ortadoğu yakın tarihi

7/31/2019 ortadou yakn tarihi

1/20

SLAM LKELERNN YAKIN TARH

Dr. SMET KAYAOGLU

Burada ele aldmz konu alt yzyl sren bir mrden sonra

ken Osmanl mparatorluu iindeki araplarn bamszlk aama~

larnn bir tablosunu izmek ve XiX. yzylda doan ve gelien

milliyeti akmlar ve dier etkenlerin Arap Dnyasndaki yanklarm

gstermek olacaktr. Konumuz yalnz, kelimenin zel anlamiyle, Orta-

Dou lkelerini kapsamaktadr.

slam Dnyasnn Taksimi: 1798'de Napoleon Bonaparte, ordu-

larnn banda Msr topraklarn iniyordu. Bi ka yl sonra ran ahile askeri bir anlama imzalyor ve Tahran'a bir heyet gnderiyordu. Bu,

dou blgesi O'nu direkt olarak ilgilendirdiinden deil; Hrstiyan

hakimiyetini elinde tutan ngiltere ile tartyordu. Korsika'l dahi byk

dnya politikasnda kilit nokta tekil eden bu blgenin nemini kavra-

mt. Bu zamandan itibaren de Im blge, byk devletlerin kuvvet

denemesi iin sahne olmutu. slam lkeleri modern Avrupann kuvveti

karsnda kaderine raz olmak zorunluunda kalmt. ~ apolcon 'un

ark seferinlerinden bir asr sonra Avrupann byk devletleri slam

lkelerinin byk bir ksmna el koymu durumdayd. Bu politik ve eko-nomik el koymadan sonra dounun Avrupallatrlmas balad. slam

lkeleri idarecil(~ri "millet, hakimiyet, demokrasi, merutiyet" gibi

Avrupadan geen mefhumlar zerinde dnmeye baladlar. XIX.

yzyln sonunda doan bir milliyetilik balea iki ama gdyordu:

Yabanc eemenliine kar bamszlk, devletin ve toplumun muhta

olduu reformlar.

Napoleon'un douyu dnmesi bir tesadf eseri deildir. XVI. yz

yln sonuna kadar teknik ve askeri bakmdan zengin ve stn olanMslmanlar dnyay idare ettiler. Sonra yava yava bu stnlk

Avrupallarn eline geti. Atlantik lkeleri btk denizlerin fetihlerine

koyuldular. Byk Rusya kendi ynnden snr kabul (~tmeyen Orta


2/20

200

Douya (Eurasie) doru yaylrken, Portekizler Afrikay gneydendolaan deniz yolunu huluyorlard. Bylece, Araplarn ellerinde tuttuk-

lar iki kta arasndaki ticaret ve jeopolitik durumun nemi azalyordu.

Hint okyanusu ve onun evresinde Bat Devletleri ile mslmanlar ara-

snda ilk anlamazlk zuhur etti. En bata Avrupadan en uzak olan s-

sliim lkelerinden Endonezya'da hat kolonizasyonu yerleti. Hollanda-

Ilar, franszlar ve nihayet ingilizler portekizleri takip ettiler. Hindistan-

daki son Mool mpratorluu k halinde idi. XVIII. yz ylda n-

giltere bu lkeye tamamiyle yerleince Hindistann emniyeti Avrupatarafndan yrtlen politikada mihenk noktas oldu. Bu sralarda

Ruslar Gney-Douya doru hakimiyetIerini yaymaya devam ettiler.

Daha XVI. yz yln orta~nda Kazan ve Astrakan'n alnmas slam

lkelerinde Ruslarn yaylmas, Trk-Rus mcadelesinin ba saylr.

Nepoleon devrinde bu yaylma Kafkaslarn eteine ve Trkistan step-

lerine varmt. Fransa ile ar arasnda ilk defa imzalanan anlama n-

giltere'nin Hindistan'da emniyetle kaln tehdit ediyordu. Bylece

Avrupann dnyaya hakim olduu parlak devirlerde byk devlet

sliim lkelerini nfuz sahas olarak paylayorlard: ngililtere Hindis-

tan da, Rusya Orta-Asyada ve Fransa Akdenizde.

vey kanalnn almasna kadar ngiltere orta douda menfaat-

lerini korumaya devam etti. Lord Palmerston'un bakanl altndaki

Britanya Dileri Dairesi, Osmanl mparatorluu ile ran mparator-

luklarnn zlmeden bir btn halinde kalmasn kendilerinin Hindis-

tanda tehlikeden masun bir halde hkmetmcleri iin bir garanti olarak

gryordu. stanbuldaki ngiliz elisi "hasta adam" koruyucu kanat-

lar iine alm bulunuyordu.

1830 da Franszlar Cezair'e yneldiler. nk, ngilterenin muha-

lefeti Dou-Akdenizin yolunu kapatyordu. Akdenizde, Avrupann elinde

tutmak istedii deniz ticaret yollar devaml olarak tehdit ediliyordu. Ce-

zairli denizciler kafirlere kar yaptklar korsanl yeni bir sava ekli

addediyorlard. Osmanllar zamannda Kuzey Afrika sahillerinde bir

korsanlar oligarisi tcekkl etti. stanhuldaki sultanla mnasebetleri

pek gevek olan Im korsanlarn efi. "bey" veya "dey" nvan tard.

Osmanl sultan tarafndan tayin edilen bey veya dey btn i;mr bo-

yunca i banda kalrd Avrupa milletleri karsnda olduka serbest

idiler; hatta bir gn Cezair Bey'iFransz konslne aktan aa kzd

ve eliyle onu tehdit etti. Buna karlk Fransz hkmeti sabrn kaybede-

i

i


3/20

SLA~f LKELERN:'< YAKIN TARH 201

rek Cezair zerine ceza mahiyetinde bir sefere kadar verdi. 1830 hazira-

nnda fransz birlikleri Cezair ehrinin batsna indiler: Bu franszlarn

Kuzey-Afrika hakimiyetinin balangc oldu. Cezair'in i ksmlarnn i-

gali XIX. yz yl boyunca devam etti. Cezair topraklar ilc ilk temas-

larndan itibaren de buradaki hakimiyetierinin emniyeti iin douda

Tunus, batda Fas olmak zere komu lkelerle mnasehetlerini plan-

ladlar.

Suvey kanalnn almas Avrupann dou politikasn deitirdi.

Avrupann Uzak Dou ile ticaret al verii artk ok uzun olan mit

Burnu trajesi yerine Arap Dnyas iinden gemeye balad. Suvey ka-

nalnn almasnn batan aaya dnya ticar ilikilerini deitireeeini

nceden gren Britanya Dileri Dairesi kendi menfaatleri ynnden

bu kanaln almasna uzun mddet kar koydu. Fakat kanal fransz

Ferdinand de Lesseps'in eseri olarak gerekleti. Palmerston Arap l-

keleri ilc ngiltere'nin sonu gelmeyen bir anlama ortamna girmekten

ve bu kanaln ikinci bir Bosfor (stanbul Boaz) tekil etmesinden korku-

yordu. Kanaln al yl olan 1869 dan sonra Osmanl mparatorluunun

paralanmamas, ngiltere'nin artk dnyadaki menfaatlerini korumasiin bir garanti tekil etmiyordu. Kanaldan ilk vapurun gemesinden

onii sene sonra o zaman iin "geici olarak" av utulan Msr, ngiliz

birlikleri tarafndan igal ediliyordu. ngilizlerin burada karaya kmalar

srasnda Msr ism~n Osmanl mparatorluuna balyd; fakat tama-

miyle bamsz bir statden yararlanyordu. Bilindii gibi Mehmet

Ali, modern Msr'n kurucusu oldu. Trk sultan tarafndan Msr'n

Kral naibi olmak erefine ykseltildi. Yukar Msr'dan geni toprak-

lar-Sudan dahil- fethetti. Msr'n nfuzunu Suriye ve Arap yarm

adasna yararak Msr' orta dounun byk kuvvetleri srasna ykselt-

ti. Kendinden sonra gelenler 1865 den itibaren Hidiv unvan tadlar.

Fakat lkeyi bu seviyede tutamadlar. lkenin karkl Avrupaya i

ilerine karma frsat verdi. Byk Britanya'nn Nil vadisine mdaha-

lesi, Orta-Dou arap lkeleri zerinde ngiliz hegomonyasnn ilk adm

oldu. Londra baka bir byk devlete kanal blgesinde yerlemeye miisa-

deyi dnemezdi.

Msr'n igali yava yava Kuzey-Afrikann paylalmasna yol

at. Zaten bir yl nce Fransa Tunus'a askeri bir mdahalede bulundu.

Bardo (1881) ve Marsa (1883) antlamalar Tunus Beylerini Fransa buy-

ruu altna soktu. Kuzey Afrikada mstemlekesini tamamlamak iin


4/20

202 iSMET KAYAOGLU

yalnz Fas kalmt. Bunun iin Avrupa koordinasyonu ercevesindengiltere Fas konusunda Fransa ile anlat gibi Rusya ile de ran ve

Afganistan zerinde mutabk kald. ngiltere'nin Msrdaki serbestiye-

tine karlk Fransa'da Fas (Marip) te manevra hrriyetine ulayordu.

Fransa 1912 de Fas erifi ile bir himaye (Protectorat) antlamas imzalar-

ken spanya'y memnun edeeek kadar kuzey sahillerinden yer brak-

kyordu. Bu sralar talya'da Osmanlarla ksa bir sava sonucu, Kuzey

Afrika zincirinde bulunan, karsndaki Libya'ya ayakbasyordu. slam

Dnyasnn dousunda ran ise, bir yandan Rus dier yandan ngiliz

nfuzu altnda taksim edilmi durumda kalyordu. Afganistan, ngiliz

menfaatleri dairesi iine atlmd. Byleee i. dnya harbi patlad

srada yalnzea Osmanl mparatorluunun gvdesi Avrupa nfuz ve

hakimiyeti dnda bulunuyordu.

Osmanllarn i. dnya harbine girii ve harpten yenik k orta

douda emperyalist a diye adlandrlan son methaleye varld. 1916

baharnda ngiltere, Fransa ve Rusya Osmanl mparatorluunun ms-

takbel paylalmas iin anlatlar. talya da bir yl sonra batl bykler-

den bir smrge dairesi koparmak iin sz ald. Fakat Bolevik htilali

bu anlamay kadk (gereksiz) klmasna ramen daha sonra 1920 deki

Sevres sulh antlamas Trkiye'nin taksimi iin bu emellere ak

kap brakt. ngiltere ve Fransa bylece Arap lkelerini de organize

etmeyi uhtelerine alyorIard. Bu anlamaya gre Fransa Levant'

(Suriye Lbnan), ngiltere Irak'n gneyini alaeaklard. Filistin ise, bir

forml bulunarak enternasyone! hir blge olacakt. Bu planlar ngiliz

hkmetinin araplar ve siyonist efIeri ile yaptklar anlama ve vaidere

muhalif idi. Lord Balfour'un iki kasm 1917 tarihli Beyannamesi Filis-tinde yahudilere bir vatan vadederken "dier yahudi olmayanlara da

hu vatanda haklarn muhafaza etme garantisi" vadediyordu.

Nihayet mttefikleri eskiden Osmanl hakimiyetindeki Arap top-

raklarnda manga sistemini teerbe etmeye mtereken karar verdiler.

Franszlar Lbnan ve Suriyeyi; ngilizler FiIinstin ve Irak' elde ettiler.

Arkaya bir gz atlcsa Balfour Beyannamesinden sonra Filistin prob-

lemi 1919 daki anlamalar iinde zlmesi en zor bir problem olarak

kendisini gstermitir. Orta dounun hu ekilde taksimine ilk tepkiyiphesiz Trkler yapmtr. 1919 dan 1922 ye kadar Mustafa Kemal'in

nderliinde emsali g(jrlmemi bir milli meadele yaparak slam Dn-

yasna rnekler vermilerdir.


5/20

iSL.bl t:LKELERiNiN YAKIN TARHi 203

Bamszlk Aamalar: Orta-Dou zerindeki 1919 bar anla-

malar ilk olarak Rus mparatorluunun gney snrlar konusunda uy-

gulanamaz olmutu. 1917 Ekim Devriminden sonra Husya'daki merkezi

iktidar Trkiye ran ve Afganistan ile olan snrlarnda zayfln hisset-

tiriyordu. Henz toparlanamam olan bolevik liderler Batnn mda-

halesinden korkarak gney snrlarnn gvenliini aryorlard. Doudan

Batya kar zellikle ngiltere'ye kar balayan milliyeti hareketler,

bu artlar altnda Rusya iin mshet olabilirdi. Karlkl yardmlama

erevesi altnda bu komu devlet Rusya ile 1921 yl boyunca dost-

luk anlamalar imzaladlar. Yine bu devlet o zaman balarnda ka-biliyetleri ortann ok stnde lider buldular. Mustafa Kemal Paa

Trkiye'de, Rza ah ran'da, Emanullah Afganistan'da. Bir mddet

sonra Sevres anlamas ve ngiliz-ran (Anglo--Persan) anlamas hi bir

surette tasdik grmeden suya dmt. Daha nce ngiltere'ye bir

anlama ile bal olan Afganistan mstakil bir kraliyet oldu. ran top-

raklarn igal eden Uus ve ngiliz askerleri burasn terk ettiler. Trk.

iye'de Lausanne antlamas ile kaytsz artsz bamszla kavutu.

Bylecei.

Dnya harbinden sonra kuzeydeki mslman lkesi ba-mszlklarn gerekletirmilerdi.

Bat lkeleri Rusya'daki olaylarn Nil ve Frat havzalarnda akis

yapacandan korkmuyorlard. Ancak, arap milliyeti lii yava yava

isteklerini ifade etmeye balyacakt. O ekilde ki bu istekler bugne

dek sregelecektir. Fransa ve ngiltere'nin Avrupadaki durumlarnn

alkalanmasna paralel olarak arap milliyetilii hareket ediyordu. Arap-

larn manda idaresine, Msr'n himaye (protectorat) idaresine kar

savalar kurtulularnn ilk safhasn tekil eder. Orta-Dou Arap

Dnyas zerinde manda sistemi balagcndan itibaren koloni hakimi-yeti addedildiinden hrsl bir mukavemet ile karlat. Bir ok bahtsz

teebbsten sonra 1932 de bir ngiliz-Irak anlamas Mttefiklerin

manda idaresini devralyordu. 1935 de de buna benzer bir ey Fransz

mandas altndaki Suriye ve Lbnan'da uygulanmak iin hazrland.

Fakat, Fransz meclisinin sa cenah ve ordu tarafndan reddedildiinden

onaylanmad. Filistin konusunda bir zm yolu bulmak ise iddetli

tartmalara yol at. ngiltere zlmez bir problem ortaya koyduunu

anlaynea Filistin'de bir yahudi devleti isteyenlere karlk, araplarnkendi kendilerine karar vermelerini ve onlarla uzlamalarn ortaya

koydu. 1939 da arap lkeleri snrl bir bamszla ulayorlard. Bu

tarihten itibaren koloni metodlar artk hkmn kaybetmiti. Bunun


6/20

204 SMET KAYAOGLU

n araplarn bamszlk dilekleri ile byk devletlerin menfaatleriniuzlatran bir yol arand. kili dostluk anlamalar, en ok aranan bir

formloldu. Bylece ngilitere ile Irak 1932 de, 11:lsr1936 da bir anlama

imzalad. II. dnya harbinden sonra rdn ile imzalanan anlama da

bu sistem iine yerletirilir. Bu anlamalarda mterek olan nokta, arap-

lara serbestiyet verilmesine karlk Frat ile Nil arasndaki blge Byk

Britanya'nn nfuz ve menfaat hlgesi oldu. Bu lke sava ve bar

zamannda anlama inzalad devletler zerinde s kurabilecekti.

Fransa ile Levant devletleri arasnda imzalanan anlamalar da bu model

zerine kopye ediliyordu. phesiz bu anlamalar 1919 daki duruma

gre bir ilerleme kaydediyor ve arap bamszl iin bir etap tekil

ediyordu. Bu mcrhalenin sresi, araplara bal olsun yada olmasn

imza srasnda grlemeyen bir ok artlara bal idi. Mesela Sudan 'n

kaderi meselesi bolukta kaldndan anlamalarn revize edilme istei

pek geeikmiyordu. .

ki dnya harbi arasnda byk dou imparatorluklarnn ykn-

tlarndan yeni mslman devletlerinin taslaklar kyordu. Trk Mil-

li Devrimi Anadolu zerinden hayret verici gleri kovmutu. Ayn

artlar altnda, fakat baka ekillerde ran ve Afganistan'n i yaps

salamlat. 1930 ve 194.0 arasna Msr, Irak Orta-Dounun bamsz

devletleri dairesine girdiler. Baka devletlerin de onlar takip edecei

ngrlyordu. Yeni devletler mterek hir i iin kendi aralarnda

bir araya geliyorlard. Sadabat Pakt drt devleti i birlii yapmaya

aryordu. Fakat ikinci dnya harbi patlad. Bir evrim iinde olan

Orta-Dounun durUlnu bir defa daha byk deimelere sahne oldu.

Nihayet II. dnya harbi geldi. Byk devletlerin sava 1914 de

mslmanlarn yannda yapt yanky bulamad. Mslmanlarn byk

bir ksm bekle-gr pozisyonuna girdi. Trkler tarafszlklarna halel

getirecek btn teklifleri red ederken milletin valn ne pahasna olur-

sa olsun bunca savalardan sonra tekrar ortaya atamazlardJ. Afganis-

tan da kendisini baar ile harbin dnda tutu. Bunu, bir para ate

emberinden uzakl da kolaylatryordu. Msr ve Irak, ngiltere ile

olan anlamalarn yeniden ortaya koymak iin skk durumda deil-

lerdi. ran ise mmkn olduu mddete ihtiyatl kald. Ancak, Afga-nistan hari harbin son senesi mslman devletlerin Mihver devletlerine

harp ilan etmesi Birlemi Milletlere katlmak iin frsat karmamak

gayesini gdyordu.


7/20

SLAM LKELERNN YAKI;X TARH 205

Denebilir ki, II. Dnya Harbinin byk kararlar gei ktas olanorta dou zerinde oynand. Boazlar trafie kapal olduu srece,

(1941 sonbaharna kadar) ran, Sovyetler Birlii ile Anglo-Saksonlar

arasnda tek gei yolu oldu. Rusya'da kzlorduya 5,5 milyon ton harp

malzemesi ran yollar ile gnderildi. Tahran, Kahire ve Yalta'da mtte-

fikler harbin ana hatlarn izdiler. Ve slam dairesi iindeki bu e-

hirde konferansarn yaplmas bir defa daha lkenin corafi nemini

yanstr. Harbin ilk yl slam Dnyasn ilgilendirmedi fakat Polanya-

'nn Almanya'da Sovyetler tarafndan paylalmas Orta-Dou' daki l-

kelere ayn duruma itilme korkusu verdi ise de bu hipotez gereklemedi.Ancak talya'nn harbe girmesi ve Fransa ile mtarekesi harp perdesini

slam Dnyas zerine aralad. Mihver Libya ve Habeitan'da harekl

sleri ne sahip durumda bulunuyordu. Kuzey-Afrika ve Levant'ta

Franszlarn yerine Alman-talya bloku nfuzunu yerletirebilirdi.

Bu yzden 1941 ylnda ngilizler bir ok ameliyelcre giritiler. talya

hakimiyeti altnda Dou-Afrika'ya ilk sefer Nil vadisi zerindeki tehli-

keyi kaldrd. Irak'ta ngilizler Reit Ali el-Geylani'nin idaresi ile uyu.

mazlk halinde idiler. Acele olarak milliyetilein hakimiyetine sonvererek kendileri ile i birlii yapanlar iktidara getirdiler. Ksa bir md-

det sonra ingiliz ve General de Gaulle'un ordular, birlikte Suriye ve

Lbnan'a giriyordu. 1942 yl Orta Ktann fethi iin byk savalarn

yapld hayati bir yloldu. Douda Japonlar, Malezya ve Endonez-

yay igal ettiler. Az bir zamanda mslmanlarn 1/5 i Avrupa koloni

hakimiyetinin kn seyretti. Orta"Kta'nn yapsnda Kafkasya ve

Nil vadilerini kazanmak iin dman ordular birbiriyle savayordu.

Bu sava Mttefiklerin baars ile sonuland. Stalingrat, Elalameyin

ve Tunus nlerinde son Alman-talyan birlikleri teslim olunca savaoperasyonlar slam lkelerinin kapsndan yeniden uzaklayordu.

1945 e kadar sava yalnz Gney-Dou Asya'da sregeldi. Almanya'nn

Orta"Douya iki dnya harbi srasnda ve nce mdahalesi ruslarla in-

gilizleri birbirine yaklatrd. Almanya ekarte edilince bu blgede n-

giltere ile Fransa'nn menfaatleri uzun zaman iin uygun bir zemin bula-

mad. 1943 ten itibaren ruslarn gney hudutlarnda eski isteklilerinin

gittike yeniden belirtiler gstermeye balamas seziliyordu. Bu cmleden

olarak Almanya, Japonya arasnda harp srerken Sovyet diplomasisiran'n kuzeyi, Kafkasya snr ve Boazlar Meselesini masa zerne

getiriyordu. Tahran'a gelen bir yksek Rus diplomat ran'n kuzeyin-

den petrol imtiyaz istiyordu. Moskova'daki Trk sefirini aran Mo-


8/20

2 0 6 iSMET KAYAOGLl!

lotof 1925 Trk-Rus Dostluk Anlamasnn artk deien uluslararasduruma ahenkli dmediini bildiriyordu. te btn bunlar II. dnya

harbi boyunca yalnz Orta-Dou kroniindeki son byk olaylardr.

Harbin sonunda mslmanlar mttefiklerden eitli imtiyazlar

istiyecek durumda idiler. J4. Nisan 1941 Atlantik Beyannamesi mt-

tefiklerin hedeflerini tayin ediyordu. 3. madde btn halklara kendi

hkumet ekillerini seme hakk tanyordu. Bu, kendi haklarn her

milletin kendisinin tayin etmesi maddesi, 25 yl nee Wilson Beyanna-

mesi'nin veTdii ayn heyecanla Douda bamszlk iradesini kaml-yordu. Bu emlcden olarak Suriye ve Lbnan'daki Franszlar szlerini

yerine getirmek iin tereddt ederken mahalli idareler am'da ve Bey-

rut'ta 1943 sonbaharnda artk ii ellerine alyorlard. Son fransz, ingiliz

birlikleri bu blgenin topraklarn terk ederken arkalarnda iki bamsz

devlet brakyordu. Dier taraftan talya 1947 de imzalad Sulh An-

lamas ile Afrika'daki kolonilerini terk ediyordu. Libya'da talyan

hakimiyeti biterken Birlemi Milletler genel toplants bu arap lkelerine

istiklalini tevdi etti. Bu lkenin tekrar talya hakimiyeti altna dme-

si iin lkeye hakim Senus! hanedan ngiltere ile askeri bir anlama

yapt. Yine harp sonras Gney Dou Asyada mslmanlarn byk

ksm bamszlklarna kavuuyorlard. slam Dnyas ynnden bir

byk olay da ngiltere'nin Hindistan'a bamszla yakn bin stat

tanmas yolundaki sz verme idi. Bundan az sonra nfus bakmndan

tamamiyle mslman olan Pakistan devleti ile iki asrdan beri dnya

emniyeti bakmndan nem tayan Hindistan'dan 1947 de ngiliz as-

kerleri ekildikten sonra barnda bir ok din ve dili tayan Hindis-

tan dodu.

II. Dnya harbi srasnda ve sonra aa yukar dnya mslman-

larnn % 40 Avrupa uluslarna tabiyetten kurtularak bamszla

ulatlar. Birlemi Milletler Asya ve Afrika milletlerinin evrenselolarak

bamszla kavumas prensibini kabul ederken btn koloni lkelerinin

hr olmasn hukuken tanyordu. lerde buna ba kaldracak bir devlet

hakl veya haksz dnya umumi efkar yannda takbih ediliyordu. Ko-

lonyalizme kar sava, asrn esprisi olarak deerler dzeyinde kuvvetler

dengesi iinde bir deiiklik getirdi. II. Dnya Harbinde kaybedilen gsonucu, Batl Bykler z gleri ile artk slam Dnyasn kontrol ve

idare yeteneini kaybettiler.


9/20

iSLAM LKELERiNi:" YAKIl'i TARiHi

ARAPLARN MiTLER

207

Suriye'de Gizli Komiteler: Arap milliyetiliinin banda arapa

kitaplarn k gelir. Basn baka yerde bu kadar etkisini gstermemi-

tir. Ancak 150 yldan bira;,';fazladr ki istanbul ve Kahirede kurulan

modern matbaalar sayesinde arap dili ve edebiyat yeniden ieklenerek

meyvelerini vermeye balad. Fakat ayn zamanda batl misyonlarn da

Suriye topraklar zerinde milli duygularn domasna amil olduklar

da iaret edilmelidir. :Vlodernarap medeniyetinin beii aranrsa Suriye'-

de bulunur. Suriye mefhumu yalnz bugnk Suriye Cumhuriyetini de-

il ayn zamanda Lbnan' ve Sina yarmadasna kadar olan kesimi kap-

lar. Bu lke ekseriyetle mslman olduu halde ortadoks Hristiyanlar-

da nemli bir cemaat tekil eder. Burann ilk defa Bat ilc temas Akdeniz

vasltasyle Hristiyan Araplar tarafndan olmutur.Buradaki Hristiyan-

larla ilikileri koparmamak Batnn iine geldii gibi herikiler mslman-

lara kar kendileri iin emin hir hami lmlrnulardr. Bilhassa Lbnan'da

Maruniler orta ada Roma kilisesine bal bir cemaat kurdular. Bun-

lar geleneksel olarak katolik Avrupaya meylettiler. Bilhassa Cevzitler

olmak zere fransz tarikatar onlarla ok iyi ilikiler kurdular.

ilk protestan misyonerleri 1820'de Malta'dan Beyrut'a geldiler.

Byk ksm islamaan bu lkede dini baarlar ok mahdut kalyor-

du. Fakat kltrel alanda bu baar byk oldu. Amerikallar Beyrut'a

bir matbaa kurdular. Arapa ders kitaplar bastlar ve 20-30 yl iinde

bir ok ilkokul ina ettiler. 1866 da tesis edilen Beyrut Amerikan niver-

sitesini tekil eden Syrian Protestant College, Dou Arap Dnyasnn ilk

modern niversitesi olmakla nebilir. Bundan bir ka yl sonra bu

defa Cezvitler (,lcsuites) gelerek Saint Joseph niversitesini kurdular.te Lbnan'n limanndaki bu niversitelerde ileride grevalacak olan

sekin entellektelIer yetiti.

Bu yabanc misyonerlerin ilk talebcIeri mslmanlar deil Hristi-

yan araplard. Fakat zamanla Arap toplumunun menfaatleri dn-

lerek aradaki boluun dolmas iin mslmanlar da alnmaya balad.

Aydn Arap genleri bat kltrniin problemlerini reniyorlar ve ken-

di aralarnda ba kuruyorlard. Bu yaknlama, hali ile adalar ara-

snda tuhaf karland. Beyrut'taki edebi toplantlar romantik dnce-

lerle dolu Arap Uygarlnn mazisini dile getirdiler. Artk Trk haki-

miyetinden ve Arap Dnyas zerine arln basan boyundurluktan

konuulmaya baland. Akamlar dostlar amsnda toplanlarak kapal


10/20

208 S:llET KAY AOGLlJ

kaplar arkasnda "Araplar kalkn, uyann" diye alevIi iirler okunu"yordu.

Trk idarecilerinin uyankl karsnda bu hrriyct ve bam-

szlk taraftarlarna bir tck arc kalyordu: Gizli Komiteler. Suriye

protestan kolejinin be talebesi 1875 de edebiyat mahfili ad altnda

gizli olarak politik gaye gden bir cemiyet tekil ettiler. "Trk tiranl-

" na kar afiler hazrlyor ve Suriye'nin byk ehirlerinden taraf-

tarlar topluyorIard. Fakat Sultan Hamit'in polisleri komitaclara ok zor

bir hayat srdrerek hrriyetlerini tahdit etti. lerinden bir ok aydn,Sultan'n penesinden kurtulmak iin Msr'a katlar. Bu kaanlar

Kahire'de gnlk, haftalk byk gazeteler kurdular ve Kahire'yi Arap

rnesansnn merkezi yapmaya hazrladlar. Takla kardeler Ahram ga-

zetesini nerettiler ki bu arap dilinin en byk sahifesi oldu. Faris Nimr

ise dier nemli bir gazete olan el-Mukattam' neretti. Bu gazetelerin

arap halk efkan zerine tesirleri byk oldu.

1908 de Jntrklerin devrimi sultann mutlak idaresini ykp

anayasay ortaya koymalar, imparatorluun yarsn tekil eden Arap-

lar bir para otonomi elde etmek midiyle nce ok sevindirdi. Fakat

bu ilk sevince stanbuldaki Jntrklerle, Arap milliyetilerinin anlaa-

mamalar ac bir hayal krkln dourdu. Aneak bu zaman zarfnda

arap miliyeti hareketleri o kadar ok daHand ki polis kuvvetleri iin

duruma hakim olmak imkansz hale geldi. 1875 dekinden daha gl

gizli komiteler gen milliyetiliin aktif elemanlarn bir araya getir-

diler. Bu cemiyetlerden mstakbel bamszla yol atlar. Cemi-

yetlerin mahiyetleri birbirinden deiik deildi. yeler tahdit edilmi

ve yenilerin girii inceden inceye belirlenmiti. Bu gizli miliyeti cemiyet-lerin yelerini Suriye ehirlerinin byk aileleri ve Osmanl ordusunda

grevli Arap suhaylar snfnn tekil ettii grlr. simleri sk sk

geen bunlar arasnda, Drzi kabilesinden olan Arslan ve Naaibi'ler,

Filistin'den ALdulhadi'ler, am'n AsaH ve Mardam ailesi ile Irak'ta

Nuri Sait, Trk, ngiliz, Fransz hakimiyetleri boyunca adlarn duyu-

ran kimselerdir.

gizli komiteden en eskisi olan "el-Kahtaniye" 1909 da kuruldu.

Ye tesiri en fazla olandr. Bu komite adn arap tarihinin ba saylan ef-sanevi atas Kahtan'dan almakla milli esprisini ifade ediyordu. Ba-

kan, Msr asll bir subayolan Aziz Ali el-M sri dir. 0,jntrk inkla-

hnda aktif bir yer ald. Kanaatna gre Osmanl mparatorluunun


11/20

SLAM LKELERNi:\' YAKIN TARH 209

devam Araplar iin en uygun aredir. Bir artIa ki, bu imparatorlukeitii milletlere otonomi versin ve her birini kendi kendini idare etmek

hususunda serbest braksn. Kahtaniyya'nn program, Osmanl mpara-

torluunun hem Arap, hem Trk olan ift monariyi istiyordu. El-Ms-

rini n yaknlarnn ilk projelerine gre bu iki millet bir tek hkmdarn

ahsnda temsil edilecekti. Fakat Aziz el--Msrl byle bir teebbsn

haarl olmas ansnn az olduunu anlad. Artk Osmanl ordu-

sundaki Arap subaylarn kendi safna celbederek Arap milliyetili-

inin takviye edilmesi projelerini gerekletirmeyi dnd. Bylece

1914 ylnn balarnda "cI-Ahd" kurdu. el-Ah d Arap meneli subay-

larn kurduu bir komitadr. Irakllar bu komitada geni apta temsil

ediliyordu. imdiye kadar Arap milliyeti hareketieri dnda kalan Irak,

Badat ve Musul'da alan ubeleriyle aktif olarak harekete katld,

Trkler bu gizli almalar buldular. Aziz el-Msrl geici olarak polis

tarafndan durduruldu. Fakat bu, Msrl milliyetinin almalarna

bir son vermedi. II. dnya harbinden az nce Msr ordularnn komutan

olarak atand. ngilizlerin itimadn kazanamad iin azedildi. General

Neeib'in iktidar almasndan sonra tekrar Aziz el-Msri'nin sahneyekt grlr.

Milli hareket olarak srekli etkisi olan dier bir gizli komita "Gen-

Araplar" el-Fatat'dr. 1911 de henz Suriye'ye tanmadan nce Paris'te

birka Arap talebenin evresinde toplanan milliyetilerden teekkl

etmitir. "Gen-Araplar" bata Suriye'nin en tannmn aileleri arasndan

toplanyordu. Kald ki el-Kahtaniye yelerinden birinin ihaneti neticesi

faaliyetini durdururken, el-Ahd olduka dar bir cemiyete dnyor;

buna karlk el-Fetat'n militanlar 19l4.-1915 karar yllarnda Arap

milliyetiliini teorik mnakaalar safhasndan gerek aksiyon safha-sna getiriyordu.

Arap milliyetilerinin Trkler ve Osmanl mparatorluu ile m-

nasebetIeri naslolmaldr konusunda fikirler ok deiik idi. Araplarn

merkezi stanbul'da bulunan imparatorluun, buradan Arap lkelerini

idare etmesine kesin kar olmalarna ramen aralarnda byk bir

ounluk tam bamszlk istemiyordu. Sultan'n i. dnya harbinde

Almanya ve mttefikleri yannda harbe girmesi ile birlitakm olaylarla

Arap otonomi sistemi fikrinin eskidii grlr. Bu srada milliyetihareketlerin banda bulunanlar tam bamszlna karar vermilerdi.

Osmanl mparatorluunun dmanlar da tahiatiyle bu hareketin dost-

lar olmutu.


12/20

210 S~IET KAYAOGLV

Bir Arap Krall Hayali: 1915 maysnn bir gn am'da, el-Fati1t ve el-Ahd adl gizli cemiyet yeleri ile, o zaman 30 yalarnda

olan, Mekke erifinin olu Emir Faysal gizliee toplandlar. Trk oto~

ritelerinin dikkatli baklalarnn evrildi i Suriye'de erif'in murah-

haslar ile, milliyetiler arasndaki grmelerden hi bir surette haber-

dar olmamas lazmd. Harpten hirka yl nee Trkler, maksatlarn-

dan bir hayli phelendikleri halde Mekke eriflii nvann verdiler.

slamn kutsal yerlerinin idareeisi olmak Araplar zerinde genel bir

otorite salamasna, hrsl hir adam iin bir eyler yapmaya imkfnsalyordu. Hseyin grevinin politik bir gayesi olmasn dnerek

bu gayenin Haimi slalesini Arap milliyeti hareketlerinin bana

getirmek olduu kanaatn tayordu. Bu peygamber soyundan gelen

kimsenin byk bir Arap krall gibi hayali bir kavramn, o zaman

Suriye ehirlerinde gelien milliyeti akmlarn iledikleri siyasi gr

ve kanaatlerle uyuumu phesiz sathi kalyordu. Mamafih esasl yol-lar birbirinden ayr deildi.

erif Hseyin'in projesini baar ile yrtmek iin, byk devletler

yannda bir dosta ihtiyae vard. Buna ngiltere'nin Kahire'deki temsil-cilerinin ahslarnda buldu. Trk-ngiliz ihtilaf Hseyin'e, daha

nee Mekke'de hesaba alamad bir byk frsat verdi. Fakat ngiliz-

lerle istee uygun bir anlama imzalamadan nee am'daki milliyeti-

lerin kendisini takip etmeye hazr olup olmadklarn ve artlarn -

renmek istedi. Bilgi almak iin Emir Faysal grevlendirildi. Birleik

bir aksiyon iin fikir almas istenildi. am'da Trklere kar aktan aa

cephe ve ngilizlerle anlamann tehlikeleri ihtimamla tartlyordu. Bu-

radaki Araplarn artlar detayl bir ekilde bil' protokolle tesbit edildi.Faysal'n adamlarndan biri bunu orabna dikerek Trk hatlarndan

geirdi, Mekke'ye ulatrd. Bu am'daki protokol bugn bile dikkati

zerine ekmektedir. Zira ilk Arap milliyetilerinin gayelerini ak ol-

arak gsteriyordu. Bu zabt ngilitere ile askeri bir ittifak yaplmas,

Akdeniz'den Basra Krfezine, Kuzey Suriye'den Hint Okyanusuna

uzanan topraklarda Arap bamszlnn garanti edilmesini ngrr.

am'da teshit edilen bu temel zerinde Hseyin Msr'daki Britanya'nn

yksek komiseri Sir Henry Mac-l\tahon ile alt aydan fazla grmelerde

bulundu. Hudutlar hususunda birka art hir yana hkmetinin kesinolarak miistakil bir Arap devletinin garanti altna alnmasna ve tann-

masna hazr olduklarn bildirdi. erif, Sir Henry tarafndan verilen temi-

natn kafi olduunu kahul ederek sarahaten ngilizlerin yannda yer ald.


13/20

SLAM LKELERNi:\" YAKIN TARH i 211

Ve 1916 yaznda Suriye cephesinde "Arap isyan" n sinyal verdi.Trk-Alman kuvvetlerinin dal, ona 1918 ekiminde eski halifelerin

ehri am'n kaplarn at. Arap bamszl ve Arap birlii iin zaman

ok yakn grld. Fakat, ilk Arap miliyeti akmlarnn tannm yeri

am'da Faysal'n hkmeti az bir mddet srd. Dnya politika denge-

sinde ngiltere'nin Avrupal mttefiklerine kar olan verecei Arapla-

nnkinden daha ar bast. stiklal bekleyenler iin Cemiyet-i Akvam'n

Batl Byklere verdii salahiyet bir sk1t-u hayal ilc sonuland.

Beklenilen birlii salamak yerine, lkelerini hakimiyet altnda

blgeye ayrd: Filistin, Suriye-Lbnan, Irak.

erif Hseyin, ii aclarla dolu olarak srgnde ld. Haim} slale-

Si Hseyin'in fikrilerini bayrak alarak iddetle byk bir Arap kral-

l kurulmasn savundu. Hseyin'in ocuklar Faysal lrak'ta, Abdullah

rdn nehri kylarnda babalarnn izini takip ettiler. Ne zaman ki

Irak ilk defa manda altnda bir lke olmaktan kurtularak bamszla

kavutu, bu lkenin Arap birliinin hareket noktas olma midi parl-

damaya balad. Btn Araplar tarafndan lm alanarak karla-

nan 1934 de Faysal'n ani kaybedilmesinden sonra Abdullah artk

Haimilerin bana geti. Btn hayat boyunca rdn hakimi inatl

bir ekilde byk bir Haim! krall plann takip etti. Kardeinden

daha yal olmasna ramen, Faysal'n kazand prestij c ulaamad.

Bouna Ammandaki saraynda, Araplarn byklii hayallerini tas ar-

lad durdu. lmnn arefesinde dahi rdn ile Irak'n birletirilme-

sine alyordu. Abdullah haziran 1952 de Kuds'teki mer camiinin

merdivenlerinde vurulunca Haim! slalesi efsiz kalyordu. Nesiller

boyunca, Haimilerin fikirleri tekaml ediyordu. Hseyin'in iki toru-ilu, Irak'ta Gazi, ve rdn'de Talat, Arap miliyetilii fikrini dede-

lerinin slaleyle intikal fikrine tercih ediyorlard. Hkmdarlklar ksa

srd, onlarn ocuklar henz kk olduundan tahta kamadlar.

Haimiler ilk taraftarlarn topladklar am ehrinde yine ilk mu-

kavemetle karlatlar. Emevi halifelerinin rezidans olan bu ehir

Arap birliinin ilk avukat ve buradaki byk ailelel'de "Gen Araplar"

hareketini hazrlayarak Arap dnyasnn uyannda kenidleri iin n-

derlik tanyorlard. Suriye eraf yannda ne Irak, hele ne zavall rdnAraplarn ba olma hedefini gdebilirlerdi. Politikaya aileden miras bir

i olarak alm olan bu Suriye ailelerine Haim! ailesinin o zaman Hic-

az' dan gelen ubudiyetfikri gururlar yaralyordu. Durum byle iken dev-


14/20

212 SMET KAYAOGLU

let ekli olarak cumhuriyeti kendi anlaylarna daha uygun buldular.Bunun iindir ki am daima Haimilerin monarik emellerinin dman

olmutur. Esasen bu noktada Suriye'nin tabii mttefikleri yok deildi.

Mslman ve Hristiyanlarn tekil etmeyi baardklar zengin tccar

ailelerinin bulunduu Lbnan'da byk Lir Arap devleti propogandas

zerinde souk davranyor, bnyesindeki Hristiyan ve mslmanlar ara-

snda dengenin kopmasndan korkuyordu. Suriyeli milliyetilerin en

tabii mttefiki Kral bn Suud idi. nk gerekte Haimilerle bn

Suud aileleri arasnda eski bir dmanlk vardr. Zira Hseyin ve oul-lar l kralna 1924 de onlar, asl vatanar Hicaz'dan tart etmeyi

asla affetmediler. Bunun iin bn Suud'un Haemilerin kuvvetinin

bymesine gz yummak ve bir gn Arap Yarmadasnda kendi hakimi-

yetini tehdide ak kap brakmak, menfaatine aykryd.

Bir taraftan Haimiler, br taraftan am ve Kral bn Suud arasnda

Arap birliine verilecek form, ekil zerindeki gr ayrlklar olduka

karmaktr. Bu ayrlklarn nedeni her Arap devleti yalnz byk dev-

letlerin emellerini deil ayn zamanda kendi iindeki sosyal problemlerive yeni bir ncslin ortaya kmasndan dolaydr. Bamszlk iin mca-

dele sralarnda byk toprak ve nfuz sahiplerinin otoritesi, devlette

ve cemiyette zorunlu reformlar sonucu yava yava tehdit ediliyordu.

Trkiye'de Mustafa Kemal'in yaptklar Arap halknn gzlerinde g-

rlmez deildi. Kltrl genlik ve orta snf tccar, daha nceki nesile

nazaran yeni fikirlere ak olduundan, kurulu olan dzene kar mem-

nuniyetsizlik ordu saflarnda da grlerek muhalefet giderek artyordu.

Arap-srail Kavgas: imdi btn bunlar gerilerde brakan veArap Dnyas zerinde ebedi bir problem gibi dolaan Filistin proble-

minin patlamasndan ksaca bahsedelim: Daha nceki uluslararas plan-

lar slam Dnyasn dnda brakarak geniler. Yalnz araplarla ilikili

ksm iin yine Mekke erifi Hseyin'e dnelim. Bilindii gibi Britanya'-

nn Msr'daki yksek komiseri 24 ekim 1915 te Mekke erifine gnderdii

notasnda u ksm dikkati ekiyordu. "am, Humus, Hama ve Halep'-

in batsnda kalan blgeler ak olarak Arap deildir . Ve mstakbel

Arap devletinin snrlar dnda kalmaldr." Sir Henry'nin ilk maksad

Dou Akdeniz kylarnda franszlara yer ayrmak olduundan belirlicorafi bir mefhum tamyordu. Fakat daha sonra notada "ismi gcen

Suriye'nin batsndaki ksm"a Filistin'i de ilave etmek cklinde bir

yorum ortaya knca nemli olaylar dodu. Bu, gerekten zerinde sz


15/20

SL .bl LKELERl'N YAKIN TARH 213

gtrr bir konu idi. Araplar, idari ve politik bir blge olmayp corafibakmdan Filistin diye adlandrlan bu blgenin hi de Britanya nota-

s ilc ilikisi olmadn ve dolaysiyle bamszlk vadedilen Arap bl-

gelerinin iinde bulunduunu ileri srdler. Araplarda, ngilizlerin Filis-

tindeki yahudilere bir vatan vaadetmek suretiyle ikinci bir taahhde

girdiklerini renince srpriz ve hiddet ok kuvvetli oldu. Arap milli.

yetileri kendilerine garanti edilen topraklarna dokunmann katiyen

mmkn olmadn savunuyorlard. Yahudiler hakknda hi bir dman-

lk beslemiyorlard: Bunlar eskiden beri burada hrmet grerek, bar

iinde Araplarla beraber yayorlard. Saylar i. dnya sava sonunda

Filistinde yayan Arap halknn onda biri kadard. O halde Arap vc

yahudiler arasnda bir anlama imkansz deildi. Hatta Emir Faysal

ile siyonistlerin efi aim Vezman (Chaim Weizmann) arasnda bir bu-

luma vuku buldu. Vezman Filistin topraklar zerinde bir srail dev-

leti kurmaya asla niyetli olmadna teminat verdi. Faysal ise Arap

Milli Harekat adna yahudilerin milli bir yahudi toprana kavumak

iin enellerinin hakl olduunu tanyarak bizzat kendi eliyle u notu

koydu. Araplara sz verilen birlik ve bamszlk her eyden nce yerinegetirilmelidir. Fakat, bu art yerine getirildii iin Faysal ile Vezman

arasnda imzalanan anlama l bir belge olarak bilahare unutulmu-

tur.

Bu iki millet Filistin zerinde haklarn yllarca sregelen bir

ekilde mdafaa ettiler. Arap ve yahudi milliyetileri Akdeniz ve rdn

arasnda arptlar ki artk uyuma imkansz hale geldi. Arap ve yahu-

diler arasnda ilk vurumalar, Avrupada Nasyonel Sosyalistlerin

iktidar almalarn takiben yahudilerin gerek gelmeleri ile balad.Bunu 1940 da Araplarn ba kaldrmas, 194.2 de Biltmore program

gereince yahudiler mstakil bir devlet hakknda isteklerini ve igalci

ngiliz kuvvetlerinin ekiklesini ortaya seriyorlard. Nihayet 1948 yazn-

da yahudiler ve Araplar arasnda silahlarla hesaplama devri balad.

srail devletinin douu hir bar anlamas ilc deil ancak bir ate

kes anlamas ilc sonuland.

Yenilgi, brakt derin izlere baklrsa Araplara z zayflklarn

anlamalarna yardmc oldu. Filistin'deki 7-8 yzbin Arap, aa-yukarmanda altndaki lkenin 3j4 sava esnasnda yurtlarn kaybettiler.

Ve halil muhacirler sorunu btn arl ile srail'in komusu Arap

Devletleri zerine yklenmitir. Olaylardan ders alan Araplar bunu


16/20

214 - S~IET KA YAO(;LU

bataki idarecilerin beceriksizliine baladlar, Filistin'de savaan ArapOrdular hkumetierinin iktidarszln, yenilginin sebebi olarak gs-

tererek dnyorlard. Bu nedenle bir ok subay aksiyona gemeye ka-

rar verdiler. Frtna nce Suriye'de patlad. Albay Husn el-Zaim'in

1949 da yapt hkumet darbesi burada muhafaz,lkar oligari hakimiye-

tini yerinden oynau. Ama Husni el-Zaim'in hkumeti alt ay geme-

di. Artk bir seri hkumet darbesi, i olaylar Araplar aras olaylara ba-

layarak birbiri arkas devam etti. Suriye ordusunun kuvvetli adam

Edib el-iekli uzun sre arka planda kaldktan sonra 1951 kasmnda

askeri bir diktann bana geti. 1953 temmuzunda iyi dzenledii bir

plebisit sonunda kendini 44 yanda Suriye Cumhuriyetinin cumhur

bakan setirdi. iekli kendi ahsnda Cumhuriyeti ynelimleri tem-

sil ediyordu. Bu ynden de Baimilerin ve onlarn programlarnn d.

man idi. Suriye'nin Arap birliini, en azndan Orta-dou (Croissant

fertilc) Araplarn birletirmede ba rl oynamasn hedef alyordu.

politikada askeri dikta ilc konulan rejim Trkiye'deki Kemalizm'.

den mlhem reformlar savunuyordu. Fakat iekli ordudaki bir isyan

sonucu devrildi. Bu defa yerine bir asker deil fakat politikaya kar-m, ordunun glgede brakt yllar nceki eski politikaclar i bana

geldi.

rdn'de de byk deiimlere ahit oluyoruz. Krallk yalnz

l blgesindeki bedevilerle deil, rdn Nehrinin batsnda bir ka

ehri iine alan ve buralarda yaayan Filistinli gmenlerle bii' tehlikeli

blge halini ald. te yandan idareci snflarn Msr ordusunda hafif

ve ahlakszca da\'fanlar mevcut sosyal rahatszl geniletiyordu.

Arap halknn derinliklerinden kan yeni kuvvetleri karsnda prenslerve eraf kar koyamayacaklard.

Arap Birliine Doru: 22 mart 1945 te yedi bamsz Arap devleti

Arap birlii (Ligue Arabe) paktn imzalyordu. "Birlik ve bamsz-

lk" Arap milli hareketinin balangcndan beri bu, ift hedefi idi. .

Dnya Harbinden sonra Arap Dnyasnn bir ok devletlere ayrlarak

blld grld. Fakat milliyetiler kesinlikle hu ayrlmalar kabul

etmediler. Araplarn birlik emelleri halk tabakalarna indike kuvvet

kazanyordu. Bununla beraber halk efkar slale ve ekonomik menfaat-ler gibi bir takm zel gruplarla kar karya geliyordu. phesiz yeni

kurulan devletlerin hkmdar ve bakanlar bu Arap Birliine ar-

dan kurtulamyorlar ve ayn zamanda zel menfaatlerle bu ary


17/20

SL.b tLKELE~N YAKIN TARH 215

badatrmak istiyorlard. Hala bamszlklarn elde etmek iin ar-pan Arap devletleri mevcut olduka birleik bir politika gtmek mm-

kn deildir. 1918 den beri iyice anlald gibi ancak yalnz azad ol-

mak yolundaki ilerlemeler Arap Birliine gtrlecektir.

slam uygarlnn beii olan Hicaz, yine bir tesadf olarak bu

birletirme yolunda ilk ii yapt. Burada bir Arap konferadasyonunun

ilk admlar atld. 1934 ilkbaharnda bir bar anlamas kral bn Suud

ile Yemen kral arasndaki ksa arpmaya son verdi. Bu Hicaz'da

imzalanan anlamay bir i birlii siyaseti takip ediyordu. Metin ikidevlet ve kraln birlemesini ngryor ve istikbalde "ebedi Arap-slam

kardelii"nin hakim olmasn rk" din ve anane birliinden her iki

devletin "bir ve ayn millet" olduu belirtiliyordu. bn Suud bu kadarla

yetinmiyordu. ki yl sonra ayn ynde eserine devam ediyor Irak ile

bir "Arap kardelii ve dostluu" anlamasn imzalyordu. Yemen de

bu dostlua katlyor ve bu anlama bamsz btn Arap devletlerine

ak tutuluyordu. Fakat bamszlk artn o zaman bu devletten

bakas dolduramyordu. Msr'n katlmas o devir henz bir konu

deildi.

kraln ittifak snrl olan sonularna ramen Arap Birliine

doru (Ligue arab) ilk mcrhale olarak grlebilir. kinci merhale 1935

ylna dorudur. Bu zaman Filistin'in Arap olduu hakknda doan tar-

tma sonucu birlemeye doru yeni hir hamle yapld. Bu yolda dier

byk bir adm 1939 da Londra'da toplanan, Filistin delegelerinden

haka, Arap devletlerinin temsileileri,?in de katld Filistin hakkndaki

kongrede atld. Bylece, ilk defa olarak uluslararas politika dzeyinde

resmen btn Arap dnyas zerine mterek menfaatlerin var olduutannd.

1913 te Irak bakan ve Arap uyannn emektar, Haimilerin ha-

dimi Nuri Said, bir birleme (Union) pln ileri srd. ~uri Said'in Arap

Birlii yalnz orta douya mnhasr kalmalydJ. Ve Irak'a o zaman d-

nlen Byk Suriye'yi balamalyd. D~i~leri, sava i~leri ve baz

ekonomik iler fedaral bir daimi meclise tevdi ediliyordu. Bu plan Byk

Suriye'nin iinde otonom bir yahudi yurdu neriyordu. N"uri Said Pa-

a'nn Arap birlii nihayet yalnz Orta-Dou snrlar iinde federal birbirlik sunuyordu. Halbuki Msr'n girii bu projenin erevesini krd. Ka-

hire'deki Vefd hkumetinin reisi Mustafa Nahas, Arap Yarmadas lke-

lerinin de giriine msaade edilmesini isteyerek Arap Birlii hareketi-


18/20

216 S~lET KAY AOGL U

nin bakanln hedef ald. Uzun hazrlklar sonucu skenderiye'de top-lanan arap hkmetlerinin genel konferans 1944 sonbaharnda imzala-

nan skenderiye protokolnn hazrlad. Bu alt ay sonra imzalanarak

Arap Birlii paktnn temelini att.

Arap Birlii halen Msr, rdn, Suriye, Lbnan, Irak, Suud Ara.

bistan, Yemen daha sonra Lihya, Sudan, Kuveyt ve bamszl kazanan

Kuzey Afrika lkelerinden Tunus, Cezair, Fas gibi devletlerin meydana

getirdii bir birliktir. Btn konfedarasyonlarda olduu gibi birliin

stats "ye devletlerin hakimiyetine hrmet" prensibini tanr. Birli-in en nemli organ konseyidir. Nfusu ve nemi ne olursa olsun her

ye bir reye sahiptir: Mesela, Lbnan ve Yemen, Msr ile ayn srada

tutulmutur. Btn kararlar ok az ist:isna ile oy birlii ile alnmaldr.

Bu halde her ye veto hakkna sahiptir. Birlik konseyinin kararlar

ne olursa olsun yelerinden hi birinin hakimiyetine halel getiremez.

skenderiye Protokolne, Arap Birlii yolunda ancak bir merhale olmas

dncesiyle daha byk elastikiyet verilmitir. Bylece dier mesele.

ler arasnda ye devletlerden birisi Birlie veya Arap devletlerinden bi-rine zarar verici bir politika gdemez.

Bu, fedaralistler iin parlak bir baar idi. Daha sonra bunlarn eli

altnda lig, Arap Dnyasnda mevcut dzeni korumak iin bir alet

oldu. Arap Dnyas iinde snrlar deitirmek isteyen taraflar ancak

bir imtiyaz elde edebildiler: dokuzuncu madde, lkeleri arasnda daha

sk ilikiler isteyen yelere beraber alma imkann verir.

Lig, Msr'n mhrn tar. Nfusu ve ekonomisi ile en byk

olan bu lkede Birliin merkezi bulunur. Msrl diplomatlar genel sekre.terliin kilit noktalarn ellerinde tutarlar. Msr eitli Arap devletleri

arasnda dengeyi korumaya alr.

imdi bir fikir vermek zere, Arap Devletleri Birlii paktndan

bir ka maddeyi burada yazmay faydal buluyoruz.

Arap Devletleri Ligi Pakt:

Madde 1: Arap Devletleri Birlii bu pakt imzalayan bamsz

Arap devletlerinden teekkl eder. Her bamsz Arap devletinin bunakatlmaya hakk vardr. Eer isterse, bu konuda bir talebi daim genel

sekreterlie tevdi eder. Talebin takdiminden sonraki meclisin toplan-

tsna arzeder.


19/20

SLAM LKELERI'N YAKIN TARH 217

Madde 2: Birliin gayesi itirak eden devletler arasndaki ba.lar kuvvetlendirmek, ibirliini salamak, politik hareketlerini koor-

done etmek, bamszlklarn ve hakimiyetlerini korumak ve genel

olarak Arap devletlerinin ilerini, menfaatlerini gzetlemektir. Her

devletin kendine has durum ve imkanlaryla ibirliini kuvvetlendir-

mesini u noktalarda saymak lazmdr:

1- ktisadi ve mali meseleler: Bunlar ticari mbadeleyi, gmrkler,

para, tarm endstri meselelerini iine alr.

2- Ulatrma meseleleri: demiryolu, karayolu, uak, gemi, teleg-I'af, posta.

3- Kltrel meseleler.

4- Milliyet, edeerlik (equivalence), vize, hkmlerin infaz ve

sulularn verilmesi meselesi.

5- Sosyal iler.

6- Salk meseleleri.

Madde 3: Birliin itirak eden devletlerin temsilcilerinden kurulubir meclisi olacak ve her devlet temsilcileri ne kadar olursa olsun bir

rey hakkna sahip olacaktr.

Bu meclis birliin hedeflerini gerekletirmeye ve katlan devletler

arasnda st maddede belirtilen ileri ve dier anlamalar iera etmeye

bakacaktr.

Yine bu meclisin ileri arasna uluslararas organlarla alma ve.

silelerine karar vermek ve bunlarla istikbalde emniyet ve bar temin

iin, ayn zamanda ekonomik ve sosyal mnasebetleri organizeye daya-nabilecek kararlar vermek.

Madde 4: kinci maddedeki ilerden herbirisi iin Birlikte temsil

edilen devletlerden zel bir komisyon tekil edilecektir. Bu komisyonlar,

taslak halinde, ilgili devletlere teklif edilmesi iin bu ibirliinin esas-

larn, snrlar da belirtilerek plan halinde tesbit etmekle urarlar.

Yukarda zikredilen komisyonlara baka arap devletlerinin temsil-

cileri de katlabilir. Meclis bu temsilcilerin komisyonlara katlacaklar

halleri ve temsil etmedeki kaideleri tesbit eder.

Madde 5: Bir yada daha fazla Birlik yesi arasndaki anlamazlk-

lardan dolay kuvvete ba vurulmaz. Bir devletin bamszl, hakimi.


20/20

218 SMET KAYAOGLU

yeti, toprak btnl ile ilgili bir anlamazlk patlarsa ve mnazaayatutulan taraflar bu anlaniazl zmek iin meclise bavururlarsa alnan

kararlar mecburl olur, icray gerektirir.

Bu halde aralarnda ihtilaf olan devletler meclisin tartmalarna

ve kararlarna katlma hakkna sahip deildir.

Bir savan domasndan korkulan ihtilaflarda lig yesi bir devlet

veya ligden olsun olmasn herhangi bir devlet arasna birlik bir anlama

temin etmek iin arabulucu olarak girer. Arabuluculuk ve hkm verme

kararlar byk ounlukla alnr.

Bu pakt btn Arap halklarn birletirmek iin 22 mart 1945 te

Kahire'de dzenlendi. Dikkat edilirse Lbnan'n bu pakt iinde bulun.

masndan dolay paktn dini bir karakteri yoktur. Saf bir Arap rkndan

bahsetmek zor olduu iin yine bu pakt dil ve Arap kltr balar

ilc balananlar toplar.

Temel Bibliyografya

George Antonius, The Arab Awakening, s. 101.125 1938, London.

- Keesing's Contemporary Archives (ad gecn yllar)

- F-w. Fernau, Le Reveil du Monde Musulman, Paris, 1951.

ortadoğu yakın tarihi

Documents