EDTR

GLER EREN

J un- - -IRut A rastsrm iilart'M erKez

BLM EDTRLER

DO. DR. KEMAE EK CEM OUZ

Y E N T R K Y E Y A Y I N E A R I

TEKNK KOORDNATR M U R A T O C A K

GRSEL YNETMENLER HATCE KOT / ERSN BALCI

GRSEL YNETMEN YARDIMCILARI SEVG ZELK / LEVENT ELPEN / AYE BALCI

DZG GRUBUAL TATEPE / . FARUK TATEPE / ADEM TEMZKK

AL M R / EMRE TATEPE / GKHAN ZEN FAHR UZUN / AH M ET MAYALI

RESM TARAMA HAM D ALKAN

TASHH GRUBU OYA AKBA OCAK / ELNUR AAOGLU / KAZIM. BLGE A H M ET KARAAVU / HALT NSAL / SEVL DNDAR

AYLA YILDIZ / M EHM ET LLE / EMNE ZDEMR SERAP D NDAR / HMEYRA SAK / ZLEM ATA

GRAFK TASARIM YAZIEV LETM HZMETLER

DZG GKEN TEKNK

BASKI SEMH OFSET

CLT BAEKAN CLTEV

YAYIN KODU ISBN 975-6782-03-X (TAKIM)

975-6782-09-9 (CLT)

YAYIN YER VE TARH ANKARA 1999

Yan Kat Ebrsu: Mustafa Dzgnman

(0 $ m a m

YAYIN KURULU BAKANI

PROF. DR. HALL NALCIKC H C A G O N V E RSTE S / BLK EN T N VE RSTES

YAYIN KURULUPROF. DR. NEJAT GYN

ST A N B U L N V E RSTES

PROF. DR. YUSUF HAEAOEUT R K T A R H K U R U M U (TTK) BAKANI

PROF. DR. EKMELEDDN HSANOEUSL M K L T R , SA N A T VE T A R H A R A TIRM A LA RI M ERKEZ (IR C IC A ) BAKANI

PROF. DR. ERCMENT KURANHACETTEPE N V E RSTES

PROF. DR. MBAHAT S. KTKOLUST A N B U L N V E RSTE S

PROF. DR. JACOB M. LANDAUH EBREW N V E RSTE S

PROF. DR. AHMET YAAR OCAKHACETTEPE N V E RSTES

PROF. DR. LBER ORTAYLIA N K A R A N V E RSTE S

PROF. DR. STANFORD SHAWC A LIFO R N IA N V E RSTE S / BLK EN T N V E RSTE S

PROF. DR. BAHAEDDN YEDYIEDIZHACETTEPE N V E RSTES

MAVRLER ASST. PROF. DR. G ABO RAG O STO N

PROF. DR. M . AKF AYDIN / PROF. DR. DRS BOSTAN PROF. DR. MCTEBA LGREL / PROF. DR. M EHM ET PRL

PROF. DR. KLAUS KREISER / PROF. DR. METN KUNT YRD. DO . DR. YILMAZ KURT / PROF. DR. ZCAN MERT

PROF. DR. YUSUF OUZOLU / PROF. DR. ABDLKADR ZCAN PROF. DR. AL AFAK / DO. DR. CEMALETTN TAKIRAN

PROF. DR. M . AL NAL / PROF. DR. GILLES VEINSTEIN D O . DR. M EHM ET ALAADDN YALINKAYA

SANAT VE YAYIN MAVR AH M ET KOT

YURT DII KOORDNASYON CEM OUZ / CEMRE GZEL

TERCME

KOORDNATR CEM OUZ

REDAKTRLER D O . DR. KEMAL EK / DR. JUDY UPTON-W ARD

ERTAN AYDIN / YILMAZ OLAK

MTERCMLER AYKAN CANDEM R / GLSER ETN / G N SELEN

ELF YENEROLU

NSZ

Osmanl devletini kuranlarn gebe topluluk ve airetler olduu iddias ve hatta bunlarn drtyz adrlk bir airet olarak kmsenmesi, Osmanl tekilat yaps etrafnda youn tartmalar yaplmasna sebep olmutur. Osmanlnn bir u beyliinden, tarihte ok ksa

denebilecek bir srede, mparatorlua ykselmesinin ardndaki sr zellikle Avrupada pek ok aratrmac ve dnrn dikkatlerini ekmitir. u bir gerektir ki, Osmanlnn

artan ykseliinin yaand sralarda, Avrupa izma hareketleriyle paralanma srecine girmiti. te dounun ykselii karsnda batnn k Avrupal dnrleri Osmanl

ynetim yapsn aratrmaya sevk etmiti.

Ghiselin de Busbequein Kanun dneminde stanbulda yapt aratrmalarn, Viyanaya dnnde Avrupada uyandrd akis, a ltn a la r ierisinde Osmanl A ltn a" devlet

anlay ve ynetiminin stnlklerini aka ortaya koyuyordu. Hatta Avrupada bir grup turcophilia , Avrupann kurtuluunun da Osmanl idari ve askeri yapsnn taklidinde

olduunu savunuyorlard.

Geri bu iyimser hava XVI. yzyln sonunda Osmanl messeselerinde grlen yozlama ve zlme ile yava yava dalmaya balamt ama yine de mparatorluk bu tarihten sonra

bile bir yzyldan daha fazla bymeye devam etti.

Osmanlnn bu engellenemeyen ve ba dndren bir hzla gerekleen kurumsal ykselii, onu airet yapsnda grenleri hayrete drmt. Bir in atasz lkeler at zerinde

fethedilebilir, ama ynetilemez der. Osmanllar bunun tamamen bilincindeydiler.Bu yzden hi bir zaman bir Cengiz veya Timur gibi hareket etmediler. Btn fetihlerini

belki at srtnda yaptlar fakat fatih olduklar an derhal klc brakp kalemi ve teraziyi ellerine aldlar. Elde ettikleri yerlerde nfus ve arazi saym (tahrir) yaparak

tekilatlklarnn; din ve vicdan hrriyetini gerekletirebilecekleri bir ortam salayarak da bir hukuk devleti olduklarnn iaretlerini verdiler. Bu yzden Osmanl brokrasisi ve

hukuku tatbik alanda da ok byk tecrbe kazand.

kpaazdenin tarihinde Osman Beye atfedilen mehur pazardan bac alma hadisesini gz nne alan baz tarihiler, Osmanl devletinin tekilatnn orijinal olamayacan iddia

ederek kaynak aradlar. Byzance apres Byzance en ok tutan senaryo oldu. Ancak Fuad

Kprl ve Halil nalck gibi tarihilerimiz bu tezlere kar karak, Osmanl medeniyetine ilginin daha da artmasna sebep oldular. Artk Osmanllarn bir ar gibi nerede iyi varsa onu

aldklar bilimsel olarak da kabul edilmektedir.

Burada Osmanl ile ilgili ok nemli baz gerekleri vurgulama mecburiyeti vardr. ncelikle Osmanl medeniyetinde taassuba yer olmad sylenebilir. Daha nemlisi Osmanl, bir

dnya devleti olarak hem etkilemi ve hem de etkilenmitir. Dolaysyla, Osmanl tekilatnn ykseli ve zlme serveninin allmas ayn zamanda dnya medeniyetinin

anlalmas iin de elzemdir.

Konunun bu derece nemli olmas bize Osmanl tekilat yapsn ayr bir ciltte tahlil etme cesareti verdi. Trk ve yabanc bilim adamlar ana blmde, Osmanl mparatorluunda fethi mmkn klan idar-asker tekilat ve kalcln salayan adalet ve hukuk sistemini analiz ettiler. Tasnifte bu konuyu ayn ciltte ele alarak okuyucularmza, devleti ayakta tutan bu temel kuramlarn ykseliteki katklarm ve zlme karsndaki durumlarn

mukayese etme imkan vermek istedik.

Yeni bir an eiinde Trkiyede ynetimde ve hukukta yeniden yaplanma tartmalar yaplrken, Osmanlnn yzyllardan gnmze uzanan tekilt sisteminin yeni bulgular

nda incelenmesinin faydal olacana inanyoruz.

Yeni Trkiye

NDEKLER

cilt

6BRNC BLM

Osmanh dar Tekilt

osmanl m erkez idare sistemiDVAN-I HMYNDAN MECLS MEBUSANA OSMANLI MPARATORLUUNDA YASAMA /

YRD. DO. DR. MEHMET V. SEYTDANLIOLU I I 7 DVAN-I HMYN TEKLTI /

DR. RECEP AHISHALII 24 DEVLET, PADAH KAPISI VE EHZADE KAPILARI / PROF. DR. METN KUNT / 34

devlet idaresi ve dinOSMANLI'DA DN-DEVLET LKLERNN TEORK VE TEOLOJK BALARIYLA UYUMU /

PROF. DR. YMN SEZEN / 43 OSMANLI'DA DN-DEVLET LKS / DO. DR. KR KARATEPE I 56

OSMANLI DEVLETNDE DN-DEVLET LKLER ZERNE BAZI NOTLAR / DO. DR. DAVUT DURSUN / 6?

osmanl tara tekiltOSMANLI DEVLET'NDE TARA TEKLATI (TANZMAT'A KADAR) / PROF. DR. NEJAT GYN / 77 XVII.

YZYILIN LK YARISINDA OSMANLI DEVLETNN EYALET VE SAN CAK TEKLTLANMASI /DO. DR. ORHAN KILI / 89 OSMANLI DEVLET'NDE MERKEZ OTORTE VE TARA TEKLTI /

PROF. DR. M. AL NAL / l i ANADOLU EYALET (KURULU VE GELMES) /

PROF. DR. M. ETN VARLIK / 123 TANZMAT'TAN NCE OSMANLI DEVLET'NDE BELEDYE HZMETLER /

DO. DR. LHAN YERLKAYA / 130 OSMANLI TARA YNETMNDE VALLK YAPAN BAZI NEML

ALELER / PROF. DR. ATLLA ETN / 145 OSMANLI TARA DARESNE SSTEM YAKLAIMI: KARAHSAR-I

ARK SANCAI RNE / DR. FATMA ACUN / 153

osmanl m erkez idaresinde zlme: ayanlk sistemiMERKEZ DEVLET YAPISININ ZAYIFLAMASI SONULARI: YNLIK SSTEM VE BYK HANEDANLIKLAR /

PROF. DR. YCEL ZKAYA 1 165 U OSMANLI DEVLET TARHNDE YNLIK DNEM /

PROF. DR. ZCAN MERT 1 1 7 4

tanzimat dneminde dar reformTANZMAT / PROF. DR. MUSA ADIRCI I 183 DVAN-I HMYNDAN BABILYE GE: BB-I SAFNN

OLUUMU / YRD. DO. DR. MUZAFFER DOAN t 199 U BAIMSIZLIK LKES BALAMINDA TARA

YNETMNDEN OSMANLIYA BAKM AK: ZMR RNE / YRD. DO. DR. ENGN BERBER / 2 1 1 m

DYARBAKIR EYALETNN YENDEN TEKLTLANDIRILMASI (1848-1864 ) /

DO. DR. BRAHM YILMAZELK / 221

osmanl brokrasi geleneiOSMANLILARDA BROKRAS-MERKEZN YNETM- / NECAT GLTEPE / 241 OSMANLI YNETM VE

TERCMANLARI SORUNU / PROF. DR. GILLES VEINSTEINI 25 6 BATILILAMA GRMLER VE OSMANLI

HARCYE NEZARETNN KURULUU / YRD. DO. DR. HAMT ERSOY / 264 OSMANLI DEVLET

YNETMNDE TEVK VE DLLENDRME / YRD. DO. DR. BROL ETN 1 271

XIX. YZYILDA OSMANLI BROKRASSNDE CLENTEL (KAYIRMACI) LKLER /YRD. DO. DR. FEVZ DEMR / 27 9 TEKLT-I MAHSSA TRK MODERN STHBAR ATTT.TINTN

BALANGICI MI? / YRD. DO. DR. HAMT PEHLVANLI / 285 M

OSMANLI DEVLETNDE GVENLK VE POLS /DO. DR. REMZ FINDIKLI / 295

osm anlda tahrir ve arivcilikOSMANLI DNEM ARVCLMZ / NECAT AKTA / 303 OSMANLI DEVLETNDE TAHRR SSTEM /

DR. ERHAN AYONCU I 3 1 1 TEMETT DEFTERLERNN NEM VE HAZIRLANI SEBEPLER /

SMET DEM R! 3 15

KNC BLM

Osmanl Hukuk Sistemi

osmanl hukuk sistemine genel bakOSMANLI H UKUKUN UN YAPISI / YRD. DO. DR. MURAT EN / 327 H UKUK KAPTLASYONLAR VE

SONULARI / DO. DR. YASEMN SANER GNEN / 340 OSMANLILARDA ARAZ H UKUKU KURALLARINA

KISA BR BAKI (TEOR VE PRATK) / PROF. DR. AL AFAK I 35 4 OSMANLI DEVLET'NDE MSDERE

UYGULAMALARI / YRD. DO. DR. TUNCAY N / 371 OSMANLI DEVLET'NDE EHZDELER MESELES /

YRD. DO. DR. MEHMET EMN YOLALICl I 384

osmanl hukuku ve er hkm lerOSMANLI KANUNNMELERNN ER SINIRLARI I PROF. DR. AHMET AKGNDZ 1 401 OSMANLI

HUKUKUNUN ERL ZERNE / PROF. DR. AL BARDAKOLU I 4 1 2 OSMANLI DEVLET'NDE DNN

YARGI ZERNE ETKS / PROF. DR. AL AFAK I 4 1 8

osm anlda yargnn ileyii, eyhlislm ve kadOSMANLI'DA YARGININ LEY / DO. DR. ABDLAZZ BAYINDIR / 42 9 OSMANLI DEVLETNDE

EYHLSLMLIK KURUM U / CEMAL FEDAY / 447 M OSMANLID A KADILIK KURUM U VE YARGININ

BAIMSIZLII / DO. DR. HAAN TAHSN FENDOLU / 453 OSMANLI CEZA MUHAKEMES HUKUKUN A

HAKM OLAN LKELER / DO. DR. MAHMET AKMAN / 470

osmanl hukukunda batllama dnemiOSMANLI VE T RK H U KUKUN D A AVRUPALILATIRMA HAREKETLER / DR. CHRISTIAN RUMPF I 481

SLM-OSMANLI ALE HUKUKUN UN KANUNLATIRILMASI VE HUKUK-I ALE KARARNMES /PROF. DR. AL AKF AYDIN / 493 OSMANLILARDA TANZMAT SONRASI YAPILAN HUKUK ALIMALAR VE

MECELLE- AH KM -I ADLYE / PROF. DR. OSMAN ZTRK / 504 OSMANLI MEDEN KANUNU: MECELLE /

YRD. DO. DR. 05 Af N KAIKI / 5 1 9 TANZMAT SONRASI TAR.A VE MERKEZDE YARGI REFORMU /

YRD. DO. DR. SEDAT BNGL / 533

NC BLM

Osmanl Asker Tekilt

klsik dnem osmanl asker tekiltOSMANLI ASKER TEKLTI / PROF. DR. ABDLKADR ZCAN / 551 KURULU DEVRNDE ASKER

TEKLT VE DEVRME DZEN / PROF. DR. NEJAT GYN / 55 8 YKSELME DNEMNDE OSMANLI

ORDUSU / DO. DR. CEMALETTN TAKIRAN15 6 1 OSMANLI TRKLERNDE DENZCLK /

PROF. DR. AL HSAN GENCER / 569 OSMANLI DEVLETNDE SEFER ORGANZASYONU /

MEHMET YAAR ERTA / 590 GER HZMET KITALARI / BLGE KESER / 598

osmanl silahlar, harp sanayii ve teknolojisiOSMANLI DEVLETNDE ATEL SLHLAR / PROF. DR. MCTEBA LGREL / 605 XVI.-XVII. YZYILDA

OSMANLI TERSNELER VE GEM NA TEKNOLOJS / PROF. DR. DRS BOSTAN / 6 1 2

OSMANLI MPARATORLUUNDA HARP ENDSTRS VE BARUT TEKNOLOJS (1450-1700 ) /PROF. DR. GABOR AGOSTON / 621 OSMANLI DEVLETNDE ATEL SLAH SANAY VE TOP DKM

TEKNOLOJS (1453-1566 ) / DR. SALM AYDZ / 633 TOPHNE-I MRE VE MTEMLTI /

DR. SALM AYDZ / 646 II. VYANA SEFERNDE (1683) OSMANLI ORDUSUNUN KULLANDII SLAHLAR VE

MHMMATININ TEMN / MERYEM KAAN ERDOAN / 660

osmanl ordusu ve slahatOSMANLI MPARATORLUUNDA ASKER REFORMLAR KONUSUNDA LK GRM:

XVI. YZYILIN SONU LE XVII. YZYILIN BAINDA YENER OCAI / DR. IRINA PETROSYAN I 673

NZAM-I CEDD DNEMNDE OSMANLI DEVLETNN MODERNLEMESNDE NGLZLERN ROL /DO. DR. MEHMET ALAATTN YALINKAYA / 684 II. MERUTYET DNEMNDEN

MTAREKE DNEMNE GE SRECNDE OSMANLI ORDUSUNU YENDEN DZENLEME ABALARI /DR. ZEKERYA TRKMEN / 695

OSMANLI DAR TEKLTI

OSMANLI MERKEZ DARE SSTEM

DEVLET DARES VE DN

OSMANLI TARA TEKLTI

OSMANLI MERKEZ DARESNDE ZLME YNLIK SSTEM

TANZMAT DNEMNDE DAR REFORM

OSMANLI BROKRAS GELENE

OSMANLI'DA TAHRR VE ARVCLK

DVAN-I HMYN'DAN MECLS- MEB'USANA OSMANLI MPARATORLUUNDA YASAMA

YRD- DO. DR. MEHMET V. SEYTDANLIOLUH ACE TTEPE N V E R ST E S EDEBYAT FAKLTES

ilind i i zere, tarihin en eski antik dnemlerinden gnmze dein uzanan srete, hkmdarlar, ister B atl toplumlarda olsun, is

ter Doulu toplumlarda olsun, devlet ynetiminde da

nma kurullarndan, meclislerden yararlanmlardr.

Antik Yunan kent meclislerinden, kabile, ky ihtiyar

meclislerine oradan da gnmz modern parlamentola- rena uzanan bu karar alma sreci, otoriter ynetim tarz

larnn uyguland farkl corafya ve kltrlerde de varolmutur. Ynetme erkinin doas gerei hkmdarlar

ve yneticiler, doru karar almak, sorumluluu paylamak, karar daha geni gruplara benimseterek taraftar

salamak, uygulanabilirli in i kolaylatrmak ve nihayet onu merulatrmak (hukuksallatrmak) amacyla vere

cekleri kararn kollektif akln szgecinden gemesi gere in i hi bir zaman gzard etmemilerdir. Bu nedenle de

meclisler ya da danma kurullar devlet ynetim inin bir

olmazsa olmaz olmutur.

Kukusuz, Osmanl mparatorluu da bu olgudan uzak dnlemez. Trkler, gerek Orta-Asyada bulun

duklar evrede kurduklar devletlerde ve gerekse Arap dnyas ierisine girdikten sonra kurduklar devletlerde

danma kurullarna sahip olmulardr. B ilindii gib i,

Osmanl mparatorluunun ana danma meclisi Divn-

H m yndur.1 Trkler, M slm anl benimsemelerinden sonra da Araplardan divn geleneini alarak, zel

lik le Abbasi divn sistemini Seluklular ve Anadolu Sel

uklular yoluyla srdrmlerdir.2

Osmanl mparatorluu ynetiminde yzyllarca danma kurullarnn ad olarak kullanlm olan di

vn, r, meclis, meveret g ib i kavramlarn eti

molojik kkenlerine baktm zda da 'ip . etk iyi ak bir

O SM A N L I

biimde grrz. Divn kelimesi ilk kez Aramceden Farsaya gemi oradan da Arapaya nfuz etmitir. Fars-

ada m al kaytlarn tutulduu defter ve bu ilerin grld devlet dairesi anlamnda kullanlan bu kelime,

Trkeye de geerek yine kurul ve toplant kavramn

belirtir bir biimde kullanlm tr. M eclis kavram da Arapa oturmak manasna gelen cls kelimesinden

treyerek, konumak, bir ii grmek, mzakere etmek

amacyla bir araya gelmi topluluk anlam n tamaktadr. Meclis szcnn bir dier anlam da devlet i

lerinin grlmesi iin bir bakann ynetiminde, belir

li bir saydan oluan resm heyetdir. Meclis kavramn ieren bir dier szck de phesiz rdr. Toplant

yaplan yer, meclis toplamak, danma toplants yapmak

g ib i anlamlarda kullanlan Arapa kkenli bir terimdir.3 Yine danmak, sylemek anlamna gelen ve Arapa a-

layak kknden treyen meveret terim i de meclis

szcyle yakn anlam tayan ve Osmanl mparatorlu-

u nun alt yz y l sren mr boyunca danma organ

lar ve meclisleri iin kullanlan geleneksel kavram ve terimlerdendir.

Osmanl mparatorluunda yasama, yrtme ve

yarg erklerinin kullanlm as asndan konuyu ele ald

m zda, bu kuvvetlerin kullanlm asnn m utlak egemen

olan hkmdar da olduunu grrz. Sadrazam, onun

m utlak vekili olarak, mhr- hm ynu elinde bulun

durduu srece bu erkleri onun adna kullanma yetkisi

ne sahiptir. Ancak uygulamada gerek padiahn ve gerek

se mutlak vekili sadrazamn bu yetkileri Divn- Hm

yn denilen yksek bir kurul organ ile paylat ve onun

aracl yla yrtt grlr. Fatih dneminde kurum

laarak XVI. Yzylda en gelikin ve fonksiyonel eklini

alaa Divn- Hmynun mparatorluun balangcn

da, Osman Bey dneminden itibaren varlna dair b ilg i

ler bulunmaktadr. Divn- Hmyn XVII. Yzyldan

itibaren giderek nemini kaybetmi, bununla birlikte,

mparatorluun sonuna kadar sembolik bir biimde var

l n srdrmtr.4

Fonksiyonel adan, Divn- Hmyn kuruluun

dan itibaren btn kanunlarn grlp karara balan

d , rf hukuk kurallarnn konulduu bir yasama or

gandr. Bunun yansra, sadrazam bakanlnda Kubbe-

alt Vezirlerinden oluan bu meclis bir kabine gib i i ve

d devlet hayatn ilgilendiren btn kararlarn alnarak

yrrle konulduu bir yrtme organ niteliindedir

ve yrtme yetkisine sahiptir. Ayrca, vezirlerin yansra

yeleri arasnda bulunan Anadolu ve Rumeli Kadasker-

leri, Nianc ve Defterdr ile adl, idar ve m al yarg i

lerine de bakar ve yksek bir yarg organ olarak ilev g

rrd. Sadrazam bakanlnda toplanan Divn- Hm

yn, yasama, yrtme ve yarg fonksiyonlarn hkm

dar adna yrtrd. Kuvvetler b irli i esasna dayanan

Divn- H m ynun btn bu kararlar ancak, padia

hn onayndan getikten sonra yrrle konulabilirdi.5

Osmanl m paratorluunda Divn- H m ynun

yannda ve onun tamamlaycs olarak almakta olan

baka divanlar da bulunuyordu. Bunlar, kindi Divn,

aramba Divn ve Cuma Divn dr. Divn- Hm

ynun toplantlar b ittikten sonra ik indi vakitlerinde

toplanan kindi Divn, Divn- Hmyn toplantlarn

da bitirilemeyen veya burada grlmeyen konularn

ele a lnd bir meclistir. Sadrazamn bakanlnda top

lanan bu kurul, zellikle XVII. Yzyldan sonra Divn-

H m ynun etkisi ve gc azaldktan sonra nem ka

zanm, devlet ynetiminde fonksiyonu artan sadrazam

lk kurumu ile b irlikte yetkileri ve merkez idaredeki ro

l de artmtr. XIX. Yzyln gl Bb- lsi biraz da

glenen sadrazam ve kindi Divnnn yeni batan b i

im lenmesiyle domutur denileb ilir.6 mparatorluk

merkez idaresinde bulunan bir dier meclis Cuma Div-

n dr. Sadrazamn bakanlnda kadaskerlerin ka tl

m yla toplanan, er ve rf kararlarn verild i i ayn za

manda Hazar Murafaas da denilen bu kurul, yksek

bir temyiz mahkemesi n iteli in i tard. Bunlarn yans-

ra, her aramba gn dzenli olarak toplanan aramba

O SM A N L I

Divnda yksek bir mahkeme g ib i almasnn yansra

bakent stanbulun ynetimi ve onun yerel (belediye)

sorunlaryla ilgilenen bir organ olarak ilev grrd.7

Klasik dnem OsmanlIsndaki bir dien nemli

meclis de M eclis-i Meveretdir. Meclis-i Meveret, Di-

vn- Hmyndan farkl olarak, kendisine bal bir b

rokrasisi ve kalemleri (brolar) olmayan, dzenli ve be

lir li bir meknda toplanmayan bir zellik gstermekte

dir. Divn- Hmyn otomatik olarak toplanarak, gn

lk devlet hayat ierisinde yer alrken, bu meclis farkl

bir prosedrde toplanmaktayd. Meclis-i Meveret, m

paratorluun kuruluundan itibaren olaanst dnem

lerde ve ancak, padiahn hatt- hmayunu ile fevkalade

durum larda toplanm aktayd. D ivn- H m ayndan

farkl olarak geni bir katlm ile, halen grevde olan

devlei>adamlarnn yansra emekli devlet adamlarnn

arld , geni katlm l bir danma kuruluydu. Sava

a ve bara karar vermek g ib i son derece nemli i ve d

meseleler grlrd. Ayrca, padiahn ani lm

zerine, padiah iradesi olmakszn topland da olur

du. I. Muradn lmnden sonra devlet ilerigelenlerinin

Meclis-i Mevereti toplayarak ehzade Bayezdn tahta

geirilmesinin kararlatrld toplant bu trdendi.

phesiz bu tr toplantlar pek seyrek olmaktayd. A l

nan kararlar ancak padiahn onayndan getikten sonra

yrrle konulabilirdi.

Meclis-i Meveret, Divn- H m ynun nemini

kaybetmesinden sonra zellikle III. Selim (1789-1807)

dneminde olduka sk toplanmaya balanmtr. Ni-

zm- Cedid reformlarnn sk sk toplanan meveret

meclislerinde kararlatrld bilinm ektedir.8 Yine II.

Mahmudun (1808-1839) tahtta bulunduu dnem zel

lik le II. Mahmudun slahatlar bu meclisin toplantla

rnda karara balanmtr.

TANZMAT DNEM MECLSLER3 Kasm 1839 tarihi Osmanl mparatorluu iin

son derece nemli bir tarihsel dnemeci iaret eder. Bu

tarihsel dneme, Tanzimat Ferman ya da Glhane

H att- Hmynu ile ifadesini bulan, yeni bir hukuk ve

ynetim anlaynn egemen olmas yolunda atlm bir

ilk adm olmas bakmndan nemlidir.9 Mustafa Reit

Paa tarafndan hazrlanarak iln edilen Tanzimat Ferma-

T I K l iA T

n ile modern hukuk anlayna geilmesi hedeflenmek

teydi. Ferman ana prensip zerinde durmaktayd^ B irincisi, Osmanl vatandalarnn can, mal ve rz gvenli

inin salanmasyd. kincisi, herkesin geliriy le orantl

vergi vermesini salayacak dzenlemelerin yaplmas ve

nc olarak da askerlik ykm llnn adil bir e

kilde yaplmasn salamakt. Tanzimat Fermannn h

kmlerinin iln herhangi bir halk hareketi veya alttan

gelen bir zorlama ile olmam, padiah bu hkmlere

uyacan b ildirm iti. Yani ferman sultan tarafndan tebaaya verilmi bir irade-i seniyye b ir ltuftu. Bu yny

le o bir charte, yani bir fermand ve bir anayasa n iteli i

tamyordu. te yandan, can, mal ve rz dokunulmazl

, adil ve eit vergi, adil askerlik ykm ll g ib i temel hak ve zgrlklere yer veriyor olmas nedeniyle,

anayasal zellikler tayan yar anayasal (semi-constituti-

onal) bir belgeydi.10 Osmanl vatandalarn hak ve g

revler ynnden eit gren byle bir metnin, yar anaya

sal bir zellik tamas esasn glendiren ve fermanda

vurgulanan bir dier ve ok nemli unsur da bu prensiplerin uygulanmasn, gcn ve varl n Tanzimat Fer-

m anndan alan bir meclise vermi olmasdr. Tanzimat

Fermannda Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye adyla ku

rulmu olan bu meclisin grevlerini u ekilde ifade etmektedir:

...tebaa-i Saltanat- Seniyyemizden olan ehl-i slm ve m ilel-i sire bu msadt- hnemize bil-istisna mazhr olmak zere can ve rz ve nmus ve mal maddelerinden hkm-i er iktizsmca kffe-i m em lik-i mah- rsamz ahlsine taraf- hnemizden emniyet-i kmile verilmi ve dier husslara-dah ittifak- r ile karar verilmesi lzm gelmi olmala Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye dah lzmu mertebe teksr olunarak ve vkely ricl-i Devlet-i A liyyemiz dah baz t ayn olunacak eyymda orada itim a ederek ve cmlesi efkr ve mta- ltn hi ekinmeyb serbeste syleyerek ibu emniy- yet-i can ve mal ve t ayn-i vergi husslarna dir kav- nn-i mukteziyye bir tarafdan kakarladrlib ...11

Grld g ib i hkmdar yetk ilerin i kendi arzusuyla snrlandrarak (oto-limitation), M eclis-i Vl-y Ahkm- Adliye adyla kurulmu olan bu meclise devrediyordu.

te Tanzimat Ferman ile g irilen bu yeni evrede

Osmanl mparatorluunda yasama erki, gcn yar

anayasal bir belgeden alan, yar-anayasal bir danma

meclisine biraklyordu. Bu meclise Tanzimat Ferma- n nn prensiplerini uygulam a ve bunlara uygun kanun

larn karlmas yetkisi verilerek, bir reform meclisi ni

te li i kazandrlmaktayd. Bu tarihten sonra mparator

luun bu en uzun yzylnda yasama, yrtme ve yarg

glerinin ayrlmas ve modern parlamentoya geite ilk

admlar atlm t oluyordu.

Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye Tanzimatn il

nndan hemen nce 24 Mart 1838 tarihinde II. Mahmud

(1808-1839) tarafndan kuruldu. Meclisin kurulm a gerekelerinin banda, ilan dnlen Tanzimatn uygu

lanmas gelmekteydi. te yandan, mparatorluun ku

ruluundan beri varolan geleneksel Divn- Hmyn ile olaanst durumlarn meclisi olmakla b irlikte sk sk

toplanmaya balanm bulunan Mecles-i Meveretin et

kilerin i kaybetmi olmalar ve dzenli yeleri, mekan ve

brokrasisi olan bir meclis ihtiyac, pratikte bu yeni

meclisi gerekli klan faktrler arasndayd.12

Meclis-i Vlnn yansra Dr- r-y Bb- l

adyla kurulan bir dier meclis da sadrazama danman

lk yapmak zere bir minisro m eclisi olarak kurulmu

tu (24 Mart 1838). Bunlarn yansra, 1836 ylnda aske

r reformlar uygulayp kararlatrmak zere Dr- r-

y Asker adnda bir dier danma meclisi daha kurulu

yordu.

Yukarda belirtti im iz g ib i, 3 Kasm 1839da Sul

tan Abdlmecid (1839-1861) Tanzimat Ferm ann iln

ettiinde elinde II. Mahmudun kurduu bu meclis

bulunuyordu. Tanzimat Fermannda Meclis-i Vla nn

yetki ve grevleri artrlm , ye says geniletilerek,

devlet ynetiminde merkez ve gl bir konuma getiril

m iti.

Tanzimatn ilnyla kurulan bir dier nemli mec

lis de Meclis-i l-i Um m olmutur. M eclis-i Hass-

Umum ya da Meclis-i Vl-y U m m de- denilen bu

meclis, pazar ve aramba gnleri haftada ik i defa topla

nacakt. Meclis-i l-i U m m nin belirli bir itz

bulunmamaktayd (lk nizmnmesi 1854 ylnda hazr

lanmtr) ve Meclis-i Vlnn alma artlan ierisinde

mzakerelerini yrtecekti. Bu meclis, sadrazam bakan

lnda, Meclis-i Vla yeleri, rtbe-i l ve rtbe-i sn-

den yksek dereceli memurlarla, mazul veya emekli ol-

T E K IA T

mu devlet adamlarnn katlm laryla toplanmaktayd. Kimi zaman ye saysnn yze varan rakamlara ula

t oluyordu.

Meclis-i Umm grev, yetki ve ileyii bakmndan

olduka geni yetkilerle donatlm t. ki tr grevi bu

lunmaktayd. Birincisi tpk geleneksel Meclis-i Meve-

retde olduu g ib i olaanst durumlarda geni ye sa

ys ile olmaktayd. rnein 3 Eyll 1854de toplanan ve

Tanzimatn uygulanmas meselesini gren Meclis-i U m m ye vkel, ulem, mazl vzet ve sir mem-

rn... m ilel-i selase patrikleriyle, hahamba ve baz

m utebern- m illet dah celb ve davet... olunmulard.

Meclis-i Ummi bu ynyle temsili bir n itelik arzet-

mekteydi. Meclisin ik inci ve srekli grevi ise, Meclis-i

Vlnn ald kararlarn bir senato gib i incelenip

onaylanmasyd.13

Her ik i meclisin de kararlar ancak, hkmdarn

onayndan getikden sonra yrle konulabilmekteydi. Ancak, uygulamada, 1839-76 y llar arasnda, gerek Sul

tan Abdlmecid ve gerekse Sultan Abdlaziz bu meclis

lerin kararlarn bir ik i istisna dnda uygulam lardr.14

Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye, Tanzimat Dne

mi bounca monolitik bir yap gstermemi, zellikle

Bb- l yksek brokrasisi arasndaki iktidar ekime

lerinden etkilenmitir. Bu etkilenme, gerek meclisin

bakan ve yelerinin atanma ve grevden alnmalarndak i istikrarszllar krklemesi ve gerekse meclisin b

lnme ve birletirmelerle yapsal deiiklik lere urama

s sonucunu dourmutur.

Bu nedenle 26 Eyll 1854de Meclis-i l-i Tanzi

mat ve Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye adlaryla ik i

meclise blnd. 1861 ylnda yeniden birletirilerek, tek bnyeli bir hale getirilen Meclis-i Vl, 1868 y ln

da son olarak r-y Devlet ve Divn- Ahkm- Adliye

isim leriyle ikiye ayrlm tr.15

1839-1876 dneminde Meclis-i Vly ilevsel ola

rak ele alrsak, yle bir tabloyla karlarz. Osmanl mparatorluu bu evrede yasama, yrtme ve yarg g

lerinin ayrld modern bir devlet yapisna doru hzla

yol almtr. Mustafa Reit Paa, l ve Fuad Paalar g i

bi gl sadrazamlar ynetiminde Bb- l yani Os-

manl kabinesi yrtme gcnn kullanm nda olduka

bamsz bir izgi izleyebilmitir. M eclis-i Val ise yasa-

O SM A N T J

ma ve yarg glerini, yrtmeden ayr ve nisbeten ba

msz olarak yrtmeyi baarmtr. zellikle, 1854-

1861 y llar ik i bnyeli yaps ile bu ilevlerini daha be

lirg in bir biimde uygulayabilm itir. Meclis-i l-i Tan

zimat, 1854-61 y llar arasnda, kendisine tannan ok

geni yetkiler ile alm, nceden kendisine hkmet

tarafndan gnderilen konular grrken, bu dnemde

Meclis-i Tanzimat olarak kendi uygun grd konulan

ele alabilm itir. Ayrca hkmet yelerini istedii tak

dirde sorgulama ve hatta gerekirse yarglam a yetkisine

de sahip olabilmi, gnmz modern parlamentolarnda

grlen geni yetkileri kullanabilm itir. Ayn dnemde,

Meclis-i Vl ise yarg gcn kullanm akta neredeyse ta

mamen bamsz olabilmitir.

1868de r-y Devlet ve Divn- Ahkm- Adli-

yen inJjurulularna gelindiinde ise, Sultan Abdlaziz,

Osmanl tarihinde ilk kez kuvvetler ayrl prensibini

dile getird ii irde-i seniyyesini yaynlayarak r-y

Devletin kuruluunu iln etm iti. Abdlaziz hattnda

bu hususu u szlerle ifade etmekteydi: ...ziyde lz-

mu olan slahtn biri dah meslih-i hukukyyenin,

umr- m lkiyye ve hkmet-i icriyyeden tefriki hus-

su olub bu madde-i m uten-bihnn dah bir an evvel

yoluna konulm as...16

Sultan Abdlaziz, ok nem verdii bu ik i meclisin

bana M ithat Paa ve Ahmed Cevdet Paa g ib i ik i se

kin devlet adamn getirm iti. 1876 I. Merutiyet Mec

lis ine kadar bu yetkiler bu ik i meclis tarafndan ku lla

nld. Tanzimat Dnemi meclisleri hakknda sonu ola

rak unlar syleyebiliriz k i, bu dnemde atlan bu kurumsal admlar yetersiz olsa da I. M erutiyete giden yol

da nemli mihenk talar olmulardr. I. Merutiyet, p

hesiz hakl olarak, Yeni Osmanllar C em iyetin in ,N am k

Kemal, Ziya Paa, A li Suavi ve M ithat Paann gayret ve

muhalefetlerinin bir sonucu olarak iln edilmise de,

Tanzimat Dnemi meclislerinin varlklarnn bu yoldaki

ilev ve rollerini gzard etmemek gerei de bilimsel bir olgu olarak karmzda durmaktadr.

Bu dnemde Meclis-i Vlann yansra, merkezi

hkmet kurumlan da danma kurulu ve meclis gelene

inden uzak dnlmemelidir. Sultan II. Mahmud ile

balayan, Osmanl kabinesi veya hkmet oluturma

gayretleri, Tanzimat Dneminin gl Bb- lsi ile

H THfKttAT

doruk noktasna ulamt. Kurulan nezretler (bakanlk

lar) ise her biri birer uzmanlk kurullar olan Nezret

Meclisleri ile donatlmtr. Bunlarn ilk i daha nce de

belirttiim iz g ib i Dr- r-y Askeridir (1836). 1838

ylnda Osmanl sanayi ve tarm n kalkndrm ak zere

Sanayi ve Ticaret Meclisi kuruldu. Daha sonra ad Mec-

lis-i Umr- Nfa olarak deitirild i. Meclis-i Muhase-

be-i Mliye, 1840da Mliye Nezareti bnyesinde, m l slahatn yrttlmesini gzetmek iin kuruldu. Meclis-i

Maarif-i Ummiye (1845) Osmanl eitim in i yeni hiye

rarik yaps ierisinde modernletirme amacn tayor

du. Meclis-i Umr- Shhiye, Meclis-i Zabtiye, Meclis-i Tophne-i mire, Meclis-i Bahriye, M eclis-i Meadin,

Meclis-i Rsmt, Meclis-i Hazin, M eclis-i Karantina,

Meclis Ziraat, Meclis-i Esar g ib i belirli uzmanlk alanla

rnda alan ve uzmanlardan oluan reform meclisleri

kuruldu. Btn bu meclisler, Meclis-i V lya bal ola

rak almakta, nihai karar burada verilm ekteydi.17

Tanzimat Dneminde kurulduunu grdmz bir dier meclis tr de geici olarak belirli bir dnem iin kurutanlardr. Gerekli grld hallerde, sorun - zlnceye kadar oluturulan bu meclislerden en nls 1845 ylnda Meclis-i Imriye adyla kurulmulardr. Tm imparatorluk dzeyinde, yol, su, kpr vb. Bayndrlk ve imar faaliyetlerini planlayp uygulayacak olan bu meclisler, grevleri b ittik ten sonra datlm lardr. 1850-51 y l btesini hazrlamak amacyla kurulan Meclis-i Muvakkat da grevli olduu bte an kapatma almalarndan sonra datlm tr.18

Tanzimat Fermannda yaplmas dnlen bir baka nemli reform da eit, adil ve gelirle orantl vergi alnmas konusuydu. Bu ise eyalet ve vilyet baznda yeni reformlara gerek gsteren byk bir uygulama olmutur. Tanzimatlar bu amala 1840 ylnda M uhassllk Mec- lislerini kurdular. Muhassl bakanlnda, ik i ktip, kad, mft, zabit ve meclisin bal bulunduu blgenin ilerigelenlerinden drt kii meclisin yeleri idiler. Yrede gayrimslim cemaat varsa bunlar temsilen metropolit veya kocabalarndan ik i temsilci de bu meclisin yeliine atanyorlard. 1842de vergi reformunun baarszla uramas zerine bu meclisler kapatlm tr. Yerlerine Byk Meclis adyla, valiye blge sorunlar zerine danmanlk yapmak zere yenileri kuruldu. 1849 y l ise Eylet Meclislerinin ayn amala kurulduu y l oldu.19

OSM AN 1I

25 ubat 1856da Tanzimat reformlarnn yetersiz kalmas ve Avrupal devletlerin basklar sonucu Islahat

Ferman iln olunmutu.20 Bu ferman Tanzimat Ferma- nnda ngrlen reformlar geniletmek ve zellikle

gayrimslim tebaann devlet ynetiminde daha geni oranda yer almas amacn tamaktayd. Fermanda gay- rimslm tebaann gerek merkez ynetimde ve gerekse vilyet ve tara idare meclislerinde ye bulundurmalar benimsenmiti.21 Bylelikle, ynetim daha geni ve kat

lm c bir yapya kavuacak ve gayrimslm tebaann ham ili in i stlenen Avrupal devletlerin de mdahaleleri

engellenebilecekti. mparatorluun Balkan (Bosna-Her- sek, Bulgaristan, Ni) ve Ortadou topraklarnda (Suriye, Lbnan) mslman ve gayrimslm tebaa arasnda kan anlamazlklar, Avrupa mdahalesiyle, kopua eilim gsteren bir gelime gstermee balamt. 7 Kasm 1864de bu kt g id ii durdurmak zere Tuna Vilyeti

Nizmnmesi hazrland. Bu nizamname ile mparatorluk ynetimi, vilyet, liva (sancak), kaza ve karye (ky) olmak zere dar birimlere ayrlm t. V ilyetin ynetiminde, valinin bakanlnda toplanacak olan Vilyet

dare Meclisi, Liva dare Meclisi, Kaza dare Meclisi ve kylerde ihtiyar meclisleri oluturuldu. Vilyet dre

Meclisi, valinin dnda hakim, mektupcu, defterdar, hariciye memuru, mft ve gayrim slim leri temsilen ruhan liderler ve halk tarafndan seilen ikisi mslim , ikisi

gayrimslim ye olmak zere drt halk temsilcisinden

oluuyordu. Bu meclisler her kademede ayn ye yapsyla tekil edileceklerdi. V ilyet ynetimindeki bu yap

1867 dzenlemesi ve 1871 Vilayet Nizamnamesinde de korunmutu.22

Tanzimat Dnemi, merkez dzeydeki eitli derecelerdeki meclislerin yamsra, vilyet ynetiminde de, stelik halk temsilcilerinin seim yoluyla geld i i, kade

meli bir meclis hiyerarisi oluturmutu. zellikle Vilyet Meclislerinde seimle gelen yelerin bulunmas,

temsili meclis sistemine giden parlamenter merutiyet yolunda nemli admlar olarak grlmelidir.

MECLS- MEBUSN

Yeni Osmanllarm 1865 ylndan itibaren balattklar muhalefet, gerek yurt iinde ve gerekse yurt dnda Merutiyet ve parlamento isteklerini n plana karmt. Mustafa Fazl Paa, Namk Kemal, Z iya Paa ve Ali Suavnin Hrriyet, Muhbir gazetelerindeki yazlarnda

I T K I lA T

zellikle Meveret M eclislerini rnek gstererek, bir m illet meclisi kurulmasn istemeleri, Osmanl mparatorlu- u nu parlamenter monariye gtren bir ivme kazand .23 Yeni Osmanllar, dalm akta olan ok uluslu mparatorluu, seim yoluyla, mslim , gayrim slim tm tebaann temsilcilerinin oluturduu bir m illet meclisi yoluyla ynetilmesinin kurtaraca grndeydiler. 1876 yln n ite ve dta alkantl gelimeleri sonucundaI. Abdlhamid (1876-1909) ve M ithat Paann anlamalar, ilk anayasamz Kann- Essye ve M eclis-i yn ve seimle gelen Meclis-i Mebsndan oluan . Merutiy e tin Meclis-i U m m sine yolu at.24 Bylelikle Tanzi- matla b irlikte doup gelien yasama, yrtme ve yarg glerinin bam szl yolunda nemli bir adm daha

atlm oluyordu. Kukusuz, bu gelimelerde ve Meclis-i Mebsnn ye yapsnn olumasnda V ilyet Meclislerinin seimle gelen yelerinin varl 1839dan bu yana harcanan abalarn pek de boa gitm ediin i gstermekteydi.25 Ne var k i, bu gelime 1878e kadar srd, Mec- lis-i Meb usnn kapatlmas ve Abdlhamidin otuz y l sren ynetimi, yeni domu ve emeklemekte olan parlamento geleneim iz iin derin ve uzun sren bir kopu getirdi. Doan Jn Trk muhalefetinin 1908den sonra getird ii yeni parlamento26 ise ttihad ve Terakki egemenlii ve Enver, Tal at, Cemal Paalar trium viral ile son buldu. II. Merutiyet Meclis-i Meb usnnda salk l bir yasamann ve parlamenter sistemin gelimesini daha uzak bir gelecee doru itti.

1 Meclis geleneimizin derin kklerine indiimizde, karmza Orta-Asya

Trk devletlerindeki Kurultay ve Toy meclisleri kar. Devletin en nem

li kararlarnn a lnd bu danma organlar, hakandan sonra yrtme ve

yasamada etkin olan ynetim organlar idiler. OsmanlIlarda ve Trklerde

meclis gelenei konusunda ayrntl b ilg i iin bkz.: Ahmet Mumcu, Di-

vn- Hmyn, Ankara, 1986. Bahaeddin gel, Trklerde Devlet Anla-

' y, Ankara, 1982. brahim Kafesolu, Eski Trklerde Devlet Meclisi

Toy", I. M ill Trkoloji Kongresi, stanbul, 1980, ss. 205-209- zkan z-

g i, Hunlar Gktrkler ve Uygurlarda Geleneksel Festival ve Elence

ler", . ..Tarih Dergisi, say 31, stanbul, 1977, ss. 29-36. Mehmet Sa

ray, Trk Devletlerinde Meclis (Parlamento) Demokratik Dnce ve

Atatrk, Ankara, 1999-

2 Bu konuda deerli bir tartma iin bkz: Ahmet Mumcu, a.g.e , ss. 11-20.

3 emseddn Sami, Kams- Trk, stanbul, 1317. s. 1393. Ferit Develli-

olu, Osmanhca Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara, 1982, s. 710. Ay

rca bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. :Mumcu, a.g.e , ss. 1-5. Mehmet

Seyitdanlolu, Tanzimat Devrinde M eclis-i Vl 1838-1868, Ankara

1999 ss. 1-3.

4 Divn- Hmyn hakknda ayrntl b ilg i iin bkz. :Mumcu, a.g.e , s

mail Hakk Uzunari, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekil

t, Ankara, 1984, ss. 1-110. lber O rtayl, Trkiye dare Tarihi, Ankara,

1979- Mehmet pirli, Klasik Dnem Osmanl Devlet Tekilt Os-

mani Devleti ve Medeniyeti Tarihi, (Ed. :E. hsanolu) c ilt I, stanbul,

1994, ss. 158-188.

5 Divn- Hmynun yetki ve fonksiyonlar iin bkz. Mumcu, a.g.e .

6 Bu konuda ayrntl b ilg? iin bkz. :Seyitdanlolu, a.g.e, s .15-16. Mum

cu, a .g .e . pirli, a.g.e

7 Bu divanlar iin bkz. : Uzunari, a.g.e, s.138-140. Mumcu, a.g.e,

s. 147-149-

8 Meclis-i Meveret Hakknda ayrntl b ilg i iin bkz, : Mumcu, a.g.e,

s .157-172. Sanford Shaw, Between Old and New, The Ottoman Empire

Under Suitan Selim III 1789-1807, Cambridge, 1971. S. Shaw, Osmanl

mparatorluu ve Modern Trkiye, c. I, stanbul, 1983. Lewis Bernard,

Meweret, . . Edebiyat Fakltesi Dergisi, say 12, (stanbul, 1981-

82) ss. 775-782. Carter Findley, M adjlis AL-HURA, Encyclopaedia of

slam, New Edition 2nd E d .) (Leiden, 1986)ss. 1082-1086. E. Z. Karal,

Osmanl Tarihi, c.V, Ankara, 1983, ss. 60-63. Yusuf Akura, Osmanl

Devletinin Dalma Devri, Ankara, 1940. Niyazi Berkes, Trkiyede

adalama, Ankara, 1978, ss. 87-92. Musa adrc, Osmanl Trkiyesi

Ynetiminde Yenilikler 1826-1856, Ankara, 1979 (Baslmam doent

lik tezi).

9 Tanzimat Fermannn incelenmesi ve metni iin bkz. :M aarif Vekleti,

Tanzimat I, stanbul, 1940, ss. 48-49. E. Z. Karal, Osmanl Tarihi c ilt V,

Ankaral983. , Roderic Davison, Osmanl mparatorluu nda Reform, 2

cilt, Ankara, 1997. ss. 1-198. Ercment Kuran, Trk adalamas ve

Tanzimatn Yeri, Trk adalamas Ankara, 1997. Niyazi Berkes,

Trkiyede adalama, Ankara 1978, ss. 207-246. Stanford Shaw, Os-

manl mparatorluu ve Modern Trkiye, 2. C ilt, stanbul, 1983, ss, 86 -

216. lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, Ankara, 1987. Car

ter Findley, Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire, The Sublime

Porte 1789-1922, Princeton, 1980. H. Dursun Y ldz, 150. Ylnda Tan

zimat, Ankara, 1992. Tanzimatn 150. Yldnm Uluslararas Sempoz

yumu, Ankara 31 Ekim- 3 Kasm 1989, Ankara, 1994. Tanzimatn 150.

Yldnm Uluslararas Sempozyumu (B ildiriler), Ankara, 1991. Uygur

Kocabaolu, Mrz-u ker-i Kemneleridir k i, ki Arada Bir Derede

mlaya Gelmez Tarih Yazlar, Ankara, 1997, ss. 15-21.

10 Mehmet Seyitdanlolu, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vl 1838-1868,

Ankara, 1999, 2. Bsk., ss. 40-41.

11 Seyitdanlolu, a.g.e , ss. 41

12 Meclis-i Vl hakknda ayrntl b ilg i iin bkz.: Seyitdanlolu, a.g.e, Ay

rca dnemin idari reformlar iin bkz.: A li Akyldz, Tanzimat Dnemi

Osmanl Merkez Tekiltnda Reform 1836-1856, stanbul, 1993.

13 Meclis-i l-i Ummnin kuruluu ve fonksiyonlar hakknda bkz.: Se-

yitdanlolu, a.g.e , ss. 67-77. Akyldz, a.g.e , ss. 185-188.

14 Bu konuda ayrntl b ilg i ve tartma iin bkz. :Seyitdanlolu, a.g.e ss.

113-128 Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliyenin Yetkileri, balkl blme

baknz.

15 Seyitdanlolu, a.g.e , ss. 35-65.

16 Seyitdanlolu, a.g.e , ss. 57.

17 Bu meclisler hakknda ayrntl b ilg i iin bkz. Seyitdanlolu, a.g.e . Se-

yitdanlolu, Parlamento Geleneimiz erevesinde Tanzimat Meclisle

ri, Trkiye Gnl, say 8 (Kasm, 1989) ss. 60-64. A li Akyldz, a.g.e,

ss. 179-291.

18 Seyitdanlolu, Tanzimat Dnemi mar Meclisleri, OTAM, say 3

(Ocak, 1992) ss. 323-332. Abdllatif ener, Tanzimat Dnemi Osmanl

Vergi Sistemi, Ankara, 1990.

19 Osmanl mparatorluunun tara ynetimi zerine ayrntl bilgi iin

b k z .: Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve

Ekonomik Yaplar, Ankara, 1991- A bdllatif ener, a.g.e ,

20 Islahat Ferman hakknda bkz. :Roderic Davison, Osmanl mparatorlu

umda Reform, (ev. :Osman Akmhay) 2 cilt, stanbul, 1997. Bernard

Lewis, Modern Tkiyenin Douu, Ankara, 1984. Enver Ziya Karal, Os-

manl Tarihi, c.V, Ankara, 1983. Ercment Kuran, Osmanl mparator

luunda Yenileme Hareketleri, Trk Dnyas El K itab, c ilt I, Ankara,

1992. Hukuksal adan bir deerlendirme iin ayrca bkz. Glnihal Boz-

kurt, Bat Hukukunun Trkiyede Benimsenmesi, Osmanl Devletinden

Trkiye Cumhuriyetine Resepsiyon Sreci (1839-1939), Ankara, 1996.

21 Ayrntl bilgi iin bkz.: Glnihal Bozkurt, Gayrimslim Osmanl Vatan

dalarnn Hukuk Durumu (1839-1914), Ankara, 1989.

22 Musa adrc, a.g.e., lber Ortayl, Tanzimattan Sonra Mahalli dareler,

Ankara, 1974. Ali Haydar M ithat, M ithat Faa, Hayat- Siyasiyesi, Hide-

m t, Menf Hayat, Tabsra-i bret, stanbul, 1325 ss. 22-54. Ayrca

bkz.: Uluslararas M ithat Paa Semineri, B ildiriler ve Tartimalar, Edirne

8-10 Mays 1984, Ankara, 1986. Mehmet Seyitdanlolu Yerel Ynetim

Metinleri III: Tuna V ilyeti Nizamnamesi ada Yerel Ynetimler, cilt

5, say 2 (Mart, 1996) ss. 67-81.

23 Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul, 1967. erif Mardin, Ye

ni Osmanl Dncesinin Douu, stanbul, 1996. erif Mardin, erif

Mardin, Trk Modernlemesi, Makaleler 4 , stanbul, 1991.

24 I.M erutiyet Meclisi iin bkz.: Haakk Tark Us, Meclis-i Mebsn

1293 = 1877 Zabt Ceridesi, 2 c ilt, stanbul, 1939- Trkiyede Demokra

si Hareketleri Konferans 6-8 Kasm 1985 Ankara, H. . Edebiyat Fakl

tesi Dergisi, cilt 4 , say 1 (1986). Roderic Davison, a.g.e., Kanun-u Esa-

snin 100. Y l, Ankara 1978. Blent Tanr, Osmanl Trk Anayasal Ge

limeleri (1789-1980), stanbul, 1996.

25 lber O rtayl, lk Osmanl Parlamentosu ve Osmanl M illetlerinin Tem-

siliKanun-u Esasnin 100. Y l, Ankara, 1978, ss. 169-182. Mehmet Se-

yitdanlolu, Parlamento Geleneimiz erevesinde Tanzimat Meclisle

ri, Trkiye Gnl, say 8 (Kasm, 1989) ss. 60-65.

26 Sina Akin, Jn Trkler ve ttihad ve Terakki, Ankara, 1987. Aykut Kan-

su, 1908 Devrimi, stanbul, 1995.

DVAN-I HMYN TEKLTI

DR. RECEP AHISHAEIM A R M A R A N V E R ST E S FEN -EDEBYAT FAKLTES

l'DVAN-I HMYN'UN TARH GELM

evlet ilerinin divan kurularak yrtlmesi

gelenei Osmanllara slm ve Trk-slm devletlerinden intikal etmitir. Hz. mer za

manndan beri slm devletlerinde devlet ilerinin muh

te lif dvnlar kurularak yrtlmesi usul mevcut idi.

Emevler ve Abbasler'de mevcut olan bu gelenek Gazne- liler'e ve Byk Seluklu Devleti'ne de yansmtr. M-

esseselerinde byk lde Byk Seluklular rnek alan Anadolu Seluklular'nda da dvnlar varl n de

vam ettirmitir. Osmanl Devleti'nde ise Anadolu Sel

uklular ve lhanl dvn tekiltnn tesiri vardr. Orhan Bey dneminde divan topland kaynaklarda zikredil

mektedir.1 Y ldrm Byezd zamannda da bizzat kendi

sinin banda bulunduu dvnn her gn toplanarak

halkn ikyetlerini dinleyip, davalarn takip etti i b i

linmektedir.2 Bu divn daha sonra Dvn- Hmyn

adyla anlan divann ilk eklidir.

Devletin bymesi ve messeselerin olumasna pa

ralel olarak divn da gelimesini srdrm, yava yava

ye says artm, bnyesinde merkezlenen bir brokrasi

olumaya balamtr. II. Murad dnemine gelene kadar

glenmesi devam etmi, bu padiah zamannda toplan

tlar belirli baz kaidelere baland g ib i bir takm te

rifat kaideleri de konmutur. Daha sonra grdmz

klsik yapsna kavumas ve Dvn- Hmyn adyla anlmas Fatih Sultan Mehmed dneminde olmaldr.3 Fatih'in mehur devlet tekiltna ait Knnnmesinin bir ksm dvnda II. Murad devrinden beri uygulanm ak

ta olan eitli terifat ve detlerin nemli baz ilvelerle

b irlikte gelitirilip kanunlatrlmasn ihtiva etmekte

dir. Bu kanunlarn Dvn- Hmyn ile ilg ili maddele

ri byk lde daha sonraki yzyllarda fazla deiik li

e uramadan uygulanmtr. Fatih zamanna kadar divana padiah bakanlk etmekte iken onun saltanatnda

bu usl braklm , bundan sonra toplantlar vezr-i aza

min bakanlnda yrtlmeye balanmtr. Padiah

toplantlar tVnamen terk etmeyip, Divanhane'ye nazr

Kasr- A di ad verilen kafesli bir blme arkasndan iz

lemekte idi. Padiah toplantnn bakanlndan ekildi

i iin toplantda alnan kararlarn padiah ile mzkere

edilmesi ve tasdiki zarureti ortaya ktndan, belirli

gnlerdeki toplantlarn akabinde bu eit iler iin arz

gnleri ihdas edilm itir.4 Bu dnemde yaplan bir dier

deiiklik de, padiahn divandan sonra vezrlerle b irlik

te ayn sofrada yemek yemesi detinin kaldrlmasdr.

II. Byezd ve Yavuz dnemlerinde de gelimesini

srdren Dvn- Hmyn en mkemmel dnemine

Kanun Sultan Sleyman zamannda kavumutur. Bu

gl dnemi XVII. yzyl ortalarna kadar srmtr.

Bundan sonra sadrazamlarn kendi konaklarnda yaptk

lar divn nem kazanarak yava yava D vn-

Hmyn'un yetkilerine sahip olmutur. 1650 ylnda

sadrazam lara mahsus srekli bir konak tahsis edilmi,

Dvn- Hmyn brokrasisinin reislkttbla bal

ksm nn burada da hizmet grmeye balamasyla Dvn-

H m ynun nemi daha da azalmtr. XVIII. yzyl

da Paakaps, daha sonralar ise Bbl adyla anla

cak olan bu merkez ksa zamanda btn devlet ilerinin

grld, merkez brokrasinin byk bir ksm nn

topland yer haline gelm itir. Daha nceleri Dvn-

Hmyn toplantlarnn konusu olan genel devlet me

selelerinin Dvn- Hmyn yelerinin itirakiyle gr

lmesinin Bbl'deki muntazam olmayan bir baka

ekli olarak yaplan ra" toplantlar yine Dvn-

I T E K L A T

Hmyn'un fonksiyonlarndan bir ksm n devir alma

syla aleyhinde ortaya kan nemli gelimeler olmutur.

rlar III. Selim saltanatnda daha fonksiyonel olarak

"meveret m eclisi haline getirilerek nemli devlet me

selelerinin grlmesi tamamen buraya in tikal etmitir.

XIX. yzylda artk nemini tamamen yitiren Dvn-

Hmyn sadece elilerin arlanmas, ulfe datm ve

yeni tayin edilen devlet ricalinin eskiden beri sregelen

bir adet olarak padiah tarafndan arzlarda kabul mera

siminden ibaret kalmtr.

2' TOPLANTI ZAMANLARIDvn- hmynun normal toplant zamanlar de

virlere gre deiiklikler gstermitir. Orhan Bey zama

nndan Fatih devrine kadar her gn sabah namazndan

lene kadar topland bilinm ektedir.5 Fatih zamannda

haftada drt gn vezirler kazaskerler ve defterdar padi

ah arza kabul edebilirdi. XVI. yzyln sonlarna doru

toplant gnleri Cumartesi, Pazar, Pazartesi ve Sah gn

leri olmak zere haftada drt gne indirilm itir. III. Mu-

rad devrinde her dvn gn arz yaplmas usl terk

edilerek Pazar ve Sah arz gn kabul edilm i, dier iki

gn sadece Dvn- Hmyn toplants olarak devam

etmitir. III. Mehmed zamannda toplant gnleri Pazar

ve Sah gn olmak zere ik i gne, arz da bir gne indi

rilerek Sal arz gn olmutur. Devlet ilerinin oalma

s, sadrazam n ik indi divanlarnn bunlar yrtmeye

tek bana yetmemesi byk ikyetlere sebeb olmu,

bunun zerine 1694 ylnda divn toplantlar yeniden

haftada drt gne karlm tr.6 Ancak XVIII. yzyl

balarnda yine haftada ik i gne indirilm itir.7 Daha son

ralar ise bir gne indirilm i, ancak devlet ileri tama

men Bbl'ye intikal edince 3 ayda bir gn ulfelilerin

ulfe datm iin toplanmas uygun grlmtr. III.

Mustafa zamannda sal gnlerinde olmak zere haftada

bir gne karlm ise de 1768 tarihinden sonra dvn

toplantlar a lt haftada bir gn yaplmaya balanmtr.

XIX. yzylda divn sadece ulfe datm ve eli kabul

leri iin ihtiya hasl olduka toplanmtr.

Dvn- Hmyn toplantlar normal divan gn

nn haricinde de padiahn emriyle yaplabilm ekteydi.

ok nadir olan bu ekildeki divanlar genellikle davalarn

ve devlet meselelerinin grld normal Dvn-

O SM A N L I

Hmyn toplants biiminde olmakla b irlikte dava

.dinlenilm eyip, sadece ok zel meselelerin grlmesi

iin de olabilirdi. Devlet ileriyle ilg ili herhangi bir g

rmenin yaplm ad Dvn- Hmyn toplantlar da

vard. Arefe ve bayram gnlerinde, cls mersimlerin-

de, snnet trenlerinde, sultanlarn evlenmelerinde d i

van toplants yaplm akla birlikte byle toplanan divan

larda devlet ileri grlmez, sadece merasim iin top

lan lrd .8

Bata yenieriler olmak zere devlet merkezinde k

tip, avu, mteferrika vs. g ib i ulfe alanlarn ulfeleri-

nin datm iin kurulan dvna ulfe dvn.ad veril

mekteydi. Eli kabl iin kurulan dvna ise eli dv

n denilmekte, ancak elilik heyetine Osmanl ihtiam

n sergilemek iin acele kabul edilmesini gerektirecek

zel bir durumu yoksa eliler, genellikle ulfenin veril

d i i Dvn- Hmyn toplantsnda kabul edilmektey

diler.9 Bu ekilde hem ulfenin verild i i hem de eli ka-

blnn gerekletirildii dvna byk dvn denil

m ekteydi.10 Ayn zamanda ulfe iin btn kapkulunun

sarayda bulunmas ve kabul edilecek elilik heyetinin

oluturduklar kalabalk dolaysyla galebe dvn ad

da verilm ekteydi.11 Bu toplantlar ulfe datm nn ve

elilik heyeti kabulnn getird ii bir takm ek ilerin

haricinde normal Dvn- Hmyn toplantsnda bir

deiiklie sebep olmazd.12

Devlet merkezinde bu ekilde toplanan divan, padi

ahla b irlikte ordu seferde olduu zamanlar sefer artlan

dolaysyla ihtiya halinde ve toplant iin uygun artlar

salandnda toplanm aktayd. Ordudaki D vn-

Hmynla sadrazam bakanlk etmekte idi. Padiahn

katlm ad seferlerde ise yine orduda sadrazam n ba

kanlnda dvn yaplm akla b irlikte Dvn- Hmy-

nun asl bakan padiah olduu iin Dvn- Hmyn

padiahn bulunduu merkezde de ayrca toplanmakta

idi. Sadrazamn yerine merkezde kalan sadret kaymaka

m nn bakanlndaki bu dvna merkezde kalan dvn

yeleri ile sefere gidenlerin yerine vekil olarak kalanlar

katlmaktaydlar. Merkezdeki Dvn- Hmyn asl ka

bul edilmekle birlikte dvn yelerinin ou seferde bu

lunduu ve sadrazam n sefer esnsnda yetk ileri hayli

arttndan devlet ileriyle ilg ili siys kararlar ordudaki

Dvn- Hmyn toplantsnda alnmaktadr. Bu karar-

lar sadret kaymakam aracl yla merkezde bulunan pa

diaha iletilm ekte, padiahn da emir ve direktifleri de

ayn ekilde kaymakam tarafndan ordudaki sadrazama

gnderilmekteydi.

Dvn- Hmyn'da devlet ileriyle ilg ili tutulan

defterlerin hlen yrrlkte olanlar ordu ile sefere gn

derildii ve dolaysyla dvn brokrasisi de birinci dere

cede orduya intikal e tti i iin devlet ilerinin byk o

unluu orduda grlmekte ve iler ordu ile merkez ara

snda bir koordinasyonla yrtlmekte id i.13

3- DVNHNEDvn- Hmyn XVI. yzyla kadar sarayn ik in

ci avlusunda yeni dvnhnenin arka tarafnda yer alan

Eski Dvnhne'de toplanmaktayd. Knn zamannda

Kubbealt ad verilen, kubbeden mteekkil, D-

vn- Hmyn toplantlarna mahss yeni bir binann

yaplm asyla buraya tanm, toplantlar buradaki D-

vnhne ksmnda yrtlmeye balanmtr.14 Ancak

burasnn 1665 ylnda sarayda kan bir yangn sonucu

tahrib olmasyla yeniden ina edilmitir. IV. Mehmed za

mannda ahap olarak in edilen bu bina padiah tarafn

dan beenilmedii iin yk larak krgirden olmak zere

yeniden yaptrlm tr. 1792 ve 1819 senelerinde binann

asl ekli deitirilmeden eitli tamirat geirmitir. Bu

gn de hlen ayakta kalan Kubbealt'nn kubbelerinden

birisi Dvn- Hmyn'un toplant mahallidir. Dvn-

hne ad verilen bu ksm da dvn yeleri terifat kaide

leriyle belirlenmi kendilerine mahsus yerlerde oturmak

tayd.15 Sadrazam ve dier vezirlerin oturduu sedirin

st ksmnda, sadrazam n hemen arkasnda Kasr- A di

ad verilen, padiahn istedii zaman dvn toplantlarn

takip etti i odann kafesli penceresi yer alrd. Sadraza

ma mahsus D ivit Odas da Dvnhnenin blnm k

smlarndan idi. Dvnhne'ye b itiik dier kubbe altn

da Dvn- Hmyn hcegn, maliye kalemlerinin ha

lifeleri, ktip ve kirdleri bulunurdu. kinci kubbe ile

nc kubbe arasnda oluturulmu blmeye ise re-

islkttb tahtas ad verilmekte, reislkttba bal

Dvn- Hmyn ktipleri oturmakta idi. Buras reisl-

kttbn mekn olmakla birlikte reislkttb, genellik

le toplant esnsnda sadrazam n yaknnda ayakta bek

lemekteydi.

kinci kubbeye b itiik olan nc kubbenin alt

ise Maliye defterhnesi idi. Dvn- Hmyn'da tutulan

defterdrlkla ilg ili her trl kaytlarn sandklarla sak

land bu mahal her toplantnn sonunda sadrazamda

bulunan padiah mhryle mhrlenirdi. Bu kubbe

nin m uhtelif yerlerinde blnm olarak divan gnleri

matbah emini, ehremini, tersane emininin oturup bek

ledikleri seki ad verilen yer, ayrca vezrlerin dinlen

meleri iin odalar, kahve oca g ib i mahaller de bulun

maktayd. 16

4 - TOPLANTILARIN CEREYANI VE TERFATI

Dvn- Hmyn toplantlar sabah namazndan

sonra balamaktayd. Sabah namaznn Ayasofya camiin

de edasndan sonra dvan grevlileri camiin Bb- H

myn tarafna bakan minaresi nndeki alanda terfta

uygun olarak nceden belirli olan yerlerini alrlard. Ve

zirler dier divn ehlinden daha sonra gelerek saflarna

dahil olurlard. Onlarn gelilerinde yenieri aas atn

-drt adm ileriye srerek selmn alr, sonra srasna

geerdi. Toplanma tamamlannca meydan duacs ad

verilen grevli yksek sesle dua edip hep b irlikte Fti-

h okunduktan sonra sarayn ilk kaps olan Bb- H

myn alrd. Kapdan nce kapucular kethdas ve re

islkttb ieriye girer,17 arkasndan terft srasna g

re dierleri sral olarak ieriye girmeye balarlard. Ka

pdan ieriye girite vezirler son sray alrlard. kinci

vezir nde olmak zere sra halinde vezir yolu ad veri

len yoldan avuba ve kapucular kethds refakatinde

Kubbealtna doru yrrlerdi. Babssaade tarafndaki

selam ta yaknlarna kadar ilerlendikten sonra ikinci

vezir biraz daha ileri yryerek buradaki selm ta

nnde Babssaade'yi selmlar ve geri dnerek kendisini

bekleyen vezirlerin arasna katlrd . XVIII. yzylda def-

terdr ve reislkttb da Bbssaade'yi geli ve gid ile

rinde vezirler g ib i selamlayanlar arasna dahil olmular

d .18

Daha nceden Kubbealtna girm i olan kazaskerler,

defterdar, "reis tahtas ad verilen reislkttb ve Dvn-

Hmyn ktiplerinin oturduu blme nnde kar

lk l saflar halinde ayakta sralanarak vezirleri beklerler

di. Vezirler gelince bunlara selam vererek hep birden D-

T E K L T

vnhne'ye girerler, herkes makamnn bulunduu yere

geerek sadrazamn gelmesini beklerdi. Bekleme esna

snda ikinci vezirden balamak zere Dvnhne'dekilere

yaz mevsiminde buzlu erbet, kn ise macun ikrm edi

lirdi. Dvnn hazr olduu sadrazama haber verilince

kethds ve m aiyetiyle b irlikte saraya gelird i. Orta Ka-

p 'ya geldiinde atndan inerdi. Bu srada Dvn-

Hmyn sakabas veya kapcba Dvnhne'nin ka

ps nnde sadrazamn geld i in i haber vermek iin

yksek sesle ieriye doru buyur diye seslenirdi. D-

vnhne'de bulunanlar sadrazam karlamak zere ve

zirleri bekledikleri yer olan reislkttb tahtas nne,

bu defa vezirler de dahil olmak zere karak ik i sra ha

linde dizilirlerd i.19

Sadrazam Bbssade'yi selmladktan sonra ken

disini beklemekte olan dvn ehlini de selmlar, Kubbe-

a lt na ynelirdi. Kendisini takib eden vezirler Dvnh-

ne'de onun oturduu sedirin sa tarafna otururlard.

Solda ise kadaskerler sralanr, biraz ileride kapnn g ir i

ine yakn bir yerde defterdarlar otururdu. Nianc def

terdarlarn karsnda yer alrd. Grmelerin brokra

tik muameleleriyle uraan ktipler kendilerine tahsis

edilen Kubbealt'nn blmelerinde, nlerinde bulunan

ve oday U eklinde kaplayan alak bir masann etrafn

da, yere serilmi minderler zerinde oturmaktaydlar.

Yerleme tamamlandktan sonra Ayasofya cmiinin ik i

grevlisi tarafndan yksek sesle "Feth-i erf sresi

okunur, tamamlannca yenierilere orba datlrd . Bu

srada avuba ve tezkireciler tarafndan hazne ve def-

terhnenin mhrleri alarak kullanlacak defterler D-

vnhne'ye getirilird i. Daha sonra reislkttb defterdar

larn oturduu taraftaki kapdan Dvnhane'ye girerek

sadrazamn eteini pp getird i i telhs ksesini sol ya

nna brakr, tekrar etek perek geriye dnerdi. Divitdr

efendi tarafndan da sadrazamn nne pekir ve dvn

esnsnda fakirler ile huzrunda yeni mslman olan

gayr-i mslimlere verilmek zere kse ierinde bir m iktar para konurdu.

Eli kabul edilen divanlarda avuba tarafndan

saraya getirilen elilik heyeti Divnhne'ye getirilirken

sadrazam gayr-i mslim devletlerin elisi ise eliye aya

a kalkmamak iin eli yaklarken Devt Odasna ge

er, elinin ieriye g ird i i anda odadan kard. Ayr ka-

O SM A N L I

jDilardan eli ile sadrazamn Divnhneye girii ayn ana

tesadf eder, bu esnada divan ehli ayaa kalkard. Eli

temsil e tti i devlet iin kalk ld n dnrken, divan

da bulunanlar da kendilerini sadrazama hrmeten ayaa

kalkm kabul ederlerdi.20 Eli sadrazamn eteini pe

rek kendisi iin konan iskemlede oturup biraz sonra ba

layacak divan boyunca buradan divan takip ederdi. Ms

lman devletlerin elilerileri geldiinde sadrazam Di-

vanhane'de bekler, girilerinde sadrazam dahil herkes

ayaa kalkard.

Hazrlklarn tamamlanmasndan sonra avuba

elindeki asay yere vurarak divann hazr olduuna iaret

etmesiyle Dvn- Hmyn toplants balard. Toplan

tda nce devletin i ve d ileriyle alakal nemli mese

leleri mzakere edilerek alnan kararlarn gerektirdii

yazlar hazrlanrd. Bundan sonra darda beklemekte

olan ilerinin ve davalarnn halli iin gelen halk ieriye

alnarak onlarn istek ve ikyetlerinin grlmesine

geilirdi. Dvn- Hmyn'a sunulan arzuhalleri ncele

ri sadrazamn huzurunda reislkttb okumaktayd.

XVII. yzyl balarndan itibaren ise bu vazife byk ve

kk tezkirecilere devredilm itir.21 Arzulhaller ik isi ta

rafndan srayla okunur, istekleri olanlarn istekleri de

erlendirilir, davalar olanlarn muhakemeleri yaplrd.

Sadrazam huzurunda okunan arzuhaller sadrazam tara

fndan hemen kesin bir karar verilemediinde konular

na gre er davalar kazskerlere, m ali konular defterdr-

lara, toprak meseleleri niancya havale edilirdi. Dier

vezirler kendilerine bir hususta fik ir sorulana kadar bir-

ey yapmadan oturumu takip ederlerdi. Ancak ferman ve

bertlara tura eken niancnn ii ok youn olduu za

manlar tura ekmekte ona yardm ederlerdi. Toplant

genellikle lene kadar srerdi. Dava dinlenmesi bitince

avuba elinde bulunan asay yere vurarak toplantnn

sona erdiini bildirirdi.

O gnk divan grmelerinin sona ermesinden

sonra padiaha arza klm as gereken arz gn ise reisl

kttb efendi arza gireceklerin kabulne izin verilmesi

iin sadrazamn emriyle telhs hazrlard. Reislkttb

hazrlad telhisi sadrazamn yannda balayp mhr-i

Hmynla mhrler, kapucular kethdsna teslim

ederdi. Kapucular kethds telhsi Bbssaade'ye gt

rp, padiahn telhis zerine hatt- Hmynla izin ver-

T E K I T

eliini belirten cevabn mhrl olarak geri getirird i.22

Sadrazamn gelen cevab okumasndan sonra dava iin gelen halk da dahil olmak zere divana katlan herkese

yemek verilirdi. Ulfe divanlarnda toplantnn bitim ini

mteakip veznedarlar ve hayme mehterleri ulfe da tmnda gerekli olan aka kiselerini Kubbe-i Hmyn

kapsna doru dizmeye balarlar, bu srada ulfe da t

m iin padiahtan izin isteyen telhis, reislkttb tara

fndan hazrlanarak sadrazama getirilird i. Sadrazam tel

hisi okuyarak balanp gnderilmesi iin reislkttba

geri verir, balandktan sonra arz telhislerindeki gib i

mhr-i Hmynla mhrlenerek kapucular kethds-

na verilip padiaha ulatrlrd . Telhisin cevab geld ikten sonra kapkullarnn ulfeleri datlrd . Ulfe datmndan sonra sofralar kurularak yemekler getirilird i.23

Eli kabul edilmeyen alelde divan toplantlarnda

Divanhane'de adet sofra kurulurdu. Sadrazam, vezir

ler ve kazaskerlere ayr ayr kurulan bu sofra eli kabul edilen divanlarda el ilik heyetinde yer alan diploma

tik deeri yksek olan kiilerin saysna gre defterdar ve

niancya da ayr sofralar kurularak be adete karlr

d .24 Elilik heyetindekiler itibarlarna gre bu sofralara

datlrlard. Eli sadrazamn sofrasna yerletirilir, d i

erleri ise baka sofralara datlrlard . Erkn- devletten saylmayan ve divan hizmetkrlar snfnda kabul edilen

defter emni, reislkttb, avuba, tezkireciler, kapu

cular kethds iin divanda ayr sofra kurulmaz, bunlar

kendisine bal bulunan memurlar ile b irlikte alma

meknlarnda zikredilen sofradan kalkan yemekleri

yerlerdi. Yemeklerin eitlili i divana katlan elilerin

dikkatini ekmekte, bunu rapor, hatrt veya seyahatn-

melerinde zikretmeden geememektedirler. Yemein yenilmesinden sonra divandaki byk mansb sahiplerine

gllb ve buhr verilirdi. Arz gnlerinin haricinde eer

gerekli grlrse sadece nemli devlet ileri iin bir m ik

tar toplant daha yaplr, grlecek bir mesele olmadnda ise divan dalrd.

Arz gnlerinde yemekten sonra arza g irilird i. Padi

ah arza izin verdikten sonra Arzodas ad verilen yerde

kurulu bulunan tahta otururdu. Arza nce yenieri aas

girerdi. Yenieri aasnn kmasndan sonra o gnk ka

d tayinlerini arzetmek iin kazaskerler girerlerdi. Kazas

kerlerin arzdan ktk lar Divanhane'de beklemekte olan

O SM A N L I

sadrazama avuba ve kapucular kethdas tarafndan

haber verilince divan ehli ayaa kalkarak ik i sra halinde

dizilirler, vezirler, nianc ve defterdarlar sadrazamn pe

inden Divanhane'den karak Arzodasna giderlerdi.

Defterdarlar arzda ulfe verild ii divanlarda nceden

sadrazam ile mzakere etti i ulfe telhisini okur, dier

arzlarda mali hususlarda badefterdar padiaha b ilg i ve

rir, vezir deil ise darya kard.25 Kaptan Paa stan

bul'da bulunduu zamanlar divana katlp arza gireb ilir

lerdi. Beylerbeyilerden herhangi birisi bir i iin stan

bul'da bulunduklarnda ayn ekilde divana katlr arza

girerler, arzda syleyeceklerini syleyip hemen karlar-

d^Ancak XVIII. yzylda bunlarn divana gelmeleri ve

arza girmelerine izin verilmemitir.26

Eli bulunan divanlarda elilerin arza kabulleri sad-

razamm vezirler ile arzda bulunduklar esnada olurdu.

Onlar arzdayken elilik heyetinin nde gelenlerine h ila t

giydirilerek darda padiahn ieriye girmeleri iin ve

recei izini beklerlerdi. zin verilmesiyle b irlikte nle

rinde Dvn- Hmyn tercman olmak zere ieriye

alnrlard. Padiah huzurunda kendi ilerindeki proto

kol srasna gre saf olutururlard. Elinin elinde tuttu

u nmesini eer mslman devlet elisi ise miralem

aa, hristiyan devlet elisi ise Divan- Hmyn terc

man alp27 vezirler srasndaki en kk vezire verir, o da

bir st makamda olan vezire vermek sretiyle elden ele

sadrazama kadar ulatrlrd . Sadrazam ald nmeyi

tahtn kenarnda bulunan minderin zerine koyar, padi

ah eliye herhangi bir ey sorma veya sylemek ihtiyac

duyduunda, mslman devlet elilerinde sadrazama,

dier devletlerden gelmi elilerde ise tercmana hitben

konuurdu. Sadrazam vastasyla sylerdi.28 Elinin sy

leyecekleri de ayn zamanda Dvn- Hmyn tercma

n tarafndan sadrazama tercme edilip o da padiaha

sylerdi. Osmanl Devleti tarafndan verilecek nme-i

hmyn da yukarda belirtilen srann tersi olarak eli

ye ulatrlp elilik heyeti darya karlrd.

Arz mteakip sadrazam Kubbealt'na gelir, bura

da kendisini beklemekte olanlar eteini perler, bunu

mteakip defterhaneler mhrlenerek herkes dalrd .29

T E K L T

5- DVAN-I HMYN YELER VE YARDIMCILARI

a) yeleriVezr-i azam/Sadr- azam: Her trl devlet ilerinde

padiahn mutlak vekili kabul edilerek geni yetkiler ve

rilm itir.30 Osmanl Devleti'nin kurulu dneminde ve

zir says bir iken bu say devletin bymesiyle b irlikte artrlm , dierlerinden ayrabilmek iin birinci vezire

vezr-i azam ad verilmitir. zellikle XVIII. yzyldan

itibaren sadr- azam ad daha yaygn olarak kullanlm a

ya balanmtr. Her padiah deiikliinde yeni padiah adna yaptrlan, sadrazam deiikliklerinde de dierine

intikal eden mhr-i hmyn ile padiahn vek illi i s

fatna sahib olurdu. Bir kese ierisinde koynunda tad mhrn padiah tarafndan geri istenmesi onun azle-

d ild i i manasna gelmekteydi. Fatih zamanndan itiba

ren padiahlarn f iili olarak Dvn- Hmyna bakan

lk etmeyi terketmeleri zerine Dvn- Hmyn'un bakan ve yrtcs olmutur. Sadrazam btn yetk i

lerini padiahtan alr, yasama, yarg ve yrtmeyle ilg ili

alanlarda bu yetkileri kullanrd. Ancak sava ama, yk

sek rtbeli grevlileri azl ve tayin etme gib i nemli me

seleleri ve 5.999 akadan fazla tim arlarn tevcihini telhisle padiaha arzederek bu hususlarda onun kararma m

racaat ederdi.31 nemli devlet meselelerini Dvn- Hmyn'da dier devlet erknyla mzkere eder, konu

nun nemine gre genellikle niha karar iin yine padia

ha mracaat ederdi. Telhis yoluyla yaplan bu mracaatlarda sadrazam kendi tercihini ima eder, padiah da ge

nellikle bu tercihi uygun grrd. Divan- H mynun

gl olduu dnemlerde devlet ilerinin ounu divan

toplantlarnda yrtm, burada tamamlanamayan veya

ok fazla nemi olmayan ileri ve davalar Sal ve Perem

be gnleri haricinde kendi konaklarnda yapt ikindi divan adyla anlan divanda grmtr. Sadrazamn

yetki alan ierisinde alm olduu kararlar padiah kara

rym gibi kabul edilirdi. Ordunun kendi komutasnda

olduu savalarda yetkileri daha da artrlrd . Uzun sre

merkezden ayrlmas gerektiinde yerine sadret kay

makam ad verilen ve genellikle kendisinin gvendii

bir vezir vekil olarak tayin edilir, Merkezdeki Divan-

Hmyn toplantlar bu vekilin bakanlnda yaplrd.

Vezirler: Orhan Bey zamanndan itibaren mevcut olan vezirlik messesesi bu dnemlerde genellikle ilm iye

mensuplarndan seilmekteydi.32 Vezirler Kanun zama

nna kadar, genellikle devlet merkezinde bulunurlard.

Kanun zamannda ise taraya gnderilmeye balanm

tr. Msr, Badat, Budin g ib i nemli eyaletlere ya vezir

ler tayin edilm i, ya da gnderilen beylerbeyilere vezret

payesi verilerek gnderilmeye balanmtr. stanbul'da

bulunan Rumeli Beylerbeyi de genellikle vezir olmakla

birlikte olmasa bile yine Dvn- H m ynun yesi

olurdu. Vezirlerin taraya gnderilmeye balanmas ve

Kanun zamannda brahim Paa'nn sadaretinde Kub-

bealt ad verilen Dvn- Hmyn'un topland bina

nn inasyla birlikte, merkezde bulunup divana katlan

vezirlere kubbealt vezirleri ad verilm itir. Saylar za

man zaman ile yedi arasnda deien kubbealt vezir

li i XVIII. yzyl balarnda Dvn- Hmyn'un ne

m ini kaybetmesiyle birlikte bire indirilm i, 1731 y ln

da da tamamen kald rlm tr. Bu vezirler Dvn-

Hmyn esnasnda davalarn yrtlmesine mdahale

etmezler, sadece nemli meselelerde sadrazamn sormas

halinde fikirlerini beyan ederlerdi. Niancnn ilerinin

youn olduu divan toplants esnasnda yine sadraza-

mn izniyle fermanlarn zerine tura ekerlerdi.33 Arz

gnlerinde sadrazam ile b irlikte arza kar orada da an

cak padiahn bir ey sormas durumunda konuurlard.34

Dvn- Hmyn'da bulunmalar hem danmanlk yap

mak hem de devlet ynetimi hususunda tecrbe kazan

malar iindir.

Kadaskerler: Fatih Sultan Mehmed zamanna kadar

bir tane olan kadasker says devletin bymesinin de

etkisiyle Fatih'in son yllarnda Rumeli ve Anadolu ka-

daskerlii olarak ikiye karlm tr. Yavuz zamannda

Arab ve Acem kadaskerlii adyla merkezi Diyarbe-

kir'de olan ve Dvn- Hmyn yesi olarak kabul edi

len yeni bir kadaskerlik kurulmutur. Ancak P r Pa

a'nn sadretinde bu son kadaskerlik Anadolu kadas-

kerliine balanmtr.35 IV. Murad zamannda ksa bir

mddet Anadolu ve Rumeli kadaskerlikleri de birleti

rilm i fakat sonra yine ayrlmtr.

Kadasker olabilmek iin normal yol stanbul kad

lndan Anadolu kazaskerlii, oradan da Rumeli kazas

kerliine ykselmektir. Bundan sonraki basamak ise ey

hlislm lk makamdr. Kadiaskerler XVII. yzyla ka

dar ik i y ll k olarak tayin edilirlerdi. Sonra bu sre bir y

la indirilm itir. Asker snfa ait davalar, veraset ileri ve

baz hukuk ve er davalara bakarlard. Bu davalar n

celikle Rumeli kadiaskerleri dinler ve gerekli karar ve

zir, ilerin youn olduu durumda sadrazamn izniyle

Anadolu kadiaskeri de bir ksm na bakabilirdi.36 Dvn-

Hmyn haricinde haftann belirli gnlerinde kendi

konaklarnda da divan akdederlerdi. Kadaskerin grd

bir davaya itiraz olursa veya tarafsz olamayaca d

nlrse sadrazam davay kadaskerlikten mazul veya

emekli birine havale ederdi.

Nianclk: Vazifelerinden birisi fermanlar zerine padiahn turasn ekmek olduu iin b u ^ an ay ifade

etmek zere tevk', m uvakki', tura, turake gib i ad

larla anlm akta idi. XVII. yzyl ortalarna kadar Dvn- Hmyn'da maliye haricindeki brokrasinin ba du

rumunda idi. XVII. yzyl sonlarndan itibaren yava ya

va Dvn- Hmyn'un nemini yitirmesine paralel

olarak nianc da eski nemini kaybetmi, zellikle b

rokrasi zerindeki denetim grevi bu dnemde yava ya

va nem kazanmaya balayan reislkttbla gemi

tir.37 Niancnn balca grevleri, nemli fermanlar yaz

mak, reislkttb tarafndan yazlan veya yazdrlan fer

manlarn tashih ve kontrollerini yapmak, fermanlar ze

rine padiahn turasn ekmek, rf hukukla ilg ili ka

nunlar tespit etmek, Tapu-Tahrir D efterleri'nde herhangi

bir deiiklik olursa bizzat kendisi bu deiik li i defte

re ilemektir.38 Nianc, reislkttb, defter emni ile

bunlara bal ktiplerin miri idi. XVI. yzyla kadar ge

nellikle ulem ierisinden seilen kimselere verilen ni

anclk sonralar ktip likten yetime kimselere verilme

ye balanmtr.

Defterdarlk: nceleri bir defterdr mevcut iken

devletin snrlarnn genilemesiyle ikinci bir defterdara

daha ihtiya duyularak yeni bir defterdarlk daha ihdas

edilmitir. Birinciye badefterdr ve Rumeli defterdr

ismi verilmi, kincisine ise Anadolu defterdr denilm i

tir. XVI. yzyl ortalarnda stanbul civarndaki mukata-

alara bakmak zere merkezde yeni bir defterdarlk daha

ihdas edilerek buna da kk- sn defterdarl ad veril

m itir.39 XVI. yzyl sonlarnda kk- slis adyla Tuna

sahillerindeki haslarn idaresi iin bir defterdrlk daha

O S M A N L I

kurulmu ise de ksa bir zaman sonra kaldrlm tr.40

XVIII. yzylda Badefterdra kk- evvel, Anadolu def-

terdrna kk- sn ad verilm i, yeniden nc bir

defterdrlk daha ihdas edilerek ona da "kk- slis def-

terdr denilmitir. Fatih Kanunnamesi'nz badefterdra

mali konularda geni yetkiler verilm itir. Daha sonraki

kanunnamelerde de yer alan bu yetkiler ile badefterdr

padiahn m alnn vekili saylm , mliyeye ait mesele

lerde hkm yazabilmek, eitli kimselere avuluk, si

pahilik, ktip lik , sancak ve zeamet verilmesini sadraza-

ma tek lif edebilmek, padiaha arzetmeden ulfelilerin

ulfesine gnlk ik i aka zam yapabilmek haklarna sa

hip idi. Mal ve defter hzinelerinin almas gerektiin

de ancak onun huzurunda alr ve kapanrd.41

Badefterdrlar Dvn- Hmyn'un yelerinden

olup terifattaki sralar eer vezir rtbesinde deilse ka

zaskerlerden sonra gelirdi. Dvn toplantlarndan sonra

Sal gnlerinde padiaha yaplan arzlarda vezirlerle arza

g irerek m ali konularda padiaha b ilg i verirlerdi.

Defterdr kaps ad verilen konanda kendi bakanl

nda divan toplants yaparak m ali konular ile ilg ili e

itli davalar dinler, gerektiinde tural hkm verirdi.

Kendi alanna giren fermanlarn arkasna ve defterdarlk

tan yazlan dvn tezkirelerine kuyruklu imza ad veri

len imzasn atard.42 Sadrazamn havale yazlarnda yap

t aklamalarn altna deiik bir imza ekli olan top

lu imzasn koyard.43

Defterdarlkla ilg ili btn meseleler kalem adyla anlan ve balarnda hcegn rtbesinde veya halfe-i evvel makamnda olan birer mdrn bulunduu be- ler vastasyla yrtlrd. Bunlar ihtisas alanlarna gre badefterdar, kk- sn ve slis defterdarlklarndan birine bal olmakla birlikte hepsinin miri badefterdar

idi.

Divan- hmynun zikredilen asl yelerinden baka, bu yeler arasna yenieri aalar ve kapudan- derylar da artl olarak dhil olmaktadrlar. Yenieri aalar vezir rtbesi tayorlar ise Dvn- Hmyn'da- ki grmelere katlm akta idiler. Vezaret rtbesi olsun olmasn arza yalnz bana kabilmekteydiler. Kapudan- deryalk grevinde bulunanlar ayn zamanda vezirlik rtbesini tarlarsa stanbul'da bulunduklarnda Dvn- Hmyn toplantlarna katlabilm e hakkna sahiptiler

E l T5KttAT

b) YardmclarReislkttb: Dvn- Hmyn yesi saylmamakla

birlikte her divn toplantsna katlr, divann brokratik

ilerinin nemli bir ksm n kendi idaresi altnda bulu

nan beyliki, rs, tahvil ve med ad verilen belerden

mteekkil olan Dvn- Hmyn kalemi ile yrtr

d. nceleri niancya bal iken XVI. yzyl sonlarn

dan itibaren nemi artmaya balam, XVII. yzyl orta

larndan itibaren de Bbl'n in de ricali durumuna gelerek Bbl'ye intikal edemeyen niancnn emrinden

kp dorudan sadrazama bal bir nemli bir memuriyet

haline gelm itir.44 Divan'n toplant gnlerinde herhan

g i bir engel yok ise kapucular kethdasyla birlikte en er

ken onun gelmesi, toplannn bitim inde ge gitm esi ka

nun idi. Defterdarln grev alanna girmeyen, Dvn-

Hmyn'dan kan her trl fermann msveddesini

kaleme almak, ktipler tarafndan yazlan fermanlar

kontrol ederek resd ad verilen iaretini koymaktr.

Divan- Hmyn toplants balamadan nce telhis ki-

sesini sadrazamn sa tarafna brakr, yerine dnerdi.45

Toplant esnasnda Dvn- Hmyn'a sunulan arzuhal

leri belirli bir gndem dahilinde sadrazam huzurunda

srayla okumak XVII. yzyla kadar reislkttbn vazi

felerinden idi. Ancak brokratik ilerinin artmas sebe

biyle sonra bu grevi tezkireciler yapmaya balamtr.

teden beri yabanc devletler ile yrtlen diplomatik faaliyetler reislkttba bal brokrasi aracl y

la olmaktayd. XVII. yzyl sonlarndan itibaren yabanc devletler ile artmaya balayan bu diplomatik mnase

betler reislkttbla ayraca bir nem kazandrm, d-

ileriyle ilg ili faaliyetlerin yrtlmesi bu makamn so

rumluluk alanna girm itir.46 Bu gelimeye bal olarak

1836 ylnda ismi Hriciye Nezreti olarak deitiril

mitir.47

avubalk: Dvn- Hmyn hizmetkrlar arasnda saylan avubalar ile ilg ili ak l olan ilk b ilg i

lere Fatih Kanunnamesinde rastlanmaktadr. Dvn-

Hmyn toplantlarnn kanunlara uygun ekilde cere

yannn temini, yabanc devlet elilerinin karlanarak

divana getirilm esi balca vazifelerindendir. Yksek rt

beli devlet adamlarndan haklarnda tutuklanm alar ve

hapsedilmeleri veya srgn edilmeleri gib i hususlarda

verilen emirlerin yerine getirilm esinde, m uhtelif adl

O SM A N L I

meselelerde alnan kararlarn uygulanmasnda da grev

leri vard. Ayrca her divan toplantsnda defterhanelerin

mhrnn almas da grevleri arasndayd. Bb-l'nin

teekklyle birlikte oraya intikal eden makamlardan b i

risi de avubalk olmutur. 1836 ylnda hatt- hm

yn ile ismi deitirilerek nce Dvn Deavi Nezareti,

sonra Adliye Nezareti'ne evrilm itir.48

Byk ve Kk Tezkirecilik: XVI. yzylda Divan brokrasisinin niancya bal ksm ierisinde gelien

tezkirecilie ilve olarak XVII. yzyln ilk yarsnda ye

ni bir tezkirecilik daha ortaya km, nceki byk tez-

kireci (tezkire-i evvel) sonraki ise kk tezkireci (tezki-

re-i sn) adyla anlmaya balanmtr. Her ik isi de a-

vubann maiyetinde saylmaktadr. Divan- Hmyn

toplantlar, Paakaps (Bbl) ve avuba divannda

grev icra etmekte idiler. Buralardaki balca vazifeleri

halkn sunduu arzuhalleri nemine gre tasnif etmek,

arzuhal sahiplerini bir sra dahilinde divan mahalline ge

tirmektir.49 Divan- Hmynda sadrazam huzurunda

zikredilen arzuhalleri byk ve kk tezkireciler sray

la, tasnif ettik leri ekilde okurlard.

Kapucular kethdas: Genellikle Endern erknndan

kim selerin seild i i kapucular kethds D vn-

Hmyn'a ayakta hizmet eden st makamlardan birisi

dir. Dvn- Hmyn toplantlarndan nce saraya g ir

mekte olan sadrazam, vezirleri ve dier baz devlet er

knn kap nnde karlayarak Kubbealt'na gtrmek

g ib i terifatla ilg ili birtakm grevleri yannda divana

katlan devlet erknyla padiah arasndaki muhabereyi

yrtmek, sadrazamn padiaha gnderdii telhisleri

gtrp cevabn getirm ek Dvn- Hmyn ile ilg ili

temel grevlerinden idi. avuba g ib i elinde bir asa ile

dolard. Cuma ve bayram namazlar iin saray dna

kan padiaha halk tarafndan verilen arzuhalleri toplard.

XVII. yzyln ikinci yarsna kadar sadrazam deiik

liklerinde mhrn eskisinden alnp yenisine verilmesi

kapucular kethdas vastasyla olurdu.50

Dvn- Hmyn'un yrtlmesinde hizmet eden

daha baka grevliler de bulmaktayd. Bunlardan Dvn-

Hmyn tercman yabanc devlet elileriyle yaplan

grm eleri tercme ederdi. Terft D vn-

Hmyn toplantlarndaki terifatn kanunlara uygun

olarak cereyan etmesini salard. Byk ve kk tezki-

Q T E K L A T

reciler XVII. yzyldan itibaren toplant esnasnda arzu

halleri sadrazam huzurunda srayla okurlard. Dvn-

Hmyn hcegn ad verilen bir grup makam sahibi

ise maliye ve divan kalemlerinin mdrleri olup, kalem

lerdeki brokratik faaliyetlerin kontrol, yrtlmesi,

ktiplerin denetlenmeleri, yetitirilm eleri g ib i brokra

siyle ilg ili eitli grevleri yerine getirirlerdi.

6) DVN-I HMYN'UN YETKLER

Dvn- Hmyn uzun zaman Osmanl Devle-

t i nin en gl messeselerinden biri olmutur. Divn-

hmynun tabi bakan olan padiahn, kendi ynetim

yetkisini yine kendi denetiminde olarak bu tekilt ile

paylamas Dvn- Hmyn'a kanun koyma, yrtme

ve mahkeme edebilme g ib i hususlarda ok geni yetkiler vermekteydi. Fatih devrinden sonraki padiahlar fiili ola

rak Dvn- hmyna bakanlk yapmasa bile ona bu yetkileri verdii g ib i Divanhane'ye b itiik kafes arkasndan toplantlar srekli izleyerek bu yetkilerin nasl

ku llan ld n daim a takip etm ilerdir. D vn-

Hmyn'da vcuda getirilen kanunlar nceleri, genel

lik le mderris mene'li kimselerden seilmi olan nian

clar tarafndan eriate uygunluu denetlenmi, tereddtl meelerde eyhlislama mracaat edilerek onun fetvasnn alnmas ynne gidilm itir.

Osmanl topraklarnda adaletin salanmasnn y

rtlmesi ve denetlenmesi de Dvn- Hmyn aracl

y la olmutur. Tara yneticileri Dvn- Hmyn'dan

tayin edild ii g ib i bunlar hakknda yaplan en kk i

kyetler bile yakndan takib edilm i, adaletsizlii tespit edilen yneticiler hakknda takibat balatlmas iin D-

vn- Hmyndan eitli kimseler grevlendirilmi ve

ya ilg ili kimse bizzat Dvn- hmyna arlarak mu

hakemesi yaplm tr. Bunlardan sular sabit olanlar

hangi makamda olursa olsun azil ve uzaklatrmayla ye-

tinilm eyip sularna gre gerekli cezalara arptrlm lar

dr. ou zaman padiahlarn iste iy le D vn-

Hmyn tarafndan halka zulmetmemeleri konusunda

tara yneticilerini uyarmak amacyla adlet-nme ad

verilen fermanlar gnderilmitir..

Dvn- hmynun en fazla megul olduu konu

larn banda adli davalarn grlmesi gelmekteydi.

Herhangi bir konuda ikayeti olan halk mahallindeki

mahkemeleri atlayarak dorudan Dvn- hmyna ba

vurabilmekteydi. Bulunduu yerdeki mahkemenin ta

rafsz olamayacana inan kiiler veya orada yaplm

mahkemenin sonucuna raz olm ayanlar D vn-

Hmynda yeniden mahkeme almasn taleb edebilir

lerdi. Bu zellii dolaysyla bir nevi st mahkeme duru

mundayd. Adaletin tecellisi iin titiz lik le ele alnan da

valarda mmkn ise davac ve daval biraraya getirilir,

mmkn deilse m ahallin kadsndan iddia edilen konu

da b ilg i istenir, gerekirse divandan avular veya mb-

ir ad verilen, o i iin grevlendirilmi kiiler gnde

rilerek geni aratrma yaplrd. Osmanl ynetiminde

adalete verilen nemin ve adalet mefhumunun derin lii

nin bir sonucu olarak divanda yaplan mahkemede veri

len hkme raz olmayan kiilerin daha sonra yine divana

bavurarak yeniden mahkeme yaplmasn taleb ettik leri

ne dair eitli belgelerde rastlanmaktadr. Adalet kar

snda herkes eit konumda idi. M slim-gayr-i mslim ,

zengin-fakir, ynetici-halk, kadn-erkek g ib i hi bir

zmre ve cinse en kk ayrcalk tannmazd.

Dvn- Hmyn toplantlarndaki dzen, halka

gsterilen davran tarz, sergilenen ihtiam yabanc dev

let elilerini ok etkilemekteydi. Osmanllara kar iinde

menfi hisler besledii eserlerinde belli olan baz eliler

bile seyahatname ve raporlarnda Dvn- Hmyn top

lantlarn ayrntl olarak tasvir ederek duyduklar hay

ranlklar gizleyememilerdir.

1 Mehmed Neri, Kitb- Cihn-nm, Ner Tarihi, I, (Ner. Faik Reit Unat-Mehmet A ltay Kymen), Ankara 1987, 156-157.

2 evkiye nalck, bn Hacerde O sm anllara Dir Haberler, A D TCFD , (1948), S. III, s. 192, 195; Bernard Lewis, Divan-i Humayun, El, II, 338.

'3 Ahmet Mumcu, Hukuksal ve Siyasal Karar Organ Olarak Dvn- Hmyn, Ankara 1986, s. 28.

4 M. S. Ktkolu, Arz, TDVA, III, s. 438.

5 . Hakk Uzunarh, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilt, Anka

ra 1984, s. 2.

6 Defterdar San Mehmed Paa, Ziibde-i Vekyit, Tahlil ve Metin (1066-

1 16/1656-1704), (haz.: Abdlkadir zcan), Ankara 1995, s. 512. Rid

Mehmed Efendi, Trh II, stanbul 1282, s. 288.

7 . H. Uzunarh, Aynt eser, s. 5.

8 A. Mumcu, Ayn eser, s. 134.

9 Tevki' Abdurrahman Paa Knn-nmesi, M ill Tetebbular Mecmuas (M TM), 1/3, s. 513.

10 Raid Mehmed Efendi, Trih V, stanbul 1282, s. 206.

11 Eyyb Efendi Knnmesi, Tahlil ve Metin, (haz.: Abdikadir zcan), stanbul 1994, s. 29; Hezarfen Hseyin Efendi, Telhsl-beynf Kavnn-i l-i Osman, (haz.: Sevim lgrel), Ankara 1998, s. 77; Kavnn-i Osmn ve Rbta-i sitne, (Ner. Mehmet pirli), Tarih Enstits Dergisi (TED), S. 14 (stanbul 1994), s. 17.

12 Recep Ahshah, Osmanl Devlet Tekiltnda Reislkttblk Messesesi (XVI-

II. yzyl), M.. Sosyal B ilim ler Enstits Trkiyat Aratrmalar Enstits, Doktora Tezi, stanbul 1999, s. 228.

13 Ayn tez, s. 73-74.

14 . Hakk Uzunari, Ayn eser, s. 8-9-

15 Sedir zerindeki bu yerleim plnna gre, ortada sadrazam, sanda ve

zirler, sol tarafnda Rumeli ve Anadolu kadiaskerleri, sa taraftaki stunun altnda nianc, onun karsnda sol taraftaki stunun altnda defterdar oturmaktadr (Hezarfen Hseyin Efendi, Ayn eser, s. 75).

16 Abdurrahman eref, Topkapu Sary- Hmynu, Trih-i Osmn Encmeni Mecmuas (TOEM), S. 6 (stanbul 1326), s. 335.

17 XVII. yzyl sonlarnda reislkttbn ieriye g iri sras deimi, kazasker ve niancnn srasnda yer alm, (Terfat-zde Mehmed b. Ahmed, Defter-i Terft, niv. Ktb. nr. 9810) XVII. yzyl balarnda ise defter

emni ve nianemin akabinde, badefterdar ile birlikte ieriye girmeye balamtr (Esad Efendi, Terft- Kadme, stanbul 1979 (stanbul 1287den tpkbasm), s. 84).

18 Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Bb- l Evrak Odas (BEO), Sadret Defteri, nr. 356, vr. 47a; Esad Efendi, Ayn eser, s. 84.

19 BOA, BEO, Sadret Defteri, nr. 356, vr. 42a-43a, 46a.

20 BOA, Kmil Kepeci, nr. 676 m. 2 , s. 179, 180, 184.

21 Mehmet pirli, Arzulhal, TDVA, III, 448.

22 BOA, BEO, Sadret Deft. nr. 356, vr. 49a; Mbahat S. Ktkolu, Arz,

TDVA, s. 439; Mehmed b. Ahmed, Ayn eser, vr. 47b-48a).

23 BOA, BEO, Sadret Deft. nr. 356, vr. 43b, 48b-49a.

24 XIX. yzylda normal Divan toplantlarnn tamamnda eli kabul edilmekte, hatta toplantlar daha ok bu ama iin yaplmaktadr. Bu nedenle XVIII. yzyl sonlar ve XIX. yzyldaki dvn toplantlarnda 5 adet sofra kurulmaktadr (Esad Efendi, Ayn eser, s. 88 ; BOA, BEO, Sadaret

Deft. nr. 356, vr. 46b).

25 BOA, BEO, Sadret Deft. nr. 356, vr. 44a-b.

26 Ayn defter, vr. 47b.

27 BOA, BEO, Sadret Deft. nr. 359, s. 155.

28 Ayn yer.

29 Mehmed b. Ahmed, Ayn eser, vr. 50a-51a.

30 Tevki' Abdurrahman Paa Knn-nmesi, s. 497.

31 . H. Uzunari, Ayn eser, s. 117.

32 Tahrir H eyeti, Vezr, A, XIII, 313

33 Tura ektiklerinde bu hizmetleri karlnda vezirlere peteml bah

s ve devt bahs olarak hazneden parada verilmektedir. Mesel 18 B.

1027/ 11 VII. 118 gn yaplan divan toplantsnda kede-i tura-y erf iin Vezr Mahmud Paa, Vezr Cfer Paa ve Vezr Mehmed Paaya bu bedeller verilm itir (BOA, Kmil Kepeci, nr. 666, s. 168). Ayn ekil

de 20 Z. 1027/8 XII. 1618 gn de vezirlere bunlarn bedeli nakd olarak denmitir (Ayn defter, s. 207). 8 N. 1087/14 XI. 1676 tarihinde

turake-i vzer-i kubbe-nine devt ve makrama bedeli verilm itir

(BOA, Ali Emr, IV. Mehmed, nr. 5494).

34 Tevki' Abdurrahman Paa Knn-nmesi, 511-512.

35 . H. Uzunari, Ayn eser, s. 229.

36 Ayn eser, s. 232.

37 R. Ahshal, Ayn tez, s. 11-12.

38 Tevki' Abdurrahman Paa Knn-nmesi, 510.

39 - Hakk Uzunari, Defterdr, A, III, 507

40 . H. Uzunari, Ayn eser, s. 327-328.

41 Fatihin Tekilt Kanunnmesi ve Nizam- lem iin karde katli mese

lesi, Tarih Dergisi (TD ), say: 33, s. 36; Tevki' Abdurrahman Paa Knn-

nmesi, 516-517.

42 Mbahat S. Ktkolu, Osmanl Belgelerinin D ili (Diplomatik), stanbul

1994, s. 79-83.

43 Ayn eser, s. 279.

44 R. Ahshal, Ayn tez, s. 12-13.

45 Tevki' Abdurrahman Paa Knn-nmesi, 517-518.

46 R . Ahshal, Ayn tez, s. 186-190.

47 BOA, H att- Hmyn, nr. 36324.

48 Murat Uluskan, Divn- Hmyn avubal (XVI-XVII. yzyllar),

M.. Trkiyat Aratrmalar Enstits, Yksek Lisans Tezi, stanbul

1998, s. 74.

49 P. G. nciciyan, XVIII. Asrn Sonunda Osmanl Devleti", Hayat Tarih

Mecmuas, 1/3 (Nisan 1965), s. 69.

50 Ayn makale, s. 67.

DEVLET, PDH KAPISI VE EHZDE KAPILARI

PROF. DR. t. METtN KUNTU N IV E R SIT Y O F C A M B R ID G E / N G LTERE

smanl Devleti 1876ya kadar yazl bir anaya

saya sahip olmadndan devlet olgusunun

n iteli in i ve gelime srecini aklayabilm ek

iin Osmani yazarlarnn kendi nitelemelerine ve term i

nolojilerine eilm ek zorundayz. Bunlarn da tesinde,

Osmanl devlet adamlar ve dnrlerinin de yapt g ib i sonra gelen gelimelere emsal oluturacak, hatta d

nm noktas saylabilecek nemde baz olay ve sreleri saptamamz, ortaya karmamz gerekiyor.

Osmanllarn kendi tabiriyle Devlet-i l-i Os

man, rneklerine hem Asya hem'Avrupa tarihinde bol

ca rastlanan eitli imparatorluklarda olduu g ib i bir slle devletiydi. Bu sllenin ynettii lke, tabii snrla

r olan, mesela ran ya da in g ib i tarih iinde belli bir

corafi tu tarll ya da tanm olumu bir blgeden de

il de eitli ekillerde ve eitli srelerde Osmanl buy

ruuna girm i yrelerden oluuyordu. Dahas, bu lkenin ynetiminde pdihn evresinde oluan gruplar

belli bir rkn, m illetin temsilcisi de deillerdi; yani Bri

tanya ya da Fransa rneklerinde grld g ib i bir m il

letin dier m illetler zerinde hakim olmas dolaysyla

oluan imparatorluklara hi benzemiyordu. Osmanl ynetici tabakasnn belli bir m illetten olumamas zellik

le tercih ediliyordu. Osmanl sllesinin ve eitli rk lar

dan gelerek ya da devirilerek oluan ve kendilerine yeni

bir Osmanl k im li i verilen ynetim zmresinin d ili

Trke olsa da bu devletin Trk m illetin in stnl temeline dayanarak kurulm ad belki tekrarlanmaa ge

rek olmayacak kadar ak.

Fakat bu yazda ele almak istediim devlet olgusu,

ynetimin lke halk ya da corafyas ile olan ilg is i de il. Slle devletinde devlet mekanizmasnn ve merkez brokrasisinin padiah kaps etrafnda olutuunu kabul

ederek yola kyoruz, ama saptanmas gereken ey za

man iinde pdih kapsndan bamsz bir devlet an

lay ve ynetim yapsnn nasl, hangi artlarda, ne za

man olutuu. Aslnda Osmanllarn slle devleti n ite

li in in devletin yirm inci yzylda dalna kadar sr

dn sylemek yanl olmaz. Ama alt yzyl akn bir srede devletin siyasal yapsnn yava yava deiim

ler geirdii de bir gerek. Bu deiim hznn ondoku- zuncu yzylda bir ivme kazand, hatta 1876dan son

ra, pratikte ilemese bile eklen merutiyet rejim ine ge

ti i biliniyor. Benim zerinde durmak istediim sorun

devletin ok daha nceleri, onaltnc yzylda nasl a lg

land ve nasl olutuu.