Özelleştirme: devlet mi? piyasa mı?

ÖZELLEŞTİRME: DEVLET Mİ? PİYASA MI?

Prof. Dr. Can Aktan

http://www.canaktan.org

SUNUM PLANI

ÖZELLEŞTİRME KAVRAMI

ÖZELLEŞTİRMENİN FELSEFİ TEMELLERİ

Devlet ve Piyasa Karşılaştırması: Matris Analizleri

Piyasa Başarısızlığı ve Devletin Başarısızlığı

Devletin Büyümesi ve Devletin Başarısızlığı

ÖZELLEŞTİRMENİN FELSEFİ TEMELLERİ

Devlet ve Piyasa Karşılaştırması: Matris Analizleri

ORGANİZASYONEL PERFORMANS KRİTERLERİ

PERFORMANS

GÖSTERGELERİ

KARLILIK

YENİLİK

KALİTE

MALİYETVERİMLİLİK

ÇALIŞANLARIN

MEMNUNİYETİ

MÜŞTERİ

MEMNUNİYETİ

Özsermaye, aktif ve satış kârlılığı

Çalışan başına kârlılık oranı

İnsan, sistem ve donanım kalitesi

Mal ve hizmet kalitesi

Alınan patent

sayısı

Ürün yaşam

süreci

İşgücü ve sermaye

verimliliği

Toplam faktör verimliliği

İşgücü ve malzeme

maliyeti

Finansman maliyeti

Toplam maliyetler

Şekil-1: Organizasyonların Performanslarının Değerlendirilmesinde ve Ölçülmesinde

Yararlanılabilecek Başlıca Göstergeler

PERFORMANS

GÖSTERGELERİ

KARLILIK

YENİLİK

KALİTE

MALİYETVERİMLİLİK

ÇALIŞANLARIN

MEMNUNİYETİ

MÜŞTERİ

MEMNUNİYETİ

Özsermaye, aktif ve satış kârlılığı

Çalışan başına kârlılık oranı

İnsan, sistem ve donanım kalitesi

Mal ve hizmet kalitesi

Alınan patent

sayısı

Ürün yaşam

süreci

İşgücü ve sermaye

verimliliği

Toplam faktör verimliliği

İşgücü ve malzeme

maliyeti

Finansman maliyeti

Toplam maliyetler

Şekil-1: Organizasyonların Performanslarının Değerlendirilmesinde ve Ölçülmesinde

Yararlanılabilecek Başlıca Göstergeler

KİMİN PARASINI HARCIYOR?

Kendi parasını Başkasının parasını

KİM

İN İÇ

İN H

AR

CIY

OR

?

Ken

dis

i iç

in

Başkası

için

I II

III IV

İsraf ve

savurganlıkların en

az görüldüğü alan

HEM KAMUSAL

HEM DE ÖZEL

ALAN

İsraf ve



ÖZEL ALAN

İsraf ve


fazla görüldüğü alan

KAMUSAL ALAN

A B

C D

Baş

kasıİç

inK

endi

si İ

çin

KİM

İN İ

ÇİN

HA

RC

IYO

R?


Kendi Parasını Başkasının Parasını

Şekil-2: İsraf ve Savurganlık Yönünden Özel Harcama ve Kamusal Harcama Alanları

Kaynak: Milton Friedman and Rose Friedman, Free to Choose, New York: Harcourt Brace

Jovanovich, 1980. S.116. (Şekil üzerinde tarafımızdan bazı değişiklikler yapılmıştır.)

İsraf ve



HEM KAMUSAL

HEM DE ÖZEL

ALAN

İsraf ve



ÖZEL ALAN

İsraf ve



KAMUSAL ALAN

A B

C D

Baş

kasıİç

inK

endi

si İ

çin

KİM

İN İ

ÇİN

HA

RC

IYO

R?


Kendi Parasını Başkasının Parasını

Şekil-2: İsraf ve Savurganlık Yönünden Özel Harcama ve Kamusal Harcama Alanları

Kaynak: Milton Friedman and Rose Friedman, Free to Choose, New York: Harcourt Brace

Jovanovich, 1980. S.116. (Şekil üzerinde tarafımızdan bazı değişiklikler yapılmıştır.)

MÜLKİYETİ KİM YÖNETİYOR?

sahip vekil

MÜ

LK

İYE

T Ş

EK

Lİ N

AS

IL?

kam

u

özel

I II

III IV

İsraf ve

savurganlıkların en az

görüldüğü alan

Kamusal mülkiyetin

sahibi (halk) mülkiyeti

(teşebbüsü) kendisi

doğrudan yönetmiyor

İsraf ve



KAMUSAL ALAN

A B

C D

Kam

u M

ülk

iyet

iÖ

zel

Mülk

iyet

MÜ

LKİY

ET

ŞE

KLİ

NA

SIL

?MÜLKİYETİ KİM YÖNETİYOR?

Sahibin Kendisi Sahibin Vekili

Şekil-3: İsraf ve Savurganlık Yönünden Özel Mülkiyet ve Kamusal Mülkiyet Alanları

İsraf ve savurganlıkların

ikinci derecede en az

görüldüğü alan

ÖZEL ALAN

İsraf ve

savurganlıkların en az

görüldüğü alan

Kamusal mülkiyetin

sahibi (halk) mülkiyeti

(teşebbüsü) kendisi

doğrudan yönetmiyor

İsraf ve



KAMUSAL ALAN

A B

C D

Kam

u M

ülk

iyet

iÖ

zel

Mülk

iyet

MÜ

LKİY

ET

ŞE

KLİ

NA

SIL

?MÜLKİYETİ KİM YÖNETİYOR?

Sahibin Kendisi Sahibin Vekili

Şekil-3: İsraf ve Savurganlık Yönünden Özel Mülkiyet ve Kamusal Mülkiyet Alanları

İsraf ve savurganlıkların

ikinci derecede en az

görüldüğü alan

ÖZEL ALAN

ETKİNLİK

YÜKSEK

I II

III IV

Kam

u

Özel

MÜ

LKİY

ET

YA

PIS

IYönetici

Konumunda

Yönetici

Konumda Değil

Şekil- 5: Organizasyonel Etkinlikte “Sahibin” Yönetimdeki Görevi ve Piyasa Yapısının Rolü

ETKİNLİK

YÜKSEK

ETKİNLİK

DÜŞÜK??

Sahibin Yönetimdeki

Rolü ve görevi

ETKİNLİK

YÜKSEK

I II

III IV

Kam

u

Özel

MÜ

LKİY

ET

YA

PIS

IYönetici

Konumunda

Yönetici

Konumda Değil

Şekil- 5: Organizasyonel Etkinlikte “Sahibin” Yönetimdeki Görevi ve Piyasa Yapısının Rolü

ETKİNLİK

YÜKSEK

ETKİNLİK

DÜŞÜK??

Sahibin Yönetimdeki

Rolü ve görevi

PİYASA YAPISI

rekabet tekel

MÜ

LK

İYE

T Y

AP

ISI

özel

kam

u

I II

III IV

ETKİNLİK

YÜKSEK

I II

III IV

Kam

u

Öze

l

MÜ

LKİY

ET

YA

PIS

I

REKABET TEKEL

Şekil- 4: Organizasyonel Etkinlikte Mülkiyet ve Piyasa Yapısının Rolü

ETKİNLİK

DÜŞÜK

ETKİNLİK

DÜŞÜK??

PİYASA YAPISI

Kaynak: Hartley ve Parker, 1993, s.13’deki matris esas alınarak tarafımızdan çizilmiştir.

ETKİNLİK

YÜKSEK

I II

III IV

Kam

u

Öze

l

MÜ

LKİY

ET

YA

PIS

I

REKABET TEKEL

Şekil- 4: Organizasyonel Etkinlikte Mülkiyet ve Piyasa Yapısının Rolü

ETKİNLİK

DÜŞÜK

ETKİNLİK

DÜŞÜK??

PİYASA YAPISI

Kaynak: Hartley ve Parker, 1993, s.13’deki matris esas alınarak tarafımızdan çizilmiştir.

Şekil-6: Etkinlik Yönünden Piyasa ve Mülkiyet Yapısı

MÜLKİYET YAPISI

PİYASA YAPISI

TAM ÖZEL

MÜLKİYET

FONKSİYONEL

REKABET

Karma mülkiyet

korporatif mülkiyetSendikalist Mülkiyet

TAM KAMUSAL

MÜLKİYET(Sosyalist Mülkiyet)

OLİGOPOL DUOPOL MONOOPOL

YÜKSEK ETKİNLİK DÜŞÜK

Şekil-6: Etkinlik Yönünden Piyasa ve Mülkiyet Yapısı

MÜLKİYET YAPISI

PİYASA YAPISI

TAM ÖZEL

MÜLKİYET

FONKSİYONEL

REKABET

Karma mülkiyet

korporatif mülkiyetSendikalist Mülkiyet

TAM KAMUSAL

MÜLKİYET(Sosyalist Mülkiyet)

OLİGOPOL DUOPOL MONOOPOL

YÜKSEK ETKİNLİK DÜŞÜK

ÖZEL TEŞEBBÜSÖZEL TEŞEBBÜS

Özel teşebbüs işletme sahibi tarafından

yönetiliyor


yönetiliyor

“Özel teşebbüs” sahip’in atadığı yöneticiler

tarafından yönetiliyor



ÖZE

LÖÖ

ZEL

ZEL

ÖZE

L Y

ÖN

ETİM

ÖÖZE

L Y

ZEL

YÖÖ

NET

NET

İİ MM

KARMA TEŞEBBÜSKARMA TEŞEBBÜS

Karma teşebbüs özel sektör yönetimindeKarma teşebbüs özel sektör yönetiminde

Karma teşebbüs devlet yönetimindeKarma teşebbüs devlet yönetiminde

KA

RM

AK

AR

MA

KA

RM

A

KA

RM

A Y

ÖN

ETİM

KA

RM

A Y

KA

RM

A Y

ÖÖN

ETN

ETİİ MM

KAMU TEŞEBBÜSÜKAMU TEŞEBBÜSÜ

Kamu teşebbüsü “yönetim sözleşmesi” ile

özel kesim tarafından yönetiliyor



Kamu teşebbüsü , siyasal iktidarca atanan

devlet memurları tarafından yönetiliyor



KA

MU

KA

MU

KA

MU

DEV

LET

YÖ

NET

İMİ

DEV

LET

YD

EVLE

T Y

ÖÖN

ETN

ETİİ MM

İİMÜ

LKİY

ET S

PEK

TRU

MU

MMÜÜ

LKLKİİ Y

ET S

PEK

TRU

MU

YET

SPE

KTR

UM

U

YÖ

NET

İM S

PEK

TRU

MU

YYÖÖ

NET

NET

İİ M S

PEK

TRU

MU

M S

PEK

TRU

MU

DÜŞÜ

K

E

TKİN

LİK

YÜ

KSE

KDD

ÜÜŞŞ ÜÜ

K

E

TKK

ETK

İİ NL

NL İİ

K

Y

K

Y

ÜÜK

SEK

KSE

K

Şekil- 7: Mülkiyet, Yönetim Yapısı ve Etkinlik

ÖZEL TEŞEBBÜSÖZEL TEŞEBBÜS


yönetiliyor


yönetiliyor





ÖZE

LÖÖ

ZEL

ZEL

ÖZE

L Y

ÖN

ETİM

ÖÖZE

L Y

ZEL

YÖÖ

NET

NET

İİ MM

KARMA TEŞEBBÜSKARMA TEŞEBBÜS

Karma teşebbüs özel sektör yönetimindeKarma teşebbüs özel sektör yönetiminde

Karma teşebbüs devlet yönetimindeKarma teşebbüs devlet yönetiminde

KA

RM

AK

AR

MA

KA

RM

A

KA

RM

A Y

ÖN

ETİM

KA

RM

A Y

KA

RM

A Y

ÖÖN

ETN

ETİİ MM

KAMU TEŞEBBÜSÜKAMU TEŞEBBÜSÜ









KA

MU

KA

MU

KA

MU

DEV

LET

YÖ

NET

İMİ

DEV

LET

YD

EVLE

T Y

ÖÖN

ETN

ETİİ MM

İİMÜ

LKİY

ET S

PEK

TRU

MU

MMÜÜ

LKLKİİ Y

ET S

PEK

TRU

MU

YET

SPE

KTR

UM

U

YÖ

NET

İM S

PEK

TRU

MU

YYÖÖ

NET

NET

İİ M S

PEK

TRU

MU

M S

PEK

TRU

MU

DÜŞÜ

K

E

TKİN

LİK

YÜ

KSE

KDD

ÜÜŞŞ ÜÜ

K

E

TKK

ETK

İİ NL

NL İİ

K

Y

K

Y

ÜÜK

SEK

KSE

K

Şekil- 7: Mülkiyet, Yönetim Yapısı ve Etkinlik

PİYASA BAŞARISIZLIĞINA KARŞI

DEVLETİN BAŞARISIZLIĞI

MARKET FAILURE VS.

GOVERMENTAL FAILURE

PİYASA BAŞARISIZLIĞI

•Aksak rekabet

•Dışsal ekonomiler

•Ölçek ekonomileri ve doğal tekel

•Kamusal mallar

•Eksik enformasyon / asimetrik enformasyon

•Bebek endüstrilerin “yıkıcı rekabet”ten korunması

•Konjonktürel dalgalanmalar ve ekonomik krizler

•Gelir dağılımında adaletsizlik ve yoksulluk

•Az gelişmişlik kısır döngüsü (yoksulluk çemberi)

•Kaynak dağılımında etkinsizlik (Bölgelerarası gelişmişlik

farklılıkları)

•Eksik istihdam

•Vs...

DEVLETİN BAŞARISIZLIĞI

•Kaynak kullanımında etkinsizlik: israf ve

savurganlıklar

•Rasyonel seçmenlerin bilgisizliği: eksik enformasyon

•Rasyonel seçmenlerin ilgisizliği

•Hizmet kayırmacılığı (pork-barreling)

•Oy ticareti (log-rolling)

•Politik miyopluk

•Politik unutkanlık (amnesia)

•Rant kollama

Prof.Dr.Coşkun Can Aktan

Sosyal Bilimler Araştırmaları Derneği

http://www.sobiad.org

Dokuz Eylül Üniversitesi, İİBF

http://www.canaktan.org

http://www.sobiad.org/

http://www.canaktan.org/

Özelleştirme: devlet mi? piyasa mı?

Economy & Finance