9KLTR VE SANAT

EDTR

GLER EREN

BLM EDTRLER

DO. DR. KEMAE EK ------- CEM OUZ

Y E N T R K Y E Y A Y I N, E A R I

T EK N K K O O RD N A T R M U R A T O C A K

g r s e l y n e t m e n l e r HATCE KOT / ERSN BAECI

GRSEL Y N ETM EN YARDIMCILARI SEVG ZEEK / EEVENT EEPEN / AYE BAECI

D Z G g r u b uAE TATEPE / . FARUK TATEPE / ADEM TEMZKK

AE MR / EMRE TATEPE / GKHAN ZEN FAHR UZUN / AHMET MAYAEI

RESM TARAMA H A M D A EK A N

TA SH H GRUBU OYA AKBA OCAK / EENURAAOEU / KAZIM BEGE AHMET KARAAVU / HAET NSAE / SEVE DNDAR

AYI+A YILDIZ / MEHMET EEE / EMNE ZDEMR SERAP DNDAR / HMEYRA SAK / ZEEM ATA

GRA FK TASARIM YAZIEV EETM HZMETLER

D Z G GKEN TEKNK

BASKI SEMH OFSET

CLT BALKA N TTEVT

YAYIN KO D U ISBN 97S-6782-03-X (TAKIM)

975-6782-12-9 (CLT)

YAYIN YER VE TA RH ANKARA 1999

Yan Kat Ebrsu: Mustafa Dzgnman

(0 $ w a tf

YAYIN KURUUJ BAKANI

PROF. DR. H A l NALCIKCHCAGO NVERSTES / BLKENT NVERSTES

YAYIN KURUIfU PROF. DR. NEJAT GYN

STANBUL NVERSTES

PROF. DR. YUSUF HAIAOUJTRK TARH KURUMU (TTK) BAKANI

PROF. DR. EKMEEEDDN HSANOEUSLM KLTR, SANAT VE TARH ARATIRMALARI MERKEZ (IRCICA) BAKANI

PROF. DR. ERCMENT KURANHACETTEPE NVERSTES

PROF. DR. MBAHAT S. KTKOEUSTANBUL NVERSTES

PROF. DR. JACOB M. EANDAUHEBREW NVERSTES

PROF. DR. AHMET YAAR OCAKHACETTEPE NVERSTES

PROF. DR. EBER ORTAYDIANKARA NVERSTES

PROF. DR. 5TANFORD SFiAWCALIFORNIA NVERSTES / BLKENT NVERSTES

PROF. DR. BAHAEDDN YEDYIEDIZHACETTEPE NVERSTES

MAVRLERPROF. DR. HAKKI ACUN / PROF. DR. NAMIK AIKGZ / PROF. DR. HSEYN ALGL /

PROF. DR. RHAN ARIK / PROF. DR. OLU ARIK / DO. DR. M EHMET ARSLAN / PROF. DR. OKTAY ASEANAPA / BER AYVAZOLU / YRD. DO. DR. AE BARAN /

PROF. DR. H : RCN BARITA / DO. DR. NAZAN BEKROLU /d o . d r . S l e y m a n b e y o l u / d o . d r . t u r g u t c a n s e v e r /

PROF. DR. G n l CANTAY / PROF. DR. NUSRET AM / PROF. DR. BEKR DENZ / PROF. DR. UUR DERMAN / DO. DR. EK DERMAN /

PROF. DR. AHMET B. ERCLASUN / DO. DR. SLEYMAN ERGUNER /DR. ZEYNEP TARIM ERTU / PROF. DR. SMAL ERNSAL / PROF. DR. SEMAV EYCE /

PROF. DR. FLARD FEDA / DR. KIYMET GRAY / PROF. DR. VICTO R GRIGORIEVIC GUZEV / PROF. DR. UMAY TRKE GNAY / PROF. DR. YUSUF FLAMZA GLU /

ASSOC. PROF. DR. RALF MARTIN JAGER / PROF. DR. MUSTAFA SEN /PROF. DR. HAM KARPUZ / VEDAT KOSAL / PROF. DR. GNAY KUT /PROF. DR. EMNE GRSOY NASKALI / PROF. DR. SAADETTN KTEN /

PROF. DR. SKENDER PALA / DR. EUGENIA POPESCU-JUDETZ /PROF. DR. GNSELRENDA / DO. DR. SAM SAVA / PROF. DR. M UHTTN SERN /

PROF. DR. ENGN SEZER / PROF. DR. ZEREN TANINDI / PROF. DR. MUZAFFER TUFAN / PROF. DR. ABDSSELAM ULUAM / DR. RECEP USLU / YRD. DO. DR. AYGL LGEN

/ ETHEM RUH NGR / PROF. DR. ALEMDAR YALIN / PROF. DR. KAZIM YET

SANAT VE YAYIN MAVR A H M ET K O T

YURT DII KOORDNASYON CEM O U Z / CEMRE GZEL

TERCME

KOORDNATR CEM O U Z

REDAKTRLER D O . DR. KEMAL EK / DR. JU D Y UPTON-W ARD

ERTAN AYDIN / YILMAZ OLAK

MTERCMLERESRA ALTUN / ERKAN APAYDIN / YRD. D O . DR. BERDAL ARAL /

AYKAN CAN DEM R / DR. SM TEN COAR / ZLEM YELDA DLM EN / AZZ M URAT EATPAAOLU / ELF KOPARAL / MUSTAFA M A CT /

ELF YENEROLU

NSZ

Osmanl mparatorluunun gerek ieride baz sekinci evrelerdeki, gerekse d dnyadaki imaj maalesef sava ve yaylmac bir imparatorluk olduu ynndedir. Osmanl beyliini

kuranlarn gebe unsurlar eklinde dnlmesine paralel olarak gelien ve yerleen bu yanl imaja gre, Osmanllarm dnya medeniyetine katklar yok denecek kadar azdr. Bu

yzden, dnya medeniyetini ele alan eserlerde Osmanl Kltr ve Medeniyeti konusu bir ka sayfa ile snrl kalmaktadr. Ne yazk ki okullarmzdaki ders kitaplarnda bile bu konulara

ok az bir ksm ayrlmaktadr.

Bununla birlikte son elli ylda, zelikle Fernand Braudelin Akdeniz medeniyetini

deerlendirdii muhteem eserinde Osmanl Devletine de yer vermesi ve onun Avrupa mucizesinin gereklemesindeki rolne temas etmesi, Osmanl hakknda Batdaki korku ve

tepkiden kaynaklanan imajn yava yava deimesine sebep olmutur. Ancak yine de aradan

geen zamanda Osmanl medeniyeti ve dnya medeniyetine katks hak ettii lde deerlendirilememitir. Bu konuda kan eserler minyatr ve resimlerle ssl, daha ok gze

hitap eden ya da Osmanl kltr ve medeniyetine ynelik eletirilere cevap niteliindeki sath deerlendirmeler olarak kalmtr. Halbuki son zamanlarda bilim dnyasnda Osmanl

sosyal hayat ve kltr zerinde younlaan aratrmalar, Osmanl Devletinin bir ehir medeniyeti olduunu kesin bir ekilde ortaya koymutur. Osmanl sultanlarnn vgye

deer faziletleri arasnda sanatn ve sanatnn hmisi olduklar zellikle vurgulanm, hatta

her Osmanl padiahlarnn ayn zamanda bir sanatkr olduu anlalmtr. Dolaysyla

Osmanl padiahlarnn sadece himayeci deil bizzat icrac olarak Osmanl kltr hayatnn renklenmesine ve ok ynl olarak gelimesine katkda bulunduklar grlmtr. Fatih

Sultan Mehmedin stanbulun fethinden sonra her yana fermanlar gnderip ashb- sanayi ve eh l-i h ir e f i stanbula davet etmesinin bir ilk deil, bir balang olduu anlalmtr.

Osmanl hakknda imaj deiiklii olarak ifade edebileceimiz bu gelimeler, bize Osmanl kltr ve sanatn ilk defa her ynyle ve toplu olarak ele alan ciltlik bir eser hazrlama

cesareti verdi.

Bunlarn ilkinde ortak bir mill kltr oluturmann temel unsurlar olan alt yapy, baka bir deyile kltrel ortam, imaj, dil ve edebiyat ele aldk. Her biri konusunda uzman olan

deerli aratrmaclar, bu blmde Osmanl kltr hayatnda dil ve

edebiyatn nemini ve Osmanl tebaasnn ortak deerler etrafnda birlemesine katksn

deerlendirdiler. Buradaki na fikir u ekilde geliti: Osmanlda kltr ve sanat zannedildii gibi saray etrafnda ekillenmemi ya da stanbul ile snrl kalmamtr.

stanbulda sultanlar, tarada yn ve eraf, sanat ve sanaty himaye etmilerdir. Bu sayede

stanbuldan Edirneye ve Zagrepten Tataristana kadar ok geni, ayn zamanda kltr yaps asndan epeyce farkl bir corafyada Osmanl kltr varlnn boyutlar ortaya

konulmutur. Bylece bir kere daha, 6 0 0 yllk dnemde Osmanl Devletinin, tebaasn ortak deerler etrafnda birletiren madd ve manev bir kltr evresi oluturmay baardn ve

Avrupa medeniyetine katksnn zannedildii gibi stanbulun fethi sonucu sanatkrlarn Romaya snmasndan ibaret kalmadn anlamaktayz.

Bu vesileyle almalarmzla kltr ve sanat dnyasna yeni bir bak as vereceimizi mit ediyor, farkl kltr ve sanat dallarnn bulumasnn gelecek yllarda bizim

eserimizle snrl kalmamasn, Osmanl kltr dnyasnn daha iyi anlalabilmesi iin

btn itenliimizle temenni ediyoruz.

Yeni Trkiye

NDEKLER

cilt

9BRNC BLM

Osmanl Medeniyetinde Kltr ve Sanat

osmanlda kltrel yapSALTANAT DEOLOJS VE OSMANLI SANATI / PROF. DR. FLZ YENEHRLOLU / 17 OSMANLI MPARATORLUU VE TRK HALK KLTR / PROF. DR. UMAY TRKE GNAY / 23 OSMANLI

DEVLETNDE TRK HALK KLTRNN DEM VE DNM DNAMKLER /PROF. DR. ZKUL OBANOLU / 51 ZVYELERN TRK KLTRNN GELMESNDEK ROL /

DO. DR. SAM SAVA / 72

avrupal gzyle osmanlAVRUPADA TRK MGES / PROF. DR. ZEK ARIKAN / 81 YABANCILARIN HATIRALARINDA OSMANLI

MPARATORLUU / RFAN KARAKO / 94 OSMANLI SEYYAHLARI AVRUPA YOLUNDA /DR. BK ASLTRK / 100

osmanl kltr hayatndan kesitlerEMR SULTAN VE ERGUVAN FASLI / PROF. DR. HSEYN ALGL / 113 OSMANLI EHZADE SANCAKLARI /

PROF. DR. MUSTAFA SEN / 123 OSMANLI DEVLETNDE RESM TRENLER VE BRKA RNEK /DR. ZEYNEP ERTU / 133 STANBUL HALK HKAYELERNDE EVRE, KLTR UNSURLARI VE TOPLUM

HAYATI / PROF. DR. EYMA TAIOL GNGR / 143 KAHVENN EDEB SERVEN /PROF DR. NAMIK AIKGZ / 151 OSMANLI DNEMNDE TRK MZAHI /

PROF. DR. FKRET TRKMEN / 162 OSMANLI SARAY DNLER VE BU KONUDA YAZILAN ESERLER: SRNMELER / DO. DR. MEHMET ARSLAN / 169 OSMANLI KADININ GYM KUAMI /

DR. SEVG GRTUNA / 190 16. VE 17. YZYILLARDA SARAYIN ES / DR. ARF BLGN / 204 OSMANLI DNEM MUTFAI / NEVN HALICI / 214 OSMANLI MEZARTALARI / YRD. DO. DR. NECDET ERTU /

223 EGE BLGES OSMANLI DEVR MEZAR TALARI / PROF. DR. NECM LKER / 230

f k

w

osmanl corafyasnda kltrOSMANLI SULTANLARININ GZDES ANADOLU VE RUMELNN NCS EDRNE /

YRD. DO. DR. RIDVAN CANIM / 241 BALKANLARDA TRK KLTR / PROF. DR. MUZAFFER TUFAN / 266 OSMANLI RUMELS'NN KLTR CORAFYASINA YENDEN BR BAKI / YRD. DO. DR. HALUK DURSUN /

282 RUMELDE TRK ESERLER / DR. LAYDIN YKSEL / 294 POLONYADA TRK KLTR VE SANATI / PROF. DR. TADEUSZ MAJDA / 303 OSMANLI DNEM BALKAN EHRLERNDE MAR FAAYETLER

VE FZK YAPI: SKP RNE / YRD. DO. DR. MUSTAFA ZER / 309 DOU RODPLARDA OSMANLI DNEMNDEN KALMA BAZI MEZAR KTABELER / AZZ N. AKR-TA / 331 OSMANLILAR VE MUKADDES

EMANETLER / DO. DR. SLEYMAN BEYOLU I 345 a OSMANLILARIN DL BOYU TATAR TRKLERNN KLTR VE DLNE ETKLER / ERDAL AHN / 353 OSMANLILARIN TATAR EDEBYATINA ETKS / PROF.

DR. NURMUHAMMET HSAMOV OSMANLI DNEMNDE HIRVATSTAN TRKL / PROF. DR. YUSUF HAMZAOLU / 367 XV. YZYILDA BULGARSTANDA KUMAN SMBLM /

PROF. DR: VALERY STOYANOV / 374

KNC BLM

Dil: Osmanl Trkesi

erken dnem osmanl trkesiOSMANLI TRKES / PROF. DR. AHMET B. ERCLASUN / 391 ERKEN DNEM OSMANLI TRKES /

PROF. DR. MUSTAFA ZKAN / 399 TEORK DLBLM AISINDAN ESK ANADOLU TRKESNN KIYMET ZERNE / PROF. DR. VCTOR GRIGORIEVIC GUZEV - ZLEM DENZ YILMAZ / 412

klasik dnem osmanl trkesiOSMANLI TRKES / PROF. DR. MERTOL TULUM / 421 OSMANLI TRKES / PROF. DR. SMAL NVER /

430 BALANGITAN OSMANLI DNEMNN SONUNA KADAR GRAMER TARHMZ VE ANA HATLARIYLA OSMANLI TRKES GRAMER / DO. DR. ESRA KARABACAK / 437 OSMANLI TRKES /

YRD. DO. DR. HAYAT DEVEL / 456 OSMANLIDA ESPERANTO - LK YAPMA DL BLEYBELEN- LK YAPMA DLN KURUYUCSU MUHY- GLEN / DR. MUSTAFA KO / 463

ge dnem osmanl trkesiXIX. YZYIL OSMALI TRKES / PROF. DR. SMAL PARLATIR /47 i XIX.YZYIL OSMANLI

MPARATORLUUNDA DL, BROKRAS VE EDEBYAT LKS STNE / PROF. DR. ENGN SEZER / 483 TRKEDE BATI KAYNAKLI KELMELERN TARH NDEK SEYR / PROF. DR. FATH SEZGN 1494

OSMANLI DNEMNDE DLDE SADELEME / DO. DR. GLDEN SAOL i 504 TANZMATTAN CUMHURYETE DLDE SADELEME AKIMINDA TRKE SZCKLERN YER / YRD. DO. DR. LATF BEYREL /

518 b LK KARILATIRMALI OSMANLICA - BONAKA GRAMER / DR. ADNAN KADRI / 524 DL- URAL TRKLER VE GELMESNE OSMANLICANIN TESRLER / PROF. DR. MRFATN ZEKIYEV / 530

NC BLM

Osmanl Dnemi Trk "Edebiyat

erken dnem osmanl edebiyat ve halk edebiyatHALK VE DVAN EDEBYATLARININ MTEREKLER AISINDAN OSMANLI DNEM TRK EDEBYATINA

BAKI / PROF. DR. CEMAL KURNAZ / 541 OSMANLI DEVLETNN KURULU YILLARI ARLERNDEN OLAN AIK PAA'DA ORDU FKR VE ALP TP / PROF. DR. KEMAL YAVUZ / 554 OSMANLI DNEMYLE LGL TRK EFSANELER / DO. DR. METN ERGUN / 5 6 i m TRK ROMANLARINDA OSMANLI DEVLETNN

KURULUU / YRD. DO. DR. ADNAN GRBZ / 575

din edebiyatOSMANLININ GR NEFES: TRK DN-TASAVVUF EDEBYATINDA LH / PROF. DR. MUSTAFA UZUN / 591

SLEYMAN ELEB VE MEVLD ZERNE BAZI BLGLER / YRD. DO. DR. KADR ATLANSOY / 598

klasik dnem osmanl edebiyat700 YILIN R / PROF. DR. SKENDER PALA / 607 DVAN EDEBYATINDA BEZM, LT-I BEZM VE DB-I

SOHBET / PROF. DR. GN AY KUT / 616 EDEBYATTA SLP VE ANLAM DERNL AI: 17. YY. / PROF. DR. NAMIK AIKGZ / 630 TRK EDEBYATINDA HND SLBU (SEBK- HND) /

YRD. DO. DR. SABAHAT DENZ / 639 DVAN RNDE MUSK LE LGL UNSURLARIN KULLANII / YRD. DO. DR. NEJAT SEFERCOLU / 649 OSMANLI RNDE TEFEKKR / DO. DR. AL FUAT BLKAN /

669 KLSK TRK RNDE DEVLET / YRD. DO. DR. MEHMET SARI / 678 KNN VE R /YRD. DO. DR. NURAN YILMAZ / 689 KAUN SULTAN SLEYMAN HAN MERSYES-BAK (1526-1600) /

AHMET KABAKLI / 701 B MAHALLLEME CEREYANI VE NEDM / DO. DR. MUHSN MAC T / 711 DVAN EDEBYATINDA MUAMM / DO. DR. MEHMET ARSLAN / 718 OSMANLI DEVRNDE MEKTUP YAZMA

GELENE / YRD. DO. DR. 1. ETN DERDYOK / 731 KLSK TRK EDEBYATINDA HAYVAN MOTFLER /YRD. DO. DR. SADETTN ER / 741

tanzimat sonras trk edebiyatTANZMAT'TAN SONRA BASIN VE EDEBYAT / DO. DR. ABDULLAH UMAN / 753 DEVLET ALYYENN

SON 60 YILINDA TRK R / PROF. DR. M. ORHAN 0KAY / 758 ARA NESL EDEBYATI /PROF. DR. NECAT BRNC f 766 OSMANLIDA BATI R / YRD. DO. DR. AL HSAN KOLCU / 780

OSMANLI HKAYES VE ROMANI / MUSTAFA MYASOLU / 789 OSMANLIDA KADIN ARLER /DO. DR. NAZAN BEKROLU / 802 1839-1918 ARASI TRK EDEBYATINDA OCUK /YRD. DO. DR. ALEV SINAR / 813 KIBRIS MFTS HLM EFEND MDERRSLKTEN

SULTAN UARLIA / PROF DR. HARD FEDA / 819

son donem osmanl edebiyatnda yeni akmlarYEN FKRLERN YANSIMA ALANI OLARAK EDEBYAT (1859-1923) / PROF. DR. NC ENGNN / 829

YEN BR EDEBYAT ANLAYII / PROF. DR. KAZIM YET /84 i OSMANLI DEVLETNN SON YILLARINDA TRK EDEBYATINA YN VEREN FKR AKIMLARI / PROF. DR. ALEMDAR YALIN / 848

II. MERUTYET DNEMNDE TRK R / DR. FAZIL GKEK / 859

OSMANLIMEDENYETNDE

KLTR VE SANAT

OSMANLI'DA KLTREL YAPI AVRUPALI GZYLE OSMANLI

Osm a n l I k l t r h a y a t in d a n k e sit l e rOSMANLI CORAFYASINDA KLTR

A- OSMANLI'DA KLTREL YAPI

SALTANAT DEOLOJS VE OSMANLI SANATI

17OSMANLI MPARATORLUU VE TRK EALK KLTR

OSMANLI DEVLETNDE TRK HALK KLTRNN DEM VE DNM DNAMKLER

51ZAVYELERN TRK KLTRNN GELMESNDEK ROL

2 2

SALTANAT DEOLOJS VE OSMANLI SANATI

PROF. DR. FLZ ALILAR YLNEHRLOLUHACETTEPE N VERSTES EDEBYAT FAKLTES

^anat ve politik g, ideoloji ve kentleme, sa-

i / nat ve ideoloji arasndaki ilikiler tarih ncesi

gelen bedevinin bu doada lde oturmu devesinin hr

gcn gren veya gnein altnda yanan lde sadece

gemisinin nnde uzanan engin okyanusu gren denizci

kahramanlan iin de geerlimidir?

Yukarda belirlediimiz noktalar balamnda, Os-

manl sanat ile saltanat ideolojisi arasnda bir ba oldu

u ve bu olgunun da bakent stanbulda olutuu gr

ndeyiz. Kentlinin bunu nasl alglad ve uslubun na

sl stanbul dnda yaygnlk kazand da ayn kapsam

da dnlmesi gereken konulardr.

Osmanl mparatorluunda Saltanat deolojisi d

nemlere gre geliir ve deiir. rnein, Beylik dne

minde izlenilen ideoloji ile Klasik veya Batllama d

nemlerinde izlenilen ideolojiler birbirlerinden olduka

farkl dncelerden kaynaklanabildii gibi imparator

luktaki saltanat modelinin farkllamasna gre de dei

ir. Saltanat deolojisinin tam olarak gelitii dnemSul-

tan Sleyman Dnemi olarak kabul edilmektedir. Bu

ideolojinin kkeninde ise bireysel bir ideolojiden ok bir

hanedan ideolojisinin yatmas nemlidir. Sultann yaa

d yer olan stanbul ise hanedann ve onun ideolojisi

nin yansd fiziksel yer olarak nemli bir anlam ykle

nir ve mparatorlukla zdeleir.

stanbul kentinin saltanat ideolojisine ynelik bir imge kazanmas iki kez olmutur . Birincisi Bizans Dneminde, kincisi ise Osmanl Dneminde. Her iki dnemde de stanbul kentine salanan maddi ve manevi avantajlar onu bir imparatorluk yani, sultani saltanat kenti yapm ve ona bal bir kentsel imgelemin olumasn salamtr. S. Vryonis her iki dnemde de stanbulun kazand bu anlamn olumasnda, devamllnda ve sosyal ve politik g ilikilerinin belirlenmesinde aadaki noktalarn rol oynadm syler: 1) mparatorun kimliinde merkezileen bir saltanat. 2) Kenti korumak iin kente ait klnan kutsal kiiler araclyla kenti mukaddesletirme 3) Karmak yapya sahip gl bir brokratik ve an sistemi ( arivler) kurma 4) Brokrasiye bal olarak gelien bir dil sistemin olumas 5) mparatorun zel korunmas ve devletin korunmas iin gelitirilen bir askeri sistem 6) mparatorluun gelirinin biriktirilmesi ve merkezilemesi 7) Nfus younluunun toplanmas 8) Fiziksel evreyi antsallatrma 9) mparatorlua bal tren geleneklerinin belirlenmesi ve uygulanmas.

Tm bu noktalarn Fatih Sultan Mehmet dnemiy

le beraber stanbulda uygulanmaa baladn grmek

teyiz. Daha nceki dnemlerde de grlen kimi elerin

stanbula tanmas ve stanbulun kent yapsyla bera

ber btnlemeye balamas, uzun yllar srecek olan bir

imparatorluk imgesinin oluumunda etken oldu. Fatih

Sultan Mehmet kendinde merkezileen bir saltanat g

cn bir ok bakmdan kentte yanstt . Yeni Saray

(Topkap) stanbula deniz yoluyla yaklarken herkesin

grebilecei en etkin noktaya, Sarayburnuna yaptrmaya

balad. Avrupadaki politik glere gstermek iin ken

di portresini madalyonlar zerine koydurdu. Bizansn

son dnemlerinde boalan kenti eski sosyal ve ekonomik

canllna kavuturmak iin stanbula yerleimi kolay

latracak yasalar kard ve zorunlu g olgusuyla kente

yeniden yerleimi salad. 16. yyda kent, ann en ka

labalk yerleimlerinden biri oldu. Kenti kutsallatrmak

iin, 7. yyda stanbula yaplan Arap akniar srasnda

ehit den peygamberin sancak ba olan Eyp Ensa-

rinin mezarn buldurarak onun adna bir trbe ve bir

klliye ina ettirdi. mparatorlua bal tm blgelerde

grev yapabilecek bir brokrasi sistemini gelitirmek

iin gerekli grevlilerin yetimesi iin ok sayda medre

se ina ettirdi . te yandan devirme sistemiyle beliren

ynetici ve asker saysn arttrd. Antsal bir klliye in

a ettirerek, stanbulun topografsine byk bir mda

halede bulundu ve kentin bundan sonra oluacak sil-

etinde ilk alan belirlemi oldu. Tabii bunlara stanbul

kentine Dar-l Saadet; Dar-l Adalet gibi verilen isimle

rin incelenmesi de eklenince kentin mparatorluk iinde

oynad merkeziyeti rol ile yklendii anlamlarn b

ykl daha ok ortaya kmaktadr.

Klasik dnemde saltanat ideolojinin yansd alanlar,

padiahn yazmalarda kulland dil, szcklerde saltana

tn tanmlama biimleri olduu gibi resmi kabullerdeki t

rensel ve hiyerarik davran biimleri ile bunlarn sokaa

(ehir ii gezintileri veya padiahn bir yerden bir yere git

mesi gibi) yansyan veya askeri seferlerde ordu ile beraber

btnleen grntsdr de. te yandan saltanat ideoloji

sinin szel ve trensel sylemleri dnda yansd bir dier

nemli alan ise grsel olan alan yani sanat ve mimarlktr.

Sanat, insan dncesini ve hayalini dlatrma ve

somutlatrma ihtiyacna karlk veren ihtiyatan doar.

Q K L T R VE SANAT

Bu davurum biimlerini oluturan etkenler ise deiik

sanatsal usluplar oluturur. O zaman konumuz asndan

u soruyu sormamz gerekmektedir. Osmanl sanat ve

mimarisinde ki uslup zelliklerinde ortaya kan sanatsal

ifade biimlerinin somutlatrd dnce ve kavramlar

var mdr?

Bu soruyu yantlamak iin en aklayc bilgileri

mimari rnekler vermektedir. nk, gnlk yaam ie

risinde saltanat ideolojisini sokaktaki insana ve onun

kullanmna kolaylkla indirgeyen alan mimari ve mima

ri bezemededir. El yazmalarnn kullanmndaki elit ve

kstl izleyiciye karn mimari, anlamn ve deerini an

cak d dnyada, ierdii ilevlerde ve ondan yararlanan

kiilerin saysal ounlu

unda bulur. Osmanl yne

ticileri tarafndan ina etti

rilen ve kentlerin oluu

munda nemli bir rol oynan

Klliye yaplar, ierdikleri

kurumlarn eitlilii ile

kentlinin tmnn kullan

d toplumsal mekanlard.

Adeta kendi iinde mikro-

dnyalar oluturan bu klli-

yeler, gnlk yaam iin ge

rekli alt yapy salarken ay

n zamanda da yaplarn arkasna gizlenmi bir toplum

sal dzen ile onun belirledii ilikiler an da yanst

makta ve bu olgu da bireysel boyutta kentli tarafndan

dolayl olarak alglamaktayd.Osmanl mimarisi, tarih iinde imparatorluun ge

limesine bal olarak, mparatorlukla sosyal, ekonomik ve kltrel yaam belirleyen kurumlarda grlen deiikliklere kout olarak ortaya kar ve uslup farkllamalar gsterir. Bu farkllama, Sanat ve Mimarlk tarihi bakmndan ana grupta toplanr: Beylikler Dnemi veya

Erken Osmanl Dnemi( 14-15. yy.); Klasik Dnem (16- 17. yy.) Batllama Dnemi ( 18-20. yy.) . Ancak deiik dnemler arasnda da ortak ve belirleyici ana ilkeler bulunur.

Osmanl mimarisinin en nemli zellii ilevsellii

vurgulanm bir mimari olmasdr. retilen yaptlar ba

l bana veya belli blmleri estetik deerlere sahip ol

malarna karn biimsel yaratdaki ama salt gzeli ara

mak deil, fakat imparatorluun ve kuramlarnn ortaya

koyduu ilevlere karlk vermek olmutur. Mimari ya

ptlar toplumsal yaam biimini yanstan deiik ilevli

yaplar olarak ortaya karken, bunlarn tasarmlar, plan

zellikleri ve kompozisyonlar, yaplarn ina edilmele

rindeki amac en iyi ve ilevlerine uyumlu bir biimde

ortaya koymaktadr. Biim ve z Osmanl mimarisinde

tek bir btn oluturmaktadr. Bu zellik antsal rnek

lerde olduu kadar, kk boyutlu evlerde bile karm

za kar. Bunun sonucu olarak Osmanl uslubu soyut ve

kavramsal deil, gzlemci, aklc ve ilevsel olmutur.

Din ve kltr gerei didaktik bir sembolizm olgusunun

ortaya kmam olmas eserlerin ak, okunabilir ve ko

laylkla anlalabilir olmas

n salamtr.Osmanl sanatnn dier bir

belirgin zellii ise bir im

paratorluk ve saray sanat

olmasdr. Saray ve saraya bal ynetici snf sanatn

destekleyicileri ve mesenle-

ri olmutur. En grkemli mimari rnekleri onlar yap

trm, her alanda en gzel

eserler onlara sunulmak

zere retilmitir. Saray ve

evresi, yeni uygulamalar, yeni akmlar ve usluplar her

zaman desteklemi ve yaygnlamasnda nc olmutur.

Mimari ve sanat saray kurumlan araclyla rgtlen-

mekte ve ynetici snf beenisine gre de biimlenmek

teydi. Bylece saray kurumsallam ince bir zevkin

rnlerinin olumasn salarken, ayn zamanda impara

torluun gcn, grkemini sosyal, kltrel ve ekono

mik alanda, vakf sisteminin i dinamizmine bal olarak etkin klan sanatsal paradigmalar belirlemi ve yine im

paratorluun kurumlan araclyla bunlar Bakent d

blgelere yaymtr. mparatorlua bal en uzak blge

lerde bile" Bakent uslubunu yanstan mimari ve sanatsal

zelliklerin ortaya kmas bu tr bir dzene balanabi

lir.

te yandan, Osmanl mimarisi genel olarak anonim

ve kolektif bir sanattr. Bir eserin tasarm, kimliini her

zaman tam olarak bilmediimiz ( Mimar Sinann bir ok

yaps bu genellemenin dnda tutulmaldr) bir kii ta

Sultan Beyazt Klliyesi

rafndan yaplmakta ve eserin ortaya kmasnda ok ki

inin emei gemektedir. Saraya hizmet veren Ehl-i Hi-

ref tekilatna bal eitli sanatlar ve Hassa kurulula

r bu usluplarn olumasnda etkin olmulardr. Mimari

de Hassa Mimarlar tekilat tasarm ve ina faaliyetlerini

stlenirken Hassa Nakkalar da elyazmalarmn resme

derken ayn zamanda da resimsel zellikleri ar basan

bir bezeme dnyasnn elerini oluturmulardr. Ko

lektif eylem ierisinde eserlerin zgn yapmclarn be

lirlemek, sanatnn kiisel tasarm ve yarat uslubunu

dnemlerin kolektif uslubundan ayrmak olduka zor

dur. Geleneksel bilgi birimi, teknik konularda yllar bo

yu sren araylar sonucu elde edilen ustalklar, toplum-

larn kendi beenileri dorultusunda biimlendirmee

altklar estetik duyarllk, dnemlere zg kolektif

usluplarn ortaya kmasnda etken olmutur. Bireyin

toplum yaps iinde ne karlmad bir sosyal sistem

ierisinde ise sanatlarn kiisel usluplarn belirlemek

olduka zordur. Ancak Saray arivlerinde yaplan titiz a

lmalarla baz nakkalarn usluplar ve kimlikleri zeri

ne bilgiler elde edilmektedir.

u bir gerektir ki, 16. yyda, yani imparatorluun

en geni alanlara sahip olduu ve en eitli ve farkl et

nik gruplar, dinleri, topluluklar barndrd bir d

nemde, imparatorluk sanatnda yaygn ve badak bir

uslup zellii grlr. nk bu eitlilik iinde salta

nat ideolojisinin aktarmnda grsel iletiimi salayacak

tek bir sylemin salad btnlk vardr. Bakentte

oluan sanatsal uslup saraya ve saray evresine yakndan

bal olmak durumundadr. Klasik dnem uslubu gerek

mimaride ve mimari sslemede gerekse de dier kuma,

ileme, deri, maden, seramik, hal vb. alanlarda olsun

yaygn bir biimde kullanlmaktayd. Mimari rneklerde

Mimar Sinann zenginletirdii kurallar hakim olurken,

dier bezeme alanlarnda ise saray nakkahanesinde re

tilen eitli bezeme zelliklerinin her trl malzeme ze

rinde uyguland grlr.

Grsel uslubun yaygnlamasna etkin olan eler

nelerdir? Daha ncede belirttiimiz gibi, saray iin re

tilen eserlerde bu uslup doal olarak kullanlmaktadr.

Bu uslupla retilmi eserlere bakld zaman bunlarn

sarayla olan ilikisi hemen anlalmaktadr. Bylece S a

rayla olan ban tanmlanmasnda yani politik gle

olan balantnn ortaya karlmasnda saray uslubunun

kullanlmas bu ilikiyi ortaya karmakta ve uslubun

kullanlmasn seen kiinin ( yani sanatsal retimi mad

di olarak destekleyen kiini) politik gle olan balant

sn belirlemektedir. Bu bir sultan, ehzade, sultan kz

veya annesi olabildii gibi vezir, sadrazam, paa, kadas-

ker de olabilmekte veya sarayda daha alt dzeylerde g

rev yapan anbar emini, buday emini vb. kiiler de ola

bilmektedir.

Kurumsallam grsel beeni ve estetik sadece us

lubun yaratlmasnda deil, uslubun uygulanmas ve

hatta izleyici ve kullanc kitlesi tarafndan alglanma

balamnda da ortaya kar. Baz mimari formlar, yapla

rn planlar, i mimari bezemeleri hatta kullanlan mal

zemenin seimi bile saray uslubuna bamll gsteren

veriler olmutur. Gerek saray tarafndan imparatorluun

deiik blgelerine gnderilen yneticilerin gerekse de

baz blgelerde bulunan yerel yneticilerin imar faaliyet

lerini bu balamda deerlendirmek gerekmektedir. n

k oluturulan sanatsal ifade biimi veya imgenin z sa

dece ortaya knda deil fakat onun iletiim ve dola

m yan sra alglama biimleriyle yklenen deerler ora

nnda ierik kazanr.

Baz somut rnekler verecek olursak, anlatlmak is

tenen iliki daha aklk kazanacaktr. 16 yyda belirlenen

ve dorudan sarayn baniliiyle yaygnlk kazanan klasik

uslubun bir saltanat ideolojisi olarak kabul edildii

17. yy. rneklerinde ak bir biimde kendini gsterir.

Klasik dnemde stanbulda belirlenen kurallara gre trensel bir mekan ve antsallk yaratmak amacyla sadece Selatin Camilerinde yapya kuzey taraftan eklenen revakl bir avlu bulunur. Yaplarn i ksmlarnda ise yine ayn dneme ve ayn banilerin sosyal statuleribe gre merkezi planl emalar kullanlmtr. Oysa, bu zelliin 17. yy. ile 18. yyda baz blgesel camilerde uygulandn gryoruz. rnein, Kahirede Malike Safiye Cami- sinin plannda bunu grmek olasdr. 1610 ylnda Darl Saadet aalarndan Osman tarafndan inasna balanan bu yapda stanbul camilerin revakl avlulu ve merkezi planl emas uygulanmtr. Sultan III. Mehmetin annesi olan Safiye Sultann azatl klesi olan Osman Aa yaps bakent uslubuna gre ina ettirerek orada geerli olan grsel ideolojiyi Kahireye ama bu kez kendi adna tam.

Kahire'de bu kapsamda ele alnabilecek dier bir

yap ise Kavalal Mehmet Ali Paa Camisidir. Osmanl

padiahna ba kaldran, onun topraklarnn bir ksmna

el koyan, Bab- Aliden bamsz bir biimde Avrupal politik glerle ilikiye giren Muhammet Alinin Kahi-

rede ina ettirdii byk cami stanbuldaki selatin ca

milerinin ideolojik yaklamn yanstr. Ayn plan ema

s ve benzer antsallkla ina edilen bu yap ile Kavak

lnn yanstmaa alt imge kendisinin de Osmanl

Sultan kadar gl ve grkemli olduudur. Ancak il

gin olan kulland grsel dil kendine zg bir dil de

il fakat Osmanl saltanat ideolojisini bakent uslubuyla

yanstan bir dildir. Oysa, Kahire 1517de Osmanl top

raklarna katlm olmasna ramen bu tarihe kadar Os-

manl bakent uslubunu bu kadar aka ifade eden bir

yap yoktur. Kahirenin Osmanl yneticileri, Sleyman

Paa, Sinan Paa vb. olduka mtevazi klliyeler ina et

milerdir. Kahirede Mem

luk uslubu 18. yy. kadar

devam eden bir usluptur.

Osmanl uslubu yaplarn

iinde gizli kalrken d

cepheleri kentteki gele

neksel Memluk zellikle

rini yanstr. Memluk

Prenslerinin Kahiredeki

yerel politik glerini red

etmeyen Osmanl yneti

mi nedeniyle bu uslup

Abdurrahman Kethda zamanna kadar devam etmitir.

Benzer rnekleri Cezayir ve Tunusta da grmekte

yiz. te yandan, Bulgaristann umnu kentinde 18.

yzylda ina edilen Tombul camide de merkezi plan e

mas ve avlu bulunmaktadr. Yerel bir ayan ailesi tarafndan ina edilen bu yapda da baninin yknd politik

modelin Osmanl saltanat ideoloji olduunu syleyebili

riz.

Romanyann gnmz snrlar iinde kalan Eflak

ve Erdel Prensleri ise i ilerinde serbest, nfusun youn

olarak Hristiyan olduu prensliklerde. Bu nedenlerle

Osmanl kurumlan bu blgelerde yerlememiti. Ancak,

prensler krallk saraylarn sslerken taht odalarn znik

inileri ile kaplamay yelemilerdir. Bylece bakent us-

lubunun belirlenmesinde nemli rol olan ini ssleme

sultani bir ifade biimi olarak kabul edilmi ve taht salo

nunun bezenmesi iin seilmiti.

Konut mimarisinde de benzer uygulamalar karmza kar. Amasyada 19. yyda ina edilen konaklara bakldnda, i sofal plan tipine ok rastlanmasna ramen, orta sofal plan tipinin sadece stanbuldan ynetici olarak gelen kiilerin evlerinde olduu grlr. Ye- menin ikinci kez (1846-1918 ) Osmanl ynetimine gemesiyle burada merkezi sofal ev tipleri oalm, ba- odalar ve tepelik pencereleri bakent uslubuna gre bezenmitir. 19- yy. amdaki Saruja Mahallesi Kk stanbul adyla bilinmekteydi. Buradaki yaplarn ve bezemelerinin bakentle olan ilikisi mahalle sakinlerinin bakentteki politik gle olan ilikisiyle paralellik gstermekteydi. Bu gle iliki kurmayanlar evlerinde geleneksel arap evi plan ve bezeme zelliklerini kullanmaa devam etmekteydi.

Osmanl uslubu ile iletil

mek istenen imge ve

doktrin nedir? Bu soruyu imparatorluun varl

ile saltanat ideoloji ve s

lam doktrini olarak ksaca yantlyabiliriz. Ancak bu imparatorluk imgesinde, zellikle klasik d

nemde Sultann kiilii ve birey olarak ortaya

koyduu yarg ve sylem

leri bulmak olas deildir. Saltanat ideolojisi padiahlarn kiiliine gre dei

en bir olgu deildir. Bunun en somut rneini de dier

uygarlklardan ve slam topluluklarndan farkl olarak Osmanl padiahlarnn imparatorluun ynetim merke

zi olan Topkap Sarayn (19- yy. gelene kadar) deitirmemi olmalarnda grebiliriz.

Her padiah Topkap Saraynda kendi adna bir oda veya kk kk eklemi ama hibiri kendi kii

sel saltanat simgesini bu ortamdan kopararak sadece ken

dilerine ait yeni bir saray ina ettirmemilerdir.

te yandan, saltanat ideolojisini yanstan tm bu

imgeler, izleyicideki gzellik kavramn beslemekte ye-

terlimidir? Yoksa bu kavram baka boyutlarda m ara

mak gerekmektedir? Osmanl uslubunda ilevi olmayan

Am asyada bir konak. (Fotoraf: Yazevi Arivi/A hm et Kot)

soyut ve yaln biimlerin oluturduu sembolik ve meta

fizik kavramlarn aranmas pek olas grlmediinden,

izleyicinin grn saltanat imgesine balyan veriler

nelerdir? Sanrm bu sorunun yant sosyolojik adan de

erlendirilmelidir. nk izleyici- birey, kendisinin de

dahil olduu imparatorlukta ki dzeni alglad model

erevesinde sanatsal ifadeyi de alglamaktadr: gzellik

aklclktr, akl oulcu anlatm biimleri arasndaki ili

kiyi belirler, bylece gzellik ve imge onu oluturan ele

manlarda deil aralarndaki ilikide ortaya kar, bu ili

kiyi belirleyenler ise simetri, dzen, birlik ve paralarn

tme( kle) olan bamll ve ona salad gzelliktir.

Osmanl uslubundaki bu ilikiler, 16. yyda youn

ifade biimini bulmutur. Ancak olumaya balamas

Beyliklerdnemine ve o dnemin beylerinin destekledi

i ifade biimlerine dayanmaktadr. Saltanat ideolojisi

nin yansd Osmanl uslubu Yldrm Beyazt ve II.

Murat ile beraber Anadoluda ve Balkanlarda zgn bir

uslup olarak yaygnlk kazanmakla balam ve bakent uslubu olarak kullanlmtr. Klasik dnemdeki youn

kullanmndan sonra, 18. yy. itibaren saltanat ideoloji

sindeki deiiklikler nedeniyle saltanat imgesi ve onun

ifade biimleri de, Batllama dneminin yeni kurumla-

ryla beraber farkllk gstermitir.

Bylece klasik dnemdeki Osmanl uslubu, o dne

min kurumlan araclyla ortaya km, yanstt sal

tanat ideolojisi ve imgesi de ayn sosyal sistemi paylaan

kiiler tarafndan, ister retici, ister tketici olsun bu sis

teme katldklar oran dorultusunda yaygnlk kazan

mtr.

OSMANLI MPARATORLUU VE TRK HALK KLTR

PROF. DR. UMAY TRKE-GNAYHACETTEPE N V ERSTES EDEBYAT FAKLTES

evlet kurmak, hem de 625 yl dnyada sz

sahibi olan lider bir devlet olmak tesadfle

rin eseri deildir. Bilgi, tecrbe, gelenek,

zek, saduyu, dirayet, izan, basiret ve duygusal olgun

luk kavramlaryla ahsiyet kazanm inanl insanlarn

ounluu tekil ettii bir millet byle kendisiyle bar

k gl bir devlet kurabilir. lenmi zengin ve retken

bir kltr bar ve ahenk salar. Kaba kuvvet ve kar

birlii ile ancak anlk baarlar elde edebilir. Ardndan

hzla zlme ve zl gelir. Osmanl medeniyeti yal

nz mill duygularmz honut ettii iin ve Trk tarihi

asndan deil, dnya tarihi asndan da insanlk var ol

duka dnya dzeninde etkisini ve nemini yitirmeye

cektir. nk bugn, dnn toplam ve yarnn tohu

mudur. Osmanl Devleti yklal 76 yl gemesine ra

men dnya siyaseti ve halklar hl bu dalmann sanc

larn dindirememitir. ||k

Bilime, kltre, ululara-

ras ilikilere ve sanata

katklar hl aratrl

makta ve deerlendiril

mektedir.

Bugn, Irak, Kosa-

va, Bosna, Bat Trakya ve

Filistinde yaananlar arta

kalan aclarn ve sancla

rn grnebilen ulardr.

Bozulan ahengin yerine

insanca paylamay ve

reterek bark yaamay

salayacak bir dzen ku

rulamamtr. Balkan

larda ve Orta-douda ka

nayan hep Osmanlnn yklyla meydana gelen deprem

de bozulan dengeden kaynaklanmaktadr. Bozulan denge

lerin kurulmas halklarn ortak deerle salanacak ortak

menfaatlerin kabulne baldr.

Trk-slm medeniyetinin belirledii Osmanl dev

let anlay her kltr, her inanc ve farkl tercihi kendi

btnl iinde saygdeer kabul etmitir. Kendisiyle

bark ve kendisine gvenen insanlar gibi olgun bir fel

sefeye dayanan medeniyetler de bakalarna eziyet ederek

g gsterisi yapmazlar. Uzlama, esneklik ve ittifak

kendine gvenen gerek gllerin uslbudur. Trk- s

lm ahlk Tanrnn eseri olan btn yaratlmlara say

gya dayanmaktadr. Kanaatime gre fetihle nezaketi ve

zarafeti bylesine badatrabilmek byk bir medeniye

te dntrebilmek derin bir kltr alt yapsna sahip ol

makla mmkndr. Bir milletin ortalama kltr seviye

si ve nsan nitelikleri

nin ykseklii bir devle

tin gcn ve mrn

belirlemektedir.

21. yzylda ger-ekle-

mesi beklenen yeni

Trk medeniyeti iin

Osmanl Dneminden

renmemiz gereken

pek ok bilgi ve tecr

benin olduuna inan

yorum. Osmanlnn ku

ruluu ve ykselii bil

giye duyulan sayg ile

gereklemi, bilgiden

uzaklaldka da k

ekillenmitir. Bilgi a

na girerken Osmanlnn salt g ve fetih olmadm,

gcn ve fetihlerin bilgi, kltr, sanat ve inanla gerek

letiini, sreklilik ve anlam kazandn unutmamal

yz. Medeniyet, teknoloji ve sanayii, bilim ve sanattan

oluan retken ve insana saygl bir kltrle doru oran

tl olarak doar ve geliir. Bilgiye sanata, kltre ve in

sana saygya dayanmayan g ekiyalk; akl ve bilgiyle

beslenmeyen inan, hezeyan haline gelir.

Osmanlnn, savatan, bilime; sanattan teknolojiye,

ekonomiye, kltre, toplumsal deer ve kabullerle haya

tn her alanna uzanan zel uslbunu anlayabilmek iin

mill kltrn temel dinamiini ve belirleyiciliini tem

sil eden bireyi ekillendiren Trk halk kltrnn iyi

anlalmas gereklidir. nk halk kltr her medeni

yetin yaratcs olan insanlarn kimlik ve kiiliinin te

mel belirleyicisidir. Aslnda Osmanl Dnemini slmi

yetin kabulnden sonraki Karahanllardan balamak

zere Seluklu ve Beyliklere uzanan dnemlerden ayr

mak mmkn deildir. Osmanlnn XVI. asrda ulat

zirvenin balangc slmiyetin kabul ile girilen

Arap-Fars medeniyet diresi ile birlikte Avrupa ftha-

tyla kazanlan perspektif ve kltr alverileriyle ekil

lenmitir. Bilindii zere Osmanl stanbulun fethine

kadar nce Balkanlar olmak zere Avrupada Anadoluda

sahip olduundan daha fazla topraa sahipti. Bu sebeble

de Osmanl balangta Avrupa corafyasnn devletiydi.

Her milletin kltrnn btnnde, dil, bilim,

felsefe, din, gzel sanatlar, ahlk, hukuk, uygulamal

teknoloji, iktisat ve siyaset sistemleri, anlamlar-deerler-

kurallar balants iinde insicaml, ideolojik btnlk

iinde yaar. Folklor da mill kltr olarak kabul edilen

bu birikimin tezahrlerinin bir milletin eitli grubla-

rmca farkl llerde yaatlan veri ve varyantlarnn ve

bu veri ve varyantlar inceleyen ilmin addr. Bu sebeple

Trk kltr ile ilgili olarak yaplacak her trl aratr

ma, deerlendirme ve yorumlama almalarnda folklor

aratrmalaryla elde edilen malzeme ve deerlendirmele

rin birinci derecede kaynak tekil edecei aktr.

Trk kltrnn incelenebilmesi iin dier kltr

lerin incelenmesinde kullanlan metod, yaklam, yete

nek ve altyaplardan farkl metod, yaklam, yetenek ve

alt yaplara ihtiya vardr. nk, bugn Trk Cumhu

riyet ve Topluluklar veya Trk Dnyas ifadeleri ile

OSM AN LI

isimlendirilen ve tanmlanan Trk milleti, dier millet

lerden farkl biimde tarih, corafya ve siyas birlik eit

lilii iindedir. Trkler dndaki milletler belirli bir

corafya zerinde domu tek boyutlu, ortak siys bir

lik ve tarih geliimle bugne gelmilerdir. ngilizler ve

Franszlar gibi dnya corafyas zerinde zaman zaman

imparatorluklar kuran milletlerin egemenlik altna al

dklar topraklardaki halklarla ilikileri yneten ve yne

tilen guruplarn karlarna gre yrtlmtr. Yne

tenlerin hkimiyetleri altndaki topraklar ve halklar s

mrge topraklar ve halklar niteliini tamlardr.

Arlkl olarak ngiliz gmenlerin kurduklar Kanada,

Amerika Birleik Devletleri ve Avusturalyann kltr

byk lde ngiliz kltr ve dilinin eitlenmesi anla

mn tar. Amerika Birleik Devletlerinin kltr ve di

linin gelimesinde hemen hemen btn dnya milletle

rinin hatr saylr lde katklarnn bulunduunu

unutmamak gerekir. Kanadada ngiliz dil ve kltr ya

nnda Fransz dil ve kltrnn etkisiyle olumakta olan

yeni bir kltrden sz edilebilir. Avusturalyada ngiliz

kltrnn farkl bir corafyada yerli kltrlerle ekil

lenmesi szkonusudur. ngiliz kltrnn ve soyunun

farkl corafyalarda eitlenmesi Trk kltrnn ve so

yunun tekrar tekrar yaad srecin balang safhasn

ifade etmesi ve bilinen tarih sreci iinde gereklemi

olmas Trk kltrnn eitlenmesini anlamak bak

mndan iyi bir frsat olarak kabul edilmelidir. Douun

dan gnmze yaylarak ieklenen Trk kltr ile n

giliz kltrnn eitlenmesi, arasnda baz alardan

benzer geliim gsteren paralellikler bulmak mmkn

dr. Temelde birbirinden ok farkl olmasna ramen n

giliz ve Trk kltr ve tarihi genel kltr deiim ve ge

liim kurallar asndan karlatrlabilir kanaatinde

yim. Osmanl dnemi ise Trk kltrnn, kendi kim

liini muhafaza ederek ok zengin yabanc unsurlar

zmsedii ve kendine it ok zel ve dndrc bir

terkibe ulat dnemin addr. Baz aratrclarn ifade

ettii gibi bu dnem yabanc unsurlarn Trk kltrn

istil etmesi ve tek tarafl etkiyle yalnz alc bir kltr

olmu olsayd bugn Trk milleti ve kltr tarihin

iinde kaybolmu olurdu. Trk kltr dima baka

kltrler ve medeniyetlerle esnek bir iletiim kurabildi

i iin kendi i dinamiklerini kaybetmeden ve eskime-

K LT R VE SANAT

den yeni oluumlara ulaabilmektedir. Deiim ve etki

leim Trk kltrne dima geliim getirmektedir. Yoz

lama ve yokolu yeni a ve hayat tarznda yer alama

yan, fonksiyonunu yitiren unsurlarda gerekleiyor.

Trk tarihine ana hatlaryla bakldnda, Trk ha

yat fetihlerle balam ve yeni topraklar yurt edinerek

gelimitir. lk anayurt hibir zaman terk edilmemitir.

Bu sebeple, ilk anayurt Orta-Asyadan iti

baren dnya corafyas zerinde geni ala

na yaylarak yaayan Trk kltr tarih ve corafyadaki ok boyutlulua paralel ola

rak eitlenmi ve farkl medeniyet seviye

ve birikimlerle gnmze ulamtr.

Trkler siysi bamszlklarn kaybetse-

ler bile yurt edindikleri corafyalar hibir

zaman btnyle terk etmemilerdir. Bu

sebeble dnya corafyasnn her yerinde

kk bir aznlk halinde bile olsa kimlii

ni muhafaza ederek yaayan Trkler bulun

maktadr.

Trk dili, kltr, tarihi, siyas bir

likleri farkl nitelikleri gznne alnarak

eitli biimlerde gurublandrlarak deer

lendirilmee allmtr. Aklkla ifade

etmek gerekirse Trk dili ile ilgili alma

larn dnda Trk kltrnn tabiatn

tesbit etmek zere, tarih geliimi, coraf

yaylm iinde btnyle ele alnp derin

liine tahlil edilerek yorumlanmamtr.

Bugn mevcut baz mnferit ve snrl a

lmalar genel deerlendirmelere ve h

kmlere ulamak iin yeterli deildir.

Gvenilir ve salkl deerlendirme

lerin yapdabilmesi iin ncelikle her Trk

grubun kltrnn monografik tahlil ve

yorumlarnn hazrlanmas gereklidir. Monografilerin tamamlanmasndan sonra kar

latrmal almalar ve deerlendirmeler

le Trk dnyasnn paylat ortak klt

rn tarihinin, tabiatnn hangi artlarda ya

ratc veya tketici olduunun yannda or

tak paydalarn ve farkllklarn tesbiti gibi

pek ok konuya aklk getirilebilecektir.

Bu ok nemli ve gerekli ayn zamanda byk projenin

alt yapsn temin edecek gecikmi almalara bugnden

balamann art olduuna inanyorum.

Trk dnyas kltrnn tabiatnn deerlendirilmesi projesi erevesinde Trk kltrnn asndan nemli olan yazl ve szl kltr zelliine dikkat ekmek istiyorum. Bugn yaayan Trk Dnyas kltr

ok katl medeniyet tipinin sonucunda ortaya kan yazl kltrn hkim olduu gruplar ile tek katl medeniyet tipinin gerei olarak devam eden szl kltr birikimine sahip gruplar ve szl ve yazl kltr bir arada yaatan gruplar eklinde ana blmde deerlendirilebilir. Yazl kltr ile szl kltr direlerini ana hatlaryla tesbit etmek iin Trk dilinin tarih geliim izgisinden hareket etmenin doru olaca grndeyim. Trk dili anahatla- ryla yle deerlendirilmektedir:

Orhun, Uygur ve Karahanl devirlerini iine alan ve XIII. yzyla kadar sren Trke- nin ilk devresine Eski Trke ad verilmektedir. XIII. yzyldan ilk anayurt olan Trkistandan Batya gen (Azerbaycan, Irak, Suriye, Anadolu, Adalar, Rumeli ve Balkanlar, Kuzey Afrika) Ouz Trklerinin konuma ve yaz dili olarak kullandklar gnmze kadar devam eden Trke Bat Trkesi olarak adlandrlmtr. Osmanl dneminin dili olarak kabul edilen Osman- lca da Bat Trkesinin bu tarihi geliiminin nemli ve geni bir ksmn tekil etmektedir. Trkistanda ise Eski Trke baz kk deiikliklerle Dou Trkesi genel bal altnda hayatiyetini srdrmektedir.1 Kuzey Trkesi terimi Tr- kologlar tarafndan Trk ivelerinin tasnifinde dnyada yaayan Trklerin bulunduklar coraf sahaya gre Kuzey batda bulunan boylarn Trkesini belirlemek iin kullanlmtr. Tarih geliim iinde bu iveler orta dnemde buralarda yaam olan Trk boylarndan Peenek ve Kpak ivelerinin devam, ekil deitirmi rnekleri saylmaktadr.To nyu ku k Am tnn yazs.

Fevkalde kaln izgilerle belirlediimiz Trk dili

nin bu grubu ayn zamanda ortak Trke dneminden

sonraki Trk kltr direleri olarak da kabul edilebilir

grn tayorum. Bu gruplandrmaya gre Bat ve

Dou Trkeleri yazl kltr gelitirmi ok katl me

deniyet tipine dahil olduklar; iin bugn kabul gren

kltr aratrma metodlar ile deerlendirilebilir. Ancak

gerek Bat gerek Dou Trkesi kltr direlerinde ha

len szl kltrn de hayatiyetini srdrdn unut

mamak gerekir. Seluklu, Beylikler ve Osmanl dnem

lerinin doal mirass olan Trkiye Cumhuriyetinde; di

er Trk topluluk ve devletlerine gre szl kltr biri

kimi doal geliim ve deiim srecinde zellikle son el

li ylda olduka zayflam ve yazl kltr iinde erime

noktasna ulamtr. Trkiye Cumhuriyeti dndaki

Trk Dnyasndan yazl kltrle szl kltrn birle

tii ayrld, birbirlerini etkiledii dnemler iin bat

da tarihe karm baz safhalar halen tesbit etmek ve in

celemek mmkndr. Bat Trkesinde ve zellikle do

u Trkesinde szl kltrn yazl kltr glgede

brakacak kadar youn yaand grublar ve tarihi d

nemler gznne alnrsa bu gibi grublarn ve dnemle

rin kltr aratrmalarnda folklor metodlarmn katks

nn nemi daha iyi anlalr.

Yazl kltr birikimine ulaan Trk topluluklar

nn kltr birikimlerinde kapal ve zlemez gibi gr

nen baz unsurlarn szl kltr geleneini srdren

Trk gruplarnn kltr tahlillerinin yardmlaryla z

lebileceine inanyorum. Ayrca, Trk grublarn kltr

lerinin mevcut durumlarnn tanm ve tahlili bu kltr

ler iinde kazanlan kimliklerin, mantk ve dnce sis

temlerinin de zmlenmesine yardmc olacaktr. An

cak bundan sonra Trk grublarnn birbirleriyle salkl iletiim kurmalar mmkn olabilecektir.

Bugn, kltr ve medeniyetlerin insan hayatna

benzer doumdan sonra ocukluk, genlik, olgunluk ve

yallk dnemleri olduu bu alanda alanlarca kabul

edilen bir gerektir. Kltr ve medeniyetler de domak

ta gelimekte ve ke geerek yok oymaktadrlar. Tarih

boyunca in, Msr, Helen, Roma medeniyetleri bu kade

ri yaamlardr. Her medeniyetin zirve dnemi ayn za

manda inie getii dnemdir. Dnya tarihi boyunca bir

medeniyet kerken dnyann dier kesinde yeni bir

medeniyet ykselmitir. Bu olguya Trk tarihi ve milleti

asndan baktmzda Helen, Msr, in, Roma, Astek

gibi byk medeniyetlerden farkl olarak bir kere ykse

lip sonra btnyle tarihe karmak yerine geni Trk

corafyasnn farkl blge ve guruplarnn nclnde

birka kere tekrarlandn grebiliyoruz. Trk kltr

temeline dayanan en byk medeniyetin Osmanl dne

minde ykseldii gerei herkes tarafndan kabul edil

mektedir. Sanat etle kemik gibi, onu yaratm olan top

lum, kltr ve geerli kiilik tipinden ayrlmaz. Her sa

nat tipi belli bir kltr, toplum ve kiilik tipinin ortaya

kmas, bymesi, deimesi ve kmesiyle birlikte or

taya kar, byr, deiir ve ker.2 Bu sebeple kltr

tipleri ve onlarn dinamikleri ayn zamanda sanat olgula

rnn da tipleri ve dinamikleridir. Bu sebeble halk klt

rn deerlendirirken edeb eserler birinci derecede kay

nak olarak kabul edilir. Trk kltr ve medeniyet tarihi

incelendiinde nemli direnin varl grlmektedir.

Trklerin tarihiyle balayan dnem bugn Atl-G- ebe Kltr ve Medeniyet Diresi olarak isimlendiril-

mektedir. Hun, Saka, Avar, Kktrk ve Uygur hkm

ranlklar dnemlerinden kalan belgelerle ve arkeolojik bulgularla bu ilk dnem Trk kltr ve medeniyetini ta

nmaya ve deerlendirmeye alyoruz. Bu dneme genel olarak Atl-Gebe dnemi denilmekle beraber Uy

gurlarn yerleik medeniyete getiklerini ve ilk yerleik

Trk ehirlerini kurduklarn da biliyoruz. Bu dnemde

kahramanlk kltr zihniyeti hkimdir. Trk tarih ha

yatnda ve edeb rneklerinde kahramanlk-kltr zihni

yetinin bilinen ilk temsilcisi Ouz Kaandr: Ey oulla

rm, ben ok atm, ok vurumalar grdm, ok karg ve

ok ok attm, atla ok yrdm; dmanlar alattm,

dostlar gldrdm. Ben Gk Tanrya borcumu dedim.

imdi yurdumu size veriyorum dedi.3 Ouz, Gk Tan- rnn istei olduuna inand iin savam, dmanla

rn yenmi ve Trk illerini geniletmitir. Bu dnem

Trk insan, savaan devler grnmnde olmakla beraber amasz, hesapsz, kendi benlik doyumlar iin sava-

mamaktadrlar. Trk milletini yceltmek, dnya yzn

de baarl ve srekli klmak iin ilk alarn varolu an

lay ve kabulleri erevesinde mcadele etmilerdir. s

lm dnem gzi tipi ve gaz anlay ile Ouz Ka-

ann Gk Tanrya borcu iin savamas anlay biribi-

rinin devamdr.

Bilge Kaan ise bu anlay yle ifade etmitir:

Trk, Ouz Beyleri, milleti iit: stte gk basmasa, alt

ta yer delinse, Trk Milleti, ilini, treni kim bozabilir...

Trk milletinin ad san yok olmasn diye, babam kaan,

annem hatunu ykselten il veren Tanr, beni de kaan

yapt. Varlkl zengin millete kaan olmadm. te a,

dta plak, dkn, perian millete Kaan oldum. K

k kardeim Kl Tigin ile konutuk, babamzn, amca

mzn kazanm olduu milletin ad san yok olmasn di

ye Trk milleti iin gece uyumadm, gndz oturmadm.

Kk kardeim Kl Tigin ile, iki ad ile le yite kazan

dm... Ben kendim kaan olduumda dalm olan mil

let, yaya olarak, plak olarak le yite geri geldi. Milleti

besleyeyim diye savatm. Ondan sonra Tanr buyurduu

iin, devletim, ksmetim var olduu iin, lecek milleti

diriltip besledim. plak milleti giydirdim, fakir milleti

zengin kldm. Az milleti ok kldm. Deerli illiden, de

erli kaanldan daha iyi kldm. Drt taraftaki milleti

hep tbi kldm, dmansz kldm. Hep bana itaat etti.4

slmiyet ncesi fetihlere verilen anlamla slmiyetin ge

tirdii gaz anlaynn birbirini tamamlad grlmek

tedir. Trk kltr milletine vatanna hizmet etmeyi, fe

tihleri her ada ve her corafyada Tanrnn kendilerine

verdii grev olarak alglamlardr.

Trk tarihi ve kltr asndan nemli ve dikkat

ekici ikinci dnem Karahanl hkmdarlarndan Satuk

Bura Hann X. asrda resm olarak slm dininin kabul

etmesiyle balamaktadr. slmiyetin kabul Trk tarihi

ve kltr asndan yalnz bir inan deiiklii deildir.

slmiyetin kabul ile birlikte Arap-Fars medeniyet d

iresine girilmitir ve bilinli olarak medeniyet deiikli

i yaanmtr, yerleik medeniyete btnyle geite

Arap-Fars kltr diresi kadar Avrupa fthat ile ula

lan bat kltrlerinin katklarn da gznnde tutmak

gerekmektedir. Seluklular ve Beyliklerden itibaren ilim

dili olarak Arapa, edebiyat dili olarak Farsa kullanl

maya balanmtr. Trke gelecek zaman ekinin tarihi

seslendirili ekilleri ile olgay-bolgay dilleri olarak ad

landrlm ve bir lde de kmsenmitir. Karama-

nolu Mehmet Beyin Trke konumay emreden ancak

byk lde Farsa olan ferman, k Paann Trk

diline kimse deer vermezdi ifadeleriyle sitemleri etkili

olamam. Bugn Osmanlca adn verdiimiz, Arap

a, Farsa kural ve kelime hzinelerinin etkisiyle ekille

nen Trke X X . asra kadar ortak yaz ve konuma dille

ri olmutur. Trkede etkisini byle gsteren Arap-Fars

kltr birikimi ve medeniyeti, bu dillere hakimiyet se

bebiyle kolaylkla nce benimsenmi sonra zmlenmi

ve XVI. asrda Osmanl terkibi veya bugnk sylenii

ile Trk-slm sentezi biiminde mimariden, plstik sa

natlar, edebiyattan mzie kadar her alanda fevkalade

ilenmi deerli sanat eserlerini meydana getirmitir.

nce taklitle balayan almalar Mimar Sinanda m

kemmele ve orijinale ulaan aheserler gibi sanatta, dn

ya grnde, yaama uslbunda, hayatn her alannda

mkemmele ve orijinale ulamtr. Trk-slm medeni

yet diresinin balangcndan itibaren yetitirdii Ulu

Bey, Farabi, bn Sin, Beyrun, Piri Reis gibi zirve ah

siyetlerin yannda ad bilinen veya bilinmeyen bilime

byk katk yapan pek ok ahsiyetin yetimesi kaliteli

ve retken ortamlarn varln gstermesi bakmndan

da nemlidir. Kaliteli ve retken ortamlar, sradan ve sa

de insanlarn da verimli olmasn ve nitelik kazanmasn

salar.

Trk Edebiyat, slmiyetin kablnden ve orta

devir Trk tarihindeki siyas ve sosyal gelime ve dei

melerden dolay iki farkl tarzda ekillenmitir. Arap-

Fars edebiyat geleneklerine dayal olarak doup, gelime

sreci iinde millileen Divan Edebiyat ve Trklerin ilk

mill edebiyat geleneklerine bal gelien, yeni unsurlar

la zenginleip eitlenen Trk Halk Edebiyat.

Tanzimattan beri Halk Edebiyat ad ile anlan ve

farkl tarzdan oluan bu edebiyat gelenei, Trklerin, ilk

anayurtlar olan Orta Asya edebiyat geleneklerinin, sl

miyet, yerleik medeniyet, yeni kltr diresi (Arap-Fars)

iindeki yeni, tecrbe, ihtiya, taleb ve zevklere gre ge

limi ve ekillenmitir. Trk Halk Edebiyat, Trk kl

trn ekillendiren u kaynaklardan beslenmitir:

Kuran ve hadisler, peygmber ve evliya hikyeleri, tasav

vuf ve tarikatlar, ran ve Arap edebiyatlarndan tercme

edilen eserler, bu eserler Divan Edebiyat vastasyla Halk

Edebiyatna aktarlmtr. Yerli ve mill malzeme. Yerli

ve mill malzemenin iine szl kltr araclyla muha

faza edilen destanlar, ataszleri, deyimler, bilmeceler, ma-

K U L T R VE SANAT

msmm

l i

sal, fkra ve hikyeler, mni, koma, trk, t gibi eser

ler yannda tarih hatralar, coraf bilgiler ve Divan Ede

biyat birikiminin de dahil olduunu ifade etmek gerekir.

Trklerin resmen slmiyeti kabul ettikleri X. yz

yldan X IX . yzyln sonlarna, Tanzimata kadar geen

900 yl sren Trk-slm medeniyet diresi iinde ortaya

konulan eserlerin belli bal vasfn slm grn Trk

kltr ile ifadesi ve yorumu ile somutlam yaama tar

z ve anlaynn gnlk hayatn iinde cisimlenmesinin

akisleri belirlemitir. Temelde islmiyetin benimsenme

sinden sonra gelien btn ede

biyat tarzlar iin slmi dnya

gr geerli olmakla beraber

Tekke ve Tasavvuf edebiyat

bal altnda toplanan eserler

btnyle bu zeminde ilenmi

ve benimsenmi dnce siste

minin geni halk kitlelerine

ulatrlmas amacn tarlar.

Balangta sadece slmiyetin,

giderek islmi-tasavvuf dn

cenin tesiri ile meydana gelen

ve byk bir ksm yazya gei-

rilemeyen eserlerin X I-X II.

yzyllarda meydana gelenleri

ve temsilcileri mterek slm

Trk Edebiyat iinde deer

lendirilmektedir. Kendi iinde

ayrca tarikat ve zmre tarzlar

na da ayrlan Tekke-Tasavvuf

Edebiyat, XII. yzylda Tr

kistanda yaam ve ilk Trk tarikat Yesevilikin kuru

cusu olan Ahmed Yesevnin Divan- Hikmet isimli eseri

ile balamtr. Anadoluda bu tarzn ilk ve en byk

iri Yunus Emredir. Yunus Emre, sadece bu tarzn deil,

Trk Edebiyatnn alamam byk iridir. Yunus

Emre, Divan, k, Tekke ve Tasavvuf Edebiyat tarzlar

nn her nde de etkili olmutur. Tekke ve k Edebi

yat temsilcileri Yunus Emreyi pirleri olarak kabul et

milerdir. iirde yeni bir r aan byk sofi ve ir Yu

nus Emre, XIII. asrn ikinci yarsnda ve XIV. asrn bala

rnda yaamtr. Yunus Emrenin Risalettn Nushiyye

adl ahlki, retici kk mesnevisi ve bir Divan var

A h m et Yesevi Klfiyesi.

dr. Yunus Emre, iirlerinde hem aruz hem de hece vezni

ni kullanmtr. iirleri vastasyla tasavvuf dnce ve

inan sistemini halka sevdirmi ve benimsetmitir. Trk-

eyi kusursuz kullan, kendine has uslbu, hibir tarika

tn yesi olmamas sebebiyle btn tarikatlerce kurucu ve

birletirici kabul edilmesi, onun asrlarca en sevilen ir

ve rnek insan kabul edilmesini salamtr. Osmanl d

nemi kltrn bugn Bat kltr diye adlandrlan

Avrupa ve Amerikann ortaklaa oluturduklar ve Hris

tiyan inancn temel tekil ettii, pek ok batl lkenin

farkl boyutlarda katksyla e

killenmi bir btn gibi slm

dinini temel alan Trk klt

rnn Arap-Fars kltrleri ba

ta olmak zere pek ok klt

rn de katksyla olumu tari

hi dnemde yaanm bir olu

um olarak kabul etmek gere

kir. Trk kltr kendi kimli

ini muhafaza ettii iin dn

k oluumunu tamamladktan

sonra yzn bilinli olarak ye

ni zirveyi temsil eden batya

dndrm ve yeni bir oluu

mu gerekletirmektedir.

XII. asrdan itibaren izleyebil

diimiz tasavvuf Trk halk

edebiyat ele alndnda resm

eitim ve renim almayan ki

ilerin de eitli yollarla yazl

kaynaklardan beslendikleri an

lalmaktadr. Ahmed Yesev gibi resmi eitim grm

mutasavvflar sohbetler ve iirlerle yazl eserlerdeki bil

gileri geni halk kitlelerine ulatrmlardr. Prof. Dr.

Keml Eraslann Ahmed Yesevye ait olduu kabul edi

len Divan- Hikmetin ekillenii iie ilgili aklamalar

yazl kltrle szl kltr alverii gstermesi bak

mndan fevkalde dikkat ekicidir: Divan- Hikmet

nshalarnn muhteva bakmndan olduu kadar dil ba

kmndan da nemli farkllklar gstermesi, nshalarn

deiik ahslar tarafndan deiik sahalarda vcuda geti

rildiini aka gstermektedir. Bir ksm kaybolan veya

zamanla deiiklie urayan hikmetler derlenirken araya

f f B p

f i *I118SIl M *

I

ayn ruh ve ifadedeki yeni hikmetler de ilve edilmi,

bylece gittike orijinallerinden uzaklalmtr. Bu ba

kmdan Divan- Hikmet nshalarn, ortaklaa hikmet

mecmualar kabul etmek doru olur. Hatt Divan- Hik

met nshalarnda bulunan hikmetlerden hangisinin Ah-

med Yesevye ait olduunu tesbit etmek de mmkn

deildir. Baz hikmetlerde Ahmed-i Yesevden birka

asr sonra yaam olan ahslarn zikredilmesi (Nesimi

gibi), Yesev dervilerinin syledikleri hikmetlerin Ha-

cenin mahlsm kullanarak Ahmed Yesevye mal edildi

ine dellet eder. Bu husus tekke edebiyat gelenei iin

normal karlanmaldr. Buna benzer bir durumu Anadolu

sahasnda Ynus Emre lhilerinde de grmekteyiz. Hele

Divn- Hikmet nshalarndaki hikmetleri XII. yzyl

mahsulu saymak asla doru deildir. Kime it olursa olsun

btn hikmetlerin temelinde

Ahmed Yesevnin inan ve d

nceleri tarikatn esaslar bu

lunmaktadr.

Bu deerlendirmede ak

a ifade edildii zere Divn-

Hikmet, kaynakta Ahmed Ye

sevnin eseri olarak domu za

man iinde kol'lektif anonim

eser nitelii kazanmtr. Ano

nim kollektif eserlerin bt

nyle szl kltr birikimine

dayandna dir yaygn kabuller vardr. Bu kabuln ek

sik ve yanl olduu Divan- Hikmetde aka grl

mektedir. Trk halk kltr slmiyetin kabulnden

sonra dima yazl kltrle desteklenerek beslenmitir.

Trk halk kltrnn Karahanllardan itibaren gn

mze kadar izlediimiz mahsllerini saf szl kltr

rnleri olarak kabul etmek mmkn deildir. Resm

eitimin yaygn olmad dnemlerde Ahmed Yese

vden balamak zere resm eitim grm vel ve ir

ler ayrca dnemlerinin aydn kiileri sohbetlerle, iirler

le veya dorudan doruya kitap okuyarak okur yazar ol

mayan byk kalabalklarla an gerekli bilgi birikimi

ni, kabullerini iletmilerdir. Trk folklor rnlerinde sa

de heyecanlardan ve duygulanlardan te tecrbe ve bil

giye, felsefeye dayal dnce derinlii olan eserlerin

meydana geliinde resm eitim erevesinde yer alan

bilgilerin szl kltr birikimine srekli aktarl fev-

klde etkili olmutur. Trk hayatnda Douda ve Bat-

da olduu gibi snflarn olmay kltrde de mterek

lii salam, kesin snrlarla ayrlm aristokrat sanat ve

yaayn kalplamasn engelledii gibi halkn eitimli

zmrelerle bilgi ve grg alveriine imkn salamtr.

Bu sebeble de halk kltr gelierek ve zenginleerek s

reklilik kazanmtr. Halk kltrnn mill kltrn di

namiklerine sahip olmas Anonim, Ak ve Tekke ve Ta

savvuf balklar altnda toplanan zengin edebiyat tarzla

rn ekillendirmitir. Bu edebiyat tarz da ok eitli

ve derinlie sahip kltrel alt yapya dayanmaktadr.

Prof. Dr. Keml Eraslann hazrlad Divan- Hik-

metten Semeler,6 adl 501 sayfalk deerli almasnn

341 sayfas giri, metin ve tercmeyi kapsamaktadr. 155

t . sayfas bugnk okuyucuya

|, metinde geen baz konu, yer

ve ahs adlarn, bugn kulla

nlmayan Trke, Farsa ve

Arapa kelimeleri aklamak

zere hazrlanan anahtar nite

liinde notlar ve szlkten

olumaktadr. Bir baka deyi

le metin hacmi kadar aklama

eklenmitir. Hikmetleri ger

ek manda anlayabilmek iin

bu aklamalara ek olarak oku

yucularn islmiyeti ve tasavvufu, tarikat erknn da bil

meleri gerekmektedir. Bu altyap olmadan Hikmetleri

anlamak mmkn deildir. Hikmetlerin uzun asrlar bo

yunca Dou Trkesini konuan Trk boylar arasnda

yaylmas bu alt yapnn varln gstermektedir. Hik

metlerin retici nitelii konusunda gr birlii vardr.

Ancak, bu hikmetler yukarda sz konusu ettiimiz alt

yap olmakszn geni dinleyici kitlelerine ulaarak etkili

olamazd. Hikmetler, mevcut bilgilerin ve kabullerin pe

kimesi yannda eksik bilgilerin tamamlanmas yolunda

katkda bulunmu olmaldr.' Sz konusu alt yap dal

dktan sonra hikmetler de szl gelenek iinde kaybol

mulardr. Hikmetlerin byk bir blmnde aadaki

rnekte olduu gibi aka bilgi verilmektedir:

Hz. Muhammedin hayat ve Hz. Alinin slmiyete

katklar hakknda bilgi veren bu Hikmette pek ok Arapa

Muhammedin bilin zt araptr tarikatn yolu btn edeptir

Hakikat bilmeyen insan deildir biliniz hibir eye benzemezdir

Bilin b-n olur bem b-igne ve b-ibih olur hem b-nmune

Kahrlansa klar yer ile yeksan olmakta zelzele yer ile asman

Rahmeylese biliniz rahmeti var verir olsa tkenmez nimeti var

Muhammedi tavsif etsem kemine anasnn ad bil sen Amine

Atasnn ad Abdullah idi anadan doma lm idi

Muhammedi babas korumutur plak m a m yoklamtr

Babasn bilin Abdul-muttalib gnlde saklayn siz iyi bilip

Babasnn atas idi Him iidende akmakta gzde yam

Biliniz drdncs Abdul-Menaf onlar bilse her kim gnldr sa f

Reslun bilse her kim drt ceddini kyamette gezer sekiz cenneti

Babas yedi yanda lmtr Resulu amcasna hem vermitir

Eb Tlib A linin atasdr btn arap kaiminin ulusudur

Eb Tlib olanda i banda Muhammed oturur daim nnde

Muhammedin ya on yedi oldu ki o vakit Hadce Onu grd

Muhammedi bilin ki tpk unkar Hadce onu grp olmakta zr

Hadce gnlde onu sevmekte Muhammed akna ii yanmakta

Gece gndz diler Onu Hdadan biliniz sonunda buldu muradn

Grn siz hem Hdann ivesini Muhammed bakmaktayken devesini

Hadceye Resl ker olmutur Bu sebeble bil sen o'nu almtr

Hadcenin Hda bahtn am Reslm bana inciler sam

Reslun yalar krka varmtr ki ondan sonra Hdadan vahy inmitir

Ondan sonra Muhammed oldu padiah Reslun gnlnde yr oldu Allah

Muhammed iini Allah bitirdi insanlarn hepsi iman getirdi

. Reslun banda oldu amme kemal budu otuz bin sahabe

Resla hepisi hizmet klnmakta edeple yryp izzet klmakta

Resl huzurunda bir yetim gelir garip ve mbtelym diye syler

Rahim kld Resl onun haline dilei ne ise getirdi hem yerine

Resl dedi Ben de yetimim yetimlikte gariplikte bymm

Muhammed dediler: her kim yetimdir biliniz o benim hs mmetimdir

Yetimi grseniz incitmeyin siz garibi grseniz da etmeyin siz

Yetimler bu cihanda hr olmutur gariplerin ii mkl olmutur

Gariplerin ii daim slktr . diri deil garip tpk ldr

Hdasna garipler malumdur hem garibi sabah akam sormutur hem

Tavsif etmem A l r-i Hdadr kl ile kfiri krmaktadr

Kfirleri klar imana dvet vermekte her zaman slma kuvvet

Miimin olanm alp gelmekte kabul klmayan krp gelmekte

Kl ele alp binende Dldl kfirler kavmine dmekte gulgul

ve Farsa kelime kullanlmtr. Bu trl iirler vastasyla da

Arapa ve Farsa kelime ve kavramlar, slma it zel

terimler resm eitim grmeyen halkn kelime hzinesi

ne kazandrlmtr. XV. yzylda Sleyman elebi tara

fndan yazlan ve gnmzde de etkisini yitirmeyen ve

etrafnda mevlit gelenei ekillenen Mevlitin yukar

daki Hikmetin Bat Trkesi ve Bat Trk Kltr D

iresinin Osmanl dnemindeki bir ynyle paraleli, di

er ynyle daha gelimi ve derinlik kazanm devam

olduu da aka grlmek

tedir. Trk kltrnn s

rekliliini ve geliimi gs

termesi asndan da bu r

neklerin ok nemli olduu

nu dnyorum. Ayrca bu

hikmet, mezheplerin dou

una sebeb olan Hz. Muhammetle Hz. Ali ztlat-

rlmasnn Trk kltrnce kabul grmediinin de bel

gesi olarak da kabul edilebilir. Hz. Ali Trk gelenein

de Ouz Kaan gibi bir destan kahraman olarak kabul

edilmi, Hz. Alinin Cenkleri adyla anlan menkbe

ler yazma ve basma eserler yannda szl kltrmz

iinde asrlarca temel bilgi kaynaklarndan biri olarak

kabul edilmitir. Trk edebiyatnn divan, halk, tekke,

anonim isimleriyle anlan btn edebiyat tarzlarnda

Hz. Muhammet, Hz. Ali, Haan ile Hseyin ayn duyar

llkla ilenmitir. Hz. Ali salnda: Benim yzm

den iki anlaytan birini benimseyenler, beni sevip ar

la kaanlar ve sevmeyip aleyhimde syleyenler helak

olacaklardr, demitir. Trk edebiyatnda Hz. Ali gele-

Elindeki silah Zlfikr savaanda uzalr krk kar

A lnin var idi on sekiz olu Onun her birisidir ulu tulu

A l Islm iin kanlar yutmakta Islmn tuunu muhkem tutmakta

Hce Ahmed gariplie dmtr Resl evladna szler katmtr1

Ahmet Yesevi / Divat- Hikmetten

neksel anlaya uygun olarak efsane ve destan kahrama

n olarak ilenmitir. Milletimiz kabulleri erevesinde

Hac Bekta- Velyi, Yunus Emreden, Mevlnadan,

Hac Bayram- Vel ve benzerlerinden ayrmadan sayg,

takdir ve sevgi ile anm ve anmaktadr.

Alevlikle snlii attrma abalarnn yaand

gnmzde ncelikle ayrlklar deil duygusal ol

gunluk kazanarak mtereklerimizi grmek ve oalt

ma gayreti iinde olmalyz. Tarihteki alev sni at

mas diye gsterilen oluk

oluk Trk kannn akt

tarih olaylarn milletimi

zin inan farklarndan de

il ynetenlerin basiretsiz

liinden ve iktidar kavga

larndan olduunu grme

liyiz. Deerli vellerimiz

den hangisini kendimize daha yakn bulursak bulalm

sonuta onlarn ayrl, ykcl, krcl temsil et

mediklerini unutmayalm.

Ahmet Yesev, baz hikmetlerinde ise yukardaki

gibi ak bilgiler yerine tasavvuf terimleri vastasyla bu

felsefeye iaret etmektedirler. rnek olarak aldmz

aadaki Hikmette geen ll olmak, ill olmak, halis

olmak, muhlis olmak, fena olmak ve fena fillah maka

mna ykselmek gibi tasavvuf sembollere iaret eden

zel terimleri renmeden iiri kavramak mmkn de

ildir. Bu bilgiler de yazl kaynaklardan renilmekte

ve yazl kaynaklar ok iyi bilen kiiler tarafndan okur

yazar olmayanlara aktarlmakta ve anlatlmaktadr:

Adm sanm hi kalmad l l oldum Allah yadn diye ill oldum

Halis oldu, muhlis olup fena oldum Fena fi? ilah makamna ykseldim ite.8

Bata Kur an ve hadisler olmak zere slm ve ta- savvuf eserlerden alman bilgilerin szl gelenee mal ediliine dir Divan- Hikmetten Yunus Emreye, Mev- lnaya, Hac Bektai Veliye Hac Bayram- Veliye uzanan izgide pek ok rnek gsterilebilir. slmiyetten sonraki Trk halk kltr eitli yollarla resm eitim, renim ve yazl kaynaklarla beslenerek gelimitir. Os- manl halk kltr ve edebiyat divn edebiyat ve yazl eserlerle daima alveri iinde olmutur. Bunun en belirgin rnekleri arasnda krk kk olarak isimlendirilen halk hekimlerinin muhafaza ettikleri baz bilgilerin ve uyguladklar yntemlerin Osmanl dnemi tp kitaplarnda tesbit edilmi olmasdr. Halk hekimlii bal altnda toplanan tehis, ve tedvi metod ve uygulamalarnda dneminin tp kitaplarndan alnm bilgilerin bulunmas da szl kltrle yazl kltrn yan yana duran su geirmez borular gibi birbirinden tecrit edilerek yaamadna delildir.

Trk-slm ahlknn en belirgin zellii insan kendisiyle ve evresiyle bark klma ve yaratlm her eye sayg anlaydr. Bunun iin de evreye uzlama duygusuyla yaklamak, sevgi ve hogr vastasyla blnenleri birletirmek temel kabul slm dnem edebiyatn temel sylemidir. Asl gerek olarak kabul ettikleri Allahn birliine insanlar kuku, nefret, korku ile deil derin bir gvenle, uzlatrarak, paylatrarak, sevgiyle yneltmilerdir.Yunus Emre:

E lif okuduk tr, pazar eyledik gtr Yaradlan severiz, yaradandan tr

msralaryla hogr ve sevginin gerekliliini ve Allaha duyulan sayg ve inanca balanan sebebini, insan nefsinin neden sorusunu Yaradandan tr diye cevaplarken Mevln:

Yine de gel... Yine de gel Ne olursan ol, yine de gel

Hristiyan, Mecs, putperest olsan, yine gel de gel...

Bu bizim derghmz, umutsuzluk dergh deildir

Yz kere tvbeni bozmu bile olsan, yine gel...

msralaryla farkl inanlara sahip olanlara ve insan olma

nn zaaflaryla yanla ynelenlerin szlerinde duramasa-

OSM ANLI

lar bile her pimanlktan sonra sonsuz affa mazhar olabi

leceini samimiyetle sesleniyordu. Burada insann evren

sel yaradlndaki zaaflarn kabul hogry perinle

mektedir. Dnyay ve insan sulayarak red etme ve d

lama yerine Tanrnn lutfu olarak kabul etmiler, geici

olan bu dnyay gzelletirerek, uzlaarak yaamay

olumlu meziyet ve yaklamlar l alarak retmiler

dir. Bugn demokrasi de bu anlay yaygnlatrmay

amalamaktadr. Cmi, medrese, hamam, aevi, hastane,

kervansaray, ktphane, eme gibi sosyal tesislerden

oluan klliyeler sosyal dayanma, bar ve ahengi sala

yan zihniyetin somutlam mekanlardr. Trk tarihinin

eitli dnemlerinden ve eitli blgelerde ayakta kalm

vakf eserleri salktan eitime, tabak kran besleme kz

lardan, yoksullua den aile yelerinin dierleriyle ayn

ekonomik ve sosyal statde tutmak iin kurulan vakfla

ra kadar uzanan farkl ve ok teferruatl amalar temsil

eden vakf anlay toplumda beliren her trl eksiklii,

talihsizlii ve sosyal adaletsizlii gidermee ve insanlar

arasnda yaama standardnda eitlik salamak zere e

killenen anlayn eserleri olarak bugn de kltr varlk

larmz olarak ayakta durmaktadr. Seluklular, Beylikler

ve Osmanl dnemini vakf kurumlan bugnn gelimi

lkelerindeki sivil toplum rgtlerinin tarihi rnekleri

dir. Sivil toplum rgtleri devletin kat uygulamalar yu

muatmak ve insanletirmek yannda yetiemedii sos

yal dayanma ve yardm hizmetlerini stlendii gibi va

tanda gruplarnn yaama tarz ve tercihlerini devlet zih

niyetiyle uzlatrma grevini de stlenmektedirler.

Trk kltrnde slmiyet, madde ve mana ahengi

ni salayan bir inan olarak arlk kazanmtr. Bu dnya

nimetlerine duyulan sayg, Allahn ltf ve imtihan le

mi olan bu dnyay gzel ve mutlu yaamay ve hiret ha

zrln beraberinde getirir. Osmanl dnemi Trk halk

kltrnde bu dnya da Allahn ltf ve insanlara verdi

i nimettir. Trk mutasavvflar, islmiyetten aldklar il

hamla insanlar arasnda salkl ve saygya dayal bir ileti

imi gerekletirmeyi amalamlardr. Trk mutasavvf

larla ilgili menkabeler Tanrnn emrilerine gre duygusal

olgunluk kazanmaya zendirerek, kendi iinde duyduu

uyumu evresiyle paylamak ve aktarmak dncelerini

anlatr. Salkl kiilik kazanmakta fizik salk, bilgi ve

aklla beraber duygusal olgunluk sahibi olmak nem tar.

i K L T R VH SANAT

XIII. yzylda, ktlk, kuraklk, eitli siysi ekimeler, i isyanlar ve Mool istillaryla yaanan bunalm a bu anlay iinde ykltan dirilie dnm 1299da Osmanl devletinin kuruluundan sonra dnyann sayl medeniyet ve kltrnn temsil eden ve alt asr devam eden Osmanl terkibi veya Trk-slm sentezi adyla anlan medeniyet yaratlmtr. Osmanl medeniyetini kuran anlay bu dnyay reddetmez. Bu dnyadaki mr snrl bir zaman dilimini kapsamas- na ramen mrn kaliteli yaanmas jgsj&i. " lh yaradla sayg anlamn tamaktadr. V

$

Yunus Emrenin aadaki iiri bir ynyle kiisel duygusal olgunluk kazanma basamaklarn ve hedefe ulamada geirilen mer- tebe ve safhalar anlatmakla birlik- T lg|te Trk kltr ve siyasi tarihinin geliimi olarak da anlamdrlabili nk medeniyetlerin ykselii, bilgi ve teknolojik gelime yannda insann manev olgunluuna da baldr. Bugn tekrar Trk dnyasnn nnde duran bu imkn olgunlama sreci iinde, yeniden byk, bar ve sevgi dolu Trk medeniyetine dnebilecektir:

H akdan gelen erbeti idk elhamd lillh ol kudret denizini getik elhamd lillh

ol karki dalan meeleri balar Salk saflkla aduk elhamd lillh

Kuruydk ya olduk kanatlanduk ku olduk Birbirimize e olduk uduk elhamd lillh

Varduumuz illere ol saf gnllere H alka Taptuk maniin saduk elhamd lillh

Beri gel baralum yadsan bilielm htumuz eyerlendi edk elhamd lillh

Indk Rm kladuk ok hayr ii er iledk U bahar geldi gir gtk elhamd lillh

Dirfilli pnar olduk irkildk rma olduk Akduk denize tolduk taduk elhamd lillh

Tapduun tapusunda kul olduk kapusnda Ynus miskin iidk bidk elhamd lillh

Hac Bekta- Veli

Mevlna, Yunus Emre, Hac Bayram Vel ve Hac

Bekta- Velinin gerek hayat hikyeleri milletimizin

yaratt menkbeler ve rivayetlerle karm hatralar

arasnda kaybolmu gibidir. Trk halk gelenei sevdii

ve sayd kiileri genellikle ycelterek nsan zellikle

rini rter, mill hafzasnda benzer kiiliklere brnd

rr. nsan ihtiya ve zaaflarndan arndrarak muhafaza

etmektedir.

Bu drt vel de kamu vicdannda yaa

m insanlardan ziyde gerek ha

yatta blnmeleri ve ykc ayr

lklar douran fkeleri, ks

kanlklar, her trl zaafiyeti

rten hayat gzelletiren ve uz-

W latran hogr, sabr, sevgi ve

* sayg kavramlar haline gelmi

lerdir. Bu drt velnin eserleri ve

hayatlaryla ilgili menkbeler duygu

sal olgunluk kazanmak ve kazandrmak

isteyenlerin bavuru kaynaklardr.

Hac Bekta- Velnin eserleri incelendiinde onun

Yunus ve Mevlnadan farkl olarak bir tarikat yesi ol

mann ve mrid mrid ilikilerinin de kurallarn anlat

t grlmektedir. Bugn kurucusu kabul edildii Bek

taliin pek ok kabul ile Hac Bekta- Velinin eser

lerinde savunduu prensipleri st ste gelmemektedir.

Hac Bekta- Velyi pir kabul eden Alev anlayyla da

elien pek ok prensip eserlerinde tesbit edilmektedir.

Hac Bekta Vel, ilk tahsilini Niapurda yapm,

Arapa ve Farsay ok iyi renmiti. Eserleri Arapa,

Fara ve Trke olmak zere dilde yazlmtr: Kitbl

Fevid Ahmed Yesevnin Divan- Hikmeti uslbunda ya

zlm Farsa bir eserdir. Bu eser, Hazreti Hnkr Hac

Bekta- Velnin Vasiyetnamesi adyla Trkeye evrilmi

tir.9 Makalt Hac Bekta Velinin en tannm ve en ha

cimli eseridir. Arapa olarak yazlmtr.10 Manzum ve

mensur pek ok tercmesi vardr. erh-i Besmeleu Trke

yazlmtr. athyye nazm ve nesir kark bir eserdir.

Tuhfetus Slikn adyla Trke erhi yaplmtr.12

Gzi, vel ve alperen gibi sfatlarlarla anlan orta d

nem Trk tarihinin kmil insan tiplerinin halk arasnda

yaygnlatrlmasnda Ahmet Yesevnin Divan- Hikmet,

Yunus Emrenin Risletn Nushiye ve Hac Bekta-

Velnin M aka-laf adl eserleri bata olmak zere benze

ri dier eserler yannda iir, erh ve yorumlar birinci de

recede etkili olmutur. Orta dnem Trk tarihinde top

lumun eitim ve reniminde ncelikli neme sahip sz

l kltr ve retim dima yazl kaynak eserlerle bes

lenmitir. Bu grup eserlerden biri olan Hac Bekta- Ve

linin M akalt adl eseri mrid olmann artlarn ve

mridleri fikr ve duygusal olgunlua yneltmek zere

dzenlenmi tasavvuf kabulleri aktaran bir eserdir.

M akaltta eyhe tam teslimiyetle aklanan mrid- lik, gerek hayat iinde tarikatlarn kn hazrlayan

blm olduunu dnyorum. Bir eyh gerekten ok iyi yetimi ve kmil insan mertebesine ulam kusursuz

bir kii olsa bile kiilerin iradelerinin btnyle bir ba

kasna teslimi doru kabul edilemez. nk her yetikin hayatnn her alannda ve safhasnda kendine en uygun

tercihin ne olduunu ancak kendisi bilebilir ve bu yetikin olmann n artdr. Osmanlnn k yllarndan

gnmze gizli ak birtakm tarikatlarda kendini eyh olarak tanmlayan veya evrelerince tanmlanan kiiler

bu teslimiyet kabulne snarak cinsel tacize kadar uza

nan pek ok istismar gerekletirmilerdir.

Batda tarikat yelerini toplu intiharlara, lkemizde topluma ve devlete uyumsuz, dmanca tavr ve davran sergileyen tarikat diye adlandrlan baz gruplarn

saldrganlklarna genellikle ruh sal bozuk kiilerin

kendilerine verdikleri eyh ve benzeri nvanlarla kazan

dklar teslimiyet sebeb olmaktadr.

Duygusal olgunluk kazanmak iin kiilerin bilinli tercihleri ve iradeleri ile kendilerini gelitirmeleri sa

lkl bir olgunlua ulamaya yardmc olur. Kendini ba

kasnn iradesine teslim eden kii olumlu veya olumsuz hibir trl gelimenin sorumluluunu tamyor de

mektir. Trk toplumunda kendi sorumluluunu tamama alkanl bir lde bu tarih bikimimizden de kay

naklanyor gibi grnmektedir. Duygusal olgunluun

ilk basama kiinin kendi sorumluluunu tamasdr. Gnlk hayatmzda dersini almayan rencinin rnek retmenin vasflarn sayp dkmesi, vergisini de

meyen vatandan, ben babakan olsam....diye balayan hayalleri, iini yapmayan memurun rnek mdr zel

likleri konusunda kendisini uzman saymas, yetkili ma

kamlara gelen politikaclarn dne kilitlenmeleri kendi sorumluluunu tamaktan kanma rnekleridir.

slmiyet ruhban snfn kabul etmeyen tek dindir.

Ancak dier dinlerin ve tarikatlarn da etkisiyle zaman

zaman ruhban snf benzeri kabuller hocaya, eyhe, veli

ye teslimiyet kavram ile yaratlmtr. Btn tarikatlar

da srarla stnde durulan nefsle mcadele kavram duy

gusal olgunluk kazanmakta birinci derecede etkili bir

yoldur. Ancak burada da dikkat edilmesi gereken nem

li noktalar vardr. Bu dnyadan btnyle vazgemek s

lm kabule gre Tanrnn lutfu ve imtihan lemi olan

bu dnyay red etmek ve pasif direni anlamn tamak

tadr. Marifet bu dnyay dzenleyerek ve dier insanlar

la salkl iletiim kurarak ezmeden ve kendini ezdirme

den, alarak yaamaktr. Bu konuda benzerleri arasnda

en salkl bilgileri hem iirlerinde hem de Rislet un

Nushiyye isimli eserinde Yunus Emrenin aktardna

inanyorum.

Halk kltrnde bir lokma bir hrka" ifadesiyle

zetlenen kabul Makaltta mridin asgri yaama sevi

yesi olarak tavsiye edilmektedir. Hrka, zembil, makas,

seccade, tebih ve ine ile sembolize edilen maddi eya

lar derviin dnya nimetlerine kaplmamas ve en azla

yetinmesi anlamn tamaktadr. Dnya nimetlerinin

btnyle rededilmesi bu yolu tercih etmeyen kullarn

nefislerini azdrarak bakalarn smrmelerini ve hakla

rn yemelerine yol aar. Tarikat mridlerinin mensup

larna ve mensup olmayanlara btn insanla kar so

rumluluklar vardr.

Tasavvuf insann kendisine ve hibir canlya zarar

vermeme temelinden hareketle hayatn btnne sayg

ahlkna dayanr. Bir kesimin pasifize edilerek dier ke

sime kolay lokma olmas tasavvuf ahlknn zne ayk

rdr. Tanrnn evi ve aksettii yer olarak kabul edilen

gnln krlmamas kavramnda kendi gnln krdr

mama sorumluluu da vardr.

Makaltta mridler iin ne srlen u artlarn za

man iinde Trk halk kltrnn genel kabul ve deer

leri haline geldiini gryoruz. Eserin nc blmn

de eriatn on makam, dil ve gnlle iman getirmek;

ilim renmek; namaz klmak, zekt vermek, oru tut

mak, hacca gitmek, seferberlikte dmanla savamak,

gusul abdesti almak; hell kazanmak, evlenmek, kadn

larn muayyen gnlerinde ve lousalkta eleriyle ilikiyi

haram bilmek, snnet ve cemaat ehlihden olmaktr, ef-

m K L T R V SANAT

kat; temiz yemek, temiz giyinmek, iyilii benimseyip

ktlkten kanmaktr. eriatla ilgili bu makamlar in

celendiinde ncelikle mslmanln artlarnn yerine

getirilmesi, toplumsal sorumluluk tanmas, kadnlara sayg gsterilmesi ve salk iin hijyen kurallarna uyul

mas ngrlmektedir.

Makaltn altnc blmnde hakikat makamna

ulamann ve bu makamda kalmann artlarn anlatm

tr. lk art toprak gibi mtevazi olmaktr. Hac Bekta-

Velnin :Bir kiinin incitmesinden incinmemesi, aksi

ne, kendine rastlayan her eyi Allahtan bilmesi, bana

gelen musibetlerin tmne rza gstermesi, iradesini Al

laha terk ve havale etmesi ve istemeyi sadece Allaha ait

bilmesidir diye aklad bu blm tartmaya aktr.

nk toplum iinde, insanlararas ve toplumlar aras

ilikilerde byle btn ktlklere kaytsz artsz rza

gsterilmesi dnyada ktlklerin hakimiyetine yardm

c olmak anlamn tamak

tadr.

Allah insanlar yara

trken onlara irade, akl,

sezgi, zek gibi pek ok ni

telik vermi ve bu dnyay

da bir imtihan yeri olarak

lutuflarla donatarak yarat

mtr. Maarifet iyilerin

adaleti salayarak ktleri

eiterek dnyay Tanrnn ltf olduu iin dzenleye

rek yaamaktr. Bu noktada Yunus Emre ile Hac Bekta-

Vel birbirlerinden ayrlmaktadrlar.

Yunus Emre nefis terbiyesine ve duygusal olgunla

mada akla ncelik ve btnyle sorumluluk vermekte ve

ktlklerle savamay ngrmektedir. Makalatn tari

kat blmnde eyhe tam itaatle kiinin iradesini baka

bir kiiye devretmesi kadar burada da Tanr adna kt

lklere rza gstererek ktlklerin insanl ezmesine

yardmc olmak yanltr. Kollektif bilin altmza yerle

en Allahtan bulsun inan gerek milletleraras iliki

lerimizde gerekse insanlar aras ilikilerimizde delilerin,

zlimlerin, hrsl insanlarn hakimiyetine yol aar ki hi

bir din ve ahlk anlay insan onurunu ve zgrln

hatta yaama hakkn ve milletlerin bamszln orta

dan kaldracak byle bir kabul nermez ve ho grmez.

slmiyetin n grd duygusal olgunluk ayarl ve

kararl mslman olmaktr. Yoksa herkesin ittirip kak

trd, Tanrnn lutfu olan kendi mevcudiyetine sayg

duymayan ve kendini saydrmayan insan tipini slmiyet

de dier dinler de kabul etmez. Bu trl irade Tanrya

braklyormu gibi grnrken karmzdaki kiilerin

insiyatifne braktmz kiiliimize ve bedenimize ezi

yet eden Tanr deil Tanr yerine koyduumuz baka bir

kuldur. Bunun anlam Allaha irk koarak o kiiyi Tan

r kabul etmektir ki slmiyete gre bundan byk g

nah olamaz.

Trk kltr tarihinde etkili olmu birok velinin

hayat gibi Hac Bayram Velinin hayat da sisler arkasn

da kalmtr. rnek insan tipi olarak karmza kan ve

li tiplerini halk muhayyilesi benzer karakterler haline

getirmi ve gerek hayat hikyelerinden byk lde

uzaklatrmtr. slmiyetin kabulnden sonra nesillere

din terbiye ile vicdan ve

ahlk davranlar telkin

eden, cemiyeti man etra

fnda btnletirmeye y

nelten tevhid deer hk

mn benimsemi rnek

ahsiyetlerden biri de Hac Bayram Velidir.

Trk kltr tarihinde alp

ve vel tiplerinin doum

ncesinden balayarak doum ve doum sonrasnda gele

cekteki hayatlarnda ulaacaklar baarlara iaret saylan

birtakm olay ve szlerin yer ald bilinmektedir. Ouz

Kaan Destannn slm rivayetinde, Ouz, annesini

hak dinine davet eder, eer slmiyeti kabul etmezse s

tn emmeyeceini syler. Hac Bayram Veli ile ilgili

benzer bir rivayet vardr. Annesinin karnndayken, Allah

dediini annesi iitmi ve karnnn iinde yetikin bir in

san hissetmitir. Hac Bayram Veli, destan kahramanlar

gibi erken olgunlam, yedi yanda erip yetimitir.

Hac Bayram Velinin byk lde menkabelerden ta

kip edilen hayat hikyesine gre nce Bursada daha son

ra Ankarada Melike Hatun tarafndan yaptrlan Kara

Medresede mderrislik yapmtr. Kara Medresede m

derrislik grevini srdrrken eyh Hmid Kayserden

davet alm, bu daveti kabul etmitir. eyh Hmid, Ha

H ac Bayram V eli Cam ii ve Trb esi

c Bayram Veliye zahir bilginlerinin ve btn erbabnn

llerinin mertebelerini gsterir: Hangisini istersen

onu se der. Hac Bayram Veli, batn ehlinin hallerini

yksekte ve kendilerini saadette grd iin eyhlerin

yolunu seer. Medresedeki grevinden ayrlr. Bu kararla

birlikte Hac Bayram Veli, eyh Hamideddinin yannda

hizmet, sohbet, murakabe ve itaata devam etmitir. eyh

Hamideddinin mridi Bayezid-i Bestamdir. Erde-

bilden Bursaya gelen eyh Hmid, geceleri hamur yo

urur, ekmek piirir ve ertesi sabah satarm. Bu sebeple

Bursada ve daha sonra yerletii Aksarayda Somuncu

Baba ve Ekmeki Koca lkaplaryla tannmtr. Ahme-

tolu Numana eyh Hmide kurban bayramnda

intisap ettiinden dolay Bayram mahls

verilmitir. Hac Bayram Veli eyhi ile

birlikte ama ve Hicaza gitmi, Ha

c olduktan sonra eyhi ile birlikte

Aksaraya yerlemitir. eyh H

mid lrken velayetini Hac Bay

ram Veliye teslim etmitir.

Hac Bayram Veli, eyhinin

lmnden bir sre sonra Ankaraya

gelmi, Halvetiye ve Nakibendiye tarikatlarnn genel kurallarn, inan ve tre

lerini kendi gr asndan yorumlaya

rak Bayramiye tarikatn kurmutur. Bu tarikatn temeli

zikirdir. Zikir, insann her varlkta Tanry grmesi,

gnlnde Tanr nurunun ldamas iin tutulan manevi

yoldur. Her varlk tasavvuf gre gre Tanrdan gelir

Tanrya dner. Btn tarikatlar gibi Bayramilik de s

lm felsefesi olan tasavvufa dayanmaktadr. Bu felsefeyi

renme ve zmleme tarz ve slbu ve baz ilkelerin

ncelikleri tarikatlar birbirinden farkl klmtr.

Yazcolu Mehmet Efendi 1919 bey itlik tannm

Muhammediye isimli eserini Hac Bayram Veliye sun

duunda, Hac Bayramn: Mehmed, bunu yazacana

bir sne hak etseydin daha iyiydi dedii rivayet olun

maktadr. Bu sylenti, Hac Bayram Velinin ilimden zi

yade amele ve ahlka nem verdii eklinde yorumlan

maktadr. Benim kanaatime gre Hac Bayram Veli, Yu

nus Emre ve benzeri veliler, bu gibi ifadelerle ilmin

zmsenerek kiinin zihniyetine, kiiliine ve davran

larna aksetmesi gerektiini vurgulamaktadrlar. limsiz

kn geici bo bir heyecan bazen hezeyan, ksz ilmin

ise kuru ve etkisiz bilgi nakli olduu malumdur. Bu g

r, Ahmed Bicann tarikata girdikten sonra Megari-

bz-Zaman li-Gurubul Eya fil-Ayni vel lyn isimli

Arapa eseri Envarul K kn adyla Trkeye evirmesi

ve Hac Bayram Velinin mensuplarndan Bedreddin

Efendiye nl sofilerden Fahreddin Iraknn Lemeat

adl eserini Trkeye evrilmesi grevini vermesi gibi fa

aliyetleri desteklemektedir.

Bayramlik tarikatnn uygulannda en belirgin

zelliklerden birinin bata Hac Bayram Veli olmak ze

re btn mridlerin geimlerini salamak iin alma

lardr. Hac Bayram Veli, kendisine intisap eden m-

ridlerini yeteneklerine gre sanata veya zira-

ate yneltirdi. Kendisi de mridleriyle birlikte bizzat topra srerek burak

ekerdi. Hasat zaman imece ile mah

sul kaldrrlard. mece sonunda

hep beraber yourt ve burak orbas imek detleri idi. Tekkede btn

ilerin paylalarak belli bir dzen

iinde yaplmas dnya ile hiret

ahengine verilen nemi gstermektedir.

Elde edilen rnn tekkeye lzm olan ka

dar alkonur, geri kalan ihvana dat

lrd. Hac Bayram Tekkesinde imece ile

ykanan amar srasnda okunan lhilerin bestesine

sonradan amar satv denilmi ve sema yoluyla sul-

ku kabul eden tarikatlarda bu bestelere yeni lhiler uy

gulanarak zikir srasnda okunmutur.

Hac Bayram iyi yetimi dervilerini aylarda (re

cep, aban, ramazan) kylere gnderirdi. Bu derviler, va

az vererek, dini sorulan cevaplandrarak, namaz kldra

rak kyllerin bilgilerini tamamlarlard. Kyllerin he

diye ettii ekin, para Hac Bayrama teslim edilirdi. B

tn kazanlarn gerekli ksm dergha harcanr, artan

yoksullara datlrd. Hac Bayram Veli, eyh Hamidin

dzenledii vird-i erife baz eklemeler yapm ve her sa

bah namazndan sonra ihvanlarna okutmutur. Vird,

Kurann eitli surelerini iine alan yapraa verilen

isimdir.Hac Bayram Velinin kurucusu olduu tarikat ta

Osmanl dnemindeki benzerleri gibi bir sivil toplum

rgt olarak Allah inanc ve sevgisiyle yeryznde

ahenkli bir hayat gerekletirmeyi amalamtr. Bata

Yunus Emre olmak zere benzer mutasavvflarn eserle

rinde de tesbit edildii zere imtihan lemi olan bu dn

yadan ka, bu dnyay inkr ve kmseme yoktur. Ya

ratlta varolan hiddet, hrs, haset, intikam, kskanlk

gibi kt huylar yenmek ve olumsuzluklarn yerine sev

gi, hogr, uzlama gibi yapc, yaratc ve birletirici

duygular hkim klmak bu dnyay Tanrnn emaneti

olarak yaamak amalanmaktadr. nsann yaad sre

ce karlaaca sknt ve aclara dayanmas kalbinde ka

ramsarln ve mitsizliin domamas srekli Allahn

hatrlanmas ve zikredilmesiyle mmkn olur. Bu anla

y sade insanlar tarafndan da benimsenmi ve Trk kl

tr iinde gelien ahlk kabullerin ve dnyaya umutla

bakmann belirleyicisi olmutur. Dar zamanlarda tekrar

ladmz: Grelim Mevlm neyler; neylerse gzel ey

ler, zdeyii bu anlayn ksa ve z ifadesidir.

Menkbeler, slm dnemde yaanlan mucizev

olay ve velilerin hayatlarn anlatan ksa nesirlerdir. Orta

dnem Trk halk kltrnde menkbeler gerek nicelik

gerekse nitelik olarak ok nemli bir yer tutmutur. Ah

lk renim ve eitimde, kabul ve deerlerin oluma

snda ncelikli etkenler arasnda yer tutmulardr.

Hikye, terimi gerek veya hayal bir takm olay

larn, m