ontwerpen op het raakvlak van water en ruimte

Ontwerpen op het raakvlak van water en ruimteHandreiking en voorbeelden

Actieprogramma Ruimte en Cultuur

Ministerie van VROM in samenwerking met

de ministeries van Landbouw, Natuurbeheer

en Voedselkwaliteit (LNV), Onderwijs,

Cultuur en Wetenschap (OCW) en Verkeer en

Waterstaat (VenW)

Den Haag, maart 2009

Ontwerpen op het raakvlak van water en ruimteHandreiking en voorbeelden

Voorwoord

Nog maar kort geleden - in de vorige eeuw -

was het in Nederland de algemene opinie

dat we er goed in waren geslaagd om het

water te temmen. De Afsluitdijk en de

Deltawerken maakten de zeearmen

onschadelijk. Het winterbed van de rivieren

werd tussen verzwaarde bandijken

ingekaderd. In de ruilverkavelingen werden

de natt e gronden ontwaterd voor een

optimale landbouwproductie. Dankzij die

waterbeheersing leken we ons land te

kunnen inrichten zoals we dat wilden. De

boeren gingen maïs verbouwen in de

beekdalen en stads uitbreidingen werden

aangelegd in diepe polders.

Door de klimaatverandering is dit geruste

gevoel, dat we het water onder controle

hebben, opeens verdwenen. Het blijkt dat

we toch niet overal kunnen maken wat

we willen, want de zeespiegelrijzing, de

stijgende hoogwaters van de rivieren en de

verdroging en verzilting zijn natuurkrachten

die bij het maken van de 20ste eeuwse

‘watermachine’ niet in die mate waren

voorzien.

Maar, kunnen we ons nu bij het begin van

de 21ste eeuw afvragen, is het eigenlijk een

probleem dat niet alles overal mogelijk

blijkt te zijn? Of is het juist een prachtige

kans om de verscheidenheid van ons land-

schap te versterken, omdat we weer veel

meer rekening moeten gaan houden met de

verschillen in de ondergrond en de kracht

van het water?

Dit boek is het verslag van een zoektocht

naar het slim benutt en van de ordenings-

principes van het watersysteem voor een

verrijking van stad en landschap. Door

de technische eisen van het waterbeheer

samen met de programma’s voor de

ruimtelijke inrichting van een gebied tot

één ruimtelijke ontwerpopgave te verklaren

ontstaan nieuwe perspectieven.

Zo blijkt de noodzaak voor het maken van

meer oppervlaktewater in de woonwijken

uit de jaren vijft ig en zestig een aan-

knopingspunt voor het vormgeven van de

stedelijke vernieuwing. Het plan Plantage

Zuid Rott erdam laat zien hoe een vaa r -

netwerk kan zorgen voor een verlevendiging

van de openbare ruimte en hoe er nieuwe

woonvormen aan het water kunnen

ontstaan. In de studies voor de Westfl ank

van de Haarlemmermeer gaan oplossingen

voor het probleem van het zoute kwelwater

een beeldbepalende onderlegger vormen

voor het toekomstige woongebied. En

plannen voor beekherstel (Essche Stroom)

en het vergroten van het stroombed van de

rivier (de IJssel) blijken een kans te zijn om

bijna uitgewiste historische patronen weer

zichtbaar te maken.

Deze voorbeelden, die slechts een greep zijn

uit de vele uitvindingen die er in de zeven

pilotprojecten zijn gedaan, illustreren de

voortrekkersrol die ruimtelijk ontwerpers

in de beginfase van planprocessen kunnen

spelen. Om met de Visie Architectuur en

Ruimtelijk Ontwerp te spreken: Ontwerp

Voorop!

Ik hoop van harte dat de resultaten van het

project ‘Ruimtelijk ontwerpen met water’ er

aan zullen bijdragen dat álle projecten voor

waterkeringen en waterberging worden aan-

gepakt met de ambitie om technische inno-

vaties en vernieuwend ruimtelijke ontwerp

in een hecht samenspel te combineren.

Ytt je Feddes

Rijksadviseur voor het Landschap

Inhoud

Deel I: De handreiking

De start

1. Water en ruimte in Nederland 08

Het water komt

De ruimte slim gebruiken

Water als blauwdruk

Ontwerp centraal

De voorbereiding

2. Gebieden en kansen 14

Stem af met andere gebiedsprogramma’s

Zoek de grenzen van het speelveld op

Vertrek vanuit de toekomst

Gebruik de kracht van ambassadeurs

Zorg voor goed opdrachtgeverschap

Selecteer de juiste ontwerpers

De werkwijze

3. Samen ontwerpen 18

Kies de juiste mix van actoren

Zorg voor begeleiding en input

Geef creativiteit de ruimte

4. Kennis voor kwaliteit 22

Haal inspiratie uit het verleden

Benoem de ruimtelijke kwaliteit

Benut de sociaalculturele eigenheid

Schakel tussen schaalniveaus

Breng de haalbaarheid in beeld

Het doel

5. Duurzame oplossingen 26

Visie op water en ruimte

Bouwstenen voor water en ruimte

Inrichtingvoorstellen voor water en ruimte

Houdbare oplossingen

Haalbare oplossingen

Het vervolg

6. Aan de slag 30

Het estafett estokje defi niëren

Het estafett estokje doorgeven

Ontwerp blijft nodig

Alles voor ruimtelijke kwaliteit

Deel II: De voorbeelden

Handreiking ruimtelijke kwaliteit IJssel 34

Groene Woud/Essche Stroom 40

Plantage Zuid Rott erdam 46

Westfl ank Haarlemmermeer 52

Amsterdam Zuidoostlob 58

Waterfronten Walcheren 64

Venster Bodegraven-Woerden 70

6 | Ontwerpen op het raakvlak van water en ruimte

Ontwerpen op het raakvlak van water en ruimte | 07

Inleiding

Er is in ons land meer ruimte nodig om

water vast te houden, veilig te bergen en

gecontroleerd af te voeren. Tegelijk is er

meer ruimte nodig voor verstedelijking en

allerlei andere functies. Op gebieds niveau

moeten we functies combineren. Dat kan

niet anders. Maar het biedt ook nieuwe

kansen. De ruimtelijke wateropgave

versterkt de aandacht voor ontwerp.

Zowel stedenbouwkundig als landschaps-

architectonisch.

De actie ‘Ruimtelijk ontwerpen met water’

is opgezet om bij projecten op het raakvlak

van water en ruimte een stimulans te geven

aan het ontwerp. Dit draagt ertoe bij dat

de grote cultuurhistorische betekenis van

water in het Nederlandse landschap de

aandacht krijgt die zij verdient en dat de

ruimtelijke kwaliteit van de vele toekom-

stige waterprojecten kan worden verhoogd.

De actie is een onderdeel van het Actie-

programma Ruimte en Cultuur (ARC) en is

van 2005 tot en met 2008 uitgevoerd door

het Ministerie van VROM in samenwerking

met de ministeries van VenW, LNV en OCW.

Er zijn zeven pilotprojecten opgezet bij

verschillende watersystemen in Nederland.

Per project zijn gemeenten, waterschappen,

provincies en andere partijen aan de slag

gegaan. Op het raakvlak van ruimte en

water hebben zij ontwerp en ontwerpend

onderzoek als instrumenten ingezet om tot

plannen te komen die recht doen aan de

ruimtelijke kwaliteit en de culturele eigen-

heid van de gebieden.

De zeven pilotprojecten leren ons veel. Het

blijkt dat de integrale benadering van de

opgaven voor water en ruimte inspireert.

Ook blijkt dat de inzet van het ontwerp tot

verrassende inzichten kan leiden. In de

pilots zijn goede ervaringen opgedaan met

ontwerpateliers. De projecten laten zien

hoe het ontwerpproces een cyclisch proces

is, waarbij onderzoek, tekenen en rekenen

elkaar voortdurend afwisselen en nieuwe

input geven. Verder blijkt dat het concept

van gebiedsontwikkeling werkt. Door op

gebiedsniveau meerdere sectoren en

belanghebbenden samen te brengen, lukt

het om meer te doen met dezelfde ruimte.

In deze publicatie zijn de resultaten van de

zeven pilotprojecten beschreven en ver-

beeld. Hiermee is de leerwinst toe gankelijk

voor betrokkenen bij gebiedsontwikkelings-

projecten in vergelijkbare situaties. In deel

I zijn de leerpunten uit de projecten samen-

gebracht in een beknopte hand reiking. De

handreiking volgt het cyclische ontwerp-

proces: start, voorbereiding, werkwijze,

doel en vervolg. In deel II worden de zeven

pilotprojecten gepresenteerd: hoe luidde de

opgave en hoe is die aangepakt?

Met deze publicatie is de actie ‘Ruimtelijk

ontwerpen met water’ afgerond. Vanuit het

rijk hebben we met veel plezier aan deze

actie bijgedragen. Wij vertrouwen erop dat

u er kennis en inspiratie aan kunt ontlenen,

waarmee u met minstens evenveel plezier

vorm kunt geven aan de complexe opgave

van water en ruimte.


‘Water blijft in beweging,

net als de geschiedenis

van ons waterbeheer.

Nieuwe tijden brengen

nieuwe uitdagingen met

zich mee.’

Tineke Huizinga, staatssecretaris van

Verkeer en Waterstaat

Toespraak bij de lancering van de water-

canon, 16 december 2008

Deel IDe hand-reiking

Het water komt Vooral in de naoorlogse ruimtelijke

ordening zijn watersystemen met steeds

grootschaliger ingrepen aangepast aan

de behoeft en van het landgebruik. Maar

het water laat zich niet zo gemakkelijk

temmen. In de afgelopen decennia is dat op

verschillende momenten gebleken. En de

scenario’s van het IPCC en het KNMI geven

aan dat extremen in overschot en tekort aan

water in de komende decennia groter zullen

worden: een stijgende zeespiegel, hogere

rivierafvoeren, korte, hevige regenbuien

en langere perioden van droogte. In het

(ontwerp) Nationaal Waterplan2 is in

kaart gebracht wat er op ons af komt. Het

waterplan is de opvolger van de Nota Water-

huishouding, met als belangrijk verschil,

dat de wateropgave nauw verbonden is met

overige opgaven voor de ruimtelijke ontwik-

keling van Nederland. Het basisprincipe

van duurzaam waterbeheer is meebewegen

met natuurlijke processen waar het kan,

weerstand bieden waar het moet en kansen

voor welvaart en welzijn benutt en.

De wateropgave liegt er niet om:

Het risico op overstromingen neemt toe •

door grotere piekafvoeren op de rivieren

en een stijgende zeespiegel.

Het wordt natt er door grotere neerslag-•

extremen.

Het wordt droger door neerslagtekorten •

en een kleinere rivierwaterafvoer in de

zomermaanden.

De bodem blijft dalen.•

Het wordt zouter doordat vanwege de •

stijgende zeespiegel zeewater via rivier-

mondingen verder binnendringt en

doordat kwel toeneemt.


1 Fransje Hooimeijer, ‘Stedenbouw in een waterrijke

traditie’, in: Ontwerpen met Water; Essays over de rijke

traditie van ‘waterwerken’ in Nederland, VROM, 2007.

2 Ministerie van VenW, Ontwerp Nationaal Waterplan,

Den Haag, 2008. Het plan wordt uiterlijk in december

2009 vastgesteld.

1Water en ruimte in Nederland

Nederland is gevormd door strijd en sa menwerking

tussen mens en water. Het heeft ons landschap tot een

unieke leefomgeving gemaakt. Door in te spelen op

de mogelijkheden en de bedreigingen van de zee en

de rivieren zijn de mooiste riviersteden, damsteden,

vestingplaatsen, terpdorpen en landschappen ontstaan.

Zo is het eeuwenlang gegaan1. De rijke Nederlandse

watertraditie komt vandaag opnieuw van pas. Want

klimaatverandering, bodemdaling en zeespiegelstijging

vragen om nieuwe oplossingen en een nieuwe balans

tussen de inrichting van de ruimte en de ontwikkeling

van het water systeem.


De ruimte slim gebruikenWe moeten ruimte voor water zoeken

terwijl in Nederland vrijwel iedere vierkante

meter al intensief in gebruik is. Bovendien

zal voor wonen en werken in de komende

decennia nog 120.000 tot 190.000 hectare

worden ingericht3; een oppervlakte ter

groott e van de provincie Utrecht. Ook

voor infrastructuur, recreatie en natuur

is veel extra ruimte nodig. Een deel komt

misschien vrij doordat er minder ruimte

nodig is voor de landbouw, maar het is

evident dat we in Nederland moeten zoeken

naar combinaties. We moeten de ruimte

slim verdelen, benutt en en beheren. De

combinatie van water en ruimte is bij alle

ontwikkelingsprojecten noodzakelijk. De

opgave is bovendien om waardevolle en

bedreigde gebieden te beschermen tegen

verrommeling en de toegankelijkheid en

recreatieve aantrekkelijkheid van het land-

schap te vergroten4. Dat is een complexe

opgave, maar kan, mits goed opgepakt, de

ruimtelijke kwaliteit ten goede komen.

Water als blauwdruk

In de afgelopen eeuw werd de ontwikkeling

van de ruimte meer en meer bepalend

voor de inrichting van het watersysteem.

In de toekomst zal dat anders zijn. De

wateropgave duldt immers geen uitstel. Het

watersysteem wordt daarom meer sturend

bij ruimtelijke ontwikkeling. Maar er is

niet één opgave. Voor elk watersysteem

is de opgave anders en zelfs binnen een

watersysteem zijn er soms grote verschillen.

In het Nationaal Waterplan heeft het rijk de

wateropgave vertaald naar negen

water sys temen. Voor elk systeem zijn enkele

centrale uitgangspunten vastgesteld:

Kust: de hoogte van het kustfundament •

moet meegroeien met de zeespiegel-

stijging.

Rivieren: meer ruimte voor de rivieren, •

zowel buiten als binnen de dijken.

IJsselmeergebied: ander peilbeheer en op •

langere termijn peilverhoging in het

IJsselmeer.

Zuidwestelijke Delta: verhoging van het •

kustfundament en herstel van getijden-

dynamiek.

Randstad: maatregelen voor kustveilig-•

heid, zoetwatervoorziening en water-

berging.

Noordzee: duurzaam, ruimte-effi ciënt en •

veilig gebruik.

Noord-Nederland en Waddenzee: •

kwaliteit en veiligheid op de grens van

zout en zoet.

Hoog Nederland: watertekort, grond-•

water, wateroverlast en waterkwaliteit.

Stedelijk gebied: stedelijke ontwikkeling •

moet leiden tot meer ruimte voor water-

berging.

In wet- en regelgeving geeft het rijk meer

prioriteit aan het water en de wateropgave

wordt op veel meer punten in ander beleid

verankerd. Zo vervangt het Natio naal Water-

plan op onderdelen het beleid uit de Nota

Ruimte voor het IJsselmeer, de Noordzee

en de rivieren. Bij stedelijke plannen wordt

de werking van de watertoets wett elijk

versterkt.

Aan overheden en marktpartijen in de

regio’s vraagt het rijk om de centrale

uitgangspunten uit te werken in concrete

plannen op het niveau van deelstroom-

gebieden.

Ontwerp centraalProjecten op het raakvlak van ruimte en

water gaan over bestuurlijke grenzen

3 Ministerie van VenW, Nederland in Zicht, 2007.

4 Ministerie van LNV, Agenda Landschap, Den Haag,

2008 en de inzet van de Innovatie regeling Mooi

Nederland van het ministerie van VROM.


heen. Dat geeft ontwerpen en ontwerpend

onderzoek automatisch meer prioriteit.

In conventionele planvorming bepaalt

de bestuurder de regels van het plan-

vormingsproces, terwijl de ontwerper

binnen de gestelde regels zijn ontwerp

maakt. In de huidige praktijk met een

veelkoppig regionaal opdrachtgeverschap

liggen niet alle spelregels vast. Veel ont-

werpprocessen kennen hun eigen dynamiek

en regels. Van de ontwerper wordt niet

alleen een ruimtelijk plan verwacht, maar

ook dat dit plan als leidraad of inspiratie-

bron kan dienen voor de bestuurlijke en

juridische vormgeving5. Het ontwerp is dus

niet te zien als een kwestie van vormgeving

achteraf. Het is een structureel onderdeel

van het proces. De ontwerpende discipline

neemt deel aan de zoektocht naar oplos-

singen voor de complexe opgave6. Juist

ontwerpen en ontwerpend onderzoek

maken het mogelijk de opgave te verbreden

en unieke, integrale oplossingen te vinden

die op meer fronten hout

snijden. Door op gebieds-

niveau vorm te geven aan

ontwikkelingsprojecten is

het mogelijk ruimtelijke

opgaven en wateropgaven

te combineren. Dan komen

specifi eke regionale kansen

in beeld. In de afgelopen

drie jaar is met die aanpak

ervaring opgedaan in zeven

regionale gebiedsont-

wikkelingsprojecten

bij verschillende water-

systemen. Het ontwerp is centraal gesteld

en de initiatief nemers hebben daarmee

de opgaven voor water en ruimte gecom-

bineerd. De zeven pilotprojecten zijn in

hun aanpak gevolgd en de leerpunten zijn

verzameld. De belangrijkste conclusie is, dat

het ontwerp inderdaad een goed middel is

om op gebiedsniveau opgaven voor water

en ruimte te combineren. Als het ontwerp

centraal staat, leidt dat tot betere proces- en

productkwaliteit. Het ontwerp biedt een

handvat voor eendrachtige samenwerking

en de gecombineerde aanpak van water en

ruimte maakt een hoge gebiedskwaliteit

haalbaar.

5 Maarten Hajer en Dirk Sijmons (red), Een plan dat

werkt, ontwerp en politiek in de regionale

planvorming, 2006.

6 Ministerie van OCW, Een cultuur van Ontwerpen;

Visie Archi tec tuur en Ruimtelijk Ontwerp, Den Haag,

2008.


Zeven pilotprojecten Water+Ruimte

BODEM DAALT

BODEM

BODEM DAALT

HOOG GRONDWATER

DAALT

KUST

ERO

SIE

ZEESPIE

GEL

STI

JGT

KUST

ERO

SIE

VERZILTIN

G

CAPACITEIT

PO

LDER

S -B

OEZ

EMCA

PACI

TEIT

PO

LDER

S EN

BO

EZEM

AAFVOER EXTREMER: HO

OG

EN LA

AG

OVERGANG HOOG - LAAG

OV

ERG

AN

G H

OO

G -

LAA

G

GRONDWATERTEKORT ZOMER

SNELLE AFSTROOM

KUSTEROSIE

GRONDWATERTEKORTZOMER

BERGINGSCAPACITEIT BEKEN

BODEMVOCHTTEKORT,

BEREGENING BEPERKT M

OGELIJK

BERGINGSCAPACITEIT BEKENZOUTINDRINGING

BUFFER


kust

rivier

regionaal

laag Nederland

regionaal

hoog Nederland

stedelijk

Watersysteem

pilotgebieden

natuur

Opgave ruimte (indicatief/globaal)

landbouw

wonen, werken

scheepvaart

recreatie

energie

Aandacht voor peilbeheer en kwaliteit IJsselmeer-

gebied

Potentieel bodemvochttekort

Schorren en platen kunnen verdrinken bij

zeespiegelstijging

Gebied met bodemdaling

Waterkwaliteit en zoetwateraanvoer onder druk

Wateraanvoer vanuit IJsselmeer onder druk

Zouttong schuift op

Periodieke wateroverlast beekdalen

Overgangsgebied hoog - laag gevoelig voor water-

overlast

Stad in gebied met sterke bodemdaling

Toename extreem hoge rivierafvoer enlagere gemiddelde zomerafvoer rivieren

Aandacht voor hoogte en stabiliteit waterkeringen

(periode 2008-2050)

Aandacht voor hoogte en stabiliteit waterkeringen

(periode 2050-2100)

Spuicapaciteit IJsselmeer onder druk bij zeespiegel-

stijging

Invloedsgebied zee / IJsselmeer verschuift

rivieropwaarts als zeespiegel stijgt

Opgave water (indicatief/globaal)

Kust/rivier

Regionaal

hoog nederland

Regionaal

laag nederland

Stedelijk

Pilot Watersysteem Opgave water Opgave ruimte

Handreiking ruimtelijke

kwaliteit IJssel

Rivier Veilige afvoer hoogwater Versterking rivierkarakter en

identiteit landschap

Groene Woud/Essche

Stroom

Stroomgebied zandgronden

(middendeel van de

Dommel)

Beekherstel, waterberging,

schoon water, ecologische

verbindingen, natt e

natuurparels

Natuur, landschap,

ecologische landbouw,

recreatie

Plantage Zuid Rott erdam Stad Berging regenwater,

koppeling aan stedelijke

programma’s

Stedelijk vernieuwing,

aantrekkelijke woonmilieus,

recreatie, cultuurhistorie

Westf lank Haarlemmer-

meer

Stroomgebied Groene Hart

(droogmakerij)

Waterberging, verbetering

waterkwaliteit (tegengaan

kwel en verzilting)

Woningbouw, groen,

recreatie, nieuwe

infrastructuur, dubbel

ruimtegebruik

Amsterdam Zuidoostlob Stad en stadsrand Waterberging, kwel,

droogte, bodemdaling,

tegengaan afwenteling

Verstedelijking

(herstructurering en

transformatie), recreatie

Waterfronten Walcheren Kust Kustveiligheid Aantrekkelijke waterfronten

en boulevards

Venster Bodegraven-

Woerden

Stroomgebied Groene Hart

(veenweidelandschap)

Waterberging Landschappelijke buff er,

versterken relatie stad-land,

groene ruggengraat,

verbeteren toegankelijkheid


‘Door initiatieven uit

meerdere maat -

schap pelijke sectoren met

de wateropgave te

verbinden, kunnen we

ook meerdere belangen

dienen.’

Peter Glas, waterschap De Dommel

Uit: traditie in transitie, 2007


Stem af met andere gebiedsprogramma’s Vaak spelen op gebiedsniveau meerdere

water- en ruimteprogramma’s en opgaven

tegelijk. De plandichtheid is soms enorm.

Door doelstellingen en planningen van

zoveel mogelijk sectoren en gebieds-

programma’s bij elkaar te voegen, ontstaan

kansen voor synergie. Het benutt en van die

kansen leidt tot meer kwaliteit, draagvlak en

effi ciëntie. Zie bijvoorbeeld het pilotproject

AMSTERDAM ZUIDOOSTLOB waar de oplos-

singen voor water en ruimte zijn afgestemd

met het beleid voor de Groene Scheggen en

voor recreatie. Door in een vroeg stadium

combinaties te maken kunnen nieuwe

landschappen ontstaan. In het project WEST-

FLANK HAARLEMMERMEER is afstemming

bereikt door verschillende combinaties van

wonen, groen en water in beeldende

scenario’s te verkennen. In dit project is

goed te zien dat het denken in beelden

en integrale oplossingen de discussie in

het gebied voedt en uiteindelijk tot betere

oplossingen leidt. De publieke opdracht-

gevers, vertegenwoordigd in de Stuurgroep

Gebiedsuitwerking Westfl ank Haarlemmer-

meer, denken en werken integraal in plaats

van sectoraal. In het VENSTER BODEGRAVEN-

WOERDEN is de wateropgave afgestemd met

de ruimtelijke visie voor herinrichting van

dit deel in het Groene Hart.

Zoek de grenzen van het speelveld opDe gecombineerde opgave voor water

en ruimte speelt zich af in een brede

geo grafi sche en bestuurlijke context.

Het is van belang om aan het begin van

het proces de grenzen van het speelveld

vast te stellen. Van daaruit is goed te zien

welke invloeden uit de omgeving van het

speelveld en uit de hogere beleidskaders

de opgave mede bepalen. De samenhang

met aangrenzende geografi sche gebieden,

bestuursomgevin gen en sectoren kan de

oplossing sterker maken. Door de opgave

vanuit verschillende schaalniveaus te

defi niëren, wordt het speelveld concreet,

2Gebieden en kansen

Het rijk geeft algemene kaders aan. Op het schaalniveau

van een (stroom)gebied of regio kunnen de opgaven van

water en ruimte worden gecombineerd, verscherpt en

verbreed. Verscherping wil zeggen: het doel concreet en

precies formuleren. Zorgen dat iedereen over hetzelfde

praat. Verbreding wil zeggen: combinaties maken van

meerdere ruimtelijke opgaven in één gebied. Daardoor

kan werk met werk worden gemaakt. De pilotprojecten

laten zien hoe verscherping en verbreding van de opgave

tot onverwachte kansen leidt.


logisch en verklaarbaar. Deze samenhang is

ondermeer uitgewerkt in de HANDREIKING

RUIMTELIJKE KWALITEIT IJSSEL. Hierin is op

lokaal niveau, per riviertraject en voor

de rivier als geheel de identiteit van de

rivier en het omliggende landschap in

beeld gebracht. Er zijn vier riviertrajecten

onderscheiden, met daarin dertig

ensembles. Ieder ensemble heeft een eigen

set van kernkwaliteiten. Deze zijn vervol-

gens bron van inspiratie in de planvorming

om meer ruimte te geven voor water-

afvoer op de IJssel en de leefomgeving te

beschermen tegen wateroverlast. Belangrijk

hierbij is, dat het niet alleen gaat om de

rivier, maar dat de rivier en haar omgeving

als een geheel wordt gezien. Een ander

voorbeeld is het project WATERFRONTEN

WALCHEREN. Hier wordt de opgave mede

bepaald door het hogere schaalniveau

van de voordelta, zoals bescherming met

zandsuppletie of nieuwe zandplaten. Ook

de toekomst van de Westerschelde met de

havenontwikkeling van Antwerpen en een

eventuele verlegging van de vaargeul voor

Vlissingen spelen mee in de discussie.

Vertrek vanuit de toekomst Bij de wateropgave zijn ontwikkelingen

op de lange termijn richtinggevend voor

maatregelen op korte termijn. Klimaat-

scenario’s strekken zich immers over een

lange termijn van vele tientallen jaren

uit. Het is daarom voor het ruimtelijk

ontwerp belangrijk zoveel mogelijk los te

komen van de beperkingen van het nu. Een

denkbeeldige sprong in de toekomst geeft

een nieuw perspectief. Van daaruit ontstaan

vaak onverwachte inzichten. Een visie op de

toekomst bepaalt een kader voor duurzame

oplossingen en maatregelen waarvan we

later geen spijt zullen hebben (no regret).

Het perspectief voor de langere termijn

biedt bovendien een model waarin een

gebied kan meegroeien en zich telkens weer

kan aanpassen aan nieuwe inzichten. Dat

vergroot de fl exibiliteit en het anticiperend

vermogen. Zo zijn bij de aanpak van de

WATERFRONTEN WALCHEREN perspectieven

voor lange en korte termijn uitgewerkt:

‘dromen over ooit’ en ‘handelings-

perspectief van nu en straks’.

Gebruik de kracht van ambassadeursBewoners, ondernemers, belanghebbenden

en lokale bestuurders zijn betrokken bij het

wel en wee van hun gebied. Mensen hebben

specifi eke gebiedskennis. Veel gebieds-

identiteiten zijn niet gedocumenteerd, maar

zitt en in het hoofd van de mensen die in

dat gebied wonen. Deze mensen zijn nodig

om goede plannen te maken die gedragen

worden door belanghebbenden en

bewoners. Ambassadeurs zijn nodig

vanwege hun gezag in het gebied, hun

gebiedskennis en hun netwerk. Zij dragen

het project een warm hart toe en dragen

dat ook uit naar ieder die het horen wil. Zo

is in het pilotproject GROENE WOUD/ESSCHE

STROOM goed te zien hoe de watergraaf

van het waterschap zijn ambassadeursrol

heeft vervuld en daardoor zowel binnen

als buiten de organisatie veel enthousiaste

betrokkenheid heeft gecreëerd. Als een

ambassadeur ontbreekt, kan dat vertraging

opleveren. Een voorbeeld is het project

VENSTER BODEGRAVEN-WOERDEN. Dit project

beslaat vele administratieve eenheden

en heeft vele eigenaren: de Stuurgroep

Groene Hart, de provincies Zuid-Holland

en Utrecht, de gemeenten Bodegraven,

Woerden en Reeuwijk en de waterschappen

Rijnland en Hoogheemraadschap de

Stichtse Rijnlanden. Het project is traag op

gang gekomen. Mogelijk had één ambas-

sadeur voor het hele gebied een versnelling

kunnen bewerkstelligen.


Zorg voor goed opdracht gever schap Gecombineerde ontwikkelingsprojec ten

gaan over grenzen heen: geografi sch,

sectoraal, bestuurlijk en in de tijd. Er is

een sterke opdrachtgever met een lange

adem nodig om zulke projecten in goede

banen te leiden. Dat kan een overheid

zijn, een marktpartij of een stuurgroep

waarin meerdere partijen participeren. Bij

goed opdrachtgeverschap worden heldere

afspraken gemaakt over het project, de

status van plannen, doelstellingen,

verantwoordelijkheden, bevoegdheden,

resultaten, activiteiten, geld en fasering.

Ook over de inzet van het ontwerp en het

ontwerpend onderzoek en over de borging

van ruimtelijke kwaliteit gedurende alle

fasen van het proces, worden heldere

afspraken gemaakt. De opdrachtgever

stuurt processen duidelijk en consequent

aan. Vooral in een gebied met een hoge

plandichtheid en complexiteit is het zaak

de opgave voor water en ruimte goed af te

stemmen met al lopende processen. Het

commitment van bestuurders is nood-

zakelijk om het project op koers te houden

en om projectleiders formele dekking

te geven. Als een goede opdrachtgever

ontbreekt, vertroebelt de koers en blijven

kansen voor kostenbeheersing of kwaliteits-

verhoging liggen.

Selecteer de juiste ontwerperEen inspirerende vakinhoudelijke inbreng

van ontwerpers bij het uitvoeren van

opgaven voor water en ruimte is onontbeer-

lijk. Het is belangrijk de juiste ontwerper

met zorg te selecteren: een ontwerper die

past bij het gebied en bij de opgave. Een

goede ontwerper kan een brug slaan tussen

het gebied, de belangen en de oplossingen.

Hij verbeeldt de informatie en legt verbin-

dingen in verhalen en kennis. Door een

deskundige, maar vooral ook open houding

in deze ontwerprol, wordt creativiteit in de

ontwerpateliers losgemaakt.

Het specialisme van de ontwerper is nodig

om opgaven en ideeën inzichtelijk te maken

en de resultaten van het proces samen

te brengen in taal, kaarten, schetsen en

foto-impressies. De ontwerper kan in een

ontwerpende dialoog luisteren, interpre-

teren, meedenken, alternatieven tonen

en zoeken naar wat daadwerkelijk wordt

bedoeld. Door de schaalniveaus heen kan

een ontwerper oplossingen aanreiken. In

de pilots zijn verschillende ontwerpers en

ontwerpbureaus als opdrachtnemer aan-

getrokken om gebiedsanalyse uit te voeren,

ateliers te begeleiden en oplossingen uit te

werken en te verbeelden.


‘Waterschappen kunnen

met behulp van

landschaps architecten de

strategische, ruimtelijke

en culturele

verhoudingen tussen de

wateropgave en de

overige inrichting van ons

land in beeld brengen.’

Eric Luiten

Uit: Ontwerpen met water; essays over de

rijke traditie van ‘waterwerken’ in Neder-

land, Ministerie van VROM, januari 2007.


Kies de juiste mix van actorenDe samenstelling van de groep in een

ontwerpatelier is één van de succesfactoren.

In ieder gebied zijn immers veel mensen

belanghebbend. Bedenk bij het uitnodi gen

van bestuurders, dat water zich niet aan

bestuurlijke grenzen houdt. Nodig ook

buurgemeenten uit en ga potentiële tegen-

stellingen niet uit de weg. Afh ankelijk van

het schaalniveau is het belangrijk om ook

bewoners en (grond)eigenaren in het proces

te betrekken. In een goed atelier vertegen-

woordigen de deelnemers daarnaast een

mix van doelgroepen en disciplines:

Kennisdragers: historici, onderzoekers, •

hydrologen, ecologen, gebiedsexperts

Makers: planologen, landschaps-•

architecten, stedenbouwers, studenten

Strategen: beleidsmakers en bestuurders•

Het zijn dus niet de makers die in een

kamertje achteraf een ontwerp in elkaar

zett en. In een atelier ontstaat tijdens het

werkproces ‘chemie’. Kennisdragers leveren

inzicht in het gebied, strategen bieden

inzicht in beleidsprocessen en makers

brengen de expertise in om oplossingen om

te zett en in beelden. Door samen te werken

vanuit verschillende perspectieven en

rollen worden nieuwe verbindingen gelegd.

De meervoudige doelen worden helder.

In achter eenvolgende bijeenkomsten

ontstaan gezamenlijke ideeën voor water en

ruimte, zowel inhoudelijk als strategisch.

Gaandeweg ontstaan inrichtingsschetsen

en plannen die vernieuwend maar ook

realistisch zijn en gedragen worden door de

deelnemers.

Zo zijn in het pilotproject PLANTAGE ZUID

ROTTERDAM verschillende belanghebbenden

betrokken: de woningcorporaties, de

gemeente en het waterschap. De corporaties

hebben belang bij een kwaliteitsverbetering

van het woningaanbod en de leefomgeving

van de buurt. De gemeente heeft belang

bij een duurzaam, haalbaar en beheerbaar

plan en wil een sterke sociale structuur in de

wijk. Het waterschap wil een duurzame en

goed beheerbare oplossing voor de water-

3Samen ontwerpen

Oplossingen worden inhoudelijk sterker door een

interactief ontwerpproces. In de zeven pilotprojecten

is dat georganiseerd in de vorm van ontwerpateliers.

Mensen van verschillende pluimage brengen hun

deskundig heid en creativiteit in. Zij komen achter hun

bureau vandaan en werken intensief samen, liefst in

een inspirerende ruimte op locatie. En zodra synergie

ontstaat, groeit het enthousiasme bij personen en

organisaties. Bij de start van het proces is het belangrijk

daarvoor voldoende tijd, geld, ruimte en capaciteit te

reserveren.


opgave. Door deze samenwerking is een

sterke verbinding ontstaan tussen water,

wonen en stedelijke vernieuwing. In het

project Amsterdam Zuidoostlob valt op dat

gekozen is voor een mix van onder zoekers

en beleidsmakers.

Zorg voor begeleiding en inputOntwerpen in een atelier vereist een zorg -

vuldige voorbereiding. In de pilot projecten

zijn de ateliers begeleid door een voorzitt er

die ervoor zorgt dat iedere deelnemer zijn

of haar bijdrage kan leveren. De opdracht

wordt ingeleid aan de hand van een

presentatie van al aanwezige kennis en

plannen. Een presentatie van de analyse van

het watersysteem en de ruimtelijke opbouw

is vaak inspirerend voor het zoeken van

water en ruimte combinaties. Zo gaf bij het

project GROENE WOUD/ESSCHE STROOM een

analyse van cultuurhistorie en water aan

de deelnemers inzicht in de complexiteit

van kwel en inzijging van grondwater in de

zandgronden. Bij het project WATERFRONTEN

WALCHEREN droeg een presentatie over de

kustmorfologie nutt ige kennis aan. Die

kennis is benut bij oplossingen voor de

kustlijn en de waterfronten. Bij het project

AMSTERDAM ZUIDOOSTLOB dwong een

ruimtelijke analyse van het watersysteem

de partijen na te denken

over grensover schrijdende

oplossingen.

In ateliers werken sub-

groepen rond te ken ta fels en

fl ap-overs. Er zijn goede

gebiedskaarten en ontwerp-

materiaal nodig. Soms zijn

meerdere ontwerpateliers in

het planproces nodig. In dat

geval staan in een eerste

atelier de gebiedsidentiteit

en de probleemanalyse

centraal. In een vervolg-

atelier wordt gezamenlijk besproken of de

uitkomsten van het eerste atelier goed zijn

verwerkt en wordt verder gewerkt aan

oplossingen en inrichtingsvoorstellen.

Tussentijds kunnen deeloplossingen

worden doorgerekend of kunnen

ontbrekende gegevens worden opgezocht.

Geef creativiteit de ruimteAlleen door creatief te denken, is het

mogelijk buiten gebaande paden te gaan en

vernieuwende oplossingen te ontwikkelen.

Ontwerpateliers zijn broedplaatsen van

creativiteit en enthousiasme voor een

gebied. In de zeven pilotprojecten zijn

verschillende werkvormen gehanteerd om

creativiteit zoveel mogelijk kans te geven.

Excursies in het gebied zijn onontbeerlijk •

om een gezamenlijk beeld van het gebied

te ontwikkelen.

Referentiebeelden geven inspiratie en •

uitdrukking aan wensen. In vrijwel alle

pilots hebben referentiebeelden een

belangrijke rol gespeeld.

In het project • WATERFRONTEN WALCHEREN

is ervaring met ‘mindmappen’ opgedaan.

Met deze methode associëren de deel-

nemers op een bepaald doel of onder-

werp waardoor het blikveld wordt

verbreed. Sommige deelnemers zijn taal-


gericht, anderen zijn meer visueel inge-

steld.

Bij • AMSTERDAM ZUIDOOSTLOB en WATER-

FRONTEN WALCHEREN leidde de input van

(buitenlandse) ontwerpstudenten vanuit

een frisse kijk tot verrassende nieuwe

invalshoeken en oplossingen.

In alle projecten zijn de resultaten van de •

ateliers creatief vertaald en verbeeld tot

plannen door kundige ontwerpers. De

uitwerking door ontwerpbureaus kan in

een volgende ronde nieuwe creativiteit

ontlokken.

Door het samen bedenken en uitt ekenen

van concepten, platt egronden, profi el-

schetsen en beeldcollages komen

oplossingen in beeld en kunnen de

gezamenlijke inzichten worden uitgewis-

seld. Vaak ontstaat er tijdens de ateliers

een gemeenschappelijke taal. Ontwerpers

vertalen de ideeën naar gezamenlijke

beelden.

Organiseer oppositie en feedback Feedback van relatieve buitenstaanders is

van tijd tot tijd nodig om te voorkomen

dat er binnen het ontwerpatelier een

tunnelvisie ontstaat waarin belangrijke

eff ecten over het hoofd worden gezien. Leg

resultaten daarom al in een conceptstadium

voor aan anderen zoals

bestuurders en belang-

hebbenden. Gebruik de

communi catie over het pro-

ject juist ook voor dit doel.

Zo worden ideeën overge-

bracht, waar mee frisse en

praktische feedback wordt

uitgelokt. Oppositie en

feedback maken ontwerpen

sterker; wrijving geeft

glans. Tegelijk ontstaat

door dit proces een groter

draagvlak voor doorwerking

van de ideeën. Rondetafelgesprekken zoals

georganiseerd in het project VENSTER

BODEGRAVEN-WOERDEN, zijn voor

betrok kenen en belanghebbenden goede

momenten om te refl ecteren op (tussen-)

resultaten. De projectgroep verwerkt de

reacties tot een eindresultaat zodat een

samenhangend en beeldend verhaal

ontstaat waarin deel nemers zich kunnen

herkennen. In het project WATERFRONTEN

WALCHEREN is elk atelier afgesloten met een

klankbordbijeenkomst waaraan maat-

schappelijke organisaties, ondernemers en

deskundigen deelnamen.


‘Ontwerpkennis is

onlosmakelijk verbonden

met theoretische kennis

en praktische wijsheid.’

Jannemarie de Jonge

Uit: ‘Landschapsplanning en ontwerp in

de net werk maatschappij’, in: De Blauwe

Kamer, februari 2009.


Haal inspiratie uit het verledenEen cultuurhistorische analyse biedt inzicht

in de ontwikkeling van een gebied en in

de gebiedsidentiteit. Dat geeft inspiratie

voor toekomstige oplossingen. Als

cultuur historische elementen of structuren

een nieuwe functie hebben, krijgt de

traditie nieuwe betekenis voor het gebied.

Zie bijvoorbeeld de nieuwe functies die

bedacht zijn voor de verbindingen tussen

stad en land zoals de Muidertrekvaart in

het project AMSTERDAM ZUIDOOSTLOB en

het Havenspoor in het project PLANTAGE

ZUID ROTTERDAM dat als Grand Canal een

nieuwe toekomst krijgt. In het project

WATERFRONTEN WALCHEREN is de historische

analyse van belang om meer begrip te

krijgen voor de identiteit van het eiland

Walcheren en de relatie tussen het eiland

en de zee.

De opbouw van een gebied wordt helder

door in een aantal stappen of thema’s de

ruimtelijke ontwikkelingsgeschiedenis te

schetsen. Een tijdbalk met ontwikkelingen

4. Kennis voor kwaliteit

Creativiteit is noodzakelijk, maar niet voldoende voor

een goed resultaat. Er is ook gedegen kennis nodig:

in zicht in hoe het huidige landschap en het water -

sys teem in elkaar zitt en. Welke factoren bepalen de

gebiedsidentiteit? Alleen op basis van juiste en relevante

informatie komen alle kansen aan het licht en is de

hoogste kwaliteit op alle fronten haalbaar. Het

verzamelen van informatie is onderdeel van een cyclisch

proces: terwijl het ontwerp groeit, komen nieuwe

onderzoeksvragen naar boven. Deze wisselwerking

tussen onderzoek en ontwerp maakt kennisverzameling

doelgericht en effi ciënt.

die voor het gebied het meest bepalend

zijn geweest, is een heldere presentatie-

wijze. De cultuurhistorische analyse kan

worden aangevuld met historische kaarten

en beeld materiaal. Zo is in de HAND-

REIKING RUIMTELIJKE KWALITEIT IJSSEL de

ontwikkelings geschiedenis van het gebied

beschreven aan de hand van drie verhalen:

de vorming van het IJsseldal, de bedijking

en verkaveling van de cultuurlandschappen

en het ontstaan van compacte steden langs

de rivier. In het project GROENE WOUD/

ESSCHE STROOM is de historische ontwik-

keling van het watersysteem geschetst in

negen thema’s en ruimtelijk vastgelegd.

Benoem de ruimtelijke kwaliteitDe identiteit van een gebied wordt ook

bepaald door de bestaande ruimtelijke

opbouw. Om die scherp in beeld te krijgen

worden de kernkwaliteiten van een gebied

benoemd voor de verschillende lagen van

het landschap: de natuurlijke ondergrond,

het grondgebruik en de netwerken. De


7 Hooimeijer e.a., Kwaliteit in Meervoud, Habiforum,

2001.

bestaande kwaliteiten kunnen als bouw-

stenen dienen voor een samenhangende

ontwikkeling van water en ruimte. Een

analyse van de fysieke kwaliteiten kan ook

als basis dienen voor versterking van die

kwaliteiten. In alle pilotprojecten is voor

deze analyse gebruik gemaakt van beeld -

materiaal. Zo zijn in de HANDREIKING

RUIMTE LIJKE KWALITEIT IJSSEL de kern-

kwaliteiten van de rivier op kaart ingedeeld

naar de lagen van het natuurlandschap, het

cultuurlandschap en het stedelijke netwerk.

De drie lagen samen bepalen het beeld

van het landschap en de beleving ervan.

Met foto’s en illustraties van het gebied

is de identiteit verbeeld. Deze beelden

dienen in eerste instantie als impressie of

sfeerbeeld, maar kunnen ook worden benut

als bouwsteen. In het VENSTER BODEGRAVEN-

WOERDEN is aan de hand van beeldmateriaal

een gemeenschappelijk panorama gemaakt

voor de ruimtelijke visie. In het project

WESTFLANK HAARLEMMERMEER heeft de

verkenning van ruimtelijke scenario’s

inzicht gegeven in zoekruimte voor wonen

en water. De pilot heeft bijgedragen tot een

breed bewustzijn dat de opgave voor de

Westfl ank (wonen, groen, water en infra-

structuur) alleen ge realiseerd kan worden

door functies op een innovatieve manier te

combineren, zodanig dat dit meerwaarde

biedt voor de ruimtelijke kwaliteit van het

gebied. In het project WATERFRONTEN

WALCHEREN is gebruik gemaakt van de

matrix ruimtelijke kwaliteit die ontwikkeld

is door Habiforum7. De matrix bleek een

Economisch

belang

Sociaal belang Ecologisch

belang

Cultureel belang

Gebruikswaarde Allocatie-

effi ciëntie

Bereikbaarheid

Stimulerende

eff ecten

Gecombineerd

gebruik

Toegang

Eerlijke verdeling

Inbreng

Keuzemogelijkhe-

den

Externe veiligheid

Schoon milieu

Water in balans

Ecologische

structuur

Keuzevrijheid

Culturele

verscheidenheid

Belevingswaarde Imago/uitstraling

Aantrekkelijkheid

Gelijkwaardigheid

Verbondenheid

Sociale veiligheid

Rust en ruimte

Schoonheid der

natuur

Gezonde

leefomgeving

Eigenheid

Schoonheid der

cultuur

Contrastrijke

omgeving

Toekomstwaarde Stabiliteit en

fl exibiliteit

Agglomeratie

Gebundelde

aantrekkelijkheid

Iedereen aan

boord

Sociaal draagvlak

Ecologische

voorraden

Gezonde

ecosystemen

Erfgoed

Integratie

Culturele

vernieuwing

Stedelijk netwerk

cultuurlandschap

natuurlandschap


goed hulpmiddel te zijn om ruimtelijke

kwaliteit grijpbaar en bespreekbaar te

maken.

Benut de sociaalculturele eigenheidNiet alle gebiedsidentiteiten zijn zichtbaar

in de geschiedenis en de ruimtelijke

opbouw van het landschap. Met name veel

sociaalculturele identiteiten bestaan vaak

alleen in het hoofd van de mensen die in

een gebied wonen. Het zijn ongeschreven

ankerpunten voor identiteit. Dit

antro pogene deel van een gebied - wat doet

de mens met het gebied - kan belangrijke

input opleveren voor ontwerpoplossingen

die passen bij de lokale eigenheid. Begrip en

respect voor lokale eigenheid versterken de

betrokkenheid en vergroten het

enthousiasme en het draagvlak voor nieuwe

oplossingen. Een sociaalculturele verken-

ning is mogelijk door in een participatie-

traject de inwoners mee te nemen. Die

zijn immers de ultieme dragers van lokale

eigenheid. Zo laat het project GROENE

WOUD/ESSCHE STROOM zien hoe vanuit een

historische analyse deelnemers en

bestuurders zijn geïnspireerd en het draag-

vlak voor ontwikkelingen bij de bewoners

is vergroot. Er zijn nieuwe allianties en

inzichten ontstaan, waardoor personen en

organisaties zijn gestimuleerd in hun missie

en ideeën. Bewoners en betrokkenen zijn

meer dan ooit trots op hun gebied.

Schakel tussen schaalniveausHistorisch, geografi sch en sociaalcultureel

onderzoek in het gebied geeft inzicht in de

lokale eigenheid. Onderzoek van het gebied

in zijn omgeving levert inzicht in de grotere

samenhang van kenmerken. Beide invals-

hoeken geven inzicht in het watersysteem

en de ruimtelijke opbouw in het gebied en

laten zien wat er aan maatregelen wense-

lijk, nodig en mogelijk is. In ontwerpend

onderzoek is het daarom nutt ig om in

en uit te zoomen. In dit verband is bij de

HANDREIKING RUIMTELIJKE KWALITEIT IJSSEL

een methodiek gehanteerd die de rivier van

hoog naar laag schaalniveau (de rivier als

geheel, riviertrajecten en lokaal) indeelt in

kernkwaliteiten. In het project AMSTERDAM

ZUIDOOSTLOB zijn oplossingen uitgewerkt

in deelgebieden. Bij GROENE WOUD/ESSCHE

STROOM zijn locaties in beeld gebracht die

de historische thema’s van het gebied als

geheel vastleggen.

Breng de haalbaarheid in beeldDe haalbaarheid van oplossingsrichtingen

bestaat uit twee componenten: kwalitatief

en kwantitatief. In het project WATER-

FRONTEN WALCHEREN is gedurende het

ontwerpproces vooral aandacht besteed aan

de kwalitatieve haalbaarheid. Er is steeds

na gegaan of de voorgestelde ontwikkeling

aansluit bij trends en al lopende ontwikke-

lingen in het gebied.

Andere pilotprojecten laten een meer

kwantitatieve verkenning van de haal-

baarheid zien. Daarbij gaat het om zaken

als randvoorwaarden, fysieke zoekruimte,

technische mogelijkheden en fi nanciële

haalbaarheid. Het duidelijkste voorbeeld

is het project PLANTAGE ZUID ROTTERDAM.

Volgens de methoden van ‘rekenen en

tekenen’, is gedurende het ontwerpproces

ook een fi nanciële haalbaarheid verkend.

Het ontwerpen is gelijk opgegaan met het

analyseren van de fi nanciële, culturele en

technische haalbaarheid. Hierdoor heeft

de haalbaarheidsanalyse nieuwe input

gegeven aan het ontwerpproces en aan

het draagvlak bij bestuurders. Door op die

manier cyclisch te werken leverde het proces

bruikbare bouwstenen voor een uitvoerings-

programma.


‘Stel een supervisor aan.

Of sticht een

kwaliteits kamer, met een

professor, een lokaal

historicus, een burgerlid,

een ex-politi cus, een

journalist. Dan worden er

vragen gesteld en keuzes

gemaakt. Nee, het is geen

garantie dat je altijd iets

moois krijgt. Maar je ziet

wel scherp wat je doet.’

Adriaan Geuze

PZC, 26 januari 2009


Visie op water en ruimteDe overkoepelende gedachte voor de

ontwikkeling van een gebied is beschreven

in een kernachtige visie op de opgave en

het gebied. De visie geeft antwoord op de

vraag hoe gebiedseigen kwaliteiten het best

kunnen worden benut om te beantwoorden

aan de opgaven voor water en ruimte. De

visie is vaak een sleutel in de planvorming

en kan ook worden benut voor de

marketing van een gebied. Zo vormt mooi

stedelijk water in het project PLANTAGE ZUID

ROTTERDAM het kernelement in de visie voor

de ingrepen in drie samenhangende onder-

delen van water in de stad: de Serpentine

van oppervlaktewater in het Zuiderpark,

het nieuwe Grand Canal en de Vaartuinen,

het haarnet van bevaarbare waterwegen. De

ontwikkeling van een visie vindt plaats door

in een cyclisch proces uiteenlopende ideeën

naast elkaar uit te werken en vorm te geven.

Dat maakt duidelijk welke ontwerpkeuzes

moeten worden gemaakt en tot welke

consequenties de visie kan leiden. Daarmee

is een inhoudelijke discussie mogelijk. Zo

zijn voor WESTFLANK HAARLEMMERMEER drie

extreme modellen naast elkaar verkend in

uiteenlopende ontwerpstijlen die vorm

geven aan de water en ruimteopgave. Daar-

mee wordt de visie scherper.

Bouwstenen voor water en ruimteDe visie krijgt handen en voeten door ont-

werp principes te formuleren. Deze dienen

als bouwstenen voor het maken van

inrichtingsvoorstellen. De ontwerp-

principes kunnen per plek of schaal niveau

verschillend uitpakken. Op die manier kan

één kernachtige visie een gediff erentieerde

uitwerking krijgen, die door de consequente

inzet van ontwerpprincipes toch een een-

heid vormt. Dit geeft de nodige fl exibiliteit

aan de visie en biedt kansen voor maatwerk.

Hoe ontwerpprincipes als bouwstenen

kunnen worden uitgewerkt laat de

HANDREIKING RUIMTELIJKE KWALITEIT IJSSEL

duidelijk zien. Hierin zijn de drie mott o’s

uit de lagenbenadering en de indeling in

5Duurzame oplossingen

De pilotprojecten laten zien dat een integraal ontwerp-

proces kan leiden tot uitvoerbare inrichtingsvoorstellen

waarin water en ruimte slim en fraai zijn gecombineerd.

Deze combinaties spreken tot de verbeelding. Integrale

oplossingen in het watersysteem leiden tot een hoge

ruimtelijke kwaliteit en de gecombineerde oplossing

voor ruimtelijke opgaven leidt tot een eff ectief water-

systeem. Een goed proces levert een helder, adequaat en

realistisch resultaat op. Het is ook goed

communiceerbaar zodat opvolgers er in de volgende fase

met succes mee aan de slag kunnen. Het resultaat zorgt

voor enthousiasme en kan rekenen op draagvlak.


vier onderscheidende riviertrajecten leidend

voor de oplossingen per ensemble. Zo is een

ontwerpprincipe voor het natuurlandschap

‘reliëfrijk rivierdal’: ‘Versterken en benutt en

van de gradiënt’. Deze bouwsteen is relevant

voor de trajecten Boven IJssel en Sallandse

IJssel die langs de stuwwal van de Veluwe

liggen en waar het verhang het grootst is.

Het ‘landschapsmozaïek van het cultuur-

landschap’ heeft onder meer als bouwsteen

een ‘herkenbare dijk’. Behoud van het

historisch gevormde rode waterfront van

compacte Hanzesteden is een ontwerp-

principe van het stedelijk netwerk met als

mott o ‘Hanzestad en ommeland’. Deze

bouwstenen maken de hand reiking tot een

bruikbare inspiratiebron voor verdere plan-

vorming. In het pilotproject AMSTERDAM

ZUIDOOSTLOB is eerst een uitgebreide

analyse gemaakt van de werking van het

watersysteem. Mogelijke oplossingen voor

waterberging en waterafvoer zijn

gevisualiseerd in een toolbox. Deze bestaat

uit ontwerpelementen die oplossingen

voor de wateropgave integreren met de

ruimtelijke ontwerpopgave. De bouwstenen

leveren tevens een bijdrage aan ruimtelijke

kwaliteit. De bouwstenen zijn gecata logi-

seerd naar thema en schaalniveau zodat

ontwerpers en bestuurders gemakke lijk hun

weg in het aanbod van ontwerp oplossingen

kunnen vinden.

Inrichtingsvoorstellen voor water en ruimteDe meest uitgewerkte resultaten van een

ontwerpproces zijn inrichtingsvoorstellen

voor water en ruimte. Voor de verbeelding

van die voorstellen worden soms referenties

uit andere gebieden (in binnen- of buiten-

land) gebruikt. Sommige oplossingen zijn

innovatief, maar vaak zijn ook traditionele

oplossingen in hun toepassing

vernieuwend. Zo wordt in AMSTERDAM

ZUIDOOSTLOB voorgesteld bij Duivendrecht

de grenzen van de peilvakken aan te passen

op de ruimtelijke ontwikkeling en wordt

bij de Gaasper plas voorgesteld een nieuwe

watergang te graven en de waterstroom

om te keren, waardoor het afvalwater uit

de woongebieden niet door, maar om de

(schone) plas wordt geleid. Voor boven-

grondse opslag van regenwater zijn voor de

Watergraafsmeer zeven mogelijke vormen

Ontwerpprincipes toolbox TU Delft


van waterberging in beeld gebracht, zoals

een aquaduct en waterkolommen die het

water in de wijk op innovatieve wijze zicht-

baar maken. Bij het GROENE WOUD/ESSCHE

STROOM worden traditionele ingrepen

voorgesteld als omleiden en vasthouden

van het water voor natuurontwikkeling en

recreatie. In de WESTFLANK HAARLEMMER-

MEER zijn nieuwe vormen van waterberging

nodig om de woningbouwopgave te kunnen

realiseren én een duurzame en klimaat-

bestendige oplossing voor de waterhuis-

houding in deze diepe droogmakerij te

creëren. In PLANTAGE ZUID ROTTER DAM levert

het nieuwe watersysteem een aantrekkelijk

woonmilieu.

Houdbare oplossingen De opgave voor water geldt voor een langere

termijn dan de opgave voor inrichting van

de ruimte. Een duurzame oplossing geeft

antwoord op dat verschil in termijnen. Als

het goed is, anticipeert de oplossing op de

toekomst. Dat kan door maatregelen voor te

stellen die in één keer passen bij de opgave

voor de langere termijn. Daarbij zijn de

opgaven voor het watersysteem bepalend

voor de ruimtelijke ontwikkeling. Het is

ook mogelijk een ruimtelijke ontwikke ling

in kleine stappen voor te stellen, waarbij

de inrichting meegroeit met de water-

opgave. Daarbij gelden de eisen van het

watersysteem als randvoorwaarden in de

tijd. De aanpak bij WATERFRONTEN

WALCHEREN is een voorbeeld van deze

laatste benadering. In dit project is de

traditionele manier van denken in

reserveringszones voor toekomstige

kustversterkingen losgelaten. De opgave

van ‘ooit naar nu’ heeft geleid tot groei-

modellen voor de waterfronten van

Vlissingen, Zoutelande en Westkapelle

die stap voor stap kunnen anticiperen

op de zeespiegelstijging: ontwerpen per

decimeter. De kustversterkingen op langere

termijn worden volgens die benadering

geïntegreerd in ruimtelijke ontwikke-

lingen op kortere termijn. Concrete

ontwerp oplos singen zijn dan bijvoorbeeld

gebouwen die onderdeel vormen van het

kustfundament en tijdelijke gebouwen die

worden toegelaten onder voorwaarde dat

deze afgebroken of verplaatst worden als

de zee daarom vraagt. Het is een nieuwe

manier van denken die kansen biedt voor

ruimtelijke kwaliteit én ruimte laat voor de

noodzakelijke kustverdediging.

Haalbare oplossingenWanneer het ontwerpproces goed is

ge weest, dan zijn de uitkomsten haalbaar,

zowel technisch en fi nancieel als qua

draagvlak. Door de maatschappelijke kosten

en baten van de voorgestelde oplossingen

te kwantifi ceren, wordt de haalbaarheid

aangegeven. De haalbaarheid qua draagvlak

is in alle pilotprojecten verankerd in het

proces door zoveel mogelijk relevante

actoren mee te nemen. Inzicht in kubieke

en vierkante meters waterberging kan

de schaal van de oplossing beïnvloeden,

zoals te zien is in het project WESTFLANK

HAARLEMMERMEER waar berekeningen zijn

gemaakt aan de hand van verschillende

vormen van waterberging. Een kosten-

batenanalyse geeft aan of de investering

verantwoord is ten opzichte van de beoogde

doelen en hoe de lasten verdeeld kunnen

worden. In het project PLANTAGE ZUID

ROTTERDAM is voor één van de ontwikkelde

scenario’s aangetoond dat de combinatie

van water en ruimte meer oplevert voor de

investeerders dan een gescheiden aanpak

van de wateropgave en de ruimtelijke

ontwikkeling.


‘Kwaliteitsborging dient

als een estafett estokje

dat van de ene naar de

andere fase doorgegeven

moet worden.’

Dirk Sijmons

ARC werkconferentie 24 januari 2008


Het estafett estokje defi niërenAls het proces goed is geweest, dan is het

resultaat helder, adequaat en realistisch. Het

is ook goed communiceerbaar. Het resultaat

levert partijen enthousiasme op om ideeën

door te ontwikkelen en te realiseren.

Het is van belang om de inhoud en het

vervolgproces expliciet te benoemen en vast

te leggen in een document. Dat dwingt tot

helderheid: wat is onze ambitie? Zijn we het

met elkaar eens? En het biedt een basis om

op terug te vallen mochten er verderop in

het proces vragen of onzekerheden rijzen:

wat was onze oorspronkelijke bedoeling?

Hoe gaan we nu verder?

Het estafett estokje doorgevenEen duidelijk resultaat van de voorfase

vergroot de kans op succes in de volgende

fase. Maar voor succes moet het estafett e-

stokje goed worden doorgegeven aan de

betrokken partijen en met name aan de

trekker(s) in de volgende fase. Dat vraagt

van de overheid in zijn rol van opdracht-

gever naast een duidelijke visie, ook een

betrouwbaar draagvlak en voldoende

mandaat. Het vraagt van marktpartijen en

adviseurs in hun rol van opdrachtnemer

de deskundigheid en de bereidheid om

de visie in een cyclisch proces verder te

brengen. De opdrachtgever is niet klaar

door de op dracht over de schutt ing te

gooien. Het is van belang dat opdrachtgever

en opdrachtnemer elkaar gedurende het

gehele uitvoeringsproces scherp houden.

Alleen dan kunnen de aanvankelijk gestelde

ambities ook werkelijk worden bereikt.

Ontwerp blijft nodigOntwerp en ontwerpend onderzoek blijven

nodig om tot mooie en gedragen resultaten

te komen. Tot en met de fase van uitvoering

kan het cyclische proces telkens opnieuw

worden doorlopen. Om een maximale inzet

van het ontwerpend onderzoek te garan-

deren, kunnen aan het begin van het proces

afspraken tussen de betrokken partijen

worden vastgelegd, bijvoorbeeld in een

6Aan de slag

Het resultaat van het ontwerpproces laat zien hoe de

gebiedseigen kwaliteiten kunnen worden benut om te

beantwoorden aan de voorliggende opgaven voor ruimte

en water. Het is een houdbaar en haalbaar plan waarover

besluitvorming mogelijk is, zodat daarna een volgende

fase kan ingaan. Opvolgers kunnen met de aangedragen

visie, bouwstenen of concrete inrichtingsvoorstellen aan

de slag.


protocol. Het rijk heeft daarover in de

Architectuurvisie8 aanbevelingen gedaan en

adviseert een vroegtijdige ontwerpinbreng

vast te leggen om daarmee de vormgevings-

kwaliteit te waarborgen. Marktpartijen zijn

in de meeste gevallen de partijen die de

uitvoeringsfase op zich nemen. Een

protocol of een andere samenwerkings-

afspraak kan een middel zijn om de inbreng

van adviserende ontwerpers gedurende het

hele proces, aan de kant van de opdracht-

gever en de opdrachtnemer, vast te leggen.

Het is van belang dat de opdrachtgever

weet wat hij wil en kritisch is ten aanzien

van ontwerpen, uitvoeringsvoorstellen en

kwaliteitscriteria die de opdrachtnemer

presenteert. Een scherpe maar

opbouwende wisselwerking tussen beide

partijen verhoogt de kwaliteit van het

eindproduct.

Alles voor ruimtelijke kwaliteitDe voor deze eeuw verwachte klimaat-

verandering impliceert dat er veel moet

gebeuren om Nederland daartegen bestand

te maken. In het licht van de aanbevelin gen

van de Deltacommissie geeft het Nationaal

Waterplan daarvoor de richting aan.

Oplossingen kunnen technisch van aard

zijn, maar in toenemende mate bieden

ruimtelijke oplossingen soelaas. De combi-

natie van water en ruimte biedt kansen voor

gemeenten, waterschappen en provincies

om toegevoegde waarde te creëren. De

zeven pilotprojecten waarop deze hand-

reiking is gebaseerd laten zien dat ontwerp

en ontwerpend onderzoek bruikbare

instrumenten zijn om deze complexe

opgave aan te pakken. Permanente inzet

van de ontwerpende discipline draagt bij

aan behoud en verbetering van de ruimte-

lijke kwaliteit in ons land.

8 Ministerie van OC&W, Een cultuur van ontwerpen; Visie

op Architectuur en Ruimtelijk Ontwerp, Den Haag, 2008.

Cyclisch proces bij projecten met opgaven van water en ruimte


Deel IIDe voor-beelden


In 2006 is de PKB Ruimte voor de Rivier vast-

gesteld. Doel is een veilige hoogwaterafvoer

te waarborgen en om met de maatregelen

die genomen moeten worden, ook de

ruimtelijke kwaliteit van het rivierengebied

te verbeteren. Om deze tweede doelstelling

in te vullen is eerst een goed beeld nodig

van de ruimtelijke kwaliteit ten behoeve

van het ontwerp: een detaillering van de

kernkwaliteiten, het aangeven van de

samenhang met de relevante binnendijkse

kwaliteiten en ontwikkelingen en het

benoemen en verbeelden van de ontwerp-

principes. Dit is uitwerkt in de Handreiking

ruimtelijke kwaliteit IJssel. De handreiking

geeft aan wat de unieke kwaliteiten van de

IJssel zijn en hoe deze behouden en verder

versterkt kunnen worden. Tevens wordt

aangegeven welke kansen nieuwe ontwik-

kelingen bieden om de identiteit van de

IJssel in haar omgeving te onderstrepen.

In de handreiking zijn de belangrijkste

ontwerpopgaven voor de IJssel benoemd,

uitgaande van hogere beleidskaders. Er zijn

ontwerpprincipes aangege ven waarmee het

mogelijk is om de kernkwaliteiten te ver-

sterken, knelpunten op te lossen en kansen

voor nieuwe ontwikkelingen te benutt en.

De handreiking vormt een inspiratiebron

en biedt praktische onder steuning aan

plannenmakers, projectleiders, beleids-

medewerkers en bestuurders, met name bij

gemeenten en waterschappen.

Opgave water:

Veilige afvoer hoogwater.•

Opgave ruimte:

Versterking van het rivierkarakter en de •

identiteit van het rivierlandschap.

OntwerpprincipesUitgaande van de lagenbenadering zijn de

kernkwaliteiten van de IJssel gekarakteri-

seerd aan de hand van drie mott o’s. Voor

elk van de mott o’s zijn specifi eke ontwerp-

principes aangegeven.

Reliëfrijk Rivierdal maakt de essentie van •

het natuurlandschap duidelijk. De hoofd-

Handreiking ruimtelijke kwaliteit IJssel

Een veilige rivier in harmonie met haar omgeving


Ker

nkw

alite

iten.

Nat

uurla

ndsc

hap:

relië

frijk

rivi

erla

ndsc

hap

Cul

tuur

land

scha

p: la

ndsc

haps

moz

aïek

St

edel

ijk n

etw

erk:

Han

zest

ad e

n om

mel

and


vorm van de ondergrond bestaat uit een

rivierdal met meanders en

wisselende breedtes, waarbij de ligging

tussen stuwwal en dekzanden bepalend

is. Als ontwerpprincipe geldt vooral het

versterken van het natuurlijke karakter

en de herkenbaarheid van het reliëf en de

bestaande meanders.

Landschapsmozaïek geeft aan dat er langs •

de IJssel sprake is van een grote variatie

aan verschillende landschapstypen met

vaak een bijzondere cultuurhistorische

betekenis. Deze variatie leidt tot een veel-

kleurig maar samenhangend mozaïek

van cultuurlandschappen. Als ontwerp-

principe geldt behoud en versterking van

het cultuurlandschap, het watererfgoed

en het landgoedkarakter.

Hanzestad en Ommeland duidt op het •

patroon van het stedelijk netwerk dat is

geworteld in de historische traditie van

de Hanzesteden. Een ritme van compacte

historische stadjes, afgewisseld met uit-

gesproken landelijke en groene omme-

landen bepaalt het beeld. Als ontwerp-

principes gelden versterking van de

Hanzesteden en de IJsseldorpen en het

vergroten van de recreatieve betekenis.

Vier trajectenDe ruimtelijke ontwerpopgaven zijn

geformuleerd door de IJssel in te delen

in vier trajecten: de Boven IJssel, Midden

IJssel, Sallandse IJssel en IJsseldelta. Binnen

die trajecten zijn 31 ensembles onder-

scheiden. Dat zijn ruimtelijke eenheden,

die gekenmerkt worden door een specifi eke

mix van kernkwaliteiten. Op de kaart is

per ensemble met iconen aangeven welke

ontwerpprincipes kunnen worden benut

om de kernkwaliteiten te behouden en te

versterken.

Betrokken partijenDe provincie Overijssel (mede namens de

provincie Gelderland) was opdrachtgever

voor het maken van de hand reiking. Er is

een begeleidingsgroep samengesteld met

vertegenwoordigers van de Rijksdienst voor

Archeologie, Cultuurhistorie en

Monumen ten (RACM) en de ministeries van

VenW, LNV en VROM. Het werk is uit gevoerd

door bureau Bosch Slabbers Landschaps-

architecten. De productie van de hand-

reiking was het eerste pilotproject binnen

de actie Ruimtelijk Ontwerpen met Water.

Het project is mede bedoeld om als

voorbeeld te dienen voor het opstellen van

handreikin gen voor de andere riviertakken.

De ontwerpateliersVoor elk van de vier onderscheiden trajec ten

van de IJssel zijn in twee ronden ontwerp-

ateliers georganiseerd met deskundigen

van kennisinstellingen en van gemeenten,

waterschappen, provincies en natuur-

beheerders. De ateliers waren met name

gericht op het formuleren en het verbeel den

van de kernkwaliteiten. In de ateliers

wisten strategische denkers (beleidsmakers

en bestuurders), kennisdragers zoals

onderzoekers en ontwerpers elkaar goed

aan te vullen. De ateliers werden weliswaar

per riviertraject opgezet; de samenhang

van de riviertak en de verschillen tussen

de trajecten waren als uitgangspunt

genomen. Door concreet te werken aan

beelden en ontwerpoplossingen leerden

de teamleden een gemeenschappelijke

taal. De kwaliteit van de handreiking kon

worden geijkt, doordat tijdens het proces

een wissel werking is geweest met de

koploper projecten in Zwolle en de gebieds-

ontwikkeling IJsseldelta-Zuid.

In de eerste ronde ateliers lag de nadruk op

de kernkwaliteiten. In een tweede ronde

stonden de concrete ontwerpopgaven en


Ontwerpprincipes voor de landschaps-

ensembles in het IJsselgebied tussen

Zutphen en Deventer


het werken met de ensembles en ontwerp-

principes centraal. Juist door te schetsen

aan mogelijke oplossingen voor trajecten

kwamen nieuwe inzichten naar boven.

Zo kwamen tijdens het ontwerpatelier

Boven IJssel de mogelijkheden in beeld om

oude rivierstructuren en oeverwallen bij

het recreatiegebied Rhederlaag zichtbaar

te maken. In het verleden zijn deze door

delfstoff enwinning aangetast dan wel

verloren gegaan.

Het vervolgGedeputeerde Staten van Overijssel hebben

de Handreiking Ruimtelijke Kwaliteit IJssel

op 19 februari 2007 vastgesteld. Het

rapport is verzonden naar de betrokken

partijen waaronder gemeenten en water-

schappen. De handreiking is gebruikt

bij het opstellen van het provinciale

omgevings plan en bij concrete projecten in

het kader van de pkb Ruimte voor de Rivier.

De programmadirectie en het kwaliteits-

team Ruimte voor de Rivier gebruiken de

handreiking als hulpmiddel bij toetsing

van rivierplannen en als referentiekader

voor adviezen over de PKB-projecten langs

de IJssel. In de handreiking zijn ook aan-

bevelingen gedaan voor nader onderzoek

naar dijktypologie ën. Verder bleek tijdens

een tussentijdse evaluatiebijeenkomst dat

op basis van de gegeven methodiek bij

enkele projecten met name binnendijks

aanvullingen nodig zijn. De provincie

Gelderland heeft opdracht gegeven ook

dergelijke handreikingen op te stellen voor

de Waal en de Nederrijn.

Project

Handreiking ruimtelijke kwaliteit IJssel

Locatie

De IJssel en het omliggende landschap

Opdrachtgever

Provincie Overijssel, mede namens provincie

Gelderland

Opdrachtnemer

Bosch Slabbers Landschapsarchitecten

Meer informatie

Provincie Overijssel, de heer Peter van Wijk

e-mail [email protected], telefoon (038)

4998113

De handreiking is te downloaden via

www.provincie.overijssel.nl

Leerpunten:

Benoem kernkwaliteiten van het plangebied. Maak •

daarbij onder andere gebruik van de lagenbenadering en

neem cultuurhistorische waarden hierin mee.

Het is belangrijk om bij de start van een project met •

alle partijen afspraken te maken over de status van het

beoogde product. Een handreiking dient als inspiratie-

bron en als gereedschapskist.

Zet de juiste mensen en deskundigheden op het juiste •

moment bij elkaar in het proces: strategische denkers,

bestuurders, gebruikers, ontwerpers en kennisdragers.

Zorg voor voldoende tijd, geld, ruimte en capaciteit.

Een ontwerpgerichte aanpak helpt om goed te kunnen •

schakelen tussen schaalniveaus. Dat is belangrijk omdat

er veel grenzen zijn, zowel hydrologisch, landschappelijk

als bestuurlijk.

Een (provinciale) handreiking werkt niet automatisch •

door op gemeentelijk niveau. Daarvoor moeten bij

gemeenten de juiste deskundigen worden aangesproken.


Voorstel voor aanleggen

bevloeiingsvelden in het Groene

Woud

Studiegebied (Groene Woud) en

plangebied (Essche Stroom)


Nationaal landschap het Groene Woud is

een gebied van 35.000 hectare in de drie-

hoek Tilburg, Eindhoven en

‘s-Hertogen bosch. Het gebied kent een

mix van natuur, cultuur en vermaak met tal

van mooie dorpen, bossen en historische

bezienswaardigheden zoals kapellen. De

verdere ontwikkeling van dit landschap stelt

eisen aan landbouw, natuur en recreatie.

De Essche Stroom is één van de beken die

dit gebied doorsnijden. Het Waterschap de

Dommel wil de betekenis hiervan vergroten

en heeft daarvoor een visie ontwikkeld,

vooral vanuit een hydrologisch perspectief.

Het waterschap wil de beek schoner maken

en weer laten meanderen. Op sommige

plekken komt ruimte voor waterberging.

De opgave voor het pilotproject is om de

verdere ontwikkeling van het landschap te

combineren met de opgave voor het beek-

herstel. De cultuurhistorie dient daarbij als

inspiratiebron. Kansen en mogelijkheden

zijn in een catalogus ‘Omgaan met water in

het Groene Woud’ in beeld gebracht. Door

steeds een verbinding te leggen met de

historie, laat de catalogus zien dat

ontwikke lingen niet nieuw zijn, maar

van oudsher een drijfveer zijn geweest

van de mensen die in dit gebied wonen.

Het werken vanuit de cultuurhistorische

onderlegger heeft streekkennis

gemobiliseerd waardoor kwaliteit is

ontstaan, en heeft andersom voor veel

enthousiasme en draagvlak gezorgd.

Opgave water:

Beekherstel, waterberging, opheff en •

waterbodemverontreiniging, herstel

ecologische verbindingen en herstel natt e

natuurparels.

Opgave ruimte:

Uitwerking Nationaal Landschap Groene •

Woud. Ontwikkeling natuur en land-

schap, ecologische landbouw, recreatie.

Groene Woud/Essche Stroom

Cultuurhistorie geeft inspiratie

OntwerpprincipesVanuit de ontwikkeling van het Groene

Woud als Nationaal landschap was er

behoeft e om meer inzicht te krijgen in de

antropogene aspecten van het gebied, ofwel

wat hebben de bewoners in het verleden

met het gebied gedaan? Tegelijk had het

waterschap behoeft e om bij de aanpak van

de verschillende beken in het gebied, waar-

onder de Essche Stroom, terug te grijpen

op de natuurlijke, geologische en cultuur-

historische componenten: hoe hebben de

beken zich in het verleden gedragen en hoe

hebben die de bewoningsgeschiedenis in

het gebied bepaald? Cultuurhistorische

aspecten zijn bindend en ook nu van groot

belang voor de invulling van omgevings-

plannen. Ook de Heemkundekring Kleine

Meierij drong erop aan de geschiedenis

sturend te laten zijn voor ontwikkelingen in

de toekomst. De verdieping in de ontstaans-

geschiedenis van het gebied heeft geleid

tot een catalogus met voorbeelden van

inrichtingsplannen. Centrale kenmerken

zijn:

Hedendaagse opgaven sluiten aan bij de •

kwaliteiten en de beleving van het gebied.

Archeologie en cultuurhistorie worden

niet gezien als beperkende factoren, maar

juist als kanskaarten.

Het stroomgebied van de beken stuurt •

de inrichting van de ruimte: het juiste

gebruik (water, natuur, wonen, werken,

recreëren) op de juiste plek.

Herstel van het water- en ecosysteem •

(herstel beekloop, waterberging,

verbeteren bodemwaterkwaliteit, natuur-

lijke inrichting, vis- en faunapassages en

recreatie).

Flexibiliteit in ruimte, middelen en tijd.•


Tijdsbalk gebruiksvormen van water in het Groene Woud

Betrokken partijen Een breed scala van deskundigen vanuit

verschillende disciplines en vanuit verschil-

lende invalshoeken is steeds met elkaar op

zoek gegaan naar gemeenschappelijke uit-

gangspunten en ambities: het Waterschap

de Dommel, de provincie Noord-Brabant,

de Reconstructiecommissie Meierij,

een groot aantal gemeenten en natuur-

organi saties, ZLTO, Rijkswaterstaat en het

ministerie van VROM. Een dergelijk breed

opgetuigde samenwerking is niet altijd

eenvoudig. Soms houden onderzoekers niet

van plannen en houden plannenmakers

niet van geschiedenis. Gebiedskenners en

buitenstaanders kijken op verschillende

manieren naar het gebied. De drempel is

weggenomen door vanaf het begin van het

project aandacht te besteden aan elkaars

leefwerelden en de kracht van samen-

werking. Verschillende initiatieven kunnen


elkaar beïnvloeden. Dat leidt tot meer

kwaliteit. Het resultaat van de zoektocht,

de catalogus ‘Omgaan met water in het

Groene Woud’ heeft ertoe bijgedragen dat

cultuurhistorie op dit moment hoog op de

agenda staat bij bestuurders, bewoners en

planontwerpers.

De ontwerpateliersIn een eerste ontwerpatelier is vastgesteld

wat de wateropgave voor het Groene Woud

is en hoe deze kan worden vertaald naar

ontwerpoplossingen op regionaal en lokaal

schaalniveau. Daarop zijn bouwstenen voor

het Groene Woud als geheel geformuleerd.

Deze zijn in latere werksessies vertaald naar

de Essche Stroom en andere beken. De

werksessies werden geleid door landschaps-

architecten van Grontmij. Deelnemers

waren cultuurhistorici, archeologen,

vertegenwoordigers van overheden,


Project

Groene Woud/Essche Stroom

Locatie

Oostelijk Noord-Brabant

Opdrachtgever

Waterschap de Dommel

Opdrachtnemer

Grontmij

Meer informatie

Waterschap de Dommel, de heer Rob van Veen


661060

De catalogus is te downloaden via

www.esschestroom.nl

het waterschap en de heemkundekring.

Vier aspecten zijn in de ontwerpateliers

bepalend geweest: de kwaliteit van de plek

vanuit het verleden, beheer, gebruik/

recreatie en cultuurhistorie/beleving. Zo

zijn, geïnspireerd op het verleden, oplos-

singen gegeven voor de korte en langere

termijn. Een doorslaggevend moment

in het ontwerpproces was de presentatie

van een tijdbalk met daarop de ontstaans-

geschiedenis van de streek. In de tijdbalk

zijn verschillen in vorm en betekenis van

water(systemen) door de eeuwen heen

zichtbaar gemaakt. Deze tijdbalk hielp

archeologen en hydrologen dezelfde taal te

spreken. Dat versterkte het vertrouwen in

elkaar.

Het vervolgHet in de pilot gemaakte plan is geen

blauwdruk of toetsingskader; het kan een

hulpmiddel zijn om met spelers in het

gebied in gesprek te komen over herinrich-

ting. De catalogus geeft inspiratie om de

opgaven voor water en ruimte een heden-

daagse invulling te geven. De catalogus laat

daarbij ook zien dat veel van deze opgaven

al eerder aan de orde zijn geweest en vaak

zijn opgelost met in onze ogen vooruit-

strevende maatregelen. Duurzaamheid,

klimaatverandering, innovatie en maatwerk

zijn nieuwe begrippen, maar gesloten

watercircuits, grijs water en hergebruik zijn

al eeuwenoud.

Mooie plannen kosten bovendien niet bij

voorbaat veel geld. Ook in reguliere

projecten zitt en vaak posten die iets doen

aan recreatie en landschap. Daarnaast is er

voor projecten die een duidelijke integrale

kwaliteitsimpuls geven aan een gebied, vaak

subsidie mogelijk.


Leerpunten

Geschiedenis geeft kansen. Werken vanuit cultuur historie •

verhoogt niet alleen de kwaliteit van plannen, maar

versterkt ook de betrokkenheid en het draagvlak, zowel

bij professionals als bij bewoners.

Betrek bewoners bij het ontwerpproces. Zij hebben •

veel gebiedskennis waardoor de kwaliteit van ontwerp-

voorstellen hoger wordt. Denk ook aan het onderwijs.

Maak goede afspraken over borging van ruimtelijke •

kwaliteit. Maak expliciet welke aspecten bijdragen aan

ruimtelijke kwaliteit en kwaliteit van het watersysteem.

Leg kaartbeelden vanuit meerdere sectoren bij elkaar. •

Werk zowel vanuit hogere schaalniveaus als vanuit kern-

kwaliteiten van onderaf.

De wateropgave is niet altijd nieuw. Kennis uit het (verre) •

verleden komt vaak opnieuw van pas.

Verbeeld idee Essche Stroom


Spoorzone wordt Grand CanalReferentiebeelden

Referentiebeelden

Een haarnet van bevaarbare waterwegen


Rott erdam Zuid kent een omvangrijke

herstructureringsopgave. Een deel van die

opgave concentreert zich in de naoorlogse

wijken Zuidwijk en Lombardijen. De

gemeente wil de woningen opknappen,

maar tegelijk de woonomgeving aantrekke-

lijker maken voor huidige en toekomstige

bewoners. Daarmee kan ruimte ontstaan

voor woningdiff erentiatie en voor een

instroom van mensen die wat meer te

besteden hebben. De oplossing voor een

aantrekkelijke woonomgeving is gevonden

in het beantwoorden van de stedelijke

wateropgave: vergroten van de bergings-

capaciteit voor piekafvoeren, reduceren van

riooloverstort en vergroten van de infi ltratie

van hemelwater in de bodem. De oplossing

voor beide opgaven is gevonden in het

realiseren van fors meer oppervlaktewater.

Vanuit het waterrijke Zuiderpark aan de

noordkant van de wijken, is een stelsel

van watergangen ontworpen die aan de

zuidkant van het gebied worden verbonden

met een nieuw ontworpen Grand Canal. Het

Grand Canal volgt het tracé van een oude

spoorlijn. Straks hebben meer woningen

en herstructureringslocaties zicht op open

water en is er meer aantrekkelijke buiten-

ruimte in de wijken. En door de verbinding

tussen het water van het Zuiderpark en de

zuidrand van Rott erdam neemt de mogelijk-

heid tot vaarrecreatie enorm toe.

Opgave water:

Wateropgave 2030, berging regenwater, •

koppelen water aan stedelijke

programma’s.

Opgave ruimte:

Herstructurering: stedelijke vernieuwing •

van de zuidelijke tuinsteden, aantrekke-

lijke woonmilieus, diff erentiatie woon-

typologieën, sociale cohesie, ruimte voor

recreatie, inpassing cultuurhistorische

waarden. Zoveel mogelijk woningen aan

het water.

Plantage Zuid Rott erdam

Water voor gewilde wijken


Zuidwijk, huidige situatie Schere en referentiebeeld


OntwerpprincipesHet Rott erdamse project is een studie die

is geïnitieerd met de Architectuur biënnale

van 2005. Toen is het idee ontstaan om de

wateropgave te combineren met de opgave

voor herstructurering van de zuidelijke

tuinsteden. Door de ruimtelijke kwaliteit

te verbeteren gaan huidige bewoners

erop vooruit en kunnen nieuwe bewoners

worden aangetrokken. En door meer

oppervlaktewater te realiseren, wordt de

wateropgave aangepakt. Concrete ontwerp-

principes zijn:

Verplaats een aantal volkstuinen en sport-•

complexen van het Zuiderpark. Dat biedt

kansen voor woningbouw, extra opper-

vlaktewater en een betere toegankelijk-

heid van het park.

Realiseer waterrijke woonmilieus en veel •

vrije kavels aan het water. Het idee is om

met uitlopers vanuit het Zuiderpark een

eilandenrijk te maken.

Verbind het watersysteem met een •

nieuwe watergang aan de zuidkant van

het gebied. Het tracé van de voormalige

havenspoorlijn kan daarvoor worden uit-

gegraven als Grand Canal: een blauwe

ruggengraat voor de wijk.

Bevorder het recreatieve gebruik van het •

water door het aantal waterpeilen in het

gebied beperkt te houden.

Betrokken partijen In een vroeg stadium is een stuurgroep

samengesteld met bestuurders van alle

betrokken partijen: gemeente Rott erdam

(dS+V, OBR, dienst S&R, gemeentewerken),

de deelgemeenten IJsselmonde en Charlois,

het Waterschap Hollandse Delta en de

woningcorporaties Vestia en Com.Wonen.

Deze stuurgroep fungeerde als opdracht-

gever. Alle betrokken partijen voleden zich

probleemeigenaar. Daarnaast is er een

begeleidingscommissie samengesteld met

specialisten van dezelfde partijen. Het werk

is concreet uitgevoerd door een kernteam

met vertegenwoordigers van het waterschap

en de gemeente, adviseurs van RIGO en

ontwerpers van West 8. Bestaande beleids-

kaders zijn in de studie als uitgangspunt

genomen: de stadsvisie, het waterplan en

het programma Pact op Zuid. Daarbij is

bovendien zoveel mogelijk rekening

gehouden met het schema van de lopende

en toekomstige herstructurering in het

gebied.

De ontwerpateliersDe organisatie van vijf ateliers/werkdagen

heeft een belangrijke impuls aan de

vorming van ideeën gegeven. Ontwerpers

van het bureau West 8, deskundigen van

woningcorporaties, verschillende

afdelingen van gemeente en deel-

gemeenten, het waterschap en ministeries

namen aan de ateliers deel. Tijdens de

ateliers is om te beginnen vanuit het hogere

schaalniveau naar het gebied gekeken.

Daardoor is een samenhang van water-

systemen en ruimtelijke kwaliteit in beeld

gekomen. De studie is expliciet op de lange

termijn gericht. Daarom is men af en toe

welbewust buiten de geijkte kaders gegaan.

Gedurfde voorstellen bleken nutt ig om

denkkaders te verruimen en nieuwe kansen

in beeld te krijgen. Er zijn verschillende

scenario’s aan de orde geweest. Eén centraal

idee is uitgewerkt en doorgerekend. De

eff ecten van dit scenario voor de leef-

omgeving in Zuidwijk en Lombardijen is op

een laag schaalniveau in beeld gebracht.

Bijzonder is, dat West 8 erin is geslaagd,

ruimte te vinden voor grondgebonden

woningen in aantrekkelijke woonomgeving

voor mensen die minder te besteden

hebben.


Slim bouwenVaartuinkavels Een maximum percentage

uitgeefb are grond (wit)

Elke kavel ligt aan het water


Tekenen en rekenenBijzonder onderdeel van het studieproces

vormt het gezamenlijke pad van ontwerpers

en rekenaars. Met de maatschappelijke

kosten-batenanalyse als ontwerpmiddel

is steeds de fi nanciële haalbaarheid in

de studie meegenomen. Daardoor is de

haalbaarheidsanalyse niet slechts een toets

achteraf, maar ook een instrument om

tijdens het proces het ontwerp te

optimaliseren. Dit vraagt bijzondere vaardig-

heden van de rekenaars, want zij moeten

tijdens het proces durven vertrouwen op

globale gegevens, vuistregels en ervaringen.

Het vraagt ook bijzondere vaardigheden

van ontwerpers, want het combineren van

rekenen en tekenen mag geen rem zett en

op creativiteit en ideevorming. Doorslag-

gevend in het proces was bijvoorbeeld het

moment waarop de rekenaar aantoonde

hoe belangrijk het is om zoveel mogelijk

woningen aan het water te positioneren.

Daarmee is het concept van de vaartuinen

ontstaan. Het ontwerpbureau West 8 heeft

de inhoudelijke kaders van het oorspronke-

lijke project verder opgerekt.

Het vervolgDe betrokkenen stellen een plan van aanpak

op om de studieresultaten mee te nemen

in een concreet en uitvoerbaar project. De

kring van betrokkenen moet daarvoor nog

aanzienlijk worden uitgebreid. Zo hebben

omwonenden en maatschappelijke

organisaties bij de studie geen inbreng

gehad. Ook de gemeente Barendrecht is niet

betrokken, terwijl het studiegebied deels

over dit grond gebied valt. Communicatie

en de creatie van draagvlak zullen in de

vervolgfase daarom meer accent krijgen.

Project

Plantage Zuid Rott erdam

Locatie

Rott erdam Zuidwijk en Lombardijen

Opdrachtgever

Gemeente Rott erdam

Opdrachtnemers

RIGO en West 8

Meer informatie

Gemeente Rott erdam, dS+V, de heer Marcel van

Blijswijk

e-mail [email protected] erdam.nl,

telefoon (010) 4897449

De publicatie is te downloaden via www.vrom.nl

(dossier klimaatverandering/klimaatbeleid)

Leerpunten

Tekenen en rekenen met behulp van een maatschap-•

pelijke kosten-batenanalyse helpt om tot een haalbaar

ontwerp te komen.

Vanuit een hoger schaalniveau komen kansen voor •

ruimtelijke kwaliteit en een duurzaam watersysteem in

beeld.

Maak de betrokken partijen tot probleemeigenaar. •

Formuleer een gezamenlijke ambitie.

Het is belangrijk uit te gaan van vastgestelde beleids-•

kaders, maar af en toe moeten deze kaders worden

los gelaten. Denkruimte en creativiteit ontstaan pas als

‘wilde’ ideeën mogen.

Heb oog voor leefb aarheid en breng de eff ecten voor de •

leefomgeving op een laag en concreet schaalniveau in

beeld.


Principes waterberging

Op maaiveld, binnen kades

Huidig peil verhogen, graven

voor extra capaciteit

In duinen bergen

Schoon en levendig water


De Westfl ank van de Haarlemmermeer zal

in de komende jaren sterk veranderen.

Deze ontwikkeling is een deel van het

rijks programma Randstad Urgent met als

opgaven het realiseren van een aantrekke-

lijk woon-,werken leefk limaat, bereikbaar-

heid en economische dynamiek in een

klimaat bestendige delta. Het vlakke polder-

land van de westelijke Haarlemmermeer

zal veranderen in een rijk en gevarieerd

woon- en recreatiegebied, verweven met

water en groen. In het plangebied komen

zo’n 10.000 nieuwe woningen en 900

hectare recreatie gebieden. Het is daarbij de

uit daging om in het poldergebied een duur-

zaam en robuust systeem voor waterbeheer

te ontwikkelen. Een voorwaarde daarbij

is om neerslagwater in het gebied zelf te

kunnen bergen. Er ligt een opgave voor een

miljoen kubieke meter piekberging en twee

miljoen kubieke meter seizoenberging. De

ruimte die hiervoor nodig is, wordt gecom-

bineerd met nieuwe woonvormen, zoals

waterwoningen, (recreatief ) groen, trans-

port en duurzame energie. Hierdoor draagt

de wateropgave bij aan de verbetering van

de ruimtelijke kwaliteit. In het pilotproject

zijn de beleidsambities en randvoorwaarden

geïnventariseerd en ruimtelijk vertaald naar

beelden en inrichtingsschetsen.

Opgave water:

1 miljoen m3 piekberging en 2 miljoen m• 3

seizoensberging.

Opgave ruimte:

15.000 woningen, waarvan 5.000 •

binnenstedelijk.

900 hectare (recreatief ) groen, •

gedeeltelijk behorend bij nieuwe uitleg.

Aanleg nieuwe infrastructuur.•

OntwerpprincipeDoor de diepe ligging heeft Haarlemmer-

meer een probleem met waterbeheer.

Via grondwaterstroming komt veel zout

kwelwater in de sloten en vaarten. Bij een

stijging van de zeespiegel neemt dit eff ect

toe. Het kwelwater is niet alleen zout, maar

Westf lank Haarlemmermeer

Wonen en water in de polder


Drie modellen voor de Westf lank: Versailles, Duinen en

Netwerk met sfeerbeelden


ook voedselrijk waardoor bij warm weer

veel algengroei in sloten en vijvers ontstaat.

Nu worden de watergangen voortdurend

doorgespoeld met zoet water uit de boezem

rond de polder. Dit is geen duurzame oplos-

sing. Het is beter om de waterkwaliteit in

Haarlemmermeer met schoon regenwater

te waarborgen. Dat kan door in het gebied

de waterstand te verhogen, voldoende

waterberging te realiseren en te werken

met een fl exibel waterpeil. Een dergelijk

water beheer lost de verzilting in de polder

op en schept ruimte voor de opslag van

regenwater in natt e periodes. Dit water is

dan weer te gebruiken ten tijde van droogte.

Als er meer ruimte voor water is, geeft een

fl inke stortbui bovendien minder water-

overlast. In het gebied wordt daarom ook

een piekberging aangelegd, bedoeld om in

perioden met uitzonderlijk veel regenval

stijdelijk water te bergen. Het nieuw te

realiseren oppervlaktewater wordt gecom-

bi neerd met innovatieve woon milieus en

ruimte voor recreatie.

Drie modellenTijdens de pilot zijn thematische

verkenningen verricht voor combinaties

van woningbouw, groen en water. Dit heeft

ondermeer geleid tot het opstellen van een

gemeenschappelijk begrippenkader. Op

basis hiervan zijn drie discussiemodellen

ontwikkeld als mogelijke vertaling van het

geformuleerde programma en de

bijbehorende ambities. De modellen zijn

gebaseerd op verschillende systemen

en vormen van waterhuishouding. De

modellen hebben de gemeenschappelijke

opgaven concreet gemaakt waardoor de

discussies over programma en ambities zich

konden verdiepen. Op basis van de discussie

is een reeks van onderzoeksvragen

geformuleerd. Welke positie heeft de West-

fl ank in de metropoolregio Amsterdam?

Welke duurzaamheidsambities zijn

realistisch? Welke infrastructuur, met name

hoogwaardig openbaar vervoer, is nodig?

Welke fysische aspecten van de bodem

zijn bepalend voor de mogelijkheden voor

waterberging? Deze en andere vragen

worden verder uitgewerkt als bouwstenen

voor het programma van eisen en het op

te stellen masterplan. De modellen en de

onderzoeksvragen zijn neergelegd in het

rapport Verkenning van de Westfl ank van

1 mei 2008 dat door de Stuurgroep Gebieds-

uitwerking Westfl ank Haarlemmermeer is

vastgesteld. De stuurgroep heeft geen keuze

uit de modellen gemaakt en beschouwt

deze voorlopig als input voor de discussie.

Betrokken partijenVier partijen werken samen aan de ontwikke-

ling van de Westfl ank: het rijk, de provincie

Noord-Holland, de gemeente Haarlemmer-

meer en het hoogheemraadschap van

Rijnland. Deze partijen zijn vertegenwoor-

digd in de Stuurgroep Gebiedsuitwerking

Westfl ank Haarlemmermeer. De provincie

is voorzitt er en was namens de stuurgroep

ook opdrachtgever van het pilotproject. De

provincie liet zich ondersteunen door een

externe projectmanager, die het ontwerp-

team aanstuurde en verantwoordelijk was

voor de kwaliteit van het resultaat. Het

ontwerpteam bestond uit medewerkers van

de provincie Noord-Holland, het Hoog-

heemraadschap van Rijnland, de gemeente

Haarlemmermeer en het voor de pilot

aangetrokken ontwerpbureau Strootman

Landschapsarchitecten. De projectmanager

rapporteerde aan de Stuurgroep Gebied s-

uitwerking Westfl ank Haarlemmermeer.

Het ontwerpprocesEr heeft een open en transparant ontwerp-

proces plaatsgevonden. De resultaten zijn

samen met betrokkenen in de omgeving


tot stand gekomen. De opgave bleek

echter complexer dan vooraf gedacht.

Daardoor was een inhaalslag nodig om eerst

voldoende kennis over het watersysteem

te hebben. Om de bestuursovereenkomst

toch tijdig te kunnen voorleggen, kwam

het ontwerpproces onder tijdsdruk te staan.

Aanvankelijk was het de bedoeling vijf

achtereenvolgende werksessies te organi-

seren met deskundigen, maatschappelijke

organisaties en marktpartijen. Van die

aanpak is onder de tijdsdruk afgeweken.

Het vervolgDe pilot dient in de eerste plaats als kader

voor het zoeken naar mogelijkheden voor

waterberging in de Haarlemmermeer. Er zijn

nieuwe handvatt en geboden die sturend

zijn voor de inrichting van het gebied.

De pilot dient als basis voor een plan van

aanpak, een programma van eisen en een

masterplan.

Daarmee geeft de pilot ook een belangrijke

impuls aan het bestuurlijke proces. De meer -

waarde zit vooral in de richting gevende

ambitie en het gemeenschappelijke

gedachtegoed. Het is voor iedereen duide-

lijk geworden dat het combineren van rode,

groene en blauwe functies niet alleen nood-

zakelijk is, maar vooral ook kansen biedt.

De pilot heeft een belangrijke rol gespeeld

bij de afgesloten bestuursovereenkomst,

waarin de haalbaarheid van de ruimtelijke

ambities zijn vastgelegd. Onder leiding van

nieuw procesmanagement krijgt het project

een vervolg met als eerste mijlpaal een

programma van eisen op 1 mei 2009. Het

ontwerpatelier is kwalitatief versterkt, zowel

met ontwerpers als met specialistische

deskundigheid. In het verdere proces wordt

ingezet op de aanscherping en uitwerking

van een gemeenschappelijke visie op het

gebied, met nauwe betrokkenheid van

publieke en private partijen en maatschappe-

lijke stakeholders. Water als onderdeel van

het landschap is daarin de drager en motor

voor integrale gebiedsontwikkeling en

innovaties.

Project

Westf lank Haarlemmermeer

Locatie

Het zuidwestelijk deel van de Haarlemmermeer

Opdrachtgever

Stuurgroep Gebiedsuitwerking Westf lank

Haarlemmermeer

Opdrachtnemer

Strootman Landschapsarchitecten

Meer informatie

Provincie Noord-Holland, de heer Rien

Wezenberg

e-mail [email protected],

telefoon (023) 5144393

Documenten zijn te downloaden via

www.gebiedsuitwerking.nl

Leerpunten:

Concreet uitgewerkte (extreme) modellen voeden de •

discussie en ondersteunen de gemeenschappelijke

bewustwording van de opgaven voor water en ruimte.

Breng de principes voor waterberging goed in beeld zoals •

nieuw oppervlaktewater in combinatie met innovatieve

woonmilieus en ruimte voor recreatie.

Gedurende het ontwerpproces is actuele en toegankelijke •

informatie over bodem en ondergrond als drager voor de

transformatie absoluut onmisbaar.

Een thematische verkenning en ontwerpend onderzoek •

maken deel uit van een cyclisch proces. Stap voor stap

wordt duidelijk voor welke onderdelen verder onderzoek

nodig is om goede keuzes te kunnen maken.

Haastige spoed is zelden goed. Het voorbereiden van •

een bestuursovereenkomst kost veel tijd. Dit mag niet

ten koste gaan van de tijd voor ontwerpend onderzoek,

verdieping en afstemming.


Kwel

Verstedelijkingsopgave Amsterdam-Zuidoost

Rechts (van boven naar beneden):

landschappelijke/stedelijke indeling;

watersystemen; hoogtekaart en

bodemopbouw

Wateropgave Amsterdam


In de Zuidoostlob is gekozen voor een

uitwerking van een aantal deelgebieden

op de overgang tussen stad en land. In dit

gebied zijn grote vernieuwingen gaande

zoals herstructurering van naoorlogse

woningbouw, een groot recreatie- en

uitgaanscentrum, een nieuw treinstation

en uitbreiding van het AMC. De Zuidoostlob

vormt ook de scheg die Amsterdam verbindt

met het buitengebied bij Diemen en

Amsterdam Zuidoost. Het geheel is een

complex overgangsgebied. Er zijn diepe

polders, open enclaves in verstedelijkt

gebied, oude en jonge verstedelijkte

gebieden en gebieden waar nog een

verstedelijkingsopgave is. Het landschap

is doorsneden door water-, spoor- en

snelwegen. Het gebied functioneert als

een recreatief uitloopgebied, maar ook

als opvanggebied voor stedelijk water.

Bij hevige neerslag is de stedelijke afvoer-

capaciteit in diepe polders ontoereikend.

Er zijn problemen met kwel, droogte,

waterberging en bodemdaling. Het grote

aantal peilvakken met bijbehorende kunst-

werken en gemalen in het gebied maakt

de situatie extra lastig. De gemeente wil de

inrichting versterken door een koppeling

te leggen tussen waterhuishouding, het

woonprogramma, recreatie, cultuurhistorie

en ecologie. Het gehele watersysteem, over

de grens van stad en land, is daarbij een

sturende en structurerende rol toebedeeld.

Opgave water:

Waterberging en tegengaan van de •

gevolgen van kwel, droogte en bodem-

daling. Afwentelen van stedelijke

waterproblematiek op het buitengebied

voorkomen.

Opgave ruimte in vier deelgebieden:

Verstedelijking (Duivendrechtse polder), •

verbeteren recreatieve mogelijkheden van

het buitengebied (Gaasperplas en omge-

ving Diemen), transformatie (Diemen,

Watergraafsmeer).

Amsterdam Zuidoostlob

Over de grens van stad en land


Futuristisch ontwerp opvang in ‘waterknuppels’.

Deelgebied Watergraafsmeer: Palet van mogelijkheden waterberging


OntwerpprincipesAnalyse en ontwerp op het niveau van

watersystemen is de sleutel voor goede

inrichtings voorstellen. Dat maakt het

mogelijk om oplossingen voor water-

problemen te combineren met het bereiken

van een duurzame ruimtelijke ontwikke-

ling op het gebied van wonen, recreatie,

cultuur historie en ecologie. Leidend is een

analyse van het regionale en het stedelijke

waterbeheers systeem. Vanuit dat systeem

zijn knelpunten en ambities vertaald naar

alternatieven in vier deelgebieden:

Diemerscheg: gebruik de complexe •

gelaagdheid van waterwegen en routes.

Verbeter de overgang tussen stad en

buitengebied en de recreatieve mogelijk-

heden door extra plekken en routes te

realiseren en maak door een herschikking

van randstedelijke functies de betekenis

en het gebruik van de plek weer zichtbaar.

Duivendrechtse veld: maak verstede-•

lijking mogelijk door integrale ophoging

en voortzett ing van het stedelijke grid,

of door ontwikkeling op basis van het

oorspronkelijke veenlandschap.

Gaasperplas: ontwerp een nieuwe water-•

kringloop en een nieuwe enscenering van

plas en de randen.

Watergraafsmeer: zorg voor meer water-•

berging in deze diepe polder op daken en

binnenterreinen, met waterspeelplekken

en wadi’s en met het Nieuw Hollands

Aquaduct.

Betrokken partijen Oplossingen voor waterproblemen konden

worden gekoppeld aan ruimtelijke ontwik-

kelingen en opgaven dankzij een goede

samenwerking tussen de dienst Ruimtelijke

Ordening en Waternet. Beide partijen

namen deel in een projectgroep en een

stuurgroep. In de stuurgroep waren boven-

dien de ministeries van VROM en VenW/

Deltares en de TU Delft als opdrachtnemer

vertegenwoordigd. In de loop van het

proces zijn tussenresultaten voorgelegd

aan het Bestuurlijk Overleg Platform

Zuidoost lob. Op 18 juni 2008 zijn de resul-

taten gepresenteerd aan alle betrokken

partijen en bestuurders tijdens het

sym posium ‘Sterk Water’. Door tijdens het

project van iedere gelegenheid gebruik te

maken om over resultaten te correspon-

deren, heeft het project gewonnen aan

kritische refl ectie, focus en algemene

bekendheid.

De ontwerpateliers DRO, Waternet en TU Delft hebben work-

shops en ateliers georganiseerd. Bij enkele

ateliers hebben studenten schetsontwerpen

voor het gebied gemaakt. De samen werking

met de TU Delft heeft al snel tot een

plannenrijkdom geleid. Het heeft de focus

van het project verbreed. Op basis van de

resultaten van de ateliers zijn ontwerp-

principes geformuleerd voor waterberging,

geredeneerd vanuit verschillende land-

schappelijke ondergronden.

Ontwerpend onderzoekIn het project is relatief veel tijd besteed

aan het vergaren van kennis en het maken

van goede analyses en het verbeelden van

het watersysteem. De ontwerpen voor de

deelgebieden konden daarna betrekkelijk

snel worden gemaakt. Voor de vier onder-

scheiden deelgebieden is ontwerpend

onderzoek verricht. Voor drie deelgebieden

zijn telkens twee alternatieven bedacht.

Voor één deelgebied, Watergraafsmeer,

is een reeks van oplossingen bedacht en

gepresenteerd. Door verschillen te laten

zien, werd een hoge voorbeeldwaarde

be reikt.


Schakelen tussen schaalniveausOmdat de Zuidoostlob een complex en

hoogdynamisch gebied is, met talloze

grenzen en overgangen, is het van groot

belang te kunnen schakelen tussen

schaalniveaus: zowel geografi sch als in tijd.

Het project heeft geleid tot intensievere

samenwerking tussen waterbeheerders en

ruimtelijke ordenaars bij het opstellen van

Waterplannen en rond een aantal lopende

ontwikkelingen. De pilot is bovendien

aanleiding geweest om de Amsterdamse

wateragenda een impuls te geven.

De voorbeelden leveren een bijdrage

aan de op te stellen structuurvisie voor

Amsterdam. De cultuurhistorische

ruimtelijke dragers van het landschap, de

dynamiek, de stadscultuur en de verschil-

lende landschapstypen zijn in het project

meegenomen. Met kaartmateriaal is

verbeeld hoe het watersysteem en de ruimte

op gebiedsniveau een samenhang vertonen.

Maar de resultaten van de pilot zijn ook al

snel opgeschaald naar het niveau van de

Amsterdam Metropolitan Area (ARA) dat

zich uitstrekt over de gehele noordelijke

Randstad. Het project vormt aanleiding tot

visievorming op het waterbestendig maken

van dit gebied in 2040.

Het vervolgAan het Bestuurlijk Overleg Platform

Zuidoostlob is voorgesteld een proces-

voorstel uit te werken om de opgaven voor

water, waterbeheer, ruimtelijke ordening en

verkeer in de gehele Zuidoostlob, inclusief

de stadsdelen en buurgemeenten, beter en

integraal op elkaar te betrekken. Voor de

deelgebieden zijn opdrachten verstrekt om

de visie verder uit te werken.

Deelgebied Duivendrechtse polder met huidige

watersysteem en twee alternatieven voor nieuw systeem


Project

Amsterdam Zuidoostlob

Locatie

Diemerscheg, Duivendrechtse polder,

Gaasperplas, Watergraafsmeer

Opdrachtgever

Gemeente Amsterdam

Opdrachtnemer

TU Delft (Inge Bobbink, Bouwkunde,

Landschaparchitectuur) en NL-architects

Meer informatie

Gemeente Amsterdam, DRO, de heer Eric van

der Kooij

e-mail [email protected],

telefoon (020) 5527964

Zie ook www.zuidoostlob.amsterdam.nl

Leerpunten

Samenwerking tussen gemeente en waterbeheerders •

maakt een integrale aanpak van de opgaven voor water

en ruimte mogelijk. Dat leidt tot verbetering van de

leefomgeving.

Schakelen tussen schaalniveaus is van groot belang, •

vooral wanneer er in een gebied veel geografi sche en

bestuurlijke grenzen zijn.

Zorg voor plannenrijkdom en denk in varianten. Dat kan •

bijdragen aan een bredere focus. Gebruik kaartmateriaal

en beelden om alternatieven naast elkaar te zett en.

Communicatie en het vroegtijdig betrekken van alle •

relevante disciplines vergroot de bekendheid van het

project, stimuleert kritische refl ectie en komt de kwaliteit

van het resultaat ten goede.

Zonder goede analyse van de ruimtelijke werking van het •

watersysteem is een goed ontwerp niet mogelijk. Met

deze inzichten kan een ontwerp relatief snel tot stand

komen.

Zeeland ligt in de frontlinie van de stijgen de

zeespiegel. De provincie werkt dan ook

volop aan het verbeteren van de kust veilig-

heid. De traditionele wijze van kust -

verdedi ging door middel van één hoge

sterke dijk kan in de toekomst echter

problemen geven. Daarom wordt ook

aan meer innovatieve vormen van kust-

verdediging gewerkt, waaronder bredere,

multi functionele waterkeringen. Het

grootste deel van de Noordzeekust van Wal-

cheren is één van de acht zwakke schakels

in de Nederlandse kustverdediging. In twee

kustvakken zijn maatregelen in uitvoering

genomen. In andere kustvakken, waaronder

de waterfronten van Vlissingen, Zoutelande

en Westkapelle, zijn dergelijke maatregelen

op langere termijn, na 2020, nodig. Daar is

nu nog tijd om na te denken. De provincie

en de betrokken gemeenten willen die tijd

optimaal benutt en en brengen het denken

over de ontwikkeling van aantrekkelijke

boulevardgebieden daarom nu al op gang.

De uitdaging is om tot een visie te komen

hoe de toekomstige kustversterking kan

worden geïntegreerd met de noodzakelijke

stedenbouwkundige transformaties, respect

voor de cultuurhistorische kwaliteiten en

de maatschappelijke acceptatie van de maat-

regelen. De opgave is te onderzoeken welke

innovatieve land- of zeewaartse oplossingen

mogelijk zijn. De vraag is ook of daarbij

sprake kan zijn van een geleidelijk adaptatie-

proces of dat de transformatie beter in grote

stappen kan gebeuren.

Opgave water:

Kustvakken zwakke schakel bij de •

boulevards op vereiste beschermings-

niveau brengen (na 2020).

Opgave ruimte:

Kustboulevards Vlissingen, Zoutelande •

en Westkapelle transformeren tot voor

de bewoners, bezoekers en ondernemers

hoogwaardige waterfronten.


Waterfronten Walcheren

Flexibel omgaan met onzekerheden


Groeimodellen voor boulevards en waterfrontenIn Vlissingen zijn vier deelgebieden onder-

scheiden. Met de fronten van Zoutelande en

Westkapelle leidt dit tot zes typen water-

fronten waar kustversterking in samenhang

met stedelijke transformaties op termijn

noodzakelijk is. Vanuit een historische

analyse (toen) en een analyse van de huidige

ruimtelijke situatie (nu) is een lonkend

toekomstperspectief (ooit) voor deze

gebieden geschetst.

Om het toekomstperspectief scherp te

krijgen zal eerst nog een reeks onderzoeks-

vragen worden beantwoord. Deze vragen

zijn opgenomen in een onderzoeksagenda,

waarin het handelingsperspectief voor

de korte termijn is neergelegd. De weg

tussen nu en ooit bestaat uit ontwerpen per

decimeter zeespiegelstijging. Dit principe

leidt tot fl exibele scenario’s waarbij de

benodigde ruimte voor de kustversterking

op termijn beschikbaar komt. In de

planning wordt dus niet nu al geanticipeerd

op de maximale zeespiegelstijging ooit.

Hierdoor wordt voorkomen dat oneven-

redige ruimtelijke reserveringen nodig zijn

voor kustversterkingen die pas op langere

termijn nodig zijn. Per waterfront en per

stap zijn een ruimtelijk beeld en principe-

doorsneden gemaakt waarin de relatie

tussen de kern, de zee en de boulevard

helder wordt. In een later stadium wordt op

basis van de dan actuele noodzaak bepaald,

welke stap aan de orde is. Het project laat

zien dat een omslag in denken nodig is:

niet denken vanuit veiligheidsnormen maar

leren fl exibel om te gaan met onzeker-

heden.

Betrokken partijenDe gemeenten Veere en Vlissingen, het

Water schap de Zeeuwse Eilanden en de

provincie Zeeland hebben een projectt eam

geformeerd om de aanpak uit te werken. Dit

projectt eam heeft ingenieursbureau Arcadis

TOEN: Vlissingen in 1809


NU: deelgebieden Waterfronten Walcheren

bestaand

stap 1

stap 2

stap 3

stap 4 etc.

STRAKS: dwarsdoorsneden “Plannen per decimeter”

opdracht gegeven de (tussen)producten te

ontwikkelen en ontwerpateliers te organi-

seren. Ook het provinciale kwaliteitsteam

was betrokken. Dit team vervulde niet

alleen een toetsende rol achteraf, maar

werkte ook actief heeft mee in het ontwerp-

proces. Daarnaast zijn vertegenwoordigers

van de ministeries van VROM en VenW

betrokken. Verder is er een klankbordgroep

samengesteld, bestaande uit maatschappe-

lijke organisaties, ondernemers en

deskundigen.

De ontwerpateliersNa een kick-off bijeenkomst zijn ontwerp-

ateliers georganiseerd over dromen, denken

en doen. Aan de ateliers werd deelgenomen

door de leden van het projectt eam en des-

kundigen van Arcadis. De ateliers hebben

belangrijke inzichten opgeleverd. Zoals de

keuze voor het concept van fl exibele kust-

verdediging. Het is duidelijk geworden dat


de kuststrook niet slechts een ‘smal gouden

randje’ is. Voor de kustveiligheid op

langere termijn is een veel groter gebied in

beeld: zowel het achterland als een breed

gebied voor de kust, van de havenontwikke-

lingen bij Antwerpen tot de voordelta. Deze

benadering vraagt dus ook om een brede

bestuurlijke benadering. Een ander inzicht

is dat de zeespiegelstijging en de onzeker-

heid over het tempo en de mate waarin dat

gebeurt, niet bedreigend hoeven te zijn. Het

biedt kansen voor nieuwe ontwikkelingen.

De deelnemende partijen werden in de loop

van het proces steeds positiever over de

kansen van de voorgestelde scenario’s.

Het vervolg Het resultaat van de pilot is door de porte-

feuillehouders van de betrokken partijen

geadopteerd. De toetsing van het maat-

schappelijke draagvlak en de bestuurlijke

besluitvorming van de uitkomst vinden

plaats op basis van het eindresultaat.

Voorgesteld is per gemeente ten minste OOIT: één van de toekomstvisies uit de workshops

één locatie aan te wijzen, waarvoor een

deel project van het waterfront concreet

wordt uitgewerkt tot een robuust en fl exibel

plan, dat bestuurlijk wordt verankerd en

waarvoor de belemmeringen van wet- en

regelgeving worden verkend en de bereid-

heid bestaat om de fi nancieringsstrategieën

te veranderen. Daarbij wordt conform de

nieuwe Wet op de ruimtelijke ordening de

oude toelatingsplanologie vervangen door

de moderne ontwikkelingsplanologie.

Daarnaast wordt de onderzoeksagenda

vastgesteld en uitgevoerd in samenwerking

met de betrokken partijen, mogelijk ook

met de Deltacoördinator.


Project

Waterfronten Walcheren

Locatie

Het kustgebied bij de boulevards van Vlissingen,

Zoutelande en Westkapelle

Opdrachtgever

Gemeente Veere en gemeente Vlissingen i.s.m.

de provincie Zeeland en het waterschap

Zeeuwse Eilanden

Opdrachtnemer

Arcadis

Meer informatie

Gemeente Veere, de heer Rien Oostdijk


555341

Leerpunten:

Stop met ‘normdenken’ ten aanzien van kustveiligheid •

en leer om te gaan met onzekerheden in de toekomst,

ontwikkel fl exibele concepten die anticiperen op die

onzekerheid.

Het is onzeker met welke snelheid de zeespiegel stijgt. •

Daarom is het beter om maatregelen te faseren (bijvoor-

beeld in stappen van 10 centimeter) dan om in één keer te

anticiperen op de onzekere lange termijn.

Om opgaven voor de langere termijn te agenderen, is het •

van belang een handelingsperspectief en een onderzoeks-

agenda te ontwikkelen en om de urgentie daarvan aan

bestuurders over te brengen.

Betrek een (provinciaal) kwaliteitsteam bij de plan-•

vorming. Dat levert ontwerpkracht, versterkt het draag-

vlak en werkt stimulerend. Samenwerken in ateliers helpt

om ‘over de eigen dijk’ te kijken.

Kustverdediging is gebiedsontwikkeling. Een integrale •

benadering biedt de meeste kans op succes en de meeste

kans op maatschappelijk draagvlak.

Ga niet uit van de kustverdediging op termijn, maar kies •

nu de aanval door kustversterking op termijn ruimtelijk

goed in te bedden. Dat biedt kansen. Zorg dat ruimtelijke

ontwikkelingen fl exibel kunnen worden aangepast aan

de stijging van de zeespiegel.

Vlissingen

Boulevard Bankert

Vlissingen

’t Eiland

Vlissingen

Boulevard Evertsen

Vlissingen

Boulevard De Ruyter

Doorsnedes Boulevard Vlissingen


Topografi sche kaart Bodegraven-Woerden 1839-1859

Vogelvluchtschets van de ruimtelijke

opbouw van het Venster

Het venster Bodegraven-Woerden is nog

de enige open verbinding van redelijk

formaat tussen de grote open ruimten in

het noorden en het zuiden van het Groene

Hart: een oer-Hollands landschap met

groene graslanden, grazende koeien en

schilderachtige wolkenluchten. In het

Uitvoeringsprogramma Groene Hart is het

gebied aangeduid als één van de iconen.

Het heeft dus een voorbeeldfunctie voor

een groter gebied. Bovendien is het in

2008 door het rijk aangewezen als snelweg-

panorama. De openheid van het venster is

echter niet onbedreigd. De verstedelijking

rukt op vanuit de dynamische as tussen

Utrecht en Den Haag/Rott erdam. Het gebied

ligt op de grens tussen Zuid-Holland en

Utrecht, waardoor juist hier de dynamische

Oude Rijnzone en de Utrechtse regio samen

komen. Het Venster Bodegraven-Woerden

maakt ook deel uit van de Groene Ruggen-

graat: de natt e ecologische verbinding

tussen het IJsselmeer en de Biesbosch. Dit is

een ander icoonproject uit het Uitvoerings-

programma Groene Hart. Hiermee zijn er

voor het venster verschillende opgaven die

nauw met elkaar verweven zijn: beschermen

van de landschappelijke openheid,

versterken van de (recreatieve) betekenis

van het venster voor de omliggende kernen,

ontwikkeling van groene en blauwe natuur

en waterberging.

Opgave water:

Uitbreiding mogelijkheden van water-•

berging.

Opgave ruimte:

Open houden (Geschakeerde openheid, •

lommerrijke doorzichten van de Oude

Rijn, de A12 van barrière tot toegangs-

poort).

Versterken van de relatie stad-land.•

Ontwikkelen groene ruggengraat.•

Vergroten van de toegankelijkheid van •

het gebied.


Venster Bodegraven-Woerden

Open houden met water


Kernkwaliteiten in beeld

In opdracht van de stuurgroep Groene Hart

heeft het bureau Alle Hosper de kern-

kwaliteiten van het Venster Bodegraven-

Woerden in beeld gebracht. Dit heeft

geleid tot het rapport INSPIRATIE VOOR

REALISATIE (2008). De uitvoeringsagenda

die uit dit rapport volgt, bevat het voorstel

om de mogelijkheden voor natuur verder

uit te werken: ecologische verbindingen,

nat/droog, klei/zand/veen, intensief/

extensief. Met deze bouwstenen wordt

een inrichtingsschets gemaakt die de basis

zal vormen voor een integrale aanpak van

water (kwaliteit en kwantiteit), natuur,

landbouw, cultuurhistorie, recreatie

en verbindingen tussen noord en zuid.

Belangrijke onderwerpen zijn daarbij:

duurzaam maken van waterinrichting en

waterbeheer, het samengaan van landbouw

en natuurontwikkeling (bodemdaling en

waterpeil), waarborgen van de ecologische

verbindingszone (groene ruggengraat),

vergroten van de herkenbaarheid van de

oude Hollandse Waterlinie en het slechten

van de barrières van infra structuur.

Modellen

In samenspraak met betrokken partijen zijn

vier denkrichtingen ontwikkeld, waarin is

gevarieerd met scheiding of juist verweving

van functies, waterberging vooral langs de

stadsranden (combineren met recreatieve

functie) of juist meer verspreid in het

gebied, ecologische verbinding langs de

Wierickes of juist langs de oostkant van

Bodegraven en de westkant van Woerden.

Van boven naar beneden: bodemkaart met oeverwallen

Oude Rijn; ruimtelijke schakering; doorzichten van de

Oude Rijn; toegangspoort vanuit de snelweg.


Betrokken partijen

De provincie Zuid-Holland is in opdracht

van de stuurgroep Groene Hart trekker

van de pilot. Daarnaast zijn de provincie

Utrecht, de gemeenten Bodegraven,

Woerden en Reeuwijk en de hoogheem-

raadschappen Rijnland en de Stichtse

Rijn landen en het rijk (VROM/VenW/LNV)

betrokken. De pilot wordt uitgevoerd door

Bureau Alle Hosper.

De ontwerpateliers

Het project startt e met rondetafel gesprek-

ken met vertegenwoordigers van de

betrokken overheden (gemeenten, provin-

cies, waterschappen, rijk), maatschappelijke

organisaties, marktpartijen en bewoners.

Aanvullend zijn extra ateliers gehouden met

experts waarin bijvoorbeeld is ingezoomd

op de relatie tussen bodem, natuur en water

en op de relatie tussen landbouw, natuur en

Panorama, samengesteld tijdens een atelier

water. Daarna is een inloopdag gehouden,

waarvoor dezelfde partijen en bewoners zijn

uitgenodigd. Tijdens deze dag hebben aan-

wezigen hun eigen mening kunnen geven

naar aanleiding van de vier denkrichtingen.

De denk richtingen waren onderwerp van

discussie, maar dienden ook als hulpmiddel

bij de discussie. De bezoekers kregen hier-

door een goed beeld van de mogelijkheden

en gingen geregeld met elkaar in debat over

mogelijke oplossingen. De integratieslag

die tijdens de voorafgaande ateliers was

gemaakt tussen de verschillende functies en

de wateropgave, diende nu als basis voor

de gesprekken. Sommige bezoekers

han teer den zelf de stift en tekenden eigen

oplossingen, vaak in dialoog met andere

bezoekers. Na de inloopdag wordt een

selec tie gemaakt en wordt in ateliers het

geheel tot één of twee inrichtingsmodellen

teruggebracht.


Het vervolg

In het voorjaar van 2009 worden de inrich -

tings modellen voorgelegd aan de bestuur-

ders van de direct betrokken partijen

(provincies, gemeenten en waterschappen).

Nadat zij een keuze hebben gemaakt wordt

één van de modellen nader uitgewerkt tot

een inrichtingsvoorstel van het gebied,

gevolgd door een uitvoeringsplan. De plan-

vorming gebeurt samen met maatschappe-

lijke organisaties en bewoners.


Project

Venster Bodegraven-Woerden

Locatie

Gebied tussen Bodegraven en Woerden, de

Oude Rijn en de A12

Opdrachtgever

Stuurgroep Groene Hart

Opdrachtnemer

Bureau Alle Hosper

Meer informatie

Provincie Zuid-Holland, de heer Rob Ligtenberg


417251

Zie ook www.hosper.nl

Leerpunten

Samenwerken in ateliers en rondetafelgesprekken is zeer •

stimulerend. De deelnemende partijen zijn bereid verder

te kijken dan eigen belang.

Samen ontwerpen draagt ertoe bij dat alle partijen het •

belang van water voor natuur, landbouw en recreatie

erkennen.

Een set van denkrichtingen helpt in de discussie met •

bewoners en helpt om mogelijke oplossingen op het

spoort te komen.

Water kan sturend zijn om de visie op de toekomst van •

het gebied eenduidig en gedragen te krijgen.


Colofon

Ontwerpen op het raakvlak van water en ruimte

Handreiking en voorbeelden

Deze publicatie is gebaseerd op de resultaten van

de actie ‘Ruimtelijk Ontwerpen met Water’ als

onderdeel van het Actieprogramma Ruimte en

Cultuur. Deze actie vond plaats van 2005 tot 2008

en is uitgevoerd door het Ministerie van VROM in

samenwerking met de ministeries van VenW, LNV

en OCW.

Redactieteam

Jan Elsinga (VROM), Madelon Hendrich (VROM),

Oswald Lagendijk (Deltares), Hermine der

Nederlanden (Nieuwland Advies)

Tekst

Henk Bouwmeester

Beeldmateriaal

PM

Vormgeving

Kees Jan Sloff (Molotov)

Met medewerking van

Marcel van Blijswijk (gemeente Rott erdam), Rob

van Veen (Waterschap de Dommel), Eric van der

Kooij (gemeente Amsterdam), Peter van Wijk

(provincie Overijssel), Rien Wezenberg (provincie

Noord-Holland), Rien Oostdijk (gemeente Veere),

Rob Ligtenberg (provincie Zuid-Holland)

Uitgave

Ministerie van VROM i.s.m. de ministeries van LNV,

OCW en VenW, Den Haag, februari 2009

Voor meer informatie

www.vrom.nl (dossier klimaatverandering/

klimaatbeleid)

Colofon

Ontwerpen op het raakvlak van water en

ruimte

Handreiking en voorbeelden

Deze publicatie is gebaseerd op de resultaten

van de actie ‘Ruimtelijk Ontwerpen met Water’

als onderdeel van het Actieprogramma Ruimte

en Cultuur. Deze actie vond plaats van 2005 tot

2008 en is uitgevoerd door het ministerie van

VROM in samenwerking met de ministeries van

VenW, LNV en OCW.

Redactieteam

Henk Bouwmeester

Jan Elsinga

Madelon Hendrich

Oswald Lagendijk

Hermine der Nederlanden

Beeldmateriaal

12 Op basis van kaart Nationaal Waterplan en

kaart Nederland in Zicht H+N+S

22, 40, 42-45 Grontmij

23, 36, 38 BoschSlabbers, landschaps-

architecten

26, 46, 48, 50 West8

28 TU Delft

52, 54, 55 Strootman landschapsarchitecten

58, 60, 62 DRO Amsterdam

64 Rijkswaterstaat

66-69 Arcadis

70, 72, 73 Bureau Alle Hosper

Voor meer informatie

Deze publicatie is te bestellen en te downloaden

via www.vrom.nl of via de Postbus 51 Infolijn,

telefoon: 0800 8051 onder vermelding van

VROM 8401.

Dit is een publicatie van:

Ministerie van VROM in samenwerking met de

ministeries van VenW, LNV en OCW,

Rijnstraat 8 | 2515 XP Den Haag | www.vrom.nl

VRO

M 8

401 M

AART 2

009

ontwerpen op het raakvlak van water en ruimte

Documents