HENRI PIRENNE O rtaa A vrupas n n E konom ik ve Sosyal T arih i

Histoire de Moyen Age, Henri Pirenne, Gustave Cohen, Henri Focillon 1933 Presses Universitaires de France

Economie and Social Hiscoty of Mdival Europe 1936 Routledge & Kegan Paul Ltd.

iletiim Yaynlan 1120 Tarih Dizisi 36 ISBN-13: 978-975-05-365-8 2005 letiim Yaynclk A. .1-2. BASKI 2005-2007, stanbul 3. BASKI 2009, stanbul

DZ KAPAK TASARIMI mit Kvan KAPAK Suat Aysu UYGULAMA Hsn Abbas DZELT Serap Yeen BASKI ve CLT Sena OfsetLitros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok' 6. Kat No. 4NB 7-9-11 Topkap 34010 stanbul Tel: 212.613 03 21

le t i im Y ay n lar

Binbirdirek Meydan Sokak iletiim Han No. 7 Caalolu 34122 stanbulTel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr

HENRI PIRENNE

Ortaa Avrupasnn Ekonomik ve Sosyal Tarihi

Economic and Social History o j Medieval Europe

NGLZCEDEN EVREN U ygur Kocabaolu

HENR1 PIRENNE (d: 1862 - : 1935) Ortaalar Avrupas ve Belika tarihinin nde gelen araurclanndan birisi olan Henri Pirenne, 23 Aralk 1862'de Belikada dodu. Byk bir sanayicinin olu olan Pirenne, Liege niversitesinde doktora renimi yapt. Leipzig, Berlin ve Paris niversitelerinde almalarn srdren Henri Pi- renne, 1886 ylnda Ghcm niversitesinde profesr oldu. 1930 ylnda emekli olana kadar ayn niversitede Ortaalar ve Belika Tarihi dersleri verdi.

Almanlarn Belikay igali srasnda ders vermeyi reddeden Henri Pirenne 1916 ile 1918 yllan arasnda Almanlar tarafndan hapsedildi. lmnden sonra yaymlanm olan Avrupa Tirrilfnin taslan bu mahpusluk yllannda belleinde oluturdu. Pirennein ilk nemli kitab, Ortaalarda Din ant Kentinin Anayasas Tarihi (1889) adl ortaalar kent hayaun anlatan almasdr. En nemli yapt yedi ciltlik Belika Tarihi (1900-1932) Henri Pirennee uluslararas bir n kazandrd.

Henri Pirennein 1922 ylnda Amerika'daki Princeton niversitcsi'nde verdii dersler daha sonra (1925) Ortaa Kentleri ad alunda yaymland. Bu yapt, oraag- iann sonlannda kentsel merkezlerin ve ticari faaliyetlerin canlannn klasik bir zmlemesi saylr. lm nden sonra yaynlanan Muhammcd ve arlman (1937) adl yapmnda Pirenne, Roma Imparaorlugunun knn Cermen istilalarnn deil, Akdenizdeki Arap egemenliinin bir sonucu olduu tezim ortaya att. ok eser vermi bir tarihi olan Pirennein teki nemli yaptlar arasnda Eclcmenk'delti Esli Demokrasiler (1910), Ortaalarn Sonu (1931), Ortaa Kent Anayasalarnn Kkeni (1895) saylabilir.

Belika Kraliyet Tarih Komisyonu Bakanl ve Uluslararas Tarih Kongresinin yneticiliini de yapm olan Henri Pirennein Ortaa Avrupacnn Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1933) adl bu yapt ortaa Avrupa tarihinin baeserlerinden biri saylmaktadr.

Pirennein lkemizde bir dier kitab Ortaa Kentleri /.Kkenleri ve Ticaretin Canlanmas (cv. Sadan Karadeniz) letiim Yaynlanndan kt.

indekiler

nsz............................................................................................. 7

G R ..............................................................................................................9

B R NC B O L M

TCARETN CANLANII ...........................................................................25

. Akdeniz..................................... 252. Kuzey Denizi ve Battk Denizi................................................ 313 . Ticaretin Canlan.................................................................. 36

K N C B L M

K e n t l e r .................................................................................................... 5 i

. Kentsel Hayatn Canlan.......................................................512. Tacirler ve Burjuvazi...............................................................563 . Kentsel Kurumlar ve Hukuk................................................... 62

N C B L M

T o p r a k v e K i r s a l S i n i f l a r ....................................................... 7 i . Manor rgtlenmesi ve Sertlik.............................................. 712. Onikinci Yzyln Bandan tibaren Tanmdak Deimeler .81

D R D N C BL M

O n n c Y z y i l i n S o n u n a K a d a r T I c a r e t _____ 103 . Ticaret H a reketleri _................................................................ 1032. Panayrlar------------ .................... 1133 . Para...................... 1214* Kredi ve Para Alverii.................................................... ....136

BE N C BL M

O n n c Y z y i l i n S o n u n a K a d a rU L U S L A R A R A S I T C A R E T ............................................... 161. Mallar ve Uluslararas Ticaretin....Ynleri.................. 1612. Uluslararas Ticaretin Kapitalist...Nitelii............................ 181

A L T I N C I B L M

K e n t s e l E k o n o m v e E n d s t r n n D z e n l e n I 189. Ekonomik Merkezler Olarak Kentler.

Kentlerin Beslenmesi ....... .........................1892. Kentsel Endstri.......................... 198

Y E D N C B L M

O N D R T V E O N B E N C Y Z Y I L L A R D A K E K O N O M K D E M L E R ................................... t . Felketler ve Toplumsal Karklklar......... ............2132. Himayecilik, Kapitalizm ve Merkantilizm ....... 231

G e n e l K a y n a k a 245

nsz

izleyen sayfalarda, Roma lmparatorlugunun sonundan on- beinci yzyln ortalarna kadar, Bat Avrupann ekonomik ve toplumsal evriminin nitelik ve genel dorultusunu ana izgileriyle anlatmaya altm. Bu geni alan, paralarnn birbirleriyle srekli iletiim iinde bulunduu tek bir btn olarak grmeye gayret ettim. Baka deyile, uluslararas bir hareket noktas benimsedim ve her eyden nce, yalnzca farkl lkelerde deil fakat ayn lkenin farkl kesimlerinde aldklar zel grnmleri ikinci planda tutarak, betimlenen olaylarn asl karakterini ortaya koymaya uratm. Bylece doal olarak, Ortaalar boyunca ekonomik hareketin en tam ve en hzl gelitii lkelere, rnein tm Avrupadaki dolayl ya da dorudan etkileri her zaman gzlenebilecek olan Felemenk ve talya gibi lkelere zel bir nem vermek durum unda kaldm.

Bilgi daarcmzda hl o kadar ok boluk var ki, olaylar aklamak, onlann isel balantlarn izleyebilmek iin olaslklara ya da varsaymlara bavurmak zorunlu oluyor. Ancak gereklere hakszlk etmemek iin kuramlara sn-

7

mamaya zen gsterdim. Amacm gerekler tarafndan ynlendirilmektir. Bununla birlikte baarl oldum diye kukusuz vnemem. Son olarak, en tartmal sorunlar bile, elden geldiince ak bir biimde ortaya koymaya altm.

O kuyucunun benim aklamalarm tamamlama ya da grlerimi eletirmesine olanak verecek kitaplara ilikin gerekli gndermeler, her blme eklenmi (ngilizce bask iin zel olarak gzden geirilmi) bibliyografyalarda bulunabilir. Bu bibliyografyalarda, ieriklerinin zenginlii ya da sonularnn nemi asndan gerekten deerli olan eserleri vermeyi amaladm; bu, sreli yaynlardaki ok sayda makaleye yer veriimin nedenini de aklayacaktr. Kolaylkla grlebilecek eksiklikler iin imdiden zr dilemeliyim. Bunlarn bir ksm benim kendi bilgisizliimin, bir ksm da, btn seme bibliyografyalarn, kanlmaz bir biimde, bu semeyi yapann tercihlerini yanstmas gereinin bir sonucudur.

HENRI PlRENNE

8

G I r I

Bat Avrupada, onbirinci yzyldan itibaren yer alan ekonomik canlanmay anlayabilmek iin, ilkin, nceki dneme bir gz atmak zorunludur.

Burada benimsememiz gereken bak asna gre, beinci yzylda Bat Avrupa topraklarnda kurulan barbar krallklarnn, eski uygarln en arpc ve kanlmaz karakterini, yani Akdeniz karakterini hl koruduunu ilk bakta grrz.1 Eski dnyann btn uygarlklar, karalarla kuatlm bu byk denizin evresinde domutur. Bu eski uygarlklar onun araclyla iletiimde bulunmular, fikir ve ticaretlerini onun araclyla geni alanlara yaymlardr ki bu durum, Akdenizi, Britanyadan Frata tm eyaletlerin etkin

1 Bu gerek, gnm zde, beind yzyldaki istillarn Avrupa uygarlm yktm ve dntrdn ileri sren iarihilerce bile genellikle kabul edilm ektedir. Bkz. E Lot, Histoire du Moyen Age (Histoire Gnrale, Ed. G. Glotz), s. 347. A. Dopsch, Wirtschaftliche und soziale Grundlagen der Europaeischen Kulturent- wicketung aus der Zeit von Caesar bis au f Karl den Grossen, 2'nci bask (Viyana 1923-4, 2 cilt) adl yapt, im paratorlukta A lmanlarn yerletirilm esinden nce ve sonraki dnem lerde iktisat tarihi asndan bir kopm ann olmadn gstermesi asndan deerlidir.

9

liklerini bir araya getiren, Roma mparatorluunun gerek anlamda merkezi haline getirmitir. Ancak byk deniz, Cermen istillarndan sonra bu geleneksel roln srdrmtr. talya, Afrika, spanya ve Galyada yerleen barbarlar iin, Bizans mparatorluu ile ilikilerinin aracs olmaya devam etmi ve bylelikle srdrlen ilikilerin, ksaca, eski dnyann devam olan ekonomik hayatn desteklenmesini olanakl klmtr. Burada, Suriye denizcilerinin beinci yzyldan sekizinci yzyla kadar Bat ile Kk Asya limanlar arasndaki faaliyetlerini, Akdeniz havzasnn ekonom ik birliinin sembol ve arac olan Roma altn soli- dusun Cermen krallklarnca korunmasn ve son olarak, insanlarn hl, tpk Romallar gibi, hakl olarak Mare nost- rum (Bizim Deniz) diye adlandrabilecekleri bu denizin kylarna ynelik ticaretin genel dorultusunu hatrlatm ak yeterlidir. Islmiyetin yedinci yzyl iinde birdenbire sahneye k ve bu byk Avrupa glnn dou, gney ve bat kylarnn fethiyle durum, tarihin bundan sonraki tm akn etkileyecek olan sonularyla, deimitir.2 Bundan byle Akdeniz, o zamana kadar Dou ve Bal arasnda yzyllar boyu srdrd balant olma ilevini yitirmi, bir engel olmutur. Her ne kadar Bizans mparatorluu, donanmas sayesinde, slm saldrlarn Ege Denizi, Adriyatik ve talyann gney snrlarndan pskrtmeyi baarmsa da, Tiran Denizi,btnyle Sarazenlerin* egemenlii altna girmitir. Balear Adalar, Korsika, Sardinya ve Sicilya, bu deni

2 H. Pirenne, Mahomet el Charlemagnc, ve Un contraste conomique: Mrovingiens et Carolingiens Revue belge de phiologie et d'histoire. Ayn yazar. Les villes du Moyen Age, s. 7 ve dev. (Brksel 1927). Bu gr buradayanulanm asi m m k n olmayan itirazlara yol amtr. Bu konud \ki b ir deerlendirm e 11. La- urenin, Les travaux de H. Pi renne sur la fin du monde antique et les dbuts du Moyen Age adyla Byzantion, c. Vil, s. 495 ve devam nda grlebilir.

(*) Sarazen ya da Sarakcn (Saracen): Avrupaltlann genel olarak M slm an Arap- lara verdikleri ad - .n.

10

zi, gneyden ve batdan kuatan Araplara, blgedeki egemenliklerini tamamlayan deniz sleri salamtr. Sekizinci yzyln bandan itibaren bu byk deniz drtgeni iindeki Akdeniz ticareti mahvolmu ve tm ekonomik hareket imdi Badata ynelmitir, lbn-i Haldun, canl bir anlatmla, Hristiyanlar, diyor, burada artk bir tahta bile yzdre- mezler.3 Bir zamanlar ortak detlerin, ihtiyalarn ve fikirlerin etkileimini srdren bu kylarda, iki uygarlk ya da daha dorusu iki yabanc ve dm an dnya, Hillin ve Han dnyas imdi kar karya gelmiti. Cermen istillarna kar koyabilen antikitenin ekonomik dengesi, slmn saldrs karsnda kt. Karolenjler, Araplarn Pirenelerin kuzeyine yaylmasn nlediler ama denizi yeniden ele geiremediler ve hatta yetersizliklerinin bilinci iinde bunu denemediler bile. arlman mparatorluu, Roma ve Merovenj Galyasmn tam tersine, esasen bir kara imparatorluu ya da (bazlarnn yeleyecei bir anlatmla) bir kta imparatorluu idi. Ve bu temele ilikin olgudan, zorunlu olarak, erken Ortaalara zg yeni bir ekonomik dzen dodu.

M slmanlarn daha ileri uygarlndan Hristiyanlarn pek ok ey dn aldn bize gsteren daha sonraki tarihin, ilk dnemlerdeki ilikiler konusunda aldatc grleri beslemesine izin verilmemelidir. BizanslIlarn ve onlarn Napoli, Amalfi, Bari ve hepsinden ok Venedik gibi uzaktaki limanlarnn, dokuzuncu yzylda, Sicilya Araplar, Afrika, Msr ve Kk Asya ile olduka etkin bir biimde ticaret yapt dorudur. Ancak Bat Avrupa ile olan durum ol

3 Gcorges Marcaisin Histoire et hisloriens de l'Algerie, s. 212'de (Paris 1931) belirttii gibi, Kuzey Afrika lkelerinin Islmiyetin ynetim i altna girdii andan itibaren, ara sra grlen istisnalar dnda, b tn Ortaalar boyunca, Kuzey Afrika lkeleriyle Hristiyan Avrupa arasndaki kprler atlm t... Kuzey Afrika lkeleri. Dou lem inin bir eyaleti haline gelmiti." lbn-i H aldun 'un m etnine ilikin bilgiyi G. Marcaisin nazik bir m ektubuna borluyum.

4 H. Pirenne, Un contrasle iconomitfuc, bkz. 2 nolu dipnot.

11

duka farklyd. Burada, kar karya gelen iki dinin dmanl, taraflar sava halinde tutuyordu. Sarazen korsanlar Lion Krfezinin kyya yakn kesimlerini, Cenovanm giriini, Toskanya kylarn sk sk taciz etmekten hibir zaman geri durmadlar. Pisay 935 ve 1004 ylnda yamaladlar ve Barselonay 985te yktlar. Onbirinci yzyln bandan nce bu yrelerle spanya ve Afrikadaki Arap limanlar arasnda herhangi bir iletiimin olduunu gsteren en kk bir iz bile yoktur. Ky boyunda gvensizlik ylesine byktr ki, M aguelonne piskoposluunu M ontpelliere nakletmek zorunlu olmutur. Ktann kendisi de saldrdan korunm u deildi. Onuncu yzylda M slmanlarn Alp- lerde, Garde-Frainetde asker! bir ileri karakol kurduklarn ve orada Fransadan talyaya geen yolcu ve haclar rehine olarak tuttuklarn ya da ldrdklerini biliyoruz. Ayn dnemde Roussillon, onlarn Pireneler tesine tadklar akn- larn deheti iinde yaamtr. Sarazen aknclar 846 ylnda Romaya kadar ilerlemiler ve Sain Angelo. kalesini kuatmlardr. Bu koullar altnda Araplarn yaknl, Batnn Hristiyanlanna katksz felketten baka bir ey getiremezdi. Saldrya, gemeyi dnemeyecek kadar zayf olduklarndan kendi ilerine ekildiler ve zerinde artk tehlikeyi gze alamadklar denizi rakiplerine terk ettiler. Aslnda, dokuzdan onbirinci yzyla kadar Bat iine kapand. Her ne kadar uzun aralklarla Konstantinopolise eliler yine de gnderiliyor ve olduka ok sayda hac admlarn Kudse yneltiyorduysa da, hedeflerine lllirya ve Trakya zerinden uzun ve zor yolculuklar sonucu ya da Adriyatiki aarak talyann gneyindeki Bariden Rum gemileriyle ulayorlard. Nitekim, onlarn bu seyahatlerini, bazen yapld gibi, slm yaylmasndan sonra Bal Akdenizde deniz ulamnn devam etliinin bir kanl olarak gstermenin hakl nedeni yoktur. Deniz ulam tamamen son bulmutu.

12

Akdenizin byk bir ticaret yolu olmu olmasna karn, ticari faaliyet de varln srdremedi. Ticaretin canl olduu srece, talya, spanya, Afrika ve Galya limanlaryla bunlarn h interlantnda ticareti, denizciliin srdrdn gstermek kolaydr. Elimizdeki, maalesef pek nadir olan belgeler, Arap istilsna kadar, tm bu lkelerde bir profesyonel tccar snfnn, varl inkr edilemez ama nemi belki sz gtrr bir ihracat ve ithalt ticaretini srdrdklerini kukuya yer vermeyecek ekilde gsteriyor. Bylelikle Roma kentleri, deniz kysndan kuzeye doru, en azndan Ren Vadisine kadar uzanan bir trafiin toplanma noktalar ve i merkezleri olarak kaldlar. Bu merkezlere, Akdeniz kylarna boaltlan, baharat, dou araplar, papirs ve ya ithal ediliyordu.5

Yedinci yzylda Mslmanln yaylmasyla Akdeniz lim anlarnn kapanmas, zorunlu olarak, bu faaliyetin ok hzl bir biimde gerilemesine yol at.6 Sekizinci yzyl boyunca ticaretin durmas, tacirlerin ortadan kalkn dourdu ve onlarca ayakta tutulan kent hayat da ayn zamanda yok oldu. Roma kentleri, piskoposluklarn ynetsel merkezleri olduklar ve bu nedenle piskoposlarn yaad ve kalabalk ruhban heyetlerinin topland yerler olmalar nedeniyle elbette varlklarn srdrdler ama, hem ekonomik nemlerini hem de beled ynetimlerini yitirdiler. Genel bir fakirleme apakt. Altn sikke ortadan kalkarak,

5 R Scheffer-Boichorst, Die Syrer im Abendlande, bkz. Miltcilungen des Instilutsfr Oesterrcichischc Ceschichts/orschung, c. VI (1385), s. 521 ve dev.; L. Brhier, Les colonies des Orientaux en Occident au commencement du Moyen Age, bkz. Byzan- tinischri/t Zeitschrift, c. XII (1903), s. 11 ve dev.; J.Ebersolt, Orient et Occident (Paris 1929), s. 26 ve dev.; H. Pirenne, Le commerce du papyrus dans la Gaule Mrovingienne, bkz. Comptes rendus des sances de l'Acad. des Inscriptions et Belles-Lettres, 1928 s. 178 ve dev.; ayn yazar. Le Cellarium fisci, bkz. Bull, de la Classe des Lettres de l'Acad Royale de Belgique, 1930 s. 201 ve devam.

6 Yalnzca bu noktada E. Sabb'nin Revue helg. de pliilol. ci d'hist. 1934-35teki iki makalesine baknz.

13

Karolenjlerin onun yerine ikame etmek zorunda kaldklar gm sikkeye yerini brakt. Eski Roma altn solids'un yerine kurduklan yeni para sistemi, antik ekonomiden ya da Akdeniz ekonomisinden kopularnn ak bir delilidir.

arlman devrini, hem en her zaman yapld gibi, bir ekonomik gelime dnemi olarak dnmek aka yanltr. Bu kuruntudan baka bir ey deildir. Gerekle, Mero- venjlerle karlatrldnda, Karolenj dnemi, ticar bak asndan bir dknlk, hatta gerileme adr.7 arl, eer denemi bile olsayd, deniz ticaretinin yok oluunu ve denizin kapannn kanlmaz sonularn nlemeyi baaramazd. Bu sonularn Gneyi etkiledii iddetle Kuzey'i etkilemedii yeterince dorudur. Dokuzuncu yzyln ilk yarsnda Quentovic (bugnk Etap-les-sur-la Canche) ve Duurstede (Ren zerinde Utrechtin yukarsnda) limanlar olduka sk ziyaret ediliyor ve Frizye* gemileri, Scheld, Meuse (Maa) ile Ren nehirlerini amay srdryor; Kuzey Denizi boyunca ky ticaretini devam ettiriyorlard.8 Ancak, bu gerekleri, yeniden douun belirlileri olarak hayal etmekten kanmalyz. Bunlar, Roma mparatorluu zamanna kadar geri giden ve Merovenjler dneminde de devam eden bir faaliyetin duraklamasndan baka bir ey deildir.9 Aix-la-Chapelledeki kraliyet saraynn allagelmi varlnn ve onun pek ok saydaki personelinin geiminin sa

7 L. Halphen, Eluds critiques sur lhistoire de Charlemagne, s. 239 ve dev. (Paris 1921); H. Pirenne, a.g.y., bkz. 1 nolu dipnot.

(*) Kuzey Felem enk ahalisine verilen ad - .n.

8 O. Fengler, Quentowic, seine maritime Bedeutung unter Merowingern und Karolingern, bkz. Hansische Ccschichtsblatter, 1907, s. 91 ve devam H. Pirenne, Draps de Frise ou draps de Flandre? bkz. Vierteljahrschrift f r social-und Wirtschaftsgeschichte, VII (1909), s. 308 ve devam H. Poclman, Ceschiedents van den handel van Noordnedcrland gedurende het Merowingische en Karolingische lijd- perk (Amsterdam 1908).

9 E Cum ont, Comment la Belgique fu t romanise, 2'nci bask (Brksel), 1919.

14

lanmas zorunluluunun evre alanlarda ticaretin yalnzca varln srdrmesine deil, hatta gelimesine katkda bulunmu olmas ve buralar, imparatorluk iinde baz ticar faaliyetlerin gzlenebilecei biricik yerler haline getirmesi olanakl ve olasdr. Ancak, byle olmu olsa da, Kuzeyliler gemiin bu son kalntlarna bir son verdiler. Dokuzuncu yzyln bitiminden nce Quentovic ve Duurstede, ykntlarndan bir daha hibir zaman dorulam ayacak ekilde adamakll yamaland ve ykld.

Akdenizin Dou ve Bat arasndaki byk etkileim yolu oluunun yerini Tuna Vadisinin alm olduu dnlebilir ve zaman zaman gerekten dnlm tr de. Aslnda bu, eer balangta Avarlar, daha sonra Macarlar tarafndan olanaksz klmmasayd olabilirdi de. Kaynaklar bize, Strasburg tuzlalarndan yklenen birka mavnadan baka bir ticaret trafii olduunu gstermiyor. Elbe ve Saale kylarndaki putperest Slavlarla yaplan szmona ticarete gelince, bu i, barbarlara silah salamay amalayan ya da imparatorluun tehlikeli komularndan Karolenj birliklerinin ald sava tutsaklarn daha sonra kle olarak satabilmek amacyla satn almaktan teye gemiyordu. Kilise kaytlar aka gstermektedir ki, srekli gvensizlik iinde olan bu asker snr boylarnda normal ve dzenli bir ticaret trafii yoktu.

Sahip olduumuz verilere gre, olduka aktr ki, sekizinci yzyl sonlarndan itibaren Bat Avrupa, tamamen tarmsal bir duruma geri dnd. Toprak, tek yaama kayna ve zenginliin biricik koulu oldu. Topraklarndan salad gelirinden baka bir eyi olmayan imparatordan en mtevazi serfe kadar, nfusun btn kesimleri, dorudan ya da dolayl olarak, ister kendi emei ile retsin, isterse bunlar toplamak ya da tketmek biiminde olsun, topran rnleriyle yaar duruma geldi. Tanabilir zenginlikler ekonomik hayatta artk hibir rol oynamyordu. Her trl toplumsal va

15

rolu, toprak mlkiyeti ya da topraa tasarruf temeli zerine oturdu. Dolaysyla bu temel zerine oturmayan bir ynetimi ve asker sistemi srdrm ek devlet iin olanaksz hale geldi. imdi artk ordu mensuplan /ie/lerden, yneticiler ise byk toprak sahipleri arasndan seiliyordu. Bu artlar altnda devletin bann egemenliini korumak olanaksz hale geldi. Bu egemenlik ilkesel olarak varln srdrdyse de, uygulamada ortadan kalkt. Feodal sistem yalnzca, her birinin topran bir blmne sahip olduu, bamszlam ve kendilerine devredilen otoriteyi miras haklarnn bir paras olarak gren kendi unsurlannn elinde kamusal otoritenin daln temsil eder. Aslnda Bat Avrupada dokuzuncu yzyl boyunca feodalizmin ortaya k, toplumun tamamyla krsal bir medeniyete geri dnnn siyasal plandaki yansmasndan baka bir ey deildi.

Ekonomik bak asndan bu uygarln en arpc ve en belirgin kurum u byk mlktr. Bunun kkeni kukusuz ok daha eskilerdedir ve ok uzak gemile ilikisini kurmak kolaydr. Galyada Sezardan nce olduu gibi, Almanyada da istillardan ok nce byk toprak sahipleri vard. Roma mparatorluu, byk Galya mlklerinin varlklarn srdrmelerine izin verdi ve bunlar fatihlerinin mlklerinde var olan rgtsel yapya ksa srede kendilerini uyarladlar. mparatorluk dneminin Galya villas, mlk sahibi iin ayrlan arazi ve kolonlaryla (coloni), talyan tarmclarnn Cato zamanna ilikin olarak anlattklar trden bir smry temsil eder. Cermen istillar srasnda hemen hi deimeyen, Merovenj Fransasnn koruduu bu kurum u, Kilise, Hristiyanlk yayldka adm adn Ren Nehrinin tesine tamtr.10

10 Btn bunlar iin okuyucunun, M. Bloch'un Les carcteres originaux de l'histoire rurale franaise, s. 67 ve devatnmdakidaki m kem m el deerlendirm esine bavurmasn salk vermekle yetineceim.

16

Bylece byk mlkn rgtlenii, hibir adan, yeni bir ey deildi. Ancak yeni olan ey, ticaretin ve kentlerin ortadan kalkt andan itibaren bunun ald yeni ilevsel biimdi. Ticaret, byk mlkn rnlerini tamaya yeterli olduu, kentler ise buna bir pazar salad srece, byk mlk darda dzenli bir sata egemen olabiliyor ve dolaysyla bundan krl kyordu. Genel ekonomik faaliyet iinde yiyecek maddelerinin reticisi ve mamul maddelerin tketicisi olarak yer alyordu. Bir baka deyile, d dnya ile karlkl alverii srdryordu. Ama imdi bunu yapamaz duruma geldi, nk arlk ne tacirler ne de kentler vard. Artk alc olmadna gre kime sat yapacakt ve ihtiya olmad iin talep edilmeyen rnleri nerede elden karacakt? imdi herkes kendi topranda yaad, dardan yiyecek satn almad ve talebin bsbtn yok oluu nedeniyle, toprak sahibi kendi retimini tketmek zorundayd. Bylelikle her mlk, tam da doru olmayarak kapal m lk ekonomisi eklinde tanmlanan ve gerekle pazarlar olmayan basil bir ekonomi trne kendisini baml kld. Bunu isleyerek deil, zorunluluk sonucu yapt. Salmak istemedii iin deil, fakat alclar artk onun alanna giremedii iin bunu yapt. Lord, yalnzca demesnesinin geliri ve kendi kyllerinden salayaca resimlerle yaamn srdrmek iin deil, fakat bunlar baka yerden salayamadna gre, topraklarnn ilenmesi iin gerek duyduu alet ve gerelerle, hizmetkrlarnn giysilerini de maliknesinde retmek iin gerekli dzenlemeleri yapt. Bundan dolay, erken Ortaalarn malikne organizasyonunun pek karakteristik bir esi olan bu atlye ya da gynaeceas, tamamen ticaret ve endstrinin yokluunu telfi etmek amacyla oluturulmutu.

Aktr ki, bu durum, insanlar kanlmaz bir ekilde iklimin btn tehlikelerine ak bir konumda brakyordu. Hasat yetersiz olduunda, bir ktlk durumuna kar biriktirilen

17

erzak ksa zamanda tkeniyor ve gerekli olan tahl salamak iin insann tm zeksn kullanmas gerekiyordu. O zaman, evrede daha ansl olan bir komudan ya da bolluun egemen olduu bir baka yreden bunu salamak iin serfler seferber ediliyordu. Lord, serilere para salayabilmek iin deerli sofra takmlarn en yakn darphanede erittirmek zorunda kalyor ya da bir komu manastrn yneticisine borlanyordu. Bylece, atmosfer koullarnn etkisi altnda, gelip geici ve koullara bal bir ticaret varln srdryor, kara ve su yollannda ara sra grlen bir ticaret trafii devam ediyordu. Ayn ekilde, bolluk yllarnda insanlar, tarlalarnn ya da balarnn hasat fazlasn, benzer biimlerde satmaya alyorlard. Sonunda, yaam iin zorunlu bir katk olan tuz ancak belirli yrelerde bulunabiliyor ve aresiz oralardan gidilip alnyordu. Ancak btn bunlarn iinde, zel ve profesyonel anlamda, ticari faaliyet olarak nitelenebilecek bir ey yoktu. Tacir, deyim yerindeyse koullarn emrettii biimde ve geici olarak varln koruyordu. Alm ve satm, hi kimsenin normal ii deildi; bunlar, ihtiyalar zorladnda insanlarn bavurduu arelerdi. Ticaret, toplumsal faaliyet dallarndan birisi olmaktan ylesine uzaklamt ki, her mlk, btn ihtiyalarn kendi bana gidermeyi amalyordu. zm balar bulunmayan Felemenk* gibi yrelerdeki manastrlarn, her yl arap mahzenlerini yeniden doldurabilmek iin Sen havzas ya da Ren ve Moselle vadilerindeki mlklerin balarn elde edebilmek iin denenmedik yol brakmamalarnn nedeni budu r.11

(*) Felem enk gnm zdeki Belika, Hollanda ve Lksem burg'un deniz seviyesinin altnda kalan (Neederland) yrelerini iermek zere ve Ingilizlerin (Low Countries, Franszlarn Pays Bas olarak niteledikleri blgeyi karlam ak zere kullanlm tr - .n.

11 H. Van Wervcke, Comment les tablissement religieux belges se procuraient-ils du vin au haut Moyen Age?, bkz. Revue belge dephilol. et d'hist. c. II (1923) s. 643 ve devam.

18

lk bakta, ok sayda pazarn varl, an ticar adan felli durumuyla eliiyor gibi grnebilir. nk dokuzuncu yzyln bandan itibaren bunlarn saylar hzla artm ve srekli olarak yenileri ortaya kmtr, Ancak, bunlarn says nemsiz olularnn delilidir. Yalnzca Paris yaknlarndaki Sl. Denys (Lendit) panayr, ylda bir kez, ziyaretileri arasndaki uzak mesafelerden gelmi ve frsat dtke ticaret yapan alc ve satclar kendisine ekebiliyordu. Bunun dnda, yalnzca ok sayda haftalk pazar kuruluyor ve yrenin kylleri buralarda, birka yumurta, tavuk, birka kilo yn ya da evde dokunmu birka arn kaba kuma sata sunuyorlard. Yaplan alveriin nitelii, bu satlarn per dener ates, yani deer olarak birka kuruu amayacak byklkle olularndan aka anlalr.12 Ksaca, bu kk topluluklarn insan ihtiyalarn tatmin etme gc, evredeki nfusun gnlk ihtiyalarn gidermek ve bir de, hi kukusuz, gnmzde Kablyle?ler* arasnda olduu gibi, btn insanlarda doutan var olan toplumsallk gdsn tatmin etmekle snrlyd. Bu pazarlar, toprakla uraan bir toplumun sunabildii tek elenceyi oluturuyordu. arlmann, kendi mlklerindeki sertlere, pazarlarda dolamamalar" iin verdii buyruk gstermektedir ki, bunlar oralara eken ey, ticar endielerden ok hoa vakit geirmektir.13

Dolaysyla profesyonel taciri bulmaya bouna urarz. Byle birisi yoktur ya da daha dorusu, Karolenj dneminin bandan beri dzenli bir ticareti srdren Yahudiler- den baka kimse yoktur. O kadar ki, Judaeus (Yahudi) ve mercator (tccar) kelimeleri neredeyse eanlamldr. Bunlarn bir ksm gneyde yerlemiti; ancak ounluk, Akde

12 Edictum Pislense, 20. Borcius, Capitularia, l II, s. 316.(*) Kabyle: Cezayirin dou kylarndaki dalk yrelerin Berber ahalisi - .n.13 Capitularic de Villis, 54, a.k., c. 1, s. 88.

19

nizin Mslman lkelerinden gelmi ve spanya zerinden Bat ve Kuzey Avrupaya ulamlard. Bunlar, Dou lkeleriyle yzeysel bir ilikiyi hl srdren srekli seyahat eden Radanitelerdi.14 u da var ki, bunlarn urat ticaret, byk emek karl Msr, Suriye ve Bizanstan Karolenj lm- paratorluguna tadklar baharat ve kymetli eyalardan ibaretti. Bunlarn araclyla bir kilise, lh ibadet ve ayinler iin kanlmaz olan ttsy ve katedral hzinelerinin kimi rneklerini gnmze kadar saklad deerli kumalar, byk zaman aralklar ile de olsa elde ediyordu. Bunlar, pek nadir ve pahal olduu iin zaman zaman para yerine de kullanlan biberi ve aristokrasinin lksn oluturan dou yapm mine ya da fildiini de ithal ediyorlard. Byle- ce Yahudi tacirler ok snrl bir mteriye hitap ediyordu. Saladklar krlarn nemli olmas gerekir. Ancak, her ey hesaba katld zaman, ekonomik rollerinin, aksesuvar olmaktan teye geemedii grlr. Toplum, onlarn ortadan kalkyla hayat hibir ey kaybetmemitir.

Bylece, Bat Avrupa, her adan, dokuzuncu yzyldan balayarak, deiimin ve mal hareketlerinin m mkn olan en kk dzeye indii, asl olarak krsal bir toplum grnmndedir. Tccar snf ortadan kalkmtr. imdi bir insann durumu, sivil ve ruhban bir aznln elindeki ve b yk mlkn erevesi iinde ok sayda kiracya datlm toprakla olan ilikilerine gre belirleniyordu. Topraa sahip olmak, ayn zamanda, zgrle ve g6e sahip olmak demekti; bylece toprak sahibi ayn zamanda lorddu. Bunlardan yoksun olmak serflie indirgenmek oluyordu. Bylelikle vilain kelimesi, hem bir m lkte (villa) yaayan kyl hem de serf iin kullanlyordu. Krsal nfus iinde, urda

14 Yahudiler konusunda Barbier dc Maynard tarafndan evrilen (Journal Asiatique, 1865) lbn-i Khordadbehin (850 yllarnda) Livres des roules et des pays adl eserine baknz.

20

burda birka kiinin kendi lopragm ve dolaysyla kiisel zgrln korumu olmasnn nemi yoku. Genel bir kural olarak serflik, tarmla uraan ynlarn, yani btn ynlarn normal durumuydu. Kukusuz bu sertliin pek ok mertebesi vard. nk, antikitenin kleliinden pek fazla kurtulamam insanlarn yansra, byklerin korumasna kendilerini gnll olarak terk eden yerlerinden edilmi kk mlk sahiplerinin neslinden olanlar da bulunuyordu. Asl nemli olan olgu, bunlarn yasal deil fakat toplumsal koullaryd. Senyr topranda yaayanlar, toplumsal olarak, ayn zamanda hem smrlen hem korunan ve artk baml olan kiilerdi.

Kat bir hiyerariye sahip bu toplum da birinci ve en nemli yer, ayn zamanda ekonomik ve manev stnl olan Kiliseye aitti. Kilisenin saysz mlk, byklk ynnden asilzadelerinkinden daha stn olduu gibi, kendileri de bilgice onlardan stndler. stelik, inananlarn balar, haclarn zektlar sayesinde kilisenin eli altnda, ktlk zamanlarnda ihtiya duyan sivillere bor verilebilecek mal kaynaklar bulunuyordu. Ayrca, genel bir cehalete yeniden gmlm bir toplumda, yine de yalnzca kilise, okuma ve yazma gibi kltrn kanlmaz iki aracn elinde bulunduruyor, krallar ve byk lordlar, anslyelerini, sekreterlerini ve "noterlerini, ksaca onlarsz ilevlerini srdrmeleri m m kn olmayan tm renim grm personelini, zorunlu olarak kilise adamlar arasndan seiyorlard. Dokuzuncu yzyldan onbirinci yzyla kadar btn ynetim ii, sanatlarda olduu gibi bu alanda da stn olan Kilisenin elindeydi. Kilise mlklerinin rgtlenii, soylularn m lklerinin bouna erimeye altklar bir modeldi. nk polyptycha'hn* hazrlayabilecek, hesaplar tutabile

(*) Polyptycha: Kaytlar - .n.

21

cek, fatura ve harcamalar hesap edebilecek ve dolaysyla bunlar denkletirebilecek yetenekte elemanlar yalnzca Ki- lisenin elindeydi. Bylelikle Kilise, yalnzca an byk manev otoritesi deil, fakat ayn zamanda byk mal gcyd.

Bundan baka Kilisenin dnya gr, topran, toplum sal dzenin biricik temeli olduu bir an ekonomik koullaryla hayranlk veren bir uyum iindeydi. Toprak, Tanr tarafndan insanlara, burada, aada, ebed kurtulularn salamak zere yaayabilmeleri iin verilmiti. almann amac zengin olmak deil, fakat fan hayat ebed hayata dnene kadar insanlarn doduklar zamanki durum larn koruyabilmelerini salamakt. Keilerin dnyadan el etek ekmi hayatlar, zerinde btn toplumun dikkatlerini toplamas gereken bir idealdi. Zenginlik peinde komak, tamah batana saplanmakt. Yoksulluk lh kkenliydi ve Tanr tarafndan takdir edilmiti. Zenginlerin, manastrlarn rneklik ettii biimde, hayrseverlik yoluyla, zenginliklerinden kurtulmalar uygun olurdu. Manastrlarn ihtiya halinde kendilerinden dn alman paralar serbeste ertelemeleri gibi, rnlerin fazlas da ambarlanmak ve parasz datlmalyd.

Muluum date nihil inde sperantes.* Faizle ya da (kltc bir anlam kazanan ve gnm ze kadar bu anlamn koruyan .teknik terimi kullanmak gerekirse) murabaha yoluyla dn vermek nefret edilecek bir eydi. Bu i, din adamlar iin daha balangta yasaklanm ve dokuzuncu yzyldan itibaren Kilise bunu, Kilise dndakiler iin de yasaklamay ve din mahkemelerin yarg alan iine almay baarmt. stelik, genel olarak ticaret de, para ticaretinden daha az itibarsz deildi. nk o da teki dnyay dn

(*) Bundan hibir ey um m ayanlara dendi. - .n.

22

mekten insanlan alkoyduundan maneviyat iin tehlikeliydi. Homo mercator vix aut nunquam potest Doe placere. *15

Bu ilkelerin olaylarla nasl uyutuunu ve dinsel idealin gerekle nasl rahata badatn grmek kolaydr. En ok kilisenin yararland bu durum un hakllatrlmasn salyordu bu. O yzyllarda, her devletin kendisine yeterli ve normal olarak kendi dnyasndan ibaret olduu bir zamanda, murabahann, ticaretin ve kr saikiyle kr etmenin lanetlenmesinden daha doal ne olabilirdi? Yalnzca ktln insanlan komularndan dn almaya zorlad, dolaysyla dinsel ahlka m ahkm edilmemi olsa, ihtiyalarn o kar konulamaz istismar etme igvasnn derhal her trl m urabaha, speklasyon ve tekelcilik ktlklerine kap aaca hatrlanrsa, bundan daha yararl ne olabilir? Kukusuz teori ve uygulam a b irb irlerinden kilom etrelerce uzakt ve ou kez Kilisenin emrini manastrlar iniyorlard. Ancak buna ramen, Kilisenin etkisi dnya zerinde izini ylesine derin brakmtr ki, gelecein ekonomik canlannn gerekli kld yeni uygulamalara alabilmeleri ve ticar krlar, sermaye kullanm ve faiz karl dn vermeyi, ok byk bir zihinsel kayt olmakszn, meru olarak kabul edebilmeleri, insanlann yzyllarn almtr.

(*) Tacir, T annn n hi houna gitmez." - .n.

15 L. G oldschm idt, Universalgeschichte des Handelsrechts, c. I, s. 139 (Stuttgart, 1891).

23

BRNC BLM

TCARETN CANLANII

. Akdeniz1

slmn yedinci yzylda Akdeniz havzasn istils, bu denizi Batnn Hristiyanlarna kapamt ama btn Hristi- yanlara kapamamt. Tiran Denizinin bir Mslman gl olduu dorudur. Oysa Gney talya kylarn kuatan sularn ya da Adriyatikin veya Ege Denizinin kaderi ayn olmad. Bu yrelerde Bizans filolarnn Arap istilsn pskrtm eyi baardklarn ve 719 ylnda Konstantinopolis kuatmasnda engelle karlalmasmdan sonra Hillin bir daha Boaz sularnda ortaya kmadn daha nce grmtk. Ancak, birbiriyle sava halinde olan iki inan arasndaki mcadele, baar ya da baarszlklarn birbirini iz

1 Bibliyografya: W. Heyd ve A. Schaubenin aada genel bibliyografyada gsterilen eserlerine baknz; H. Kretschmayer, Geschicte von Venedig, Gotha, 1905-34,3 c R. H eynen, Zur Entstehung des Kapitalismus in Venedig, Stuttgart-Berlin, 1905.; I.. Brentano, Die Byzantinische Volkswirtschaft, bkz. Jahrbuch f r Gesetzgebung, Verwaltung, vs. c. XLI, 1917.; H. Pirenne, Medieval Cities; Their Origins and The Revival o f Trade, ev. Frank D. Halsey, Princeton, 1925, Franszca bask, Les villes du Moyen Age, Brksel, 1927.

25

lemesi eklinde devam etti. Afrikann hkimi olan Araplar, Sicilyay ele geirmeye yneldiler ve 878de Sirakzanm zaptndan sonra, burasn tamamen egemenlikleri altna aldlar. Ne var ki, bu onlarn ilerlemelerinin snr oldu. Gney talya kentleri Napoli, Gaeta ve Amalfi ve Batda Salerno ile Douda Bari, Konstantinopolisteki imparatoru tanmaya devam ettiler. Sarazen yaylmasndan hibir zaman korkacak fazla bir eyi olmayan, Adriyatikin yukarsndaki Venedik de ayn eyi yapt. Bu limanlarla Bizans lmparator- iuunun ilikilerini salayan ban ok gl olmad ve giderek de zayflad dorudur. Normanlarn talya ve Sicilyada yerlemeleri (1029-91), ilikileri bu blge asndan kesin olarak kopartm t. Karolenjlerin dokuzuncu yzylda zerinde kontrol kurmay baaramadklar Venedik, Vasileusun otoritesi altnda ilikileri srdrmeyi yelemiti. nk imparator, akll bir tutumla, bu otoriteyi kullanmaktan geri durarak, kentin yava yava bamsz-bir cum huriyete dnm esine izin veriyordu. Geri kalanlar iin, imparatorluun uzaktaki talyan eklentileriyle siyasal ilikileri pek hareketli deildiyse de, imparatorluk onlarla ok canl bir ticareti srdrerek durum u onaryordu. Bu anlamda, anlan kentler, Bizansn yrngesinde hareket ediyor ve deyim yerindeyse Batya arkalarn dnerek, Do- uya yneliyorlard. Nfusu bir milyon dolaylarnda olan Konstantinopolisi beslemek ii, bunlarn ihracatlarn srdrmelerini salyor ve karlnda bakentin ar ve imalthanelerinden, onlarsz yapamayacaklar, baharat ve ipeklileri tedarik ediyorlard.

nk Karolenjlerde olduunun aksine, Bizans tmpara- torluunda, lks mallara olan talebi besleyen kent hayat ortadan kalkmamt. Birinciden kinciye gei, baka bir dnyaya gei gibiydi. Burada ekonom ik evrim, slmn ilerleyiiyle kat bir ekilde kesintiye uratlm am ve

26

nemli bir deniz ticareti, zanaatkrlar ve profesyonel tacirlerin oturduu kentleri beslemeye devam etmiti. Topran her ey, ticaretin ise hibir ey olduu Bat Avrupa ile yalnzca ticaretle yaayan ve topraksz bir kent olan Venedik arasnda var olan ztlktan daha arpcs dnlemez.

Konstantinopolis ve Dounun Hristiyan limanlar, Venedik ile talyadaki Bizans kentlerinin biricik deniz ticaret hedefi olmaktan ksa srede ktlar. Teebbs ruhu ve kazan araynn ok gl ve gerekli oluu, dinsel tereddtler nedeniyle, her ne kadar imdi kfirlerin elinde bulunsa da, Afrika ve Suriye ile eski i ilikilerini yenilemekten daha uzun sre alkoyamad. Dokuzuncu yzyln sonundan itibaren, dzenli olarak daha da yetkinleen ilikiler kuruldu. Kilisenin lnetledii ve tamah olarak damgalad kazan hrs, burada en gaddar biimiyle kendisini gsteriyordu. Venedikliler, kapp kardklar ya da Dalmaya kylarndan satn aldklar gen Slavlar, Msr ve Suriyenin haremlerine ihra ediyorlard. Ve bu kle2 trafii, kukuya yer olmayacak bir biimde, onlarn artan zenginliine, aynen onsekizinci yzyldaki kle ticaretinin pek ok Fransz ve ngiliz deniz tacirine salad boyutta katklar salamtr. Buna, slm lkelerinde bulunmayan kereste ve demir tamacln da eklemelidir. Geri bu kerestelerle yaplacak gemilerin ve demirlerden dklecek silhlarn Hristi- yanlara ve hatta Venedikli denizcilere kar kullanlacanda kukuya yer yoktur. Ama tacir, her zaman olduu gibi, burada da ivedi karndan ve iyi bir i baarmaktan tesini gremiyordu. Papann, Hristiyanlar kle olarak satanlar aforozla tehdit etmesi ya da imparatorun kfirlere kar savata kullanlabilecek malzemenin satlmasn yasaklamas bounayd. Dokuzuncu yzylda tacirlerin skenderiyeden

2 Slave (kle) kelimesi, kukusuz, kolayca anlalaca zere slav kelimesinden gelmektedir.

27

Aziz Markosun kemiklerini getirdikleri Venedik, bu kutsal emanetlere gsterdii hrmetin hakl dl olarak zenginliini srekli artryor ve bunlarn korunmasndan salad gvenle kendi yoluna gidiyordu.

Bu gelime, gerekten, kesintisizdi. Lagnler kenti, ne vasta ile olursa olsun, varlnn temel art olan bu deniz ticaretini, hayret verici bir enerji ve etkinlikle artrmaya kendisini adamt. Ktada insanlarn topraa tbi olmas gibi, burada da tm nfus denizcilie gveniyor ve onunla megul oluyordu. Dolaysyla, zamann krsal kyl uygarlnn kanlmaz sonucu olan serflik, denizciler, zanaatkarlar ve tacirler kentinde bilinmiyordu. Bunlarn arasna, hukuk durum dan bamsz olarak toplumsal farkllklar yerletiren, yalnzca servetin yaratt tehlikelerdi. ok eski zamanlardan beri, ticar krlar zengin bir tacirler snf yaratmt ki, bunlarn ilemleri tartma gtrmez bir ekilde kapitalist nitelikler gstermeye balamt bile. Bizansn gm rk uygulam alarndan dn alnd apak ortada olan commenda onuncu yzylda ortaya kt.

nemi ne olursa olsun, her trl i hareketleri iin kanlmaz olan yaznn kullanm, ekonomik gelimeye sz gtrmez bir ekilde tanklk etmektedir. Sefere kan her tccar gemisinin donanmnn bir parasn, bir ktip oluturuyordu ve bunlardan biz, gemi sahiplerinin kendilerinin de hesap tutmay ve srekli ticar ilikiler iinde bulunduklar kiilere mektup gndermeyi rendiklerini karsayabi- liriz.3 Belirtilmelidir ki, burada, geni apl ticar ilere herhangi bir ekilde kt gzle baklmyordu. En nemli aileler bu ile urayorlard. Dogelarn* kendileri buna rnek

3 llcynen,

oluyorlar ve Sofu Lewisin adalarna akl almaz gibi grnen bu ii, dokuzuncu yzyln ortalan gibi erken bir dnemde yapyorlard. 1007 ylnda, Pietro 11. Orseole ticaretten salad krlardan 1250 livrelik bir tutar hayr kurumlan iin bir yana ayryordu. Onbirinci yzyln sonunda kent, gemilerde bir miktar ortaklk paylan (sortes) olan ve maazalaryla boalma iskeleleri (stationes) kyda birbiri yansra dizilen ve rhtmlar lgnn adalar boyunca giderek yaylan zengin asilzadelerle doluydu.

Venedik daha o zamandan itibaren byk bir deniz gc olm utu. 1100den nce Adriyatik Denizini Dalmayal korsanlardan temizlemeyi, kendi alan olarak sayd ve yzyllarca yle kalan bu denizin tm kysnda hegemonyasn salam bir ekilde kurmay baarmt. Bu denizin Akdenize ald blgedeki kontroln koruyabilmek iin, Sarazenleri Bariden atmak zere 1002 ylnda Bizans filosuna yardm etmiti. Yetmi yl sonra, Robert Guiscard tarafndan gney talyada kurulan Norman Devleti, kendisine olduu kadar, Rum lmparatorluuna da tehlike tekil eden deniz rekabetiyle onu tehdit ettiinde, Venedik, savamak ve tehlikeyi bertaraf etmek zere Bizansla bir kere daha ibirlii yapt. Robertin lm nden sonra (1076), bu dhi prensin, Akdenizdeki yaylma hlyas son buldu. Sava Ve- nedikin lehine dnd ve kent, ayn vurula Napoli, Gaea, Salerno ve hepsinden nemlisi Amalfin in rekabetinden kendisini kurtard. Norman Devletinde yutulm u olan bu kentler, Norm an Devletiyle birlikte ktler ve bundan byle Konstantinopolis ve Dou pazarlarn Venediklilere terk ettiler.

in aslna baklrsa, Venedikliler burada uzun bir sredir zaten tartma gtrmez bir stnle sahiptiler. Doge Pietro II. Orseolo, 992 senesinde, mparator Vasil ve Konstan- tinden, Venedik gem ilerinin o zamana kadar Abydosta

29

(Nra Burnu) dem ek zorunda olduklar gm rklerden kurtulma konusunda bir ferman elde etmiti. Lagnler kentiyle, Konstantinopolis arasndaki ilikiler ylesine canlyd ki, kincisinde imparatorlarca onaylanm, hukuk ayrcalklara sahip bir Venedik kolonisi kurulmutu. Sonraki yllarda Laodicea (Lazkiye), Antioch (Antakya), Mamistra, Adana, Tarsus, Satalia, Ephesus (Efes), Chios (Sakz), Pho- caea (Foa), Selembria, Hereclea (Ereli), Rodosto, Andri- nple (Edirne), Salonica (Selanik), Demetrias, Atina, The- bes (Teb), Coron (Koron), Modon ve Corfuda (Korfu) baka tesisler oluturulm utu. Venedik, im paratorluun her noktasnda kendisine ticar stnlk salayan ikmal ve nfuz sleri elde etmiti. Onbirinci yzyln sonundan itibaren, hl Konstantinopolisdeki yneticilerin elinde bulunan Asya ve Avrupadaki tm eyaletlerin ulatrma tekelini fiilen Venedikin ele geirdii sylenebilir.

mparatorlar da, ztlamann kendi zararlarna olacan bildikleri bu duruma kar kmamaya almlardr. Aleksi Kommen tarafndan 1082 Maysnda Dogea verilen imtiyaz, Bizans mparatorluundaki Venedik stnlnn niha takdisi olarak deerlendirilebilir. Bundan byle Venedikliler, imparatorluun her yerinde, her trl ticar vergiden muaftlar ve bylelikle imparatorun kendi tebaasndan daha fazla kayrlm oluyorlard. Yabanc ticar eya iin gm rk demeye devam edecekleri koulu, o zamandan itibaren Akdenizin dou ucundaki tm deniz licarelinin onlarn eline getiinin en son kantdr. Her ne kadar onlarn, onuncu yzyldan balayarak slm diyarlaryla olan ticaretlerinin gelimesi konusunda olduka yetersiz bilgiye sahipsek de, her ey, bu ilikinin, tamamen ayn gte olmasa da, ayn ynde gelitiini gstermektedir.

30

2. Kuzey Denizi ve Battk Denizi4

Kuzey Avrupann kylarn yalayan iki i deniz, Kuzey Denizi ve Baltk, Avrupann gney kylarn yalayan benzeri Akdeniz gibi, dokuzuncu yzyln sonundan onbirinci yzyln sonuna kadar, anlatm akta o lduklarm zdan esasta farkl olmakla birlikte, hi deilse bir ana noktada ona benzeyen bir manzara ortaya koyuyordu. nk burada da, deniz kysnda, deyim yerindeyse, Avrupann snrnda, ktann tarmsal ekonomisiyle arpc bir tezat tekil eden, denizcilik ve ticar faaliyeti buluyoruz.

Quentovic ve Duurstede limanlanndaki faaliyetin, dokuzuncu yzyldaki Vking istilsna dayanamadn daha nce grmtk. Donanmas olmayan Karolenj mparatorluu, Bizansn Mslmanlara kar kendini savunmas gibi, kuzeyli barbarlar karsnda kendisini savunamamtr. Gszl, enerjik lskandinavlar tarafndan, yalnzca kuzey nehirlerinin halileri yoluyla deil, fakat ayn zamanda Allantik krfezleri kanalyla, yarm yzyldan fazla bir sre, yllk basknlarla pek gzeL istismar edilmitir. Kuzeyliler, yalnz talanclar olarak dnlmelidir. Denizlerin hkimi olduklar iin, bu zelliklerini saldrganlklaryla birletiriyorlard. Ktada ve Britanya Adalarnda birka yerlemeyi ele geirdikleri halde - btn yapabildikleri buydu- amalar fetih olamazd ve deildi de. Ancak, ktann iyice derinliklerine doru ynelttikleri aknlar, aslnda byk razzialard. Aktr ki bunlarn r

4 Bibliyografya: A. Bugge, Die nord europischen Verkehiswege im frhen Mittelalter und die Bedeutung der Wikinger f r die Entwickelung des europischen Handels und der europischen Schiffahrt, bkz. Vierteljahrschrift f r Social und Wirtschaftgeschichte, c. IV. 1906.: W. Vogel, Geschichte der deutschen Seeschiffahrt, Berlin 1925.; J. Kulischer, Russische Wirtschaftgeschichtc, c. I, Berlin, 1915.; E. Babe- Ion. Du commerce des Arabes dans le nord de l'Europe avant des croisades, bkz. AthnCe oriental, Paris 1882.; O. M ontelius, Kulturgeschichte Schewcdens, Leipzig, 1906.; K.T. Strasse. Wikinger und Normannen, Hamburg, 1928.

31

gtlenii titizlikle planlanyordu; hepsi bir merkezden, komu yrelerden toplanan ganimetin Danimarka ya da Norvee tanmak zere yld tahkim edilmi bir kamp yerinden hareket ediyorlard. Aslnda Vikingler korsandlar ve korsanlk ticaretin birinci aamasdr. Bu, dokuzuncu yzyln sonundan itibaren ylesine dorudur ki, aknlart sona erdiinde Vikingler basit birer tacir olmulardr.

Bununla birlikte, skandinav yaylmasn anlayabilmek iin, bu yaylmann yalnzca Batya ynelmedii hatrlanmaldr. DanimarkalIlar ve' Norveliler, Karolenj mparatorluu, ngiltere, lskoya ve rlanda zerine ullanrken, komular sveliler de Rusyaya ynelmilerdi. Dinyeper Vadisindeki Slav prenslerinin Peeneklerle yapt mcadelelerde ya da Baltk amberinin (kehribar) peinde koan Rum tacirlerinin, Azak Denizi ve Kersondan, ok eski zamanlardan beri byk doal yol olan Karadeniz zerinden Bizans kylarna kendiliklerinden sokulular ve kazan peinde de olsalar bunlarn yardma arlm olmalar bizim bak amzdan nemsizdir. Dokuzuncu yzyln ortalarndan itibaren bunlarn Dinyeper ve kollar boyunca, DanimarkalI ve Norveli kardelerinin ayn tarihlerde Scheldt, Meuse ve Sen havzasna yaptklarna benzer ekilde, etraf hendekle evrili kamp yerleri kurduklarn belirtmemiz yete rlidir. Anavatandan o kadar uzakta kurulan bu etraf evrili alanlar (enceintes) ya da Slavca kelimeyi kullanrsak go- rod lar, istilclarn, evrelerindeki o denli sava olmayan halklar egemenlikleri altna almak ve smrmek iin kullandklar daim kaleler haline geldiler. Bakir ormanlardan elde ettikleri krk ve bal olduu kadar, alnan esirleri ve yenilenlerin srma ykledikleri harac da buralarda toplu- yorlard. Ancak ok gemeden iinde bulunduklar durum, kanlmaz bir ekilde onlar ticaretle uramaya yneltti.

Yerlemi olduklar Gney Rusya, aslnda, daha stn iki

32

uygarlk arasnda kalyordu. Douda Hazar Denizinin tesinde Badat halifelii uzanyor, gneyde ise Karadeniz, Bizans lmparatorlugunun snrlarm yalyor ve Konstantino- polise uzanyordu. Dinyeper havzasndaki Iskandinavlar, derhal bu ifte cazibeyi fark ettiler. Bu yreyi onlarn geliinden nce zaten sk sk ziyaret eden Arap, Yahudi ve Bizans tacirleri, onlara, izlemeye oktan gnll olduklar bir yol gsterdiler. Ele geirdikleri lke, Mslman haremlerinden olduu kadar, Venedikin de itahm kabartan, byk mlklerden gelen talebi ve ikbal dnemini yaayan zengin imparatorluklarla ticaret yapmaya zellikle uygun olan ve byk krlar vadeden, bal, krk ve hepsinden nemlisi esir gibi mallar onlarn emrine veriyordu. Konstantin Porfirogene- tus, onuncu yzylda, bizlere, Iskandinavlarn ya da daha dorusu (Slavlarn onlan tandklar adla sylemek gerekirse) Ruslarn, her yl buzlarn erimesinden sonra, kayklarn Kievde bir araya getirilerinin bir tasvirini brakmtr. Din- yeperin ok saydaki akntsnn ortaya koyduu engel, kayklarn kydan yedekte ekilmesiyle alyor ve kk filo, ar ar nehirden aa iniyor.5 Denize ulanca, uzun ve tehlikeli yolculuun hedefi olan Konstantinopolise doru ky ky yelken alyordu. Burada Ruslarn zel bir mahallesi vard ve byk kentle olan ticaretleri, en eskisi dokuzuncu yzyla kadar geri giden ahitnamelerle dzenleniyordu. Kentin, onlar zerinde ksa srede icra etmeye balad etki iyi bilinmektedir. Hristiyanl oradan aldlar (957- 1015); onun sanatn, yazsn, para kullanmay ve rgtlerinin nemlice bir ksmn aktardlar. Boazii ile srdrdkleri ticaretin nemine bundan daha arpc bir tank bulunamaz. Ayn zamanda Volga Vadisi kanalyla Hazar Denizine

5 W. Thom son, Der Ursprung des nssischen Staatcs, s. 55 ve dev. (G oha 1879); H.J. Am e, La Sude el I'Orienl (Upsala, Paris Leipzig, 1914, J.A. Lundell'in editrln yapt Archives d'tudes orienlalesde.)

33

ulayor, burann limanlann sk sk ziyaret eden Yahudi ve Arap tacirlerle alveri yapyorlard.

Ancak faaliyetleri bununla snrl deildi. Kuzeye, baharat, arap, ipekliler, kuyumcu ileri vs. gibi her tr ticar eyay, oradan aldklar bal, krk ve esirler karlnda ihra ediyorlard. Rusyada bulunan ok saydaki Arap ve Bizans sikkesi, bir pusulann gm inesinde olduu gibi, ya Vol- ga boyunca ya da Dinyeper ve Dvina nehirleriyle Botni Kr- fezine bantl gller yresinde kesien ve bu lkeyi boydan boya geen mallar Baltka ular ve onun kanalyla yoluna devam ederdi. Kta Rusyasnn usuz bucaksz dzlklerini aan skandinav gemicilii, bylelikle dou dnyasyla balant kurdu.6 Gotland Adasnda Rusyada bulunandan ok daha fazla sayda bulunmu olan slm ve Rus sikkeleri, bu adann, szkonusu ticaret trafiinin byk bir antreposu ve onun Kuzey Avrupa ile temas noktas olduunu gstermektedir. Kuzeylilerce ngiltere ve Fransadan toplanan ganimetin burada, Rusyadan getirilen deerli eya ile deitirildiini dnmektedir insan.

Her halde, onuncu ve onbirinci yzyllarda, yani DanimarkalIlarla Norvelilerin Baty istil edilerini izleyen dnemde, gemiciliin artc geliimini dikkate aldmzda, skandinavyann oynad arac roln kukuyla karlamak olanakszdr. sveli kardelerinin ortaya koyduu rnekten sonra.bunlarn da korsanl brakp tccar olduklar, ama en kk bir frsatta korsanla dnmeye hazr, her eye ramen tccar ve stelik ak denizlerde ticaret yapan barbar tacirler olduklar ok aktr.7 Gvertesiz gemileri,

6 Rusyada bulunan Arap ve Bizans sikkeleri iin, E.J. Amc, a.g.e.'e ve R. Vasmer, Ein im Dorfe Sary i Dedin in Weisrussland gemachter Fund Kufischer M nzen (Stockholm Tarih Akademisin in Fomvannen'e, 1929) baknz.

7 D okuzuncu yzyldaki sve ticaretine ilikin ilgin ayrntlar, E. de More- au 'nun, Saint Anschaire, Louvain, 1930 adl yaptnda bulunabilir.

34

imdi Gotlanda ulaan ticaret eyasn her yere tayordu. sve kylaryla o dnemde henz Slav olan Elbe ve Vistl arasndaki geni ky eridinde ticaret noktalar kurulm utu. Danimarkann gneyinde, Haithabuda (Kielin kuzeyi) son zam anlarda yaplan kazlar, harabelerinin, onbirinci yzyl boyundaki nemine tanklk ettii bir emporiumun (ticaret merkezi) varln ortaya karmtr.8 Bu ticar faaliyet, doal olarak, kuzeylilerin iyi tand ve gerisindeki lkeleri uzun sredir yamaladklar Kuzey Denizinin limanlarna kadar uzanyordu. Elbe zerindeki Hamburg ve Waal zerindeki Tiel, onuncu yzylda, Kuzeylilerin gemilerince sk sk ziyaret edilen faal limanlar haline gelmilerdi. Bu gemilerin daha da ok sayda bir blm ngiltereye gidiyor ve Danimarkallarca yaplan ticaret, Byk Canu- teun (1017-1035) ngiltere, Danimarka ve Norvei geici bir im paratorluk iinde birletirdii dnemde en yksek noktasna ulaarak onlara, Anglosaksonlarn kar koyamadklar bir stnlk salyordu. Bylece Thames ve Ren nehirlerinin azndan, Dvina Nehrinin azna ve Botni Krfe- zine yaplan ticaret, Ballk ve Kuzey Denizi havzalarnda bulunan ngiliz, Flander ve Alman sikkeleriyle kantlanyordu. Yazl olarak saptanmalar daha ge bir tarihte olmasna ramen, skandinav sagalar (ykleri), zlanda ve Grnland gibi uzak mesafelere gitmeyi gze alabilen korkusuz denizcilerin karlatklar tehlikelerin ansn hl korumaktadr. Cesur gen adamlar, gney Rusyadaki yurttalarna katlmaya gidiyorlar, Konstantinopoliste imparatorlarn zel muhafz olarak Anglosaksonlar ve Iskandinavlar bulunuyorlard. Ksaca, Nordik insanlar, bu dnemde, biz- lere Homerik an Yunanllarn hatrlatan bir enerji ve giriim ruhunun kantlarn vermilerdir. Sanatlan, ticari u

8 O. Schecl ve R Paulsen, Quellen zur Frage Schlcswig-Haithabu im Rahmen der frnkischen, schsischen und nordischen Beziehungen (Kiel, 1930).

35

ralarn onlar ilikiye soktuu Dounun etkilerine ihanet eden barbar yaratclk nitelikleri tar. Ne var ki, ortaya koyduklar alkanln bir gelecei olamazd. Gemilerinin yelken at usuz bucaksz geniliklerde stnl ellerinde bulundurmak iin saylar ok yetersizdi. Dolaysyla, ktadaki ticaretin gelimesi onlarnkiyle rekabet edebilecek bir gemiciliin canlanmasna yol anca, daha gl rakiplere yerlerini brakmak zorunda kaldlar.

3. Ticaretin Canlan9

Kta Avrupas ksa srede, biri Ba Akdeniz ve Adriyatikte, tekisi Ballk ve Kuzey Denizinde ortaya kan iki byk ticar kmldanmann gcn snrlarnda duymaya mahkmdu. nsan doasnda var olan kazan hrs ve macera arayna cevap verdii iin ticaret esasen bulacdr. stelik doas gerei, ylesine her yana yaylcdr ki, sm rd insanlara bile kendisini kabul ettirir. Gerekten de, tica

9 Bibliyografya: Heyd, Schaubc, Kretschmayer ve Pirennein 1 no'lu d ip n o tu belirtilen eserlerine baknz; C. M anfroni, Storia del ti marina italiana da lk invasi- one barbariche al trattato di Ninfoe, c. 1, Livoume, 1899; G. Caro, Genua und die Machte am Mittelmee; Halle, 1895-9, 2 c.; G.j. Braianu, Recharcles sur le commerce gnois dans la mer Noire au XUI sicle, Paris 1929; A.E. Sayous, Le rle dit capital dans la vie locale et le commerce extrieur de Venise entre 1050 et 1150, bkz. Revue belge de philol. et d'histoire, c. XIII, 1934.; E.H. Byme, Genoese Sliip- ping in the Twcljth and Thirteenth Centuries, Cambridge (Mass.) 1930; R. David- sohn, Geschichie von Elorenz, c. I, Berlin, 1896; A. Sayous, Le commerce des Europens Tunis depuis le XII sicle, Paris, 1929.; E.H. Byme, Geneose Colonies in Syria, bkz. The Crusadcs and Other Historical Essays presented to D.C. Munro, New York, 1928.; L. de Mas-Latrie, Traits de paix et de commerce, concernant les relations des chrtiens avec les Arabes d l'Afrique septentrionale au Moyen Age, Paris, 1866.; H. Pirenne, Histoire de Belgique, c. 1, 5'inci ed. Brksel, 1929. R. Hapke, Brggcs Entwichclung zum mitlelalterlichen Weltmarht, Berlin, 1908.; H. Pirenne, Draps de Frise ou draps de Flandre?, a.g.y.; R.L. Reynolds, Merchanls of Arras and the Overland Trade with Gcnoa, bkz. Revue Belge de Philol. et d'histoire, c. IX, 1930.; Ayn yazar, The Market fo r Northern Textilles in Genoa, 1179-1200, a.k., c. Vlll, 1929.; E Rousseau, La Meuse et le pays mosan en Belgique, bkz. Annales de la Socit archologique de Namur, 6. XXXIX, 1930.

36

ret, kurduu deiim ilikileri ve yaratt ihtiyalar dolaysyla bu insanlara muhtasa da, tarmn olmad bir ticareti dnm ek olanakszdr. nk, ticaretin kendisi ksrdr, altrd ve zenginletirdii insanlara yiyecek salamak zere tarma gerek duyar.

Bu kanlmaz zorunluluk, zerinde hibir eyin yetimedii lagnn kumlu adacklarnda daha ilk kurulduu andan itibaren Venedike kendisini kabul ettirm iti. Vene- dikin ilk sakinleri, hayatlarn kazanabilmek iin, baka trl elde edemedikleri, msr, arap ve eti, ktali komularyla tuz ve balk karlnda dei toku etmek zorunda kalmlard. Ancak bu ilkel dei toku kanlmaz bir ekilde geliti ve ticaret ehirlerini daha kalabalk ve zengin yapt gibi ayn zamanda talebi artrd ve i hayatn glendirdi. Dokuzuncu yzyln sonunda, Verone yresini ve hepsinden nemlisi, talyaya nfuz etm ek iin kolay bir yol olan Po Vadisini denetimi altna almt bile. Bir yzyl sonra ilikileri, Pavia, Treviso, Vicenza, Ravenna, Cesena, Ancona ile kyda ve ktadaki pek ok baka noktaya kadar genilemiti.

Aktr ki, ticar tecrbelerini birlikte gtren Venedikliler, deyim yerindeyse, ticareti gittikleri her yerin iklimine uydurdular. Venedikli tacirleri yava yava taklit edenler kt. Krsal bir nfusun iinde ticaret tarafndan ekilen tohumlarn gelimesini izlemek, veri yokluu nedeniyle, olanakszdr. Bu gelimeye, kukusuz, ticarete dm an olan Kilise tarafndan kar klmt ve hibir yerde piskoposluklar Alplerin gneyinde olduundan daha ok ve daha gl deildi. Aurillacl Aziz Geraldn (lm 909) hayatndaki ilgin bir olay, Kilisenin manev llerinin, kazan ruhu, yani i ahlkyla badamazlnn arpc bir kantn oluturmaktadr. Dindar lord, Romaya yapt kutsal bir ziyaretten dnerken, Paviada kendisinden baz Dou mallar

37

ve baharat satr almasn isteyen birtakm Venedikli tacirlere rastlar. Derhal bu frsattan yararlanarak Romadan kendisi iin satn ald pek grkemli bir cbbeyi (pallium), dedii fiyat da belirterek tacirlere gsterir. Tacirlerin, bu paltonun Konstantinopoliste ok daha fazla edeceini syleyerek bu alveriinden tr kendisini kutlamalar zerine, satcy dolandrm olduuna esef eden Gerald, tamah gnahna girmeden byle bir durum dan yararlanmasna olanak bulunmadn dnerek, fark geri gndermek iin sabrszlk gsterir.10

Bu kk hikye, ticaretin canlannn her yerde uyandrd ve Ortaalar boyunca hi eksilmeyen ahlki mcadeleyi ok gzel tasvir etmektedir. Kilise, bandan sonuna kadar, ticar krlar bir tehlike olarak grme alkanln srdrmtr. Tarmsal bir uygarla fevkalde uygun den, Kilisenin din uruna dnyevi hazlar feda eden lks, nleyemedii, hatta zorunluluklarn onu boyun emek durumunda brakt, bununla birlikle, hibir zaman aka uzlaamad toplumsal deimelere kar hep kuku duymasna yol amtr. Faizi yasaklay, daha sonraki yzyllarn ekonomik hayat zerinde nemli etkiler yapacaktr. Kilise, tacirlerin temiz bir vicdanla zenginlemesini ve i hayatnn uygulamalarnn dinin buyruklaryla badatrlmasn nlemitir. Bunun bir kant olarak, aldatm olduklar fakirlere demeler yaplmas ve kalplerinin derinlerinde bir yerde kt yolla kazanlm olduuna ilikin duygular bulunan mal varlklarnn din adamlanna miras olarak braklmasna ilikin ok saydaki banker ve speklatr vasiyetnamesini okumamz yeterlidir. Gnah ilemekten geri durmam olsalar da, hi deilse imanlar sarslmamtr ve k

10 S. Geraldi comids, Aureliaci jundatoris Vita (Yazan Clunyli Odo) bkz. Patrolo- gia lalina, c. CXXX1U, satr 658, bu konuda aynca EL. G anshof'un Mlanges lorga s. 295deki (Paris 1933) yazsna baklabilir.

38

yamet gnnde gnahlarnn affedilmesi iin buna gvenmektedirler.

Bununla birlikte, bu ateli imann, Batdaki ekonomik gelimeye, her eye ramen, byk lde katkda bulunduu kabul edilmelidir. Pisa ve Cenevizlilerin, onbirinci yzylda, M slmanlara kar saldrya gemelerinde b u nun nemli bir rol olmutur. Kazan ruhunun egemen olduu Venediklilerden farkl olarak, bu kentler, bir yandan kfire kar olan nefret, bir yandan da Tiran Denizinde stnl Sarazenlerden geri alma saikleriyle hareket ediyorlard. Burada kar karya gelen iki din arasnda bitmeyen bir mcadele yer alyordu. Balangta bu mcadele srekli Mslmanlarn lehineydi; 935te ve yeniden 1004te, her ne kadar gsz de olsa, buradaki ilk denizcilik faaliyetlerini bastrmak amacyla, Pisay yamalamlard. Ancak Pisal- lar yaylmaya kararlydlar ve ertesi yl Mesina Boaztnda bir Sarazen filosunu yendiler. Dman, cesur rakiplerinin limann basp imha ederek intikamn ald, ancak Papalarca tevik edilen ve rakiplerinin zenginlii tarafndan cezbedi- len Pisallar, ayn zamanda hem din! hem de ticar olan bir sava srdrm eye karar verdiler. Cenevizlilerle birlikte Sardinyaya saldrdlar ve 1015 ylnda orada yerlemeyi baardlar. Baarlarndan cesaret alarak, 1034 ylnda Afrika kylarna kadar uzanmay bile gze aldlar ve bir sre kendilerini Bnenin (Annaba) efendisi yaptlar. Bir sre sonra Pisal tacirler Sicilyay ziyaret etmeye baladlar ve onlar korumak iindir ki 1052 ylnda bir Pisa filosu Palermo Li- mannn giriini zorlad ve cephanelii imha etti.

Bu tarihten itibaren talih Hristiyanlarn lehine dnd. 1087 ylnda Modena piskoposunun, varlyla Kilisenin de tm itibarn katt Mehdiyeye kar bir sefer dzenlendi. Denizciler, kendilerini savaa gtren bamelek Mikail ve Aziz Petrusu gkyznde grdler. Kenti aldlar, Muham-

39

medin papazlarn katlettiler, camiyi yamaladlar ve kazanl bir ticaret anlamasn yenilenlere kabul ettirdiler. Bu zaferden sonra yaplan Pisa Katedrali, hem Pisallarn imann, hem de zaferlerinin onlara salamaya balad zenginlii mkemmel bir ekilde sembolize etmektedir. Stunlar, deerli mermerler, altn ve gm sslemeler, Palermo ve Meh- diyeden alnp getirilen erguvan ve sar perdeler bu katedrali sslemekteydi. Sanki bu binann ihtiamyla, zenginlikleri bfr skandal ve kskanlk konusu olan Sarazenlere kar, Hristiyanlarn intikam sembolize edilmek isteniyordu.

Islm, Hristiyan kar saldrsndan nce geri ekildi ve bir Mslman gl olan Tiran Denizindeki egemenliini kaybetti. 1096 ylnda ilk hal seferinin balatlmas, onun kesin olarak yeniliine iaret ediyordu. 1097 ylnda Cenevizliler, Antakyay kuatan Hallara bir filo takviye ve malzeme gnderdiler ve ertesi yl Tarentolu Bohemmonddan ticar ayrcalklar ieren bir fondaco (han) elde etliler. Bu, Kutsal Diyarn kylarndaki ticaret kentlerinin zaman iinde elde edecei bir dizi ayrcaln ilki oluyordu. Kudsn ele geirilmesinden sonra, Cenovann Dou Akdenizle ilikileri hzla artt. 1104te Cenova, Akkda bir koloniye sahip oldu. Kral Baldwin kentin te birini, deniz kenarnda bir soka ve gmrk gelirlerinden 600 altn Bizans dinarn (bezant) bu koloniye tahsis etti. Venedik, Sayda, Sur, Ak- k ve Kefede (Feodosiya) tccar yazhaneleri at. Pisa, artan bir evkle, Hallar tarafndan Suriyede kurulan devletlerin ihtiyalarn karlamaya adad kendisini. Bundan baka, talya kysnda balayan ticar canlan ksa srede Pro- vansa ulat. Hemehrileri 1136 ylnda Akkda bir yerleme kurmu olan Marsilya, imdiden nemli bir yer kazan

l E. Du Mril tarafndan yaymlanan (Paris. 1847) Posies populaires latines du Moyen Age, s. 251de o gnlerin havasn veren bir iir, Piza'nn yaylmasnda dinsel heyecann oynad nemli rol kavrayabilmemizi olanakl klmaktadr.

40

mt. Lion Krfezinin teki yakasndan Barselona, gelecekteki zenginliini daha imdiden hazrlyor, aynen eski zamanlarda Mslmanlarn Hristiyan esir ticaretiyle megul olmas gibi, Ispanyada ele geirilen Fasl esirler, kentte ticar alveriinin bir kalemini salyordu.

Bylece, btn Akdeniz, bat denizciliine ald ya da daha dorusu yeniden ald. Roma zamannda olduu gibi, aslen Avrupah olan bu denizin bir ucundan teki ucuna ulam saland. Bu denizin sularnn Mslmanlarca istismar sona erdi. Ona egemen olmann garantisi olan adalar, Sardinyay 1022, Korsikay 1091 ve Sicilyay 1058-90da Hristiyanlar yeniden ele geirdiler. Hallarca kurulan geici prensliklerin ksa sre sonra Trkler tarafndan yklmas yani Urfanm (Edessa) 1144te, amn (Damascus) 1154te Hill tarafndan yeniden ele geirilm esi, Salhaddinin 1183te Halepi (Aleppo), 1187de Akky, Nazereth (Nasra), Sayda, Beyrut, Ascelon ve nihayet Kuds almas ve btn abalarna ramen, Hristiyanlarn birinci hal seferinde ele geirdikleri Suriye hkimiyetini daha sonra, gnm ze kadar, h ib ir zam an yeniden ele geirem eyileri nemli deildir. Her ne kadar genel tarihle nemli olsa da Trklerin atlm, talyan kentlerinin Dou Akdenizde kazanm olduklar durum u sarsmad, lslmn bu yeni saldrs yalnzca karalan etkilemiti. Trklerin filolar yoktu ve bunu oluturmak giriiminde de bulunmadlar. Kk Asyann kylarndaki talyan ticareti onlara zarar vermek yerine ilerine geliyordu. nk in ve Hint kervanlaryla Suriyeye getirilen baharat, talyan gemileriyle Batya tanmaya devam ediliyordu. Hibir ey, Trk ve Mool diyarlarnn ekonomik faaliyetlerini devam ettirmeye yarayan bir denizciliin varln srdrmesinden daha krl olamazd.

Kukusuz talyan filolar, hem siyasal hem dinsel alanda kesin bir snrlama anlamna gelen ve Hal seferlerini sona

41

erdiren Tunusdaki St. Louis yenilgisine (1270) kadar, Hallara srekli ve etkin bir yardm salyorlard. Venedik, Pi- sa ve Cenovanm destei olmakszn, bu semeresiz sergzeti bu kadar uzun zaman srdrm enin imknsz olduunu belirtmek yanl olmayacaktr. Yalnzca birinci Hal seferi, Kudse giden kitleleri deniz yoluyla tamann henz m m kn olmad bir zamanda, kara yoluyla yaplmtr. talyan gemileri, ordulara gerekli olan eyleri salamaktan te bir katkda bulunmadlar. Ancak, hemen bunun ardndan, Hallarn talyan deriizciliinden talepleri, talyan denizciliine inanlmaz g ve canllk kazandrd. Ordu m teahhitlerinin gerekletirdikleri krlar her ada muazzam olmutur ve kendilerini bir anda zenginlemi olarak bulan Venedikli, Pisal, Cenevizli ve Provansilarm, filolarna yeni gemiler katmak iin acele etmi olduklarndan kuku duyulamaz. Suriyede Hal devletlerinin kurulmas, Franklarn onsuz Doguda varlklarn srdrmesine imkn vermeyecek olan bu ulam aralarnn dzenli kullanmn gvence altna almt. Bylece bu devletler, kendileri iin hizmetleri kanlmaz olan kentlere bol bol ayrcalklar salyor ve onbirinci yzyln sonundan itibaren Filistin, Kk Asya ve Ege adalar kylarnda kendi fondaci ve echel- lesini (urak yerleri) kurm alarn salyordu. Gerekten, ok gemeden, bunlardan askeri harektlar iin de yararlanmaya baladlar. kinci Hal seferinde talyan gemileri VII. Louis ve III. Conradm birliklerini Anadolu kylarndan Kutsal Diyara tayordu. nc Hal seferi, Philip Augustus ve Aslan Yrekli Riarn birliklerini tamaya yetecek denli bym olan talyan ve Provans gemilerinin tonajlarndaki artn kendine zg kantn sergilemektedir. O andan itibaren btn seferler yalnzca deniz yoluyla gerekletirilmitir. Drdnc Hal seferi iin hazrlanan filoyu, komutanlar, yolculuk iin nceden kararlatrlan

42

fiyat deyemedikleri ve seferin tm ynetimini onlara brakmak zorunda kallarndan yararlanarak, Venediklilerin Konstantinopolise ynelttikleri ve sonunda bundan kentin ele geirilmesi iin nasl yararlandklar iyi bilinmektedir. O zaman Bogazn kylarnda kurulan geici Latin imparatorluu byk lde Venedik politikasnn bir sonucuydu ve bu devlet ortadan kalktnda (1261), Venedik, kendisini geebilmek iin Mihail Paleologun tahta kmas iin alan Cenovaya istemeyerek de olsa Dou Akdenizdeki stnlk yarnda kendisiyle mcadele olana vermek zorunda kalmt.

Bylece Hal seferlerinin kalc ve nem li bir sonucu Italyan ve daha az lde Provans ve Katalonya kentlerine Akdenizde stnlk kazandrmas oldu. Her ne kadar kutsal yerleri M slmanlarn elinden skp almay baarama- dysalar, Kk Asya kylarnda ve adalarda ilk fethettikleri yerlerden yalnzca birka tanesi dnda ellerinde bir ey kalmadysa da, en azndan Bat Avrupann, Boaz ve Suriyeden Cebelitark Boazna kadar olan tm ticaret tekelini ele geirmeyi deil, fakat ayn zam anda orada, giderek kendisini Alplerin kuzeyindeki lkelere de yayan ekonomik ve tam manasyla kapitalist faaliyetleri gelitirmeyi baardlar.

slmiyet, bu muzaffer ilerleyie kar onbeinci yzyla kadar tepki gstermedi ve aresiz Bizans mparatorluu buna boyun emek zorunda kald. Onikinci yzyln bandan itibaren Bizansn Dou Akdenizdeki stnl son buldu. Bizans imdi hzla, onun ithalat ve ihracat ticareti tekelini ele geiren denizci kentlerin nfuzu altna girdi. Zaman zaman bu boyunduruu krma abasyla imparator, Pisa ve Cenovallan Venediklilere kar oynamay denedi ya da rnein 1182de olduu gibi halkn nefret edilen yabanclar ayrm gzetmeksizin ldrmesine izin verdi. Ama impara

43

tor onlarsz yapamyordu ve ister istemez Bizansn ticaretini, onyedinci yzylda Ispanyann kendi ticaretini Hollanda, ngiliz ve Franszlara terk ediinden daha da kapsaml bir biimde, bu denizci kentlere terk etti.

Deniz ticaretinin canlann, bunun ktaya doru nfuz edii izledi. Yalnzca rnlerine kar olan taleple tarm uyarlmad ve imdi bir paras olduu deiim ekonomi- since dnme uratlmad, fakat yeni bir ihracat ekonomisi dodu. Her iki ynde de ba eken, Venedik, Pisa ve Cenova gibi gl ticaret merkezlerinin arasnda imrenilecek bir yere sahip olan Lombardiya Ovas oldu. Krsal alanlar ve kentler retimde ayn oranda pay sahibi oldular. Birinciler tahl ve araplaryla, kinciler ketenli ve ynl kumalaryla. Daha onikinci yzylda, Lucca, hammaddesi deniz yoluyla gelen ipekli dokuma retiyordu. Toskanada, Si- enna ve Floransa, Amo Vadisi kanalyla Pisa ile ilikide bulunuyor ve onun refahndan pay alyordu. Cenovanri tesinde, hareket, Lion Krfezi kylarna yaylyor ve Rhone havzasna ulayordu. Marsilya, Montpellier ve Narbona limanlar tm Provansda, Barselona ise Katalonyada ticaret yapyorlard. Denizci lkelerin ticareti ylesine canlyd ki, Garde-Frainetdeki Sarazenlerin ok tehlikeli bir biimde onuncu yzylda kapattklar Alp geitlerinden, onbirinci yzylda kuzeye doru yaylmaya balamt. Ticaret trafii, Brenner, St. Bernard, Septimer ve Mont Cenis geitleriyle, Saone, Rhone ve Ren vadileriyle Almanyaya ulayordu. Uzun sre geit vermeyen St. Gothard, sonunda boazn bir yakasndan tekisine, kayadan kayaya kurulan bir asma kpr ile bir transit yeri oldu.12 Onbirinci yzyln ikinci yarsnda Fransada, talyanlarn bulunduunu gryoruz. Byk olaslkla bunlar, o dnemde Chanpagne panayrla -

12 Bu, varln bildiimiz ilk asma kprdr. M uhtemelen onnc yzyln ilk yllarndan kalmadr.

44

nn bir sredir sk sk ziyaret ediyorlar ve Flander kylarndan gelen ticaret cereyanyla orada karlayorlard.13

Gerekten de, Akdenizde gelime sresi iinde olan ekonomik canlan, kapsam ve nitelik bakmndan farkl olsa da, Kuzey Denizinin kylarnda, ayn nedenlerden hareket eden ve ayn sonulan douran bir baka canlanla benzerlik gsteriyordu. Yukarda grm olduumuz gibi, Kuzeyliler, Ren Nehrinin kollanyla Meuse ve Scheldt nehirlerinin meydana getirdii halilerde, ksa srede, her yerden bu nehir boylanna ticar faaliyeti eken pazar yerleri kurmulard. Onbirinci yzylda Tiel pek ok tccann gelip gittii bir ticaret merkezi olarak belirmiti bile ve imdi nemli faaliyet gstergeleri ortaya koyan Kln ve Mainzle, Ren Vadisi kanalyla etkileim iindeydi. Hersfeldli Lampertin, her ne kadar verdii sayy kukuyla karlayabilir ve bu vakanvi- sin zenginlik lsnn ne olduunu bilem esek de, bu kentlerin birincisinde, 1074 ylnda alt yz mercatores opu- lentissimi (zengin tacir) bulunduunu sylemesinden daha baka bir kanta gerek yoktur.14 Ayn dnemde, Meuse Va- disinde, Maastricht, Liege, Huy ve Dinant yoluyla Verdune kadar uzanan b ir ticaret gelim iti. Scheldt N ehri ise, Cambrai, Valenciennes, Toumai, Gand ve Anversin denizle ve sularn Zealand Adalar arasna dken byk nehirlerle

13 G regor VU tarafndan F ransa 'n n ba$piskopos ve p iskoposlarna 10 Eyll 1074le yazlan m ektup Kral I. Philip'in davrann knam akta ve onu "Meca- loribus qui de m ultis terrarum partibus ad fodum quoddam in Francia nuper convenerant... more praedonis infiniam pecuniam " (E. Caspar, Dos Regi ster Grcgors Vit, M.M.G.G., s. 131) diye sulamaktadr. kinci m ektupta Papa tacirleri Italae negociatores (a.k., s. 150); nc m ektup ta ise onlardan, Italis et aliarum provincianm mercatoribus" (a.k., s. 168) olarak sz etm ektedir. Gregory Vllnin bu srarl tu tum u, o dnem deki i ticaret gelimesinin b ir delili olarak dnlebilir. Eer, A. Schaube, ae .g ., s. 91'de ileri srd gibi olay, pek nem i olm ayan Lendit fuarnda m eydana gelm ise, tacirlerin maruz kaldklar zararlarn aklanmas zordur.

H Lamptri Hersfeldensis opera, ed. O. Holder-Egger, s. 192.

45

ilikisini salyordu. Zwyn Krfezinin sonundaki, imdi kumlarla kapanm olan Bruges Liman o kadar elveriliydi ki, onbirinci yzyln sonundan itibaren gemiler, buray teki limanlara tercih etmeye baladlar ve kentin gelecekteki ihtiam bylece olutu.

Onuncu yzyln sonunda skandinav ticaretinin, Flan- deri Kuzey Denizi ve Baltk lkeleriyle yakn ilikiler iinde tuttuu aktr. Koni II. Arnold ve IV Baldwinin (965- 1035) kestirdii sikkeler, Danimarka, Prusya ve hatta Rusyada bulunmutur. Flanderin ngiltere ile olan ticareti doal olarak daha canlyd. Londra gei yerlerinin, 991 ve 1002 yllar arasndaki gmrk tarife cetvelleri, Flanderlile- ri, kentle ticaret yapan yabanclar arasnda sayar.15 Kanal (Man Denizi), Kuzey Denizinden daha az ziyaret edilen bir yerdi. Bununla birlikte, Norman ve Ingiliz kylar arasnda Rouen yoluyla, Sen Nehri boyunca Parise, Champag- rie ve Burgonya snrlarna kadar uzanan dzenli bir ticaret yrrlkteydi. Loire ve Garonne, uzaklklar nedeniyle, daha sonraki dnem lere kadar kuzey denizlerindeki ticar canlann etkilerini duymadlar.

Flander, ksa srede, Ortaalarn sonuna kadar sahip olaca ayrcalkl bir duruma ykseldi. Burada, o kadar erken bir tarihte, baka hibir yerde ve bylesine artc sonularla grmediimiz, bir baka etkenle, endstriyle karlayoruz. Daha Kelt dneminde, Lys ve Scheldt vadilerinde, Morini ve Menapi,* bu yrenin bereketli otlaklarnda besledikleri byk koyun srlerinden yn retiyorlard. Bunlarn ilkel imalt yntem leri, uzun sren Roma egemenlii srasnda, fatihlerinin Akdenizin teknik yntemlerini onlara retmeleri sonucu mkemmellemiti. Bu ge-

15 E Liebermann, Die Gazetze der Angelsachsen, c. 1, s. 232.

(*) Galyada yaayan iki kavim. - .n.

46

me ylesine hzl olm utu ki, ikinci yzylda Flander, talyaya bile kuma ihra ediyordu.16 Yreyi beinci yzylda istil eden Franklar, kendilerinden ncekilerin geleneini srdrdler. Dokuzuncu yzylda Kuzeylilerin geliine kadar Frizyeli gemiciler, palia fresonica adyla Flanderde dokunan kumalar Felemenkteki nehirler boyunca dzenli olarak tayp durdular. Gzel renkleri bu kumalar ylesine n sahibi yapmt ki, arlman, Halife Harun El-Reide hediye olarak gnderecek daha iyi bir ey bulamamt.17 ls- kandinavlann istilsyla ticaretin ortadan kaldrl, doal olarak bu ihracat sekteye uratt. Ancak, onuncu yzyl boyunca, ne zaman ki eski yamaclar tccar oldular ve gemileri Meuse ve Scheldtde ticar eya peinde komaya balad, kuma imalt yeniden pazar bulmu oldu. Bu kumalarn gzellii, Kuzeyli denizcilerin ziyaret ettii kylarda, ksa srede yle bir talep yaratt ki, talebi karlamak zere retim o zamana kadar ulalmam boyutlara ykseldi. O zaman iin bu ylesine bykt ki, onuncu yzyln sonunda, yerli yn, ihtiyalar iin yetersiz kalnca, ngiltereden yn ithal etm ek zorunda kalnd. ngiliz ynnn daha iyi olan kalitesi, doal olarak kuman kalitesini de gelitirdi ve bu kum alann nyle birlikte satlar da artt. Onikinci yzyl boyunca Flander, batan aa dokumaclar ve rpclar lkesi haline geldi. O zam ana kadar krsal alanda srdrlen kuma imalt, her yanda kurulan ve giderek artan bir ticareti besleyen tccar kentlerinde younlat. Gand, Bruges, Ypres, Lille, Douai ve Arrasn domakta olan zenginliini yaratan kumat. Deniz ticaretinin artk balca maddesi olan kuma, imdi, karayoluyla srdrlen son derece nemli bir ticaretin varoluunu salad. Onikin-

16 Camitle Julian, Histoire de la Gaule, c. II, s. 282.

17 H. P irenne, Draps de Frise ou draps de Flandrr? bkz. G iri Blm 8 no'lu dipnot.

47

ci yzyln bandan itibaren, ltalyanlar, Alplerin gneyinden ithal ettikleri baharat, ipekliler ve kuyumcu ileri karlnda kuma saln almak iin Flandere gelirlerken, Flan- der kuma deniz yoluyla Novgorod panayrna gtrlyordu.8 Ancak Flanderlilerin kendileri, Kuzey Denizi ve Alplerin ortasndaki nl Champagne panayrlarn sk sk ziyaret ederken, Lonbardiya ve Toskanyadan gelen alclarla karlatlar. Bunlar, panni francesi adyla ve deniz yoluyla Dou limanlarna kadar ulatrlan pek ok miktarda Flan- der kuman Cenova Limanna tayorlard.

Kukusuz, Flander kuma imal eden tek yer deildi. Dokumaclk, doas gerei, ynn bulunduu her yerde, yani btn lkelerde, tarih ncesi zamanlardan beri var olduu bilinen ve srdrlen ev ekonomisine ilikin bir urat. Bunun retimini tahrik etmek ve tekniini gelitirmek iin yalnzca gerek bir endstri olmasn salamak yeterliydi. Bu ihmal edilmedi. Onnc yzylda, Ceneviz noterlik kaytlar, bu limana kuma gnderen bir dizi kentin adndan sz eder: Amiens, Beauvais, Cambrai, Liege, Montreuil, Provins, Tournai, Chalons vs. Bununla birlikte, Flander ve ksa sre sonra komusu Brabant, rakipleri arasnda esiz bir yer igal ettiler. ngiltereye olan yaknlklar, onlara, en iyi artlarla ve tekilerden daha byk miktarlarda ok iyi kalite yn salama olana verdi. Onnc yzylda Flander endstrisinin kar konulmaz stnl, yabanclarda uyandrd hayranlkta yansmaktadr. Ortaa Avrupasnn tarihi boyunca baka hibir blge, Scheldl havzasnnki kadar bir endstri lkesi olma zellii ortaya koyamamtr. Bu anlamda blge, onsekiz ve ondokuzuncu yzyllar ngilteresini hatrlatrcasna, Avrupann geri kalan ksmyla tezat tekil eder. Baka hibir yerde, bu kumalarn renk, yu-

18 H. Pirenne, Draps d'Ypres Novgorod a commerccmcn du X llc sicclc, in Rcvue belge de philol. et d'hisolre, c. IX (1930), p. 563.

48

muaklk, parlaklk ve uyumuna eriebilmek olanakl deildi. Flander ve Brabant kuma, gerekten de, de luxe bir kumat, baarsyla dnya apndaki yaygnln salayan da buydu. Ulam aralarnn, ucuz ve ar eyann dolamn salamaya uygun olacak lde henz yeterince gelimemi olduu bir ada, uluslararas ticarette birinci sray, deeri yksek, orta arlktaki eyler alyordu. Ksaca, Flander kumann baans, baharatta olduu gibi, yksek fiyat ve ihra etmedeki kolaylkla aklanr.

Flander ve Brabant, endstriletike, talyan kentlerinin tam tersine, coraf konumlarnn onlar zorunlu kld deniz ticaretiyle daha az urar oldular. Bu ii, endstrilerinin giderek arlan saylarda Bruger Limanna ektii yabanclara, onbirinci yzylda lskandinavlara, daha sonralar ise Hansallara terk ettiler. Bu anlamda onlan, Ortaalarla gnmz ne kadar karlatrlabilinirse, grece ekonomik gelimiliklerini dikkate alarak, ada Belika ile karlatrmak uyarcdr. Bir zamanlar onlarn igal ettii ayn topraklarda, gnm z Belikas da, olaanst sanayi retkenliini grece olarak nemsiz bir denizcilikle bir arada gtren ayn elikili grnm ortaya koymuyor mu?

49

KNC BLM

K e n t l e r

. Kentsel Hayatn Canlan1

Akdeniz ticareti, Bat Avrupay kendi yrngesine ekmeye devam ettii srece, talya, spanya ve Afrikada olduu gibi

1 Bibliyografya: H. Pirenne, Les Villes du Moyen Age, bkz. Giri Blm 2 nolu dipnot.; G. von Below, Der Ursprung der deutschen Stadtverfassung, Dsseldorf, 1892; K. Hegel. Stdte und Gilden der Germanischen Vlker im Mittelalte Leipzig, 1891,2 c.; Ayn Yazar, Die Entstehung des deutschen Stadtewesens, Leipzig, 1898; E Keut- gen, Untersuchungen ber den Ursprung der deutschen Stadtverfassung, Leipzig, 1895; S. Rietschel, Die civitas auf deutschem Boden, Leipzig, 1894; ayn yazar, Markt und Stadt in ihrem rechtlichen Vfcrhaltniss, Leipzig, 1897; E Beyerle, Zur Typenfrage in der Stadtverfassung, bkz. Zeitschrift f r Rechtsgeschichte, Germ. Apt. 1930; G. Espinas, La vie urbanic de Douai au Moyen Age, Paris, 1913 (4. C .) ; C. Gross, The Gild Merchant, Oxford, 1890, 2 c.; EW Maitlandt, Township and Borough, Cambridge, 1898; C. Petit-Dutaillis, The Origin of the Towns in England, bkz. Studies Supplemantary to Stubbs' Constitutional History, c. 1, Manchester, 1908; S. Stephenson, The Origin o f the English Towns, bkz. Amer. Hist. Rev., c. XXXII, 1926; ayn yazar, The Anglo-Saxon Borough, bkz. Eng. Hist. Rev 1930; Ayn Yazar, Borough and Town, A Study o f Urban Origins in England, Cambridge, (Mass.), 1933; H. Pirenne, Les villes flamandes avant le X ll sisle, bkz. Annales de l'Est et du Nord, c. I, 1905; ayn yazar. Les Anciennes dmocraties des Pays-Bas, Paris, 1910; G. Des Ma- rcz, tude sur la proprit dans les vides du Moyen et spcialement en Flandre, Ghent, 1898; E Vercanteren, tude sur les civitates de la Belgique Seconde, Brksel, 1934; L. von Heinemann, Zur Entstehung der Stadtverfassung in Italien, Leipzig, 1893; G. Mengozzi, La citt italiana nell'alto medivo evo, 2'nci bask Floransa, 1931.

51

Galyada da kentsel hayat devam etti. Ancak, lslmiyetin yaylmasnn Afrika ve spanya kylarn kontrol altna al ve bu yaylmann daha sonra Tiran Denizindeki limanlar kapsamas zerine kentsel faaliyet hzla sona erdi. Bizans ticareti sayesinde kentsel faaliyetin varln srdrd Venedik ve Gney talya dnda her yerde grlen bir ortadan kalkt bu. Kentler varlklarn srdrdler ama, zanaatkar ve tccar nfuslarn ve onunla birlikte de Roma mparatorluundan arta kalan kentsel rgtlenmelerini yitirdiler.

Her birinde bir piskoposun oturduu kentler imdi piskoposluk blgesinin dinsel ynetim merkezinden baka bir ey deildi. Bylece dinsel adan nemlerini kukusuz byk lde korudular, ama ekonomik adan hibir nem leri kalmad. ounda, evredeki kylerce beslenen bir kk yerel pazar, katedral ve onun evresinde kmelenmi kilise ve manastrlarn says kabark ruhban ve bunlarn hizmetinde altrlan serilerin gnlk ihtiyalarn karlyordu. Byk yllk festivallerde kente, akn eden piskoposluk blgesinin halk ve ziyaretiler, belirli bir faaliyeti devam ettiriyorlard ama bunlarn hibirinde bir canlann herhangi bir iareti grlmyordu. Gerekte, bu piskoposluk kentleri, yalnzca krsal alana dayanarak varlklarn srdryorlard. Surlar iinde oturan piskopos ve manastr reisleri, mlklerinden saladklar kira ve resimlerle yayor ve bylelikle varlklar esas olarak tarma dayanyordu. Kentler yalnzca dinsel deil, fakat ayn zamanda m anora ilikin ynetim merkezleriydi.

Sava zamanlarnda kentin eski surlar evredeki nfusa snacak bir yer salyordu. Fakat Karolenj m paratorluunun zlyle birlikte yerleen gvensizlik ortam nda, Gneyde Sarazen saldrlar, Kuzey ve Batda Norman saldrlaryla -ki buna onuncu yzyln banda Macarlarn korkun svari akmlar da eklenmiti- tehdit edilen insan

52

lar iin korunma ihtiyac birincil zorunluluk oldu. Bu saldrlar her yanda yeni yeni snacak yerlerin kurulm asna yol at. Bu dnemde Bat Avrupa, feodal byk lordlarca kendi adamlarna barnak olmak zere yaptrlan m stahkem atolarla doldu. Bu atolar ya da allm adyla bourg ya da burglar, genellikle zerinde geitler olan bir hendekle evrilmi toprak ya da ta surlardan oluuyordu. evredeki vi- lainler, bunlar ina etmek ve bakmakla mkelleftiler. Bunlarn iinde bir valye garnizonu bulunuyor; lordun ikametgh olarak yksek bir kule yer alyor, katedral ya da byk kiliselerin yelerinden oluan bir ruhban grubu dinin gereklerini yerine getiriyor, garnizonu beslemekle ykml olan ve tehlike annda srleriyle birlikte kaleye doluan m anor kyllerinden salanan her tr ayn resimlerle, ttslenmi et ve tahl koymak iin tahl ve zahire ambarlan kuruluyordu. Bylece, dinsel kent gibi din d burg da topraklan geimini salyordu. Her ikisi de tarmsal bir uygarlkla fevkalde uyum iindeydiler; dolaysyla ona kar durmaktan ok onun korunmas iin hizmet ettikleri

'sylenebilir.Bununla birlikle, ticaretin canlan, ksa srede bunlarn

niteliini deitirdi. Bu canlann ilk belirtileri, onuncu yzyln ikinci yars boyunca gzlenebilir. Tacirlerin gezginci yaamlar, kar karya kaldklar trden riskler, yamann ikinci derece soylularn geim kayna olduu bir ada, balangtan itibaren seyahat ettikleri nehirler ya da doal yollar zerinde belirli aralklarla kurulm u olan surlarla evrili kasabalarn ya da burglarm korumasn aramalarna yol at. Buralar yazn bir mola yeri, kt havalarda ise k geirme yeri olarak grev yapyordu. Bir kk krfezde ya da bir nehir giriinde, iki nehrin kesitii noktada veya nehrin ulama imkn vermedii ve yklerin daha ileriye gtrlebilmesi iin boaltlmasnn gerektii yerler gi

53

bi, konumu asndan en iyi durumda olanlar, bylelikle tacirlerin ve ticari eyann konaklama ve gei yerleri oldular.

Kentlerin ve burglann, ticaretin artna bal olarak saylan giderek artan ve zor durumda kalan bu yeni gelenlere ayrabilecei mekn ksa srede yeterli olmaktan kt. Bunlar surlann dnda yerlemeye, eski burgun yannda yeni bir burg ya da buralar en iyi bir ekilde tanmlayan terimi kullanmak gerekirse bir Jauborg (forisburgus) yani bir d burg kurmaya zorlandlar. Bylelikle, dinsel kentler ve feodal kaleler yaknnda, sakinlerinin, i kentteki insanlarn yaamyla tam bir tezat tekil eden bir hayata kendilerini adadklar ticar toplanma yerleri ortaya kt. Onuncu ve onbirinci yzyl belgelerinde bu yerlemeler iin sk sk kullanlan portus kelimesi, buralarn niteliini tastamam tasvir eder.2 Gerekte buralan, modern anlamda bir limandan (liman ve gmr olan kent) ok, ticar eyann tand ve bu nedenle zellikle aktif bir transit yeri oluyordu. Ve yine bu nedenledir ki, Ingiltere ve Flanderde port sakinleri, kendilerini poorters ya da portmet diye adlandryorlard ve bu ad uzun sre bourgeois ya da burgess kelimeleriyle eanlamlyd ve gerekten de bu yerleri son iki terimden daha iyi tanmlyordu. nk ilkel burjuvazi geimini yalnzca ticaretle salayan insanlardan meydana geliyordu. Onbirinci yzyln bitiminden nce bunlarn, dibinde kurulduklar eski burglarn sakinleri iin gerekten ok daha uygun bir kelime olan bourgeois terimiyle anlmaya balamalarnn nedeni, ok nceleri tccar gruplarnn da kendilerini, gvenlik nedeniyle, sur ya da daraba iine almalar ve bylelikle kendi iinde bir burg oluturmalaryd. Bu anlam kaymas kolaylkla anlalabilir, nk yeni burg eskisini ksa srede glgede brakmtr. Bruges gibi, ticar hayatn aktif merkez

2 H. Pirenne, Les villes flamandes avam le XI/ sicle, bkz. Annales de l'est du nord, c. I (1905).

54

lerinin ounda, daha onikinci yzyln balannda burg, bu yerlemenin ekirdeini oluturan kaleyi her yandan kuatyordu. Yardmc olan eyler asl olmu, yeni gelenler eski sakinlere galebe almt. Bu anlamda, ortaa kentinin ve dolaysyla modern kentin, yerleme biriminin fauborgunda ya da onun yerini belirleyen bour1 da dom u olduunu sylemek tam anlamyla dorudur.

Tacirlerin elverili noktalarda toplanmalar bir sre sonra zanaatkrlarn da ayn yerlerde toplanmalarna yol at. Endstriyel tem erkz, ticar tem erkz kadar eskidir. Bunu dikkate deer bir aklkla Flanderde gzleyebiliriz. Balangta krsal alanlarda srdrlen kum a yapmcl, bu imaltn rnleri iin sat imkn veren yerlere kendiliinden g etti. Buralarda dokumaclar, tacirler tarafndan ithal edilmi yn, rpc ve boyaclarn kulland sabunu ve boya malzemesini buluyorlard. Maalesef ayrntsn bilmediimiz gerek bir sanayi devrimi, bu krsal endstrinin kentsel endstriye dnmesine elik ediyordu. O zamana kadar kadnlar tarafndan srdrlen bir ura olan dokumaclk, erkeklerin eline geiyor ve ayn zamanda eski kk pallia yerini, ihracat iin daha uygun olan ve kuma imaltnda stok boyutu olarak gnmze kadar gelen daha uzun kuma paralarna brakyordu. Bu dnemde dokum aclarn kulland tezghlarda, yirm i ile altm arn uzunluundaki atknn, tezghn kiriine uygulanmasna olanak verecek ekilde bir deiimin meydana geldiini varsaymak iin yeterli neden vardr.

Flander kuma endstrisinde meydana gelen deiiklie benzer ekilde Mueuse Vadisinin m etalrji endstrisinde de bir evrimin gerekletii gzlenebilir. Belki de Roma igali srasnda burada etkin bir ekilde gelitirilm i olan bronz ilemecilii dnemine kadar geri giden bakr ilemecilii, nehir zerindeki ulatrmann canlanmas zerine,

55

ihracat yapma olanayla, gl bir saik kazand. Ayn zamanda Namur, Huy ve zellikle Dinan gibi, demirci esnafnn (marchands batleurs) ihtiya duyduu bakr iin, onbi- rinci yzylda, gittii Saksonyadaki kentlerde bakr iletmecilii temerkz etti.3 Bunun gibi, Tournai yresinde bol miktarda bulunan nitelikli ta, bu kentle ilendi ve vaftiz kurnas imalat ylesine canland ki, bunlara, Southhampton ve Winchester gibi uzak yerlerde bile rastlyoruz.4 talyada da hikye ayndr. Deniz yoluyla Doudan ilk kez bu lkeye giren ipek dokumacl Luccada temerkz ederken, ksa sre sonra Toskanya tarafndan taklit edilen Milan ve Lombardiya kentleri, kendilerini pamuklu kadife imaltna adadlar.

2. Tacirler ve Burjuvazi5

Domakta olan kentlerin zanaatkr ve tacirleriyle, iinden ktklar tarmsal toplum arasndaki en temel fark, birincilerin hayat tarznn artk toprakla olan ilikilerine gre be- lirlenmemesiydi. Bu adan kelimenin her anlamnda, bir yerinden yurdundan edilenler (dracins) snf o luturuyorlard. O zamana kadar varlklar, kendilerini istihdam eden byk mlk sahipleri tarafndan garanti edilen manor ajanlarnn yalnzca arz ve aralklarla srdrdkleri bir ura olan ticaret ile endstri, imdi bamsz meslekler oldu. Bu ilerle uraanlar, itiraz kabul etmez bir ekilde yeni insanlard. Bunlar, m anorun ev atlyelerindeki kle

3 Bkz. Rousseau, a.g.e., s. 89 ve devam.

4 P Rolland, expansion toumaisiennc, aux X I et XII slides, A n et commerce de la pierre, bkz. Annales de l'Acadmie royale d archologie de Belgique, 1924.

5 Bibliyografya: 1 nolu dipnota baknz, ayrca: W. Vogel, Ein seefahrender Kauf- mann um 1100, bkz. Ifansiscle Ceschichtsblattcr, c. XVIU, 1912; H. Pirenne, Les priodes de lhistoire sociale du capitalisme, bkz. Bull, de l'Acad. royale de Belgique, (M ektuplar blm ) 1914.

56

personel ya da kllk zamannda ev halkn beslemek greviyle ykml, bolluk zamannda ise retim fazlasn darda satabilen seriler arasndan tretmek konusunda sk sk giriimlerde bulunulm utur.6 Ancak, byle bir evrim ne kaynaklarca desteklenmekledir ne de muhtemeldir. Kuku yoktur ki, urada burada yresel lordlar, rnein, burglula- nn lordun frnn ve deirmenini kullanma ykmll, ba bozumundan sonraki birka gn iinde lordun kendi arabnn satlmas lekelini elinde bulundurmas ya da esnaf loncalarndan eitli resimlerin toplanmas gibi birtakm ekonomik ayrcalklarn, domakta olan ehirlerde de olduka uzun bir sre korumulardr. Ancak bu haklarn yresel olarak varln srdrm esi, kentsel ekonom inin manor kkenli olduunun bir delili deildir. Tam tersine, her yerde dikkatimizi eken odur ki, kentsel ekonomi, zgrlk koulunun gerekletii yerde ortaya kmaktadr.

Ancak, derhal u soru, ortaya km aktadr: nsanlarn normal durum unun serflik olduu, hemen hemen tamamen krsal bir toplumsal ortamda, zgr tccar ve zanaatkrlarn oluumunu nasl aklayacaz? Bilgi ktl bizi, sorunun neminin gerektirdii kesinlikte cevap vermekten alkoymaktadr. Bununla birlikte hi deilse belli bal etkenlere deinilmesi mmkndr. lkin, biricik varlk temelinin yalnzca toprak olduu bir toplumun, deyim yerindeyse, snrnda yaayan topraksz insanlar arasndan, balangta, ticaret ve endstrinin ilk kadrolarn setii tartma gtrmez. Ktlk ya da sava zamanlannda, topraklarn terk ederek baka yerlerde geimlerini arayan ve bir daha geri dnmeyen insanlardan bsbtn ayr olarak, manor rgtnn geindirmeyi baaramad tm bireyleri de hatrlamak zo-

6 R. Eberstadt, Der Ursprung des Zunftu/esens und die alteren Handwerksverbande des Miltelalters, Leipzig, 1915 ve deiik bir biim de E Keutgen, A m ter und Zn/te, Jena, 1903.

57

randayz. Kyllerin arazileri, ancak dzenli olarak vermek durumunda olduklar resimleri karlayacak byklkteydi. Dolaysyla ok ocuklu bir adamn kk erkek ocuklar, babal