§en bu teror olaylari, Avrupa kamuoyuna “Turkler Hiristiyanlan katledi- yor” seklinde yansitildi.

II. Abdiilhamid, “islahat" ve “imtiyaz" gibi masum goriinen isteklerin oniinde sonunda ozerklik ve bagimsizligi getirecegini bildigi iyin, biiyuk devletlerin israrla istedigi Anadolu/Ermeni lslahatim yapmayi reddetmi§; ba§langiyta Ingiltere’nin tek ba§ma kalmasmdan cesaret alarak bu islahat konusunda oyalayici bir siyaset sergi- lemi§ti; fakat, 1890’larda etkisini gosteren Ermeni isyanlariyla birlikte, bu siyaset artik surdurulemez hale gelmi§ti. Anadolu iyin bazi lslahatlarm yapilmasi fikrinde olan padi§ah, bunlann, Avrupa devletlerinin miidahalesi yeryevesinde degil, kendi inisiyatifinde geryekle§mesini istemekteydi. Ancak, 1894’te patlak veren I. Sason hadisesiyle yogunla§an Ermeni olaylari, 1895’te ba§layip 1900 yilma kadar devam


edecek olan Anadolu Islahati yali§malarinm ikinci ve onemli safhasini ba§latti. Is- yan bastirildi; ancak, Ermeni komitecilerinin beklentisi olan Avrupa mudahalesi de geryekle§ti.

II. Abdulhamid, Rusya ve diger devletlerin baskisiyla olaylari incelemek amaciyla Ingiltere, Rusya ve Fransa’nm Erzurum ve Amerika Birle§ik Devletleri’nin Sivas konsoloslarmin da katildigi bir tahkikat heyeti kurdu. Komisyon Ermenileri suylu buldu; ancak, konsoloslar valiyi suylayarak gorevden almmasmi istediler. Ingiltere, Fransa ve Rusya’nin Istanbul buyukelyileri 11 Mayis 1895’te Babiali’ye bir memorandum vererek hazirladiklari 40 maddelik islahat projesinin Vilayat-i Sitte’de uygulanmasmi talep etti; ancak, maddelerin yogunu hukumranlik haklarma aykiri bulan padi§ah projeyi reddetti. Diplomatik goru§meler surerken hukumette (Meclis-i Vuke- la) kurulan komisyon, proje uzerindeki yali§malari tamamlayip padi§aha sundu. Pa- di§ah ve hukumet, buyuk devletlerin baski ve mudahalelerinin olmayacagi bir ortam istedigi iyin islahat hukumlerini, devletin kanun ve tuzukleriyle yati§mayacak §ekilde yeniden duzenledi ve islahat yali§malarmi denetleyecek mufetti§in seyimin- de yabanci devletleri devre di§i birakti. Proje, yapilan bu duzeltmelerle birlikte 4 Ey- lul 1895’te padi§ah tarafindan onaylandi. Avrupa mudahale ve baskisini arttirmayi amaylayan Ermeni Hinyak Komitesi, 30 Eylul 1895’te Babiali yuruyugunu geryekle§- tirdi. Geli§meler uzerine Sadrazam Kuyuk Said Pa§a gorevden alinarak yerine Meh- met Kamil Pa§a getirildi. Projenin hemen uygulanmasini israrla isteyen Avrupali devletlerin baskisi uzerine, hazirlanip onaylanan “Vilayat-i Sitte’nin Islahina Dair Islahat Layihasi’’, 20 Ekim 1895’te ilgili yerlere gonderildi; bu sirada patlak veren Ermeni olaylari da Anadolu’ya yayildi. Biiyuk devletlere Anadolu Islahati sozii verilen 1895 yili, aym zamanda ta§rada merkezile§menin en vast noktaya vardigi bir tarihi de ifade eder. Kamil Pa§a Aydm valiligine atandi ve yerine Dahiliye Naziri Halil Rifat Pa§a getirildi; be§ yil siirecek olan Anadolu Islahati Rifat Pa§a doneminde uygulandi. Dahiliye Nezareti’ne getirilen Ankara Valisi Memduh Pa§a doneminde pek yok vali azledildi; yeri degi§tirildi veya ba§ka goreve atandi.

Ahmed fiakir Pasa (18381899): Yozgatli me§hur Qapanzade ailesine mensup olan Ahmed fiakir Pa§a 1838'de istanbul'da dogdu. Gazeteci Yusuf Agah Efendi'nin kardeflidir. Mekteb-i Funun-i Harbiyye'yi bitirdi. Fransizca, Ruspa ve Arappa bilirdi. 93 Harbi'ne katilmip ve mupirlige kadar yukselmifl bir asker olmanin yaninda dirayetli bir idareci ve iyi bir diplomat olarak da temayuz etti. 12 yil kadar Petersburg buyukelpiliginde bulundu; Girit valiligi yapti. II. Abdulhamid'in yakindan tanidigi ve guvendigi birisiydi. Anadolu islahati konusunda verilen kritik ve zor gorevleri bapariyla yapti. Buyuk devletlerin baskilarini hafifletebildi ve baparili hizmetlerde bulundu. Profesor Arminus Vambery O'nu, “ II. Abdulhamid'in sag kolu ve Dogu Anadol u politikasinin ardindaki ki§i ” olarak nitelendirdi. 20 Ekim 1899'da islahat palipmalarini yuriitiirken kalp krizi sonucu oldu.

Buyuk devletlerin israrli taleplerini iniiinkun oldugunca onlemeye calisan I I . Abdulhamid, hukumette bu taleplere boyun egme temayulu gordugunde hemen sadrazam ve hukumette degi§iklige gitti; devletin bagimsizligina ve toprak butunlugune halel getirmeyecek cevaplar vermeye yali§ti ve israrli talep ve baskilara kar§i bir denge unsuru olarak Almanya’ya yakinla§ti.

d<kkat

Mii§ir Ahmed §akir Pa§a’nm Anadolu Islahati Mufetti§ligiAnadolu Islahati adiyla siyasi kimlik kazanan Ermeni islahati, Islahat Fermam gibi, biiyuk devletlerin Osmanli Devleti’nin iyi§lerine mudahalesi iyin etkili bir vasita olarak kullamldi. Baski ve miidahalelere gogiis germeye yali§an Osmanli Devleti ise, guvendigi devlet adamlanm miifetti§ sifatiyla gorevlendirerek Anadolu Islaha- tim kontrol ve inisiyatifi altmda tutmaya yali§ti. II. Abdulhamid, 27 Haziran 1895’te Yaver-i Ekrem Mii§ir Ahmed §akir Pa§a’yi “Anadolu Vilayetleri Umum Miifetti§ligi”ne getirdi. Bu atamayla ilgili elyiler de bilgilendirildi. Padi§aha gore boyle hayati bir goreve getirilen ki§i onemli oldugu iyin “atanan miifetti§in asil gorevinin, islahatm uygulanmasi sirasmda, yuriirlukteki kanun ve tiiziiklerin ihlaline engel olmak ve yine vilayetlerde yapilacak yeni te§kilat ve degi§ikliklerin devletin hukukuna gore duzenlenmesini saglamak oldugunu” ifade etti. §akir Pa§a, Petersburg el- yiligi sirasmda Ermeni faaliyetlerini yakindan takip etmi§ ve ayrica, saraydaki gorevi esnasmda da Anadolu Islahati konusuna vakif olmu§tu.


Anadolu Islahati Umum Mufettifli Ahmed fiakir Pafla

Kaynak: I. Alaattin Govsa, Turk Meflhurlan Ansiklopedisi, s. 365

Iyerisinde gayrimuslim uyelerin de bulundugu fiakir Pa§a ba§kanligmdaki Islahat Tefti§ He- yeti, 24 Agustos 1895’te Trabzon’a hareket etti. fiakir Pa§a’ya gorev ve yetkilerini belirten bir de talimat verildi. Bir komisyonun hazirladigi 22 maddelik islahat layihasi Ingiltere, Fransa ve Rus- ya elyilerine de gonderildi. fiakir Pa§a’nm gorev- lendirilmesi, Rusya, Ingiltere ve komiteci olmayan Ermeniler tarafmdan iyi kar§ilandi; ancak, Hmyak, Ta§nak ve Armenikan gibi Ermeni ihtilal komiteleriyle Amerikan-Ingiliz Protestan misyo- nerlerinin ki§kirtmasiyla, fiakir Pa§a’nm guzerga- hi uzerinde bulunan Trabzon, Gumu§hane, Bay- burt, Erzurum, Hinis, Mu§, Bitlis ve diger pek yok

yerde 1895 Eylul ve Ekimi boyunca Ermeni olaylari yikti. §akir Pa§a ve heyetin aldigi emniyet tedbirleriyle bu hadiselerin onu almdi.

DiKKAT JtiS

Anadolu Islahatmm i^erigi ve Uygulanmas>Islahatm ana hedefi, Anadolu’nun iman ve kalkmmasryla halkin refahmm arttinlma- siydi. Ermenilerin ya§adigi bolgelerde emniyet ve asayi§in temini ile Muslumanlarm can, mal, din ve mezhep guvenliginin saglanmasi da §akir Pa§a’nm sorumlulugun- daydi. Yetkileri geni§ti; ancak, konu hassas oldugu iyin padi§ah, hukumet ve Dahi- liye Nezareti’yle surekli irtibat ve i§birligi iyinde olmasi gerekiyordu. Islahatlan takip ve kontrol iyin Babiali’de bazi birimler olufluruldu; ayrica, daha once Anadolu’ya gonderilen teftifl heyetlerinin de §akir Pa§a’yla birlikte gorev yapmasi saglandi.

§akir Pa§a’nm teftifl faaliyetleri alti vilayette de yapildi ve islahatla tefti§ler bir arada yurutuldu. 1896’da 22 maddelik islahat programinin Hicaz di§mdaki butun Osmanli vilayetlerinde uygulanmasini emreden II. Abdulhamid, boylece, bunun di§ baskilarla belli bir yoreye taninan ayricalik degil, kendi inisiyatifiyle butun ulkeye uyguladigi bir proje oldugu mesajini vermek istedi; Ekim 1896’da da islahat yali§malarinm sona erdigini buyuk devletlere bildirdi. Islahat yali§malarinm onundeki en biiyuk engel olan ve 1897 Osmanli-Yunan Sava§i’yla daha da agirla§an mali sikmtiya ragmen program siirduriildu. Agustos 1895’te ba§layip ilk safhasi Aralik 1896’da tamamlanan islahat ve teftig gorevi, yakla§ik 5 yil, Mart 1900’e kadar devam etti. Hatirlanacagi iizere bu tarihten kisa bir sure once §akir Pa§a vefat etmi§- ti. Boylece, biiyuk devletlerin iyi§lerine miidahale iyin etkili bir baski unsuru olarak kullandiklan islahat sorunu onemli olyiide halledilmi§; II. Abdiilhamid’in siyaset ve diplomasi yetenegi bu siireyte on plana yikmi§ti.

II. Abdulhamid, buyuk devletlerin Anadolu Islahati cercevesinde gittikce artan baski ve miidahaleleri karsisinda cogu zaman Dahiliye Nezareti'ni devre di§i birakarak vilayetler uzerinde dogrudan bir kontrol mekanizmasi kurdu; di§ miidahaleye yol acabilecek geli§- meleri onceden haber alip onlemeye calisti. Ancak, bu siki kontrol abartilarak vilayetlerin siradan islerinin bile sarayla irtibat kurularak goriilmesi, zaman kaybina ve burokratik karma§aya yol acti.

Islahat programinin koy bekyilerinin asaleten ve nahiyelere polis atanmasi di- §mdaki maddeleri uygulandi. Vilayat-i Sitte’yi olu§turan Erzurum, Van, Sivas, Bitlis, Mamuretiilaziz ve Diyarbekir vali muavinliklerine Rum ve Ermenilerden atamalar


yapildi. Islahat layihasi geregi mutasarriflar uy smifa ayrilarak, Haziran 1897’de Si- vas vilayetinin Tokat ve fiarkikarahisar (fiebinkarahisar) ile Bitlis vilayetinin Mu§ ve Geny sancaklarma gayrimuslim mutasarrif muavini; Bitlis, Sivas, Van, Erzurum ve Mamuretulaziz vilayetlerinin bazi kazalarma gayrimuslim kaymakam yardimcilari atandi; kaymakamlarm ve diger memurlarm maa§lari arttirildi. Bazi kazalar kuruldu; bazilari lagvedildigi gibi kazalarin dereceleri duzenlendi. Ayrica, adli sistemin denetlenmesi ve duzenlenmesi amaciyla bu vilayetlerin adliye mufetti§liklerine bir kismi gayrimuslim olmak uzere yeni atamalar yapildi. Vergi adaletinin saglanmasi iyin de gayrimuslimlerin de nufuslari oranmda yer aldigi tahsildar te§kilati kuruldu; angarya usulu kaldirildi.

Mevcutlarm di§mda, Erzurum’da 45, Mamuretulaziz’de 39, Sivas’ta 30, Van’da 41, Diyarbekir’de ise 70 gayrimuslim memur gorevlendirildi; ilgili vilayetlerle bagli sancak ve kazalara gayrimuslim polisler atandi; buralarm Jandarma te§kilati yeniden duzenlenerek gayrimuslimler nufuslari oranmda te§kilata dahil edildi. Re- formlar konusunda kar§ila§ilan en onemli engel paraydi. Masraflar, tasarruf yapilarak kar§ilanmaya yali§ildi. Sancak ve kaza idare meclislerinin seyilmi§ uyelerinin, istisnalar hariy, yarisi Muslim yarisi da gayrimuslimlerden olu§maktaydi. Koylerin mulki, idari, adli ve inzibati ihtiyaylarmi kar§ilamak amaciyla nahiye te§kilatmm yeniden kurulmasi kararla§tirildi. Nufusunun yogunlugu gayrimuslim olan nahiyelere gayrimuslim mudurun ve yardimciligma da bir Muslumanm atanmasi kararla§- tirildi. Muvazzaf atanmasi gereken mudur ve muavinleri fahri olarak atandi; bunlarm Turkye okur-yazar olmasma dikkat edildi.

Ahmed Sakir Pa§a'nm Anadolu Islahatindan sonra gayrimuslimlerin miilki idaredeki ko- numlan ne olmu§tur?

Vilayet adliye mufetti§leriyle birlikte mahkemeleri de tefti§ eden Ahmed §akir Pa§a’ya gore, geregi gibi i§lemeyen vilayet, sancak ve kazalardaki nizamiye mahkemeleri lslaha muhtayti. Mevcut kaza mahkemelerinin yeniden diizenlenmesini, yenilerinin kurulmasmi, bunlara bir sorgu katibi (mustantik) ile gerekli memurlarm atanmasmi istedi. Vilayet merkezlerindeki Istinaf ve sancaklardaki Bidayet Mahkemelerinin yeniden duzenlenerek biri Muslim biri de gayrimuslim olmak uzere iki iiyenin yamnda, Hiristiyan zabit katiplerinin atanmasmi onerdi. Ayrica, vilayetlerdeki hapishaneleri de denetledi; mevcutlarm onanlmasma ve yenilerinin in§asma giri§ti; bazi tutuklulari saliverdi. Hamidiye Hafif Siivari Alaylari konusunda 4. Ordu Mii§iri Zeki Pa§a ile ortak yali§arak bu alaylarm te§kilat ve disiplinleri iyin bazi degi§iklikleri ongoren yeni bir nizamname hazirladi; a§iretleri denetime almaya yali§ti ve kavgali olan bazi a§iretleri bari§tirdi. Bu arada, padi§ah, 23 Ara- lik 1896’da yikardigi bir af kanunuyla idam mahkumu di§mdaki biitiin hukumlii- leri affetti.

§akir Pa§a’nin Islahat ve Denetleme Qali§malariVilayat-i Sitte’nin tamammi denetleyen §akir Pa§a, hazirladigi raporlarda, vilayetlerde yollarm yetersizligine dikkat yeker ve bunun iktisadi ve ticari hayata olumsuz etki ettigini belirtir; ayrica, giivenlik tedbirleri almmasmi, yollarm yapilarak kara ve nehir ula§imiyla haberle§menin geli§tirilmesini, tarim ve ticaretin desteklenmesini, orman ve madenlerin i§letilmesini, §irketlerin kurulup ozel te§ebbiisun desteklenmesini onerir. Bu onerilerin bir kismmi bizzat hayata geyirdi.

Hamidiye Alaylari: 1891'den itibaren Dogu Anadolu ve Dicle'nin kuzeyinde Kurt, Arap ve Turkmen afliretlerinden oluflturulan Hamidiye Hafif Suvari Alaylari, Ruslarin Kazak alaylari orneginde teflkilatlandirildi. Bu flekilde konar-goger a§iretle rin kontrol altina alinmasiyla yorenin ve Rus sinirinin guvenliginin saglanmasi ve Ermenilere karfli da bir dengeunsurunun oluflturulmasi planlandi. Duzenleme, II.Abdulhamid'in eflraf-islam birligi siyasetiile taflra yonetim anlayiflina da uygundu. 4. Ordu Mufliri Zeki Pafla ile Ahmed fiakir Pafla'nin alaylarin kurulmasinda rolleri buyuktu. Hamidiye Alaylari, kendi aralarinda mucadeleye giriflen afliretler yuzunden asayiflin bozulmasina da sebep oldu.


fiakir Pa§a’mn kar§ila§tigi onemli bir sorun da yerel idarelerdeki bozukluklardi. Bunlar, vilayetlerin gelir-giderierinde ortaya yikan dengesizlikler, vergilerin tahsil edilememesi, memur maa§larimn dii§uk olmasi ve zamamnda odenememesi gibi sorunlardi. Pa§a, memur maa§lanna zam ve yiiksek maa§larda da indirim yapilma- sim istedi. incelemelerinde, Muslumanlarm gayrimuslimlere gore daha kotii durumda bulundugunu ve dolayisiyla lslahata muhtay oldugunu gordii. Vilayet biit- yelerini dengelemeye ve uzun siiredir odenemeyen maa§lari odemeye yali§ti.

Erzurum, Anadolu lslahati iyin pilot bolgeydi; buradan elde edilen sonuylar diger vilayetlere uygulandi. Islahat yali§malari, Sivas, Amasya, Tokat ve §ebinkarahi- sar sancaklarmdan olu§an Sivas vilayetinde de uygulandi; Ermenilerin yikardigi kari§ikliklar onlendi. £ali§ma yapilan diger bir yer olan Van vilayetinde, Ermeni faaliyetleri yiiziinden, jandarma, polis ve nahiye te§kilatlarimn olu§turulmasi sekteye ugradi. Haziran 1896’da burada ba§layan Kurt-Ermeni yati§malarryla bozulan asayi§ saglandiktan sonra idari duzenlemelere gidildi; Osmanli-lran smmndaki a§iret problemleri yoziilmeye yali§ildi. Van Golii’nde gemi i§letilmesi ve petrol madenle- rinin i§letilmesi imtiyazi Hazine-i Hassa Nezareti’ne verildi.

i T A P Ahmed Sakir Pa§a ve Anadolu lslahati konusunda daha fazla bilgi icin bkz. Ali Karaca, Anadolu lslahati ve Ahmet §akir Pa§a (1838-1899), istanbul 1993-

II. M E§R U TiYET DONEMi T A §R A iDARESi

ittihatg>lar>n Ta§ra Yonetim Anlay>§>23 Temmuz 1908’de ilan edilen II. Me§rutiyet’le birlikte, merkezi yonetimde oldugu gibi ta§ra idaresinde de onemli degi§iklikler meydana geldi. 31 Mart Olayimn ardmdan II. Abdulhamid’in tahttan indirilip yerine V. Mehmet Re§ad’m getirilme- siyle, yonetimde padi§ahm etkisinin azaldigi ve Babiali’nin, yani hukumetin devlet yonetimine hakim olmaya ba§ladigi bir doneme geyilir. Bu sureyte ba§rolu oynayan Ittihat ve Terakki Cemiyeti, tedrici olarak hukumet ve devlet yonetimine egemen oldu. Cemiyetin yonetimi tam olarak ele geyirmesi ise, 1913’teki Babiali bas- kmryla geryekle§ti. Me§rutiyet’in ilaniyla ba§layan bu yeni donemde, 1908’de Bos- na-Hersek’in Avusturya tarafmdan ilhak edilmesi ve Bulgaristan’m bagimsiz olmasi, 1911’de Italya’mn Trablusgarp’i i§gal etmesi, Arnavutluk’un bagimsizligini ilani ve Balkan Sava§lari sonunda Balkanlar’m buyuk bir bolumunun elden yikmasi gibi geli§meler Osmanli ta§ra idaresini de dogrudan etkileyip §ekillendirdi. Ba§langiyta Osmanlicilik anlayi§iyla hareket eden Ittihatyilar, Trablusgarp Sava§i’yla birlikte ozellikle Musluman-Arap unsurlara kar§i Islamcilik siyasetini surdurdu; yonetime egemen oldukya, uygulanacak reformlar iyin “merkeziyetyi” ve zaman zaman da otoriter bir yonetim anlayi§mi benimsediler. Balkanlarm kaybiyla sonuylanan Balkan sava§lari ise, Osmanliciligm yerine “Turkyu” siyasetin belirginle§mesini sagladi; ancak, burada bir Panturkizm soz konusu degildi.

II. Abdulhamid’in yonetim anlayi§i da merkeziyetyiydi; ancak, o, yonetimde butun ipleri elinde tutarken, bir yandan da vilayetlerin kendine has sosyal ve iktisadi yapilarmi, yani “mahalli” ozelliklerini dikkate alan bir politika sergiledi. Ittihatyilar ise, yerel e§rafi ve bireysel ili§kileri degil, modern devletin ongordugu vasitalari kullanmak suretiyle merkeziyetyi politikayi uygulamaya ve bir bakima “devletin gucunu her §ekilde gostermeye” yali§ti. Bu noktada, II. Abdulhamid doneminde “imtiyazli” konumlarini kaybetme korkusuyla hareket eden a§iret reisleri, tarikat §eyhleri ve e§raf yeni rejime muhalif oldu; hatta, ayaklandi. II. Me§rutiyet’in ila-


niyla birlikte etkisini gosteren genel otoritesizlik hali de buna eklenince, merkezde oldugu gibi vilayetlerde de dirlik ve duzen bozuldu. Bu ise, Ittihatyilarm arzu etmedigi bir §eydi. Ta§ra yonetim anlayi§inm degi§mesine ek olarak Bosna-Her- sek, Bulgaristan, Trablusgarp ve nihayetinde butun Balkanlarm elden yikmasi, siki bir merkeziyetyi idarenin yolunu ayti.

ittihatcilarin devlet ve memleket yonetimindeki temel anlayi§i neydi?

ittihatyilar ve Arap VilayetleriIttihatyilarm uygulanacak reformlar iyin onko§ulu, merkezi otoritenin mumkiin olan en geni§ sahaya yayilmasi ve vilayetlerdeki idari ve mali uygulamalarm stan- dartla§tirilmasrydi. Vilayetlerin yerel hususiyetlerini fazla onemsemeyen ve her §e- yi merkezden yonetmeye dayanan bu otoriter anlayi§tan en yok etkilenen yerlerin ba§mda a§iret yapisimn etkili oldugu Arap vilayetleri gelmekteydi. Bu noktada, oncelikli olarak bir dil tarti§masi ortaya yikti. Kanun-i Esasi’ye gore resmi dil olan Tiirkye’nin kamu hayatimn biitiin alanlarmda kullamlmasi Ittihatyi merkezile§me siyasetinin temel unsurlanndan birisiydi. Arap vilayetlerindeki devlet daireleri, mektep ve mahkemelerde Turkyeye oncelik verilmesi, Ittihat ve Terakki muhaliflerinin ki§kirtmasryla “Turkle§tirme’’ suylamalarma ve Arap vilayetlerinde ciddi bir huzursuzluga yol ayti. Araplarm bir kismimn Ittihat ve Terakki muhalifi parti ve cemiyetlere girmelerine, politize olmalanna ve Arap milliyetyiliginin giiylenmesine neden oldu.

A§agida izah edilen 1913 tarihli Vilayet Kanunu, vilayetlerde adem-i merkezi Cyan ozerk) bir yapiyi ongormekle birlikte, valinin yetkilerini de arttirdi. Okullar- da Arapya ogretime ve bazi idari birimlerde Arapyamn kullamlmasma izin verilmesi ve Misirli Said Halim Pa§a’mn sadrazam yapilmasi gibi geli§meler, olu§an tepkileri biraz olsun dindirdi; ancak, Suriye ve Irak’ta, Basra Nakibi Seyyid Talip onder- ligindeki e§rafm tepkileri sona ermedi. Ittihatyilar, bunun iizerine parti genel sek- reteri Midhat §iikru Bleda ba§kanligmdaki bir heyeti Haziran 1913’te Paris’te toplanan Arap Kongresi’ne gonderdi. Ittihatyilar, Istanbul’da da devam eden goru§meler sonunda 1913 Vilayet Kanunu ile tammi§ olduklari idari adem-i merkeziyetyilik ve Arapya ogretim gibi imtiyazlari tekrarlamak suretiyle iki taraf arasmda bir anla§- ma sagladi. Buna gore, butun Arap vilayetlerindeki ilk (iptidai) ve orta dereceli (idadi) okullarda egitim dili Arapya olacak; yuksekogretim ise bolgedeki yogunlugun dili ile yapilacak; orta dereceli okullarda Turkye mecburi ders olacak ve vali hariy Arap vilayetlerindeki memurlarm amirleri Arapya bilecekti. Arap vilayetlerinde resmi muamelelerin Arapya ile yapilmasi prensibi kabul edildi. Kadi ve adliye reislerini merkezi hukumet; ikinci derece memurlari ise vilayet atayacakti. Bolgedeki vakiflarin yonetimi ve baymdirlik i§leri, yerel yonetimlere birakilacak; mahalli idareye birakilan idarelerin butyelerindeki ayik merkezi hukumetye kar§ilanacak; askerler memleketlerine yakin yerlerde gorev yapacaklardi. Vilayet Meclis-i Umu- milerinin kararlari, kesin olarak tatbik edilecek; Ayan Meclisi’ne, nazirlik, muste- §arlik, valilik ve mutasarriflik gibi ust duzey idari makamlara daha yok Arap atana- cakti. Vakiflar, dil ve askerlik konularmdaki maddeler uygulanmakla birlikte, di- gerlerinde bir ilerleme saglanamadi ve huzursuzluklar ortadan kaldirilamadi. Iki taraf arasmdaki nisbi yakmla§ma, Birinci Dunya Sava§i’na kadar surdu; Ingiltere ve Fransa’nm vaatleri ve imparatorlugun tasfiyesiyle mesele farkli bir boyut kazandi.


i T A P ittihatcilarin Arap ve Arap vilayetleri siyaseti icin bkz. Hasan Kayali,,/o« Tiirkler veArap- lar, Osmanlicilik, Erken Arap Milliyetgiligi vetslamcilik (1908-1918), cev. Ttirkan Yo- ney, istanbul 2003-

II. Me§rutiyet Doneminde Ta§ra Yonetimi ve 1913 Vilayet KanunuTa§ra idaresi konusunda diizenleme yapmak iyin §ura-yi Devlet’te olu§turulan ozel bir komisyon, vilayetlerin de goru§unu alarak bir kanun tasarisi hazirladi. Tasari, goru§ulmek iizere Meclis-i Mebusan’a havale edildi ise de, Balkan Sava§i’nm patlak vermesiyle goru§ulemedi ve bu giri§im sonuysuz kaldi. Ancak, sava§m sona er- mesinden sonra oluflurulan yeni hukumet, tasari uzerinde bazi degi§iklikler yaparak bunu geyici kanunlar §eklinde yayimlayip yururluge koydu. 9 Mart 1913 tarihli ilk geyici yasa, vilayet maliyelerini merkezi maliyeden ayirmaktaydi. Yerel hizmetler mahalli gelirlerle oluflurulacak ozel bir butyeden kar§ilanacak ve her vilayetin butyesi kendi genel meclisince hazirlanacakti.

Ayni donemde yikarilan ikinci geyici kanun, 26 Mart 1913 tarihli Idare-i Umu- miyye-i Vilayat Kanun-i Muvakkati ile de 1864 ve 1871 tarihli nizamnameler yururlukten kaldirildi. “Tevsi-i mezuniyyet” (yetkilerin geni§letilmesi) ve “tefrik-i vezaif” (gorevlerin ayrimi) esaslarma dayali olarak hazirlanan bu kanunun en belirgin ozelligi ise, bir taraftan yetkileri arttirilan vali vasitasiyla merkezi idareyi guy- lendirirken, obur yandan da vilayetlerde adem-i merkeziyetyi bir sistemi ongor- mek suretiyle yari ozerk bir idare kurmasiydi. Vali, yetkileri arttirilan Vilayet Umu- mi Meclisinin kararlarina aykiri hareket edemezdi; ancak, meclisin kararlarina mudahale edebilir; uygun gormedigi konulari gundemden yikarabilir ve dilerse meclisi dagitabilir; ayrica, sikiyonetim zamaninda kendisine kar§i gelen meclis uyesi hakkinda mahkeme karari olmaksizin diledigi i§lemi yapabilirdi. Bu durumda her §ey valinin ki§iligine ve karakterine bagliydi. Butun bunlar, valinin yetkilerinin art- tirildigi anlamina geliyordu. Vilayet Umumi Meclisi uye seyimlerinde, genel seyim- lerdeki esaslar uygulanacakti. Muvazzaf subaylar, ayan uyeleri, mebuslar, kadilar, devlet memurlari ve devletle i§ yapan muteahhitler uyelige seyilemezdi. Boylece, yerel halka kendi idari mekanizmalari uzerinde daha fazla yetki taniyan Ittihatyi- lar, hem Arap vilayetlerinin ozerklik taleplerini kar§ilamayi hem de imparatorlugun butunlugunu korumayi amayladi.

Bu kanun, vilayet merkezlerindeki memurlarin gorev ve yetkilerini tanimladi; vilayetlerin mali ve hukuk i§lerini ayrintili olarak duzenledi. Idari taksimatta, 1864 ve 1871 Nizamnamelerinden beri mevcut olan eski uygulamalar geyerliydi; ancak, nahiye, koy ve mahalle idaresiyle ilgili herhangi bir hukum yoktu. Boylece, sozu edilen idari birimler eski durumlarini fiili olarak korumu§lardi. Yasaya gore, vilayet merkezlerinde bulunan ve kendi yetkileri yeryevesinde gorev yapacak idareciler/mudurler §unlardi: vali, vali muavini, mektupyu, defterdar, jandarma alay ku- mandani, maarif muduru, defter-i hakani muduru, nafia muduru, evkaf muduru, polis muduru, nufus muduru, ziraat muduru, sihhiye muduru, umur-i ecnebiyye muduru.

1913 yasasi ile, vilayet, sancak ve kazalardaki idare meclisleriyle Vilayet Umumi Meclisleri varliklarini surdurdu. Vilayet idaresini ilgilendiren konularda muza- kereler yapip karar almakla yukumlu olan Vilayet Idare Meclisinin, vilayet burokrasisinde gorevli dogal uyeleriyle seyilmi§ uyeleri vardi. Vali veya vali muavininin ba§kanligmda toplanan meclisin dogal uyelerini, naip (kadi), defterdar, mektupyu,


maarif muduru, nafia muduru, ziraat muduru ve muftu; seyilmi§ uyelerini de Muslim ve gayrimuslim halkm temsilcileri oluflururdu. Sancak/liva idaresinin ba§mda, Sancak Idare Meclisinin de ba§kani olan mutasarrif bulunurdu. Vilayet idaresinde mevcut olan mudurlukler ise, sancaklarda “memurluk” adiyla gorev yapmakta; vi- layetteki defterdar, sancak burokrasisinde “muhasebeci”; nafia muduru ise, “nafia muhendisi” admi almaktaydi. Kazanm en yuksek yoneticisi olan kaymakam, Kaza Idare Meclisinin de ba§kaniydi. Sancaklardaki gorevliler teorik olarak kazalarda da vardi. 1913 duzenlemesiyle, vilayet merkezlerinde birer “merkez kaza” kurulup ba- §ma bir kaymakamm getirilmesi kararla§tirildi.

1913 tarihli yasa, aslmda bazi kuyuk degi§ikliklerle 1864 Nizamnamesinin de- vammi ongormekteydi. Bununla birlikte, gittikye artan idari, iktisadi ve toplumsal ihtiyaylar nedeniyle, idari birimlerdeki igbolumunu geni§letti; yerel i§lerle bunlari yapacak kimselerin uyacaklari kurallari belirledi; ayrica, farkli derecelerdeki idare meclislerinin kurulu§ ve gorevlerinde de bazi degi§iklikler yapti. Kanunda, vilayet ozel idaresine yer verildi; vilayet butyesi, gelir-giderleri, alacak ve borylari gibi konular duzenlendi. II. Abdulhamid doneminde oldugu gibi, Me§rutiyet idaresi de belediyecilik alanmda merkeziyetyi bir politika uyguladi; ancak, II. Me§rutiyet doneminde, hem Istanbul’da hem de ta§ra vilayetlerindeki belediyecilik faaliyetleri istenilen seviyede olmadi. Bununla birlikte, belediyecilik hizmetleri eskiye gore geli§mi§; belediye orgutleri de daha modern bir yapiya kavu§mu§tu.


Ozet

19. yuzyil idaresinde yapilan reformlann gerek- geleri ve genel niteliklerini irdeleyebilme 18. yuzyilda imparatorlugun merkezi otoritesi hayli zayiflami§; bunun bir sonucu olarak eyaletlerde devletin yerini ayan ve e§raf denen yerel aileler almi§ti. Eyaletler uzerindeki otoritenin zayifladigi bu donem, ta§ra yonetimi ve duzeni ayismdan da ciddi sorunlar dogurdu. Geni§ topraklara sahip olan imparatorlugu, artik eski yontemlerle bir arada tutmak zorla§ti. Zamanin ve degi§en §artlarin ihtiyaylarma cevap verebilecek merkeziyetyi bir ta§ra idaresinin olu§turulmasi lazimdi. 19. yuzyilin ilk yarisinda ya§anan Sirp, Mora ve Mehmet Ali Pa§a ayaklanmalari da imparatorlugun merkezi otoritesinin zayifladigina i§aret etmekteydi. III. Se- lim’in ve ta§rada merkezi otoriteyi saglamak iyin buyuk yaba gosteren II. Mahmud’un uyguladigi reformlar, Avrupa’dakilere benzer yeni te§kilatlanmalara da zemin hazirladi. Bu sureci devam ettiren Tanzimat doneminde bu giri§imler hizlan- dirildi ve devletin yapisi ve yonetimi esasli degi- §ikliklere ugratildi. Tanzimat reformlarimn temel hedeflerinden biri, merkez ile ta§ra arasindaki baglari yeniden guylendirecek idari duzenlemeleri yapmakti; bu amayla, merkeziyetyi yapiyi ongoren 1864 ve 1871 tarihli Vilayet Nizamnamele- rini hazirlayip uygulamaya yali§tilar.

II. Abdulhamid’in taflrayonetim anlayifli vepoli- tikalanm agiklayabilme93 Harbi’yle Balkanlar ve Dogu Anadolu’da ya- §anan buyuk toprak kayiplariyla Kuzey Afrika’daki Ingiliz ve Fransiz i§galleri, imparatorlugun dagilma i§aretlerini vermekte; merkez ve ta§radaki kronik yonetim sorunlari da surmekteydi. Ote yandan, buyuk devletler, Berlin Antla§masi hukumlerine uygun olarak Dogu Anadolu vilayetlerinde Ermeniler iyin islahat (Anadolu Islahati) yapilmasi konusunda Osmanli Devleti’ne mudahale etmeye ba§ladilar. Butun bu geli§meler neticesinde ta§ra yonetiminde merkeziyetyi bir anlayi§i benimseyen II. Abdulhamid, valilerin atan- masiyla bizzat ilgilenir; yetkilerinin geni§letilmesini istemezdi. Zaman zaman valilerin yerini adeta bir surgun olarak degi§tirir, sadakatlerine onem verir, jurnal (ihbar) sistemiyle onlari takip ettirir

ve siki kontrol altinda tutardi. Bu donemde yeni vilayet, sancak ve kazalar olu§turuldu veya var olanlarin idari statuleri degi§tirildi; vilayetler uy grup halinde siniflandirildi. E§raf-islam birligi siyaseti yeryevesinde, Arap vilayetlerindeki e§raf ve ileri gelenlere buyuk onem verildi. Ta§ra idaresi burokratik bir nitelik kazanmaya ba§ladi ve yeni idari birimler olu§turuldu. Memur sayisinin artmasi, memurlari kapsayan yeni yasal duzenlemeleri ve bu arada sicil uygulamasini da beraberinde getirdi.

P Anadolu Islahatmm Ermeni meselesi ve Avrupa mudahalesinin bir sonucu oldugunu tartigabilme Osmanli Devleti, 93 Harbi sonucunda Rusya kar- §isinda agir bir yenilgi aldi; imzalanan Ayastefa- nos ve Berlin Antla§malariyla buyuk yapta toprak ve prestij kaybina ugradi. Ayastefanos Ant- la§masi’nin 16. ve Berlin Antla§masi’nin 61. maddeleri Ermenilerle ilgiliydi. Buna gore, Dogu Ana- dolu’da Ermenilerin ya§adigi alti vilayette (Erzurum, Van, Sivas, Elazig, Bitlis ve Diyarbekir) islahat yapilmasi ve Avrupali devletlerin bu faaliyetleri denetlemesi kabul edildi. Boylece, Ermeni sorunu, uluslararasi bir problem halini aldi. Ozel- likle Ingiltere, Rusya ve diger devletlerin Anadolu Islahati konusundaki baski ve mudahaleleri, meselenin siyasi bir kimlik kazanmasini sagladi. Buyuk devletlerin destegini arkasina alan Ermeniler, 1890’larda i§i §iddet ve terore doktu. Artan di§ baski ve mudahaleler, II. Abdulhamid’i islahati uygulamaya mecbur etti ve padi§ahin guvendigi bir isim olan Yaver-i Ekrem Ahmed §akir Pa§a, islahati uygulamak uzere Anadolu Vilayet- leri Umum Mufetti§ligine atandi. §akir Pa§a, bu vilayetleri denetleyip idari ve mali duzenlemeler yapti. Vilayat-i Sitte’de gorev yapan vali, mutasarrif ve kaymakam muavinleriyle bazi vilayet adliye mufetti§leri gayrimuslimlerden atandi. Ye- niden duzenlenen memur, polis, jandarma ve tahsildarlik te§kilatlarina nufuslari nispetinde gayrimuslim alindi. Nahiye te§kilati duzenlendi. Bu reformlar esnasinda merkezi yonetim yakla§i- mindan taviz verilmedi ve bir yandan da Avrupa mudahalesi onlenmeye yali§ildi.


II. Meflrutiyet’in doneminin taflra idaresinin temel ozelliklerini agiklayabilme Me§rutiyet’in ilaniyla birlikte 1908’de Bosna-Her- sek’in Avusturya tarafindan ilhak edilmesi ve Bul- garistan’in bagimsiz olmasi, 1911’de Trablus- garp’in Italya tarafindan iflgali, Arnavutluk’un bagimsizligini ilani ve 1912-13 Balkan Sava§lari sonunda Balkanlar’in buyuk bir bolumunun elden yikmasi gibi agir geli§meler, ittihatyilari da merkeziyetyi bir politika izlemeye itti. ittihatyilar, ba§ta Osmanlicilik siyasetini benimsemi§ti; ancak, yonetime egemen oldukya ve ya§anan iktidar bo§lugunda farkli etnik ve dini gruplarin ayrilikyi taleplerini gordukye ister istemez “merkeziyetyi” ve milli bir yonetim anlayi§ma yoneldiler. Trablusgarp Sava§i’yla Islamcilik ve Balkan Sava§lariyla birlikte Turkyuluk siyaseti one yikmaya ba§ladi. Ittihatyilar, yerel e§rafi ve bireysel ili§kileri onemsemeyi degil, “modern devleti” kur- maya yali§ti. Bu siyaset ozellikle Arap vilayetlerinde tepki dogurdu. Ittihatyilarin hazirlayip uygulamaya yali§tigi 1913 Vilayetler Kanunu merkeziyetyi bir karakter ta§imasina ragmen, yerel idarenin guy ve yetkilerini de arttirmi§ti.


Kendimizi Sinayalim1. Tanzimat doneminde ta§ra idaresinde yapilan reformlarin oncelikli hedefi a§agidakilerden hangisidir?

a. Ta§rada zayiflayan merkezi otoriteyi yeniden olu§turmak

b. Yerel yonetimi guylendirmekc. Ayan ve e§rafi etkili hale getirmekd. Halkin yerel yonetime katilmasini saglamake. Halkin ekonomik ve sosyal duzeyini yukseltmek

2. 1871 Vilayet Nizamnamesi ile ta§ra idaresinde yeniden olu§turulan idari birim a§agidakilerden hangisidir?

a. Kazab. Koyc. Muhassillikd. Nahiyee. Liva/Sancak

3. A§agidakilerden hangisi II. Abdulhamid’in valilere donuk politikalari arasinda y e r almaz?

a. Valilerin zaman zaman “surgun” olarak atanmalarib. Valilerin yetkilerinin geni§letilmesic. Valiler uzerinde jurnal (ihbar) sisteminin uygu-

lanmasid. Valilerin dogrudan padi§ah tarafindan atanmalarie. Valilerin siki kontrol altinda tutulmalari

4. A§agidakilerden hangisi II. Abdulhamid doneminden kurulan yeni vilayetlerden biri degildir?

a. Musulb. Basrac. Kosovad. Bitlise. Trabzon

5. II. Abdulhamid’in Arap vilayetlerinde uygulamaya yali§tigi e§raf-islam siyasetinin temel amaci a§agidakilerden hangisidir?

a. Yerel yonetimleri guylendirmekb. Valilerin konumlarini guylendirmekc. Bolge halkiyla ileri gelenleri kendi §ahsi uzerin-

den merkeze baglamakd. Yerel e§rafm konumunu guylendirmeke. Ta§ra burokrasisini guylendirmek

6. Ta§rada hangi idari birimin teflkili, siyasi ve mali nedenlerden dolayi yava§ geryekle§mi§tir?

a. Nahiyeb. Kazac. Liva/Sancakd. Vilayete. Koy

7. Anadolu Islahatinin yururluge girmesinde a§agidaki hangi geli§me etkili olmu§tur?

a. 1896 Osmanli Bankasi baskinib. 1905 II. Abdulhamid’e suikast giri§imic. 1909 Adana Ermeni olaylarid. 1894 I. Sason Olayie. 1896 Erzurum Ayaklanmasi

8. Anadolu Islahatini “mufetti§” sifatiyla uygulayan gorevli a§agidakilerden hangisidir?

a. Ahmed §akir Pa§ab. Zeki Pa§ac. Huseyin Hilmi Pa§ad. Memduh Pa§ae. Kamil Pa§a

9. II. Me§rutiyet doneminde Arap vilayetlerinde meydana gelen huzursuzluklar temelde hangi konu etrafinda toplanmi§tir?

a. Vergib. Dilc. Imar faaliyetlerid. Burokrasie. Vali atamalari

10. Hem merkezi hem de yerel yonetimin yetkileri hangi nizamnameyle guylendirilmi§ti?

a. 1864 Vilayet Nizamnamesib. 1867 Girit Vilayeti Nizamnamesic. 1871 Vilayet Nizamnamesid. 1876 Nevahi (Nahiyeler) Duzenlemesie. 1913 Vilayet Kanunu


Kendimizi Sinayalim Yan>t Anahtar>1. a Y a n it in iz y a n li§ ise , “19. Y u z y i l T a § ra Y o n e t i-

m in d e Y a p ila n Y e n i l ik le r ” k o n u s u n u y e n id e n g o z d e n g e y ir in iz .

2. d Y a m tim z ya n li§ ise “18 64 v e 1871 V ila y e t N iz a m -n a m e le r i” k o n u s u n u y e n id e n g o z d e n g e y irin iz .

3. b Y a n it in iz y a n li§ ise “I I . A b d u lh a m id D o n e m i V i la y e t Id a r e s in in G e n e l O z e l l ik le r i” k o n u s u n u y e n id e n g o z d e n g e y ir in iz .

4. e Y a n it in iz y a n li§ ise “I I . A b d u lh a m id D o n e m in d eO s m a n li V ila y e t le r i v e T a § ra B u ro k ra s is i” k o n u -

s u n u y e n id e n g o z d e n g e y ir in iz .5. c Y a n it in iz y a n li§ ise “I I . A b d u lh a m id ’in E §ra f-is -

la m B ir lig i S iyaseti v e A ra p V ila y e t le r i” k o n u s u - n u y e n id e n g o z d e n g e y ir in iz .

6. a Y a n it in iz y a n li§ ise “I I . A b d u lh a m id D o n e m in d eL iva (S a n c a k ), K a z a , N a h iy e v e K o y Y o n e t im i” k o n u s u n u y e n id e n g o z d e n g e y ir in iz .

7. d Y a n it in iz y a n li§ ise “E rm e n i O la y la r i , A v ru p aB ask is i v e Is la h a t £ a li§ m a la r i” k o n u s u n u y e n i- d e n g o z d e n g e y ir in iz .

8. a Y a n it in iz y a n li§ ise “M u § ir A h m e d § a k ir P a§a’n mA n a d o lu Is la h a ti M u fe t t i§ l ig i” k o n u s u n u y e n i- d e n g o z d e n g e y ir in iz .

9. b Y a n it in iz y a n li§ ise “It t ih a ty ila r v e A ra p V ila y e t-le r i” k o n u s u n u y e n id e n g o z d e n g e y ir in iz .

10. e Y a n it in iz y a n li§ ise “I I . M e § ru tiy e t D o n e m in d eTa §ra Y o n e t im i v e 19 13 V ila y e t K a n u n u ” k o n u - s u n u y e n id e n g o z d e n g e y ir in iz .

S>ra Sizde Yan>t Anahtar>Sira Sizde 118. y u z y i ld a ta§ rad a y a § a n a n o to r ite s iz lig in g id e rilm e s i, m e rk e z le ta§ra a ra s in d a k i b a g la r in g u y le n d ir ilm e s i, es k i a n la y f lla im p a ra to r lu g u y o n e tm e n in v e b ir a ra d a tu tm a - n in z o rlu g u , z a m a n in v e d e g i§ e n § a rtla n n ih tiy a y la r in a c e v a p v e re b ile c e k b ir ta§ra id a re s in in o lu § tu ru lm a s i g i-

b i g e re k y e le r le 19. y u z y i ld a ta§ra id a re s in d e y e n il ik le r y a p ilm i§ ti.

Sira Sizde 2M e rk e z v e ta§ra y o n e tim in d e k r o n ik h a le g e le n s o ru n -

la r in e tk is in i s u rd u rm e s i, 1 8 7 7 -7 8 O s m a n li-R u s S ava- §i’y la im p a ra to r lu g u n siyasi v e m a li a y ila rd a n iy in e d u § - tu g u k o tu v a z iy e t , B a lk a n la r , A n a d o lu v e K u z e y A fr i- k a ’d a y a § a n a n to p r a k k a y ip la r i , B e r lin A n tla § m a s i’n in g e tird ig i b ir so n u y o la ra k O s m a n li v i la y e tle r in d e A v ru - p a li d e v le t le r in m u d a h a le v e b a s k is iy la b a z i is la h a tla r in (A n a d o lu Is la h a ti) y a p ilm a s in in is ten m e s i, I I . A b d u lh a - m id ’i m e rk e z iy e ty i b ir s iyaset iz le m e y e s e v k etti.

Sira Sizde 3E rz u ru m , Sivas, V a n , M a m u re tu la z iz , B itlis v e D iy a rb e - k ir ’d e n o lu § a n a lti v i la y e tte k i (Vilayat-i Sitte) v a li, m u - ta s a r r if v e k a y m a k a m m u a v in le r iy le b a z i v i la y e t le r in a d liy e m u fe tt i§ le r in in g a y r im u s lim le rd e n a tan m asi; m e - m u r, p o lis , ja n d a rm a v e ta h s ild a r lik te § k ila tla rm a n u fu s -

la ri n is p e tin d e g a y r im u s lim a lin m a s i; v ila y e t, sa n ca k v e k a z a id a re m e c lis le r in in s e y ilm i§ u y e le r in in y a r is in in g a y r im u s lim le rd e n o lu § m a s i v e N a h iy e M e c lis le r in in y e - n id e n d u z e n le n m e s i g ib i ic ra a tla r, g a y r im u s lim le re y o - n e lik u y g u la m a la r a ra s in d a y d i.

Sira Sizde 41 9 0 8 ’d e B o s n a -H e rs e k ’in A v u s tu ry a ta r a f in d a n i lh a k e d ild ig i v e B u lg a ris ta n ’in b a g im s iz o ld u g u I I . M e § ru tiy e t d o n e m in in b a § la rm d a O s m a n lic ilik a n la y i§ iy la h a re k e t e d e n Itt ih a ty ila r , T ra b lu s g a rp Sava§i’y la b ir lik te o z e llik - le M u s lu m a n -A ra p u n s u rla ra k a r§ i Is la m c ilik s iyas e tin i o n p la n a y ik a rd ila r; d e v le t y o n e t im in e e g e m e n o ld u k -

ya, yeflitli a la n la rd a u y g u la n a c a k re fo rm la r iy in g e re k li g o ru le n “m e rk e z iy e ty i” v e z a m a n z a m a n o to r ite r b ir y o - n e tim a n la y i§ im b e n im s e d ile r . A v ru p a k ita s in d a k i to p - ra k la r in b u y u k b ir k is m in in k a y b iy la s o n u y la n a n B a lk a n Sava§lari, O s m a n lic ilig in y e r in e “T u rk y u ” s iyasetin a g ir lik k a z a n m a s in i sag lad i. M e rk e z iy e ty i y o n e t im a n la - y i§ m d a “d il b ir l ig i”n in , y a n i T u rk y e n in o n e m li b ir y e r i v a rd i. 1 9 1 3 ’te y u ru r lu g e g ire n V ila y e t K a n u n u ise, m e r k e z iy e ty i y o n e t im i g u y le n d irm e n in y a n in d a , o z e ll ik le A ra p v i la y e t le r in d e o r ta y a y ik a n o z e r k l ik ta le p le r in e ka r§ i b ir te d b ir o la ra k d a d u § u n u ld u . B u k a n u n , ta§ rada v a lin in y e tk ile r in i a r tt irm a k su re tiy le m e rk e z i y o n e tim e ; V ila y e t G e n e l M e c lis in i o n e m li b ir k u ru m h a lin e g e tir - m e k le d e a d e m -i m e rk e z iy e te v u rg u y a p m a k ta y d i.


Yararlanilan KaynaklarAhmad, Feroz, Ittihat ve Terakki 1908-1914, gev. Nu-

ran Yavuz, Istanbul 2004.Akyildiz, Ali, “Osmanli Merkez ve Ta§ra Te§kilatlarimn

Yeniden Yapilanma Sureci (1836-1856)”, Os- manli Burokrasisi ve Modernlegme, Istanbul 2006, s. 45-81.

Akyildiz, Ali, “Turkiye’de Muhtarlik Te§kilatinin Kuru- lu§u ve Geli§imine Dair Genel Bir Baki§”, Os- manli Burokrasisi ve Modernlegme, Istanbul 2006, s. 191-211.

Akyildiz, Ali, “II. Abdulhamid’in £ali§ma Sistemi, Yone- tim Anlayi§i ve Babiali’yle (Hukumet) ili§kileri”, Osmanli Burokrasisi ve Modernlegme, Istanbul 2006, s. 165-189.

Akyildiz, Ali, “Muhtar”, Turkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi, Istanbul 2006, XXXI, 51-53.

£adirci, Musa, Tanzimat Doneminde Anadolu Kentle- rinin Sosyal ve Ekonomik Yapisi, Ankara 1997.

£adirci, Musa, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Ulke Yone- timi”, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Turkiye A nsiklopedisi, Istanbul 1985, I, 210-230.

Davison, Roderich H., Osmanli Imparatorlugu'nda Reform (1856-1876), cilt I, gev. Osman Akinhay, Istanbul 1997.

Karaca, Ali, Anadolu Islahati ve Ahmet fiakir Paga (1838-1899), Istanbul 1993.

Kayali, Hasan, Jon Turkler ve Araplar, Osmanlicilik, Er- ken Arap Milliyetgiligi ve Islamcilik (19081918), gev. Turkan Yoney, Istanbul 2003.

Kirmizi, Abdulhamit, Abdulhamid'in Valileri-Osmanli Vilayet Idaresi 1895-1908, Istanbul 2007.

Kirmizi, Abdulhamit, “19. Yuzyilda Osmanli Ta§ra idaresi”, Selgukludan Cumhuriyete fiehir Yonetimi, ed. Erol Ozvar-Arif Bilgin, Istanbul 2008, s. 299319.

Kur§un, Zekeriya, Yol Aynm m da Turk-Arap Iligkileri, Istanbul 1992.

Kuguk, Cevdet, Osmanli Diplomasisinde Ermeni Mese- lesinin Ortaya £ikip 1878-1897, Istanbul 1984.

M. Nasrullah, Binba§i-M. Ru§du, Kolagasi-M. E§ref, Mu- lazim, Osmanli Atlasi (XX. YuzyilBaglan), haz. Rahmi Tekin-Ya§ar Ba§, Istanbul 2003.

Oktay, Tarkan, “Osmanli Doneminde Modern Belediye Kurumunun Dogu§u ve Geli§imi”, Selgukludan Cumhuriyete fiehir Yonetimi, ed. Erol Ozvar- Arif Bilgin, Istanbul 2008, s. 377-402.

Ortayli, Ilber, Tanzimat Devrinde Osmanli Mahalli Ida- releri (1840-1880), Ankara 2000.

Ortayli, Ilber, “Tanzimat ve Me§rutiyet Donemlerinde Yerel Yonetimler”, Tanzimat'tan Cumhuriyete Turkiye Ansiklopedisi, Istanbul 1985, I, 231-244.

§ahin, Ilhan, “Nahiye”, Turkiye Diyanet Vakfi Islam A nsiklopedisi, Istanbul 2006, XXXII, 306-308.


7Amaglar>m>z

Bu uniteyi tamamladiktan sonra;19. yuzyilda Osmanli kamuoyunun olu§um surecini, karakterini, muhalif unsurlarm ortaya yiki§mi ve siyasi otoriteyle ili§kilerini tanimlayabilecek,20. yuzyil ba§larmda di§ tehditlere kar§i etkin bir siyasi, sosyal ve iktisadi mucadele yontemi olarak ortaya yikan boykot hareketlerini ve sonuylarmi de- gerlendirebilecek,Bati’da uretim ve tuketim ili§kilerini degi§tiren Sanayi Devrimi’ni, bunun Osmanli Devleti uzerindeki ekonomik ve sosyal etkilerini yozumleyebilecek, I§yi hareketleriyle ilgili temel kavramlari, grevleri, yasal geli§meleri doguran sureci ve bu konuda Dogu-Bati dunyasmdaki ayri§manm nedenlerini ayiklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar• II. Abdulhamid• Kamuoyu• Boykot• Sansur• Jurnalcilik• Ittihat ve Terakki Cemiyeti

Milli Iktisat Sanayi Devrimi Kapitalizm Sosyalizm i§yi Hareketleri Tatil-i E§gal

Basin, Kamuoyu, Boykot vei§ i Hareketleri

19. Y U Z Y IL SON LARIN DA OSMANLI KAM UOYU VE SiYA SETOsmanli Kamuoyunun Oluflum Sureci: Kamuoyu, bir konuda kamunun yani halkm genel du§unce, tavir ve yakla§imidir. Siyaset ve toplum bilimcilerin yalflma- lari, tarih boyunca insanoglunun ya§adigi sosyal yevreye ve politik geli§melere ka- yitsiz kalmadigini gostermi§tir. Ozellikle 1789 Fransiz Ihtilali sirasmda ya§anan olaylar ve ardmdan yayilan siyasi fikirler, zamanla bireyi ve bunlarm ortak talepler etrafmda bir araya gelmesiyle olu§an bilinyli kitleyi, siyasi ayidan belirleyici bir guy haline getirdi. Bu yuzden Avrupa’da ve Dogu’da siyasi rejimler, halkm du§uncelerini, tepkilerini ve bunlarm orgutlu bir muhalefete donu§me olasiligmi izlemek ve gerektiginde yonlendirmek amaciyla, ba§ta istihbarat te§kilatlari ve basin olmak uzere farkli yontem ve araylar kullandilar.

Osmanli idarecileri ayismdan ozellikle Istanbul’da toplumun nabzinin tutulmasi, saltanat ve istikrarm devami ayismdan onemli oldugu iyin, iktidarm kamuoyunu takibi zorunluydu. £unku genel rahatsizligm yarattigi isyanlarm iktidari degi§tirdigi defalarca tecrube edilmi§ti. 19. yuzyilda Osmanli Devleti’nde iktidarm kamuoyunu kontrol ve yonlendirmekte kullandigi etkin araylardan birisi de basmdi. Bu baglamda 1831’den itibaren yikarilan Takvim-i Vekayi’in amaci yerli ve yabanci kamuoyunu duzenli olarak bilgilendirmek oldugu iyin, gazetenin Fransizca, Ermenice, Rumca, Arapya ve Farsya nushalari da yikarildi. Zamanla Ceride-i Havadis, Tercuman-i Ahval, Tasvir-i Efkar, Muhbir ve Ibret gibi ozel gazetelerin yaym hayatma girmesiyle 1860’lardan itibaren basin, onceki donemin aksine kamuoyunun sesi ve muhalif kesimlerin iktidara kar§i en onemli mucadele araci haline geldi.

19- yuzyilin iiciincii ceyreginde basinda devlet tekelinin kinlinis olmasi ne gibi sonuclar dogurmu§tur?

II. Abdiilhamid devri (1876-1909) Osmanli tarihinin siyasi, sosyal ve ekonomik ayidan en sikmtili donemlerinden biriydi. Somiirgeci devletler, bu donemde Osmanli topraklanm payla§ma yan§ma girdiler. Biiyiik sikmtilara yol ayan sava§lar neticesinde ozellikle Balkanlar ile Kuzey Afrika’da onemli toprak kayiplari ya§andi. Ote yandan kaybedilen bolgelerden geryekle§en kitlesel goyler, biiyiik kent-


lerde nufus yapismi onemli olyude degi§tirdi; altyapi, beslenme, barmma, saglik, egitim ve istihdam sorunlari yaratti. Sultan Abdulaziz’in tahttan indirildikten sonra §upheli olumu, yerine V. Murad’m devlet adamlarmm vesayetinde tahta geyi§i, ayrilikyi isyanlar ve somurgeci devletlerin bu tur geli§meleri di§ mudahalenin me§ru araci haline getirmeleri devleti paryalanmanm e§igine getirmi§ti. Bu tehlike bazi siyasetyi ve aydmlari devletin nasil kurtulacagma dair arayi§lara, rejim degi§ikligi ve siyasi erkin kullanimi gibi konularda bir takim giri§imlerde bulunmaya sevk etti.

Sivil Alanin Daraltilmasi: Sansur ve Jumalcilik: Sultan II. Abdulhamid, Osmanli tahtma siyasi istikrarsizlik atmosferinde ve muhalif baski gruplarmm vesayetinde yikmi§ti. Sultan Abdulaziz’in tahttan indirilmesi ve 4 Haziran 1876’da §upheli olumu, bu olaydan iki gun sonra padi§ahm uyuncu hanimi ile akrabaligi bulunan £erkes Hasan’m Midhat Pa§a’nm konagmi basarak Serasker Huseyin Avni Pa§a ile Hariciye Naziri Ra§id Pa§a’yi katletmesi, V. Murad’m ya§anan olaylardan oturu akli dengesini yitirmesi gibi olaylarm ardmdan tahta yikan II. Abdul- hamid, surekli ala§agi edilme ve katledilme korkusu ya§adi. Iktidarma kar§i olu- §an Kleanti Skaliyeri-Aziz Bey Komitesi’nin faaliyetleri ile Ali Suavi’nin ba§rolde oldugu Mayis 1878 ^lragan Vakasi gibi hadiseler bu korkulari besledi. Basin-yaym hayatmm sansur ve devlet adamlari, kurumlar ve halkm ise hafiye te§kilati araciligiyla kontrolu, II. Abdulhamid’in kisa surede idari ve sosyal alanda siki bir denetim kurmasmi sagladi. Bu donemde basma §iddetli sansur uygulandi. Muha- lefetin sesini duyurma araylari arasma katilan ve giderek siyasalla§an tiyatro oyunlari da bu donemde sansur kapsamma almdi. Basm-yaym ve sanat alanmdaki bu siki denetim, zamanla entelektuel kesimin otosansur uygulamasma, diger bir ifadeyle kalemin ucuna gelen yasakli ve sakmcali kelimeleri kullanmama- larma neden oldu. Ote yandan padi§ah yeni basin yaym organlarinin yikarilmasina pek izin vermezken, kendi lehinde ve yizgisinde yaym yapan basin organlarmi maddi olarak destekledi.

II. M eflrutiyet’in ila n m d a n sonra y e n i basm k a n u n u hazirliklari sirasm da, ta sa n n m basm ta ra fm d a n elefltirisine d a ir K alem D ergisi’nde fiubat 1 9 0 9 ’d a y a y im la n a n “ Cadi f ik iy o r ” lejantli karikatur.“M atbua t K a n u n u ” kiliciyla ififlleri b a ka m H useyin H ilm i Pafla tabu tu aralarken, d onem in gazetecileri de sa n su ru n tabuttan g ikm asm i onlem eye galifliyorlar K a y n a k : T a n z im a t’tan C um huriye t’e Turkiye Ansiklopedisi, Istanbu l 1985, III, 614.

1497. Uni te - Basin, Kamuoyu, Boykot ve i§gi Hareket ler i

BO YKO T: Dlfi T EH D iT LER E KARfil SiYASi, SO SYA L VE EKON OM iK SAVAfiBoykot, §iddet iyermeyen bir protesto hareketi, zayifm guyluye kar§i kullandigi ekonomik bir silah ve milliyetyi bir refleks olarak 18. yuzyil sonlarmdan itibaren Amerika, Yunanistan, Hindistan, irlanda, Iran, £in ve Misir’da kitlesel eylemlere donu§mu§tu. Boykot adini Kuzeybati Irlanda’da County Mayo kasabasinda buyuk arazi sahiplerinin kahyasi olan Yuzba§i Charles Cunningham Boycott (1832- 1897)’un soyadmdan almi§tir. 1880 yilinda hasadm du§uk olmasi nedeniyle Lord Earl Erne (John Crichton) koylulere arazi kirasmda %10 indirim onerir, halk ise %25’te israr eder. Anla§mazlik §iddetlenince Charles Boycott bazi yali§anlarm i§ine son verir, ucretlerinde kesinti yapar ve son derece sert ve a§agilayici tavirlarla koy- lulerde nefret hisleri uyandirir. Halk, Irlanda milliyetyiliginin yukseli§te oldugu bu donemde basi- nm ve bazi aktivistlerin giri§imleriyle Charles Boy- cott’u yok sayacak §ekilde ili§kilerini tamamen dondurur; i§yiler i§i terk eder ve esnaf ali§ veri§i keser. I§te bu tepkinin ve ortaya yikan ili§ki biyi- minin terimsel kar§iligi bulunmadigmdan, bu protesto hareketi Charles Boycott’un soyadmdan hareketle Irlandalilar tarafmdan “boykot” §eklinde adlandirilmi§ ve daha sonra benzer eylemlerin adi olmu§tu.

23 Temmuz 1908’de ba§layan II. Me§rutiyet donemi, sadece Osmanli siyasi tarihi ayismdan degil, sosyal ve ekonomik tarihi bakimmdan da onemli geli§melere sahne olmu§; Osmanli toplumu ilk kez iktisadi-ticari konularm uluslararasi ili§kilerde etkin bir koz olarak kullanilabilecegini fark etmi§ti. Bu donemde ye§itli siyasi krizlerin yarattigi boykot hareketleri, Osmanli kamuoyunun di§ tehditler kar§ismda kitlesel eylemlerle tepkilerini koyacak duzeyde biliny- lendiklerini ve gerektiginde orgutlenebildiklerini gostermesi bakimmdan da kayda degerdir. Devrin en onemli siyasi aktoru olan Ittihat ve Terakki Cemiyeti’nin bu tur eylemleri desteklemesi, bunlarm kisa surede organize edilmesinde ve geni§ bir tabana yayilmasmda etkili olmu§tu. Imparatorlugu ayaga kaldirma ve eski guylu gunlerine dondurme iddiasmdaki Ittihatyilar iyin bu alanda elde edilecek ba§ari siyasi ve toplumsal etkinliklerini belirleyeceginden, cemiyet yoneticileri boykot eylemlerine dort elle sarildilar.

Bu baglamda ilk boykot hareketi, Osmanli Devleti’nin iyinde bulundugu zor ko§ullari firsata donu§turen Avusturya’nm 1908’de Bosna ve Hersek’i topraklarma kattigmi ilan etmesine tepki olarak ba§latildi. Onu 1910’da Girit’in ilhaki nedeniyle Yunanistan’a kar§i ba§latilan boykot takip etti. 1913’te ba§latilan uyuncu boykot hareketi ise, Osmanli smirlari iyerisinde ya§ayan ve gizlice Yunanistan’a siyasi ve iktisadi destek veren Rumlara kar§i yapildi. Bu boykot hareketleri, Ittihat ve Terakki Cemiyeti’nin daha sonra benimsedigi “milli iktisat” soylemine ve sivil toplumun siyasi ve ekonomik anlamda onemli bir guy unsuru olarak ortaya yikmasma zemin hazirladi.

CharlesC u nn inghamBoycott

K a y n a k :http ://w w w .canada .com /nationalpost/colum nists/story.htm l.id=b15d068c

http://www.canada


K alem D ergisi’nde A ra lik 1 9 0 8 ’de gikan bir karikatur: A lt y a z ism d a A vusturya ’ya, fe s boykotu nedeniyle ugradtgi kaybi giderm ek igin ordusuna fe s giydirm esi tavsiye edilmifl.

Avusturya’ya Kar§i Boykot: Avusturya-Macaristan Imparatorlugu, 1878 Berlin Antla§masi’yla denetimine birakilan Bosna ve Hersek’i 5 Ekim 1908’de topraklarina kattigmi ilan etti. Siyasi bir manevra olarak hedef saptirmak ve dikkat dagitmak amaciyla Avusturya’nm te§vikiyle yine ayni gun Bulgaristan bagimsizligmi, bir sure sonra da Girit genel meclisi adanm Yunanistan’la birle§me kararmi agikladi. Pe§ pe§e meydan gelen uluslararasi hukuka aykiri bu geli§meler, Babiali (hukumet) tarafmdan §iddetle kmanirken Osmanli toplumunda da buyuk bir infial yaratti. Avusturya mallarini boykot konusu, 7 Ekimde Servet-i Funun’da ve 10 Ekimde de Itti- hatgilara yakmligiyla bilinen Tanin gazetesinde gikan bir dizi co§kulu yaziyla kamuoyunun gundemine girdi; ulkenin dort bir yanina gekilen telgraflarla halk boykota davet edildi. Infial o dereceye vardi ki, me§rutiyetle kisitlanmi§ olan yetkilerinin padi§aha iadesini ve Avusturya’ya derhal askeri bir kar§ilik verilmesini dile getirenler dahi oldu.

Boykot 8 Ekim gunu ba§ta medrese ogrencileri, tuccarlar ve Ittihat Terakki Ce- miyeti uyeleri olmak uzere binlerce Turk, Rum ve Ermeni vatanda§m Harbiye Ne- zareti onunde toplanmasiyla ba§ladi. Ellerinde pankartlar ta§iyan ve “Ya§asm boykotaj”, “Ya§asm Osmanlilik” sloganlari atan kalabalik, Avusturya §irketlerinin onunde protesto gosterileri yapti. Ertesi gun tekrar toplanan kalabaliga hitap eden boykot komitesi uyeleri, dini ve milli gerekgelerle tum halki Avusturya firmalarini ve mallarini boykota davet etti. Bu arada boykottan habersiz oldugundan ya da haberdar oldugu halde katilmayan kimselerin Avusturya mali satan dukkanlara girmesi engellendi. Ba§ta Tanin olmak uzere, ate§li yazilarla halki boykota te§vik eden basin, Avusturya §irketlerinin listelerini yayimlamaya ba§ladi. Ticari ve iktisadi gostergeler, boykot kararinin hukumet tarafindan da desteklenmesini kolayla§- tirdi; zira Osmanli Devleti bu donemde Avusturya’dan §eker ve fes gibi mallari ithal ederken, tutun agirlikli ihracati sadece % 8 duzeyindeydi. Dolayisiyla diger di§ piyasalardan ihracat ve ithalat agigini kapatmasi zor degildi. Avusturya agisindan ise boykot, % 30-40 gibi yuksek duzeydeki §eker ve gok daha agirlikli fes ihracati kalemlerinden olu§an onemli bir ekonomik kayip anlamina geliyordu.

Avusturya’yi boykottan dogacak fes agiginin kapatilmasi igin, ba§ta Feshane olmak uzere yerli imalathaneler tam kapasite uretime gegirildi. Boykot komitelerinin

sevk ve idaresiyle Istanbul, Selanik, Izmir, Trabzon ve Beyrut gibi sahil §ehirlerinde, liman i§gileri, gumruk ve rihtim hamallari ile mavnacilarin Avusturya’nin en onemli §irketlerinden Lloyd firmasina ait gemiler- den yukleme, bo§altma ve nakliyeyi dur- durmasiyla, boykot daha yaygin ve etkin bir kitlesel eyleme donu§tu. Izmir’de gayrimuslim nufusun ve yabanci uyruklu tuccarlarin yogunlugu nedeniyle boykota verilen destegin zayif olmasi, ozellikle Avusturya gemilerinden yava§ da olsa mal bo- §altilmasi, boykot komitesinde gorev alan Ittihatgilarm ek onlemler almasina ve hatta, silahli gorevliler yollamasina neden oldu; ayrica, Istanbul ve Selanik’ten getirtilen hamallara kentte protesto yuruyugu yaptirildi; binlerce Avusturya fesi gumruk

K a y n a k :h ttp://b ianet.org/biam ag/kultur/106244-ilan-i-hurriyet-dolayisiyla-1908-yili-karikaturleri

http://bianet.org/biamag/kultur/106244-ilan-i-


binasi onunde paramparya edildi. Boykot komitesi kisa sure sonra, Avusturya li- manlarmdan gelen tum gemileri boykot kapsamma aldi; yapilan etkin kampanya sonucunda Ittihatyi subaylar, din adamlari ve gazeteciler, Sultanahmet Meyda- ni’nda 15-20 bin ki§ilik kalabaliklara hitap etmeye ba§ladi. Bu arada Avusturya ma- kamlarindan gelen tansiyonu du§urmeye yonelik ayiklamalar ve hukumetin aldigi onlemler boykotun hizmi kestiyse de tam anlamryla onunu alamadi.

Kasim ayinda yine Ittihat ve Terakki Cemiyeti yoneticilerinin onderliginde boykotun etkinligini arttirmak amaciyla boykotu destekleyen i§adamlarma belge verecek ve Avusturya ile i§ yapan tuccarlari te§hir edecek Iktisadi Harp Cemiyeti kuruldu. Kasim sonunda, bazi Rum mavnacilarin Avusturya gemilerinden mal nakletme- ye ba§lamasryla boykot delindi; ancak, komitenin suratle mudahalesi ve liman i§- yileriyle hamallarin kararliliklarini korumasi sonucu Avusturya’nin umidi bo§a yikti. Bir yandan Avusturya ile Bosna ve Hersek konusunu muzakere etmeyi surduren hukumet, Aralik 1908’de Avusturya’nin baskilari nedeniyle boykotun bitirilmesi yonunde halka, mavnacilara, liman i§yilerine ve hamallara yagrida bulunduysa da olumlu cevap alamadi. Bu arada Dahiliye, Ticaret ve Harbiye Nezaretlerinin ln- giliz, Alman ve Fransiz uyruklu yabanci i§yilerin limanlarda yali§tirilacagi ve bunlara mudahale edilmesi durumunda guvenlik guylerinin sert bir biyimde boykotyu- lari cezalandirilacagmi ilan etmesi de boykota katilanlari yildirmadi.

Boykotun dorduncu ayma girdigi Ocak 1909’da, Avusturya’nin Istanbul elyisi hukumetinin Bosna ve Hersek konusunda bir takim tavizler vermeye hazir oldugunu belirterek eyleme son verilmesini istedi. Sadrazam Kamil Pa§a, bunun uzerine hem Avusturyali yetkililerle hem de boykotu bitirmek iyin hareketin onderi konumundaki komite tiyeleriyle ikna goru§meleri yapti. Boykot komitesi 19 Ocakta, iki ulke arasmda bir antla§ma imzalanmadan ve meclis tarafmdan onaylanmadan harekete kesinlikle son verilmeyecegini ayiklayarak tavrim netle§tirdi. Avusturya’nin onerdigi antla§ma taslagi ertesi gun basmda yaymlamnca, komite ve hukiimet yeniden gorii§me masasma oturdu. Kamil Pa§a’mn kesin talimatlarma ve hatta tehditlerine ragmen liman i§yileri, mavnacilar ve hamallar boykotu surdurdiiler. Osmanli ve Avusturya temsilcilerinin bu atmosferde surdiirdukleri miizakereler sonucunda 26 §ubat 1909’da iki ulke arasmda imzalanan antla§mayla, Avusturya i§- gal ettigi Bosna ve Hersek’e kar§ilik olarak 2,5 milyon altm tutannda bir tazminat odemeyi kabul etti. Halk, liman i§yileri ve hamallar, antla§mamn resmen ilanimn ertesi giinii boykota son verdiklerini ilan etti; mavnacilar ise, iicretler konusunda Rihtim §irketi’ne bir takim ek talepler sunarak hemen i§ba§i yapmadilar. G6rii§meler sonucunda uzla§ma saglandi ve 13 Mart 1909’da mavnacilarin da i§ba§i yapma- siyla be§ ay siiren boykot hareketi sona erdi.

Bu konuda daha ayrintili bilgi iyin §u kitaptan yararlanabilirsiniz: Y. Dogan Cetinkaya, 1908 Osmanli Boykota, Bir Toplumsal Hareketin Analizi, istanbul 2004.

K I T A P

Yunanlilara Kar§i Boykot: II. Me§rutiyet doneminin siyasi, sosyal ve ekonomik bir diger onemli geli§mesi, Yunanistan’a kar§i yapilan boykottur. Dogu Akde- niz’in Kibris’tan sonra en buyuk adasi olan ve 1669’da Osmanli hakimiyetine giren Girit, 19. yuzyilm ikinci yansmda Osmanli Devleti’ni en fazla ugra§tiran sorunlardan biri oldu. 1866’da Girit’te yikan ayaklanma sonucunda adamn Yunanistan’a ilhak edildiginin ilan edilmesi onemli kirilma noktalarmdan biriydi. Osmanli Devle- ti’nin ada halkma bazi haklar tanimasi, bir takim idari reformlari hayata geyirmesi ve buyuk devletlerin mudahalesiyle gerginlik geyici olarak biraz yati§tirildi; ancak,


bu tarihten sonra da problemler devam etti. 1896’da Girit’te yeniden patlak veren ayaklanma, 1897 Osmanli-Yunan Sava§i’na yol ayti. Osmanli Devleti savaflan galip yikmasma ragmen Ingiltere, Fransa, Italya ve Rusya’nm baskilariyla Girit’e ozerklik verilmesini kabul etmek zorunda kaldi. 1908’de II. Me§rutiyet’in ilanmdan sonra Avusturya’nm Bosna ve Hersek’i ilhakmi ve Bulgarlarm bagimsizliklarmi ila- nini goren Giritli Rumlar da harekete geyerek adanm Yunanistan’a ilhakmi ilan ettiler; ancak, buyuk devletlerin baskismdan yekinen Yunanistan bu karari resmen kabul ettigini ayiklamadi. Rumlar, Osmanli Devleti’nin rejim ve taht degi§ikliginin yarattigi sorunlarla ugra§masmdan yararlanarak Girit Milli Meclisi’nin ayili§mi Yu- nan krali adma yaptilar. Rumlarm mecliste kral adma yemin etmeleri ve Mayis 1910 tarihinden sonra Musluman milletvekillerini meclisten ihray etmeleri bardagi ta§i- ran son damlalar oldu. Babiali Giritli Rumlari himaye eden Batili buyuk devletler nezdinde protestoda bulundu; halk ise Yunan mallarma kar§i ulke yapmda buyuk bir boykot eylemi ba§latti. Kamuoyunda olu§an bu hassasiyete Ikdam gazetesi ile Sirat-i Mustakim dergisinin de destek vermesiyle, ulke yapmda protesto eylemlerinin zemini olu§tu.

Yunanistan’m Girit’i ilhak emelleri ve Osmanli vatanda§i Rumlari siyasi amayla- ri dogrultusunda yonlendirme yabalari boykotun en onemli nedenleriydi. Bundan dolayi daha Agustos 1909’da Yunan mallariyla Osmanli limanlarma yana§an Yunan bandirali veya Yunanistan yiki§li gemilere kar§i boykot ba§latilmi§ti. Mayis 1910’da Girit Genel Meclisi’ndeki Musluman milletvekillerinin Yunanistan krali adma yemin etmedikye meclise almmamasi ve merkezden atanan kadilarm engellenmesi gibi hareketler Osmanli toplumunda buyuk bir tepki yaratti. Girit’teki idari uygulamalar ve Muslumanlara kar§i yapilan baskilara bagli olarak Haziran 1910’da boykot iyice alevlendi. Istanbul ve Izmir’de ilhak kararmm protesto edilmesi iyin ozel komiteler kuruldu. Ittihat ve Terakki Cemiyeti’nin organizatorlugunde mitingler, el ilanlari ve basin yoluyla bu tepki tum topluma mal edilmeye yali§ildi. Istanbul, Izmir, Konya, Selanik, Diyarbakir, Sivas, Manastir gibi kentlerde protestoyla ba§layan gosterileri boykot takip etti. Buyuk kentlerde “boykotaj cemiyetleri” ve “boykotaj sendikalari” adiyla komiteler kuruldu. Basmda sorunun tarihsel arka plani irdele- nip Yunanlilara ait ticarethane ve i§yerlerinin listeleri kamuoyuna ilan edildi. Bu- nunla da yetinilmeyerek bazi bolgelerde boykot komitesi tarafmdan soz konusu i§ yerleri beyaz boya ile i§aretlendi. Ticari alanda ba§latilan bu boykot, yakla§ik bir ay zarfmda Yunanlilara kar§i genel bir boykota donuflu; hatta, Yunan uyruklu i§- yiler i§ten yikarilmaya ba§landi.

Ticari mallarm boykotuyla ba§layan bu hareket halkm hassasiyeti nedeniyle hizmet sektorune de yansidi. Nitekim, Haziran 1910’da Istanbul sakinleri Yunan uyruklu personel yali§tirdigi ve Yunan istimbotlari (kuyuk vapur) kullandigi gerekyesiyle Haliy Vapur §irketi’ni boykot karari aldilar. Boykotun etkinligini arttirmak ve ayni zamanda alternatif ula§im vasitalari saglamak amaciyla “Eyupsultan Boykot Heyeti” gibi bazi platformlar olu§turuldu. Kayikyilarla anla§an platform yetkilileri, boykottan haberi olmayanlari bilgilendirmek amaciyla iskelelere gorevliler gon- derdiler. Kisa sure sonra boykot komitesi, yaymladigi bildiride ekonomik bir silah olarak boykotun onemine dikkat yektigi gibi, halki Yunan uyruklu bakkallardan ali§veri§ yapmamaya davet etti. Komite, bu milli davaya destek vermeyen kimselerin ihanetle itham ve isimlerinin ilan edilecegini bildirdi. Boykot komitesi, bu arada Osmanli uyruklu Rumlarm ticari ayidan zarara ugramamasi iyin, komiteden Osmanli vatanda§i olduklarma dair bir yazi alarak vitrinlerinin en goze yarpan yerine asmalari yonunde yagrida bulundu.


Basmin boykot eylemine verdigi destek ve konuyu ele ali§ biyimi, milli iktisat uygulamalarmi ulke gundemine getirdi. Bu baglamda Izmir, Selanik, Beyrut ve Trabzon’daki zenginlerin katkilariyla oluflurulacak fonla yerli deniz ta§ima §irketlerinin kurulmasi, hatta yabancilarm tekelindeki tum ticari ve smai alanlarda yerli sermaye ile yatirim yapilarak bu sektorlerin millile§tirilmesi gerektigi vurgulandi. Basmm bu konuda ikna edici bir ornegi de vardi: Rumenler be§ yil once Yunanli- lara kar§i ba§lattiklari boykot sayesinde neredeyse butun sektorleri ele geyirmi§lerdi. 1910 Mayismda Haliy Vapur fiirketi’ne kar§i ba§latilan bu boykot eylemi, alti gun gibi kisa bir surede sonuy verdi. fiirket, Yunan uyruklu i§yileri i§ten yikardigi gibi, artik Yunanistan’dan istimbot kiralamayacagma dair teminat verdi. Boykot komitesi i§i siki tutup §irketin verdigi bilgileri teyit ettikten sonra, basin yoluyla halka duyuru yaparak boykotun sona erdigini ilan etti. Yunanlilara kar§i yapilan boykotta Istanbul ve Izmir on plana yikti. Ancak 1911’de Italya’nm Trablusgarp’i i§galiyle ba§layan sava§ nedeniyle boykot ikinci plana du§tu ve ayni yilm Kasim ayinda sona erdi. Bu arada Trablusgarp’in i§galine bir tepki olarak Italyan mallari da boykot edilmeye ba§landi.

1913-1914 Rumlara Kar§i Boykot: II. Me§rutiyet doneminin bir diger boykot hareketi, Balkan sava§lari sonrasinda ya§andi. 1913-1914 yillari arasindaki bu boykot, oncekilerden farkli olarak bir ulkeye degil, Rum asilli Osmanli vatanda§larma kar§i yapildi. Osmanli siyasetyileri ve aydinlari, Balkan sava§larmdaki ba§arisizligm nedenleri arasinda Turk ve Musluman unsurun ekonomik hayatta yeteri kadar guylu ve aktif olmayi§mm da onemli rolu oldugunda hemfikirlerdi. II. Me§rutiyet’in ilanindan sonra, once Avusturya’ya ve daha sonra da Yunanistan’a kar§i boykot uygulanmasi ve nihayet Balkan Sava§lari sirasinda Osmanli cografyasinda ya§ayan Rum- lann sergiledikleri tutum, gayrimuslimlerin Osmanlilik idealinden yok uzakta olduk- lanni ayikya gosterdi. Bu nedenle, sava§ sonrasinda siyasi hayatin en onemli aktoru haline gelen Ittihat ve Terakki Cemiyeti, Turk ve Musluman unsurdan yerli bir burjuva sinifi yaratma hedefini siyasi ajandasinin en onemli maddesi olarak belirledi.

1913-14 boykotu, ilk olarak Osmanli uyruklu bazi Rumlarin Balkan Sava§lari sirasinda Yunan hukumetine gizlice bagi§ yaptiklarinin basina yansimasiyla gundeme geldi. Soz konusu bagi§larla Yunan hukumetinin silah ve teyhizat aldigi, diger bir ifadeyle “gafil Muslumanlarin du§mana topu, tufegi ve zirhlilari kendi elleriyle hediye ettigi” yonunde basinda yer alan haber ve yorumlar, halkta Rumlara kar§i ofke ve nefret yaratti; yine basmm verdigi Yunanistan’m Makedonya’daki Muslu- manlara zulmettigi §eklindeki haberler tepkiyi daha da arttirdi. Bu gergin atmosferde Ittihatyilarm giri§imiyle olu§turulan ve halki Turk ve Muslumanlardan ali§veri§ yapmaya, Rum ve Yunan tuccariyla her turlu ili§kiyi kesmeye yagiran boykot komiteleri (boykotaj sendikalan), dagittiklari bro§ur, bildiri ve Rumlara ait dukkan listeleriyle kampanyanm geni§ kesimlere ula§masmi sagladi. Hedefin ayni zamanda Osmanli vatanda§i olan Rumlar olmasi, boykot komitelerini ve basmi onceki eylemlerden daha ihtiyatli bir dil kullanmaya mecbur etti; zira, bu konuda atilacak yanli§ bir adim, iy yati§malara ve dolayisiyla siyasi bir kaosa yol ayabilirdi. Ittihat- yilara yakm basin organlari, bu nedenle boykot eylemini, bir hasmi dize getirmek- ten ziyade, ekonomik alanda “intibah-i milli” ve “intibah-i iktisadi” (ulusal uyani§, ekonomik uyani§) §eklinde tanimlamayi tercih ettiler. Bu boykot, Osmanli sosyal ve ekonomik hayatmda gayrimuslim unsurlarm rolunu azaltmayi hedefleyen Itti- hatyilarm “milli iktisat” politikasiyla dogrudan ili§kili oldugundan, ozellikle bu hu- susa vurgu yapildi.

Rumlara kar§i ba§latilan boykottan zamanla Bulgar ve Ermeni tuccarlar; hatta, bu gruplarla ticaret yapan Fransiz ve Ingilizler de olumsuz etkilendi. Fransa ve In-


i§gi hareketleri: Grev, isyeri iflgali, boykot ve gosteri gibi, iflgiler tarafindan gergeklefltirilen sendikal, siyasal, ekonomik ve toplumsal eylemlerin tamamini ifade eder.

Grev: Qali§anlarin, sermayedar ya da iflverenden bir takim haklari elde edebilmek igin uretimi durdurmalari ve i§ birakmalaridir.

giltere elyileri bu yuzden boykotun engellenmesini, aksi halde askeri bir mudahalenin dahi gundeme gelebilecegini hukumete bildirdiler. Siyasi tansiyonun artmasi uzerine, konu Temmuz 1914’te Meclis-i Mebusan’m gundemine geldi ve hukumet, boykotu onaylamadigmi ve engellemek iyin ba§tan beri bir dizi onlem aldigi- ni iy ve di§ kamuoyuna ayikladi.

Temmuz 1914’te Fransa Di§i§leri Bakani Pichon’un yeniden askeri mudahaleden soz etmesi, Patrikhane’nin konuyu istismari ve ozellikle bu sirada muzakere edilmekte olan Aydm vilayetindeki Rum nufus ile Makedonya’daki Musluman nufusun yer degi§tirmesinin gundeme gelmesi, hukumetin boykota kar§i takmdigi musamahakar tavrm degi§mesine neden oldu ve vilayetlere, Rumlara mudahale edilmemesi ve boykotun derhal bitirilmesi talimati gonderildi; boykotla ilgili ha- berlerin basmda yayimlanmasi yasaklandi. Bu arada patrikhanenin nezaretler nezdinde devreye girerek Rumlarm ugradigi ekonomik zararlari ve haksizliklari gundeme getirmesi ve boykotun sona erdirilmemesi durumunda “ba§ka turlu yollara” ba§vurulacagmi ifade etmesi, siyasi ve toplumsal gerilimi daha da arttirdi. Ancak, Temmuz 1914 sonunda Birinci Dunya Sava§i’nm yikmasi, siyasi gundemi bir anda degi§tirdi ve etkisini kaybeden boykot sona erdi.

c MAKALE

Sanayi Devrimi: 18. yuzyil ikinci yarisinda ingiltere'de bafllayan ve kol gucunun hakim oldugu tarim ile zenaate dayali bir ekonomiden, sanayinin ve makine uretiminin egemen oldugu bir ekonomik sisteme gegi§ surecini ifade eder.

i§gi: Belli bir ucret kar§iliginda ba§kasi adina galigan ve ozellikle sermaye sahibine emegini satarak geginen kiflidir.

Burjuva: Uretim ve degiflim araglarini elinde tutan, hayatini el emegiyle kazanmayan, rahat ya§ayabilecek mevkide bulunan flehirli sosyal sinif mensuplarini niteler.Tarihsel olarak halkla soylular arasindaki orta siniftir. 1789 Fransiz ihtilali'nden sonra burjuvazi yuksek devlet kademelerine yerleflerek onemli bir siyasi aktor haline geldi.

Bu konuda daha ayrintdi bilgi icin §u calismadan yararlanabilirsiniz: Hasan Taner Keri- moglu, “1913-1914 Rumlara Kar§i Boykot ve Hiiseyin Ka/.nn Bey’in Bir Risalesi”, Qtigdtis Turkiye Tarihi Araflttrmalan Dergisi, V/13 (2006 Guz), s. 91-107.

ifiQi H A REKETLERi: BA TID A ifiQi SINIFININ TA R iH SEL GELifiiMiI§^i hareketleri ve grevler, hem Avrupa hem de Osmanli siyasi, iktisadi ve sosyal tarihinin onemli konularmdandir. 18. yuzyilm son yeyreginde Ingiltere’de ba§- layip 19. yuzyilda Bati Avrupa’yi da iyine alan Sanayi Devriminden sonra uretim faaliyetlerinin lokomotifi haline gelen ve kent merkezlerinde yogunla§an ifl iler, geryekle§tirdikleri eylem ve grevlerle ekonomik ve toplumsal hayatta etkili oldular. 18. yuzyil, Avrupa’da §ehirle§menin ivme kazandigi ve burjuvanm bazi ekonomik imkanlar elde ettigi donem olup bu donemde ticaret hacmi geni§ledi ve uretim artti.

Sinifsiz ve mutlak anlamda e§it bireylerden olu§an bir sosyal ve siyasi yapi ideal olmakla birlikte, bunun bir utopya oldugu malumdur. Avrupa’da 18. ve 19. yuz- yillarin siyasi ve ekonomik §artlari geregi one yikan liberal iktisadi anlayi§, devletin ekonomik hayat uzerindeki mudahale ve duzenleme yetkisini a§amali olarak ortadan kaldirdigi iyin, i§yiler ekonomik bakimdan ve yali§ma ko§ullari ayisindan giderek daha zor §artlarda ya§am mucadelesi vermeye ba§ladi ve i§yiler, bu agir ko§ullar altinda yava§ yava§ bilinylenerek 1880’lerden sonra yaygin bir biyimde orgutlendiler. Avrupa’da i§yi smifinm dogu§u ve geli§imi, uretim-tuketim ili§kilerindeki radikal degi§imler sonucunda geryekle§mi§tir. Burjuva smifinm ortaya yiki§i, burjuvalarin elinde ticaretin geli§mesi, geli§en kuyuk olyekli endustrinin lonca sistemini ortadan kaldirmasi, manifaktur endustrisindeki teknik ilerlemeler ve sanayi devrimi, bu surecin kilometre ta§laridir.

Sizce sinifsiz bir toplum ideali ne kadar gercekcidir?


OSMANLI D EV LET i’NDE ifiQi H A REKETLERi VE G REVLEROsmanli Imparatorlugu’nda i§yi smifinm ortaya yiki§i ve orgutlenmesi, Avrupa’daki sureyten nitelik ve nicelik bakimmdan farkli bir seyir izlemi§; devletin siyasi-idari ilkeleri ve toplumun sosyal-iktisadi yapisindaki farkliliklar, bu sureylerin ayri§- masmda etkili olmu§tur. Ba§ta toprak rejimi olmak uzere, mulkiyet iliflkileriyle uretim ve vergilendirmedeki farkli uygulamalar, merkez-yevre ili§kilerinin uzun sure feodal guylerin ortaya yikmasma musaade etmemesi, kapitalist ili§kilerin ve burju- vazinin dogmasma firsat vermeyen iktisadi ortam, bu baglamda alti yizilmesi gereken ba§lica etkenlerdir. Esas itibariyla kapitalist olmayan uretim tarzlarmin egemen oldugu Bati Avrupa di§mdaki bolgeler, Sanayi Devrimi’nden sonra hizla kapitalizmin etki alani iyine yekildi. Osmanli Devleti’nin de dahil oldugu bu ekonomiler zamanla, tarim urunleri ihray edip mamul mallar ithal eden ayik pazarlar ve ucuz hammadde tedarikyileri durumuna gelirken, Ingiltere ve Bati Avrupa ekonomileri ise, mamul mallarda ucuz ve kitlesel ureticiler oldular.

Tarihsel surey iyinde Avrupa’da imal edilen mallarin kapitulasyonlar ve gayrimuslim unsurlar uzerinden Osmanli pazarini istila etmesi, 19. yuzyil ortalarindan itibaren yerli sanayinin ve ozellikle dokuma endustrisinin gerilemesine yol aytigi gibi imparatorlugun hammadde tedarikyisi konumuna gelmesine neden oldu.

Kapitalizm: Maksimum kar elde etme hedefindeki ozel te§ebbuse ve piyasa serbestl i gine dayanan ekonomik ve sosyal sistemdir. Uretim ve ticari degiflim araglarinin ozel mulkiyetin elinde olmasi, sistemin belirleyici unsurlarindandir. Bu nedenle serbest piyasa ekonomisi ya da serbest giriflim ekonomisi olarak da bilinir.

Osmanli ekonomisi acisindan yabacilara verilen kapitulasyonlar sizce taviz midir, te§vik midir?

Osmanli ekonomisinin diinya pazarlanna ayilmasmda, 16 Agustos 1838 tarihli Baltalimam Ticaret Antla§masi’mn bir donum noktasi oldugu kabul edilir. Bu antla§ma ile Ingiliz tiiccarlarm, tarim ve sanayi uriinlerini Osmanli iy pazarlannda sat- mak ya da ihray etmekte serbest oldugu; Osmanli Devleti’nin biitiin devlet tekel- leriyle ihray yasaklanm kaldirdigi; Osmanli limanlarmda ithalat ve ihracat vergisinin %3 oldugu ve eger mal iy kesimlere goturiilup satilacaksa %2 ve bir malm iy kesimlerden liman §ehrine getirilmesi durumunda da %9 oramnda ek bir vergi odenecegi ve Ingiliz tiiccarlarm en ayricalikli yerli tiiccann yararlandigi §artlara sahip olacaklan karara baglandi.

Ingilizlerin oncelikli hedefleri, iy giimruklerin kaldmlmasiyla mevcut pazari geni§letmek, kar marjim yiikseltmek ve ihray edilebilecek Osmanli mallanmn tabi oldugu satin alma tekellerinin ve ihracat yasaklarimn kaldirilmasim saglamakti. Ingilizlerin, yerli rekabetin du§uk oldugu, iy gumruklerden armdirilmi§ geni§ bir pazar ve bol ve ucuz hammadde temin etme pe§inde olduklan soylenebilir. Baltali- mam Ticaret Antla§masi sonrasmda, oteden beri yiiriirlukte olan kapitulasyonlar geni§letildi ve yaygmla§tirildi. Antla§ma, Osmanli ekonomisini ve sanayiini Avrupa’ya kar§i koruyan duvarlari onemli olyiide kaldirdi ve daha giiylii bir ekonomi ve endiistri kar§ismda rekabet giicii olmayan yerli ekonomiyi savunmasiz hale getirdi. Ingiltere’den sonra diger devletlerle ayni yeryevede antla§malar imzalanmasi, bu yikici etkiyi daha da giiylendirdi.

Tekel veya Yed-i Vahid:Devletin Yenigeri Ocagi’ni kaldirip Asakir-i Mansure ordusunu kurmasindan sonra hazineye gelir temin etmek uzere kereste, komur, palamut, afyon, hububat gibi bazi maddelerin ticaretini bizzat yapmak uzere piyasaya girmesi ve mudahalesi anlaminda kullanilan bir tabird i r.

i§gi Hareketleri1800-1839 donemi, geleneksel bazi uretim alanlarinda ya§anan gerilemeye kar§m, Anadolu ve Rumeli’de bir yok i§ kolunun ve ilk fabrikalarin kurulmaya ba§ladigi donem olarak dikkat yeker. Ba§langiyta sanayi tesisleri devlet eliyle kuruldu. Devlet destekli bu endustrinin ortaya yiki§i, Tanzimat devrinin hemen oncesine rastlar. Istanbul’da Feshane, Iplikhane, Beykoz Teyhizat-i Askeriye Fabrikasi, Beykoz £ini


ve Cam Fabrikasi; ta§rada, Izmir Kagit Fabrikasi, Bursa Mensucat Fabrikasi, Balike- sir Aba Fabrikasi, Izmit ve Islimye £uha Fabrikalari, Hereke, Kayseri, U§ak, Afyon, Isparta ve Gordes’te hall ve kuma§ fabrikalari resmi ihtiyaylarm kar§ilanmasma yonelik olarak kuruldu. Bunlarm yanmda, 1830’lu yillardan itibaren ozel fabrikalar da kurulmaya ba§landi.

A m erikan The Surbrug a n d C om pany’n in K avala ’dak i fa b r ik a sm d a tu tu n iflleyen iggiler.

K a y n a k : 150 Yilm Sessiz Tam klan, Istanbu l 2006, s. 56.

A

Tanzimat devrinin ilk yillarmda i§yiler tarafmdan bir takim eylemler geryekle§- tirilmi§se de bunlar smif bilinciyle ve orgutlu bir biyimde geryekle§tirilmi§ i§yi hareketleri degildi. Gunumuzde Bulgaristan’m sinirlari iyinde kalan Plevne’de 1838’de aba dokuma fabrikasmdaki makinelere ve Samakov’da 1851’de kurulmu§ olan mekanik bir tekstil taragina kar§i, i§siz kalma endi§esiyle i§yiler tarafmdan giri§ilen eylemler, makine kiricilik kapsaminda degerlendirilmesi gereken turden hareketler- di. 1861’de Bursa’da mezarlik uzerine kurulmu§ olan bir fabrikanm yakilmasi tu- runden eylemler ise i§ hayatmdan yok dini ve toplumsal degerlere aykiri bir girifli- min cezalandirilmasmdan ibaretti.

Sizce baslangicta insanlar neden makine kincihga yonelmi§ olabilir?

Ingiltere’de 18. y iizy il so n la n n d a “m a kin e k in c il ik ” hareketin i bafllatan N ed L u d d ’u n temsili resmi.

K a y n a k :http://w w w .docudha rm a .com /d ia ry /8 9 3 2 /

Osmanli Imparatorlugu’nda mesleki hak ve yikarlari savunmak amaciyla i§yilerin toplu i§ birakma eylemlerine 1870’li yillarm ba§- larmda rastlanir. Bu donemde Musluman ve gayrimuslim i§yi istihdammin en yogun oldugu sanayi kollari, kara, deniz ve demiryolu ula§imi, in§aat, dokuma, madencilik, cam, kagit, tutun ve gida sektorleriydi. I§yi hareketleriyle ilgili yali§malarda, 1845’te yururluge konan Polis Nizamnamesi ozellikle vurgulanir ve 12. maddesinde yer alan ve amelelerin i§ birakmasini veya aksatmasini

http://www.docudh


yasaklayan maddeden hareketle, 1845 oncesinde i§yi hareketlerinin yali§ma hayatmi ve genel asayifl etkileyecek duzeye geldigi iddia edilir; ancak devrin kaynak- larmda buna dair bir bilgiye rastlanmaz. Bu durum, 1845’te polis te§kilati kurulur- ken hazirlanan soz konusu nizamnamenin, 1 Temmuz 1800 tarihli Paris emniyet mudurunun gorev ve yetkilerini duzenleyen Fransizca bir kararnamenin bir butun olarak tercumesinden ve yururluge konmasmdan kaynaklanmi§ti. Dolayisiyla, soz konusu tercume polis yasasindaki bir maddeden hareketle, Osmanlidaki i§yi hareketlerini 1845’lerden ba§latmak ve buyuk anlamlar yuklemek geryekyi degildir.

Osmanli Imparatorlugu’nda 1860’li yillara gelinceye dek modern anlamda orgutlu i§yi eylemlerinden soz edilemez. 1863’te Zonguldak komur madenlerinde yali§an i§yiler i§ birakti; 25 Ocak 1872’de ise tersane i§yileri greve gitti. Bu baglamda Beyoglu Telgrafhanesi i§yilerinin fiubat 1872’de geryekle§tirdikleri i§ birakma eylemi, nitelikleri bakimmdan geryek anlamda ilk grev olarak kabul edilmektedir. Ni- san 1872’de Omerli-Yarimburgaz ve Izmit demiryolu i§yileri, ucret konusundaki anla§mazlik nedeniyle i§ biraktilar. Kimi kaynaklarda ilk grev olarak nitelenen, ancak geryekte 25 Ocak 1873’te tersanede yali§an i§yilerce geryekle§tirilen kadm ve yocuklarm da katildigi grev ise bu yillarda i§ birakma eylemlerinde yok sik biyimde gorulen bir nedenden, yani ucretlerin uzun sure odenmemesinden kaynaklanmi§ti. Daha sonra tersane i§yileri, zamanmda alamadiklari maaglarmm odenmesi talebiyle Haziran 1875’te tekrar greve gittiler.

Kisa sure sonra fiubat 1876’da Haskoy Tersanesi’nde yali§an Ingiliz makinist ve i§yiler i§ birakti. Mayis 1876’da yeniden ba§layan tersane grevinde, bu defa iki bin civarmdaki i§yi, birikmi§ ucretlerinin odenmesi iyin sadrazama topluca dilekye verdi. Ayni yilm §ubat ayi sonunda Haydarpa§a Demiryolu i§yileri de odenmeyen ma- a§lar nedeniyle i§ biraktilar. 1877’de Osmanli-Rus Sava§inm ba§lamasiyla, kamu i§- yilerinin hak arama talepleri dogal olarak azaldi; ozel sektorde ise, in§aat, deri ve dokuma i§yileri ucretlerinin odenmesi talebiyle Ekim 1878’de greve gitti. Mart 1879’da greve giden yakla§ik 500 in§aat i§yisinin istekleri arasinda yer alan ucretlerin arttirilmasi ve i§ saatlerinin azaltilmasi kayda degerdir. Ayni tarihte Istanbul’da §irket-i Hayriyye i§yileri, Selanik’te ise muhasebe burosu memurlari i§ birakti; tersane i§yileri de birikmi§ olan ucretlerinin odenmesi iyin Babiali’ye ba§vurdu.

1880’de Idare-i Mahsusa gemilerinde yali§an i§yiler uy aydir alamadiklari ucret- leri iyin greve ba§vurdu; Haydarpa§a Demiryolu iflyileri birikmi§ ucretlerinin odenmesi iyin §irket mudurune dilekye verdi; Tophane i§yileri birikmi§ ucretlerini almak iyin Ali Saip Pa§a’nm makam aracinin onunu kesti ve Haliy Vapurlari i§yileri §irket yonetimine ortak bir dilekyeyle ba§vurup ucretlerinin arttirilmasini ve %2 oranindaki ilay kesintisinin kaldirilmasini istedi. II. Abdulhamid devrinin (18761909) siki idare tarzi nedeniyle 1880’leri izleyen yillarda i§ birakma eylemleri seyrekle§ti. 1908 grevleri oncesinde basinda rastlanan birkay grev haberi arasinda, 1885 Nisaninda Odunkapisi’ndaki kereste i§yilerinin zam talebiyle ba§vurduklari grev ile 1906’da Istanbul Reji (tutun) i§yilerince yapilan grevlerden soz edilebilir. Yine bu donemde istanbul’da tersane ve reji iflyileri, kunduracilar, dokuma i§yileri ve firmcilarm i§ biraktiklari bilinmektedir. Ticaret ve sanayi ayisindan bir diger onemli kent olan Selanik’te ise 1906’da matbaacilar, dericiler, basm-yaym yali§anlari ve demir imalatinda yali§an i§yiler i§ birakti.

1908 oncesinde meydana gelen elli civarmdaki grev, genelde vaktinde odenmeyen ucretlerden kaynaklandi. I§yilerin mevcut sorunlarm yozumu iyin resmi makamlara dilekyeyle ba§vurmalari, bu eylemlerin neredeyse ortak ozelligiydi. Bu donemdeki i§yi hareketlerinin genel karakteri, plansiz ve lidersiz hareketler olma-


Sendika: 18. yuzyil sorlarindan itibaren i§gilerin iktisadi gikarlariyla mesleki haklarini korumak ve iyilefltirmek amaciyla kurulmufl olan i§gi birlikleridir.

siydi. Ulkenin tarimsal agirlikli nufus yapisi, az geli§mi§ sanayisi, okuma-yazma duzeyinin du§uklugu, di§ dunya ile temas imkanlarmm smirliligi ve II. Abdulhamid devrinin siki yonetimi, 1908 oncesinde i§yi hareketlerinin neden zayif gelifligini ve Avrupa’daki eylemlerle neden kiyaslanamayacagmi ayiklamak iyin yeterlidir. Bu donem, yine de 1908 grevlerini doguran surey ve ilk i§yi orgutlenmelerine sahne olmasi bakimlarmdan onemlidir.

Ilk I§yi (Amele) Cemiyetleri: 1908 oncesinde siyasi, ekonomik ve sosyal ne- denler di§mda, i§yiler arasmda sendikal orgutlenmenin onunde bir takim yasal engeller de mevcuttu. 1845 tarihli Polis Nizamnamesi, i§yilerin en onemli kozu olan i§ yava§latma veya grev gibi eylemleri yasaklayici hukumler iyermekteydi. 1876 Anayasasi ise orgutlenme hakki konusunda herhangi bir hukum iyermemek- le birlikte, II. Abdulhamid devrinin siyasi §artlari altmda i§yilerin orgutlenme ve grev gibi eylemlere kalki§masi oldukya zordu. Ozetle, bu donemde orgutlenmenin ve sendikal faaliyetlerin onundeki en onemli engeller, devrin siyasi §artlari, yasal engeller, jurnalcilik ve hafiyecilikti.

Sendikal olmasa da 1860’lardan itibaren i§yilerle ilgili bir takim orgutlenmeler- den bahsetmek mumkundur. 1866’da kurulan Amelperver Cemiyeti, Operaja Ce- miyeti ve Omonia Cemiyeti Rum ve Italyan sermaye sahipleri tarafmdan i§yiler iyin kurulmu§ yardimla§ma ve dayani§ma dernekleri niteligindeydi. Dolayisiyla bunlari i§yi orgutleri degil, i§yiler yararma kurulmu§ dernekler olarak degerlendirmek gerekir. Osmanli’da bilinen ve smif bilinci ta§idigi soylenebilecek ilk i§yi orgutu 1894’te Istanbul’da gizlice kurulan Amele-i Osmani Cemiyeti’dir. Orgut Istanbul Tophane’de dort bin kadar i§yinin yali§tigi askeri tesislerdeki i§yiler tarafmdan kuruldu. II. Abdulhamid rejimine kar§i halki ayaklanmaya da davet eden bu orgut, yari sendikal ve yari siyasal bir olu§umdu. Bu nedenle yakla§ik bir yillik faaliyet doneminden sonra kuruculari yakalanarak surgune gonderildi ve cemiyet kapatildi.

1908 Oncesi Grevlerinin Degerlendirilmesi: I§yi-i§veren ili§kilerinin duzen- leyici bir yasal yeryeveden yoksun oldugu I. Me§rutiyeti (1876) izleyen yillarda, mesai suresinin on alti saati bulmasma ragmen ucretler son derece du§uktu. I§yiler bu donemde ekonomik ve toplumsal amayli orgutlenmeler yanmda, Amele-i Osmani Cemiyeti orneginde oldugu gibi siyasal orgutlenmelere de yoneldiler. 1872-1907 arasmda dokuma, gemicilik ve dericilik gibi i§ kollari ba§ta olmak uzere elli civarmda grev ya§andi. 1872’de ba§layan grev dalgasi, 1876’da sekiz grevle zirveye ula§tiktan sonra du§u§e geyti. 1886-1902 yillari arasmda ise grevler yok de- necek kadar azaldi. Bu azalmada 1878’den itibaren gittikye yogunla§an siki idare tarzinin belirleyici rolu oldu. 1902’den sonra yeniden grevler ortaya yikmaya ba§- ladi ve 1906’da sayisi ona ula§ti. 1902 sonrasi grevlerinin daha yok Istanbul di§m- da Makedonya, Balkanlar ve Rumeli kentlerinde meydana gelmi§ olmasi dikkat ye- kicidir. Bunun nedenleri arasmda, Jon Turk muhalefetinin bu kentlerde guylu bir biyimde orgutlenmi§ olmasi ve merkezden uzakligm getirdigi nispeten serbest hareket etme imkani da vardi.

1908 oncesindeki grevler, ekonomik nedenlere dayanan ve kendiliginden olu- §an eylemlerdi. Eylemler, mali kriz nedeniyle i§yi ve memurlara ucretlerini zamanmda odemekte zorlanan kamu sektorunde yogunla§ti. Yabanci sermayenin ege- menligindeki ozel sektor grevleri daha sert geymekte ve guvenlik guylerinin mudahalesine daha sik rastlanmaktaydi. I§yi istekleri yogunlukla odenmeyen ucretlerle ilgiliydi. 1878 sonrasmda, ucretlerin arttirilmasi, pazar gununun hafta tatili sayilmasi ve uzun mesai saatlerinin kisaltilmasi gibi istekler de dile getirildi. Henuz sendika-


lar kurulmadigi iyin grevlerin tamami geyici birlikler veya i§yiler arasmdan yikan ki- §ilerce yonetildi. Bu donemdeki i§yi hareketleri smif bilinci etrafmda geli§medigi gibi, sendikal bir karakterden de uzakti. 1908 oncesi grevlerin genel niteligi, ani grevler olmaktan yok, yetkili mercilere yapilan ba§vurulardan bir sonuy yikmadigmda orgutlenmi§ eylemler olmasiydi. Bunda Osmanli siyasi ve iktisadi gelenegiyle devlet-toplum iliflkilerini duzenleyen teamullerin dogrudan etkisi olmu§tur.

II. Meflrutiyet Sonrasindaki i§yi Hareketleri: 23 Temmuz 1908’de Me§rutiyet’in ikinci kez ilanmi izleyen ozellikle ilk iki ay boyunca, i§yilerin yogun olarak bulundugu kentlerde ba§ gosteren grevlerin Turkiye i§yi hareketleri tarihinde onemli bir yeri vardir. Bu donemde bazi kamu kurum ve kurulu§larmda yalflan memurlarm da i§ birakmalari, grev dalgasmm etkisini arttirdi. 1908 sonuna kadar ba§ta Istanbul olmak uzere, Selanik, Izmir, Aydm, Beyrut, Samsun, Uskup ve Ma- nastir gibi kentlerde ve neredeyse i§ kollarmin tamammi kapsayacak §ekilde yuzden fazla grev meydana geldi. 1908 grevlerinin ekonomik ve cografi bakimdan tum imparatorluk olyeginde etkili oldugu soylemek mumkundur. Ozellikle Eylul ayindaki yogun i§ birakmalar butun ulkede bir genel grev havasi yaratti.

1908 grevleri, i§ hayatmdaki yasal belirsizligin giderilmesi bakimmdan da onemli bir donum noktasidir. £unku bu grev dalgasi, sendika, grev ve i§ anla§mazlikla- rinin yozumunu kapsayan yasal duzenlemelerin yolunu ayti. Ticaret hayatmi, haberle§meyi, ula§im ve ta§imacilik sektorunu olumsuz etkileyen grevler kar§ismda, yabanci §irketler hukumete ba§vurarak acilen onlem almmasmi istediler; ayrica, i§ hukuku konusunda uzman olan Polonya asilli Fransiz vatanda§i Kont Leon Ostro- rog’a bir grev yasasi taslagi hazirlattilar. I§yileri tek tarafli olarak belirledikleri §artlarda yali§tirmaya ali§mi§ olan i§verenlerin istek ve baskilari, hukumetin 8 Ekim 1908’de Tatil-i Eflgal Cemiyetleri Hakkmda Kanun-i Muvakkati (Grevciler Hakkin- da Geyici Kanun) ilan etmesine neden oldu. Kanunun hazirlik a§amasmda, Fran- sa’da yururluge konmu§ olan 27 Aralik 1892 tarihli i§ yasasi esas almmi§ti.

15 Ekim 1908’de yururluge giren bu geyici yasa, toplu i§ birakmayi/grevi, greve katilmayan i§yileri tahrik etmeyi suy saymakta, hapis ve para cezalari ongormekteydi. Istanbul, Selanik ve Izmir gibi onemli sanayi ve ticaret merkezlerinden ba§layarak hizla yayilan grevlerin onunu almayi amaylayan bu yasal duzenleme, grevlerin en yogun gozlendigi ve gundelik hayati derinden etkiledigi demiryolu, tramvay, liman ve genel aydinlatma gibi kamuya yonelik hizmetlerin aksamasmi engellemeyi hedeflemekteydi.

1908 Grevlerinin Ozellikleri: Sayisi yuzun uzerinde olan 1908 grevlerinin ba§lica ozelligi, i§yi ve memurlarm greve gitmeden once, sorunlarmi bari§yi yollar- dan yozme yonunde giri§imlerde bulunmu§ olmalaridir. £unku iflyiler grev oncesinde isteklerini bir yandan i§verenlere, obur yandan da ilgili resmi makamlara ilet- mi§lerdi. Bu nedenle grevlerin buyuk bir kismi, birden patlak vermi§ kontrolsuz i§- yi eylemleri degildi. Bu grevlerin karakteristik ozelligi, ucret arti§i yonundeki talep- lerden kaynaklanan i§yi eylemleri olmalaridir. Bunun di§mda, yali§ma ko§ullarinm iyile§tirilmesi ve gunluk yali§ma suresinin azaltilmasi da talepler arasmdaydi. Daha seyrek dile getirilen istekler ise, hafta tatili hakki tanmmasi, gece vardiyasi iyin iki kat ucret odenmesi, istirahat surelerinin arttirilmasi, fazla yali§maya ek ucret odenmesi, yilda dort hafta ucretli izin verilmesi, kamuya yonelik yardim sandiklari iyin kesilen para cezalarmm kaldirilmasi, avans odenmesi, i§yerlerinde saglik ko§ulla- rmm iyile§tirilmesi, i§yilerin kuracagi sendikanm i§verence tanmmasi ve bir aylik ucretin yilda bir kez ikramiye §eklinde verilmesiydi.


Lokavt: i§verenir uyu§mazlik nedeniyle, i§ vermeme ve iicret odememe yoluyla baski yapmak igin iflyerini kapatmasi, iggileri topluca ve gegici olarak iflten uzakla§tirmasidir.

1908 grevlerinin, hazirlik ve uygulama sureyleri bakimmdan planli hareketler ve yurutme komitelerinin talimatlari dogrultusunda geli§en i§yi hareketleri oldugunu soylemek guytur. I§verenlerin grevlere tepkisi, durumdan hukumeti haberdar ederek gerekli onlemlerin almmasmi istemek ve grevci i§yilerin yerine daha du§uk ucretlerle yenilerini almak olmu§; lokavta giden i§verenlere de rastlanmi§- ti. Hukumetin bu grevlere tepkisi, polisiye tedbirler almak, diger i§yilerin yali§masmi engelleyen grevcileri tutuklamak ve grevci i§yileri polis ve asker araciligiyla dagitmak oldu.

1908 grevlerinin, i§yi haklari ve orgutlenmesi ayismdan yok ba§arili eylemler oldugunu soylemek zordur. Bunun nedenleri, grevlerin hazirlikli, orgutlu ve bir komite tarafmdan yonetilen eylemler olmamasi; karizmatik i§yi liderlerinin bulunma- masi; grev fonlari olmadigi iyin bu tur eylemleri surduren kesimlerin ayliga ve yok- luga mahkum edilmesi; i§verenlerin grevcilerin yerine ba§ka i§yi almasmi engelleyen bir yasanm olmamasi; i§verenlerin i§yileri bolup grev kiriciligi yapmasi; siyasi iradenin grev ve benzeri i§yi hareketlerini hak arama mucadelesi degil, ekonomik ve sosyal duzeni bozan asayi§ sorunlari olarak degerlendirmesiydi.

Tatil-i E§gal (Grev) K anunu Sonrasindaki Geli§meler: 8 Ekim 1908 tarihli Muvakkat (Geyici) Tatil-i E§gal Kanunu, meclisin ayilmasmm hemen ardmdan gundeme alindi ve kapsami geni§letilerek Tatil-i Eflgal Kanunu adiyla 9 Agustos 1909’da yururluge konuldu. Bu yeni grev yasasi, demiryolu, tramvay, liman ve genel aydmlatma gibi kamu hizmetleriyle ilgili sektorlerde sendikal olu§umlari yasakladi. 1936 tarihli Yasasrna kadar yururlukte kalan ve 13 maddeden olu§an Tatil-i Eflgal Kanunu, i§yi ve i§veren arasinda bir uyu§mazlik yiktiginda, greve gitmeden once uzla§ma yollarmin denenmesi hukmunu getirmi§; anla§ma yolunu denemeden ve uzla§ma kurulunun giri§imlerinden yikacak sonucu beklemeden veya ittifakla alman karara aykiri olarak yapilan grevleri yasaklami§; bu kurallara aykiri hareket edenler iyin de bazi cezalar ongormuflu.

Tatil-i Eflgal Kanunu grev hakkmi kesin olarak yasaklamami§ olsa da getirdigi smirlayici hukumler grev sayisini azaltti ve 1910-12 yillari arasinda grevler giderek seyrekle§ti. 31 Mart Vakasi ve ozellikle Babiali Baskini’ndan sonra Ittihat ve Terak- ki’nin mutlak egemenliginden dogan fiili bir tek parti rejiminin kurulmu§ olmasi, grevleri de fiilen imkansiz hale getirdi. Ittihat ve Terakki doneminin buyuk olyude Trablusgarp, Balkan ve Birinci Dunya Sava§lariyla geymesi, dogal olarak i§yi hareketlerine pek firsat tanimadi. Tatil-i Eflgal Kanunu’ndan sonra grev ve i§yi hareketleri giderek zayiflarken, sinirli sayida da olsa i§yi orgutleri sahneye yikti. Bu donemde sosyalistler i§yilerle temas kurdu; Selanik Sosyalist Amele Cemiyeti, Osmanli Sosyalist Firkasi (partisi) ve Dersaadet Tetebbuat-i Ictimaiyye Cemiyeti (Istanbul Sosyal Ara§tirmalar Dernegi) gibi sosyalist gruplar, i§yilerle ideolojik duz- lemde ili§kilerini geli§tirmeye yali§ti. §ubat 1909’da Istanbul’da Fransizca ve Turk- ye yayinlanan Journal des Travailleurs (I§yilerin Gazetesi), i§yilerde smif bilinci olu§turmak ve dayani§mayi saglamak amaciyla yikarilan bir yaym organi olarak kayda degerdir.

8 Eylul 1910’da istanbul’da Huseyin Hilmi Bey’in (I§tirakyi Hilmi) ba§kanligmda Osmanli Sosyalist Firkasi’nin kurulmasi, i§yilerin siyasi yevrelerle iliflkileri bakimindan diger bir onemli geli§medir. Bu parti, programinda i§yilerle ilgili biryok hu- susa yer vermenin yaninda, ifltirak adli bir dergi ve kitaplar yayimlayarak i§yi sorunlarina, te§kilatlanmasma ve ideolojik yapilanmasina katkida bulunmaya yali§ti. Ancak 1920’li yillarda Huseyin Hilmi’nin partide tek adam olma yabalari, organi- zasyon eksikligi ve pragmatist (yikarci) bir politik yizgi takip etmesi nedeniyle, i§-


yiler arasmda sosyalist propaganda beklenen etkiyi gosteremedi. 22 Eylul 1919’da kurulan Turkiye !§yi £iftyi Sosyalist Firkasi, i§yilerle ili§kilerini geli§tirmek ve farkli i§ kollarinda yali§an emekyileri tek yati altmda toplamak amaciyla Turkiye !§yi Dernegi’ni kurdu.

1919-22 yillari arasmda, i§gal altmdaki Istanbul’un siyasi ve sosyal §artlari, i§yi hareketlerinin azalmasma yol ayti. Bu donemde Istanbul ve civarmda yapilan on dokuz grevin tamami ula§tirma sektorunde ve ozellikle yabanci sermayenin elindeki demiryolu §irketlerinde geryekle§ti. Osmanli sosyalistleri, i§galin yarattigi siyasi karga§a ortammdan yararlanan ba§kentteki i§yi kurulu§larryla ili§kilerini guy- lendirmeye yali§tilar. 1908’de II. Me§rutiyet’in ilanryla parlayip daha sonra yasal duzenlemeler, sava§lar ve siyasi nedenlerle hizi kesilen i§yi hareketlerinin, Cum- huriyet donemine teorik ve pratik ayidan onemli bir miras biraktigmda §uphe yoktur. Turkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasmda sonra 1936 yilmda yikarilan 3008 sayili Ifl Kanunu ve 1947 tarihli Sendikalar Yasasi, i§yi-i§veren ili§kilerinin ve hak arama mucadelesinin yasal yeryevesini ve karakterini degi§tiren onemli adimlar olmu§tur.


Ozet

19. y u z y ild a O sm anli k a m u o y u n u n oluflum u- 1 nu, geliflimini, karakterin i, m u h a lif u n su r la n n

ortaya gikiflim ve siyasi otoriteyle iliflkilerini ta- m m layab ilm eOsmanli Devleti’nde kamuoyunun siyasi anlamda etkin bir faktor haline gelmesi, 19. yuzyilm ba§larma rastlar. Fransiz Ihtilali’nin yaydigi milliyetyilik fikirleri ve di§ destekle suratle geli§en ayrilikyi ve bagimsizlikyi isyanlar, gayrimuslim kamuoyunun goru§ ve du§uncelerini en onemli gundem maddesi haline getirmi§ti. Ote yandan 19. yuzyilm ikinci yeyreginde hiz kazanan ve kapsami geni§leyen reformlarm uygulanabilmesi ve toplumsal taban bulabilmesi, kamuoyunun destegini §art kilmaktaydi. Bu ve benzeri nedenlerden oturu 1831’de yikanlmaya ba§lanan Takvim -i Ve- kay i adli resmi gazeteyle, iy ve di§ kamuoyu merkeziyetyi politikalar dogrultusunda bilgilendiril- meye ve yonlendirilmeye yali§ildi. 1860’lardan itibaren yaym hayatma giren ozel gazetelerle birlikte siyaset ve toplum ili§kilerine hakim olan devletyi soylem kirilmaya ve muhalefet ve sivil toplum gibi kamuoyunun onemli unsurlari da on plana yikmaya ba§ladi. 19. ve 20. yuzyillarda kamuoyunun etkinliginin artmasi veya azalmasi, tamamen siyasi geli§melerle ilgilidir. Ornegin II. Ab- dulhamid devrinde (1876-1909) sansur ve jurnalcilik e§liginde sergilenen otoriter yonetim, kamuoyunun etkinligini onemli olyude ortadan kaldirmi§ti. 1908’de II. Me§rutiyetin ilaniyla ozgurluk ortami nispeten geni§ledi; ancak, 1913 sonrasmda Ittihat ve Terakki’nin baskici yonetimi, sivil toplumun varlik ve faaliyet alanini daraltti. Balkan sava§lari ile Birinci Dunya Sava§i’mn olaganustu §artlari dogal olarak devletyi politikalari ve militer zihniyeti one yikardi ve muhalefetle sivil toplum gibi olgulari ikinci plana itti.

20. y u z y i l ba fllannda dig tehditlere karfli e tk in bir siyasi, sosyal ve ekonom ik m ucadele yo n tem i olarak ortaya g ikan boykot hareketlerin i ve so- n u g la n m degerlendirebilm e Boykot, zayifm guyluye kar§i kullandigi ekonomik bir silah ve milliyetyi bir refleks olarak 18. yuzyilin sonlarinda ortaya yikti. Modern anlamda boykot ise Kuzeybati Irlanda’da koylulerin buyuk arazi sahiplerine kar§i uretimden gelen guy- lerini seferber etmesiyle 1880’lerde ilk kez kitlesel bir eyleme donu§tu. II. Me§rutiyet donemi, Osmanli sosyal ve ekonomik tarihi bakimmdan onemli geli§melere sahne olmu§tu. Osmanli toplumu ilk kez iktisadi ve ticari konularm, uluslararasi ili§kilerde etkin bir koz olarak kullanilabilecegini fark etti. Bu donemde yeflitli siyasi krizlerin yarattigi boykot hareketleri, Osmanli kamuoyunun di§ tehditler kar§ismda kitlesel eylemlerle tepkisini gosterecek duzeyde bilinylendigini ve gerektiginde orgutlenebildigini ortaya koydu. Devrin en onemli siyasi aktoru olan Ittihat ve Te- rakki Cemiyeti’nin bu tur eylemleri desteklemesi, bunlarm kisa surede organize edilmesinde ve geni§ bir tabana yayilmasmda etkili oldu. Ilk boykot, Avusturya’nin 1908’de Bosna-Hersek’i ulkesine kattigini ilan etmesine tepki olarak ba§latildi. Bunu, Girit’in ilhaki nedeniyle Yunanistan’a kar§i ba§latilan boykot takip etti. 1913-14 yilla- rmdaki uyuncu boykot hareketi ise, Osmanli sinirlari iyerisinde ya§ayan; ancak, Yunanistan’a gizlice siyasi ve iktisadi destek veren Rumlara kar§i yapildi. Bu boykotlar, Ittihat ve Terakki Cemiyeti’nin “Milli Iktisat” soyleminin geni§ kitleler tarafmdan benimsenmesini ve ayni zamanda sivil toplumun siyasi ve ekonomik anlamda onemli bir guy unsuru olarak ortaya yikmasini saglayan onemli toplumsal eylemler olmu§tu.


<j B a ti ’d a u re tim ve tu ke tim iligkilerini degigtiren 3 S a n a y i D e v r im i’ni, b u n u n O sm a n li D ev le ti

u z e r in d e k i e k o n o m ik ve so sya l e tk ile r in i gozu m leyeb ilm e18. yuzyilin ikinci yarisinda ingiltere’de ba§layip zamanla Bati Avrupa’yi da iyine alan Sanayi Dev- rimi’nden sonra, bu bolgenin di§inda kalan geleneksel ekonomiler, hizla dunya kapitalizminin etki alani iyine yekildi. Bu ise, Avrupa ekonomi- lerini mamul mallarda ucuz ve kitlesel ureticiler, diger ekonomileri ise ayik pazar ve ucuz hammadde tedarikyisi durumuna getirdi. 19. yuzyilda Avrupa kapitalizminin geli§mesine paralel olarak giderek daha mekanik bir karakter kazanan hizli ve ucuz uretim, geleneksel Osmanli endustrisinin rekabetini imkansiz kildi. 1838’de once Ingil- tere ile kisa bir sure sonra da diger devletlerle imzalanan serbest ticaret antla§malarinda yer alan maddeler, Osmanli ureticisini ve dolayisiyla farkli i§ kollarinda yali§an i§yileri olumsuz etkiledi. Avrupa’nin geli§mi§ endustrisi ve ucuz fiyatlariy- la rekabet edemeyen yerli ureticiler, iy piyasada giderek kan kaybetti. Bu ise, iktisadi anlamda devleti ciddi bir darbogaza sokarken, ba§ta i§yi hareketleri olmak uzere bir takim sosyal huzur- suzluklara yol ayti.

r Iggi hareketleriyle ilgili temel kavram lan , grevle- 4 ri, ya sa l geligmeleri doguran sureci ve bu konu-

da D ogu-Bati d u n ya sm d a k i a yn g m a m n nedenlerini agiklayabilm eOsmanli toplumunda iflyiler genel nufusa oranla Avrupa’daki kadar buyuk bir kutle olu§turmasa- lar da 19. yuzyil sonlarinda nispeten daha bilinyli bir zumreye donu§tuler. Avrupa’ya nazaran sinif bilincinin gey gelifltigi bir geryektir. Osmanli toprak rejimi, sosyal, idari ve iktisadi yapidaki farkliliklar, merkezi otoritenin uzun bir sure feodal guylerin ortaya yikmasini engellemesi, Futuv- vet ve Ahilik gibi te§kilatlarin yali§ma hayatinda somuruye izin vermemesi gibi faktorler, soz konusu sureylerin ayri§masinda etkili oldu. Osmanli Devleti’nde 1860’lara dek meydana gelen i§yi eylemleri makine kiricilik ve orgutlu olmayan anlik tepkisel eylemler niteligindeydi. Ingiltere ile imzalanan Baltalimani Ticaret Antla§masi, Osmanli ekonomisinin dunya kapitalizmine ayilma- sinda onemli rol oynadi. Ba§langiyta devlet eliyle kurulan sanayi tesislerinde yali§an i§yi sayisi, yabanci sermayeli ozel sektorun geli§mesiyle artti. Bu donemde yardimla§ma ve dayani§ma dernekleri §eklindeki i§yi dernekleri yaninda, sinif- sal haklari savunmak iyin kurulan geryek i§yi orgutleri de ortaya yikti. i§yi eylemleri arasinda Be- yoglu Telgrafhanesi i§yilerinin §ubat 1872’de geryekle§tirdikleri i§ birakma eylemi, nitelikleri bakimindan geryek anlamda ilk grev olarak kabul edilir. 1908 oncesinde elliden fazla i§yi eylemi geryekle§ti. Hukumet, II. Me§rutiyet’in ilaniyla ortaya yikan idari bo§lukta adeta patlayan i§yi eylemleri kar§ismda aceleyle yikardigi 8 Ekim 1908 tarihli geyici grev yasasini 9 Agustos 1909’da kanunla§tirdi. 1909 tarihli yasa, grevleri yasakla- masa da grevi zorla§tiran hukumler getirerek i§yi eylemlerinin azalmasini sagladi. Bu arada 1910 sonrasinda kurulan sosyalist partiler ve dernek- lerin i§yilerle dirsek temasina geymesi, i§yi sinifinin bilinylenmesinde ve daha orgutlu bir karakter kazanmasinda etkili olmu§tur. 1911’den itibaren arka arkaya gelen sava§larm yarattigi olaganustu ko§ullar i§yi eylemlerini durma noktasina getirdi.


Kendimizi Sinayalim1. A§agidakilerden hangisi Osmanli Devleti’nde kamuoyunun onemli hale gelmesine etki eden di§ faktorler- den biridir?

a. Paris Antla§masib. Yedi Yil Sava§laric. Patrikhanenin Kurulmasid. Fransiz Ihtilalie. Otuz Yil Sava§lari

2. Osmanli Devleti’nde kamuoyu, muhalefet ve sivil toplum unsurlarinin olu§umunda a§agidakilerden hangisi etkili olmu§tur?

a. Padi§ahlann yurt gezilerine pikmasib. Takvim-i Vekayi’in pikarilmasic. Yeniperi Ocagi’nin kaldirilmasid. Sened-i Ittifak’la ayanlara verilen ayricaliklare. Ozel te§ebbusun basin yayin hayatina girmesi

3. A§agidakilerden hangisi Osmanli kamuoyunun siki bir bipimde kontrolunu saglami§tir?

a. Hiyanet-i Vataniyye Kanunub. Sansur ve Jurnalcilikc. Takrir-i Sukun Kanunud. Tatil-i E§gal Kanunue. Tanzimat ve Islahat fermanlari

4. Modern anlamda ilk boykot hareketi a§agidaki ulke- lerden hangisinde ortaya pikmi§tir?

a. Amerika Birle§ik Devletlerib. Ingilterec. Irlandad. Izlandae. Fransa

5. Osmanli toplumunda ilk boykot hareketi a§agidakilerden hangisine kar§i yapilmi§tir?

a. Yunanistanb. Giritli Rumlarc. Fransad. Avusturyae. Ingiltere

6. A§agidakilerden hangisi Bati’ya gore Osmanli’da i§pi sinifinin gep ortaya piki§min nedenlerinden biri degildir?

a. Fabrikalarin gep kurulmasi ve du§uk ucretlerb. Toprak rejimi ve uretim-tuketim ili§kilerindeki

farkliliklarc. Devletin siyasi ve idari ilkeleriyle toplumun sos-

yal ve iktisadi yapisindaki farkliliklard. Merkez-pevre ili§kilerinin feodal guplerin ortaya

pikmasina izin vermemesie. Ahilik ve Futuvvet’in ahlaki prensiplerinin i§ ha

yatina etkileri

7. Osmanli ekonomisinin kapitalizme apilmasinda a§a- gidakilerden hangisi donum noktasi olmu§tur?

a. Sanayi Devrimib. Kapitulasyonlarc. Baltalimani Ticaret Antla§masid. Duyun-i Umumiyye Idaresi’nin kurulmasie. Avrupa’dan borp alinmasi

8. A§agidakilerden hangisi i§pi hareketleriyle ilgili yasal bir duzenlemedir?

a. Baltalimani Ticaret Antla§masib. Murur Tezkiresi Kanunuc. Tatil-i E§gal Kanunud. Altinci Daire-i Belediyye Kanunue. Kanun-i Esasi

9. Osmanli’da gerpek anlamda ilk grev a§agidakilerden hangisidir?

a. 1863 Zonguldak komur madeni grevib. 1838 Plevne dokuma iflpileri grevic. 1861’de Bursa’da bir fabrikanin yakilmasid. 1872 Beyoglu Telgrafhanesi iflpileri grevie. 1851 Samakov tekstil iflpileri grevi

10. A§agidakilerden hangisi i§pilerin hak ve pikarlarini savunmak amaciyla kurulmu§ gerpek bir i§pi orgutudur?

a. Amelperver Cemiyetib. Omonia Cemiyetic. La Societa Operaja Cemiyetid. Tekaut Sandiklarie. Amele-i Osmani Cemiyeti


Kendimizi S>nayal>m Yan>t Anahtar>1. d Yanitiniz yanli§ ise “Osmanli Kamuoyunun Olu-

§um Sureci” konusunu yeniden gozden geyiriniz.2. e Yanitiniz yanli§ ise “Osmanli Kamuoyunun Olu-

§um Sureci” konusunu yeniden gozden geyiriniz.3. b Yanitiniz yanli§ ise “Sivil Alanin Daraltilmasi:

Sansur ve Jurnalcilik” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

4. c Yanitiniz yanli§ ise “Boykot: Di§ Tehditlere Kar-§i Sosyal ve Ekonomik Sava§” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

5. d Yanitiniz yanli§ ise “Avusturya’ya Kar§i Boykot ( 1908-1909)” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

6. a Yanitiniz yanli§ ise “Osmanli’da i§yi SinifininOrtaya £iki§ Sureci” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

7. c Yanitiniz yanli§ ise “Osmanli EkonomisininDunya Kapitalizmine Ayilmasi” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

8. c Yanitiniz yanli§ ise “Tatil-i E§gal Kanunu Sonra-sindaki Geli§meler” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

9. d Yanitiniz yanli§ ise “Tanzimat Sonrasinda i§yi Ha-reketleri” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

10. e Yanitiniz yanli§ ise “Ilk i§yi (Amele) Cemiyetle-ri” konusunu yeniden gozden geyiriniz.

S>ra Sizde Yan>t Anahtar>Sira Sizde 119 . yuzyilda devlet eliyle ba§latilan basin faaliyetleri, ba§langiyta kamuoyunun merkeziyetyi politikalar dogrultusunda yonlendirilmesini hedeflemekteydi. Devlet tarafindan subvanse edilen ve bu nedenle yari resmi olarak nitelenen basin organlarinin devletyi yizgiyi surdurmesi, bilinyli ve etkili bir kamuoyunun olu§masini geciktirmi§ti. 1860’ta ozel te§ebbus tarafindan yikarilan ilk gazete olan Tercum an-i A hva l ve onu takip eden diger ozel gazeteler, resmi ve gudumlu basinin siville§- mesinde onemli bir rol oynadi. 1860’li yillardan itibaren orgutlenmeye ba§layan muhalefet ile kamuoyu, soz konusu basin yayin organlarinin aytigi sivil alanda in§a edildi. Bu alandaki dinamizm, II. Abdulhamid’in 1876’da iktidari devraldiktan sonra basina siki sansur uygulamasina ve kamuoyunun jurnalcilikle sindirilmesine dek surdu. Basinin guy kaybina paralel olarak kamuoyunun da etkinligini kaybettigi bu donem, 1908’de II. Me§ruti-

yet’in ilaniyla biraz normalle§ti; ancak, 1913’te Ittihat ve Terakki’nin iktidari devralmasiyla tekrar baskilar artti. Birinci Dunya Sava§i’nin yarattigi olaganustu §artlar, muhalif unsurlar da dahil olmak uzere milletin devlet etrafinda kenetlenmesine ve sivil toplumun militer (askeri), siyasi soylemlerin de milliyetyi bir karakter ka- zanmasina yol ayti.

Sira Sizde 2Sinifsiz bir sosyal ve siyasi yapi ideal olmakla birlikte toplumsal, ekonomik ve politik ya§amin dogal yasalari ve aki§i, mulkiyet ili§kileri ve sermayenin belli ellerde birikimi, e§it olmayan bir ili§ki biyimini ve sinifli sosyal yapiyi dayatmaktadir. Avcilik ve toplayicilik- tan tarim ve hayvanciliga geyi§le farklila§an uretim ve tuketim ili§kileri, iktidarin temsili, inany olgusu, sermayenin belli ellerde birikmesi ve somurgecilik sinifsiz toplumu imkansiz kilmi§tir. Sonuy olarak tarihi surey iyerisinde, dayanagi ve §ekli ne olursa olsun, her toplumda siyasi, idari, dini ve irsi ayricaliklara dayanan statuler ya da gelir duzeyine bagli sinifli yapilar olu§mu§ ve gunumuze ta§inmi§tir.

Sira Sizde 3Musluman bir ulkede yabancilara verilen kapsamli ayricaliklar olan kapitulasyonlardan, Osmanli Devleti’nde ilk kez 16. yuzyilda Fransizlar yararlandi. Bu donemde verilen geyici ticari ayricaliklar, Osmanli Devleti’ne siyasi ve ekonomik ayidan buyuk yararlar sagladi. Zamanla Ingil- tere ve Hollanda ile kapsami geni§letilen ve 1740 yilindan itibaren daimi hale getirilen kapitulasyonlar, Osman- li Devleti’nin guy kaybina paralel olarak ticari ve dolayisiyla siyasi bir ablukaya donu§meye ba§ladi. 18. yuzyilin ikinci yarisinda geryekle§en Sanayi Devrimi’nden sonra kapitalist olmayan uretim tarzlarinin egemen oldugu bolgeler, hizla kapitalizmin etki alani iyine yekildiler. Osmanli Devleti’nin de dahil oldugu bu ekonomiler zamanla, tarim urunleri ihray edip mamul mallar ithal eden ayik pazarlar ve ucuz hammadde tedarikyileri durumuna gelirken, Bati Avrupa ekonomileri mamul mallarda ucuz ve kitlesel ureticiler oldular. Kapitulasyonlarin ithalat ve ihracat alamnda buyuk ayricaliklar sagladigi yabancilar bu §artlar altinda Osmanli ekonomisini ithalat agirlikli buyuk bir tuketim pazarina donu§turduler. Ekonomik ve siyasi anlamda esaret ve somuru aracina donu§en kapitulasyonlar, Ittihat ve Terakki hukumetinin yogun yabalariyla 1914 yilinda kaldirildi.


Sira Sizde 4Sanayi Devrimi’nden sonra uretimde ya§anan hizli ma- kinele§me sureci, tum dunyada emegiyle geyinen ke- simlerde i§siz kalma endi§esi yaratti. 18. yuzyil sonlarinda ortaya yikan ve Ludizm olarak da adlandirilan makine kiricilikla, teknolojik geli§meler kar§isinda zamanla i§siz kalan yiginlar i§ guvencelerini saglayabile- ceklerini zannettiler. Farkli tarihler bulunmakla birlikte 1779’da Ingiltere’de Leicestershire’li Ned Ludd’un bir dokuma tezgahini kirmasiyla ba§ladigi rivayet edilen ve 1810’larda bir hayli guylenen Ludist hareket, tum teknik alet edevati ve hatta lokomotifleri tahrip etmek gibi anar§ist bir harekete donu§tu. 1830’larda etkisini kaybeden makine kiricilik hareketi, i§sizligin yogunla§tigi donemlerde yeniden parladiysa da zamanla insanoglunun uretim surecini ve mekanini makinelerle payla§mayi kabullenmesiyle tamamen ortadan kalkti.

Yararlan>lan KaynaklarAbendroth, Wolfang, A vru p a f lg i H areketleri Tarihi,

yev. B. Ozen, Istanbul ty.Ahladi, Evangelia, “izmir’de Ittihatyilar ve Rumlar: Yu-

nan Rum Boykotu (1908-1911)”, yev. £. O. Emirog- lu, Kebikeg, 26 (2008), s. 175-200.

Aslan, Taner “II. Me§rutiyet Donemi i§yi Hareketleri ve Bu Hareketlerin Meydana Getirdigi Sorunlar Uzeri- ne Bir Deneme”, O sm anli TarihiAragtirm alariM er- ke z i Dergisi, XXV (2009), 33-65.

Akyildiz, Ali, H alig’te Seyrusefer, Halig V apurlan fiirketi, Istanbul 2007.

Berber, Engin, “II. Me§rutiyet Doneminde Domino Etki- si Yapan Bir Eylem: Izmir Liman i§yileri”, European J o u rn a l o f Turkish Studies, 11 (2010), s. 1-22, htpp://ejts.revues.org/index4303.html

^etinkaya, Y. Dogan, 1908 O sm anli B oykotu B ir Top- lum sal H areketin A nalizi, Istanbul 2004.

Gulmez, Mesut, “Tanzimat’tan Sonra i§yi Orgutlenmesi ve £ali§ma Ko§ullari (1839-1919), T a n z im a t’tan C um huriyete Turkiye Ansiklopedisi, Istanbul 1985, III, 792-802.

Gulmez, Mesut, “Tanzimat’tan Cumhuriyete i§yi Hareketi ve Grevler”, T a n z im a t’tan C um huriyete Turkiy e Ansiklopedisi, Istanbul 1985, III, 803-830.

Karakflla, Yavuz Selim, “Osmanli Sanayi i§yisi Sinifinin Dogu§u (1839-1923), O sm anlidan C um huriyet Tur- k iy e ’sine flg iler (1839-1950), ed. D. Quataert-EJ. Zurcher, Istanbul 1998, s. 27-54.

Kerimoglu, Hasan Taner, “1913-1914 Rumlara Kar§i Boy- kot ve Huseyin Kazim Bey’in Bir Risalesi”, (lagdag Turkiye Tarih i A ra g tirm a la n Dergisi, V/13 (2006 Guz), s. 91-107.

Kirli, Cengiz, Sultan ve K am uoyu, O sm anli Modernlefl- m e Surecinde H avad is Ju rna lleri (1840-1844), Istanbul 2009.

Makal, Ahmet, O sm anli Im p a ra to r lu g u ’n d a (a lig m a Iliflkileri 1850-1920, Ankara 1997.

O sm a n lid a n C u m h u riye t T u rk iye’sin e Iggiler (1 8 3 9 1950), ed. D. Quataert-EJ. Zurcher, Istanbul 1998 (1977/2), 277-295.

Okyun, A. Gunduz, Ja til- i Eflgal K a nunu , 1909 Belge- ler-Yorumlar, Ankara 1982.

Quataert, Donald, O sm anli D evleti’n d e A vrupa Iktisadi Yayilim i ve Direnifl (1881-1908), Ankara 1987.

Sencer, Oya, Turkiye’de flg i Sm ifi, Dogugu ve Yapisi, Istanbul 1969.

Turkdogan, Orhan “19. Yuzyil Osmanli Toplumunda i§- yi Sinifinin Dogu§u”, Turk D u n ya si A rag tirm a lan Dergisi, XI/2 (Nisan 1981), 5-22.

Yazgan, Turan “Turkiye’de Sendikal Hareketler: Kisa Tarihye”, Turk D u n ya si A rag tirm a lan Dergisi, XX (1982), s. 5-104.

O SM A N LI D E V L E T i'N D E Y E N iL E S M E H A R E K E T L E R i (1876-1918)

8Amaglar>m>z

Bu uniteyi tamamladiktan sonra;Geleneksel Osmanli sosyal yapisinda degi§imin dinamiklerini tanimlayabilecek, Osmanli toplumunda siyasete katilma, ekonomik darbogaz, demografik yapida degi§im sureylerini yozumleyebilecek,Gundelik ya§amm fiziki yehresini ve temposunu degi§tiren maddi kultur un- surlariyla ust yapi kurumlarmi ayiklayabilecek,Modernle§menin kent ya§ammda ve geleneksel deger yargilarmda yarattigi degi§im ve donu§umu degerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar• Sosyal Yapi• Balkan Bunalimi• Me§rutiyet• Goy• Sansur

Hafiye Te§kilatiIttihat ve Terakki CemiyetiBeyoglu

Toplumsal Yap> ve Degi§imi

GELENEKSEL YAPIDA DEGfiiMGerek teorik ve gerekse pratik olarak kulturun yeryevesi, toplumlarm mensup olduklari ve beslendikleri medeniyet havzasma gore §ekillenir. Sosyal yapi ve gundelik ya§am, bir toplumun asirlar iyinde gelenek, din, kultur ve cografi etkenlere bagli olarak geli§tirdigi toplum anlayifli, te§kilatlanma biyimi, kulturel ogeler ve uygulamalarm tamammi ifade eder. Zaman ve mekandan bagimsiz, degi§imden etki- lenmeyen bir toplumdan soz etmek mumkun degildir. Bu unitede Osmanli’da toplumsal yapi ve degi§im ba§ligi altmda, I. Me§rutiyet’in ilani (1876) ile Birinci Dunya Sava§i arasmdaki yakla§ik kirk yillik zaman diliminde, Istanbul, Izmir ve Sela- nik gibi onemli merkezler ornekleminde, sosyal yapida ve gundelik ya§amda meydana gelen degi§im ve donu§um ele almacaktir.

19. yuzyilda meydana gelen iy ve di§ geli§meler, Osmanli siyasi ve sosyal yapismda onemli degi§imler yaratti. 1789 Fransiz Ihtilali’nin sonuylarmdan biri olarak kamuoyunun onem kazanmasi, padi§ahlarm halkla dogrudan temas amaciyla yurt gezilerine yikmaya ba§lamalari, devletin toplumu yonlendirmek amaciyla basin-yayini bir propaganda araci olarak kullanmasi ve sivil giri§imle geni§leyen muhalif basm-yaym faaliyetleri devlet-toplum ili§kilerini farklila§tirdi. Klasik Osmanli devlet ve toplum yapisi, ozellikle II. Mahmud devrinde (1808-1839) geryekle§tirilen reformlarla radikal bir biyimde degi§ime ugradi. Ardindan Sultan Abdulmecid devrinde (1839-1861) ilan edilen Tanzimat ve Islahat Fermanlariyla Millet Sistemi olarak adlandirilan dini eksenli geleneksel sosyal duzen donu§tu ve hakim millet sta- tusundeki musluman kesimle, mezhepsel ayidan imtiyazli konumdaki bazi gayrimuslim cemaatler ayricalikli konumlarini buyuk olyude kaybettiler.

Degi§im, sadece idari, hukuki ve ekonomik alanla sinirli kalmadi. 1828’de askeri kiyafetlerde ba§layan bu surey, 1829’dan itibaren devlet memurlarini kapsayacak §ekilde geni§letildi. Ilmiye smifinm (din, bilim ve hukuk adamlari) di§arida birakildigi bu duzenlemeyle, memurlara geleneksel kiyafet yerine ceket, pantolon ve fes giyme zorunlulugu getirildi. Bu duzenlemeyle, Osmanli yonetici zumresinin fiziki yehresinde ve buna bagli olarak davrani§ kaliplarinda Batili anlamda belirgin bir degi§im ya§andi. 19. yuzyil, ayni zamanda bazi iy ve di§ geli§meler nedeniyle Osmanli toplum yapisinda yeni katmanlarin ortaya yiktigi bir donemdi. 18. yuzyilin ikinci yarisinda Ingiltere’de ba§layan Sanayi Devrimi’nin ku§kusuz en onemli sosyal sonuylarmdan biri, i§yi smifinm ortaya yikmasiydi. Uretim faaliyetlerinin lokomotifi haline gelen ve kent merkezlerinde yogunla§an i§yiler, geryekle§tirdikle-

Sanayi Devrimi: 18. yuzyilda ingiltere'de ba§layan, tarima ve insan gucune dayanan ekonomik yapidan makinelerin ve seri uretimin baskin oldugu ekonomik yapiya gegi§in ilk adimidir.


ri eylem ve grevlerle ekonomik ve toplumsal hayatm onemli aktorlerinden biri haline geldiler. Osmanli Devleti’nde 1850’lerin ba§mdan itibaren ba§layan demiryolu macerasma, imtiyazli §irketlerin yogalmasma ve madencilik alanmdaki geli§melere paralel olarak i§yi sayisi da giderek artti. Boylece Osmanli toplumunda yeni bir sosyal katman olarak i§yiler ortaya yikti.

19. yuzyilda Osmanli Devleti’nde geryekle§tirilen kapsamli sivil ve askeri reformlar, kalabalik bir memur kadrosu ve nitelikli insan gucu gerektirdiginden, orta ogretim ve meslek liseleri duzeyindeki okulla§ma hiz kazandi. Ayrica memur yeti§tirmek amaciyla Mekteb-i Maarif-i Adliyye ve Mekteb-i Ulum-i Edebiyye gibi ozel amayli egitim kurumlari ayildi. Hedef, merkez ve ta§ra burokrasisinin ihtiyaci olan temel egitimi almi§ memurlar yeti§tirmekti. Zamanla bu okullardan mezun olan ve devlet dairelerinde istihdam edilenler, Osmanli toplumunda yeni bir sosyal smif olarak memur kesimini olu§turdular.

Gerek iy ve di§ etkenler gerekse devlet mudahalesiyle Osmanli sosyal yapisinda meydana gelen bu degi§imlerden gundelik ya§amm etkilenmemesi mumkun degildi. Klasik Osmanli duzeninde gundelik ya§amm fiziki mekanlari mahalleler, dini mekanlar, yar§ilar ve sivil konutlar; kamusal mekanlar ise, ticaret merkezleri, yar§i-pazarlar, ibadethaneler ve kahvehanelerdi. Bunun yaninda gezinti ve dinlenme alanlari olan mesireler, hanlar, bekar odalari, berberler ve hamamlar da sosyal hayatm canli oldugu diger mekanlardi. 18. yuzyil sonlarma kadar Osmanli mahal- lesi, gundelik ya§amm iye donuk, dini karakterli ve mutevazi mekani olma ozelli- gini korudu; ancak, 19. yuzyildan itibaren nufus arti§i, goyler ve iktisadi etkenler- den dolayi farkli kulturleri ve paralel dunyalari temsil gucu azalmaya ve gundelik hayatm geleneksel karakteri, yok merkezli ve kulturlu kent ya§antisi iyinde kaybolmaya ba§ladi. Buna bagli olarak geleneksel deger yargilari ve otorite algisi degi§- ti; kolektif aile ya§antismda bireyselle§me ve aileden bagimsiz bir ya§am kurma te- mayulleri ortaya yikti.

19. yuzyilda gundelik hayatm en onemli olgusu sosyal butunle§medir. Istanbul, Galata ve Uskudar bu donemde ekonomik ve kulturel ayidan birbirlerine yakla§ti ve §ehiriyi ula§immm geli§mesi bu yakmla§mada onemli rol oynadi. Istanbul’un ye§itli yerierinde in§a edilen kopriiler, Karakoy Tiineli, vapur ve demiryollari, ula- §imi guy bolgeleri birbirine bagladi. 19. yuzyil ba§mdan 1870’li yillara dek gundelik ya§ama pek yok yeni unsur eklendi. Devasa kamu binalarmm ve gariarm in§a- siyla biiyuk §ehirierin geleneksel silueti degi§ti; posta te§kilatmm kurulmasi ve telgrafin gelmesiyle haberie§me alamnda onemli mesafeler almdi; Istanbul’un bazi onemli caddeleri havagaziyla aydmlatildi; Bogaziyi sahilleri, Adalar ve Ye§ilkoy’de konak ve ko§k hayatma bir de yazlik (sayfiye) hayati eklendi; yok sayida tiyatro ve Encumen-i Ulfet adiyla ilk eglence kuliibu ayildi; 1870 Biiyuk Beyoglu Yangi- ni’ndan sonra Tepeba§i ve Taksim’de gezi parklari kuruldu; ba§mi sarayli kadmlar, list diizey devlet adamlan ve Misirli zenginlerle e§lerinin yektigi sosyetenin yarattigi moda, liiks tiiketim ve israf yaygmla§ti; Beyoglu’nda gosteri§li vitrinleriyle insanlan cezbeden yeni ali§ veri§ magazalan ortaya yikti; tiiketimi ozendirmek iyin gazetelere yarpici ilanlar verildi; Batik tarzda ev e§yalan, aksesuarlar ve mobilyalar gundelik hayatm paryasi ve statu gostergesi haline geldi.

K I T A P Bu konuda ayrintih bilgi iyin bkz. Ilbeyi Ozer, Osmanli’dan Cumhuriyet’e Ya§am ve Moda, istanbul 2009-

8. Uni te - Top l umsal Yapi ve Degi§imi 171

DEGifiiM VE DONUfiUMUN iKiNCi AfiAMASIToplum ve Siyaset: II. Abdulhamid devri (1876-1909) Osmanli tarihinin siyasi, sosyal ve ekonomik ayidan en sikmtili donemlerinden biridir. Nitekim, 1877-78 Osmanli-Rus Sava§i (93 Harbi) ve sava§m ardmdan imzalanan Ayastefanos ve Berlin Antla§malariyla Sirbistan, Karadag ve Romanya’ya bagimsizlik, Bosna-Hersek ile Bulgaristan’a ise ozerklik verilmesi, Berlin Kongresi’nde Ingiltere’nin destegini saglamak amaciyla askeri bir us olarak Kibris’in Ingiltere’ye devredilmesi, 1881’de Tunus’un Fransa, 1882’de ise Misir’m Ingil- tere tarafindan i§gal edilmesi, Girit Isyani ve 1897 Osmanli-Yunan Sava§i, Dogu Ru- [ meli Sorunu ve 1908’de Bulgaristan’in bagimsizligmi ilani, Avusturya’nm Bosna- Hersek’i ilhaki, 1911 Trablusgarp Sava§i,1912-13 Balkan Sava§lari ve nihayet 191418 Birinci Dunya Sava§i Osmanli Devle- ti’nin siyasi, sosyal ve ekonomik yapismi derinden etkiledi. Sava§lann mali kulfeti bir yana, kaybedilen topraklardan yapilan buyuk goyler ba§ta Istanbul, Edirne, Bursa, Trabzon, Samsun, Aydm ve Izmir olmak uzere §ehirlerin demografik yapismi degi§tirdi. Imparatorlugun ticaret ve sanayi merkezlerindeki bu ani ve keskin nufus degi§iklikleri, beslenme, barmma, saglik, ' egitim ve istihdam gibi alanlarda daha genel bir ifadeyle ekonomik ve sosyal alanda ciddi sorunlar yaratti.

II. Abdulhamid’in tahta geytigi donemde Osmanli ba§kentinde siyasi istikrar yoktu. Sultan Abdulaziz’in tahttan indirilmesinin ardmdan §upheli bir §ekilde vefa- ti, yerine V. Murad’m devlet adamlarmin vesayetinde tahta geymesi, Balkanlarda gayrimuslim unsurlarm ve daha sonra doguda Ermenilerin katildigi ayrilikyi isyanlar, Yahudilerin Filistin civarmda yurt edinme yabalari, yukarida ana hatlariyla yeryevesi yizilen sorunlari, devletin dagilmasma yol ayacak boyutlara ta§idi. Bu tehlike bazi siyasetyi ve aydmlari devletin kurtulmasi iyin arayi§lara, rejim degiflikligi ve siyasi erkin kullanimi gibi konularda bir takim giri§imlerde bulunmaya sevk etti.

I. Me§rutiyet: Meclis, Anayasa ve Millet iradesi: Osmanli Devleti’nde 1876 yilmda Kanun-i Esasi’nin (Anayasa) ilani, I. Me§rutiyet doneminin ba§langici olarak kabul edilir. Anayasa ve meclis gibi hukuki normlarm ve idari bir organm si- nirlarmi belirledigi me§rutiyet yonetimi ya da me§ruti monar§i, siyasi erkin kullanimi ayismdan karma bir rejimdir. Elbette burada soz konusu olan Ingiltere ve Fran- sa’daki gibi bir me§ruti monar§iden yok, padi§ahm idari i§leyi§te bazi hukuki kurallara riayet edecegini taahhut ve yasama yetkisi bulunan bir meclisin varligmi kabul etmesiydi. Osmanli Devleti, kurulu§undan 19. yuzyila dek mutlakiyetle yonetilmi§ ve Bati’daki, siyasi iradenin kullanimi ve smirlari, birey-devlet ve toplum- devlet ili§kileri, rejim degi§iklikleri, halk iradesinin temsili, anayasa ve meclis gibi idari, siyasi ve hukuki mucadele sureylerinden yok fazla etkilenmemi§ti. Ancak, Fransiz Ihtilali’nin yaydigi milliyetyilik, insan haklari, eflitlik, ozgurluk, hukukun ustunlugu ve millet iradesi gibi fikir ve du§unceler, Osmanli aydmlarmi derinden etkiledi. Birinci ve ikinci unitelerde izah edildigi gibi, Sultan Abdulaziz’in ardmdan

II. A b d u lh a m id

Kaynak: Devr-i H am id, ed. M. H ulagu vd, Kayseri 2011, I, kapak resmi.


M ithat Pafla (1822-1884)

c D I K K A T

tahta geyen V. Murad’m da ya§adigi kanli olaylar nedeniyle psikolojisinin bozul- masi uzerine ihtilalciler, Anayasa’yi ve Me§rutiyet’i ilan etmesi §artiyla II. Abdulha- mid’i tahta geyirdi.

II. Abdulhamid’in 31 Agustos 1876’da tahta yikmasmdan sonra, sadrazam olarak atadigi Mithat Pa§a’nm onculugundeki bir komisyon Anayasa’yi hazirladi. Bu

arada Sirbistan, Karadag, Bosna-Hersek ve Bul- garistan’daki isyanlar da §iddetlenmi§; Balkan Bunalimi’ni goru§mek uzere Ingiltere’nin giri- §imleriyle toplanan uluslararasi Istanbul Kon- feransi (Tersane Konferansi) esnasmda, 23 Aralik 1876’da Kanun-i Esasi ilan edilmi§ti. Amay, gayrimuslimlerle ilgili duzenlemelerin kanun garantisi altma almdigmi ilan etmek ve boylece di§ mudahalelerin onunu almakti.

Osmanli parlamentosu, halkin seytigi milletvekillerinin oluflurdugu Heyet-i Mebusan ile uyelerini padi§ahm belirledigi Heyet-i Ayan olmak uzere iki kanatli bir meclisti. Anaya- sa’yla birlikte, fert-devlet ve toplum-devlet ili§kileri yeniden tanimlanarak siyasi otoritenin mutlak yetkileri toplum lehine sinirlandi- rildi. Ayrica, ki§isel hak ve ozgurlukler devle-

tin teminati altma almdi. Farkli etnik ve dini kokenden gelen milletvekillerinin meclis yatisi altmda ulkenin gelecegine yon verme imkammn ortaya yikmasi, gayrimuslimler arasmda giderek ivme kazanan ayri- likyiligm son bulacagi yoniinde idarecilerle musliiman kesimde bir beklenti olu§- turdu. Ancak, bu hayaller kisa surdii; zira, mecliste, sava§ ve gidi§atm kotiilugu gerekye gosterilerek hukiimetin ve hatta, padi§ahm sertye ele§tirilmesi uzerine olu- §an gerginlik, padi§ahm Anayasa’mn kendisine verdigi yetkiye dayanarak meclisi kapatmasiyla son buldu. Boylece, sistem, anayasali monar§ik bir rejime donii§ur- ken, millet iradesinin meclis yoluyla temsili ortadan kalkti.

Tiirk idare tarihinin ilk yazih anayasasi olan Kanun-i Esasi ile musliiman ve gayrimiislim -■ Osmanli halki smirh da olsa ilk kez secme ve secilme hakkim elde ederekyasama ve siya

si karar alma siireclerine ortak olinustu.

Kaynak: http://tr.w ikipedia.org/wiki/M ithat_Pa% C5% 9Fa

Devlet Nasil Kurtulur? Fikir Akimlari: Bazi devlet adamlari ve aydmlar, farkli etnik ve dini kokenlerden insanlarm olu§turdugu Osmanli toplumunda, hukuk devleti ekseninde temsili bir sistemle sosyal entegrasyonun saglanabilecegine yonelik bir takim fikirler one surdiiler. Muslim ve gayrimuslim halkm nispeten egitimli kesimi, gazeteciler, bilim ve hukuk adamlari ile ogrencilerin ilgisiyle yayilan bu fikirler, Osmanlicilik, Islamcilik, Tiirkyuluk ve Baticilik akimlanm yaratti; gazete ve dergilerdeki yazilar, roman ve hikayeler, tiyatro oyunlan ve piyeslerle topluma aktanldi. Ayrica, ilk kez uniter devlet ve siyasi-sosyal entegrasyon konularmda federatif yapiyi ve yerinden yonetimi savunan adem-i merkeziyetyi yakla§imlar toplumun gundemine girdi.

Devletin hangi siyasi dinamiklerden giiy alarak kurtulup yagda§ normlan yaka- layacagi, yuzunii Dogu’ya mi Bati’ya mi donmesinin yararli olacagi ve toplumda birlik ve beraberligin nasil saglanacagi konularmm hararetle tarti§ildigi 19. yuzyilm

http://tr.wikipedia.org/wiki/Mithat_Pa%C5%9Fa


son yeyreginde, Islamciligm digerlerine gore daha agir bastigi soylenebilir. II. Ab- dulhamid’in Islamcilik soylemini kullanmasi bu sonuyta etkili oldu. Islam’m ozun- de var olan birlik ve karde§lik ruhunun padi§ahm temsil ettigi halifelik etrafmda siyasi bir ideoloji olarak formule edilmesiyle Islamcilik kavrami teorik bir yeryeveye oturtuldu. Islamcilik ideolojisine di§ politik misyon ve hedeflerin de eklenmesiyle ortaya yikan ve Panislamizm (ittihad-i Islam) olarak da adlandirilan bu yeni politik yizgi, imparatorlugun eski guylu gunlerine donmesi konusunda yeni bir umut oldu.

Panislamizm'den beklenen siyasi kazanimlar neden gerceklesmeinis olabilir?

H a fly e T e§k ila ti v e S a n su r V a sita siy la K a m u o y u n u n K o n tro lii: Tam anla- nnyla siyasi istikrarsizlik atmosferinde ve muhalif baski gruplarimn vesayetinde tahta yikan II. Abdiilhamid, epey bir sure her an tahttan indirilme ve hatta, katledilme endi§esi iyerisinde iktidanm yiiruttii. Evhamli bir karaktere sahipti; ancak, tahta yikmadan once ve sonra ya§anan geli§meler onu belli noktalarda hakli kilmaktaydi. Kendisini tahttan indirmek iyin M a so n loca larin m destegiyle Kleanti Skaliyeri- Aziz Bey Komitesi’nin faaliyetleri ve Ali Suavi’nin ba§rolde oldugu (liragan Vakasi (Mayis 1878) gibi olaylar otoriter egilimlerini ve vehimlerini tahrik etti.

Padi§ahm devlet adamlanna ve k u - ----------------------------------------------------

Mason localari: 16. yuzyilda evrensel degerlere hizmet iyin kuruldugu one surulen, ancak dunya siyasetine ve ekonomisine yon vermeye yalflan gizli bir cemaat orgutlenmesidir.

rumlarma guvensizliginin yarattigi a§iri tedbirli, mesafeli ve mudahaleci tutumu, yonetim ve denetim mekanizmala- rmm onemli olyude Babiali’den Yildiz Sarayi’na aktarildigi bir “tek adam” devri yaratti. Basm-yaym hayatmm, sansurle; devlet adamlari, kurumlar ve halkm ise, hafiye olarak adlandirilan dogrudan padi§aha bagli ozel bir iy istihbarat te§kilatinm hazirladigi jurnaller dogrultusunda kontrolu, II. Abdulhamid’in kisa surede idari ve sosyal alanda siki bir denetim kurmasmi sagladi. Sansur ve hafiye te§kilati adeta II. Abdulhamid ile ozde§le§tirilmi§tir; ancak bu tur uygulamalarm ondan once de var oldugunun goz ardi edilmemesi gerekir. II. Abdulhamid devrinde yapilan §ey, soz konusu yasalara istinaden sansurun kurumsalla§tirilmasi, kapsammm geni§letilmesi ve yok daha siki bir denetim aracma donugturulmesiydi. Bu donemde basina §iddetli sansur uygulandi; talimatlara uymayan gazeteler bazen yari yariyabo§ sayfalar halinde yikti ve kimi zaman da kapatildi. Ote yandan padi§ah kendi lehinde ve yizgisinde yaym yapan basin organlarmi maddi olarak destekleyerek onlari propaganda araci olarak kullandi.

II. Abdulhamid devriyle ozde§le§tirilen bir diger kurum olan hafiye te§kilati da daha once kurulmu§tu. Bu donemde yapilan §ey, devlet adamlarmdan siradan bi-

A li Suavi (1839-1878)

■ ^ , ,Kaynak:http://newbiephilatelist.blogspot.com /2008newbiephilatelist.blogspot.comnewbiephilatelist.blogspot.com

http://newbiephilatelist.blogspot.com/2008newbiephilatelist


reylere kadar toplumun tum kesimlerinin takip edilmesiydi. Hafiyeler topladiklari bilgileri jurnallerle saraya arz ederler ve kar§iligmda kendilerine maddi veya manevi oduller verilirdi. Elbette jurnalciligi ki§isel yikar veya husumeti dogrultusunda kullanip iftira aracma donu§turenler de oldu. Neticede topluma hareket alani bi- rakmayan sansur ve jurnalcilik, yok sesliligi ve ifade ozgurlugunu ortadan kaldirdigi gibi, toplumda takip edilme, iftiraya ugrama, §uphe ve haksiz yere cezalandi- rilma paranoyasi yaratti.

II. Me§rutiyet: “Hurriyet’in Ilani”: Yukarida ana hatlariyla deginildigi uzere, II. Abdulhamid’in 1878’de Meclis-i Mebusan’i tatil etmesi ve Anayasa’nm verdigi yetkiye dayanarak ba§ta Mithat Pa§a olmak uzere muhalif isimleri surgune gondermesi, toplumun belli kesimlerinde tepki yaratti. Bu tepkileri sansur ve hafiye te§- kilatiyla sindirmeye yali§an siyasi iradeye kar§i, 1889 yilmda Harbiye ve Tibbiye ogrencileri Ittihat ve Terakki adiyla gizli bir cemiyet §eklinde orgutlendiler. 1895’ten itibaren etkin bir muhalefet yuruten cemiyetin amaci, Anayasa’nm tekrar yururluge konulup me§rutiyet yonetimine geyilmesiydi. 1889-1908 arasinda, basm-yaymi etkin bir biyimde kullanan ve Jon Turkler olarak da anilan bu ikinci nesil muhalifler, askeri ve sivil kesimden de hayli taraftar kazandi.

Iyte bu geli§meler ya§anirken, 1908’de Rus yari ile Ingiltere krali, Makedonya sorunu, Bogazlarm durumu ve Osmanli yonetimindeki Hiristiyanlar iyin yapilacak islahatlari goru§mek uzere Reval’de bir araya geldi. Ittihat ve Terakki yoneticileri, bu goru§meyi, ulkenin ciddi bir tehdit altinda oldugunun ve paryalanmanin e§igine gelindiginin bir delili olarak takdim ederek harekete geyti. Cemiyete destek veren subaylardan Niyazi Bey’in Resne’de (gunumuzde Makedonya’da) ve Enver Bey’in ise Selanik’te birlikleriyle ba§lattiklari isyan kisa surede yayildi. Isyani bas- tirmayi ba§aramayan ve ulkeye yayilmasindan yekinen II. Abdulhamid, Me§rutiyet’i ilan etti.

Basinda ve halk arasinda “Hurriyetin Ilani” olarak nitelendirilen II. Me§rutiyet’le birlikte buyuk bir co§ku ya§andi. Bunun yansimasi olarak kamuoyunun ve sivil toplumun kendisini ifade vasitasi olan basm-yaym faaliyetleri, grevler, boykotlar, dernekle§me ve sanatsal aktivitelerde buyuk bir patlama ya§andi. Yine bu donemde ilk kez yok partili siyasal hayata geyildi; seyimler yapilarak meclis ayildi. Fakat bu co§ku uzun surmedi, II. Abdulhamid devrini baskici olmakla suylayan Ittihat ve Terakki Cemiyeti, seyimlerden sonraki icraatlariyla toplumda hayal kirikligi ve ofke yaratti. 13 Nisan 1909’da isyana donu§en bu ofke, ba§kentte yeni bir siyasi kaosa yol ayti. Rumi takvim nedeniyle 31 Mart Vakasi olarak adlandirilan bu isyan, Se- lanik’ten gelen Ittihat ve Terakki Cemiyeti’ne uye subaylarin idare ettigi Hareket Ordusu tarafindan bastirildi. Mebus ve ayanlarin bir kisminin katilimiyla toplanan Meclis-i Umumi-i Milli, 27 Nisan 1909’da olaylardan sorumlu tuttugu II. Abdulha- mid’i tahttan indirerek yerine V. Mehmed Re§ad’i geyirdi.

SOSYAL YAPIYI ETKiLEYEN FAKTORLERToplum ve Ekonomik Darbogaz: Osmanli Devleti, ekonomik sikintilarini yozebilmek iyin ilk kez 1854’te almaya ba§ladigi di§ borylarin yakla§ik yirmi yil iyinde faizlerini odeyemeyecek duruma gelmi§ ve 1875’te iflasini ilan etmi§ti. Bu durumda yabanci finans kurumlarindan ve di§ piyasalardan di§ bory bulamayan hukumet, Galata Bankerlerinden kisa vadeli ve yuksek faizli kredi temini yoluna gitti. 93 Harbi’nin yuksek sava§ tazminati da hazineye ciddi bir yuk getirdi. Bu olumsuz iktisadi tablo nedeniyle ba§ta maa§lar olmak uzere kamu harcamalarini kar§ilaya- mayan devletin, borylari yeniden yapilandirmaktan ba§ka seyenegi yoktu.


Yapilan uzun muzakerelerin ardmdan hazirlanan ve Muharrem Kararnamesi olarak adlandirilan sozle§menin hukumleri geregi 1881’de Duyun-i Umumiyye Idaresi kuruldu. Devlete ait bazi gelir kalemleri, alacakli yabanci temsilcilerin de gorev aldigi bu kuruma devredilerek oluflurulan fondan borglarm odenmesine ba§landi. Ekonomik ve siyasi bagimsizligi zedelemekle birlikte, Duyun-i Umumiyye Idaresi toplam borg yukunun azaltilmasini ve kamu kaynaklarmm daha verimli kullanilmasini sagladi. Ayrica, Avrupali tahvil sahiplerinin alacaklari odenmeye ba§landigmdan di§ kamuoyundaki Osmanli kar§itligi azaldi.

Gorier: 19. yuzyil sonlarmda Osmanli sosyal ve ekonomik tarihi bakimdan en onemli geli§melerden biri de goglerdir. Gog ve iskan, basit bir yer degi§tirmenin gok otesinde sosyal, kulturel ve ekonomik boyutlari bulunan dramatik kitlesel olaylardir. Osmanli cografyasinda 19. yuzyildaki kitlesel goglerin ardinda Rus- ya’nin Balkanlar, Kirim, Kafkaslar ve Anadolu uzerinden Akdeniz havzasina inme emelleri ve eylemleri ba§lica etken olmu§tur. 1853-1856 Kirim Sava§i’ndan sonra ivme kazanan gogler, 1877-78 Osmanli-Rus Sava§i’ndan sonra adeta Istanbul’a dogru akan bir sele donu§tu. Bu suregte ba§ gosteren ayrilikgi isyanlar ve bunu firsata donu§turmek isteyen Rusya’nin mudahaleleri nedeniyle patlak veren sava§lar gogleri trajik boyutlara ta§idi; milyonlarla ifade edilen bu buyuk nufus hareketleri hem gok olumsuz §artlarda gog eden bu insanlar hem de gittikleri yerlerde ya§a- yanlar agisindan ciddi sosyo-ekonomik sorunlar yaratti.

Bu donemde imparatorlugun nufus kompozisyonunda ortaya gikan onemli bir husus, Musluman nufusun yogunlugunun artmasiydi. Berlin Kongresi’nden sonra Karadag, Sirbistan, Romanya ve Bulgaristan bagimsiz devletlere donu§tu; ayrica, Kars, Ardahan ve Batum, Rusya; Bosna-Hersek, Avusturya; Kibris ise, Ingiltere’nin idaresine terk edildi. Bu bolgelerdeki Muslumanlarin kitleler halinde Rumeli ve Anadolu’ya gog etmeleri nedeniyle Anadolu’daki musluman nufus oldukga artti. Ote yandan, Tunus’un Fransiz hakimiyetine ve Misir’in fiilen Ingiltere’ye gegmesiyle birlikte Turklerin Turk olmayan Musluman halka gore nufus yogunlugu da artti.

93 Harbi ve sonrasinda Varna, Silistre, Gumulcine, fiumnu, Sofya, Selanik, Kars, Sohum ve Batum halki gog etmek zorunda kaldilar. Rusya, bu bolgedeki yerli halki yurtlarindan surup yerine Hiristiyanlari yerle§tirmek igin sistemli bir baski politikasi uyguladi. Vapurlarla Istanbul, ânakkale, Trabzon ve Samsun limanlarina ta- §man on binlerce gogmen, once Bursa, Izmir, Samsun, Kastamonu, Giresun ve Si- vas’a yerle§tirildi; daha sonra bu alan guneyde ûkurova bolgesiyle Suriye’yi, Ba- tida ise, Aydin, Izmit, ânakkale ve Istanbul’u da igine alacak §ekilde geni§letildi. Goglerle, yerlerini, yurtlarini, hatiralarini, kisaca her §eylerini kaybetmi§ olan milyonlarca gogmenin belli kentlere yigilmasiyla bu bolgelerdeki sosyal duzen, ekonomik ve demografik yapi alt ust oldu; devleti, ba§ta barinma ve saglik olmak uzere hizmet sektorunde yetersiz birakan bu olaganustu §artlar nedeniyle ciddi asayi§ sorunlari ortaya gikti. Iskan edildikleri yerlerdeki sosyo-ekonomik duzeni bozmalari ve yol agtiklari asayi§sizlik, yerli halkta gogmenlere kar§i ciddi bir anti- pati yaratti.

Dogal Afetier ve Saigin Hastaiikiar: II. Abdulhamid devrinde sosyal hayati ve gundelik ya§ami derinden etkileyen ve ba§kenti harabeye geviren yangin fela- ketlerinin yaninda, panik havasi yaratan bazi dogal afetler ve salgin hastaliklar da ya§andi. Imparatorlugun tum bolgelerinde sikga gorulen ve olumlere de yol agan frengi, gigek, sitma, verem, kolera, tifus ve tifo bu tur salgin hastaliklarin ba§mda gelmekteydi. 1880’de Dogu Anadolu ve Kuzey Suriye’de ya§anan kuraklik ciddi sosyal sorunlarla aglik ve sefalete yol agti. Temmuz 1880’de meydana gelen ve Iz-


mir, Menemen, Balikesir, Bursa, Mugla, Rodos, Ayvalik, Bergama ve Denizli’yi ciddi bir biyimde etkileyen deprem bu bolgelerdeki gundelik ya§ami fely etti. 1908’de Tokat’ta meydana gelen sel felaketi ise yuzlerce can kaybma yol ayti.

Osmanli toplumunda panik havasi yaratan ve gundelik ya§ami ciddi bir biyimde aksatan bir diger olay 1894 Depremi’dir. 10 Temmuz 1894 tarihinde ogle saat- lerinde Istanbul ve yevresi §iddetli bir depremle sarsildi. Adapazari, Izmit, Gebze, Adalar, Uskudar, Kuyukyekmece, Yalova, Karamursel ve £atalca’da da §iddetli bir biyimde hissedilen deprem, halkta buyuk bir tela§ ve korku yaratti. Ba§ta park ve bahyeler olmak uzere bir sure ayik alanlarda barman halk, tum telkinlere ragmen uzun sure evlerine donmedi. Memurlar ise yali§tiklari binalara girmekten yekindik- lerinden kamu hizmetleri durma noktasma geldi. Padi§ahm yaptigi bagi§la ba§layan yardim kampanyalari, abartili ve asilsiz haberler yayimlayan gazetelerin kapatilmasi ve bu tur haberlere yer veren yabanci basin organlarmin yurda giri§inin yasaklanmasi, yaralarm sarilip hayatm normale dondurulmesine yonelik adimlardi. 1894 Depremi, Istanbul ve yevresinin deprem riski altmda oldugunun hatirlanma- smi, ba§ta Atina Rasathanesi Muduru Eginitis olmak uzere yabanci uzmanlarm sis- mik ara§tirmalar yapmak uzere davet edilmesini, bir takim teknik alet ve edevatm getirtilerek Rasathane’de bir deprem §ubesi kurulmasmi saglami§tir.

Grevler: Osmanli Devleti’nde mesleki hak ve yikarlari savunmak amaciyla grev kapsammda degerlendirilebilecek toplu i§ birakma eylemlerine 1870’li yillarm ba§larmda rastlanir; 1872-76 yillari arasmda tersane ve demiryolu i§yilerinin ba§i yektigi i§ birakma eylemleri ya§anir. Bati ile kar§ila§tirildigmda gey de olsa i§- yiler arasmda smif bilincinin olu§maya ba§lamasiyla, Osmanli sosyal ve ekonomik ya§ammi ciddi anlamda etkileyen grev (tatil-i eggal) kavrami ortaya yikti. 1908 oncesinde elliden fazla i§yi eylemi geryekle§tirildi. II. Me§rutiyet’in ilaniyla ortaya yikan iktidar bo§lugunda ise Istanbul, Selanik, Izmir, Aydm, Beyrut, Samsun, Us- kup ve Manastir gibi kentlerde ve neredeyse tum i§ kollarmda yuzden fazla grev meydana geldi. Belediye hizmetleri, gida uretimi, perakende, eglence, imalat, madencilik, turizm ve konaklama, haberle§me, ula§im ve ta§imacilik gibi ticari ve sosyal ya§amm neredeyse tumunu kapsayan grev dalgasi, gundelik ya§ami fely etti. Hukumet, bu dalgaya kar§i yeni ceza yasalari ve kolluk kuvvetleriyle onlem almaya yali§ti. Ya§anan sava§lar (Trablusgarp, Balkan ve Birinci Dunya Sava§lari) ile alman hukuki onlemler, grevlerin hizmi kesti. Soz konusu i§yi hareketlerinin Cumhuriyet donemine teorik ve pratik ayidan onemli bir miras biraktigmda §uphe yoktur.

Avrupa'yla kar§ila§tirildigmda Osmanh'da isciler arasmda smif bilincinin olu§umu ve siyasalla§ma siireclerindeki gecikmenin nedenleri neler olabilir?

Hidiv: 1866-1922 yillari arasinda sadrazamin rutbe ve derecesinde bulunan Misir valilerine verilen unvand i.

Toplumsal Yapida (Ibzulme: Tuketim, Yolsuzluk ve Fuhu§: 1853-56 Kirim Sava§i’ndan sonra devletin mali dengelerinin kotiilegmesi, buna kar§ilik ba§ta saray olmak uzere toplumun elit tabakasmda goriilen Bati tarzi (alafranga) ya§am biyimi, liiks ve israf, alt tabakada ciddi bir tepki yaratti. Yazlan Istanbul’a akm eden Hidiv ailesi ile Misirli zenginlerin liiks ve israf smirlarim zorlayan tavir ve ali§kanliklari, saray kadmlanyla Istanbul ve Misir sosyetesi arasmdaki rekabetin yarattigi moda, israf ve liiks tiiketim, zamanla toplumun diger kesimlerine dogru yayildi. Ozellikle gayrimiislimlerin yogun olarak ya§adigi Beyoglu ve yevresinde, retail diizeyi yiiksek elit bir ya§am tarzi dogdu. Ithal mallara ve liiks tiiketime olan talep, beraberinde Galata ve Beyoglu’nda vitrinleriyle dikkat yeken biiyiik magaza


ve bonmar§eleri getirdi. Vitrin duzenlemeleri, Osmanli gundelik ya§ami ve ticari hayati ayismdan yeniydi. Ayrica, gazetelere magaza reklamlari verilmeye ba§landi. Boylece ihtiyaci olsun olmasin, vaktini vitrinler onunde geyiren bir insan tipi ortaya yikti.

Kirim Sava§i, Osmanli gundelik ya§amma uzun sureli etkileri bakimmdan onemli bir olaydir. Muttefik sifatiyla aileleriyle birlikte Istanbul’a gelen Fransiz ve Ingiliz subaylarm gundelik ya§ami, ali§kanliklari ve davrani§ biyimleri Osmanli idarecilerini ve ba§kent halkini etkiledi. Bu baglamda, kadin-erkek ili§kileri, kiyafet, moda, ev dekorasyonu, gundelik davrani§ kaliplari, luks tuketim ve eglence gibi alanlarda ciddi bir etkile§im ya§andi. Bu surey sonunda Batili ya§am tarzi, israf ve luks tuketim adeta yagda§ bir statu haline geldi. Ote yandan kadin erkek arasindaki mesa- fenin azalmasiyla geleneksel degerlere aykiri bir eglence kulturu ortaya yikti; Kule- dibi, Bakirkoy, £amlica, Moda ve £iftehavuzlar’da gazinolarin ayilmasiyla Bati tarzi karma eglence kulturu yaygmla§ti. §ehirle§meyle birlikte, dilencilik, hirsizlik, dolan- diricilik, yankesicilik ve kalpazanlik gibi suylar, asayi§ sorunlarina yol ayti.

istanbul'daki suclarla ilgili geni§ bilgi icin bkz. Zafer Toprak, “Osmanli'nm Son Donemin- de istanbul Sokaklarinda Marjinaller: Hirsizlar, Dolandmcilar, Yankesiciler”, Istanbul Universitesi Siyasal BilgilerFakultesi Dergisi, 38 (Mart 2008), s. 275-279.

Sosyal yapidaki degi§imin yansimalarindan biri de fuh§un yaygmla§masiydi. Esas itibariyla fuhu§ her donemde her toplumda mevcuttu. Sava§ yillarinda artan fakirlik, i§sizlik ve ozellikle 93 Harbi sonrasindaki yogun goylerin yarattigi kozmo- polit §ehir hayati, fuh§un beslendigi kaynaklardi. Insan ticaretinin ve i§ vaadiyle kandirilan kadmlarm besledigi fuhu§ sektoru geli§me imkani buldu. Idareciler, mahallelerinde genelev (umumhane) veya randevu evi (koltuk) bulunan halkin §ika- yeti kar§ismda buralari kapatma veya bu insanlari tutuklama gibi sert onlemlere ba§vurmadilar; yunku, yeri bilinen ve denetlenebilen bu tur mekanlarin kapatilmasi halinde, fuh§un evlere ve sokaklara ta§acagi ve kontrolden yikarak kente yayi- lacagi fikrindeydiler. Bu nedenle §ikayet halinde, fuhu§ yapilan yerlerin sertye uya- rilmasiyla yetinilirdi. Sosyal rehabilitasyon kapsaminda hayat kadmlarmi askeri di- kimevlerinde istihdam edip namuslu bireyler olarak topluma kazandirmak gibi projeler ba§latildiysa da sonuylandirilamadi.

Guvenlik guyleri tarafindan gozetim altinda tutulan ve tanimlanmami§ bir tur yasalliklari olan Istanbul’daki genelevlere ciddi bir sorun yikarmadiklari surece mudahale edilmezdi. Bazi gorevlilerin ru§vet kar§iligmda bu tur yerleri himaye ettigi olurdu. §ehrin merkezinde yaygin olarak bulunan ve yasal olmayan randevu evleri ise parola ve gizli kapakli yontemlere ragmen bazen mahalle halki tarafindan fark edilir; mahalle imami, bekyi ve halk burayi basar; §ayet suyustu yapilip delil bulunursa ev yakilip yagmalanirdi. II. Me§rutiyet doneminde Anayasa’yla mesken dokunulmazligi saglandigi iyin izni olmaksizin kimsenin evine girilemez- di; dolayisiyla bu tur baskinlar artik Anayasa’ya aykiriydi. Sosyal kontrol mekanizmasi boylece devre di§i kaldi ve bu, fuhu§ sektorunun hizla buyumesine yol ayti.

GUNDELiK YAfiAM VE DEGifiiMYeni Mekanlar, imkanlar ve Ali§kanliklar: 19. yuzyilin son ve 20. yuzyilin ilk yeyregi, Batili degerlerin, ili§ki biyimlerinin, davrani§ kaliplarinin ve ali§kanliklari- nin belirgin bir biyimde topluma nufuz ettigi bir donem oldu; gundelik ya§amda yeni mekanlar, imkanlar, heyecanlar ve ali§kanliklar ortaya yikti. Modern kent ya-

MAKALE


§ammi duzenleyen kurumlar olarak belediyelerin kurulmasi, yop toplama ve genel temizlik i§lerinin duzene konulmasi, buyuk gezi parklarmm yapilmasi, apartman, otel, buro ve pasaj gibi yeni ya§am ve i§ mekanlarmin ortaya yikmasi, muze gibi yeni kultur merkezlerinin ayilmasi, §ehir aydinlatmasi, telgraf ve telefon gibi ileti- §im araylarmin kullanilmasi, tunel, tramvay ve §ehir hatlari vapurlari gibi ula§im araylarmin kent ya§ammm paryasi haline gelmesi, zatulhareke adi verilen otomobilin buyuk §ehirlerde boy gostermesi, boga gure§leri ve tayyare gosterileri gibi yeni aktivitelerin ya§anmasi, futbol kuluplerinin kurulmasi ve boylece taraftarlik, rekabet ve hafta sonlari maya gitme ali§kanligmm ortaya yikmasi, tiyatro sayismdaki arti§, ilk sinema salonlarmm ayilmasi ve deniz hamamlarmm (plajlar) gundelik ya- §ama katilmasi, bunlar arasmda sayilabilir.

Kent Yonetimi ve Genel Temizlik Hizmetleri: 19. yuzyilda imparatorlugun nufus arti§ma paralel olarak kentle§mede de ciddi bir kipirdanma ba§ladi. Kaybe- dilen cografyalardan goyler, ulkenin di§ pazarlara ayilmasi, ula§im ve ileti§im im- kanlarindaki geli§meler bu sureyte onemli rol oynadi. §ehirle§me, kent yonetimi, duzeni, imar ve iskan gibi modern belediyeciligin temel sorunlarini gundeme getirdi. Kara ve deniz ula§immda yeni toplu ta§ima imkanlarinin ve vasitalarinin ortaya yikmasiyla banliyolerin olu§masi ve Kirim Sava§i’nda Osmanli saflarinda Rusya’ya kar§i sava§mak iyin muttefik ordularinin Istanbul’a gelmesiyle ya§anan olaganustu hareketlilik ve karga§a modern belediyeciligin kurulma surecine katki yapti.

Bu baglamda oncelikle ba§kentin bayindirlik, altyapi, genel temizlik ve saglik sorunlarini yozmek amaciyla 1855 yilinda Istanbul §ehremaneti (belediye) kuruldu. Ardindan olu§turan Intizam-i §ehir Komisyonu, belediyecilik hizmetlerinin etkin bir biyimde verilebilmesi iyin ba§kentin on dort belediyeye bolunmesini onerdi. 1858’de kurulan ve Beyoglu-Galata bolgesini iyine alan birim kent yonetiminde ilk uygulama olmasina ragmen Paris Belediyesinin adindan esinlenilerek, buraya Altmci Dai- re-i Belediyye ismi verildi. 1868’den itibaren once geli§mi§ liman ve ticaret merkezlerinde kurulan belediyeler, 1877’de yikarilan Vilayat Belediye Kanunu ile tum im- paratorluga yaygmla§tirildi. Temizlik i§lerine gelince: Klasik donemde devlet yop toplama i§i iyin para harcamaz, aksine mezbeleci ve arayici esmafi denen ve bu i§e talip olan zumre devlete ucret oderdi. Kufeler ve yop zembilleri (yuval) ile halkin kapisini yalan ve yop toplayan arayici esnafi, yoplerden yikan degerli veya i§e yarar e§yalari satarak geyinirdi. 19. yuzyila dek bu §ekilde yuruyen genel temizlik i§- leri, Altmci Daire-i Belediyye’nin kurulmasmdan sonra resmi makamlarm sorumlu- luguna devredildi. Bu donemde arabalarla toplanan yopler iskeleye goturulerek ve mavnalarla ta§marak Adalar ayigmda akmtiya birakmaya ba§landi.

1878’de Istanbul’un genel temizligiyle ilgili yeni kararlar almdi ve 1881’den itibaren yop toplama ve temizlik hizmetlerinin yerine getirilmesi iyin gelir duzeyine gore hane sahiplerinden yevre ve temizlik vergisi almmaya ba§landi. Cemil [To- puzlu] Pa§a’nm belediye ba§kanligi doneminde, 1913’te Temizlik I§leri Mudurlugu kuruldu ve genel temizlik hizmetleri daha duzenli hale geldi. Ancak bir yil sonra 1914’te Birinci Dunya Sava§i’nm patlak vermesi nedeniyle belediyenin elindeki hayvanlara, arabalara, su otomobillerine el konulunca ve ozellikle i§yiler asker olarak orduya almmca ciddi aksakliklar ya§anmaya ba§ladi.

Genel §ehir Aydinlatmasi: 19. yuzyil sonunda gundelik ya§amdaki yenilikler, sadece fiziki mekanlardaki yeflitlilik ve degi§imle smirli kalmadi. Batili ya§am tarzi- nm onemli unsurlarmdan olan gece hayati, gey saatlere dek gezme ve eglenme kulturu, §ehrin aydmlatilmasmi da zorunlu kilmaktaydi. Modern §ehirciligin onemli gostergelerinden biri olan cadde, sokak ve iy mekan aydmlatmasma, Dolmabah-


ge Sarayi igin in§a edilen Dolmabahge Gazhanesi’nin faaliyetiyle ba§landi. Ardm- dan 1856’dan itibaren uretim fazlasi havagazi ile Cadde-i Kebir (Istiklal Caddesi) ve saraya yakm bazi sokaklar aydmlatildi. Zamanla Galata, Pera, Yuksekkaldirim, Pangalti, Fmdikli, Be§ikta§, Tophane, Talimhane ve Saraghane gibi bolgeler, havagazi fenerleri do§enerek i§iklandirildi.

Anadolu yakasmda ise Beylerbeyi Sarayi’nm aydmlatilmasi igin in§a edilen Us- kudar Kuzguncuk Gazhanesi sayesinde 1865’ten itibaren birgok cadde ve sokak i§iklandirildi. istanbul’un gerek Anadolu gerekse Rumeli yakasmdaki buyuk cad- delerin ve bazi bolgelerin aydmlatilmasi, guvenlik agismdan yararli oldugu kadar gundelik hayatm geg saatlere kadar canliligmi surdurmesine de imkan tanidi. Ge- nel §ehir aydmlatmasi amaciyla 1880’de kurulan Yedikule Gazhanesi ve 1891’de kurulan Kadikoy Hasanpa§a Gazhanesi’nde uretilen havagaziyla cadde, sokak ve ig mekan aydmlatmasi tum ba§kenti kapsayacak §ekilde geni§letildi. 1900-1914 yillari arasmda ise istanbul’un ana caddeleri, sokaklari, konak ve yalilari ile devlet daireleri gaz i§letmeciliginin geli§imine paralel olarak havagaziyla aydmlatildi. Boylece Istanbul ve Izmir gibi buyuk kentlerde geg saatlere dek gezme, eglenme, yiyip-igme ve e§-dost ziyaretine gitme gibi ali§kanliklar ortaya gikti.

Yeni Gezinti Yerleri: Parklar ve Bahgeler: Istanbullular 19. yuzyil ortalarma kadar daha gok mesire yerlerine, gayirlara ve bahgelere giderek agag golgelerinde dinlenirlerdi. Bu donemde ye§il alanlari bol olan ba§kentte, Avrupa’daki gibi ozel olarak park ve bahge duzenlemeleri yapilmami§ti. Istanbul’da gezinti mekani olarak duzenlenen ilk park, 1854’te Sultanahmet Meydani’nda yapilan Yeni Millet Par- ki’ydi. 1870’te meydana gelen Buyuk Beyoglu Yangmi’ndan sonra bu bolge yeniden duzenlendi ve Taksim ve Tepeba§i semtlerinde Istanbul halki igin buyuk parklar yapildi. Rumeli yakasmda bir diger onemli gezinti mekani Gulhane Parki’ydi. Aslmda Topkapi Sarayi’nm di§ bahgesi olan bu ye§il alan, 1912’de ba§latilan gali§- malarla parka donugturuldu. 1867-70 yillari arasmda Kisikli yolu uzerinde Baglar- ba§i civarmdaki ye§il alan ise £amlik Bahgesi adiyla Istanbul’un Anadolu yakasmda halka agilan ilk belediye parki oldu. Bunu, II. Me§rutiyetin ilanmdan sonra yapilan Dogancilar parki izledi.

Yeni Ya§am ve i§ Mekanlar>Apartmanlar: Istanbul, 19. yuzyil ortalarmdan itibaren geleneksel konut tipin- den gok farkli fiziki mekanlara ev sahipligi yapmaya ba§ladi. Yapi turlerindeki ge§itliligin yarn sira, gok katli yapila§ma ve yeni bir konut tipi olarak apartmanlar da gundelik ya§amm unsurlarmdan biri oldu. Gayrimuslim nufusun yogunlugu, ya§am §ekli ve kulturel etkile§im kanallariyla ba§kentin Bati’ya donuk yuzu- nu temsil eden Beyoglu, apartman yapila§masmda da ba§i geken bolge oldu. Os- manli sosyal hayatmm geleneksel ya§am alani olan ev, barmmanm gok otesinde anlamlar ta§irdi. Mahremiyetin fiziki smirlarmi temsil etmenin otesinde; ayni zamanda, birligin, dirligin ve ige donuk mutevazi ya§amm mekani olarak sicak bir yuvaydi. Apartman ise 19. yuzyilm ortalarma dogru degi§en fiziki ve sosyo-ekonomik yapinm etkisiyle olu§an yeni §ehir duzeni ve onunla butunle§en bir konut tipi; ayni zamanda mustakil ev kulturunden, kolektif kent ya§amma gegi§in onemli bir evresiydi. In§aat teknolojisindeki ilerleme ve ozellikle kent merkezlerinde nufusun yogunla§masi gibi farkli etkenlerin yarattigi bu yeni konut tipi, 19. yuzyil sonlarmda Istanbul, Izmir ve Selanik gibi kalabalik kentlerde hizla geliflti. Onlari Halep, Kahire ve Beyrut izledi. Istanbul’da apartmanla§ma ailenin toplumsal statusunu modern bir sembolle geli§tirmek uzere ozellikle nufus yogunlugu-


Levanten: Venedikve Cenevizli tuccarlarin yerli gayrimuslimlerl e evlenmeleri neticesinde ortaya gikan zumre igin kullanilan bir tabirdir.

MAKALE

nun fazla oldugu Beyoglu yevresinde ba§ladi. Aile ya§antismm apartman olyeginde aldigi bu yeni biyim de modernle§menin destekledigi bir gundelik hayat ogesi yaratti.

Oteller: 19. yuzyilda gundelik hayatm yeni mekanlari arasmda, ozellikle oteller dikkati yeker. Geleneksel toplumun han ve kervansaraylarma kar§ilik, oteller modern dunyanm ya§anti biyimine cevap verebilecek biyimde duzenlenmi§ti. Istanbul otellerinin prototipi, yabanci elyilik misafirhaneleriydi. Diplomatik misyon- la istanbul’a gelenler bu mekanlarda konaklardi. Ancak, Istanbul, 19. yuzyilm ikinci yarismdan itibaren sadece yabanci misafirlerin geldigi bir kent olmaktan yikti ve farkli amaylarla yolculuk eden insanlarm tercihleri arasmda yer aldi. istanbul’a ilk yabanci turist grubu 1863’te geldi. Orient Expresîn 1883’te seferler duzenlemeye ba§lamasiyla turist sayismda onemli arti§ ya§andi. Yabanci turist akmi- ni kar§ilamak amaciyla 1884’te Pera Palas’m hizmet vermesiyle ba§layan surey, zamanla Beyoglu’nu bir oteller merkezine donu§turdu. Ba§ta Londra, Bristol, Buyuk Fransiz, Tokatliyan ve Buyuk Kroecker otelleri olmak uzere, pek yok otel Levanten kulturun ve Batili degerlerin Beyoglu olyeginde gundelik hayati biyimlendir- mesinde onemli rol oynadi.

Turizm konusunda ayrintih bilgi icin bkz. A. Haluk Dursun, “Osmanli Devleti'nde Turiz- min Gelisiinine Dair Bazi Gozlemler”, Tiirk Kiiltiirii incelemeleri Dergisi, XVI (2007),67-78.

Buro Hanlari ve Pasajlar: Bu donemde klasik Osmanli ticaret hanlarmin di- §mda, yeni i§ mekanlari olarak once Galata-Beyoglu bolgesinde daha sonra ise Sir- keci ve civarmda in§a edilen hanlarda yerli-yabanci ticari temsilcilik, bayilik ve avukatlik burolari ayilmaya ba§landi. Buro hanlarmin veya buyuk apartmanlarm altmda ayilan i§ ve ali§-veri§ merkezleri olan pasajlar ise ayni zamanda cadde ve sokaklari birle§tiren geyitlerdi. Istanbul’da ilk pasaj orneklerine yine Beyoglu’nda rastlanir. 1840’li yillarda in§a edilen §ark ve Lebon pasajlarmi âcopulo, Krepen ve Avrupa pasajlari izledi. 1870’te yanan Naum Tiyatrosu’nun yerine yapilan îyek Pasaji ise bugun hala ununu korumaktadir. Tunel, Anadolu, Rumeli, Suriye ve Az- navur pasajlari da donemin unlu ali§veri§ ve i§ merkezleri arasmdaydi. Beyoglu pasajlari geyit olma ozelliklerinin yanmda, birer ali§veri§ ya da eglenme merkezi huk- mundeydi. Kitapyilara, perukyulara, pastanelere, tuhafiyecilere ve terzilere ev sahipligi yapan bu pasajlar, sinema ve tiyatro gibi eglence mekanlarmi da barmdirir- di. Pasajlar zamanla §i§li, Osmanbey, Ni§anta§i, Karakoy, Galata ve Kadikoy gibi semtlere de yayildi. Boylece ba§ta Istanbul olmak uzere buyuk §ehirlerde ali§-veri§ ve eglence imkanlari ile gundelik ya§ama yeni bir mekan katildi.

Yeni Sosyal Aktiviteler ve EglencelerBoga Gureflleri: Istanbul halki 20. yuzyilm ba§larmda boga gure§leriyle tani§ti. II. Me§rutiyet’in getirdigi ozgurluk ortammda, daha once yasak olan biryok §ey uygu- lanma firsati buldu. Mayis 1910’da Beyoglu’nda yabanci bir kumpanya tarafmdan birkay boga gure§i gosterisi yapildi. Mizrak, kama ve kiliylarla bir hayvanm katle- dilmesinin vah§et oldugu yonundeki §iddetli ele§tirilerin basmda yer almasi uzerine, dahiliye naziri boga gure§lerini yasakladi.

Uyu§ (Tayyare) Gosterileri: Fransiz Pilot Louis Bleriot, Aralik 1909’da gosteri yapmak uzere uyagiyla istanbul’a geldi. Gosteri iyin gazetelere ilanlar verildigi gibi, Bleriot’a konferans verdirilip Man§ Denizi’ni geyi§ini gosteren filmi seyirciye iz-


letildi; ayrica uyagi Taksim Meydani’nda sergilendi. Bleriot, hazirliklarm tamamlan- masinm ardmdan 11 Aralik 1909 Pazar gunu Taksim Talimhane’de toplanan yakla§ik on bin seyirciye bir gosteri uyu§u yapti; ancak, §iddetli ruzgarm etkisiyle bir evin yatisma yarpip bahyeye du§tu. Boylece, sonuy fiyasko olsa da, Istanbul halki ilk kez bir uyu§ gosterisine taniklik etmi§ oldu.

Futbol Kulupleri ve Taraftarlik: Gunumuzde en populer spor dalmm ne oldugu sorusunun tarti§masiz cevabi, herhalde futboldur. 18. yuzyil sonlarinda Ingil- tere’de bugunku formata yakin bir oyuna donu§en futbol, 1850’li yillarda takimlar arasinda oynanan kuralli bir oyun halini aldi. Modern futbol, Britanya Adasi’na ve oradan kita Avrupasma yayildiktan sonra, yine Ingilizler eliyle Osmanli cografyasi- na ta§mdi. Istanbul, Izmir ve Selanik futbolun oynandigi ilk kentler oldu. Osmanli smirlari iyinde ilk futbol mayimn 1875’te Selanik’te oynandigi bilinmektedir. 1877’den itibaren Izmir’de Levantenlerin ve Rumlarin kurdugu takimlarla giderek yaygmla§an futbol, geleneksel deger yargilari nedeniyle henuz Musluman genyle- rin yogun ilgi gosterdigi bir spor turu degildi. Ingilizlerin 1894’te Football Club Smyrna (Izmir Spor Kulubu) adiyla kurdugu ilk futbol takimini, 1895’te Kadikoy ve Moda’da kurulan diger kulupler izledi. 1897’den itibaren Istanbul ve Izmir ta- kimlari arasinda ba§layan maylar, rekabeti ve taraftar sayisini da hizla arttirdi. Musluman kesime gelince, artan ilginin yansimasi olarak 1899 yilinda Re§at Danyal ve arkada§lari tarafindan Black Stockings (Siyah £oraplilar) adiyla bir futbol takimi kuruldu. Onu 1903’te Be§ikta§ Jimnastik Kulubu, 1905’te Galatasaray ve 1907’de Fenerbahye spor kulupleri izledi. Ba§langiyta “terbiye-i beden” ve “idman yurdu” adlariyla kurulan futbol kulupleri, Istanbul halki iyin hafta sonlari yeni bir eglence biyimi ve sosyal aktivite halini aldi.

Fenerbahge Spor K u lubu ’n u n ilk am blem i Befliktafl J im nastik K u lu b u ’n u n rozeti

1906 tarihli ilk

Kaynak:http://w w w .fenerbahcecum huriyeti.org/Fenerbahce Kaynak: http://w w w .bjk.com .tr/tr/cm s/tarihce/2/74//SporK ulubuTarihi.asp

http://www.fenerbahcecumhuriyeti.org/Fenerbahce

http://www.bjk.com.tr/tr/cms/tarihce/2/74/


1908’de Selim Sim [Tarcan] tarafmdan Osmanli Milli Olimpiyat Cemiyeti kuruldu. Ar- dmdan boks, eskrim, yuzme gibi spor kuluplerinin de kurulmasiyla 20. yuzyil ba§larmda, Osmanli toplumsal ya§ammda spor yapma, takim tutma, bireylerin takimmin renkleri uzerinden kendilerini tanimlamasi, lig ve §ampi- yonluk gibi yeni ve heyecanli kavramlar ile maya gitmek ve futbol seyretmek gibi yeni eglenceler katilmi§ oldu. Sportif alandaki geli§melere paralel olarak Osmanli Devleti ilk kez 1908 Londra ve daha geni§ bir kafile ile 1912 Stockholm Olimpiyatlari’na katildi.

Plaj (Deniz Hamami): Osmanli cografyasi denizlerle iy iye olmasma ragmen, ozellikle Musluman kesimin denizle bari§ik oldugunu, bir plaj kulturu bulundugunu soylemek guytur. Denizciligi meslek edinen Rumlar ve

Kuzey Afrikalilar hariy, onemli kentlerde denize pek ragbet edilmezdi. Bu nedenle yuzme bilmek buyuk bir meziyet sayilirdi; o kadar ki 19. yuzyil da dahil olmak uzere bogulma tehlikesi geyirenleri kurtaranla- ra, devlet “tahlisiye” (kurtarma) madalyasi verilirdi. Istanbul halki ilk olarak Gala- ta Koprusu, Buyukdere, Bakirkoy, Kumkapi ve Moda gibi daha yok gayrimuslim nufusun yogun oldugu bolgelerde in§a edilen deniz hamamlarmda denize girme- ye ba§ladi; ancak, akla hemen gunumuz plajlari gelmemelidir. ^unku bu donemde deniz banyosu veya daha yaygin olarak deniz hamamlari denilen bu yeni yuzme alanlari, haremlik-selamlik olarak sahilden biraz uzakta, suya dayanikli ah§ap kaziklar uzerine in§a edilmi§, soyunma kabinleri, tuvalet, kantin ve dinlenme alanlari ile onunde yer alan etrafi yevrili mekanlardan ibaretti.

Kaynak:http://www.galatasaray.org/tarih/pages/tarihlogo.php

20. y u z y il bafllarm da B akirkoy sahilim deki dem iz ha.ma.mlan

Merkezde ve ta§rada yuzmeye merak saranlarin sayismdaki arti§a paralel olarak Istanbul’dan sonra Izmir, Antakya, Mersin, Lubnan, Lazkiye, Bingazi ve Selanik gibi kentlerde de deniz hamamlari ayildi. Bu donemde, sahilde insanlarin gorecegi §ekilde denize girmek genel ahlak kurallariyla orf ve adetlere aykiri goruldugun- den yuzme alanlari ayiga yapilirdi. Kadmlar iyin yapilan deniz hamamlarma mah-

http://www.galatasaray.org/tarih/pages/tarihlogo.php


remiyet konusunda gereken ozen gosterilmesine ragmen, Musluman kadmlar devrin plajlari hukmundeki bu yuzme alanlarma ilgi gostermediler. 19. yuzyil sonlarmda Istanbul’daki deniz hamamlarmm sayisi yalilara ait olanlar hariy, altmi§ civarm- daydi. Bu deniz hamamlarmdan gunumuzdeki gibi plajlara geyilmesi, Istanbul’un i§galine taniklik eden 1920’li yillarda geryekle§ti. Bu yillarda Osmanli ba§kentine gelen Beyaz Ruslar’m bir kismi Florya sahillerine yerle§tirilmi§ti. Sahilde Ruslarm denize girmeleri, merakli Istanbullulari kisa surede buraya yekti. Ote yandan Istan- bul’da bulunan i§gal guylerinde gorev yapan yabanci subaylarm kadmli erkekli sa- hillerde ayiktan denize girmeleri, Istanbul’da plaj kulturunun ilk adimlari olurken deniz hamamlarmm da tarihe kari§masma yol ayti.

Yeni Eglence Mekanlar>Sinema: Lumiere Karde§ler’in 1895’te sinematograf denilen aleti icadiyla ba§layan sinema macerasi, bu tarihten sonra Avrupa’da halka ayik film gosterileriyle yayil- maya ba§ladi. Sultan II. Abdulhamid’in teknik geli§melere ve yeniliklere buyuk meraki nedeniyle 1896’da sarayda ilk film gosterisi yapildi. Istanbul halkma ayik ilk gosteri ise 1897’de Istiklal Caddesi’ndeki Sponeck Birahanesi’nde geryekle§tirildi.Bu tarihten itibaren film gosterimleri, ba§ta Beyoglu ve §ehzadeba§i gibi merkezler olmak uzere hizla yayildi. Osmanli’da ilk sinema salonu ise Polonya asilli bir giri§imci olan Weinberg tarafmdan 1908’de Pathe Sinemasi adiyla Beyoglu’nda ayildi. Onu 1911’de Oryanto; 1912’de ise Santral ve Ideal sinemalari izledi. Ta§rada ise,Izmir, Filibe, Selanik ve Beyrut gibi merkezler ba§i yekti. Boylece Osmanli toplumunun en azindan buyuk kentlerinde ya§ayan kesimleri iyin yeni bir eglence biyimi ve mekani ortaya yikti. Ba§langiyta kadmlarm sinemaya gitmeleri ozellikle ta§- rada tepkiyle kar§ilandiysa da bayanlar iyin ayri matinelerin ve erkekler tarafmdan gorulmeyecek ayri localarm tahsisiyle bu sorun a§ildi.

Tiyatro ve Opera Sahneleri: Osmanli Devleti’nde gayrimuslimlere ve elyilik- lere ait tiyatrolarm geymi§i oldukya eskidir. Izmir, Selanik ve Istanbul gibi Levan- tenlerin de yogun olarak ya§adigi kentlerde gayrimuslimlerin kurdugu tiyatrolar vardi. Geni§ anlamda Istanbul halkinin tiyatroyla tam§masi 1840’ta Naum Tiyatrosu’yla ba§ladi. Gunumuz- de £iyek Pasaji’nin bulundugu yerde kurulan ve ayildigi gunden 1870’teki Buyuk Beyoglu Yangmi’na dek yuzlerce oyun, sihirbazlik, pan- domim, opera ve bale gosterisine ev sahipligi yapan Naum Tiyatrosu’nu Beyoglu’nda Concordia, Croissant, Varyete ve Tepeba§i tiyatrolari, eski Istanbul’da ise Gedikpa§a Osmanli Tiyatro- su izledi. Halkm yogun ilgisi nedeniyle Galata,Aksaray, Direklerarasi, Sultanahmet, Kadikoy ve Uskudar gibi merkezlerde de yeni tiyatrolar ayildi. Ta§rada ise, Bursa ve Adana’da devlet eliyle tiyatrolar kuruldu. Istanbul halkinin ozellikle Ramazan aylarmda iftardan sonra Beyoglu’nda Naum’un, Gedikpa§a’da Gullu Agop’un ve Uskudar’da ise Aziziye Tiyatrosu’nun yolunu tutmasiyla, dindi§i eglence kiilturii giderek giin-

Kaynak: http://team -aow .discuforum .in fo /t6035delik ya§amm ayrilmaz bir paryasi haline geldi.

Unlu k a d m tiyatroo yu n c u la n n d a nYeranuhiKarakaflyan(1848-1924)

http://team-aow.discuforum.info/t6035


Tiyatrolarda opera ve operet gibi muzikal oyunlar yaninda, zamanla kantocular da sahne almaya ba§ladi. Elbette bu donemde Musluman kadmlarm tiyatro oyunlarm- da yer almalari veya kantocu olarak sahneye yikmalari soz konusu degildi. Bu ayigi Rum ve Ermeni kadm sanatyilar doldururdu. Musluman kadmlardan tiyatrolara gidenlerin sayilarmm fazla olmadigmm ve bunun sadece buyuk kentlerle smirli oldugunun altmi yizmek gerekir.

Tiyatrolarm yaygmla§masmda, halkm yaninda Osmanli padi§ahlarmm ilgi ve destegi de etkili olmu§tu. 1859’da Sultan Abdulmecid devrinde Dolmabahye Sarayi Tiyatrosu’nun ve 1889’da II. Abdulhamid devrinde Yildiz Sarayi Tiyatrosu’nun ayilmasi bu ilginin somut gostergesidir. II. Abdulhamid klasik Bati muzigine ve sahne performanslarina merakliydi. Bu nedenle Tiyatro, zamanla saray halkinin ve devlet adamlarinin en onemli eglencelerinden biri haline geldi. Yildiz Tiyatrosu’nda yogunlugunu Italyanlarm oluflurdugu tiyatro gruplannin oyunlari ve bazen de bizzat padi§ahm yazdigi piyesler sahnelenirdi. II. Abdulhamid, devlet adamlarina ve saray burokrasisine vermek istedigi mesajlari bilinyli olarak kaleme aldigi piyeslere yerle§tirirdi. Devrin siyasi §artlari nedeniyle 1876-1908 yillari arasinda tiyatrolarm dile- dikleri oyunu sahnelemekte ozgur olduklarmi soylemek mumkun degildir.

Y ild iz Sarayi Tiyatrosu

Kaynak:w w w .hayallem e.com

VOsmanli toplumunda kadmlarm toplumsal ya§amda ve sanatsal faaliyetlerde silik bir figiir olarak kalmasmin nedenleri neler olabilir?

Yeni ileti§im ArabianT e lg r a f v e T e le fo n : Medeniyetlerin dogu§unda ve geli§mesinde haberle§menin yok onemli bir yeri oldugu bir geryektir. 1845’te Amerika’da ilk telgraf hattimn faaliyete geymesinin ardmdan Osmanli Devleti’nde ilk telgraf denemesi 1847’de sarayda geryekle§tirilmi§ ve Sultan Abdulmecid tarafmdan telgrafm mucidi Samuel Morse’a madalya verilmi§ti. Telgraf bundan sonra iilkenin diger yerlerine dogru giderek yaygmla§tirildi ve burokrasinin en stratejik araylarmdan birisi haline geldi. Telli telgrafm geli§mi§ modeli olan telsiz telgraf ise 1905’te Izmir’de ve 1917’de de Istanbul’da kuruldu. Telgrafm yurt genelinde etkin ve yaygm olarak kullammi ancak Cumhuriyet devrinde geryekle§ebildi.

1876’da Alexander Graham Bell tarafmdan icat edilen telefon 1878’de Paris Ser- gisi’nde tamtildiktan iiy yil sonra Istanbul’a geldi. Istanbul halki Eminonii ve Gala- ta’da yekilen ilk telefon hatlanyla birlikte hizli ileti§im imkanma kavu§tu. Ancak devrin §artlan geregi siyasi bir komplodan ve suikasttan yekinen II. Abdulhamid’in

http://www.hayalleme.com


a§in tedbirli tutumu, telefon hatlarmm suratli bir biyimde yayilmasina ve konutlar- da kullanilmasma izin vermedi. 1908’de II. Me§rutiyet’in ilaniyla birlikte yasaklar ortadan kalkinca, telefon talepleri artti. Telefonun Osmanli toplumunda yaygmla§- masi ve konutlara ta§mmasi 1911 yilinda kurulan Dersaadet Telefon Anonim fiirketi’nin faaliyetleriyle geryekle§ti.

Yeni Ula§>m ArabianTunel: Karakoy Tuneli, Londra ve New York’la birlikte dunyanm en eski metrola- rmdan biridir. Tirmanmasi hayli zahmetli olan Yuksekkaldirim Yoku§u ile Galib Dede Caddesi’ni birle§tiren bu tunel, 18 Ocak 1875’te yerli ve yabanci konuklarm da katildigi resmi bir torenle hizmete girdi. Boylece, ticaret, ali§-veri§ veya eglence amaciyla Pera’ya gidecek olan halka saglanan kolaylik sayesinde, Beyoglu giderek daha fazla insanm ugradigi merkezlerden biri haline geldi. Ayili§i takip eden fiubat ayinda 111.000 ki§i gibi o gunun nufusuna gore hayli yuksek sayida yolcu ta§mmi§ olmasi tunele olan ilgiyi gosterir. 1910’da elektrikli tramvaylara geyi§ yali§malari ba§ladi ve Tunel, 1911 yilinda yokuluslu bir §irkete satildi; daha sonra Mart 1939’da millile§tirildi.

Otomobil (Zatulhareke): 19. yuzyilm sonlarmda gundelik hayata giren araylardan biri de otomobildir. Onceleri Avrupa’dan ithal edilen ve sonra yerlileri de uretilen faytonlar 19. yuzyilm sonuna kadar atli tramvaylarla birlikte Istanbul’un kara trafiginin yaygm kullanilan ula§im araylariydi. 1890’larda Almanya, Fransa, Italya ve Amerika Birle§ik Devletlerinde uretilen benzinli otomobiller kisa sure sonra Istanbul’a geldi. Ilk otomobilin 1895’te geldigi ve buyuk §a§kmlik yarattigi yonunde rivayetler bulunmakla birlikte, 1904’te istanbul’a geldigi ayiktir. Gumruk tarifelerinde adi geymeyen bu garip araca “kendiliginden hareket eden” anlamm- da zatulhareke denilmi§ti. Ilk otomobil sahipleri de ilk fayton sahipleri gibi nufuzlu ve varlikli ki§ilerdi. II. Me§rutiyet’ten sonra Osmanli basmmda gorulen otomobil reklamlari bu sembolun ust tabaka arasmda oldukya yaygmla§tigmi kanitlamak- tadir. Hantal ve kontrolu guy makineler olan ilk otomobiller, asirlarca §ehir iyinde sokak ortasmdan yurumeye ali§mi§ kimseler iyin ciddi bir tehlike haline geldi. Ya- §anan kazalar halkm otomobilleri zengin kesimin oyuncaklari ve “anar§ist bomba- larmdan daha tehlikeli alet” §eklinde nitelendirmelerine yol ayti. Bu tur §ikayetler sadece Istanbul iyin geyerli degildi; Paris’te de insanlar benzer bir tavir takmmi§, protesto gosterileri duzenlemi§, hatta bazi §ahislar bu tehlikeye kar§i silahlanmi§ti.

1913 y ilin d a suikasta ugrayan S adrazam M a h m u d fievket Pafla ’n m otom obili

Kaynak:http://www.tsk.tr/2genelbilgiler/26askerim uze/obje/m esrutiyet/ob je2 .h tm

http://www.tsk.tr/2genelbilgiler


Hukumet, istanbul’da uygun yollarm yapilamami§ olmasmdan ve kaza riskin- den dolayi ba§ta otomobile mesafeli yakla§ti. Paris, Berlin ve Londra gibi §ehirlerde ya§anan kazalar da bunda etkili oldu. Otomobil, II. Me§rutiyet sonrasmda resmi ve askeri hizmetlerde ozellikle makam araci olarak kullanildigi iyin yaygmla§ti. 1908-14 arasi donemde yogu resmi olmak uzere istanbul’da 150 civarmda otomobil mevcuttu. Yine ayni yillarda elektrikli tramvaylar devreye girdi. Motorlu ta§itlar- la birlikte Istanbul’un gundelik hayatmda zaman kavrami degi§ti. Ayrica otomobil- lerle birlikte i§ hayatina §oforluk (otomobil garkgihgt) gibi yeni bir meslek dahil oldu; otomobil yan sanayii olu§tu ve tamirhaneler ayildi. 1914’te kazalarm onlenmesi amaciyla trafikle ilgili duzenlemeler yapildi; araylara numaralar verildi. Otomo- billere vergi kondu ve Galata Koprusu’nden geyi§ ucretli hale getirildi.

Sonuy olarak degi§im ve donu§umun bu ikinci evresinin temel karakteri, yogun isyanlarm ve sava§larm yol aytigi agir ekonomik ve sosyal sorunlar, farkli dini ve etnik kokenli bireylerden olu§an toplumdaki yozulmenin belirginle§mesi, toplumun siyasete katilma taleplerine kar§i siyasi otoritenin gittikye sertle§erek muhalefeti sindirmesi, II. Me§rutiyet’in ilaniyla birlikte ilk kez yok partili siyasi hayata geyilmesi, dini eksenli toplum algismin ve gelenegin giderek zayiflamasi, geleneksel aile kurumunun yozulmeye ba§lamasi, kadmm toplumsal ya§ama katilmasi ve son olarak da Bati medeniyetine ait du§unce, davrani§ kaliplari, fiziki mekan algisi, tuketim zihniyeti ve eglence kulturunun gundelik hayatm ayrilmaz paryasi haline gelmesi ve bunlarm zamanla kaniksanmasi §eklinde tanimlanabilir. Bu surey, ayni zamanda Cumhuriyet rejimini kuracak asker sivil kadroyla aydmlarm fikir ve eylem dunyasmin §ekillendigi atmosfer ve modern anlamda gundelik ya§amm zemi- nini yaratan donem olmasi bakimindan oldukya onemlidir.

8. Uni te - Top l umsal Yap i ve Degi§ imi 187

Ozet

<j G eleneksel O sm anli sosyal ya p ism d a degiflim in1 d in am ik ler in i tam m layab ilm e

19. yuzyilda iy ve di§ etkenlerle Osmanli sosyal yapismda bazi degi§imler ya§andi. Merkeziyetyi devlet yapisinin sarsilmasi, sava§larm neden oldugu sosyo-ekonomik sorunlar ve ayrilikyi isyanlar, Osmanli millet sisteminin ve dolayisiyla toplumsal duzeninin yozulmeye ba§lamasinda en onemli faktorler oldu. Devlet, bu sorunlari a§- mak amaciyla bir yandan kamuoyunun talepleri dogrultusunda idari ve hukuki yapiyi yeniden duzenlerken, bir yandan da basini kullanarak askerlik, hukuk, egitim ve kilik kiyafet alanlarinda sosyal degi§im ve donuflum surecini yonlendirdi. Yuzyilin sonlarinda ise aydinlar ve bazi devlet adamlarinin ba§ini yektigi muhalif koalisyonun siyasi yabalari ve Bati ile etkile§imin artmasina paralel olarak degi§im ve donuflum gundelik ya- §amm neredeyse tum alanlarini da iyine alacak §ekilde geni§ledi.

O sm anli top lum unda siyasete katilm a, ekonom ik darbogaz, dem ografik ya p id a degiflim suregleri- n i gozum leyebilm eOsmanli Devleti, kurulu§undan 19. yuzyila dek mutlakiyetle yonetilmi§, Bati’daki siyasi ve hukuki mucadele sureylerinden pek etkilenmemi§ti. Yeni O sm anh lar C em iyetinin 1865 yilinda ba§- lattigi muhalefet hareketi, bazi devlet adamlarinin da destegiyle Me§rutiyet’in, yani anayasal parlamenter bir rejimin kurulmasini gundeme getirdi. 1876’da Kanun-i Esasi’nin ilam ve Meclis-i Umumi’nin ayilmasiyla kurulan anayasal-parlamenter rejimle, bireysel hak ve ozgurlukler teminat altina alindi. Devlet, Kirim Sava§i sirasinda ilk kez Agustos 1854’te almaya ba§ladigi di§ borylari zamanla odeyemeyecek duruma gelmi§ ve 1875’te iflasini ilan etmi§ti. Ote yandan 93 Har- bi’nin yuksek sava§ tazminati, hazineye ciddi bir yuk getirdi. Bu durumda ba§ta maa§lar olmak uzere kamu harcamalarini kar§ilayamayacak duruma gelen devlet, ellerinde Osmanli hisse senetleri bulunan yabancilarin yogun baskisiyla bu- naldi ve Duyun-i Umumiyye Idaresi adiyla kurulan organ sayesinde borylarini yeniden yapilan- dirarak odemeye ba§ladi. 19. yuzyil sonlarinda Osmanli sosyal ve ekonomik tarihi bakimdan en onemli geli§melerden biri de goylerdir. Balkanlar ve Kafkaslardan gelen bir milyondan fazla goymenin belli kentlere yigilmasiyla bu bolgelerdeki sosyal duzen, ekonomik ve demografik yapi alt ust oldu. Ba§ta barinma ve saglik olmak uzere hizmet sektorunde devleti yetersiz birakan bu olaganustu §artlar nedeniyle ciddi guvenlik sorunlari ortaya yikti.


G undelik yag a m m f i z ik i gehresini ve tem posunu degifltiren m a d d i ku ltu r u n surlany la u s tya p i kuru m la n m agiklayabilm e19. yuzyilin son, 20. yuzyilin ilk geyreginde, Ba- tili degerler, iliflki bigimleri, davrani§ kaliplari ve ali§kanliklar belirgin bir bigimde topluma nufuz etti; gundelik ya§amda yeni mekanlar, imkanlar, heyecanlar ve ali§kanliklar ortaya gikti. Bunlar, modern kent ya§amini duzenleyen kurumlar olarak belediyelerin kurulmasi, buyuk gezi parklari- nin yapilmasi, apartman, otel, buro ve pasaj gibi yeni ya§am ve i§ mekanlarinin ortaya gikmasi, muze gibi yeni kultur merkezlerinin agilmasi, §e- hir aydinlatmasi, telgrafin yayginla§masi ve telefon gibi ileti§im araglarinin kullanilmaya ba§lanmasi, tunel, tramvay ve vapur gibi ula§im araglarinin kent ya§aminin pargasi haline gelmesi, zatulhareke adi verilen otomobilin buyuk kentlerde boy gostermesi, futbol kuluplerinin kurulmasi tiyatrolarin sayilarinin artmasi, sinema salonla- rinin agilmasi ve deniz hamamlarinin (plajlar) gundelik ya§ama katilmasiydi.

<j M odernlegm enin ke n t y a g a m m d a ve geleneksel 4 deger ya rg ila n n d a yara ttig i degiflim ve donugu-

m u degerlendirebilm e

19. yuzyilla birlikte nufus arti§i, gog ve ekonomik etkenler nedeniyle klasik yapisini koruya- mayan Osmanli mahallesinin farkli kulturleri temsil gucu azalmaya ve gok kulturlu kent ya§antisi iginde kaybolmaya ba§ladi. 19. yuzyilin ikinci ya- risiyla birlikte modernle§menin getirdigi yeni davram§ kaliplari ve dunya goru§u, Osmanli ai- lesinin deger yargilarini, otorite algisini ve bireylerin ili§ki bigimlerini degi§tirmeye ba§ladi; bireyselle§me ve aileden bagimsiz bir ya§am bigi- mi kurma gabalari ortaya gikti. Henuz kadinlar igin geleneksel yargilar ve kaliplar gegerli olmakla birlikte, en azindan ust tabakaya mensup kadin, yuzyilin ba§indan gok daha farkli bir statu- de, toplumsal ya§ama mesafeli de olsa katilmaya ba§layan toplumsal bir figur haline geldi. 185356 Kirim Sava§i askeri boyutlari yaninda, Osmanli gundelik ya§amina uzun sureli etkileri bakimindan onemli bir olaydir. Muttefik sifatiyla aileleriyle Istanbul’a gelen Fransiz ve Ingiliz subaylarin gundelik ya§ami, ali§kanliklari ve davrani§ bigimleri Osmanli idarecilerini ve halki etkiledi. Bu baglamda, kadin-erkek iliflkileri, kiyafet, moda, ev dekorasyonu, gundelik davrani§ kaliplari, luks tuketim ve eglence gibi alanlarda ciddi bir etkile§im ya§andi. Ote yandan §ehirle§menin hiz- lanmasi, kente ozgu sug olgusunu da beraberinde getirdi; artan dilencilik, hirsizlik, dolandirici- lik, yankesicilik ve kalpazanlik emniyet ve asayi§ sorunlarina yol agti. Sosyal yapidaki degi§imin yansimalarindan biri de fuh§un yayginla§masiydi. Me§rutiyet yillarinda meydana gelen sava§lar sonrasinda artan fakirlik, i§sizlik ve yogun goglerin yarattigi sorunlar, fuh§un beslendigi en onemli kaynaklar oldu.


Kendimizi S>nayal>m1. Klasik Osmanli sosyal duzeni a§agidaki padi§ahlar- dan hangisinin doneminde radikal bir degi§ime ugra- mifltir?

a. Sultan Abdulmecidb. I. Mahmudc. II. Mahmudd. II. Mehmede. II. Abdulhamid

2. A§agidakilerden hangisi Osmanli toplumunda yeni bir sosyal katmanin ortaya yikmasina yol aymi§tir?

a. Tanzimat Fermanib. Islahat Fermanic. Sanayi Devrimid. Fransiz Ihtilalie. £iragan Vakasi

3. 19. yuzyil sonlarinda Osmanli sosyal ve ekonomik yapisinda a§agidakilerden hangisi en belirleyici olmu§tur?

a. Yabanci devletlerin baskilarib. Goyler ve sava§larc. Askeri isyanlard. Duyun-i Umumiyye’nin kurulmasie. Muharrem Kararnamesi

4. A§agidakilerden hangisi I. Me§rutiyet’in ilaninda etkili olmu§tur?

a. Ittihat ve Terakki’nin baskilarib. Yeniyerilerin isyanic. Ermeni isyanlarid. Balkan Bunalimie. ^lragan Vakasi

5. A§agidakilerden hangisi ilk Osmanli parlamentosunun unsurlarindandir?

a. Meclis-i Me§veretb. Meclis-i Me§ayihc. Meclis-i Tahaffuzd. Meclis-i Vukelae. Meclis-i Mebusan

6. A§agidakilerden hangisi dogru bir tanimlamadir?a. Kanun-i Kadim: Ilk Osmanli anayasasidir.b. Nizam-i Cedit: Ilk Osmanli anayasasidir.c. Nizam-i Alem: Ilk Osmanli anayasasidir.d. Kanun-i Esasi: Ilk Osmanli anayasasidir.e. Te§kilat-i Esasi: Ilk Osmanli anayasasidir.

7. A§agidakilerden hangisi ilk Osmanli meclisinin ka- patilmasinda etkili olmu§tur?

a. 93 Harbi ve yol aytigi sorunlarb. 31 Mart Vakasic. £iragan Vakasid. Girit Bunalimie. Balkan Bunalimi

8. II. Abdulhamid devrinde devletin kurtulu§u yonunde hangi ideoloji resmi politika haline getirilmi§tir?

a. Adem-i merkeziyetb. Panturkizmc. Osmanlicilikd. Baticilike. Panislamizm

9. A§agidakilerden hangisi II. Abdulhamid’in baskici bir yonetim kurmasinda etkili olmamifltir?

a. Siyasi istikrarsizlikb. Meclis-i Mebusan’in tatilic. Muhaliflerin surgunud. Ekonomik krizler ve di§ mudahalelere. Sansur ve hafiye te§kilati

10. A§agidakilerden hangisi 1876 yili sonrasinda sosyal hayata yeni katilan bir unsur degildir?

a. Otellerb. Telgrafla ileti§imc. Apartmanlard. Futbol kuluplerie. Deniz hamamlari


Kendimizi Sinayalim Yan>t Anahtar>1. c Yanitiniz yanli§ ise “Geleneksel Yapida Degi-

§im” bblumunu yeniden gozden geyiriniz.2. c Yanitiniz yanli§ ise “Geleneksel Yapida Degi-

§im” ve “Grevler” bolumunu yeniden gozden geyiriniz.

3. b Yanitiniz yanli§ ise “Toplum ve Ekonomik Dar- bogaz” ve “Goyler” bolumlerini yeniden gozden geyiriniz.

4. d Yanitiniz yanli§ ise “I. Me§rutiyet: Meclis, Anaya- sa ve Millet Iradesi” bolumunu yeniden gozden geyiriniz.

5. e Yanitiniz yanli§ ise “I. Me§rutiyet: Meclis, Anaya- sa ve Millet Iradesi” bolumunu yeniden gozden geyiriniz.

6. d Yanitiniz yanli§ ise “I. Me§rutiyet: Meclis, Anaya- sa ve Millet Iradesi” ve “II. Me§rutiyet: Hurriyet’in Ham” bolumlerini yeniden gozden geyiriniz.

7. a Yanitiniz yanli§ ise “Genel Siyasi Durum” ve “I. Me§rutiyet: Meclis, Anayasa ve Millet Iradesi” bolumunu yeniden gozden geyiriniz.

8. e Yanitiniz yanli§ ise “Devlet Nasil Kurtulur: Fikir Akimlari” bolumunu yeniden gozden geyiriniz.

9. d Yanitiniz yanli§ ise “Genel Siyasi Durum” ve “Kamuoyunun Kontrolu: Sansur ve Hafiye Te§- kilati” bolumlerini yeniden gozden geyiriniz.

10. b Yanitiniz yanli§ ise “Gundelik Ya§am ve Degi- §im: Yeni Mekanlar, Imkanlar ve Ali§kanliklar” ve “Yeni ileti§im Araylari” bolumlerini yeniden gozden geyiriniz.

S>ra Sizde Yan>t Anahtar>Sira Sizde 1II. Abdulhamid devrinde Islamcilik ideolojisine di§ politik misyon ve hedeflerin eklenmesiyle ortaya yikan ve Panislamizm (ittihad-i Islam ) olarak da adlandirilan yeni politik yizgi, siyasi dirili§ iyin umut oldu. Buna gore, imparatorluk sinirlari iyerisinde ya§ayan Musluman halkin yaninda, Ingiltere, Fransa, Rusya ve hatta, £in’in i§- gali altindaki Muslumanlarin halife padi§ahin liderligin- de bir araya getirilmesi ve ortak hedefler dogrultusunda bu guyten yararlanilmasi amaylandi. Ancak buyuk devletlerin, somurgelerinde bu akimin guylenmesine izin vermemeleri ve Muslumanlar arasinda da milliyetyilik du§uncesinin giderek guy kazanmasi, Panisla- mizm’den beklenen politik sonuylarin geryekle§mesine izin vermedi.

Sira Sizde 2i§yi hareketleri, 19. yuzyil dunya ekonomik ve sosyal tarihinin onemli konularindandir. Avrupa ve ozellikle Rusya’daki sureyle kar§ila§tirildiginda, Osmanli’da i§yiler arasinda sinif bilincinin gey geli§mesinde, toprak rejimi, ozel mulkiyetin sinirlari, siyasi-idari ilkeleri ve Turk toplumunun sosyal-iktisadi yapisindaki farkliliklar, merkezi otoritenin yok uzun bir sure feodal guylerin ortaya yikmasina izin vermemesi, Futuvvet ve Ahilik gibi ta- savvufi anlayi§larin ticaret ve i§ hayatinda ferdin ferdi ve devletin ferdi somurmesine izin vermeyen anlayi§ temel etkenler olmu§tur.

Sira Sizde 3Musluman Dogu toplumlarinda dini yasaklardan yok namus algisinin katila§tirdigi mahremiyet algisi ve geleneksel anlayi§ 20. yuzyilin ortalarina dek kadinlarin sosyal ya§ama katilmasini geciktirmi§ti. 19. yuzyildaki reform sureyleri, Bati ile yogun etkile§im sosyal yapida ve i§ hayatindaki degi§im kadini sosyal hayatin iyinde daha aktif bir fugur haline getirdi. Ancak sanatsal aktivite- lere katilim ve rol alma konusundaki geli§me ise daha yava§ geryekle§ti. Musluman kadinlarin biraktigi bu bo§- lugu ozellikle Rum ve Ermeni kadin sanatyilar doldurmu§tur.


Yararlan>lan KaynaklarBilgin, Vecdi, “II. Abdulhamid Donemi Osmanli Sosyal

Yapisi”, Devr-i H am id: Su ltan II. A bdu lham id , Ed. M. Hulagu vd, Kayseri 2011,V, 253-273.

Deringil, Selim, Ik tid a n n Sembolleri ve Ideoloji: II. A b d u lh a m id D onem i (1876-1909), yev. G.£. Guven, Istanbul 1999.

Duhani, Said Naum, Eski In san la r Eski Evler: 19. Yuzyil S o n u n d a B ey o g lu 'n u n Sosyal Topografisi, yev. A. Parman, Istanbul 1984.

Dursun, A. Haluk, “Osmanli Devleti’nde Turizmin Geli- §imine Dair Bazi Gozlemler”, Turk K u lturu Incele- m eleri Dergisi, XVI (2007), 67-78.

Emiroglu, Kudret, G undelik H a ya tim izm Tarihi, Ankara 2001.

Engin, Vahdettin, C um huriye t'in A yn a s i O sm anli, Istanbul 2010.

Eski Istanbu l'da G undelik Hayat, ed. 1. Gundag Kayali- Ersu Pekin, Istanbul 1992.

Evren, Buryak, Is ta n b u l'u n D e n iz H a m a m la n ve Plaj- lan, Istanbul 2000.

Gulenaz, Nursel, B atilila flm a D o n em i Is ta n b u l'u n d a H a n la r ve Pasajlar, Istanbul 2011.

I§in, Ekrem, Istanbu l'da G undelik Hayat: Insan, K u ltur ve M ekan Iliflkileri U zerine Toplum sal Tarih D ene- meleri, Istanbul 1995.

I§in, Ekrem, “19. Yuzyilda Modernle§me ve Gundelik Hayat”, T a n zim a t'ta n C um huriyete Turkiye A nsiklopedisi, Istanbul 1985, II, 538-563.

Lewis, Raphael, O sm anli Turkiye'sinde G undelik H a yat: A detler ve Gelenekler, yev. M. Poroy, Istanbul 1973.

Meriy, Nevin, O sm anli’d a G undelik H aya tin Degiflimi: A dab-iM uafleret 1894-1927, Istanbul 2000.

Oncel, Ay§e Derin, A partm an: G alata 'da Yeni B ir Ko- n u t Tipi, Istanbul 2010.

Ozer, Ilbeyi, O sm anli'dan C um huriyet'e Yaflam ve Mo- da, Istanbul 2009.

Ozcan, Azmi, “Sultan II. Abdulhamid”, Turkler, ed. H.C. Guzel vd, Ankara 2002, XII, 909-930.

Temel, Mehmet, “Osmanli Devleti’nin Son Doneminde Fuhu§ ve Frengi ile Mucadele”, Turkler, ed. H. Ce- lal Guzel vd, Ankara 2002, XIV, 169-172.

Toprak, Zafer, “Osmanli’nin Son Doneminde Istanbul Sokaklarinda Marjinaller: Hirsizlar, Dolandiricilar, Yankesiciler”, Is tanbu l Universitesi S iyasal Bilgiler Fakultesi Dergisi, 38 (Mart 2008), 275-279.

osmanli devleti’nde yenilefime hareketleri...

Documents