osmanli arŞİv belgelerİnde adapazari · 2020. 12. 19. · philippos'un öldürülmesiyle...

OSMANLI ARŞİV BELGELERİNDE

ADAPAZARINurullah NEHİR

OSMANLI ARŞİV BELGELERİNDE

ADAPAZARI

YAZAR

Nurullah NEHİR

EDİTÖR

Prof. Dr. Nihat KARAER

Copyright © 2020 by iksad publishing house

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced,

distributed or transmitted in any form or by

any means, including photocopying, recording or other electronic or

mechanical methods, without the prior written permission of the publisher,

except in the case of

brief quotations embodied in critical reviews and certain other

noncommercial uses permitted by copyright law. Institution of Economic

Development and Social

Researches Publications®

(The Licence Number of Publicator: 2014/31220)

TURKEY TR: +90 342 606 06 75

USA: +1 631 685 0 853

E mail: [email protected]

www.iksadyayinevi.com

It is responsibility of the author to abide by the publishing ethics rules.

Iksad Publications – 2020©

ISBN: 978-625-7687-19-5

Cover Design: İbrahim KAYA

December / 2020

Ankara / Turkey

Size = 16 x 24 cm

i

ÖNSÖZ

Yerel tarih çalışmaları tarihçiler arasında son zamanlarda önem

kazanmaktadır. Siyasi tarih çalışmalarının yanında askeri tarih ve

müessese tarihi çalışmalarının da yoğun bir şekilde yapıldığı bir

süreçte yerel tarih çalışmaları önemli ve ufuk açıcı bir alan olarak

dikkat çekmektedir. Genel tarih çalışmalarına göre daha zor ve

meşakkatli olan yerel tarih çalışmalarında kaynakların önemi ortaya

çıkmaktadır. Söylencelerin doğruluğu ya da bir bilinmezin ortaya

çıkarılmasının birinci basamağı olan arşiv kaynaklarının incelenmesi

tarihçi için vazgeçilmez bir ödev olarak önem arz etmektedir. Yerel

tarih çalışması olarak yapılan bu çalışmamızda da arşiv kaynakları ana

kaynak olarak kullanılmıştır. Marmara Bölgesi’nin stratejik bir

noktasında bulunan Adapazarı, eskiçağlardan getirdiği güçlü tarihi

birikimiyle önemini günümüze kadar korumuştur. Tarım ve sanayi

üretimi kimliğiyle ön plana çıkan Adapazarı, Osmanlı Devleti

idaresinde de bu kimliğiyle dikkatleri üzerine çekmiştir. Araba

fabrikası, motor fabrikası gibi sratejik fabrikaları bünyesinde

bulunduran Adapazarı’nda finansman açığının kapatılması amacıyla

Adapazarı İslam Ticaret Bankası da kurulmuş ve faaliyet göstermiştir.

Üretim ve finansman sektörünün güçlü olduğu Adapazarı’nda

madenlerin varlığı da ayrıca dikkat çekici bir husustur. Yer altı ve yer

üstü kaynaklarının bolluğunun bir yansıması olarak Osmanlı’dan

günümüze kadar devamlı bir gelişim gösteren Adapazarı, Cumhuriyet

devrinin de önemli sanayi şehirlerinden birisi olmuştur.

ii OSMANLI ARŞİV BELGELERİNDE ADAPAZARI

Osmanlı Devleti döneminde bünyesinde Türk, Rum, Ermeni gibi

farklı etnik kimlikleri bünyesinde barındıran Adapazarı, 1850’li

yıllardan itibaren Balkan ve Kafkasya’dan gelen göçlerle bünyesinde

barındırdığı etnik çeşitliliği artırmıştır.

Anadolu’nun kadim bir kenti olan Adapazarı hakkında yapılan bu

çalışma yukarıda da belirtildiği üzere Osmanlı arşiv kaynakları eksenli

yapılmıştır. Osmanlı Arşiv fonlarında bulunan Adapazarı belgelerinin

hepsini bir çalışmada sunmak elbette mümkün değildir. Bu çalışmada

Adapazarı ile ilgili belgelerden bir kısmı incelenmiş ve literatüre

katılmıştır. Çalışmanın ülkemizdeki yerel tarih çalışmalarına az da

olsa katkı da bulunması tek dileğimizdir.

Prof. Dr. Nihat KARAER

iii

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ....................................................................................................................i

İÇİNDEKİLER ..................................................................................................... ii

ADAPAZARI TARİHİ .......................................................................................... 1

1.XIX. Yüzyıl Öncesi Adapazarı .......................................................................... 1

Frigler Döneminde Adapazarı .............................................................................. 2

Persler Döneminde Adapazarı .............................................................................. 4

Bithynia Krallığı Döneminde Adapazarı .............................................................. 6

Bizanslılar Döneminde Adapazarı ........................................................................ 9

Selçuklular Döneminde Adapazarı ..................................................................... 10

Osmanlı Devleti Döneminde Adapazarı ............................................................. 14

BELGELER ......................................................................................................... 21

Belge 1. ............................................................................................................. 21

Belge 2. ............................................................................................................. 25

Belge 3. ............................................................................................................. 29

Belge 4. ............................................................................................................. 32

Belge 5. ............................................................................................................. 35

Belge 6. ............................................................................................................. 37

Belge 7. ............................................................................................................. 39

Belge 8. ............................................................................................................. 43

Belge 9. ............................................................................................................. 45

Belge 10. ........................................................................................................... 47

Belge 11. ........................................................................................................... 50

Belge 12. ........................................................................................................... 53

Belge 13. ........................................................................................................... 56

Belge 14. ........................................................................................................... 58

Belge 15. ........................................................................................................... 60

Belge 16. ........................................................................................................... 65

Belge 17. ........................................................................................................... 68

Belge 18. ........................................................................................................... 71

iv OSMANLI ARŞİV BELGELERİNDE ADAPAZARI

Belge 19. ........................................................................................................... 74

Belge 20 ............................................................................................................ 77

Belge 21. ........................................................................................................... 80

Belge 22. ........................................................................................................... 84

Belge 23. ........................................................................................................... 87

Belge 24. ........................................................................................................... 90

Belge 25. ........................................................................................................... 93

Belge 26. ........................................................................................................... 95

Belge 27. ........................................................................................................... 98

Belge 28. ......................................................................................................... 100

Belge 29. ......................................................................................................... 103

Belge 30. ......................................................................................................... 106

Belge 31. ......................................................................................................... 109

Belge 32. ......................................................................................................... 112

Belge 33. ......................................................................................................... 115

Belge 34. ......................................................................................................... 118

Belge 35. ......................................................................................................... 120

Belge 36. ......................................................................................................... 123

Belge 37. ......................................................................................................... 126

Belge 38. ......................................................................................................... 129

Belge 39. ......................................................................................................... 132

Belge 40. ......................................................................................................... 136

Belge 41. ......................................................................................................... 137

Belge 42. ......................................................................................................... 139

Belge 43. ......................................................................................................... 140

Belge 44. ......................................................................................................... 141

Belge 45. ......................................................................................................... 142

Belge 46. ......................................................................................................... 143

KAYNAKÇA ...................................................................................................... 144

1

ADAPAZARI TARİHİ

1.XIX. Yüzyıl Öncesi Adapazarı

Türkiye şehirlerinin oluşumu incelendiğinde; öncelikli zemini eski

Hitit, Sümer, Roma, Bizans medeniyetlerinde hazırlanmış, sonradan

Selçuklu ve Osmanlı devirlerinde biçim değiştirmiş şehirler, sonra

sahası on asırlık Türk medeniyet ve kültürü ile ilgili şehirler ve

kuruluşları yeni olan şehirler olarak sıraladığımızda Adapazarı bu

saymış olduğumuz üçüncü gruba girer.1 Yakın çevresinde İzmit ve

Prusias (Konuralp) gibi tarihi eskiçağlara uzanan kentler bulunmasına

rağmen Adapazarı’nın geçmişi pek eskiye dayanmamaktadır.2

Adapazarı sahasında ne eski Bitinya, ne de sonraki Roma, Bizans

devirlerinde hiç bir şehir veya yerleşme yeri, izi mevcut değildir.

Yalnız yakın çevresinde, yol uğrakları, nehirler üzerinde köprüler,

kale belirtileri, mabetler bulunduğu anlaşılıyor.3

Adapazarı, Marmara Bölgesinin kuzeydoğusunda yer almaktadır.

Yüzölçümü 4817 Kilometre karedir. Sakarya İli doğuda Düzce,

Güneyde bolu ve Bilecik, güneybatıda yine Bilecik ve Bursa, batıda

Kocaeli İlleri, kuzeyde de Karadeniz ile çevrilidir.4

1 Mehmet Eröz, “Adapazarı’nın Teşekkülü”, Sosyoloji Konferansları, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Neşriyatı, İstanbul 1967, s. 61-70. 2 Metin Tuncel, “Türkiye’de Yeni Şehirler ve Adapazarı Örneği”, Edit: M.alpargu & E.Şahin, I. Sakarya ve Çevresi Kültür Ve Tarih Sempozyumu, Adapazarı 1999, s.1-5. 3 Mehmet Eröz, “Adapazarı’nın Teşekkülü”, s.61-70. 4 Ana Britannica.Sakarya Maddesi.İstanbul-2004.s.27.

2 OSMANLI ARŞİV BELGELERİNDE ADAPAZARI

İstanbul’u Kuzey Anadolu’nun çeşitli merkezlerine bağlayan önemli

bir yol Adapazarı’ndan geçtiği halde, bu noktada son dönemlere kadar

bir şehrin kurulmamış olmasının birtakım coğrafi nedenleri

bulunmaktadır. Bunlar arasında, bu ovada güneyden kuzeye doğru

akan Sakarya nehri ile kollarının düzensiz akışlı olmaları, sık sık yatak

değiştirmeleri, ovanın büyük kısmının orman ve çalılıklarla kaplı

bulunması gibi nedenler olduğu görülmektedir. Ovanın batısında,

günümüzde Beşköprü adı verilen ve Jüstinyen tarafından yaptırılmış5

bulunan köprünün (Pentogephyria) altından bugün önemli bir suyun

geçmeyişi de bu ovada akarsu yataklarının sık sık yer değiştirdiğini

gösteren bir delil olabilir.6

Bugünkü Sakarya İli topraklarını da içeren Bitinya Bölgesini7 bir

bütün olarak ele aldığımızda yöredeki yerleşme tarihinin paleolitik

döneme kadar uzadığını söylemek mümkündür.

Frigler Döneminde Adapazarı

Sakarya bölgesinde ilk siyasi hâkimiyeti Frigler’in kurduğunu görmekteyiz. Merkez Frigya, Sakarya ve Kızılırmak nehirleri arasında

5 Sencer Şahinin, “Adapazarı/Beşköprü mevkiindeki Antik Köprü ve Çevre Tarihi

Coğrafyasında Yarattığı Sorunlu Durum”, VII. Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu, Ankara 1986, s. 173-179. 6 Metin Tuncel, “Adapazarı”, TDVİA, C.1, İstanbul 1988, s.354-355; Sakarya İli Tarihi, Sakarya Üniversitesi Yayınları, C.5, Sakarya-2005, s.6. 7 Bithynia, doğuda Paphlogonia, kuzeyde Pontus (Karadeniz), batıda Propontis (Marmara denizi) ve Rhyndakus (Kocaçay, Atranos çayı), güneyde Sangarios (Sakarya Irmağı) ile sınırlanmış, Kuzeybatı Anadolu’da bulunan bölgenin adıdır. Bkz:, Kamil Doğancı, “Bithynia Tarihi I, Bithynia Krallığı (M.Ö. 297-M.Ö.74)”, Bursa Defteri (Burdef), Bursa 2003, s.74-84.

3

kalan ve başkent Gordion’u8 da içine alan büyük bir alanı temsil etmektedir. Bölgedeki başlıca Frig merkezleri başkent Gordion, Ankara, Hacıtuğrul ve Gavurkale’dir9 M.Ö. VIII. yüzyılda güçlü bir devlet halinde tarih sahnesine çıkmış olan Firigler, yayılmış olduğu coğrafya hakkında kesin bir bilgi bulunmamaktadır.10 Yunan ve Roma

Dönemleri’nin Frigya bölgesi üzerinde detaylı bilgi bulunmaktadır. Amasyalı coğrafyacı Strabon, Frigya bölgesinin sınırları hakkında bizlere bilgiler vermektedir. Strabona göre Bithynialılar’ın güney sınırında Mysia Olympos’u denen dağın etrafında oturan Mysia11 ve

Frigler vardır ve bu kabilelerin her biri ikiye ayrılmıştır. Frigya’nın bir kısmına Büyük Frigya denir ki burada Midas hüküm sürmüştür ve bir bölümü Galatialılar tarafından işgal edilmiştir. Oysa Çanakkale

Boğazı üzerindeki ve Uludağ etrafındaki kısım Küçük Frigya yani Phrygia Epictetos denen yerler olarak tanımlamaktadır. Bu

tanımlamadan Anadolu’da, küçüğü batıda, büyüğü ise daha doğuda olmak üzere iki Frigya bölgesinin varlığı anlaşılır. Geldikleri yörede Frigler adını taşıyan bu kavim, Frig-Troia mücadelesinden sonra M.Ö. XII. yüzyıl ilk dönemlerinde, Çanakkale Boğazı üzerinden Anadolu’ya geçerek Kızılırmak’a kadar ilerlemiştir. Strabon, Mysialıların önce Olimpos Dağı şimdiki adıyla Uludağ civarında yaşadıklarını daha sonra ise Thrakia’dan gelen Frigyalılar’ın Troia ve çevresini ele geçirmeleri, Propontis’in güney kıyılarına yayılmaları üzerine Bakırçay Irmağı kaynağının üst tarafına göç ettiklerine

8 Roger Henry, Synchronized Chronology: Rethinking Middle East Antiquity : a

Simple Correction to Egyptian Chronology Resolves the Major Problems in Biblical

and Greek Archaeology, Algora 2003, s.185. 9 Veli Sevin, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası I, Ankara 2001, 196. 10 “Sakarya” Yeni Rehber Ansiklopedisi, C.17, Türkiye Gazatesi Yay., İstanbul 1994, s.207. 11 Strabon Mysia bölgesini “Mysia’lıların ve Phrygia’lıların sınırları ayrıdır fakat aralarındaki sınırları belirlemek zordur” cümlesiyle tanımladığı Mysia Bölgesi yaklaşık olarak Balıkesir ilinin tümünü, Manisa’nın kuzeyini, İzmir’in kuzeybatısı, Bursa’nın güneybatısını, Kütahya’nın batısı ve Çanakkale’nin doğu ucunu kapsadığını dile getirmiştir. Bkz; Strabon-Geographika, Antik Anadolu Coğrafyası, Çev: Adnan Pekman, Arkeoloji ve Sanat yay, 2012, XII, 4, 4.


değinmiştir.12 Akabinde daha sonraki dönemlerde Frigler’in İznik Gölü kıyıları ile Sakarya Irmağı vadisi coğrafyasına doğru

yayıldıklarını ifade etmiştir. M.Ö. VII. yüzyılda Kimmerler’in saldırılarına13 karşı koyamayan Frigya Devleti yıkılmış, Kimmerler ile yapılan savaşta yenilen Midas öküz kanı içip ve intihar etmiştir. M.Ö. 547/546 yılındaki Pers istilasına kadar da Lidya’ya bağımlı olarak egemenliklerini küçük bir ya da birkaç prenslik halinde sürdürmüşlerdir. Pers saldırılarından sonra bu bölge Pers egemenliği altına girmiştir.14

Persler Döneminde Adapazarı

Pers Krallığı, mutlak bir yönetime sahipti. Krallar Kralı unvanını

taşıyan Büyük Kral tüm dünyanın egemeni sayılırdı. Kral, tanrı yerine

konulmakta ve istediği herşeyi yapabiliyordu. Tanrı Ahuramazda’nın

yeryüzündeki temsilcisi olarak kabul edilmiştir. Pers İmparatorluğu

sınırlarının genişlemesi sonucunda idari taksimatta bir organizasyona

gitmiş ve ülke her biri krallığın koruyucusu anlamına gelen bir Satrap

tarafından yönetilmiş ülke Satraplıklara yani valiliklere ayrılmıştı.15

M.Ö. 547 yılında Kızılırmak’ın doğusunda yapılan savaşta her iki

taraf birbirine üstünlük sağlayamamıştır. Daha sonra Kyros’un Lydia

12 Emre Erdan, “Demirçağ ve Sonrası Batı Anadolu’da Frig Kültür Etkileri”, T.C.

Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı (yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Aydın 2015, s.27. 13 İbrahim Tellioğlu, “Kimmer ve İskit Göçlerinin Doğu Anadolu Bölgesindeki Etkileri”, A.Ü. Türkiyat Araştırma Enstitüsü Dergisi, S.27, Erzurum 2005, s.237-

245. 14 Bilge Umar, Bithynia: Bir Tarihsel Coğrafya Araştırması ve Gezi Rehberi, İnkılap Kitabevi, İstanbul 2004, s.21-22; Haluk Şengül, Ermeni Tehciri ve Adapazarı Ermenileri (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), T.C Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Kütahya 2014, s.60. 15 İdari taksimatla ilgili bkz; Muzaffer Duran, “Satraplık Sisteminin Pers Yönetim Teşkilatındaki Yeri”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.34,

Nisan 2015, s.61-86.

5

başkenti Sardeis’e saldırması sonucu Sardeis Perslerin eline geçmiş ve

halk esir edilmiştir. Lydia Krallığı’nın başkenti Sardies’in hiç

beklenmedik bir zamanda Pers ordularının eline geçmesi tüm Ön Asya

ve Yunanlılar üzerinde önemli bir etki bırakmıştır.16 Böylece tüm

Anadolu Pers egemenliği altına girmişti. Büyük Kyros’un yerine daha

sağlığında veliahtlığını yaptığı büyük oğlu II. Kambyses başa

geçmiştir. Pers İmparatorluğunda Kambyses’in ölümünden sonra

karışıklıklar meydana gelmiş tahtı sallandığı görülmektedir. Fakat

Darius zamanında merkez daha iyi yönetilmiştir. Satraplıklara ayrılan

ülkede Satraplıklardan birisi de Sakarya’nın da bulunduğu Daskyleian

Satraplığı’dır. Frigler, Anadolu Thrakları, Paflagonlar, Mariandynler,

Kappadoklar yani Anadolu’nun tüm kuzey kıyısı, Çanakkale Boğazı

ve Marmara Denizi’nin güney kıyılarındaki Yunan kentleri, iç

kısımdaki Frigya ile Kappadokia da bu Satraplığa bağlı olarak

yönetilmekteydi.17

Adapazarı Pers hakimiyeti altında kalmış akabinde ise Makedonya

krallığı egemenliği altına girdiği görülmektedir. Makedon Kralı II.

Philippos'un öldürülmesiyle ordu tarafından İskender (III.

Aleksandros) tahta geçirilmiştir. M.Ö. 334 yılı ilkbaharında ordusuyla

Çanakkale Boğazını geçerek Biga Çayı kenarında Pers ordusuyla

yapılan savaşta Pers ordusunu ağır bir yenilgiye uğratmıştır.18

16 Arif Müfid Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, TTK, Ankara 1999, s.253. 17 Haluk Şengül, Ermeni Tehciri ve Adapazarı Ermenileri (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), T.C Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih

Anabilim Dalı, Kütahya 2014, s.61. 18 Arrianosa göre; III. Aleksandros'un karşısına çıkan Pers Ordusu‟nun asker mevcudunu Granikos Savaşı‟nda 20.000 süvari, 20.000 yaya asker olmak üzere toplam 40.000 asker, İssos Savaşı‟nda 600.000 asker ve Gaugamela Savaşı‟nda


Savaştan hemen sonra Parmenion komutasındaki ordu Hellespontos

Firgya Satraplığı’nın merkezi Daskyleion’u, Ereğli’yi ele

geçirmiştir.19 İskender buraya Makedonyalı Kalas’ı Satrap olarak

atamıştı.20

Bithynia Krallığı Döneminde Adapazarı

Bithynler, M.Ö. VII. yüzyılda Trakya’dan Küçük Asya’ya geçerek

İstanbul Boğaz’ından Sakarya Irmağı’nın doğusuna ve Karadeniz’den

Marmara Deniz’ine kadar uzanan topraklara yerleşmiş Thrak asıllı

topluluktur.21

1.000.000 yaya asker, 40.000 süvari olmak üzere toplam 1.040.000 asker olarak

vermektedir. Plutarkhos, İssos Savası‟nda Pers ordusunun asker mevcudunu

600.000 asker olduğunu belirtmiştir. Detaylı bilgi için bkz; Yalçın Gülçin, “II. Philippos ve III. Aleksandros Döneminde Makedonya Krallığı”, T.C. Adnan

Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilimdalı, (Yayınlanmamış yüksek Lisans Tezi), Aydın 2014, s.60. 19 Haluk Şengül, Ermeni Tehciri ve Adapazarı Ermenileri (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), T.C Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih

Anabilim Dalı, Kütahya 2014, s.61. 20 Arrianos, İskender Anabasisi.I, Çev: Hayrullah Örs, Maarif Basımevi, İstanbul 1945, s.16-17. 21 Enver Konukçu, “Sakarya’nın Tarihi Coğrafyası”, Sakarya İli Tarihi, C.1, haz:

Mehmet Alpargu, Mustafa Demir vd., Sakarya Üniv. Yay., İstanbul 2005, s.33; bölgenin coğrafi sınırları ile ilgili detaylı bilgi için bkz; Kâmil Doğancı, “Bithynia Tarihi I Bithynia Krallığı (MÖ. 297-MÖ.74)”, Bursa Defteri, Aralık 2003, s.74-84.

7

Harita 1: Bithynia Krallığı, http://ozhanozturk.com/2017/12/25/bithynia-antik-

cag-tarihi/

M.Ö. 337-327 yılları arasında tahta geçen Bas, İskender’in Satrap

olarak atadığı Kalas’ı Bithynia topraklarında yenerek ülkesinin

bütünlüğünü sağlamış ve bütün Anadolu İskender’in istilasına

uğramasına rağmen Bithynia bu saldırılardan kurtulmuştur. Böylece

bağımsız Bithynia Krallığının kuruluşu kesinlik kazanmıştır.22

Bas’tan sonra Bithynia lideri olan Zipoites, M.Ö. 327-279 yılları

arasında İskender’in generalleri arasındaki Diadoklar mücadelesinden

yararlanarak Bithynia’yı güçlü bir devlet haline getirmiştir.23 Ayrıca

ilk kral unvanını alan kişi olarak da bilinmektedir. Zipoites’in oğlu

22 Kâmil Doğancı, “Bithynia Tarihi I Bithynia Krallığı (MÖ. 297-MÖ.74)”, Bursa

Defteri, Aralık 2003, s.74-84. 23 Phil M. E. Bosh, Hellenizim Tarihinin Ana Hatları, II Kısım, İstanbul 1943, s.37 vd.; Kâmil Doğancı, “Bithynia Tarihi I Bithynia Krallığı (MÖ. 297-MÖ.74)”, Bursa

Defteri, Aralık 2003, s.74-84.


olan I. Nikomedes, Galatların da desteğini alarak tahta geçmiştir.

Ülkede bütünlüğü sağlayarak, körfez sonunda kendi adı ile

isimlendirilen Nikomedia şimdiki adıyla İzmit kentini M.Ö. 264’te

kurmuş ve bunu Nikea ve Prusa kentleri takip etmişti.24 Ayrıca

Nikomedes I. Hellenizim kültürünün Bithynia bölgesine girmesinde

önemli etkileri olduğu görülmektedir.

Hellenistik Çağ’da Bithynia Krallığının tarihçesi bu gelişmelerle

başlamış ve M.Ö. 74 yılında krallık ülkesinin Roma Cumhuriyeti

ülkesine katılışına kadar devam etmiştir. Bithynia toprakları M.Ö. 97-

94 yıllarında tahta geçen IV. Nikomedes zamanında, M.Ö. 88 yılında

Pontus Kralı VI. Mithradates tarafından ele geçirilmiştir. Fakat Roma

Diktatörü Sulla tarafından bu işgal sonlandırılmıştır. M.Ö. 74 yılında

ölen Kral IV. Nikomedes vasiyetnamesinde Bithynia’ı Roma’ya

bırakmıştır.25 Romaya bırakılması ile Adapazarı da Roma hakimiyeti

altına girmiş olacaktır.

Roma M.Ö. 27 yılında İmparatorluk dönemine geçtikten sonra

Anadolu’da Asya Eyaleti, Bithynia-Pontus Eyaleti ve Kilikya Eyaleti

olmak üzere üç eyalet bulunmaktadır. M.S. 395 yılında Roma

İmparatorluğu, Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılınca Sakarya bölgesi

Doğu Roma sınırları içinde kalmıştır. Roma Dönemine ait bölgemizde

birçok yerleşim olduğu tespit edilmiştir. Adapazarı Merkez Maltepe

mahallesinde, Roma Dönemi sandık mezarları ile daha geç döneme ait

24 Enver Konukçu, “Sakarya’nın Tarihi Coğrafyası”, Sakarya İli Tarihi, C.1, haz:

Mehmet Alpargu, Mustafa Demir vd., Sakarya Üniv. Yay., İstanbul 2005, s.33. 25 Ali Aktaş, Kültürel Renkleriyle Sakarya, Adapazarı Belediyesi Kültür Yayınları, I. Baskı, Sakarya-2008, s.38.

9

kiremit mezarlarına rastlanmıştır. Bozören köy ’ünde bazı evlerin

duvarlarında yazılı, yazısız mezar taşları ve sunaklara ait taşlar

kullanılmıştır. Yine Pamukova ilçesi, Hayrettin köyü, Menete

mevkiinde ve Akçakaya köy’ünde anıtmezar kalıntıları, kayaya

oyularak yapılmış mezarlar, yazılı mezar taşları, sunaklar, mozaik

kalıntısı tespit edilmiştir.26

Bizanslılar Döneminde Adapazarı

Sakarya Bölgesi, Roma Dönemi’nin ardından Bizans İmparator-

luğu’nun egemenlik alanında yer almıştır. Dünyanın en uzun ömürlü

devletlerinden birisi olan Bizans’ın27 kuruluşu, M.S. 395 yılında

Roma İmparatorluğu’nun 2’ye bölünüşüyle birlikte ortaya çıktığını

söylemek mümkündür. Bizans İmparatorluğu diğer adıyla Doğu Roma

İmparatorluğu’nun bir devamıdır. Kendilerini Roma Sezarlarının

mirasçısı olarak kabul eden Bizanslılar, kendilerini Romalı diye

26 Ali Aktaş, Kültürel Renkleriyle Sakarya, Adapazarı Belediyesi Kültür Yayınları, I. Baskı, Sakarya-2008, s.38. 27Auguste Baılly, eserinde Bizans’ı şu şekilde dile getirir. “Hiçbir ad, Bizans’ınki kadar itibara ve üne sahip olamamıştır; muazzam ve karma karışık faciaların birbiri ardınca daha göz alıcı bir akışın hayallerde canlandıracak bir başka ad bulunamaz. Onu duyunca mutlak hükümdarlar, İmparatoriçeler, kilise ileri gelenleri erguvani bir sis içinde sıra sıra kafileler halin de gözlerimizin önünde geçer. Doğunun güneşi altında amfi basamaklarına yığılmış, coşkun haykırışları ve hiddetli naraları ile mavi ya da yeşil eşarplı araba koşucularını izleyenler kalabalıkları hatırlarız. Barbar ve eşi görülmemiş, batıl inançlı ve zalim bir medeniyet; politika faciaları, aşk faciaları, din faciaları, öç almalar, entrikalar, zorbalıklar, sonu gelmez din bilimleri tartışmaları, hadım suikastları, kıymetli tarlarla bezenmiş esvaplar, mozaikler, işlenmiş mermer saraylar tasavvur ederiz. Efsanevi zenginliklerin, ihtirasların, hayatı bütünü ile hiçe saymanın, tasvirlere tapınmanın, şehvete düşkünlüğü, kanlı çatışmalara sebep olabilecek her şeyi Bizans gözlerimizin önüne serer.” Bkz; Auguste Baılly, Bizans

Tarihi, C. I, Çev. Haluk Şaman, Nokta Kitapevi, İstanbul 2016, s.9; Ömer Yıldırım, “Bizans Siyasetinde İmparatoriçelerin Rolü (VI. Ve IX. YY)”, T.C. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), Elâzığ 2016, s.11.


adlandırmışlardır. VI. yüzyılda Bizans İmparatoru I. Justinianus,28

527-565 döneminde Sakarya Bölgesinde önemli bayındırlık işleri

yapmıştır. Adapazarı Merkez Beşköprü mevkiinde bulunan ve Bizans

İmparatoru Justinianus Köprüsü şimdiki adı Beşköprü29, Erken Bizans

Dönemi’nden günümüze sağlam olarak gelen önemli bir yapıdır.30

Sapanca Gölü’nün sularını Sakarya Nehrine boşaltan Çark Deresi

üzerindeki bu taş köprü, 430 m uzunluğunda, 9.85 m genişliğinde

olup, 12 kemerlidir. Bu bölgede Bizans dönemi ile ilgili birçok eser

bulunduğu görülmektedir.

Selçuklular Döneminde Adapazarı

Oğuzların ve arkasından Selçukluların Anadolu’ya geçmeleri, XI.

yüzyılın başlarında olmuştur. Selçuklular, Oğuznamede adı geçen

Kınık boyundan Selçuk Bey tarafından kurulmuş devlettir. Kısa

zamanda Ön Asya’da güçlü bir devlet olmaya başlayacaklardı.31 XI.

yüzyılın başlarında 1015 ile 1021 yılları arasındaki Kafkasya’dan

Anadolu’ya keşif harekâtı olarak yapılan ilk akınları Çağrı Bey

gerçekleştirmiştir. Anadolu’nun fethi amacıyla girişilen esas akınlar

28 Charles Dieh, Bizans İmparatorluğu Tarihi, Çev: A.Göke Bozkurt, İlgi Yay., İstanbul 2006, s.31. 29 Sencer Şahin, “Adapazarı/ Beşköprü Mevkiinde Antik Köprü ve Çevre Tarihi Coğrafyasında yarattığı Sorunlu Durum” http://www.envanter.gov.tr/files/belge/

A3ASR_0069.pdf 30 Haluk Şengül, Ermeni Tehciri ve Adapazarı Ermenileri (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), T.C Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih

Anabilim Dalı, Kütahya 2014, s.62. 31 Enver Konukçu, “Sakarya’nın Tarihi Coğrafyası”, Sakarya İli Tarihi, C.1, haz:

Mehmet Alpargu, Mustafa Demir vd., Sakarya Üniv. Yay., İstanbul 2005, s.33.

11

ise, 23 Mayıs 1040 tarihindeki Dandanakan Zafer’inden32 sonra

kurulan Selçuklu Devleti’nin Hükümdarı Tuğrul Bey’in öncülüğünde

1048’den 1055 yılına kadar devam etmiş ve bundan sonra da her yıl

akınlar sürmüştür. Alparslan’da, Çağrı ve Tuğrul Beyler gibi batıya

doğru olan genişleme siyasetine devam etmiştir. 1064’te Ani ve Kars

kalelerini ele geçirilmiş, komutanlardan bazılarını Anadolu’ya akınlar

yapmaları için görevlendirmiştir. Bu akınlar zamanla Urfa ve Antakya

yoluyla Malatya’ya kadar genişlemiştir. Hatta zaman zaman Sakarya

Irmağı’na kadar uzamıştır. 26 Ağustos 1071’de Malazgirt Zaferi33,

Bizans savunma hattını yıkarken, Anadolu’nun kapılarını da Türklere

açmıştır. 1073 / 1074’te Bizans İmparatorluğu hem siyasi hem de

iktisadi anlamda olağanüstü bir dönem yaşıyordu. Bizans yönetimine

başkaldıran asiler için de oldukça cazip bir mekân haline getiriyordu.

Nitekim 1073 yılında Türkler üzerine gönderilen Bizans ordusunda

yer alan ücretli Frank askerlerinin komutanı Urselius de Bailleul, bu

sefer sırasında Bizans ordusunu terk ederek Sivas taraflarına gelip

bölgede kendi hâkimiyetini kurdu. Çok geçmeden etraftaki Bizans

kentlerini yağmalamaya başlayan Urselius de Bailleul, İmparator

tarafından üzerine gönderilen Caesar Ioannes Dukas’ı da mağlup ve

esir etti. Bununla da yetinmeyen bu asi Frank komutanı biraz sonra

32 Konuyla ilgili detaylı bilgi için bkz; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, Çev: Abdulkerim Özaydın, Yunus Apaydın vd., C.IX, Ocak Yay., s.370; Ali Sevim, “Dandanakan Savaşı”, TDVİA, C.8, İstanbul 1993, s.582-586; Osman

Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, İstanbul 1980, s. 105 vd.;

Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Ankara 1989, s.336

vd; B. Zahoder, “Dendanekan” Çev. İsmail Kaynak, TTK Belleten, XVIII/72 (1954),

s. 582-586. 33 Zikrullah Muhammed, “Dini İnanç ve Unsurların Malazgirt Zaferi’ndeki Rolü”, Tarih Dergisi, S.58, İstanbul 2013, s.1-23.


yeğenine karşı kışkırttığı Caesar’ı da yanına alarak Bizans tahtını ele

geçirmek üzere harekete geçti. Üsküdar’a kadar ilerleyerek burasını

ateşe veren Urselius, ancak o sıralarda Orta Anadolu’da faaliyetlerde

bulunan ve İmparator tarafından yardıma çağırılan Artuk Bey

tarafından mağlup edilerek etkisiz hale getirilebildi.34 Artuk Bey’in

Bizans’a teslim etmeyerek eşinin ödediği fidye karşılığı serbest

bıraktığı Urselius de Bailleul, çok geçmeden Bizans yönetimi için

yeniden tehlikeli hale geldiğinde, bu kez bir başka Selçuklu beyi

Tutak Bey tarafından ele geçirilerek Bizans’a teslim edilmiştir.35

Artuk Bey, sürekli hareket ederek aniden Sophon’daki Frank

ordugâhını basmış, asi askerler dağıtmıştır. Attaleiates’e bakılırsa

100.000’den fazla Türk bu savaş dolayısıyla İzmit’ten Üsküdar’a

kadar olan sahaya yayılmıştı. Yani Roussel Olay Roussel-Artuk

Savaşı’ndan dolayı ilk defa Selçuklu komutanı olan Artuk Bey

Sakarya çevresinde görülmüştür.36

34 Ali Sevim, “Artukluların Soyu ve Artuk Bey’in Siyasi Faaliyetleri”, Belleten,

XXVII/101, Ankara 1962, s.126; Haluk Şengül, Ermeni Tehciri ve Adapazarı Ermenileri (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), T.C Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Kütahya 2014, s.62; Faruk Sümer, “Anadolu Selçukluları”, TDVİA, C.36, İstanbul 2009, s.380-384; Enver Konukçu, “Sakarya’nın Tarihi Coğrafyası”, Sakarya İli Tarihi, C.1, haz: Mehmet Alpargu,

Mustafa Demir vd., Sakarya Üniv. Yay., İstanbul 2005, s.33. 35Anna Komnena, Alexiad: Anadolu’da ve Balkan Yarımadası’ında İmparator Alexios Komnenos Dönemi’nin Tarihi Malazgirt’in Sonrası, Çev: Bilge Umar,

İstanbul 1996, s.17; İbrahim Kafesoğlu, Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, İstanbul 1953, s.67-68. 36 İbrahim Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu,

İstanbul 1953, s.67-68.

13

1075 yılında Kutalmışoğlu Süleyman Şah37, İstanbul’un hemen

yanında büyük ve tarihi bir Bizans kenti olup sağlam surlara sahip

bulunan şimdiki ad İznik’i (Nikeia)fethetmiştir. Süleyman Şah, bu

bölgeyi temellerini atmakta olduğu Anadolu Selçuklu Devleti’nin

başkenti yapmak sureti ile devletini kurmuştur. Ancak, Anadolu

Selçuklu Devleti fiilen Büyük Selçuklu İmparatoru Sultan Melik

Şah’ın 1092 yılında ölümü ile meydana gelen iktidar boşluğu üzerine,

İznik şehrinde Süleyman Şah’ın oğlu Kılıç Arslan tarafından

kurulmuştur. Anadolu Selçuklu Devleti bağımsız bir devlet kimliği

kazanmıştır.38

Kutalmış oğlu Süleyman Şah 1081’de, Bithynia’daki fetihlere devam

etmiş ve kısa bir sürede ülkesinin sınırlarını genişletmiştir. Böylece

Sakarya Nehri’nin doğusundaki yarımada da Türk birlikleri

görülmüştür. Ancak Komnenos Türkler ile yaptığı mücadele de

başarılı oldu. Komnenos, Selçukluları yalnız İstanbul Boğaz’ından ve

denize komşu bölgelerden çok uzağa sürmekle kalmadı tüm Thynia,

Sakarya’nın kuzeybatısı Kefken-Kandıra dağları ile Bithynia’nın

sınırlarından ve Nikomedia dolaylarından sürüp uzaklaştırarak,

Süleyman Şah’ı barış yapmak zorunda bırakmıştır. XII. yüzyıl

boyunca Bithynia sınırlarından batıya ve kuzeye geçemeyen Türk

yerleşimi, 1220 yılında başlayan Moğol istilasının Anadolu’ya

getirdiği yeni Türk unsurları Batı Anadolu’nun uç bölgesine ulaşması

sonucu XIII. yüzyıl ortalarından itibaren Bithynia bölgesine girmeye

37Ali Sevim, Anadolu Fatihi Kutalmışoğlu Süleymanşah, TTK, Ankara 1990, s.26. 38 Haluk Şengül, Ermeni Tehciri ve Adapazarı Ermenileri (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), T.C Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih

Anabilim Dalı, Kütahya 2014, s.62.


başlamıştır. Yani 1300 tarihinde Bizans sınırlarının içinde kalan pek

çok bölge Türklerin eline geçmiş durumda bulunuyordu. Bu gelişme

içinde Türkmenler, Batı Anadolu merkezlerine ve Bithynia şehirlerine

sokulma fırsatı bulmuşlardır. XIV. yüzyılın başında Batı Anadolu

Türkmen yaşam alanlarında çadırlı Türk aile sayısının 400 bini aşması

da bu gelişmeyi göstermiştir.39

Osmanlı Devleti Döneminde Adapazarı

Kayıların bir kısmı Süleyman Şah’ın oğullarından biri olan Ertuğrul

Bey ile batıya göç etmiştir. Ertuğrul Bey önderliğinde Kayılar, XIII.

yüzyılın ilk yarsında I. Alaeddin Keykubad zamanında, 1219-1236

yılları arasında önce Ankara’nın batısındaki Karacadağ çevresinde

yaylak-kışlak sonra Selçukluların onayı ile sınır boylarına,

Bithynia’nın Aşağı Sakarya boylarında Söğüt, Domaniç ve Ermeni

Derbendi taraflarına yerleşmiştir. Ertuğrul Bey, 1281 yılında 93

yaşında vefat edip Söğüt’te defnedildikten sonra üç oğlunun en

küçüğü olan Osman Bey, kayı boyunun başına geçmiştir.40

Osmanlıların, beylikten devlete geçiş süreci sırasında, Bizans

İmparatorluğu’nun Ani bir çöküşü ile 1204 yılında Laskarisler ve

1261 yılında Palaioloslar devletleri kurulmuştur. Ancak Bithynia

bölgesindeki idarenin başıbozuk ve bu bölgedeki Rum Beylerinin

İstanbul ile olan ilişkilerinin zayıf olması Osman Bey’i harekete

39 Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu'da Türkler, Çev: Yıldız Moran, E Yay., İstanbul 1984; Haluk Şengül, Ermeni Tehciri ve Adapazarı Ermenileri (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), T.C Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Kütahya 2014, s.62. 40 Metin Kunt, Hüseyin G.Yurdaydın, Ayla Ödekan, Türkiye Tarihi 2 Osmanlı Devleti (1300-1600), Yay. Yönetmen Sinan Akşin, Cem Yay., Ankara 1987, s.21.

15

geçirmiştir.41 Osman Bey ve silah arkadaşları Mevlâna, Dursun Fakih,

Samsa Çavuş, Akça Koca, Aygıt Alp, Gazi Abdurrahman, Kara

Mürsel gibi önemli isimlerle42 sınır boylarındaki Bizans’a ait bölgeleri

ele geçirip İslam diniyle tanışmalarına vesile olmuşlardır.

Osmanlı devleti zaman içerisinde sınırlarını giderek genişletmeyi

başarmıştır. Malagina 43ve Kabaia/Geyve kaleleri44 Bizans’ın Türklere

41 Cumhuriyetimizin 75. Yılında Sakarya, Sakarya Valiliği Yayınları, Adapazarı, 1998, s.1 vd; Mustafa Demir, “Sakarya’da Türk Yerleşim Yapısı”, Sakarya İli Tarihi, C.1, Haz: Mehmet Alpargu, Mustafa Demir, Haluk Selvi, Enis Şahin, İstanbul 2005, s.98 vd; Haluk Şengül, Ermeni Tehciri ve Adapazarı Ermenileri (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), T.C Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Kütahya 2014, s.62. 42 Sâmiha Ayverdi, Türk Tarihinde Osmanlı Asırları, Kubbealtı Neşriyat, İstanbul 1999, s.23 vd. 43 Malagina, Melangeia, Melagina, Melangia, Mela, Melaina, Meladjene gibi birçok farklı isimlendirmeler kullanılsa da karşımıza çıkan isim aslında sadece bir bölgeyei işaret etmektedir. İlk bakışta farklı yerde olduğu izlenimi veren Melangeia ile Malagina’nın isminin aynı olduğu erken 12. yüzyıl tarihçisi Ioannes Zonaras

tarafından belirtilmiştir. Ayırca Melangeia’yı, Malagina’nın kırsal isminin modern biçimi olduğunu da dile getirir. Malagina ismi yerli halk tarafından kullanılan şeklidir. Malagina, Bizans’ın, henüz modern olmayan dönemlerinde İmparatorluğun Anadolu’daki hakimiyetinin nihai çöküşüne kadarki dönemi içerisinde büyük stratejik öneme sahip olan bir alandır. Kaynaklarda suklukla geçen bu ad büyük bir üs, doğuya giden imparatorluk ordularının yolu üzerindeki bir istasyon ve askeri seferler için savaş araç ve gereçlerin ile askerin dinlendiği alandır. Çevre bölgelerden gelen askerler imparatorluk seferlerine katılmak için burada toplanırlar ve imparatoru beklerlerdi. Bu nedenle, Bizans askeri seferlerini anlatan tarihçiler tarafından bu alandan genellikle bahsedilmiştir. İmparatorluk küçülürken önemi artmış ve kendi yönetimine sahip olmuştur. Genelde özel bir yer olarak kaynaklarda

karşımıza çıkan Malagina’nın ismi, 837’de ölen Bithynia’lı aziz Atroa’lı Peter’ın ölüm sonrası mucizeleri ve Bithynia Olympos’u manastırının başrahibi Aziz Eustratius’un mucizelerinin anlatıldığı IX. yüzyıl ortalarına ait iki metinin açığa çıkardığı gibi gerçekte bir bölgeyi göstermektedir. Malagina kalesi ile ilgili detaylı bilgi için bkz; Fahri Yıldırım, Sakarya Kaleleri, Adapazarı Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı yay., Sakarya 2004, s.27; William M.

RRamsay, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Çev.Mihri Pektaş, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1960, s.220 vd. 44 Savunma kalesi olmayıp başka amaçlara hizmet ettiği düşünülen ve kaynaklarda geçmesine rağmen günümüze gelememiş kalelerden biri olan Geyve Kalesi’nin yer almış olduğu düşünülen en muhtemel konum günümüz Ali fuatpaşa Kasabası’nın


karşı bir müddet direniş noktaları olmuştur. Ertuğrul Bey ile gelen

Samsa Çavuş ve Sülemiş de yakın yerlerde kabilesini iskân etmiş ise

de yöredeki Bizanslı beylerin en güçlüsü olan İnegöl Tekfuru, Osman

Bey’in kumandanlarından Samsa Çavuş’u yenilgiye uğrattı. Ve Samsa

Çavuş Mudurnu bölgesine çekilmek zorunda kaldı. Osman Bey,

Samsa Çavuş’un yardımına koşmuş ancak o da başarılı olamamıştır ve

kardeşi Sarubatı’nın oğlu Bay Hoca’yı şehit vermiştir. Samsa Çavuş,

İnegöl Tekfurun’nun baskısı yüzünden daha güzel ve yaşama şartları

açısından daha uygun olan Mudurnu taraflarına yerleşmiştir.45 Burası,

Sakarya’nın güneydoğusunda ormanlık ve aynı zamanda bozkır arazi

yapısına sahip bir yerleşimdir. Bundan sonra yine İnegöl Beyi ve

müttefiki olan Karacahisar Beyi ile Domaniç civarında savaşan

Osman Bey, bu defa da kardeşlerinden Gündüz Alp’i kaybettiyse de

savaşı kazanmıştır. 1291 yılında Eskişehir yöresindeki Karacahisar’ı

topraklarına katan Osman Bey, Mudurnu’da bulunan Samsa Çavuş ve

kardeşi Sülemiş ile anlaşıp Harmankaya Rum Beyi Köse Mihal’i de

taraflarına katarak Sakarya vadisindeki Sorkun, Taraklı Yenicesi ve

üstündeki talan olduğu düşünülmektedir. Böylesi bir tepe bir istihkam için oldukça uygun olmasına karşın, günümüzde bu tür bir yapının varlığını doğrulayabilecek herhangi bir malumat da bulunmamaktadır. 1275’de bir sürgün yeri olarak beliritilen

Kabaia kalesi muhtemelen yerel halkın sığınması dağlardan gelen saldırılardan

korunmayı sağlamak üzere yapılan bir kale olabilir. Geyve Kalesi’nden Osmanlı fetihlerinde de bahsedilmektedir. I. Osman ordusuyla Geyve üzerine ilerlediğinde kale kumandanı hiçbir direniş göstermeden Karadere (Kurudere) vadisine kaçmıştır. Kale geçirildikten sonra da Aygud Alp’in Oğlu Kara Ali’ye malikane olarak verilmiştir. Detaylı bilgi için bkz; Fahri Yıldırım, Sakarya Kaleleri, Adapazarı Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı yay., Sakarya 2004, s.103. 45 Mehmet Neşri, Cihannuma, Süleymaniye ktb., Esat Efendi Kitaplığı, nr.2080, v.15b; Hoca Sadettin Efendi, Tac-üt-tevarih, Ragıp Paşa kitaplığı kt.nr.977, v.19a; Halil İnalcık, “Osmanı,” TDVİA, C.33, İstanbul 2007, s.443-453.

17

Göynük taraflarına seferler yapmışlardır. 1299 yılında Bilecik ve

Yarhisar kaleleri ele geçirmişleridir. Bilecik’in fethinden sonra Osman

Gazi, beyliğin merkezini bu bölgeye almıştır. Hemen akabinde kuzey

ve kuzeybatı yönlerine genişleme hareketini sürdürmüştür. Selçuklu

Sultanı III. Alaaddin Keykubad’ın 1299 yılında devlet merkezini terk

etmesi ile birlikte birçok Türk beyi Osman Bey’in yanında yer alarak

fetih hareketlerinde bulunacaktır. Osman Bey artık daha serbest

hareket etmeye başlamış ve Osmanlı Devleti’nin temellerini atmaya

başlamıştır. Osman Bey ve arkadaşlarının başarılı fetihleri, komşu

Rum Prenslerini harekete geçmesine neden olacaktır. Başta Atranos

Tekfuru olmak üzere Kestel ve Kitle Kaleleri Prensleri mücadele için

birleşmiş ayrıyeten Muzalon kumandasında iki bin kişilik bir yardımcı

kuvvette onlara katılmıştır.46

Osman Bey, güçlü askeri birlikleriyle Gemlik’in güneyindeki

Koyunhisar’da bozguna uğratmıştır.47 Osman Bey’in yeğeni Gündüz

Bey’in oğlu Aydoğdu, çarpışmalar sırasında şehit olmuştur. Bu zafer

sonucunda Bithynia’nın en ünlü şehirlerinden olan Bursa’nın kuzey

yöresi dışında bölge üç taraftan kuşatılmıştır. Osman Bey, daha sonra

46 Haluk Şengül, Ermeni Tehciri ve Adapazarı Ermenileri (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), T.C Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih

Anabilim Dalı, Kütahya 2014, s.68. 47 Rudı Paul Lınder, “Anadolu 1300-1453”, Türkiye Tarihi 1071-1453, çev: Ali Özdamar, Edit: Kate Fleet, s.139-180.


İznik’in en önemli illeri karakolunu oluşturan Karahisar’ı

fethetmiştir.48

Adapazarı sahasına gelip ovayı şenlendirenler ise Osmanoğulları

olmuştur. Ormanlık alanlar Osmanlı devleti zamanında açılarak tarım

alanları haline getirilmiş ve böylelikle Adapazarı, üretimde önemli bir

kent haline gelmesi için ilk adım atılmış olacaktır. Ovaya gelip

yerleşme Osmanlılar döneminde başlamış ve yerleşenler yer yer

orman örtüsünü açarak verimli toprakları işlemeye koyulmuşlardır. Bu

arada XVI. yy.dan itibaren günümüzdeki şehrin çekirdeğini meydana

getiren ve o dönemde “Ada” veya “Ada köy” adı verilen bir

yerleşimin varlığı bilinmektedir. Daha önceki yüzyıllarda bu günkü

şehrin bulunduğu mevkide Ada isimli bir köy, pazaryeri olarak

gelişmiş ve daha sonraki zamanlarda Adapazarı denilmeye

başlanmıştır. Bu adın ikinci kelimesi, yerleşmenin önceleri pazaryeri

olarak kurulduğunu, birinci kelimesi ise bu pazarın kuruluş yerini

ifade eder. Pazaryerine doğudan gelenler, Sakarya’yı, batıdan gelenler

ise Çark suyunu aşmak mecburiyetinde kaldığından pazaryerinin

sularla çevrili bir intiba uyandırması buraya “Ada” adının

yakıştırılmasına sebep olmuştur. Bu pazaryeri olma durumu burayı

XIX. yy.a doğru bir ticari merkez haline getirmeye başlamıştır.49

48 Haluk Şengül, Ermeni Tehciri ve Adapazarı Ermenileri (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), T.C Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih

Anabilim Dalı, Kütahya 2014, s.68. 49 Metin Tuncel, “Adapazarı”, TDVİA, C.1, İstanbul 1988, s.354-355; Metin Tuncel,

“Türkiye’de Yeni Şehirler Adapazarı Örneği”, I. Sakarya ve çevresi tarih ve kültür sempozyumu, 22-23 Haziran 1998, s.1-5.

19

Adapazarı 1852 yılında Hüdavendigar vilayetine bağlı İzmid

sancağına bağlı bir kaza olarak teşekkül etmiştir. 1869 yılında

belediye teşkilatının kurulmasıyla beraber gelişimi hızlanan

Adapazarı, 1899 yılında Haydarpaşa-Ankara tren yoluna

bağlanmasıyla gelişimini hızlandırmıştır.50 1850’li yıllardan itibaren

balkanlardan göçen Müslüman ahalinin iskan edilmesi amacıyla

Adapazarı’nda çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Söz konusu ahalinin

yerleşmesi ve tarımsal faaliyetlerini yürütmesi amacıyla bataklıkların

kurutulması çalışmaları yapılmıştır. Özellikle Fransa’dan getirtilen

mühendisler vasıtasıyla yapılan bu işlem sonrasında şehirde ciddi bir

iskan süreci başlamış ve nüfus artışı yaşanmıştır.51

Adapazarı milli mücadele yıllarında 25 Mart 1921’de Yunan işgaline

uğramış ve yaklaşık üç ay Yunan işgalinde kalmıştır. Kısa süren

Yunan işgali sırasında ağır bir Yunan mezaliminin yaşandığı

Adapazarı 21 Haziran 1921 tarihinde Yunan işgalinden kurtarıl-

50 Metin Tuncel, “Adapazarı”, TDVİA, C.1, İstanbul 1988, s.354-355 51 BOA. İ.DH.1387/9 (22 Ağustos 1901); 19.yy’da Osmanlı Devleti Fransa ile

siyasi, askeri ve teknik konularda ilişkiler kurmuştur. Fransız mühendislerin Osmanlı Devleti’ndeki teknik faaliyetleri de bu dönemde ciddi boyutlara ulaşmıştır. Osmanlı-Fransız ilişkilerinin gelişimi ve genel seyri hakkında bkz(Nihat Karaer,

“Fransa’da İlk İkamet Elçiliğinin Kurulması Çalışmaları Ve İlk İkamet Elçimiz Seyyid Ali Efendi’nin Paris Büyükelçiliği (1797–1802) Sürecinde Osmanlı - Fransız Diplomasi İlişkileri”, Tarih araştırmalar Dergisi, C.31, no:51, 2012, s.63-93; Nihat

Karaer, “Sultan Abdulazizin Paris Seyahati”, Sultan Abdülaziz And His Era Sympoium (Sultan Abdülaziz ve Dönemi Sempozyumu) , 2013) ; Nihat Karaer,

“Paris’te İlk İkamet Elçiliğimiz Kuruluncaya Kadar (1797) Osmanlı – Fransız Diplomasi İlişkilerinin Genel Seyri”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi (OTAM) , C.28, 2010, s.65-85


mıştır.52 Günümüzde vilayet statüsünde bulunan Adapazarı, önemli

sanayi kuruluşlarına ev sahipliği yapmaktadır.

52

Zekeriya Türkmen, “İşgal Yıllarında Adapazarı Kazasında Yunan Mezalimi” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi” C:XV, Kasım 1999, s.1012-1038

21

BELGELER

Belge 1.


BOA, C.NF, 12 / 89

Sakarya Nehri’nin Sapanca Gölü ile İzmit Körfezi’ne bağlanması için

saha araştırması yapan mühendise gereken ödemenin yapılması

hakkında, Sadrazam Koca Ragıb Paşa’nın emri.

19 Ağustos 1759

[Sadeleştirme]

[Sadaret’e],

Bu kulları mühendislik uzmanı olduğu için Sakarya Nehri’nin

Sapanca Gölü ile İzmit Körfezi’ne bağlanması için saha araştırmasıyla

ve proje hazırlamakla görevlendirilmişti. Yanımda bulunan 10

yardımcım ile 20 gün boyunca saha araştırması yapılmış ve çalışmalar

tamalanmıştır. Ancak harcırahımız ile hazırlanacak planın masrafları

henüz ödenmemiştir. Bu iki kalem için toplam 195 kuruş yeterli

olacaktır. Arz olunur.

[imza] Mühendis Benaki

[Sadrazam Koca Ragıb Paşa’dan],

Defterdar Efendi konuyu incelesin ve bilgi versin.

[Defterdar’dan Sadrazam’a],

Dilekçe sahibi, Sakarya Nehri’nin Sapanca Gölü ile İzmit Körfezi’ne

bağlanması için saha araştırması ve proje hazırlanmasıyla

görevlendirilmişti. Kendisi yanındaki adamlarıyla birlikte 20 gün

bölgeyi incelemiş ve araştırmalarını tamamlayarak proje hazırlama

23

aşamasına gelmiştir. Kendisine harcırah ve diğer masraflar için

hazineden 195 kuruş ödenmesi uygundur. Bu konuda vereceğiniz

emirler beklenmektedir.

[Sadrazam Koca Ragıb Paşa’dan],

Gereken ödeme yapılsın.

19 Ağustos 1759

[Transkripsiyon]

[Sadaret’e],

Devletlü saadetlü sultanım hazretleri sağ olsun,

Bu kullarının fenn-i hendesede maharetim olmak takribiyle Nehr-i

Sakarya’nın Bahire-i Sabancı’ya ve bahire-i merkumenin dahi

İznikmid deryasına iltihak ve cerayanı içün müceddeden olmak üzere

ihtiyar olunan mevaziin mesahına ve keyfiyeti gereği kesbi muayene

olmak içün bu kulları tayin olunmağla mutemed olan on nefer

kimesneler ile hizmet-i merkume içün yirmi nefer ol havalide geşt ü

güzar ve hizmet-i mezbure ile pezira-yı hitam olub lakin bu kullarına

ve mutemed olanlara harcırah ita olunmamağla yüz altmış be kuruş

masrufum olub ve huzur-ı aliye arz olunmak içün inşallah-ı hakim

resim dahi yirmi beş kuruş masarıfa muhtac olmağla mercudur ki min

haysi’l-mecmu yüz doksan kuruş hazine-i amireden ... babında ferman

devletlü saadetlü sultanım hazretlerinindir.

[imza] Bende Benaki

[Sadrazam’dan],


İzzetlü defterdar efendi mucebince telhis eyleyesi deyü buyuruldu.

[Defterdar’dan Sadrazam’a],

Arz-ı bendeleridir ki

Nehr-i Sakarya’nın bahire-i Sabancı’ya ve bahire-i mezburenin dahi

İznikmid Halici’ne iltihak ve insibabı içün suyun mecra ve mesyeli

olmak üzere ihtiyar ve istisvab olunan mevaziin mesaha ve muayenesi

içün sahib-i arzuhalin fenn-i hendesede maharetine binaen tayin ve

irsal olunmağla maiyyetinde olan on nefer kimesneler ile hizmet-i

merkume içün ol havalide yirmi gün geşt ü güzarı esnasında yüz

altmış beş kuruş masrufu ve huzura arz içün yapacağı resim dahi yirmi

beş kuruş masrafa muhtac olmağla mukaddem hin-i azimetinde

kendüye harcırah dahi verilmemeğin mukaddem ol tarafda esna-i geşt

ü güzarında olan masarıf-ı mezkuresiyle bu defa yapacağı resmin

masarıfı içün iktiza eden ceman yüz doksan kuruşun canib-i miriden

itasını istida ve mucebince telhis olunmak içün ferman-ı alileri sudur

etmekle sadır olan ferman-ı alileri mucebince meblağ-ı mezbur yüz

doksan kuruşun tezkeresi verilmek babında ferman devletlü saadetlü

sultanım hazretlerinindir.

[Sadrazam’dan],

Telhisi mucebince tezkeresi yazıla.

Fi 25 Z [Zilhicce] sene [1]172 [19 Ağustos 1759]

25

Belge 2.


BOA, HAT, 1524 / 6 – 18

Sakarya Nehri’de ulaşım ve nakliye yapılabilmesi için gereken çalışmaların yapılması hakkında, Padişah II. Mahmud’un emri.

9 Aralık 1813

[Sadeleştirme]

[Sadrazam’dan Padişah katına],

Aziz Paşa bundan önce Sakarya Nehri’nin Sapanca Gölü’ne akıtılması konusu ile nehir güzergahındaki dağ, ova, kasaba ve köylerin tersane

ve İstanbul için yapacağı katkıları inceleyeceğini bildirmişti. Bu kapsamda kendisinin yanında olan mühendisler Ahmed Efendi ile

Mehmed Efendi bu nehrin kaynağından başlayarak Sapanca Gölü’ne kadar incelemelerde bulunmuşlardır. İnceleme sonucunda Sakarya Nehri’nin düzenlenmesiyle Ankara, Ayaş ve Haymana Ovası’ndan,

Eskişehir tarafından ve güzergah üzerindeki kazalardan her türlü gıda ile kerestenin sallarla İzmit’e nakl edilebileceği ortay çıkmıştır. Bu amaçla nehrin düzenlenmesi için 150 bin kuruş masraf yapılması gerekecektir. Ne kadar masraf yapılırsa yapılsa yapılsın bir iki yıl içinde İstanbul’a gelecek keresteden alınacak vergiler bunu karşılamaya yetecektir. Adı geçen mühendislerin hazırladığı inceleme raporundan anlaşılacağı üzere nehrin nakliyede kullanılması bir çok faydalar getirecektir. Bahsi geçen rapor ile diğer evrak bilgilerinize sunulmuştur. Bu konuda vereceğiniz emirler beklenmektedir.

[Padişah II. Mahmud’dan],

27

Belgeleri inceledim. Bu herkes için faydalı bir eser olacaktır. İnşallah hızlıca gerçekleşir. Bu konuda Aziz Paşa tek yetkilidir. Şimdiden işe koyulsun ve hazırlıklarını tamamlasın. Kendisini ödüllendirmek isterim. Şahsi kürklerimden birisi ona takdim edilsin. Müsadere ile hazineye geçen para bu işe aktarılsın.

9 Aralık 1813

[Transkripsiyon]

[Sadrazam’dan Padişah katına],

Şevketlü kerametlü mehabetlü kudretlü veli-nimetim efendim,

Aziz Paşa kulları bundan akdem Nehr-i Sakarya’nın Sabancı Gölü taraflarına kadar keyfiyet-i cereyanı ve nehr-i mezburun tarafeyninde

vaki cibal ve sahra ve kasabat ve kuradan gerek tersane-i amireye ve

gerek Asitane-i aliyyeye ne vechile intifa hasıl olacağını muayene ve tahkik ve keyfiyet-i mahsulat ve menafi ve mahduratını kemaliyle tashih ve tedkik edeceğini tahrir ve inha etmiş olduna mebni bu defa nezdinde olan mühendis Ahmed Efendi ve Mehmed Efendi kulları marifetiyle nehr-i mezburun menbaından beda ile Sabancı Gölü’ne kadar muayene etdirilmiş olduğunu inha ve husus-ı mezkurun tahsil-i keyfiyeti ve Nehr-i Sakarya’ya menbaından ve yahud Beğpazarı Kazası’ndan Sabancı Kazası’na gelince ber-vefk-i dilhah tathir ve

cereyanına rabıta verilerek nizam verildiği halde Ankara ve Ayaş ve Haymana Ovası’ndan ve Eskişehir tarafından ve mürur eylediği kazalar civarından gerek zehayir ve emtia ve gerek kereste ve eşyyı saire sallar ile İznikmid’e kadar geleceğini ve işbu suretin hususlü dahi yüz elli bin kuruş masarafı tecavüz etmeyüb her ne kadar masarıf


olur ise dahi bir iki, sene zarfında İstanbul’a gelecek cedid kereste gümrüğünden eda olunacağından başka nice fevaid-i kesireyi mucib

bir eser-i cedid olacağını mübeyyin mühendisan-ı muma ileyhimanın mehuren ita eyledikleri bend bend bir kıta takrir ile kazalar tarafından

verilen ilam mahzarı ve Abdullah İffet Bey kullarının tahriratını isra etmekle manzur-ı meali-mevfur-ı şahaneleri buyurulmak içün cümlesi maruz-ı huzur-ı adalet-nüşur-ı mülukaneleri kılındığı ve bu babda ne vechile irade-i seniyye-i cihanbanileri erzani buyurulur ise iktizasının icrasına mübaderet eylemesi müşarün ileyh kullarına işar kılınacağı muhat-ı ilm-i alileri buyuruldukda emr ü ferman şevketlü kerametlü mehabetlü kudretlü veli-nimetim efendim padişahım hazretlerinindir.

[Padişah II. Mahmud’dan],

Manzurum olmuşdur, bu kaffe-i ibadullaha hayırlı bir eserdir, inşallah suhuletle husul-pezir olur, bu hususu müstakilen Aziz Paşa’ya havale eyledim, şimdiden lazımesi tedarik ve ihzar edüb vakti geldikde mütevekkilen alallah beda eyleyüb müşarün ileyhi taltif içün zat-ı hümayunuma mahsus olan kürklerimden bir erkan samur gönderilmişdir müşarün ileyhin kendi adına teslim ve irsal olunsun, mübaşir Abdullah Bey ve sairenin avdet etmelerini münasib görür ise avdet etdirsin, Haleb’de Celal Paşa’nın idam eylediği Sırblı oğlu muhallefatı aher mahalle sarf olunmayub her ne ki hasıl olunur ise bu göl maddesine tahsis olunub darbhane-i amiremde hıfz ve hin-i

iktizasında müşarün ileyhe ale’l-hesab olarak gönderilsin, bundan sonra dahi bu makule zuhuratdan tervicle iktizasına göre bazı emval

bu maddeye tahsis olunur.

Fi 15 Zilhicce 1228 [9 Aralık 1813]

29

Belge 3.


BOA, İ.DH, 432 / 28587 – 2

Sakarya Nehri’nde vapur işletmek üzere yerli bir şirkete imtiyaz

verilmesinin uygun olacağı hakkında, Meclis-i tanzimat’tan Sadaret’e

gönderilen yazı.

18 Mayıs 1859

[Sadeleştirme]

[Meclis-i Tanzimat’tan Sadaret’e],

Osmanlı vatandaşı Dimitraki Aleksiyadi Sakarya Nehri’nde vapur

işletmek üzere imtiyaz verilmesini talep etmiştir. Konu incelenmiş ve

nehirlerde vapur işletilmesinin çok faydalı olduğu anlaşılmıştır.

İmtiyaz talep eden şirket yerli bir şirkettir. Daha önce Meriç, Karasu

ve Vardar nehirleri için verilen imtiyaz gibi aynı esaslarla bu şirkete

de imtiyaz verilmesi uygun olacaktır. Bu imtiya ziçin hazırlanan

sözleşme metni ekte bilgilerinize sunulmuştur. Uygun gördüğünüz

takdirde Ticaret Bakanlığı’na gereken emirler verilecektir.

18 Mayıs 1859

[mühürler] [Meclis-i Tanzimat üyelerine ait 6 adet mühür]

[Transkripsiyon]

[Meclis-i Tanzimat’tan Sadaret’e],

Tebaa-i Devleti aliyeden Dimitraki Aleksiyadi nam tacir Sakarya

Nehrinde vapur işletmek üzere imtiyaz ita olunmasını istid’a

31

edildiğinden keyfiyet lede’l-mütalaa saye-i mamuriyet-vaye-i cenab-ı

tacidaride bu misillü enharın teshil-i muamelat ve nakl-i zehair ve sair

mahsulat için tathir ve tesviyesiyle vapur işleyebileceklerinin

kumpanyalara ihalesi ez-her cihet menafi-i kesiresi müstelzim olacağı

misillü kumpanyanın Teba-i Devlet-i Aliye’den tertib ve teşkilinin

muhassenatı dahi umur-ı bedihiyeden olduğundan olduğundan bu

cihetle ba irade-i seniyye hazret-i padişahi imtiyaz ihsan buyrulmuş

olan Meriç ve Karasu ve Vardar Nehirleri Kumpanyalarının şerait ve

mukavelat-ı esasiyelerine ve icab-ı mevkiine tatbiken ve meclis-i

meabirden alınan mütalaat ve mülahazata tevfikan bil-müzakere bir

mukavelename müsveddesini kaleme alınarak takdim-i pişgah-ı

dekaik-i iktinah-vekalet-penahileri kılınmıştır. Gerek zat-ı madde ve

gerek müsvedde-i mezkurenin hükmü ve ifadesi muvafık-ı irade-i

asafaneleri olduğu halde zikr olunan mukavelenamenin usul ve emsali

veçhile iki nüshası yazdırılıp Ticaret Nezaret Celilesi tarafından

temhir ve teati olunarak icab eden bir kıt’a imtiyaz ferman-ı alisinin

dahi tasdir ve ita buyrulmasını babında emr-ü ferman hazret-i veliyyül

emrindir.

Fi 15 [Şevval] sene [12]75 [18 Mayıs 1859]

[mühürler] [Meclis-i Tanzimat üyelerine ait 6 adet mühür]


Belge 4.

33

BOA, İ.DH, 432 / 28587 – 3

Sakarya Nehri’nde vapur işletmek üzere yerli bir şirkete imtiyaz verilebileceği hakkında, Padişah Abdülmecid’in emri.

25 Mayıs 1859

[Sadeleştirme]

[Sadaret’ten Padişah katına],

Meclis-i Tanzimat’tan gelen yazıda Osmanlı vatandaşı olan Dimitraki

Aleksiyadi’ye Sakarya Nehri’nde vapur işletmek üzere imtiyaz verilmesi tavsiye edilmektedir. Her açıdan faydalı olacak bu girişimle ilgili evrak ekte bilgilerinize sunulmuştur. Vereceğiniz emirler beklenmektedir.

24 Mayıs 1859

[Mabeyn-i Hümayun’dan Sadaret’e],

Göndermiş olduğunuz yazı ile diğer evrak Padişahımız tarafından incelenmiştir. Kendileri talep edilen hususa izin vermişlerdir. Gereğiniz yapınız.

25 Mayıs 1859

[Transkripsiyon]


Atufetlü efendim hazretleri,

Meclis-i Ali-i Tanzimat’dan kaleme alınub manzur-ı ali buyurulmak içün melfufuyla beraber arz ve takdim kılınan mazbata mealinden


müsteban olduğu vechile tebea-i devlet-i aliyyeden Dimitraki

Aleksiyadi nam tacir Sakarya Nehri’nde vapur işletmek üzere imtiyaz ita olunmaısnı istida etmiş ve saye-i mamuriyet-vaye-i cenab-ı cihandaride bu misillü enhar teshil-i muamelat ve nakl-i zehayir ve

sair mahsulat içün tathir ve tesviyesiyle vapur işleyebileceklerinden kumpanyalara ihalesi ez-her cihet menafii mucib görünmüş olduğundan kararlaşdırılan şerait-i esasiyeyi mübeyyin kaleme alınan mukavelenamenin usul ve emsali vechile iki nüshası yazdırılub Ticaret Nezrat-i Celilesi tarafından temhir ve teati olunarak icab eden

bir kıta ferman-ı alinin tasdir ve itası tezekkür kılınmış ise de ol babda her ne vechile emr ü ferman-ı hazret-i mülukane müteallik ve şeref-sudr buyurulur ise ona göre hareket olunacağı beyanıyla tezkere-i

senaveri terkimine ibtidar kılındı efendim.

Fi 21 L [Şevval] sene [12]75 [24 Mayıs 1859]


Maruz-ı çaker-i kemineleridir ki,

Hame-pira-yı tevkir olan işbu tezkere-i samiye-i sadaret-penahileriyle

evrak-ı maruza manzur ve meali-mevfur-ı hazret-i padişahi buyurulmuş ve mukavelename-i mezkurun tezekkür ve istizan buyurulduğu vechile temhir ve teati olunarak icab eden bir kıta ferman-ı alinin tasdir ve itası müteallik ve şeref-sudur buyurulan emr

ü irade-i seniyye-i cenab-ı mülukane mukteza-yı münifinden olarak

evrak-ı merkume yine savb-ı sami-i asafilerine iade kılınış olmağla ol babda emr ü ferman hazret-i veliyyü’l-emrindir.

Fi 22 L [Şevval] sene [12]75 [25 Mayıs 1859]

35

Belge 5.


BOA, A.MKT.MHM, 271 / 54

Sapanca Gölü ile İzmit Körfezi’nin birbirine bağlanması projesinin bir an önce tamamlanması hakkında, Sadaret’ten Bayındırlık Bakanlığı’na gönderilen yazı.

29 Temmuz 1863

[Sadeleştirme]

[Sadaret’ten],

Bayındırlık Bakanlığı’na,

Sapanca Gölü’nün bir kanalla İzmit Körfezi’ne bağlanması hakkında görevli mühendisin hazırlayacağı projenin bir an evvel bitirilmesi gerekmektedir. Konuyla alakadar olar olan Anadolu Müfettişi Ahmet Refik Efendi de çalışmasının tamamlanmasını istemişlerdir. Bu konuda çıkan Padişah emri gereği projenin tamamlanarak takdim

edilmesi için gereğini yapınız.

29 Temmuz 1863

[Transkripsiyon]

[Sadaret’ten],

Nafia Nezareti Celilesine,

Sabancı [Sapanca] Gölünün bir cedvel küşadıyla İzmid Körfezine icrası hakkında mühendis Rinzek (?) tanzim etmekte olduğu layihanın sürat-i ikmali Anadolu Canib-i Yemini Müfettişi atüfetlü Ahmet Refik Efendi Hazretleri Canibinden vukubulan iş’ar üzerine bi’l-istizan

müteaallik ve şerefsudur buyrulan İrade-i Seniyye-i Cenab-ı padişahi iktiza-yı alisinden bulunmuş olmağla mezkur layihanın bir an evvel

tanzim ve ikmali esbabının istihsaline himmet buyurmaları siyakında tezkere

Fi 12 Safer sene 1280 [29 Temmuz 1863]

37

Belge 6.



Karasu’da bir liman inşa edilmesi gerektiği hakkında, Sadaret’ten Bayındırlık Bakanlığı’na gönderilen yazı.

10 Ağustos 1863

[Sadeleştirme]

[Sadaret’ten],

Bayındırlık Bakanlığı’na,

İzmit bölgesindeki Karasu’da bir liman inşa edilmesi talep

edilmektedir. Bu konuda verilen dilekçe ile ilgili evrak ekte gönderilmiştir. Konuyu inceleyerek gereğini yapınız.

10 Ağustos 1863

[Transkripsiyon]

[Sadaret’ten],

Umur-ı Nafia Nezaret-i Celilesi’ne,

İzmid havalisinde kain Karasu nam mahalde bir liman inşa olunmasını müsted’i takdim olunan varaka leffen savb-ı kullarına irsal kılınmış olmağla suret-i istid’aya nazaran icabının ifade buyrulması siyakında tezkere

Fi 24 Safer sene 1280 [10 Ağustos 1863]

39

Belge 7.



Sapanca ve geyve arasındaki yolun tamir edilmesi için Sadaret’ten

Bayındırlık Bakanlığı’na ve Maliye Bakanlığı’na gönderilen yazı.

10 Ağustos 1863

[Sadeleştirme]

[Sadaret’ten],

Ahmet Vefik Efendi’ye, Bayındırlık Bakanlığı’na ve Maliye

Bakanlığı’na,

Sapanca’dan Geyve’ye kadar olan yolun zamanla bozulmuş olmasıyla

çoğu kısmında ulaşım imkanı zorlaşmıştır. Bu durum hayvan

telefatına ve bir çok kazaya sebep olmaktadır. Bu yüzden bölgeden

yapılan ticaret azalmıştır. Bu nedenle bu yolun bir an önce tamir

edilmesi ve ulaşıma uygun hale getirilmesi gerekmektedir. Daha önce

bildirildiği üzere Geyve ve Akhisar halkı tamirat çalışmalarına

gönüllü olarak katılmayı taahhüt etmişlerdir. Hatta göüllülerin isimleri

kaydedilmiştir. Bunlar alet ve devatlarını da kendileri tedarik

edecektir. Oluşacak diğer masraflar da ahali tarafından karşılanacaktır.

Tamiratın hemen başlatılması için Bursa’da bulunan mühendisin

oraya gönderilmesi gerektiği daha önce tarafınıza bildirilmişti.

Çalışmalar sırasında kullanılacak barut ve diğer malzemeler de

Harbiye Bakanlığı tarafından temin edilecektir. Bir an önce

çalışmaları başlatınız.

41

10 Ağustos 1863

[Transkripsiyon]

[Sadaret’ten],

Ahmet Vefik Efendi Hazretlerine ve bittasarruf Nafia ve Maliye

Nezareti Celilelerine,

Anadolu’nun orta kolu büyük caddesinin Sapanca’dan Geyve’ye

kadar olan dört saatlik mahalli mürur-ı zaman ile ziyade bozulmuş

olmasıyla ekser mahallinden mürur mümkün olamadığından başka

hayvan telefatı gibi pek çok kaza dahi vuku bulduğundan etraf kura

ahalisinin ticaretleri günden güne görünmekde idüğne ve mevsim-i

şita ‘da sakarya suyu’nun feyezanıyla Geyve Ovasının ziraate elverişli

hayli mahalli su içinde kaldığına binaen pamuk ziraatinin ve dut

mahsulünün derece-i matlubeye isaliyle ol havali ahalisinin tezyid-i

servet ve ma’muriyeti esbabının istikmali zımnında tarik-i mezkurun

bir an evvel tanzim ve inşası lazımeden görünüb mukaddema vaki

olan iş’ar-ı atufiler veçhile Geyve ve Akhisar kazaları ahalisi tarikin

inşaasında hasıl olarak menafi-i muhssenatı derk ile meccanen

işlemeğe arz-ı arzu ve hahiş ederek kabulü hakkında müteaddid

arzuhaller verdiklerinden isimleri sebt-i defter etdirilmiş ve kazma ve

kürekler ile işleyecek köylüye üçer ve takımsız boyuna ikişer kuruş

yevmiye verilece ve bazı kayalar kırılub atılmak ve alat-ı lazıma iştira

olunmak içün vuku bulacak masarıf-ı cüziyeye karşılık olmak üzere

esbab ve eşhas-ı maruzadan üç yüz bin kuruş mikdarı akçenin tahsili

mukarrer hükmünde bulunmuş olmasıyla meblağ-ı mezburun sarfıyla


tarik-i mezkurun hemen inşası içün Bursa’da olan mühendis

Badiyanon’un keşfe gönderileceği ve lüzumu taşçı amelesinin dahi

izamıyla iki tekerlekli arabaların ve İzmid’den üç yüz kıyye barutun

irsali iktiza edeceği ifadesine dair mah-ı sabıkın yirmi beş tarihi [25 ?]

ve yetmiş altı numarası ile murakkamen vürud eden tahrirat-ı

behiyyeleri lede’l-arz manzur-ı şevket-mevfur-ı cenab-ı tacidari ve bu

babda dahi vukua gelen tedabir ve harekat-ı nafiaları karin-i takdir ve

mahzuziyet-i seniyye-i cihanbani buyurularak istenilen taşçı

amelesinin istilam-ı mikdarıyla izamı hususu umur-ı nafia varidat-ı

mezkure ile İzmid’den havalesi gösterilen barutun tesviye ve ita

etdirilmesi dahi Harbiye Nezaret-i Celilelerine havale ve işar kılınmış

olmağla mukteza-yı diayet-i mütemayize-i valaları üzere bade-ezin

dahi herhalde hüsn-i ifa-yı levazım-ı memuriyete himmet buyurulmak

siyakında şukka-i muhlisi terkim kılındı.

Fi 24 Safer sene 1280 [10 Ağustos 1863]

43

Belge 8.



Sapanca Gölü ile İzmit Körfezi arasında açılması planlanan kanal hakkında, Sadaret’ten Kaptan-ı Derya’ya gönderilen yazı.

26 Eylül 1863

[Sadeleştirme]

[Sadaret’ten],

Kaptan-ı Derya’ya,

Sapanca Gölü’nün bir kanal açılarak İzmit Körfezi’ne bağlanması için Mühendis Retber’in hazırlamakta olduğu projenin tamamlanarak bir an önce uygulamaya geçilmesi düşünülmektedir. Bu konuda Bayındırlık Bakanlığı’ndan gelen yazı ekte bilgilerinize sunulmuştur.

Bu konuda acilen görüşlerinizi bildiriniz.

26 Eylül 1863

[Transkripsiyon]

[Sadaret’ten],

Taraf-ı Vala-yı Kapudani’ye,

Sabancı [Sapanca] Gölü’nün bir cedvel küşadıyla İzmit Körfezine icrası için Mühendis Retber’in tanzim etmekte olduğu layihanın sür’at-i ikmali hakkında Nafia Nezareti Celilesiyle muhabereyi şamil tezkire-i senaveri melfûfatıyla beraber irsal-i sy-yı devletleri kılındı, bu bab da tersanece dahi bazı tasavvurat olacağından şu günlerde mevki-i fiile gelecek ise bu takımın da birleşdirilerek keyfiyetin ilaveten rey-i samileriyle beraber ifadesi emrinde irade efendimindir.

Fi 12 Rebiülahir sene 1280 [26 Eylül 1863]

45

Belge 9.


BOA, İ.DH, 1295-1 / 101856

Sakarya nehri ve Sapanca Gölü’nde vapur işletilmesi için son 20 yılda yapılan tüm girişimlerle ilgili belgelerin hemen bulunması hakkında, Padişah II. Abdülhamid’in emri.

14 Nisan 1880

[Sadeleştirme]


Sakarya Nehri ve Sapanca Gölü’nün düzenlenerek buralarda küçük vapurlar işletilmek üzere bundan 20 yıl önce bazı kişiler tarafından imtiyaz hakkı talep edilmişti. 8-10 yıl önce de bu konuda bazı girişimlerde bulunulmuştu. Son olarak konu hakkında Sadaret

tarafından bazı araştırmalar yapıldığı Padişahımız tarafından haber alınmıştır. Padişahımız bu hususa dair bütün evrakın hemen buldurularak arz ve takdim olunmasını emretmişlerdir. Gereğini yapınız.

14 Nisan 1880

[Transkripsiyon]


Sakarya ve Sapanca Göllerinin tathiriyle küçük vapurlar işletilmek üzere bundan yirmi sene mukaddem bazı kesan tarafından imtiyaz talep olunmuş ve sekiz on sene evvel dahi bu yolda bazı müstediyyat vuku bulmuş olduğu ve bu madde hakkında bab-ı alice bazı mertebe tedkikat dahi icra kılındığı mesmu-ı ali buyrulmuş olduğundan bu hususa dair bilcümle evrakın serian buldurularak arz ve takdim

olunması emr-ü ferman-ı hümayun-ı cenab mülükane mantuk-ı münifinden olmağla olbabda emrü ferman hazret-i veliyyülemrindir…

Fi 4 Ca [Cemaziyelevvel] sene [12]97 [14 Nisan 1880]

47

Belge 10.

BOA, MV, 53 / 45

Adapazarı’nın bir tramvay hattı ile Ankara demiryoluna bağlanması için imtiyaz verilmesi hakkında, Bakanlar Kurulu tarafından alınmış karar.

23 Nisan 1890

[Sadeleştirme]

Bakanlar Kurulu kararıdır, 23 Nisan 1890

Gündem,


İzmit Sancağı’ndaki Adapazarı Kazası’nın uygun bir yerinden

başlayarak Ankara demiryolu hattına kadar yolcu ve eşya nakli için bir

tramvay hattı yapılması amacıyla, Osmanlı vatandaşı olan Andon Hacı Bepar Efendi, imtiyaz hakkı talep etmiştir. Hazırlanan sözleşme ve

şartname ile Bayındırlık Bakanlığı ve Danıştay’ın bu konudaki yazıları incelenmiştir.

Karar,

Yazılardan anlaşıldığına göre bu konu ülkenin kalkınmasına faydalı olacaktır. Adı geçen Haci Bepar’ın bu projeyi yapmak için maddi kaynakları da yeterlidir. Sözleşme ve şartnamenin geçerli usullere göre hazırlandığı görülmüştür. Ancak sözleşmenin ikinci maddesinde

belirtilen 50 yıllık süre şartının 40 yıla indirilmesi uygun olacaktır. Ayrıca şirketin arazi ve sermayesi ile gelirlerine vergi konulamayacağı hakkındaki yedinci madde ile ormanlardan kereste kesilmesi

hakkındaki sekizinci maddesinde bazı düzenlemeler yapılması gerekmektedir. Bu maddelerin düzenlenmesinden sonra Danıştay tarafından onaylanması ile söz konusu imtiyaz verilmesi uygundur.

[Transkripsiyon]

Meclis-i Vükela müzakeratına mahsus zabt varakasıdır.

11 Nisan sene [1]306 [23 Nisan 1890]

Hülasa-i Meali,

İzmid Sancağı dahilinde kain Adapazarı Kazasının münasib bir noktasından bed ile Ankara demiryolu hattına kadar yolcu ve eşya

49

nakline mahsus bir tramvay hattı temdidi için Tebaa-i Devlet-i

Aliyeden Andon Hacı Bepar Efendi’ye imtiyaz itasına dair tanzim

olunan mukavele ve şartname layihaları ile ol bab da Meclis-i

Nafia’dan kaleme alınan mazbata üzerine Şura-yı Devlet Tanzimat Dairesinden tanzim olunan 307 Şaban 27 [18 Nisan 1890] tarihli

mazbata takımıyla kıraat edildi

Kararı,

Mealinden müsteban olduğu veçhile zat-ı madde umran-ı memlekete

hizmet eder tesisat-ı nafiadan olmasıyla esasen yolunda görüldüğü gibi muma ileyh Haci Bepar’ın iktidarı musaddak idiği ve zikr olunan

mukavele ve şartname layihaları nümunesi ahkamına ve usul ve

emsaline tevfikan tanzim olunduğu anlaşılıp ancak iş bu mukavelenin ikinci maddesiyle muayyen olan elli sene müddet-i imtiyazının emsali veçhile kırk seneye tenzili ve şirketin arazi ve sermayesiyle varidatı üzerine vergi tarh olunmayacağı hakkında yedinci maddesinde

muharrer fıkra ile ve ormanlardan kereste kat edilmesi zımnında sekizinci maddesindeki sahate lüzum olduğundan bunların tayyı ve mukavele ve şartnamenin tefsir-i ahkama müteallik mevaddın Şura-yı Devlet’e ve hususat-ı saireden münbais deavinin aid olduğu mehakimde rüyet ve tedkik olunacağının ve yirmi üçüncü maddede

zikr ve tasrihi bi’t-tezekkür icabı icra kılınarak zikr olunan mukavele ve şartname layihalarının nüsha-i mübeyyezaları gönderildiği dermiyan edilmiş ve muma ileyhe ol vechile imtiyaz itası münasib bulunmuş olmağla mucebince keyfiyetin zeylen ba-mazbata arz eve

istizanı kararlaşdırıldı.


Belge 11.

51

BOA, İ.DH, 1240 / 97185 – 2

Hendek’teki bez çuval fabrikası için yeni bir depo yapılması hakkında, Padişah II. Abdülhamid’in emri.

13 Ağustos 1891

[Sadeleştirme]


Hendek Kazası’ndaki bez çuval fabrikası ambarının yeterli olmaması nedeniyle yeni bir deponun inşa edilmesi gerekmektedir. Bölgeye gönderilen uzmanlar incelemeler yaparak yeni bir deponun 15.073 kuruşa yapılabileceğini tespit etmişlerdir. Bu paranın fabrika gelirlerinden karşılanabileceği Tophane Müşirliği’nden bildirilmiştir. İlgili evrak ekte bilgilerinize sunulmuştur. Vereceğiniz emirler beklenmektedir.

11 Ağustos 1891

[imza] Sadrazam Mehmed Kamil Paşa

[Mabeyn-i Hümayun Başkitabeti’nden Sadaret’e],

Göndermiş olduğunuz yazı ile diğer evrak Padişahımız tarafından incelenmiştir. Kendileri talep edilen hususa izin vermişlerdir. Gereğini yapınız.

13 Ağustos 1891

[imza] Başkatip Ahmed Süreyya Paşa

[Transkripsiyon]



Devletlü efendim hazretleri,

Hendek Kazası’nda kain harar fabrika-i hümayunundaki anbarın mamulatı istiaba kifayet etmediği cihetle malumat-ı mezkurenin hüsn-

i muhafazası içün vüsat-i kafiyede bir bab anbarın daha inşası zımnında mahalline izam kılınan memur-ı mahsus marifetiyle icra etdirilen keşfi mucebince on beş bin yetmiş üç kuruşun sarfına lüzum görünmüş olduğundan meblağ-ı mezburun mezkur fabrika havalesinden tesviyesi ile anbarın inşasına mezuniyet itasına dair

Tophane-i Amire Müşiriyet-i Celilesi’nin tezkeresi melfufuyla raz ve takdim kılınmış olmağla ol babda her ne vechile emr ü ferman-ı hümayun-ı hazret-i padişahi müteallik ve şeref-sudur buyurulur ise

mantuk-ı münifi infaz edileceği beyanıyla tezkere-i senaveri terkim

olundu efendim.

Fi 6 Muharrem sene [1]309 ve fi 30 Temmuz sene [1]307 [11 Ağustos

1891]

[imza] Sadrazam [Mehmed] Kamil [Paşa]



Reside-i dest-i tazim olub melfuflarıyla manzur-ı ali buyurulan işbu tekere-i samiye-i sadaret-penahileri üzerine mucebince irade-i

seniyye-i hazret-i hilafet-penahi şeref-müteallik buyurulmuş olmağla ol babda emr ü ferman hazret-i veliyyü’l-emrindir.

Fi 8 Muharrem sene [1]309 ve fi 1 Ağustos sene [1]307 [13 Ağustos 1891]

[imza] Serkatib-i hazret-i şehriyari [Ahmed] Süreyya [Paşa]

53

Belge 12.

BOA, BEO, 365 / 27315

At ırkının ıslahı için satın alınan ve Adapazarı’na gönderilen 16 aygır

ve kısrağın masraflarının bakanlık bütçesinden karşılanması hakkında,

Sadaret’ten Ticaret ve Bayındırlık Bakanlığı’na gönderilen yazı.

24 Şubat 1894

[Sadeleştirme]

[Sadaret’ten],

Ticaret ve Bayındırlık Bakanlığı’na, 24 Şubat 1894,


Osmanlı ülkesinde at ırkının ıslahı amacıyla Padişah emriyle satın

alınan ve Adapazarı’na gönderilmiş olan 16 aygır ve kısrağın

bedelleriyle oraya teslimine kadar olan masrafları için hazineden

ödenen paranın Ziraat Bankası’nca karşılanması Seraskeri

[Genelkurmay Başkanlığı] tarafından talep edilmiştir. Ancak Ziraat

Bankası’nda bu parayı karşılayacak bir ödeme kalemi mevcut değildir.

Bu paranın devlet veterinerleri için bakanlığınız bütçesinde ayrılan

maaş ve yolluk ödeneklerinden karşılanması mümkündür. Bu ödenek

için 1892 yılında tahsis edilen 6 bin lira hala kullanılmamıştır.

Gereğini yapınız.

[Transkripsiyon]

[Sadaret’ten],

Ticaret ve Nafia Nezaret-i Celilesi’ne,

Fi 12 Şubat sene [1]309 [24 Şubat 1894],

Memalik-i mahruse-i şahanede cins-i feresin ıslahı maksadıyla ba-

irade-i seniyye-i hazret-i hilafet-penahi mübayaa ve Adapazarı’na irsal

olunmuş olan on altı res aygır ve kısrağın bedelleriyle oraya teslimine

kadar vuku bulan masrafları içün nizamiye hazinesinden verilen

mebaliğin Ziraat Bankası’ndan tesviye etdirilmesi taraf-ı vala-yı

Seraskeri’den bildirilmiş ise de işbu bedel ve masrafların mezkur

bankada umur-ı ziraate sarf olunmak üzere itası mukteza-yı irade-i

seniyye-i cenab-ı padişahiden bulunan mebaliğ miyanında bir gune

karşılığı olmamasından naşi oradan tesviyesi mümkün

55

olamayacağından bahisle meblağ-ı mezburun mülkiye baytarları maaş

ve harcırahlarına karşılık olmak üzere nezaret-i celileleri büdcesinde

dahil iken hasebü’t-teşkilat ahiren nezaret büdcesine nakl edilen altı

bin liranın üç yüz sekiz senesinde [r. 1308 / m. 1892] sarf olunmayan

mikdarından mukaddema hayvanat-ı mezkureyi sevk ü tevzi eden

memurların sene-i merkume [1892] zarfında kesb-i istihkak

eyledikleri yevmiler misillü nezaret-i celilelerince tesviye ve itası

lüzumuna dair Orman ve Maadin ve Ziraat Nezaret-i Behiyyesi’nden

varid olan 7 Şaban sene [1]311 [13 Şubat 1894] tarih ve üç yüz yirmi

üç numaralı tezkere melfufatıyla savb-ı devletlerine gönderilmiş

olmağla mündericatına nazaran iktizasının ifa ve inbasına ve evrak-ı

mürselenin itasına himmet buyurulması siyakında tezkere.


Belge 13.

.

BOA, BEO, 693 / 51951

Haydarpaşa-Ankara demiryolu hattının Adapazarı kasabasına

bağlanması için lazım gelenlerin süratle yapılması hakkında,

Sadaret’ten Ticaret ve Bayındırlık Bakanlığı’na gönderilen yazı.

15 Ekim 1895

[Sadeleştirme]

[Sadaret’ten],

Ticaret ve Bayındırlık Bakanlığı’na,

57

Anadolu Demiryolu Şirketi, Haydarpaşa-Ankara demiryolu hattını

Adapazarı kasabasına bağlamak istemektedir. Şirket bu bağlantının

inşası için yapılacak masrafları karşılamayı taahhüt etmekte ve bunun

karşılığında da işletmesini yürütmeyi talep etmektedir. Bu kobuda

şirketten gelen yazı ile inşası teklif edilen hattın planları ekte

gönderilmiştir. Bu konuda lazım gelen işlemleri acilen icra ediniz.

15 Ekim 1895

[Transkripsiyon]

[Sadaret’ten],

Ticaret ve Nafia Nezaret-i Celilesine Tezkere,

Haydarpaşa Ankara hattını Adapazarı kasabasına rabt etmek üzere ve

kaffe-i masarıfı şirkete aid olmak üzere bila-teminat bir demir yolu

şubesi inşasıyla işletilmesine dair nezaret-i celilelerine verdikleri

arzuhal suretinin ve mezkûr şube planının leffiyle muamele-i

lazımenin tesrii istidasını mutazammın Anadolu demiryolu şirketi

tarafından gelen varaka ile zikr olunan arzuhal suretinin tercümeleri

ve mezkur plan leffen savb-ı devletlerine gönderilmiş olmağla bi’t-

tedkik iktizasının inbasına himmet.

Fi 3 Teşrinievvel sene 1311 [15 Ekim 1895]


Belge 14.

59

BOA, DH.MKT, 2229 / 147

Adapazarı Kazası’nın su ihtiyacının karşılanmasında büyük hizmetleri olan İlya Usta’nın Sanayi Madalyası ile ödüllendirilmesi gerektiği hakkında, İçişleri Bakanlığı’ndan Sadaret’e gönderilen yazı.

5 Ağustos 1899

[Sadeleştirme]

[İçişleri Bakanlığı’ndan],

Sadaret’e, 5 Ağustos 1899,

Osmanlı vatandaşı ve sanat erbabı olan İlya Usta’nın icat ettiği makine ile Adapazarı Kazası’nın su ihtiyacının karşılanmasında büyük hizmetlerde bulunmuştur. Bu nedenle İzmit Mutasarrıflığı kendisinin Sanayi Madalyası’yla ödüllendirilmesi gerektiğini bildirmektedir. Bu konuda İzmit’ten gelen 9 Temmuz 1899 tarihli ve 72 numaralı yazı ekte bilgilerinize sunulmuştur. Vereceğiniz emirler beklenmektedir.

[Transkripsiyon]

[Dahiliye Nezareti’nden],

Huzur-ı Ali-i Hazret-i Sadaretpenahi’ye,

Fi 24 Temmuz sene [1]315 [5 Ağustos 1899]

Erbab-ı sanayiden ve tebaa-i devlet-i aliyyeden İlya Usta’nın müceddeden tertib ve imal ettiği makine vasıtasıyla Adapazarı Kazası’nın suya olan ihtiyacını defa hizmet eylemesine binaen Sanayi

Madalyası’yla taltifi hakkında İzmit Mutasarrıflığı’ndan tevarüd eden

27 Haziran sene [1]315 [9 Temmuz 1899] tarihli ve yetmiş iki numaralı tahrirat melfufuyla huzuru ali-i fehimanelerine takdim

kılındı, ol babda emr ü ferman hazret-i veliyyü’l-emrindir.


Belge 15.

61

BOA, Y.A.HUS, 396 / 127 – 1

Adapazarı Kazası’nı Haydarpaşa-Ankara demiryolu hattına

bağlayacak hattın inşasındaki son durum hakkında, Sadaret’ten

Padişah katına gönderilen yazı.

5 Haziran 1899

[Sadeleştirme]


Adapazarı Kazası’nı Haydarpaşa-Ankara demiryolu hattına

bağlayacak bir hat inşası için Anadolu Demiryolu Şirketi tarafından

talep olunan imtiyaz hakkında Bayındırlık Bakanlığı tarafından

hazırlanan sözleşme Baknalar Kurulu tarafından uygun bulunmuştur.

Ancak hattın güzergahında olan ormanlardan faydalanılması ve

madenlerin kullanılması konusunda şirketin talep ettiği rüçhan hakkı

konusundaki dokuzuncu maddenin iptali ile işletme gelirlerinin şirkete

ait olması hakkındaki on ikinci maddeye yeni bir fıkra eklenmesi

gerekmektedir. Bu düznlemelerle 8 Mayıs 1898 tarihinde önceki

Ticaret ve Bayındırlık Bakanı Nazırı Mahmut Paşa şirketle bir

anlaşma imzalamıştır. Bundan başka bu hattın Bolu şehri civarından

geçirilmesine dair şirketin rüçhan hakkı olacağını belirten onbeşinci

madde de sözleşmeden çıkarılmışken daha sonra yeniden eklenmiştir.

Şimdiki bakan son düzenlemelerle şirketle yeni bir sözleşme

imzalamak istemektedir. Bu konu 28 Mayıs 1899 tarihinde arz ve

takdim kılınmıştır. Bakanlıktan gelen son yazıda inşaata başlanması


ve tüm işlerin şirket tarafından üstlenilmesi konusunda bölge

idarecilerine henüz bilgi verilmediği belirtilmektedir. Bu nedenle yerel

idare inşaat işlerini durdurmuştur. Şirketin sözleşme şartlarına aykırı

iş yapmamasına rağmen inşaatın durudurulması ülkeye zarar

verecektir. Şirket yöneticileri bu durumun düzeltilmesini şifahen rica

etmişlerdir. Durum arz olunur.

5 Haziran 1899

[imza] Sadrazam Halil Rıfat Paşa

[Transkripsiyon]


Adapazarı Kazasını Haydarpaşa .Ankara hattına rabt edecek bir

demiryolu şubesi tesisi için Anadolu Demiryolu Şirketi tarafından

talep olunan imtiyaz hakkında Meclisi Nafia’dan tanzim olunup

Ticaret ve Nafia Nezaret Celilesi makamından ba-tezkere irsal kılınan

mazbata ve müzekkere ve mukavelename layihası meclis-i mahsus-ı

vükelada ledeltetkik mukavelename münderecatı yolunda görünüp

ancak hattın güzergahına müsadif ormanlardan isticar ve maadini

isti’mal maddelerinde şirketin istediği hakk-ı rüchan zat-ı maslahat

esas-ı maksada muteallık olmadığına mebni mezkur mukavele-i

manzumenin buna dair olan dokuzuncu maddesinin tay ve ihracı ve

şubenin munhasıran şirkete aid olacak hasılat-ı gayr-i safiyesi

hesabının hatt-ı asli hasılat-ı umumiyesine karıştırılmayarak bunun

içün ayrı defter tutulması hakkındaki onikinci maddeye bir fırka

63

ilavesini muvafık-ı maslahat göründüğünden olvechile icra-yı iktizası

315 Zilhicce 16 [8 Mayıs 1898] tarihinde ba mazbata arz ve istizan

olunmuş olduğu halde Ticaret ve Nafia Nazırı sabık müteveffa

Mahmut Paşa inşası makrun-ı müsaade-i seniyye-i hazret-i

hilafetpenahiye buyrulmuş olan mezkur şubenin tesri-i muamelatı

hazreti ba-tezkere-i hususiye tarafına tebliğ olunan emrü ferman

hümayun hazret-i padişahi üzerine demiryol şirketiyle

mukavelenameyi imza ve teati etmiş ise de ber-vech-i maruz

mukavelenameden dokuzuncu tay ve ihrac ve şube hesabının ayrı

tutulacağına dair on ikinci maddeye bir fıkra ilave olunduktan başka

şube hattının Bolu şehri civarına temdidine dair şirketin şerait-i

mütesaviye ile hakk-ı rüchanı olacağını mutazammın olan onbeşinci

madde mukavelename müsveddesinden tay olunmuşken şirketle

ahiren teati edilen mukavelenameye buna dair bir madde yazılmış

olması usul-i meriyyeye muvafık olmayacağından müteveffa

müşarünileyh işbu muamele-i gay-ri meşruenin reddiyle mazbata-i

mütekaddime vechile mukavelenameden dokuzuncu madde

çıkarılmak ve onbeşinci maddeye hesaba dair bir fıkra ilave olunmak

ve hakk-ı rüchan hakkında mukavelenameye yazılan madde-i

munzama tay olunmak üzere mukavelenamenin Nazır-ı elhak paşa

tarafından şirketle yeniden imza ve teatisi ekseriyetle tezekkür

olunduğuna dair meclis-i mezkurda tanzim olunan mazbata 317

Muharrem 17 [28 Mayıs 1899] tarihinde arz ve takdim olunmuştu.

Buna dair Nezaret müşarun ileyhadan varid olup meclisi mezkurda

ledel-mütalaa arz ve takdim kılınan tezkerede şirket-i mezkure

tarafından inşaata bed ve mübaşeret eylediği ve mezkur şubenin şirket


tarafından inşa olacağına dair hükümet-i mahalliyeye henüz bir güna

tebligat-ı resmiye ifa edilmemesinden dolayı tatil-i inşaata kıyam

olduğundan ve şirketçe makam-ı nezaretten musaddak olan haritalar

haricinde bir güne imalat ve inşaata teşebbüs edilmemiş iken

ameliyatın tatili maddi ve manevi hasar ve mazarrı intaç edeceğinden

müdahale-i vakıanın refiyle ameliyatın devamına ruhsat verilmesi ve

tehir-i inşaata sebebiyet verilecek olur ise şirketçe bu yüzdeniddia-yı

zarar ve ziyana mecburiyet görüneceği şirket şirketi mezkure meclis

idaresi reisi sanisi tarafından şifahen ifade edildiği beyanıyla istifsar-ı

muamele olunmuş olmağla arz-ı sabık hakkında her ne veçhile emrü

ferman buyrulur ise mantuk-ı münifi infaz olunur efendim.

Fi 25 Muharrem 1317 ve 24 Mayıs 1315 [5 Haziran 1899]

[imza] Sadrazam [Halil] Rıfat [Paşa]

65

Belge 16.


BOA, Y.A.RES, 100 / 27

Adapazarı demiryolu hattı sözleşmesinde düzenleme yapılması

gerektiği hakkında, Sadaret’ten Padişah katına gönderilen yazı.

28 Mayıs 1899

[Sadeleştirme]


Adapazarı kasabasına getirilecek demiryolu konusunda hazırlanan ve

Ticaret ve Bayındırlık Bakanlığı’ndan gönderilen sözleşme Bakanlar

Kurulu’nda incelenmiştir. Kurulumuz 8 Mayıs 1898 tarihinde

imzalanan sözleşmenin düzenleme yapılmadan geçerli olmamasını

kararlaştırmıştır. İlgili bakanlığın bu konuda gönderdiği yazı ekte

bilgilerinize sunulmuştur. İçeriği hakkında vereceğiniz emirler

beklenmektedir.

28 Mayıs 1899


[Transkripsiyon]


Atufetlü Efendim Hazretleri

Adapazarı kasabasına temdid olunacak temiryolu şubesine dair tanzim

ve mukaddema Ticaret ve Nafia Nezareti Celilesi makamından ba

tezkere irsal olunub Meclisi Mahsus Vükelada tedkik edilen

67

mukavelename-i munzamaca icrası tezekkür olunan ve 315 Zilhicce

16 [8 Mayıs 1898] tarihinde ba mazbata arz ve istizan kılınan tadilat

icra olunmaksızın mezkur mukavelenamenin Nezaret-i sabıka

zamanında imza ve teati kılınması cihetiyle karar-ı maruza terkin-i

muamele olunması hakkında sebk eden iş’ara cevaben bu defa

Nezareti Muşarun İleyhadan gelen tezkere meclisi mezkurda

ledelmütalaa cereyan eden müzekkeratın Neticesini havi kaleme

alınan mazbata melfufetiyle arz ve takdim olunmağla münderecatı

hakkında her ne veçhile irade-i seniyye cenabı hilafetpenahı

şerefmüteallık buyruluyor ise mantuk-u münifi infaz edileceği

beyaniyle tezkire-i senaveri terkim kılındı efendim.

Fi 17 Muharrem 1318 ve fi 16 Mayıs 1315 [28 Mayıs 1899]

[imza] sadrazam [Halil] Rıfat [Paşa]


Belge 17.

69

BOA, Y.A.RES, 106 / 7

Adapazarı’nda kurutulan bataklık ile sele maruz kalmış arazilerin bir kısmının bedeli karşılığında Boşnak muhacirlere bırakılması gerektiği hakkında, Sadaret’ten Padişah katına gönderilen yazı.

8 Mart 1900

[Sadeleştirme]


Adapazarı civarında Gökçeviran mevkisinde bulunan bataklık ile taşkına maruz kalan ormanın kurutulması için Fransa vatandaşı Emil

Bordin’e verilen ruhsat verilmiş ve ruhsat kapsamındaki göl ile civarındaki bataklıklardan yaklaşık 15 bin dönüm arazi temizlenmiştir. Bu araziden o civarda sakin Boşnak muhacirleri tarafından el

konulmuş olan 4620 dönümlük yerin geri alınması mümkün görünmemektedir. Bu nedenle burasının bedelinin ruhsat sahibine

verilmesiyle işin halli uygun görülmüştür. Başka bir kaynaktan ruhsat sahibine parça parça 27 bin lira ödeme yapılması ve muhacirlerin el

koydukları 4620 dönümden arta kalan 10 bin küsur dönüm arazinin hazinece müzayede yoluyla satılarak bedelinin verilecek meblağa karşılık tutulması da 7 Aralık 1899 tarihinde Bakanlar Kurulu’nca uygun görülmüştür. Bu konuda vereceğiniz emirler beklenmektedir.

8 Mart 1900


[Transkripsiyon]




Adapazarı civarında Gökçeviran nam mevkide kain bataklık ile tuğyan-ı miyaha maruz ormanın kurutulması için Fransa Devleti tebaasından Emil Bordin’e verilen ruhsatın daire-i şumuli dahilinde bulunan göl ile civarındaki bataklıklardan tathir edilen takriben

onbeşbin dönüm araziden o civarda sakin Boşnak muhacirleri tarafından vaz-ı yed edilmiş olan dörtbinaltıyüz yirmi dönüm mahallin istirdadı kabil olunamayacağına mebni burasının bedelinin sahibi ruhsata itasıyla tesviye-i maslahat olunması suret-i iltizam olunmuş ise de muvafakat olunmadığından tathir ve istimlak edilen araziden ve

inşa kılınan ebniye vesaireden elhasıl mezkur ruhsattan münbais kafe-

i hukuka ve menafiinden feragat etmek üzere sahib-i ruhsata fenerler

hasılatından ceste ceste tesviye olunmak üzere yirmiyedibinlira itası ve muhacirlerin vaz-ı yed eyledikleri dörtbinaltıyüz yirmi dönümden müebaki onbin küsür dönüm arazinin hazinece bil müzayede satılarak bedelinin verilecek meblağa kısmen karşılık tutulması hakkında meclisi mahsus-ı vükeladan tanzim olunan mazbata 317 Şaban 3 [7

Aralık 1899] tarihli tezkire-i senaveri ile arz ve istizan-ı keyfiyet olunmuştu.Müdahale-i vakıadan dolayı müracaat ve istid’a

vukubulmakta bulunmuş ve mazbata-i maruzanıin sureti arz ve takdim

kılınmış olmağla ol babda her ne veçhile irade-i seniyye hazreti

hilafetpenahi şerefmüteallık buyruluyor ise hükmü celili infaz edileceği beyanıyle tezkire-i senaveri terkim olundu efendim.

1315 Şubat 23 317 Zilkade 6 [8 Mart 1900]


71

Belge 18.


BOA, İ.EV, 26 / 45 – 3

Adapazarı’nda bulunan ve Sultan Orhan Gazi Han hayratlarından olan Orhan Camii’nin tamirat masraflarının karşılanması hakkında irade.

17 Aralık 1900

[Sadeleştirme]


Sultan Orhan Gazi hazretlerinin Adapazarı’ndaki hayratlarından olan Orhan Camii şerifinin tamiratı için yüzyetmiş beşbin altıyüz onbeş guruşluk masraf yapılmasına karşın ikinci kez yapılan keşif sonucu söz konusu tamirat için yüzseksenbir bin dokuzyüz kuruş’a ihtiyaç duyulmuştur, ikinci keşif sonucu ortaya çıkan eksik meblağın

bütçeden karşılanması için vereceğiniz emirler beklenmektedir.

Fi 25 [Teşrinisani] sene [1]316-15 Şaban sene[1]318 [8 Aralık 1900]



Göndermiş olduğunuz yazı ile diğer evrak Padişahımız tarafından incelenmiştir. Kendileri talep edilen hususa izin vermişlerdir. Gereğini yapınız.

Fi 4 Kanunıevvel sene[1]316-24 Şaban sene[1]318[17 Aralık 1900]

[imza] Serkâtib-i hazreti şehriyârî Tahsin[Paşa]

[Transkripsiyon]


73

Atufetlü efendim hazretleri

Evkaf-ı Hümayun Nezaret-i celilesinden bi’l-vürud Şurayı Devlet’e havale olunan takrir üzerine maliye dairesinden tanzim ve leffen arz ve takdim kılınan mazbatada cennet mekan Sultan Orhan Gazi hazretlerinin cümle-i hayrat-ı şeriflerinden Adapazarı’nda kain cami-i şerifin tamiri için yüzyetmiş beşbin altıyüz onbeş guruşun sarfına mezuniyet verilmiş olduğu halde icra kılınan keşf-i sânide masarıf-ı tamiriyenin yüzseksen bir bin dokuzyüz guruşa baliğ olduğu tebeyyün etmiş olduğundan fazla sarf edilmiş olduğu tahkik eden altıbin ikiyüzseksen beş guruşun hasılat-ı vakıa-i mahalliyeden olmak üzere [1]314 senesi bütçesinden tesviyesi hususunun nezaret-i müşarunileyhaya havalesi lüzumu gösterilmiş olmağla olbabda her ne veçhile irade-i seniyye-i hazreti hilafetpenahi şerefsünuh ve südur buyrulur ise mantuk-ı celili infaz edileceği beyanıyla tezkire-i senaveri

terkim olundu efendim.

Fi 25 [Teşrinisani] sene [1]316-15 Şaban sene[1]318 [8 Aralık 1900]


Maruz-ı çakeri kemineleridirki

Reside-i dest-i ta’zîm olub melfuflarıyla manzur-ı âli buyrulan iş bu tezkire-i

samiye-i sadaretpenahileri üzerine mucebince irade-i seniyye-i hazreti

hilafetpenahi şerefsüdur buyrulmuş olmağla olbabda emr ü ferman hazreti veliyyülemrindir.

Fi 4 Kanunıevvel sene[1]316-24 Şaban sene[1]318[17 Aralık 1900]



Belge 19.

75

BOA, İ.HUS, 88 / 33

Adapazarı’na gelen muhacirlerin Sakarya Nehri kıyısında, belirli bir

düzen içerisinde iskan edilmeleri için Muhacirin-i İslamiye

Komisyonu’nun yetkili olduğu ve bu komisyonun kararları dışında

herhangi bir iskan işleminin yapılmaması hakkında irade.

1 Mayıs 1901

[Sadeleştirme]

[Sadaret’e],

Adapazarı’na gelen muhacirlerin Sakarya Nehri kıyısında iskan

edilmeleri daha önce kararlaştırılmıştı. Ancak son zamanlarda bu

bölgeye gelen muhacirlerin söz konusu mahalle herhangi bir izin

almadan yerleştikleri haber alınmıştır. Sakarya Nehri civarında

yapılacak iskan faaliyetlerinin Muhacirin-i İslamiye Komisyonu

vasıtasıyla ve belirli bir düzen içerisinde yapılması için gereğini

yapınız.

[Transkripsiyon]

Adapazarı cihetlerine ale’d-devam bir takım Rus muhacirleri gelmekte

olduğu ve o havali ahalisinin kesreti cihetiyle muhacirin-i

merkumenin Sakarya Nehri sahilinde iskanları münasib olacağı arz-ı

atabe-i ulya-yı mülükane kılınmış olub malum-ı sami-i fehimaneleri

olduğu veçhile hariçten memalik-i şahaneye muhaceret ve gelecek

muhacirinin kabul ve iskanları dahi emr ve irade-i seniyye-i hazreti


padişahinin şerefsüduruna mütevakkıf bulunduğu halde Adapazarı

cihetlerine gelen Rus muhacirinin oraya bilâ müsaade gittikleri

maruzat-ı vakıadan müstefad olmasına ve bu hal memurin-i

mahalliyenin ya daire-i memuriyetleri dahilinde cereyan eden ahvale

gayrı vakıf oldukları yahud bu ahvale karşı bî kaydane ve

müsamahakarane hareket ettikleri anlaşılmakta olarak vezaif-i

memuriyetlerine taalluk eden her türlü ahvalin nîk ve …bittabi

kendilerine aid olmasıyla memurin-i mumaileyhin âlâ küllî el takdirin

mesuliyetleri lüzumu derkâr bulunmasına ve binaenaleyh ona göre

icra-yı tebligat ve tenbihat olunarak badema hilaf-ı ahval-i vekâîde

ahvale meydan verilmemesi ve muhacirin-i merkumenin Sakarya

Nehri sahilinde iskanları hususunun dahi muhacirin-i İslamiye

komisyon-ı âlisince müzakere edilmesi şerefsüdur buyrulan irade-i

seniyye-i cenab-ı hilafetpenahi mantuk-ı münifinden olmağla olbabda

emr ü ferman hazreti veliyyülemrindir.

Fi 18 Nisan sene [1]317-11 Muharrem sene[1]319 [1 Mayıs 1901]

[imza] Serkatib-i hazreti şehriyari Tahsin[Paşa]

77

Belge 20.


BOA, İ.DH, 1387 / 9

Adapazarı’nda Fransız Emil Bodvi tarafından kurutulan bataklıkların

bir kısmının önceden Boşnak muhacirlere tahsis edildiği, geri kalan

kısmının ise bundan sonra gelecek muhacirlere tahsis edileceği

hakkında irade.

22 Ağustos 1901

[Sadeleştirme]

[Sadaret’e],

Adapazarı’nda Fransız Emil Bodvi tarafından kurutulan bataklıkların

bir kısmı önceden Boşnak muhacirlere belirlenen meblağ karşılığında

satılmıştır. Bu arazilerin dışında kalan kısım ise daha sonra gelecek

muhacirlere tahsis edilecektir. Bu konuda suistimalin önlenmesi için

gereğini yapınız.

[Transkripsiyon]


Atufetlü efendim hazretleri

Maruz-ı çaker-i kemineleridir ki

Bazı mahallerde ecanib tarafından bataklıklar veya göller kurutularak

iddia-yı malikiyet edilmekte olduğundan bu babda ve Adapazarı

civarında Fransa tebeasından Emil Bodvi'nin kurutmuş olduğu

bataklık hakkında bir karar ittihazı emr u ferman buyurulmuş olup

79

muma-ileyh Emil Bodvi'ye verilen imtiyaz dahilindeki arazi Boşnak

muhacirleriyle ahali-i mahalliye beyninde münazaatı muceb olmasıyla

arazi-i mezkurenin keşfi zımnında mukaddema i‘zam kılınan

memurlar vesatetiyle icra ettirilen keşfiyat ve muma-ileyh Bodvi'ye

icra kılınan tebliğat neticesinde bataklıktan kurutulan yerlerin yirmi

yedi bin liraya mübayaası kararlaştırılmış ve bu akçenin def‘aten

tesviye olunmayıp fenerler hasılatından ceste ceste tesviye kılınacağı

anlaşılmış olduğundan ashab-ı ruhsattan kaffe-i hukuk ve

menafi‘inden ferağ edildiğini ve bedel-i mukarrer için faiz

aranılmayacağını mübeyyin senet alınarak meblağ-ı mezburun o

vechile tesviyesi ve marru'z-zikr araziden dört bin altı yüz küsür

dönüm mahallin nizamı vechile ashabına i‘tası ve ma-adasının dahi

hiçbir kimseye verilmeyip münhasıran bundan sonra gelecek

muhacirîne tahsisi ve bataklıklarla demiryolu güzergahları hakkında

vilayata tebliğat icrasıyla su-i istimalatın ve Bab-ı Âli'den istizan

olunmadan evvel istimlakın men‘i tezekkür edildiğine dair Meclis-i

Mahsus-ı Vükela'dan tanzim olunan mazbatanın takdimiyle istizanı

havi reside-i dest-i tazim olup melfuflarıyla manzur-ı âli buyurulan 12

Zilkade 1318 tarihli tezkire-i samiye-i sadaret-penahileri üzerine

mucebince irade-i seniyye-i cenab-ı hilafet-penahi şeref-südur

buyurulmuş olmağla ol babda emr u ferman hazret-i veliyyü'l-

emrindir.

Fi 8 Cemaziyelevvel 1319 / 9 Ağustos 1317 [22 Ağustos 1901]

[imza] Serkatib-i Hazret-i Şehriyari Tahsin[Paşa]


Belge 21.

81

BOA, İ.OM, 8/7 – 3

Müze-i Hümayun Müdür Osman Hamdi Bey’in Adapazarı’ndaki

arazisinde Hublon [Ömerotu] isimli bir bitkiyi ilk defa yetiştirdiği, bu

bitkinin faydalı bir bitki olmasından dolayı bölge halkı tarafından da

yetiştirilmesi için Hublon bitkisinin on yıl müddetle aşar vergisinden

muaf tutulması hakkında irade.

5 Haziran 1902

[Sadeleştirme]


Müze-i Hümayun Müdürü Osman Hamdi Bey tarafından

Adapazarı’nda bulunan arazisinde Hublon [Ömerotu] isimli bir bitki

yetiştirilmek istenmektedir. Bu bitki oldukça faydalı olmakla beraber

ziraati ilk defa yapılacaktır. Hublon [Ömerotu] bitkisinin ziraatinin

ahali tarafından yapılmasının teşvik edilmesi için on yıl müddetle öşür

vergisinden muaf tutulması hususunu takdirlerinize sunarım.

Fi 11 Mayıs sene [1]318-16 Safer sene[1]320 [24 Mayıs 1902]

[imza]Sadrazam[Mehmed]Said[Paşa]


Göndermiş olduğunuz yazı ile diğer evrak Padişahımız tarafından

incelenmiştir. Kendileri talep edilen hususa izin vermişlerdir. Gereğini

yapınız.


Fi 23 Mayıs sene[1]318-28 Safer sene[1]320[5 Haziran 1902]


[Transkripsiyon]


Atufetli efendim hazretleri

Orman ve Maadin ve Ziraat Nezaret-i Celilesi'nin Şura-yı Devlet'e

havale olunan tezkiresi üzerine Maliye Dairesi'nden tanzim ve leffen

arz u takdim kılınan mazbatada Müze-i Hümayun Müdürü atufetli

Hamdi Beyefendi hazretlerinin Adapazarı'nda mutasarrıf olduğu

arazide ilk defa olarak yetiştirmeye çalıştığı hublon nam-ı diğer

ömerotunun memalik-i şahanenin ekser yerlerinde yetişebileceği ve

mahsulatından menafi-i azime istihsal olunacağı anlaşılıp ancak

mahsul-i mezkurun ibtida-yı zer‘inde bir hayli masraf ve zahmet

ihtiyar eylemiş olduğundan bahisle bunun tamim-i ziraatine hadim ve

ahalinin şevk ve gayretini müstelzim olmak üzre mahsulünün on sene

müddetle öşürden mâfüviyeti müşarun-ileyh tarafından istida edilmiş

ve ömerotu ziraatinden fevaid-i külliye istihsal olunacağı bazı numune

çiftliklerinde icra kılınan tecaribden anlaşılmış olduğuna binaen

patates ile yeniden ihdas olunan zeytinlikler misilli erbab-ı ziraati

teşviken ömerotu mahsulünün dahî on sene öşürden mâfüv

tutulmasının nezaret-i müşarun-ileyhaya havalesi ve Maliye Nezaret-i

Celilesi'ne malumat i‘tası lüzumu gösterilmiş olmağla ol babda her ne

vechile irade-i seniyye-i hazret-i hilafet-penahi şeref-müteallik

83

buyurulur ise mantuk-ı münifi infaz edileceği beyanıyla tezkire-i

senaveri terkim kılındı efendim.

Fi 11 [Mayıs]sene[1]318-16 Safer sene[1]320 [24 Mayıs 1902]

[imza]Sadrazam[Mehmed]Said[Paşa]


Reside-i dest-i tazim olup melfufuyla manzur-ı âli buyurulan işbu tezkire-i

samiye-i sadaret-penahileri üzerine mucebince irade-i seniyye-i cenab-ı

hilafet-penahi şeref-südur buyurulmuş olmağla ol babda emr u ferman

hazret-i veliyyü'l-emrindir.

Fi 23 Mayıs [1]318- 28 Safer [1] 320 [5 Haziran 1902]

[imza] Serkatib-i Hazret-i Şehriyari Tahsin[Paşa]


Belge 22.

85

BOA, İ.HR, 402/36–2

Alman devleti tebaasından Maden direktörü Mösyö Lit’in Adapazarı

civarına yapmak istediği gezide kendisine kolaylık gösterilmesi

hakkında irade.

18 Temmuz 1906

[Sadeleştirme]


Almanya Devleti tebaasından olup Adapazarı civarına gezi yapmak

isteyen Mösyö Lit’e Adapazarı’nda gerekli ilgi ve kolaylığın

gösterilmesi için Almanya Sefareti talepte bulunmuştur. Bu konudaki

emriniz beklenmektedir.

Fi 29 [Haziran]sene[1]322-15 Cemaziyelevvel sene[1]324 [12

Temmuz 1906]

[imza] Sadrazam [Avlonyalı Mehmed] Ferid [Paşa]


Göndermiş olduğunuz yazı ile diğer evrak Padişahımız tarafından

incelenmiştir. Kendileri talep edilen hususa izin vermişlerdir. Gereğini

yapınız.

Fi 5 Temmuz sene[1]322-26 Cemaziyelevvel sene[1]324[18 Temmuz 1906]



[Transkripsiyon]

Devletli efendim hazretleri

Almanya Devleti tebeasından ve maden direktörlerinden Mösyö Lit nam

zatın Adapazarı civarında geşt ü güzar etmek arzusunda bulunduğundan

teshilat ve muavenet-i mukteziyye iraesi hususunun memurin-i mahalliyeye

tavsiyesi Almanya Sefareti'nden iltimas olunduğuna dair Dahiliye Nezaret-i

Celilesi'nin tezkiresi arz u takdim kılınmağla ol babda her ne vechile irade-i

seniyye-i cenab-ı hilafet-penahi şeref-müteallik buyurulur ise mantuk-ı

münifi infaz edileceği beyanıyla tezkire-i senaveri terkim kılındı efendim.

Fi 29 [Haziran]sene[1]322-15 Cemaziyelevvel sene[1]324 [12 Temmuz

1906]

[imza] Sadrazam [Avlonyalı Mehmed] Ferid [Paşa]


Reside-i dest-i tazim olup melfufuyla manzur-ı âli buyurulan işbu tezkire-i

samiye-i sadaret-penahileri üzerine mucebince irade-i seniyye-i cenab-ı

hilafet-penahi şeref-südur buyurulmuş olmağla ol babda emr u ferman

hazret-i veliyyü'l-emrindir.

Fi 5 Temmuz sene[1]322-26 Cemaziyelevvel sene[1]324[18 Temmuz 1906]


87

Belge 23.


BOA, DH.MKT, 2614 / 17 – 1

Mevsimi geldiğinde Karasu Nahiyesi’ndeki Yanıksayvan,

Yalpankaya, Süngünsuyu ve çevre köylerde fındık fidanı dikimine başlanacağı hakkında, Orman Maden ve Ziraat Bakanlığı’ndan İçişleri Bakanlığı’na gönderilen yazı.

13 Eylül 1908

[Sadeleştirme]

[Orman Maden ve Ziraat Bakanlığı’ndan],

İçişleri Bakanlığı’na,

Karasu Nahiyesi’ndeki Yanıksayvan, Yalpankaya, Süngünsuyu ve çevre köyler arazisi sele maruz olduğundan 5-6 yıl sonra bu arazi

taşlık halini alacak ve halkın geçim kaynakları kaybolacaktır. Bu yüzden ahalinin ormanları tahribe yöneleceği açıktır. Bu köylerin arazisi fındık üretimi için pek müsaittir. Bu nedenle İzmit Mutasarrıflığı, hem ahalinin yeni bir geçim kaynağı bulması hem de

ziraatin ilerlemesi için 10 bin adet Giresun fındık fidesinin getirilerek

dikelmesini talep etmiştir. 10 Ağustos 1908 tarihli ve 50 numaralı yazınızla bildirilen bu konu, bakanlığımızca da yerinde bulunmuştur. Ancak şu sıralar fidan tedariki, gönderilmesi ve dikilmesi mevsimi değildir. Mevsimi geldiğinde gerekenler yapılacaktır.

13 Eylül 1908

[imza] Orman Maden ve Ziraat Bakanı Mavrokordato Efendi

[Transkripsiyon]

89

[Orman Maadin ve Ziraat Nezareti’nden],

Dahiliye Nezaret-i Celilesi’ne,


Karasu Nahiyesi dahilinde kain Yanıksayvan Yalpankaya Süngünsuyu ve kura-yı mütecavire arazisi seyelana maruz olduğu cihetle beş altı sene sonra mezkur arazi taşlık halini iktisab ederek ahalinin ziyk-ı maişetten mütevvelid bir mecburiyet ile ormanları tahribe kıyam edecekleri tabii olduğundan ve kura-yı mezkure arazisi fındık mahsulü için pek müsaid bulunduğundan bahisle hem ahalinin bilahere düçar olduğu ziyk-ı maişetin önü alınmak hem de ziraatin terakkisine yardım edilmek üzere on bin adet Giresun fındık fidesinin celb ve isrası İzmit Sancağı Mutasarrıflığından iş’ar kılındığı beyanıyla iktizasının ifa ve inbası 28 Temmuz sene [1]324 [10 Ağustos 1908] tarihli ve elli numaralı Tezkire-i Aliyye-i Nezaretpenahileriyle iş’ar

buyrulmuş ve memlekette ziraatin terakkisi için her türlü teşebbüsat ve icraata tevessül ve binaen aleyh iş’ar-ı vakii dahi terviç tabi bulunmuş olup ancak şimdi fidan tedarik ve irsali ve garsı zamanı olmadığı cihetle gelecek mevsim-i mahsusunda icabı icra kılınmak üzere ayruca bir deftere kayd ve işaret ettirildiğinden burasının ve yine mevsimi hululünde ihtiyaten iş’ar-ı keyfiyet edilmesi hususunun liva-

yı mezkur mutasarrıflığına tebliğ buyrulması babında emr ve irade

hazreti men-leh’ül emrindir.

Fi 17 Şaban sene [1]326 ve fi 31 Ağustos sene [1]324 [13 Eylül 1908]

[imza] Orman ve Maadin ve Ziraat Nazırı Mavrokordato [Efendi]


Belge 24.

91

BOA, DH.İD, 74 / 41 – 1

Sakarya’da bir liman dairesi binası inşa edilmesi için gerekli

çalışmaların yapılması hakkında, İçişleri Bakanlığı’ndan Bolu

Mutasarrıflığına gönderilen yazı.

6 Ekim 1912

[Sadeleştirme]


Bolu Mutasarrıflığına,

Sakarya’da bir liman işletmesi binası bulunmadığından şu an Mösyö

Koço adında bir adamın mağazasında çalışmalar yürülmektedir. Bu

durum devletin şanına yakışmamaktadır. Bu nedenle 4-5 bin kuruş

harcanarak bir liman dairesi inşasına müsaade istenmiştir. Bunun için

öncelikle uygun bir yerin tespit edilmesi gerekmektedir. Gerekli

keşifleri yaptırarak hazırlanacak harita ve planları gönderiniz.

6 Ekim 1912

[Transkripsiyon]


Bolu Mutasarrıflığına,

Sakarya’da bir liman dairesi mevcud olmayub el-yevm Mösyö Koço

namında bir adamın taht-ı isticarındaki mağazanın bir köşesinde ifa-yı

vazife edilmekte bu hal şan-ı hükümetle kabil-i telif bulunmadığından


dört beş bin kuruşluk bir liman dairesi inşasına müsaade itası mahalli

liman reisinin işarına atfen Dersaadet Liman Riyaseti’nden ba-tezkere

izbar olunduğu ve mezkur liman nezaret-i kamilesi olmak ve şan-ı

hükümetle münasib ve mücerred bir liman dairesi inşa edilmek üzere

evvel emirde sahil-i bahrda münasib bir mahallin tahsisi veya tedariki

ile liman daireleri için müntehab resim ve karar-ı ahir mucebince

belediyece resim ve keşf-i evvel defterinin ba-tanzim irsali lüzumu

Bahriye Nezaret-i Celilesi’nden ba-tezkere izbar kılınmış olmağla

icabının icra ve inbası babında.

Fi 23 Eylül sene 1328 [6 Ekim 1912]

93

Belge 25.


BOA, MF.İBT, 426/2 –1

Usturumca İnas Mektebi Muallimesi iken savaş dolayısıyla İstanbul’a

gelen Sabiha Hanım’ın Adapazarı İnas İbtidai Muallimeliği görevine

atandığı ve kendisine harcırah ödenmesi hakkında.

30 Nisan 1913

[Sadeleştirme]

[Sicil Dairesine],

Usturumca Usturumca İnas Mektebi Muallimesi Sabiha Hanım’ın

Adapazarı’na atanmasından dolayı kendisine harcırah veriniz.

[Transkripsiyon]

Ustrumca İbtidai İnas Mektebi muallime-i ûlâsı iken ahval-i

harbiyeden dolayı Dersaadet’e gelen Fatıma Sabiha Hanım dört yüz

kuruş maaşla Adapazarı İnas İbtidai muallime-i ûlâlığına tayin

kılınmış olduğundan hüviyetini mutazammın işbu vesika muma-ileyha

yedine i‘ta ve merkez kazaya kadar olan harcırahı dahî buraca tesviye

ve ifa edilmiş olduğu beyan olunur.

Fi 17 [Nisan] sene [1]329[30 Nisan 1913]

95

Belge 26.


BOA, DH.İ.UM.EK, 68 / 25 – 4

Sakarya ve Mudurnu nehirleri yataklarının değiştirilmesi çalışmalarında son durum hakkında, Bayındırlık Bakanlığı’ndan İçişleri Bakanlığı’na gönderilen yazı.

9 Şubat 1914

[Sadeleştirme]

[Bayındırlık Bakanlığı’ndan],


Özet : Sakarya ve Mudurnu nehirleri yataklarının değiştirilmesi hakkında,

Her yıl değişik yerlerde taşkın olduğundan bir çok köy ve arazi uzun

süre su altında kalmakta ve bu yüzden hem ahalinin hem de devlet

zarar etmektedir. Bu yüzden Sakarya ve Mudurnu nehirleri

yataklarının değiştirilmesi yerinde olacaktır. izmit Mutasarrıflığı, bu konuda keşif yapmak amacıyla gönderilen heyetin çalışmaları hızlandırmasını talep etmiştir. Sakarya Nehri mecrasının ıslahı için

gerekenlerin bir an önce yapılması zaten bakanlığımızın da gündemindedir. Şu an keşif haritası ve projeler hazırlanmaktadır. Keşif çalışmaları sona erdiğinde hemen harekete geçilecektir.

9 Şubat 1914

[imza] Bayındırlık Bakanı adına Müsteşar

[Transkripsiyon]

[Nafia Nezareti’nden],


97

Hulasa : Sakarya ve Mudurnu nehirlerinin tebdil-i mecrası hakkında,


Her sene cihat-ı muhtelifede tuğyan ederek bir çok köy ve arazinin müddet-i medide su altında kalmasına badi ve bu yüzden hem ahalinin hem de hükümetin zarar ve hasara uğramasını mucib olan Sakarya ve Mudurnu nehirlerinin tebdil-i mecrası hakkında tedkikat ve keşfiyatda bulunmak üzere gönderilüb bu kere avdet eden heyet-i fenniyenin

lüzum göstereceği ameliyatın tesrii İzmit Mutasarrıflığı’ndan ehemmiyetle bildirilmekle iktizasının ifa ve inbasını mutazammın varid olan 15 Kanunısani sene [1]329 [28 Ocak 1914] tarihli ve 149 numaralı tezkere-i aliyye-i nezaret-penahileri mütalaa olundu, Sakarya

Nehri mecrasının tanzim ve ıslahı içün iktiza eden ameliyatın bir an evvel ifası esasen nezaretce mukarrer olub el-yevm keşfiyat-ı katiye harita ve projelerinin tertib ve ihzarıyla iştigal edilmekde bulunduğundan hitam-ı keşfiyatda tebeyyün eyleyecek hale nazaran

ivra-yı icabına tevessül edileceğinin ve İzmit Sancağı Mutasarrıflığı’ndan bu babda vuku bulan izbara karşu ... suretle cevab verilmekle beraber vilayat ve elviyenin işarat-ı vakıası asla cevabsız bırakılmadığı halde nezaret-i celilelerine ayrıca müracaat edilmesi muhaberatın tezyidinden başka muameleyi müntec olamayacağından dolayı mümasili ahval ve harekata meydan verilmemek üzere tamimen icra-yı tebligat olunması hususunun cevaben beyanına ibtidar kılındı ol babda emr ü ferman hazret-i men lehü’l-emrindir.

Fi 13 Rebiülevvel sene [1]332 ve fi 27 Kanunısani sene [1]329 [9 Şubat 1914]

[imza] Nafia Nazırı Vekili namına Müsteşar


Belge 27.

99

BOA, MV, 240 / 55 – 2

Ulubat Gölü, Susurluk Çayı, Sapanca Gölü ve Sakarya nehri üzerlerinde taşımacılık yapma hakkının Osmanlı Seyr-i Sefain

İdaresi’ne verildiğine dair Bakanlar Kurulu kararı.

16 Haziran 1915

[Sadeleştirme]

Bakanlar Kurulu kararı, 16 Haziran 1915,

Abolyond Gölü’nde [Ulubat Gölü] ve bu göl ile Susurluk

kasabasından Susurluk Çay’ının denize döküldüğü yere ve Sapanca

Gölü ile kaynağına kadar Sakarya Nehri mecrasında nakliye ulaşımı hakkı Osmanlı Seyr-i Sefain İdaresi’ne verilmiştir. Bir çok faydası olacak bu düznlemeler için hazırlanan nizamname ekte sunulmuştur.

[Transkripsiyon]

Mazbata,

1331 Haziran 3 1333 Şaban 3 [16 Haziran 1915],

Harbiye Nezaretinin melfufiyle miyane-i acizanemizde mütalaa olunan tezkeresinde muharrer olduğu vechile Abolyond Gölü’nde ve

mezkur göl ile Susığırlık kasabasından Susığırlık Çay’ının mansabına ve Sapanca Gölü ile menbaına kadar Sakarya Nehri mecrasında münakalat icrası hakkı Osmanlı Seyr-i Sefain idaresine ita olunduğu halde askeri ve iktisadi fevaid ve menafi-i kesire hasıl olacağı anlaşıldığından bu bab da Nezaret-i Müşarun İleyhaca tanzim edilmiş layiha-i meriyete vazı bittezekkür salifülbeyan tezekkür ve

nizamnamenin nüsha-i mübeyyazası leffen arz ve takdim olunmağla.


Belge 28.

101

BOA, DH.UMVM, 97 / 28 – 3

Adapazarı’nda kurulacak fabrika için tahsis edilen arazinin bir an önce teslimi hakkında, İçişleri Bakanlığı’ndan İzmit Mutasarrıflığı’na gönderilen yazı.

7 Temmuz 1915

[Sadeleştirme]


İzmit Mutasarrıflığı’na, 7 Temmuz 1915,

Adapazarı’nda her çeşit araba, ahşap ve demir mamulleri ile mobilya

imal edecek bir fabrika için gereken tüm altyapı malzemeleri tedarik edilmiş ve sadece fabrikanın inşası kalmıştır. Harbiye Nezareti’nden gelen emir gereği hemen inşaata başlanması gerekmektedir. Bu

fabrika Çarh Suyu civarında inşa edilmek zorundadır. O civarda

fabrika inşasına müsait yalnız 12 dönümlük arazi mevcuttur. Bunun da

4-5 ay önce bahçe yapılmak üzere belediye tarafından satıldığı bildirilmiştir. Bu arazinin satış bedelinin geri verilerek fabrikaya

tahsisi gerekmektedir. İnşaatın bir an önce başlaması gerektiği konusunda da girişimci Ali Nihad Bey ve ortakları tarafından dilekçe verilmiştir. Fabrikaların ülke ekonomisine sağlayacağı faydalar çok önemli olduğundan bahs edilen arazinin bir an önce teslimi gerekmektedir. Gereğini yapınız.

[Transkripsiyon]



İzmit Mutasarrıflığı’na,

Fi 24 Haziran sene [1]331 [7 Temmuz 1915],

Adapazarı’nda tesis edecekleri her nev araba ve haşebiye ve hadidiye

ve mobilya imaline mahsus fabrika içün muktezi orman ve sair bi’l-cümle mevad tamamen tedarik edilüb yalnız fabrika inşası kaldığından ve Harbiye Nezaret-i Celilesi’nden telakki eyledikleri emir mucebince hemen inşaata başlamak mecburiyetinde iseler de fabrikanın ... nazaran Çarh Suyu civarında inşa edilmek mecburiyet-i katiyesi

bulunduğu halde o civarda fabrika inşasına müsaid yalnız on iki dönümlük arazi mevcud olub bunun da dört beş mah mukaddem bağçe yapılmak üzere belediyece iştira olunduğunun ihbar olunduğundan bahis ile belediyece bağçe yapılmasından sarf-ı nazar edilerek mezkur arazinin iştira edildiği bedel mukabilinde ve bedeli defaten tesviye edilmek üzere kendilerine satılmış ve ferağ muamelesinin neticesine

kadar inşaat duçar-ı teehhür olmamak içün bir tarafdan muamele-i

feragiye icra edilmekle beraber şimdiden inşaata başlanmak üzere mezkur arazinin teslimi Ali Nihad Bey ve şürekası tarafından verilen istidada taleb edilmekdedir. Fabrikaların hayat-ı iktisadiye-i

memlekete temin edeceği fevaid müstağni-i beyan olub Harbiye

Nezareti’nce inşaat-ı mezkurenin tesrii içün emir itası da müessese-i

mezburenin askeri bazı menafi teminine hadim bulunacağı irae etmekde olduğundan mezkur arazide belediyece bağçe yapılmasından sarf-ı nazar edilerek fabrika yapılmak üzere muma ileyhime bedeli mukabilinde satılmasına ve inşaat başlatmak üzere şimdiden teslimine delalet edilmesi temenni olunur efendim.

103

Belge 29.


BOA, İ.HB, 181/42 –2

Adapazarı’nın Bozik Mahallesi’nde ikamet eden ve müstakil bir

Ermenistan kurmak için çeşitli suçlar işlemiş kişilerin ceza kanunu

gereğince cezalandırılmaları hakkında irade.

28 Şubat 1916

[Sadeleştirme]

[İrade],

Müstakil bir Ermenistan kurmak için çeşitli suçlara karışmış ve

Adapazarı’nın Bozik Mahallesi’nde ikamet eden suçluların ceza

kanunu gereğince cezalandırılmaları uygundur.

[Transkripsiyon]

[İrade],

Müstakil Ermenistan teşkili maksatıyla bomba ve mevadd-ı müştaile

tehyie ve ihzar etmek ve telkinat-ı bed-hâhânede bulunmak ve kat‘-ı

tarîk ve icra-yı şakavet eylemek maddelerinden dolayı müttehem

Adapazarı'nın Bozik Mahallesi'nden Kekenos nam-ı diğer Manok oğlu

Bogos veled-i Zakar ve Karakin oğlu Haçik ve Murad oğlu Ohannes'in

Kanun-ı Ceza-yı Umumi'nin elli dördüncü maddesi zeyliyle silah ve

cephane ve mevadd-ı müştailenin cihet-i askeriyeye teslimi

hakkındaki kanunun ikinci maddesine ve Gençoğlu Beryos ve Haci

Karabet ve Karakin oğlu Agob'un keza mezkur elli dördüncü madde

zeyline ve Artin oğlu Hamparsum'un teslim-i silah hakkındaki

105

kanunun ikinci maddesine tevfikan idamlarına ve bunlardan henüz on

altı yaşında bulunduğu anlaşılan Karakin oğlu Agob'un kırkıncı

maddenin fıkra-i mahsusasına tevfikan idam cezasının bidayet-i

tevkifinden itibaren ıslah-ı nefs için on sene hapse tahvili suretiyle

mahkumiyetine ve Arakil oğlu Mihran Viçen oğlu Sampat ve Hovarda

oğlu Nersis ve Berber Çakıroğlu Barmina ve Cabbar oğlu Arya ve

Berberoğlu Zara ve Agob oğlu Misak ve Sailyan oğlu Köse Setrak ve

Küpçüoğlu Dikran'ın elli dördüncü madde delaletiyle kırk beşinci

maddeye tevfikan ve bidayet-i tevkiflerinden itibaren bade't-teşhir on

beşer ve İsteryanidi oğlu Ligor ve Simon'un kezalik tarih-i

tevkiflerinden itibaren onar sene müddetlerle küreğe konulmalarına ve

Kanun-ı Ceza'nın otuz ve otuz ikinci maddeleri mucebince Hukuk-ı

Medeniyye'den ıskatlarına dair firari Karabet hakkında gıyaben ve

diğerleri hakkında vicahen Bolu Divan-ı Harb-i Örfisi'nden verilen

karar tasdik olunmuştur.

İşbu irade-i seniyyenin icrasına Harbiye Nazırı memurdur.

Fi 25 Rebiü'l-âhir [1]334 / 16 Şubat [1]331[28 Şubat 1916]

[imza][Padişah Mehmed]Reşad

[İmza]Sadrazam[Mehmed]Said Halim[Paşa]

[imza]Harbiye Nazırı Vekili [Mehmed] Talat [Paşa]


Belge 30.

107

BOA, MV, 203 / 89

Adapazarı’nda Çarh Suyu üzerinde kurulan fabrikaya gereken hammaddenin İnegöl ve Aksu ormanlarından bedeli karşılığında tedarik edilmesi hakkında, Bakanlar Kurulu kararı.

23 Ekim 1916

[Sadeleştirme]

Bakanlar Kurulu kararıdır, 23 Ekim 1916

Gündem,

Ordunun ve memleketin ihtiyaç duyduğu her çeşit arabanın üretimi için Adapazarı civarında ve Sapanca Gölünün ayağı olan Çarhsuyu tarafında kurulmakta olan fabrikaya gereken hammaddenin Bursa

Vilayeti’ndeki İnegöl ormanlarıyla Düzce Kazası’ndaki Aksu

ormanlarından sağlanması uygun görülmüştür. Bu ormanlardan sağlanacak kerestenin mevcut müzayede bedelinin en yükseğinden, müzayede bedeli bulunmadığı durumda ise mevcut tarifeye en az 3

kuruş eklenerek bulunan rakamdan şirkete satılması uygundur. Bu konuda Ticaret ve Ziraat Bakanlığı’nın 17 Ekim 1916 tarihli yazısı görüşülmüştür.

Karar,

Anlatılan düzenleme uygun görülmüştür.

[imzalar] [Bakanlar Kurulu üyelerine ait 8 adet imza]

[Transkripsiyon]


Meclis-i Vükela müzakeratına mahsus zabtname,

Fi 10 teşrinievvel sene 1332 [23 Ekim 1916]

Hulasa-i meali,

Ordunun ve memleketin muhtaç olduğu her nev araba ve teferruatı ile

sair levazım-ı sanaiyeyi vücuda getirmek üzere Adapazarı civarında ve Sapanca Gölünün ayağı olan Çarhsuyu tarafında tesis edilmekte olan fabrikaya muktezi levazım-ı ibtidaiyye ve müstakilenin dahilen

temini için Bursa vilayeti dahilinde Hazine-i Hassa’dan müdevver İnegöl Ormanlarıyla Düzce Kazası dahilindeki Aksu Ormanlarının Anonim şirketi haline va’z edilen mezkur fabrikaya tahsisi harbiye

nezaretinden inha olunduğundan bahisle mezkur ormanların kıtaat-ı mütehammilesinden istenilen eşcarın Hüdavendigar Vilayeti ile Bolu Sancağındaki eşcar müzayede bedelatının en yüksek ve müzayede bedeli bulunmadığı takrirde ormanların mesafesine göre tarife-i

mahsusasındaki bedele üç guruş zam ile mezkur şirket namına bila

ilan ita ve mukavelenamesinin tanzim ve teati edilmesi hakkında Ticaret ve Ziraat Nezareti’nin 334 Zilhicce 19 332 Teşrin-i evvel 4

[17 Ekim 1916] numaralı tezkeresi okundu.

Kararı,

Ber-vech-i muharrer ifa-yı muktezasının Nezaret-i Müşarunileyhaya iş’arı ve Harbiye Nezaretine de malumat verilmesi tezekkür edildi.

[imzalar] [Meclis-i Vükela üyelerine ait 8 adet imza]

109

Belge 31.


BOA, İ.DUİT, 24 / 4 – 1

Adapazarı Kazası’nın Karasu Nahiyesi’ne bağlı Damlık köyü

yakınında ortaya çıkarılan madenlerin işletme hakkına dair, Padişah

V. Mehmed Reşad’ın emri.

12 Aralık 1916

[Sadeleştirme]

Padiaşh İradesi,

İzmit Sancağı Adapazarı Kazası’nın Karasu Nahiyesi’ne bağlı Damlık

köyü yakınında ortaya çıkarılan simli kurşun ile bakır ve çinko

madenlerinin işletme hakkı Danıştay ve Bakanlar Kurulu kararları ile

99 yıllığına Osmanlı vatandaşı Parsih Halacyan Efendi, Ömer Latif

Bey, Aram Halacyan Efendi ve Selahaddin Bey’e verilmiştir. Bu

iradenin icrasına Ticaret ve Ziraat Bakanı memurdur.

12 Aralık 1916

[imzalar] [Padişaha ve 9 bakana ait imzalar]

[Transkripsiyon]

İrade-i seniyye,

İzmit Sancağı’na muzaf Adapazarı Kazası’nın Karasu Nahiyesi’ne

tabi Damlık karyesi hududu dahilinde bi’t-taharri zahire çıkarılan

simli kurşun ile mahlut bakır, çinko madenlerinin icab eden resm ve

harcları verilmek şartı ve şerait-i mukarrere ve doksan dokuz sene

111

müddet ve yüz hisse itibarı ile kırk iki hisse ve on santiminin tebea-i

Osmaniyeden Parsih halacyan Efendi ve yirmi bir hisse elli santiminin

Ömer Latif Bey ve yirmi bir hisse kırk santiminin Aram Halcyan

Efendi ve on beş hissesinin Selahaddin Bey uhdelerine ihalesi Şura-yı

Devlet ve Meclis-i Vükela kararları ile tensib edilmişdir. Bu irade-i

seniyyenin icrasına Ticaret ve Ziraat nazırı memurdur.

Fi 16 safer sene 1335 ve fi 29 Teşrinisani sene 1332 [12 Aralık 1916]

[imzalar] [Padişaha ve 9 bakana ait imzalar]


Belge 32.

113

BOA, A.DVN.MKL, 62 / 21 – 3

Adapazarı Ahşap ve Demir Malzeme İmalathanesi Anonim Şirketi

nizamnamesinin onaylandığı hakkında, Ticaret ve Ziraat

Bakanlığı’ndan Sadaret’e gönderilen yazı.

14 Nisan 1917

[Sadeleştirme]

[Ticaret ve Ziraat Bakanlığı’ndan],

Sadaret’e,

Özet: Adapazarı ahşap ve demir malzeme imalathanesi anonim şirketi

nizamnamesine dair

21 Mart 1917 tarihli ve 17 numaralı yazıya cevaptır,

Merkezi İstanbul’da olmak üzere Adapazarı’nda bulunan fabrikada

ahşap ve demir malzeme imal etmek üzere 30 yıl süreyle 84 bin lira

sermaye ile Adapazarı Ahşap ve Demir Malzeme İmalathanesi

Anonim Şirketi adı altında bir şirket kurulmuştur. Bu şirketin

nizamnamesinden iki nüsha İstanbul Noterliği’ne tescil ettirilerek

bunlardan birisi kuruclara gönderilmiş ve diğeri de arşivde saklanmak

üzere ekte gönderilmiştir.

14 Nisan 1917

[imza] Ticaret ve Ziraat Bakanı Mustafa Şeref Bey

[Transkripsiyon]


[Ticaret ve Ziraat Nezareti’nden],

Huzur-ı Sami-i Cenab-ı Sadaretpenahi’ye,

Hulasa: Adapazarı ahşap ve demir malzeme imalathanesi anonim

şirketi Osmaniyesi nizamname-i dahilisinden bir nüsha-i müseccelenin

takdim kılındığına dair


21 Mart sene [1]333 [21 Mart 1917] tarihli ve on yedi numaralı

tezkire-i samiye-i cenab-ı sadaretpenahileri cevabıdır.

Merkezi Dersaadette olarak Adapazarında müesses fabrikada ale’l

umum ahşap ve demir malzeme imaliyle iştigal etmek üzere otuz sene

müddet ve seksendört binlira sermaye ile Adapazarı Ahşap ve Demir

Malzeme İmalathanesi Anonim Şirket-i Osmaniyesi namı altında

teşkil edilen şirket nizamname-i dahilisinden iki nüsha Dersaadet

Katibi Adilliği’ne tescil ettirilerek bunlardan birisi müessislere tesyir

diğeri de ale’l-usul Divan-ı Hümayun Kaleminde hıfz olunmak üzere

leffen takdim kılınmış olmağla ol babda emr ü ferman hazret-i

veliyyü’lemrindir.

Fi 22 Cemaziyelahir sebe [1]335 ve fi 14 Nisan sene [1]333 [14 Nisan

1917]

[imza] Ticaret ve Ziraat Nazırı Mustafa [Şeref Bey]

115

Belge 33.


BOA, DH.EUM,6.ŞB, 22 / 65 – 4

Ormanların düzenlenmesi için yurtdışından gelen İzmit Sancağı ve Hendek Nahiyesi’nde çalışmalarını sürdüren uzman heyetin eşkıya çetelerine karşı emniyetlerinin sağlanması ve yanlarına koruma birliği verilmesi gerektiği hakkında, Ticaret ve Ziraat Bakanlığı’ndan İçişleri Bakanlığı’na gönderilen yazı.

12 Ağustos 1917

[Sadeleştirme]



Osmanlı ülkesindeki ormanları düzenlemek üzere Avrupa’dan getirilen orman mühendislerinden oluşan heyet, İzmit Sancağı’ndaki Hendek Nahiyesi’nde bulunan Orman İşleri Okulu’na tahsis edilen ormanlarda çalışmalarına başlamıştır. Heyet, çalışmaları sırasında zaman zaman eşkıya ile karşılaşmaktadır. Heyet başkanı olan Avusturyalı Nipiskar’ın çektiği 7 Ağustos 1917 tarihli telgrafta

eşkıyaya tesadüf edildiği, yanlarında bulunan öğrencilerden birinin

kaçırılarak gasp edildiğini ve elindeki alet edevatın çalındığını bildirmektedir. Heyet üyeleri bu olay üzerine Hendek Nahiyesi

Müdürlüğü’ne müracaat etmişler ve yanlarına 10 kişilik bir koruma birliği verilmesi için çalışmalar başlatılmıştır. Bu uzman heyetin

çalışmalarına devam edebilmesi için güvenliklerinin sağlanması şarttır. Bu tür küçük çetelerin devletin gücüyle ortadan kaldırılması elbette mümkün olacaktır. Yerel idare tarafından görevlendirilecek birlik yeterli olmazsa sayısı artırılmalı ve başka tedbirler de alınmalıdır. Bu hususta emrinizdeki ilgili birimlere gereken talimatları vermeniz rica olunur.

12 Ağustos 1917

[imza] Ticaret ve Ziraat Bakanı Mustafa Şeref Bey

[Transkripsiyon]


117


Maruzu Çakeri Kemineleridir

Memalik-i Osmaniye ormanlarını amenaje etmek üzere Avrupa’dan celb edilmiş olan orman mühendislerinden müteşekkil bir heyet marifetiyle İzmit Sancağı dahilinde Hendek Nahiyesinde kain Orman

Ameliyat Mektebine tahsis kılınan ormanlardan ameliyata ibtidar

olunmuş ve heyet-i mezkure reisi Avusturyalı Mösyö Nipiskar’dan bu kere alınan 7 Ağustos sene [1]1333 [7 Ağustos 1917] tarihli

telgrafnamede mıntıkaları dahilinde eşkıyaya tesadüf edilerek ve şubede çalışan mekteb-i mezbur efendilerinden birisi eşkıya tarafından orman içine sürüklenerek elindeki aletlerin gasb olunduğu ve Hendek Nahiyesi Müdiriyeti’ne vuku bulan müracaatı üzerine daimi surette on kişilik bir müfrezenin terfik edileceği cevabı alındığı beyanıyla bu bab

da ki suret-i hareketin ta’yini iş’ar kılınmıştır. Heyet-i mezkurenin

muvafakatıyla ve bu uğurda ihtiyar edilen masarıf nisbetinde süratle ameliyata devam edebilmesi her türlü tecavüzat ve taarruzatdan masun bulundurulmalarıyla kabil olabileceği nezd-i sami-i

nezaretpenahilerince de umur-ı mühimmeden olmasına ve böyle bir şerzime-i kalilenin satvet-i hükümetle heman istisal ve tenkil edileceği derkar bulunmasına binaen hükümet-i mahalliyece heyet-i mezkureye

terfik edileceği bildirilen müfrezenin adem-i kifayesi halinde tezyid-i

miktarıyla tedabir-i mukteziyye-i saire ittihazıyla salif’ül arz amaneje ameliyatının tatarruk-ı halelden vikayesi esbabının istikmali lüzumunun icab edenlere emrü tebliğ buyrulması merhun-ı müsaade-i

celile-i nezaretpenahileri bulunmuş olmağla ol babda ve her halde emr-ü ferman hazret-i veliyyül emrindir.

Fi 23 Şevval sene [1]335 ve fi 12 Ağustos sene [1]333 [12 Ağustos 1917]

[imza] Ticaret ve Ziraat Nazırı Mustafa [Şeref Bey]


Belge 34.

BOA, DH.İ.UM.EK, 45 / 11

Sapanca’dan İstanbul’a yaş meyve nakli için günde en az bir vagon

tahsis edilmesi gerektiği hakkında, Sapanca Belediye Başkanı’ndan

İçişleri Bakanlığı’na çekilen telgraf.

1 Ocak 1918

[Sadeleştirme]

[Sapanca Belediye Başkanı’ndan],

İçişleri Bakanlığı’na, 1 Ocak 1918,

Geçimimizi temin eden yaş meyvelerimizin İstanbul’a nakli için

bakanlığınız emri ile tahsis edilen günlük iki vagon 15 gündür

119

verilmiyor. Nakliye araçlarının azlığı ve başka araç ile de nakli

mümkün olmayan meyvelerimiz mevsim gereği ısınan havalara

tahammül edemeyip yarı yarıya çürümüştür. Bu halin devamı ise

meyvelerin büsbütün çürüyüp halkın açlığa mahkum olmasına sebep

olacaktır. Hiç olmazsa günde bir vagon tahsisi için gerekli yerlere

talimat verilmesini rica ederiz.

[imza] Sapanca ahalisi adına Belediye Başkanı Mustafa

[Transkripsiyon]

[Sapanca Belediye Reisi’nden],


Fi 1 Kanunısani sene 1334 [1 Ocak 1918],

Maişetimizi temin eden yaş meyvelerimizin İstanbul’a nakli içün ba-

emr-i nezaret-penahileri tahsis kılınan yevmi iki vagon on beş gündür

verilmiyor vesait-i nakliye mefkud ve başka vasıta ile de nakli

mümkün olmayan meyvelerimiz mevsimin hululüyle tabiat

icabatından havalara tahammül edemeyüb yarı yarıya çürümüş bu

halin devamı ise mezkur meyvelerin büsbütün çürüyüb ahali-i

nahiyenin açlığa mahkum olmasına sebeb olacağından ihsan ale’l-

ihsan olmak üzere hiç olmazsa yevmi bir vagon tahsisi icab eden

makama emr ü havale buyurulmasını cümlece müsellem-i merhamet

ve atıfet-i nezaret-penahilerinden sabırsızlıkla bekleriz.

[imza] Sapanca ahalisi namına Belediye Reisi Mustafa


Belge 35.

121

BOA, DH.İ.UM, 21-1 / 95 – 1

Melen ve Sakarya liman başkanlıkları mıntıkasında düşman savaş

gemileri tarafından deniz araçlarına yapılan saldırılar hakkında,

İçişleri Bakanlığı’ndan İzmit Mutasarrıflığı’na gönderilen yazı.

29 Ekim 1918

[Sadeleştirme]

[İçişleri Bakanlığı’ndan İzmit Mutasarrıflığı’na],

12 Mart 1917 tarihli ve 27 numaralı yazının cevabıdır,

1916 Haziranından 1917 Ocak sonunda kadar Melen ve Sakarya liman

başkanlıkları mıntıkasında düşman savaş gemileri tarafından deniz

araçlarına saldırılar yapılmıştı. Yapılan saldırılar hakkında tanzim

olunan tabloların hasar türlerine göre ayrı ayrı olarak tanzim edilmiş

olması ve zarar miktarlarının da yazılması gerekirdi. Bu şekilde

yeniden düzenleyerek gönderiniz.

29 Ekim 1918

[Transkripsiyon]

[Dahiliye Nezareti’nden İzmit Mutasarrıflığı’na],

12 Mart 1333 tarihli [12 Mart 1917] ve 27 numaralı tahrirat-ı

behiyyelerine cevabdır.

1332 senesi Haziranından [Haziran 1916] Kanunsani [Ocak 1917]

nihayetine kadar Milan (?) ve Sakarya liman riyasetleri mıntıkasında


düşman sefain-i harbiyesi tarafından merakib-i bahriyeye vuku bulan

taarruzat hakkında bir kağıd üzerinde olmak üzere tanzim ve isbat

olunan cedvellerin nev-i hasarata göre ayrı ayrı olarak tanzim edilmiş

olması ve merakib-i bahriye ... hasaratının arz olarak mikdarlarını

müşir bulunması lazım geldiğinden ol vechile iktizası ifa edilmek

üzere mürsel cedvel leffen iade kılınmış olmağla ol babda.

Fi 29 Teşrinievvel sene 1334 [29 Ekim 1918]

123

Belge 36.


BOA, BEO, 4565 / 342349 – 1

Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nın kurulmasına izin verildiği

hakkında, Sadaret’ten Ticaret ve Ziraat Bakanlığı’na gönderilen yazı.

9 Nisan 1919

[Sadeleştirme]

[Sadaret’ten],

Ticaret ve Ziraat Bakanlığı’na,

7 Temmuz 1918 tarihli ve 115 numaralı yazınızın cevabıdır.

Bosnavi Hacı Adem Beyzade İbrahim Efendi ve ortakları merkezi

Adapazarı’nda bulunmak, dahili nizamnamesinin birinci maddesinde

belirtilen işlerle meşgul olmak, 50 yıl süre ve 100 bin lira sermaye ile

çalışmak üzere “Adapazarı İslam Ticaret Bankası Osmanlı Anonim

Şirketi” unvanı altında bir şirket teşkil edilmek istemişlerdi. Bu talebe

Padişahımız bir irade yayınlanarak izin vermişlerdir. Söz konusu

iradenin ve dahili nizamnamenin suretleri ekte gönderilmiştir.

Gereken işlemleri yapınız.

9 Nisan 1919

[Transkripsiyon]

[Sadaret’ten],

Ticaret ve Ziraat Nezaret-i Aliyyesi’ne,

125

Makam-ı valalarının 7 Temmuz sene [1]334 [7 Temmuz 1918] tarihli

ve 115 numaralı tezkeresine cevaptır. Merkezi Adapazarında olarak

nizamname-i dahilisinin birinci maddesinde musarrah hususat ile

iştigal etmek üzere elli sene müddet ve yüzbin lira sermaye ile

“Adapazarı İslam Ticaret Bankası Osmanisi anonim Şirketi” ünvanı

altında Bosnavi Hacı Adem Beyzade İbrahim Efendi ile rüfekası

tarafından bir şirket teşkili hakkında bil-ist’izan şerefsünuh ve südur

buyrulan irade-i seniyye-i hazreti padişahi suert-i musaddakası

nizamname-i dahilinin Divan-ı Hümayun Beylikçiliği’nden musaddak

suretiyle beraber leffen savb-ı alilerine isra kılınmağla ifa-yı

müktezasına himmet

Fi 9 Nisan sene 1335 [9 Nisan 1919]


Belge 37.

127


Demiryolu işletmesini elinde tutan İngiliz şirketinin nakliye

ücretlerinde indirim yapmadığı hakkında, Bayındırlık Bakanlığı’ndan

İçişleri Bakanlığı’na gönderilen yazı.

10 Mayıs 1919

[Sadeleştirme]

[Bayındırlık Bakanlığı’ndan],


5 Mayıs 1919 tarihli ve 106 numaralı yazıya cevaptır,

Anadolu Demiryolu tarifelerinin bir makul bir rakama çekilmesi

hakkında bakanlığımızca yapılan müracaatlardan bir sonuç elde

edilemeiştir. Bu konudaki girişimlere demiryolu hattını idare eden

İngiliz kontrol heyeti tarafından daima olumsuz cevap verilmiştir. Bu

nedenle nakliye ücretlerinin eski seviyesinde uygulanması emriniz

uygulamak mümkün değildir. Durum arz olunur.

10 Mayıs 1919

[imza] Bayındırlık Bakanı adına Müsteşar

[Transkripsiyon]

[Nafia Nezareti’nden],




İdare-i Umumiye-i Dahiliye Müdiriyeti ifadesiyle muharrer 5 Mayıs

sene [1]335 [5 Mayıs 1919] tarihli ve yüz altı hususi numaralı tezkere-

i aliye-i nezaret-penahileri cevabıdır,

Anadolu Demiryolu tarifelerinin bir hadd-i makule ircaı hakkında

nezaret-i acizive vaki olan teşebbüsatdan bir semere istihsal

edilememiş ve bu babdaki vesayaya mezkur demiryolunu idare eden

İngiliz kontrol heyeti tarafından daima menfi cevab ita kılınmakda

bulunmuş olduğundan ücürat-ı nakliyenin kema fi’s-sabık devam-ı

istifası hakkındaki işar-ı alilerinin infazı gayr-i mümkündür ol babda

emr ü ferman hazret-i men lehü’l-emrindir.

Fi 10 Mayıs sene 1335 [10 Mayıs 1919]

[imza] Nafia Nazırı namına Müsteşar

129

Belge 38.


BOA, İ.DUİT, 124 / 7 – 1

İstanbul Sanayi Tesisleri İnşaat ve İşletme Anonim Şirketi’nin

kurulması için Sapancalı Baki Bey’e ruhsat verildiği hakkında,

Padişah VI. Mehmed Vahideddin’in emri.

13 Ekim 1919

[Sadeleştirme]

Padişah İradesi,

Nizamnamesinin birinci maddesinde gösterilen hususlar ile meşgul

olmak ve 50 yıl müddet ve 50 bin lira sermaye ile “Dersaadet Mebani

ve Tesisat-ı Sanaiye İnşaat ve İşletme Osmanlı Anonim Şirketi”

[İstanbul Sanayi Tesisleri İnşaat ve İşletme Anonim Şirketi] adı

altında bir şirket teşkili için tüccardan Sapancalı Baki Bey’e Danıştay

ve Bakanlar Kurulu kararlarıyla ruhsat verilmiştir. Bu iradenin

icrasına Ticaret ve Ziraat Bakanı memurdur.

13 Ekim 1919

[imzalar]

[Padişah] Mehmed Vahideddin

[Bakanlar Kurulu üyelerine ait 12 adet imza]

[Transkripsiyon]

İrade-i seniyye,

131

Dahili nizamnamesinin birinci maddesinde musarrah hususat ile

iştigal etmek ile elli sene müddet ve elli bin lira sermaye ile

“Dersaadet Mebani ve Tesisat-ı Sanaiye İnşaat ve İşletme Osmanlı

Anonim Şirketi” namı altında bir şirket teşkili içün tüccardan

Sabancalı baki Bey’e Şura-yı Devlet ve Meclis-i Vükela kararlarıyla

ruhsat verilmişdir. Bu irade-i seniyyenin icrasına Ticaret ve Ziraat

Nazırı memurdur.

Fi 17 Muharrem sene 1338 ve fi 13 Teşrinievvel sene 1335 [13 Ekim

1919]

[imzalar]

[Padişah] Mehmed Vahideddin

Sadrazam, Şeyhülislam, Hariciye Nazırı, Dahiliye Nazırı, Harbiye

Nazırı, Bahriye Nazırı, Şura-yı Devlet Reisi, Adliye Nazırı, Maliye

Nazırı, Nafia Nazırı, Ticaret ve Ziraat Nazırı, Maarif Nazırı ve Evkaf-ı

Hümayun Nazırı Vekili


Belge 39.

133

BOA, ŞD, 1269 / 34 – 8

Adapazarı’nda kurulacak kağıt fabrikasına verilecek hammaddenin

fiyatlandırılması hakkında, Ticaret ve Ziraat Bakanlığı’ndan Sadaret’e

gönderilen yazı.

7 Aralık 1919

[Sadeleştirme]


Sadaret’e,

Özet : Kağıt Fabrikası tesis etmek üzere tüccardan Hüsnü Bey

tarafından noksan bedelle talep olunan ağaçlar hakkında,

Memleketin kağıt ihtiyacını temin etmek maksadıyla savaş bitiminde

2 yıl içinde Adapazarı’nda bir kağıt fabrikası tesis etmek emelinde

bulunan ve fabrika için lazım olan ve kağıt hamuru imaline uygun

ağaçlardan 30 yıl müddetle 300 binden 500 bin metreküpe kadar

ağacın Adapazarı, Geyve ve İzmit ormanlarından pazarlık suretiyle ve

teklif edilen bedeller ile uhdesine ihalesiyle imalata müsaade verilmesi

tüccardan Hüsnü Nail Bey tarafından bakanlığımıza verilen bir dilekçe

ile talep edilmiştir. Bu konuda Orman ve Sanayi genel

Müdürlüğü’nden de görüş alınmıştır. Esas meselenin kağıt fabrikası

kurulmasını teşvik maksadıyla tarifede yazılı bedelden yüzde 60

derecesinde noksan bir bedel ile ağaç ihalesi talebinden ibaret olduğu

anlaşılmaktadır. Mevcut 5 Nisan 1917 tarihli kanun hükümleri bu


hususa izin vermemektedir. Ayrıca pazarlık suretiyle verilen

ihalelerde uygulanmakta olan tarifeden düşük bedel ile de ihale

icrasının uygun olup olamdığı konusunda da tereddüt vardır. Konunun

Danıştay’da karara bağlanması gerekmektedir. Durum arz olunur.

7 Aralık 1919

[imza] Ticaret ve Ziraat Bakanı Mehmed Hadi Paşa

[Transkripsiyon]


Huzur-ı sami-i cenab-ı Sadaret-penahi’ye,

Hulasa : Kağıd Fabrikası tesis etmek üzere tüccardan Hüsnü Bey

tarafından noksan bedelle taleb olunan eşcar hakkında,


Memleketin kağıd ihtiyacını temin etmek maksadıyla hitam-ı harbden

bed ile iki sene zarfında Adapazarı’nda bir kağıd fabrikası tesis

eylemek emelinde bulunduğundan mezkur fabrika içün lazım olan ve

kağıd hamuru imaline salih bulunan eşcar-ı mütenevviadan otuz sene

müddetle üç yüz binden beş yüz bin metre mukaab kadar kıtaatın

Adapazarı Geyve ve İzmit ormanlarından pazarlık suretiyle ve teklif

edilen bedeller ile uhdesine ihalesiyle imalat ve istihsalata müsaade

itası tüccardan Hüsnü Nail Bey tarafından nezaret-i aciziye ita olunan

arzuhalde istida edilmiş ve bu babda Orman ve Sanayi müdiriyet-i

umumiyelerinin dermiyan eyledikleri mütalaat üzerine keyfiyet

135

nezaret-i acizi encümenince lede’l-müzakere esas mesele kağıd

fabrikası tesisatını teşvik maksadıyla tarifede muharrer bedelatdan

yüzde altmış derecesinde noksan bir bedel ile eşcar ihalesi talebinden

ibaret olub bu hususa dair elde bulunan 5 Nisan sene [1]333 [5 Nisan

1917] tarihli kanun ahkamının bu suret-i muameleye müsaid olub

olmadığı anlaşılmadıkca ittihaz-ı karar edilemeyeceğinden ve pazarlık

suretiyle vuku bulan ihalatda tatbik edilmekde olan tarifeden dun

bedel ile de ihale icrasının cevaz ve adem-i cevazı hususunda tereddüd

edildiğinden bahs ile mesele-i maruzanın evvel umurda Şura-yı

Devletce tedkik ve tefsiri zımnında keyfiyetin huzur-ı sami-i

fehimanelerine arz ve izbarı ifade ve beyan olunmuş ve marrü’l-arz

kanunun bir nüshası matviyyen takdim kılınmış olmağla muktezasının

şura-yı müşarün ileyhaya emr ü havale buyurulması babında ve her

halde emr ü ferman hazret-i veliyyü’l-emrindir.

Fi 14 rebiülevvel sene [1]338 ve fi 7 Kanunıevvel sene [1]335 [7

Aralık 1919]

[imza] Ticaret ve Ziraat Nazırı Mehmed Hadi [Paşa]


Belge 40.

BOA, HRT.H, 542

Sakarya Nehri, Sapanca Gölü ve İzmit Körfezi ile çevrelerindeki yolları ve köprüleri gösteren harita. Elle çizilen ve 44 cm x 104 cm

ebatlarında olan haritanın ölçeği 1/5000’dir.

20 Yüzyıl Başları

137

Belge 41.


BOA, HRT.h, 583

Sapanca Gölü ile Sakarya Nehri’ni birbirine bağlayacak kanalın

haritası. Elle hazırlanan ve 120 cm x 71 cm ebatlarındaki haritanın

ölçeği 1/5000’dir.

1863

139

Belge 42.

BOA, HRT.h, 1418

Hendek Akçay Vadisi’nde keşfedilen arsenik sülfür madeni haritası.

Elle çizilen ve 88 cm x 69 cm ebatlarındaki haritanın ölçeği

1/5000’dir.

1900


Belge 43.

BOA, HRT.h, 1758

İzmit-Sapanca yol haritası. Elle çizilen ve 24 cm x 35 cm

ebatlarındaki haritanın ölçeği 1/20000’dir.

20 Yüzyıl başları

141

Belge 44.

BOA, HRT.h, 2202

Karasu Nahiyesi’nde Çamdağ ve Kabalak Deresi mevkilerinde

keşfedilen bakır, simli kurşun ve çimko madenleri haritası. Elle çizilen

ve 67 cm x 59 cm ebatlarındaki haritanın ölçeği 1/5000’dir.

1904


Belge 45.

BOA, HRT.h, 2214

Karasu Nahiyesi’nde Çamdağ ve Kabalak Deresi mevkilerinde

keşfedilen bakır, simli kurşun ve çimko madenleri haritası. Elle çizilen

ve 50 cm x 63 cm ebatlarındaki haritanın ölçeği 1/5000’dir.

1904

143

Belge 46.

BOA, HRT.h, 2544

Geyve ve Pamukova arasındaki demiryolu hattı haritası. Elle çizilen

ve 43 cm x 43 cm ebatlarında olan haritanın ölçeği 1/50000’dir.

1892


KAYNAKÇA:

Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi(BOA)

BOA, A.DVN.MKL, 62 / 21 – 3





BOA, BEO, 365 / 27315

BOA, BEO, 693 / 51951

BOA, BEO, 4565 / 342349 – 1

BOA, C.NF, 12 / 89

BOA, DH.MKT, 2229 / 147

BOA, DH.MKT, 2614 / 17 – 1

BOA, DH.İD, 74 / 41 – 1

BOA, DH.İ.UM.EK, 68 / 25 – 4

BOA, DH.UMVM, 97 / 28 – 3

BOA, DH.EUM,6.ŞB, 22 / 65 – 4


BOA, DH.İ.UM, 21-1 / 95 – 1


BOA, HAT, 1524 / 6 – 18

BOA, HRT.h 542

BOA, HRT.h, 583

BOA, HRT.h, 1418

BOA, HRT.h, 1758

145

BOA, HRT.h, 2202

BOA, HRT.h, 2214

BOA, HRT.h, 2544

BOA, İ.DH, 432 / 28587 – 2

BOA, İ.DH, 432 / 28587 – 3

BOA, İ.DH, 1240 / 97185 – 2

BOA, İ.DH, 1295-1 / 101856

BOA, İ.DH, 1387 / 9

BOA, İ.DUİT, 24 / 4 – 1

BOA, İ.DUİT, 124 / 7 – 1

BOA, İ.EV, 26 / 45 – 3

BOA, İ.HB, 181/42 –2

BOA, İ.HR, 402/36–2

BOA, İ.HUS, 88 / 33

BOA, İ.MMS, 134 / 5706 – 1

BOA, İ.OM, 8/7 – 3

BOA, MV, 53 / 45

BOA, MF.İBT, 426/2 –1

BOA, MV, 240 / 55 – 2

BOA, MV, 203 / 89

BOA, ŞD, 1269 / 34 – 8

BOA, Y.A.HUS, 396 / 127 – 1

BOA, Y.A.RES, 100 / 27

BOA, Y.A.RES, 106 / 7


Diğer kaynaklar:

Aktaş Ali, Kültürel Renkleriyle Sakarya, Adapazarı Belediyesi Kültür

Yayınları, I. Baskı, Sakarya-2008

Ana Britannica. “Sakarya”, İstanbul-2004.s.27

Ayverdi Sâmiha, Türk Tarihinde Osmanlı Asırları, Kubbealtı

Neşriyat, İstanbul 1999

Baılly Auguste, Bizans Tarihi, C. I, Çev. Haluk Şaman, Nokta

Kitapevi, İstanbul 2016

Bosh Phil M. E., Hellenizim Tarihinin Ana Hatları, II Kısım, İstanbul

1943, s.37

Cahen Claude, Osmanlılardan Önce Anadolu'da Türkler, Çev: Yıldız

Moran, E Yay., İstanbul 1984

Cumhuriyetimizin 75. Yılında Sakarya, Sakarya Valiliği Yayınları,

Adapazarı, 1998

Demir Mustafa, “Sakarya’da Türk Yerleşim Yapısı”, Sakarya İli

Tarihi, C.1, Haz: Mehmet Alpargu, Mustafa Demir, Haluk Selvi,

Enis Şahin, İstanbul 2005, s.98

Dieh,Charles ,Bizans İmparatorluğu Tarihi, Çev: A.Göke Bozkurt,

İlgi Yay., İstanbul 2006

Doğancı Kamil, “Bithynia Tarihi I, Bithynia Krallığı (M.Ö. 297-

M.Ö.74)”, Bursa Defteri (Burdef), Bursa 2003, s.74-84

Duran Muzaffer, “Satraplık Sisteminin Pers Yönetim Teşkilatındaki

Yeri”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.34,

Nisan 2015, s.61-86

147

Erdan Emre, “Demirçağ ve Sonrası Batı Anadolu’da Frig Kültür

Etkileri”, T.C. Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı (yayınlanmamış Yüksek Lisans

Tezi), Aydın 2015

Eröz, Mehmet “Adapazarı’nın Teşekkülü”, Sosyoloji Konferansları,

İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Neşriyatı, İstanbul 1967, s.

61-70

Gülçin Yalçın, “II. Philippos ve III. Aleksandros Döneminde

Makedonya Krallığı”, T.C. Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilimdalı, (Yayınlanmamış yüksek

Lisans Tezi), Aydın 2014

Henry Roger, Synchronized Chronology: Rethinking Middle East

Antiquity : a Simple Correction to Egyptian Chronology Resolves

the Major Problems in Biblical and Greek Archaeology, Algora

2003, s.185

Hoca Sadettin Efendi, Tac-üt-tevarih, Ragıp Paşa kitaplığı kt.nr.977

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, Çev: Abdulkerim Özaydın, Yunus

Apaydın vd., C.IX, Ocak Yay.

İnalcık Halil, “Osmanı,” TDVİA, C.33, İstanbul 2007, s.443-453.

Kafesoğlu İbrahim, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu

İmparatorluğu, İstanbul 1953, s.67-68.

Konukçu Enver, “Sakarya’nın Tarihi Coğrafyası”, Sakarya İli Tarihi,

C.1, haz: Mehmet Alpargu, Mustafa Demir vd., Sakarya Üniv. Yay.

İstanbul 2005


Karaer Nihat, “Fransa’da İlk İkamet Elçiliğinin Kurulması Çalışmaları

Ve İlk İkamet Elçimiz Seyyid Ali Efendi’nin Paris Büyükelçiliği

(1797–1802) Sürecinde Osmanlı - Fransız Diplomasi İlişkileri”,

Tarih araştırmalar Dergisi, C.31, no:51, 2012, s.63-93

Karaer Nihat, “Sultan Abdulazizin Paris Seyahati”, Sultan Abdülaziz

And His Era Sympoium (Sultan Abdülaziz ve Dönemi

Sempozyumu),2013

Karaer Nihat, “Paris’te İlk İkamet Elçiliğimiz Kuruluncaya Kadar

(1797) Osmanlı – Fransız Diplomasi İlişkilerinin Genel Seyri”,

Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi (OTAM) , C.28,

2010, s.65-85

Köymen Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi,

Ankara 1989

Kunt Metin, Hüseyin G.Yurdaydın, Ayla Ödekan, Türkiye Tarihi 2

Osmanlı Devleti (1300-1600), Yay. Yönetmen Sinan Akşin, Cem

Yay., Ankara 1987

Lınder Rudı Paul, “Anadolu 1300-1453”, Türkiye Tarihi 1071-1453,

çev: Ali Özdamar, Edit: Kate Fleet, s.139-180.

Mansel Arif Müfid, Ege ve Yunan Tarihi, TTK, Ankara 1999, s.253

Mehmet Neşri, Cihannuma, Süleymaniye ktb., Esat Efendi Kitaplığı,

nr.2080

Muhammed Zikrullah, “Dini İnanç ve Unsurların Malazgirt

Zaferi’ndeki Rolü”, Tarih Dergisi, S.58, İstanbul 2013, s.1-23.

Örs Hayrullah, Arrianos, İskender Anabasisi.I, , Maarif Basımevi,

İstanbul 1945

149

Ramsay William M., Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Çev.Mihri

Pektaş, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1960, s.220 vd.

Sakarya İli Tarihi, Sakarya Üniversitesi Yayınları, C.5, Sakarya-2005,

s.6.

“Sakarya” Yeni Rehber Ansiklopedisi, C.17, Türkiye Gazatesi Yay.,

İstanbul 1994, s.207.

Sevim Ali, “Dandanakan Savaşı”, TDVİA, C.8, İstanbul 1993, s.582-

586

Sevim Ali, “Artukluların Soyu ve Artuk Bey’in Siyasi Faaliyetleri”,

Belleten, XXVII/101, Ankara 1962, s.126

Sevin Veli, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası I, Ankara 2001, 196.

Strabon-Geographika, Antik Anadolu Coğrafyası, Çev: Adnan

Pekman, Arkeoloji ve Sanat yay, 2012, XII, 4, 4.

Sümer Faruk, “Anadolu Selçukluları”, TDVİA, C.36, İstanbul 2009,

s.380-384

Şahin Sencer, “Adapazarı/ Beşköprü Mevkiinde Antik Köprü ve

Çevre Tarihi Coğrafyasında yarattığı Sorunlu Durum”

http://www.envanter.gov.tr/files/belge/A3ASR_0069.pdf

Şahinin Sencer, “Adapazarı/Beşköprü mevkiindeki Antik Köprü ve

Çevre Tarihi Coğrafyasında Yarattığı Sorunlu Durum”, VII. Kazı,

Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu, Ankara 1986, s. 173-179

Şengül Haluk, Ermeni Tehciri ve Adapazarı Ermenileri

(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), T.C Dumlupınar

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı,

Kütahya 2014


Tellioğlu İbrahim, “Kimmer ve İskit Göçlerinin Doğu Anadolu

Bölgesindeki Etkileri”, A.Ü. Türkiyat Araştırma Enstitüsü Dergisi,

S.27, Erzurum 2005, s.237-245

Tuncel Metin, “Türkiye’de Yeni Şehirler ve Adapazarı Örneği”,

Edit: M.alpargu & E.Şahin, I. Sakarya ve Çevresi Kültür Ve Tarih

Sempozyumu, Adapazarı 1999, s.1-5

Turan Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, İstanbul

1980

Türkmen Zekeriya, “İşgal Yıllarında Adapazarı Kazasında Yunan

Mezalimi” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi” C:XV, Kasım

1999, s.1012-1038

Umar Bilge, Bithynia: Bir Tarihsel Coğrafya Araştırması ve Gezi

Rehberi, İnkılap Kitabevi, İstanbul 2004, s.21-22

Yıldırım Fahri, Sakarya Kaleleri, Adapazarı Büyükşehir Belediyesi

Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı yay., Sakarya 2004

Yıldırım Ömer, “Bizans Siyasetinde İmparatoriçelerin Rolü (VI. Ve

IX. YY)”, T.C. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

(yayınlanmamış yüksek lisans tezi), Elâzığ 2016

Zahoder B., “Dendanekan” Çev. İsmail Kaynak, TTK Belleten,

XVIII/72 (1954), s. 582-586.

ISBN: 978-625-7687-19-5

osmanli arŞİv belgelerİnde adapazari · 2020. 12. 19. · philippos'un öldürülmesiyle...

Documents