ÜNİTE 8Sterilizasyon

ve Dezenfeksiyon

1. GİRİŞ

Mikroorganizmaların, tüm canlılar gibi uygun ortamlar bulduklarında beslenerekçoğaldıklarını, toprak, hava, insan vücudu ve tüm çevremizde yer aldıklarını biliyoruz.

Tıbbi ve cerrahi girişimler sırasında mikroorganizmaları tanımlamak amacıyla üretmek iste-diğimizde, kullanacağımız araç-gereç, besiyeri gibi ortamların mikrop taşımamasını isteriz.Ayrıca içtiğimiz suyun, tükettiğimiz yiyeceklerin ve içeceklerin hastalık yapıcı mikroplardanuzak olması gerekir. Ameliyathane, diyaliz, yoğun bakım, transplantasyon ve yenidoğanbebek ünitelerinin de hava ve donanım malzemelerinin belirli standartlara uyması söz ko-nusudur. Dirençli mutantlar oluşturabilen, çevre şartlarına uyan sporlu şekillere dönüşebi-len mikroorganizmaların, istenmediği durumlarda tamamen veya kısmen yok edilmesiningerekliliği ortaya çıkmaktadır. Bu konuda aşağıdaki sözcüklerin öncelikle bilimesinde yararvardır.

TANIMLAMALAR

Sterilizasyon: Bir maddenin üzerinde veya içinde bulunan tüm mikroorganizmalardanarındırılma işlemine sterilizasyon denir. Bu işlem sonrasında hastalık yapan ve yapmayantüm mikroorganizmalar öldürülmektedir. Bu işlemi hafif, orta, ileri derecede sterilizasyon gi-bi ayırma imkanı yoktur. Bu işlem sonucunda sporsuz bakteriler, viruslar, mantarlar (bk. üni-te 1) gibi tüm mikroorganizmalar ortadan kaldırılır. Sterilizasyon ya yapılmıştır ya da yapıl-mamıştır. Bu işlemin dereceleri ya da uygulama farklılıkları yoktur. Amaç ortamdan tümmikroorganizmaların kaldırılmasıdır.

Sterilizasyon nedir?

Sterilizasyon sağlanıp sağlanmadığını bir dizi işlemle kontrol etmek mümkündür. Sterili-zasyon işleminin yeterliliğinin kontrolu bu ünite içerisinde daha detaylı olarak anlatılacaktır.Sterilizasyon işlemi uygulanan maddeler ve aletler için bu işlemin tamamlanması sonucu ta-nımlama için steril kelimesi kullanılır.

Steril madde veya aletlerin bu özelliklerini devam ettirebilmeleri için dış ortamla ilişkililerininkesilmesi gerekir. Steril edilecek sıvı ağzı kapanabilen bir tüp veya cam balon, şişe gibi kap-lara konarak ağzı kapatılır. Sterilizasyon işlemi tamamlandıktan sonra dış ortamla temasıkesilen sıvı uzun süre bu özelliğini korumaktadır. Ağzı açılan kap içerisinde bulunan sıvı, ha-

- 114 -

?

vadaki mikroorganizmalarla kontamine alacağından sterilliği kaybolacaktır. Böyle sıvılarhiçbir şekilde damardan hastalara verilmez. Ancak başka amaçlar için kullanılabilir.

Steril edilecek bir makas, özel bir kumaş veya kağıda sarılır, otoklav bandıyla kapatılaraksterilize edilir. Steril makas kullanılıncaya kadar bantları açılmaz. Eğer bantları açılacakolursa dış ortamdaki mikroplar ile temas olacaktır. Makas, elimiz veya çevredeki eşyalaradeğdiğinde mikroplar yine bulaşarak bu steril özellik kaybolacaktır. Steril olan bir ortamamikropların bulaşmasına "kontaminasyon" adı verilir. Bu yüzden sterilize edilmiş aletler,paketleri açılır açılmaz kullanılmalıdır.

Aletler niçin steril edilir ve sterilliğinin devam etmesi için ne yapılır?

Dezenfeksiyon: İnsanlarda hastalık yapma özelliği olan mikropların uzaklıştırma işleminedezenfeksiyon denir. Bu işlem geniş bir aralığı ifade eder. Dezenfeksiyon işleminde kullanı-lan ısı, sterilizasyon derecesine yakınlıkta olabildiği gibi, mikroorganizmaların vejatatif(hastalık yapıcı ve dış çevre koşullarına dirençsiz) şekillerinin öldürüldüğü şekilde de olabi-lir. Bunlardan ilkine yüksek düzeyde dezenfeksiyon, ikincisine ise düşük düzeyde dezen-feksiyon işlemi denir. Bunların arasında kalacak etkinlikte yapılan işlem ise orta düzeydedezenfeksiyondur. Yüksek düzeyli dezenfeksiyon işlemi için genellikle daha konsantre de-zenfektan maddeler, uzun süre uygulanarak yapılır. Dezenfeksiyon işleminde kullanılanmaddelere dezenfektan denir. Bunlar genellikle kimyasal maddelerdir. Bugün bir çokkimyasal dezenfektan madde kullanılmaktadır. Bunların etki mekanizmaları ve nasıl kullan-maları gerektiği konularına bu ünitede değinilecektir.

Antisepsi, deri gibi canlı dokular üzerine uygulanan dezenfeksiyon işlemidir. Bu işlem-de antiseptik solusyonlar kullanılır.

Bir ortam mikrop içeriyorsa septik, içermiyorsa aseptik ortak olarak tanımlanır. Ameli-yat gibi tıbbi girişimler asaptik ortamlarda yapılır.

Dezenfeksiyon, dezenfektan madde ve antisepsi nedir?

Pastörizasyon, genellikle sütlere ve süt ürünlereine uygulanan bir işlemdir. Bu işlemdesüt özel yöntemlerle dezenfekte edilir. Bu amaçla uygun ısı ve sürede ısıtılan süt ve sütürünleri ile insanlara geçebilen bruselloz, salmonelloz ve tüberküloz gibi zoonotik (=hayvan

- 115 -

?

?

ve insanda ortak görülen) infeksiyonlar önlenmiş olur. Pastörize edilmiş sütte ölmeyen sap-rofit mikroplar zamanla üreyerek sütün bozulmasına (kesilmesine) neden olurlar. Bu yüz-den pastörize sütler en geç 2 gün içinde tüketilmelidir. Kullanım kolaylığı açısından pastöri-ze sütler yerine steril sütler de tüketime sunulmaktadır.

Bakteriler üzerine üremeyi durdurucu etki yapan maddelere bakteriostatik, öldürücü et-kinlik gösteren maddelere ise bakterisit maddeler denir. Dezenfektanlar genellikle düşükkonsantrasyonlarda bakteriostatik, yüksek konsantrasyonlarda bakterisit etkinlik gösterir-ler. Bu tanımlamalar virus veya funguslar için de yapılabilir, virüsit, fungusit sözcükleri kulla-nılır.

Sterilizasyon ile dezenfeksiyon arasındaki farkları belirtiniz.

"Septik doğum" tanımlamasını açıklayınız.

2. STER İL İZASYON VE DEZENFEKS İYONUN TAR İHSEL GELİŞİM İ

Bu başlıkta tarihsel gelişime göz atacak olursak, Milattan önce 800 yıllarında yazılan bireseri örnek vererek başlayabiliriz.

Milattan önce 800 yıllarında yazılan bir eserde, Odysseus evine döndüğünde karşılaştığıkarısının aşıklarını öldürür ve cesetleri attıktan sonra yaşlı dadısına "Bana biraz kükürt getirve ateş de ya da evi tütsüleyin" diye seslenir. Bu söz dezenfeksiyon hakkında yazılı ilk cüm-le olarak kabul edilmektedir. Daha sonraki yıllarda kükürdün evlerin kötü havasını temizle-mede kullanıldığı bildirilmektedir.

Mikroorganizmalar insanlar tarafından bilinmeden ve bunları ortadan kaldırma düşüncesiolmadan önce deneme yanılma yoluyla buldukları yöntemleri kullanarak besinlerin mikro-organizmalar tarafından bozulmalarını önleyici çeşitli yöntemler geliştirmişlerdir. Bu yön-temlerin başlıcaları; Besinlerin ısıtılması, tütsülenmesi, tuzlanması ve baharat ilave edilme-si olarak sayabiliriz. Ülkemizde kayısıları saklamada, yanan kükürt dumanı halen kullanıl-maktadır.

17. Yüzyılda görülen büyük veba salgınlarında hekimler tepeden tırnağa her taraflarını ka-patan elbise giymişler, burun kısmına uyan yerine kötü kokuları önlemek amacıyla havanınfiltre edilmesini sağlayan temiz kokulu tamponlar yerleştirmişlerdir.

- 116 -

?

?

19. Yüzyılda klorlu ve iyodlu çözeltiler ve fenol yara tedavisinde kullanılmıştır. Bu yüzyıldaJoseph Lister yaralar üzerindeki pansumanlarda, aletlerin dezenfeksiyonunda ve operas-yonlar önce ameliyathane havasına püskürtmek için fenol kullanılmıştır. Lister bu çalışma-lar ile cerrahiye yeni bir sterilizasyon yaklaşımı getirmiştir.

Günümüze kadar ilk bulunan dezenfektanların daha etkin ve daha az yan etkilere sahipolanlarını geliştirilmek için yoğun çabalar sarf edilmiş ve bir çok dezenfektan madde kullanı-ma sunulmuştur. Ayrıca sterilizasyon ve dezenfeksiyon amaçlı bir çok aletlerin yapılması veuygulamalarda ilgili teknolojik gelişmeler kaydedilmiştir.

Temizlik, beslenme, insan ve hayvan atık maddelerinden sakınmaya ilişkin öneriler, çeşitlidin kitaplarında yer almaktadır. Mumyalama, tütsüleme, içme sularının kaynatılması, hay-van pisliklerinin gömülmesi, temas ile hastalıkların geçebileceği bilgisi, ellerin dezenfeksi-yonu işlemleri tarihsel gelişim içinde izlenmektedir.

Sterilizasyon ve dezenfeksiyon konularındaki yöntemler 1800'lü yıllarda gelişme kaydet-miştir. R.Koch, Pasteur, Lister, Chamberland ve Tyndall sterilizasyon konusunda çalışanve uygulama yapan bilim adamlarıdır.

3. K İMYASAL MADDELER İN M İKROORGAN İZMALAR ÜZERİNE ETK İLER İ

Dezenfeksiyon ve antisepsi daha çok kimyasal maddelerle yapılır. Kimyasal maddelerinmikroorganizmalar üzerine öldürücü veya üremeyi durdurucu özelliklerini etkileyen çeşitlifaktörler vardır. Bunlar aşağıdaki başlıklarda toplanabilir.

■ Dezenfektan maddenin konsantrasyonu: Dezenfektan maddenin etkisi konsant-rasyonla doğru orantılı olarak artmaktadır. Genelde yüksek konsantrasyonda bakterisidaletkilidirler.

■ Etki süresi: Dezenfektan veya kimyasal maddenin mikroorganizmalar üzerine etkiliolabilmesi için belirli bir süre geçmesi gerekir. Etki süresi uygulanan kimyasal maddeye veuygulandığı ortam şartlarına göre değişir.

■ Isı: Isı arttıkça dezenfektan maddenin etkisi de buna paralel olarak artar. Her 10°Clik ısı artımı öldürmeyi en az bir kat arttırmaktadır. Dezenfektan içerisinde fenol gibi madde-lerin varlığında bu oran 5-10 kata ulaşmaktadır.

- 117 -

■ pH: Ortamın pH'sı ne kadar nötrden uzak olursa etki o denli artar. Hidrojen iyonkonsantrasyonu bakterisidal etkiyi arttırmaktadır.

■ Organik maddeler: Ortamda bulunan organik maddeler dezenfeksiyon işleminiolumsuz yönde etkiler.

■ Mikroorganizmaya bağlı etkiler: Mikroorganizmanın cins ve türleri ile, bulunduğuyaşam evresine dezenfektan maddelerin etkisi değişiktir. Örnek olarak sporlar bakterilerinüreyen şekillerine göre dezenfektan maddelere karşı oldukça dirençlidir. Ayrıca bakterilerinüreme fazları, sayıları ve diğer özel yapıların varlığı etkilidirler.

Dezenfeksiyonda kullanılan maddeler aşağıdaki özellikleri taşımalıdırlar.

■ Ucuz ve etkili olmalı,■ Suda erimeli ve iyi ıslatıcı olmalı,■ Kısa sürede etkisini göstermeli,■ Az zehirli olmalı, allerjenik, kanserojen etki göstermemeli,■ Açık yaralara uygulandığında doğal direnç mekanizmalarını bozmamalı,■ İnvivo ve invitro etki mekanizmaları bilinmeli,■ Kötü kokulu olmamalıdır.

Dezenfektanlar üzerine etkili faktörler nelerdir?

Dezenfektanlarda bulunması gerekli özellikler neler olmalıdır?

3.1. Dezenfektan ve Antiseptik Maddelerin Etki Mekanizmaları

3.1.1. Hücre zar ına etki l i dezenfektanlar

Hücre zarının mikroorganizmalar için önemi bilinmektedir. Yüzey aktif maddeler, fenoller veorganik çözücüler gibi dezenfektanlar hücre sitoplazma zarının yapısını değiştirerek hücre-nin aktif transportunu ve enerji metabolizmasını bozarlar.

■ Yüzey aktif dezenfektanlar: Bu maddeler iyonlaşma özelliklerine göre katyonik,anyonik ve noniyonik olmak üzere ayrılırlar. Katyonik dezenfektanlar grubunda örnek ola-rak benzalkonium klorür'ü verebiliriz. Anyonik grupta sabunlar ve yağ asidleri yer alır. An-yonik ve katyonik dezenfektanlar birlikte kullanılmazlar.

- 118 -

?

■ Fenol ve fenol bileşikleri: Hücre zarını parçalayarak hücre yapısının dışarıçıkmasına neden olurlar. Fenollerin bir diğer etkisi de hücre proteinlerini denature etmektir.Fenolün yerini bu gün daha az toksik olan alkil ve klor türevleri almıştır. Bu maddelerin de-zenfektan etkileri hem daha fazla hem de insanlar için daha az toksiktirler. Fenolün alkiltürevine örnek olarak krezol verilebilir. Fenolün klorlü türevi heksaklorofen olup, özellikleGram pozitif bakteriler üzerine etkilidir.

■ Organik çözücüler: Alkol, eter, kloroform bu gruba örnektir. Bu maddelerin içindeen çok alkol kullanılır. Alkolün en etkili konsantrasyonu %70 dir. Alkol, aynı zamanda prote-inleri de denatüre eder. Ancak sporlu bakterilere etkileri yoktur. Dezenfeksiyon amacıylaençok kullanılan dezenfektanlardan biridir.

3.1.2. Hücre proteinlerini denatüre ederek etki gösterenler

Proteinler, mikroorganizmaların işlevleri için gerekli organik moleküllerdir. Protein molekül-lerinin normal işlevlerini görebilmeleri için uzayda uygun bir konumda bulunmaları gerekir.Proteinleri denatüre eden dezenfektanlar bu uzay konumunu değiştirerek proteinlerin rast-gele şekil almasına neden olurlar. Böylece bakterisid etki gösterirler. Asitler, alkaliler, alkol-ler, aseton ve diğer organik çözücü maddeler bu gruptaki dezenfaktanlardır. Değişik amaç-larla sulandırımları yapılarak kullanılan asitlere; asetik asit, silfirik asit, klorhidrik asit, borikasit ve propiyonik asiti örnek verebiliriz.

3.1.3. Mikroorganizma enzimlerinin iş levlerini bozarak etki gösteren dezenfektanlar

■ Ağır metal tuzları: Civa, gümüş, bakır tuzları başlıcalarıdır. Bunların etkileri enzim-lerin sülfridril grupları ile birleşerek ortaya çıkar. Civa bileşikleri bugün önemli yan etkileri veantiseptik olarak etkisinin azlığı nedeniyle pek kullanılmaz. Merthiolate ve mercurochromederi dezenfektanı olarak kullanılır. Gümüş nitratın %1 lik çözeltisi ise çeşitli amaçlarla özel-likle yenidoğan bebeklerde göz antiseptiği olarak kullanılmaktadır.

■ Okside edici maddeler: Hidrojen peroksit, potasyum permanganat, ozon, oksitleyicietkileriyle enzim aktivitesini bozarlar. Halojenlerden klor ve klor vericiler (sodyum hipoklorit,kloraminler), brom ve iyot bileşikleri kuvvetli oksitleyici etkileri olan dezenfektanlardır. Klorve ozon, suların dezenfeksiyonunda kullanılır.

- 119 -

■ Alkilleyici maddeler: Bu grupta formalin, etilen oksit ve betapropiolakton yer alır.Formalin yüksek konsantrasyonda bütün mikroorganizmalar üzerine öldürücü etkilidir. Ka-davra ve dokuların saklanmasında kullanılır. Etilen oksit, polietilen araçların sterilizasyo-nunda kullanılır.

3.1.4. Nükleik asit üzerine etki l i dezenfektanlar

Bu grupta çoğu mikrobiyolojide de kullanılan boyalar yer alır. Bu boyaların başlıcaları kristalviyole, malaşit yeşili, brillant yeşili, fuksin, metilen mavisi ve akridindir. Bu boyalar nükleikasitlerle bileşikler yaparak, onların aktivitelerini bozmak suretiyle dezenfektan etki gösterir-ler. Metilen mavisi, akridin boyaları mukozalar üzerine dezenfektan olarak kullanılır.

Dezenfeksiyonu etkileyen faktörler nelerdir?

Dezenfektanların etki mekanizmalarını sayınız. Antimikrobik maddeler-

le karşılaştırınız. Benzerlikler arayınız.

4. ISI VE DİĞER F İZ İKSEL YÖNTEMLERLE STER İL İZASYON

Sterilizasyon işlemi fiziksel ve kimyasal yöntemlerle yapılabilir. Bu yöntemlerin maliyeti veuygulanabilirlik açısından üstünlükleri ve eksiklikleri söz konusudur. Sıcak, soğuk, kuruluk,ışınlar, elektrik akımı, sonik-ultrasonik titreşimler, yüksek basınç, osmotik değişikler ve filt-rasyon yöntemleri fiziksel yöntemler olarak sıralanabilir. Ancak ençok kullanılan fizikselyöntem ısıdır. Ekonomik, kolay uygulanabilir ve güvenilir özelliktedir.

- 120 -

?

?

4.1. Isı ile sterilizasyon

4.1.1. Nemli ıs ı i le steri l izasyon

a.1. Basınçlı buharla

a.2. Basınçsız buharla

b. Sıcak su ile sterilizasyon

b.1. Kaynatma

b.2. Tindalizasyon

ISI İLE STERİLİZASYONun etki mekanizması doğrudan doğruya hücre proteinlerini koa-gule etmek suretiyledir. Isı ile sterilizasyonda ısı derecesi, ısının etki zamanı, ortamdakinem derecesi, mikroorganizmaların içerisindeki su miktarı, pH, osmotik basınç gibi etmen-ler sterilizasyon üzerine etkilidir. Ortamda nem olması, mikroorganizma içerisinde %50oranında su bulunması pH derecesinin nötrden uzaklaşıp asit veya alkaliye kayması, ısı ilesterilizasyonu olumlu yönde etkiler.

BASINÇLI BUHAR İLE STERİLİZASYON OTOKLAV denen aletlerde uygulanır (Ünite 2Resim 3'e bakınız). 121°C de 1.5 atmosfer basınç altında ve 15 dakika bekletilmekle sterili-zasyon sağlanmış olur. Otoklavda bu ısı ve basınç altında bozulmayacak malzeme ve besi-yerleri steril edilir. Basınçsız buhar ile sterilizasyonda ise 100°C de yarım saat sterilizasyoniçin yeterlidir. Dezenfeksiyon için ise bu süre 5-10 dakikadır.

KURU SICAK HAVA İLE STERİLİZASYONDA ortamda nem bulunmadığından sterilizas-yon daha uzun süre almaktadır. Bu amaçla Pasteur (Pastör) fırınları (=Sterilizatör) kul-lanılır. Genel olarak 175°C de bir saat, 140°C de ise 3 saat sterilizasyon için yeterlidir. Buyöntem ile cam ve metal aletler içlerine nemin ulaşamadığı yağlar ve tozlar (talk) bu yöntem-le sterilize edilir. Besiyerleri ve sıvılar kuru sıcak hava ile sterilize edilmezler. Öze gibi labo-ratuvar gereçleri ise alevde yakılarak sterilize edilebilir.

Çok yüksek ısıda kısa sürede de sterilizasyon mümkündür. Bu tekniğe ultra high tempera-ture (UHT) adı verilir. Bir sıvıyı 135-150°C kadar aniden ısıtıp, bu ısıda 4 saniye tutulduktansonra aniden soğutma uygulanmasıdır. Sütler bu yöntemle sterilize edilebilirler.

- 121 -

4.2.Süzme İ le Sterilizasyon

FİLTRASYON ile sterilizasyona sıvı maddelerin sterilizasyonunda başvurulur. Özelliklediğer sterilizasyon yöntemleri ile bozulabilen maddeler için kullanılır.

Kimyasal maddeler, sterilizasyondan çok dezenfeksiyon için kullanılır. Etilen oksit 10.8°Cnin altında sıvı, üzerinde ise gaz halinde bulunan bir maddedir. Bu madde gaz durumundaolduğu zaman çok irritan ve toksiktir. Etilen oksit çok etkin olup sporları bile öldürebilir. Buyöntem ile steril edilen aletlerde her hangi bir hasar oluşmaz.

4.3.Iş ınlar İ le Sterilizasyon

IŞINLAMA ile sterilizasyonda en çok kullanılan ışınlar ultraviyole (U.V.), X ışınları ve gamaışınlarıdır. U.V. ışınları daha çok odaların sterilizasyonunda kullanılır. Bu ışın camdan geç-mez ve göz retinasına zararlıdır. Gama ve X ışınlarının elde edilmeleri oldukça pahalıdır.Protez, sentetik kalp kapakçıkları ve cerrahi malzeme gibi özel malzemelerin sterilizasyo-nunda kullanılır.

Steril edilen alet ya da maddenin bu özelliğini uzun süre koruyabilmesi için sterilizasyonişleminden önce hazırlık yapılmalıdır. Bunun için makas, pens, bistüri gibi aletler kalaykağıtlarına, ambalaj kağıtlarına veya sık dokunmuş bez kılıflara sarılır. Deney tüplerininağızları iyice kapatılmış şekilde steril edilir.

4.4. Sterilizasyon Amac ıyla Kullanılan Maddeler

Etilen Oksit İle Sterilizasyon: Etilen oksit 10.8 °C nin altında sıvı, bunun üzerinde gaz du-rumunda olan , saf halde çok zehirli, tahriş edici ve patlayıcı özellik gösterir. Bu nedenle tica-ri olarak saf halde bulunmaz. Karbondioksit gazı ile karışımları satılmaktadır. Belirli ısı,nem, basınç ve sürede otoklav veya benzeri aletler içerisinde uygulanır. Aletin iç hacmi kul-lanılması gerekli etilen oksit miktarını doğrudan etkiler. Bir litre alet hacmi için 500 mg etilenoksit, 58 °C, %40 relatif nem altında 4 saat süre ile iyi bir sterilizasyon sağlanır.

Etilen oksit normalde naylonun içine geçebilir ve hiç bir zarar vermez. Sterillenecek aletleröncelikle naylon kapla dış ortamdan hava almayacak şekilde ambalajlanır. Daha sonra eti-len oksit otoklavı içerisine yerleştirilir.

- 122 -

Etilen oksit otoklavı çalıştırılırken uyulması gerekli kuralları şöyle sıralayabiliriz.

■ Sterillenecek malzeme aralıklı olarak gaz geçişi kolayca sağlanacak şekilde otoklaviçine yerleştirilir.

■ Otoklavın kapakları sıkıca kapatılarak içerideki hava vakumla emdirilir.

■ İstenilen miktarda nemi oluşturacak havanın otoklav içine girmesi vana yardımıylasağlanır.

■ Sterilizasyon için hesaplanan miktarda etilen oksit gazı otoklav içine verilir.

■ Sterilizasyon için öngörülen ısı oluşumu sağlanarak zaman ayarlaması yapılır.

■ Bu süre sonunda otoklav içindeki gazın tümü vakum ile boşaltılır.

Isıya dayanıklı olmayan polietilen, plastik, kauçuk aletler gibi maddeler etilen oksit ile steri-lazson sağlanarak kullanılır.

Gluteraldehit: Pratikde %70 izopropil alkoldeki %2 gluteraldehit eriyiği kullanılır. Bu sulan-dırım 10 saat süreyle uygulandığında bakteri sporlarını da ortadan kaldırarak sterilizasyonsağladığı kabul edilir. 3-5 Dakikalık uygulamaları dezenfeksiyon amacıyla kullanılır. Hazır-lanan solüsyon 15 gün süre ile etkinliğini korumaktadır.

%70 lik alkolde %8 formaldehit 18 saat süreyle uygulandığında ve %6 -10 stabilize hidrojenperoksit 6 saat süreyle uygulandığında sporlar üzerine öldürücü etki gösterdiği kabul edil-mektedir.

Mikroorganizmalar üzerine etkili fiziksel faktörler nelerdir?

Otoklav nedir? Çalışma prensibi nedir?

UHT Tekniği nedir? Hangi amaçla kullanılır?

4.5. Sterilizasyonun Kontrolü

Bu amaçla, kimyasal ve biyolojik ayıraçlar kullanılır. kimyasal ayıraçlar Brown sterilite tüple-ri ve ilaçlı yapışkan bantlardır. Brown tüplerindeki sıvının rengi ısı ile etkileşim sonucu kırmı-zıdan yeşile döner. İlaçlı yapışkan bantlar (otoklav bandı) ısı ile etkileşerek daha koyu renk

- 123 -

???

oluşumuna neden olur. Ayrıca biyolojik yöntemler ile ısıya dayanıklı bakteri sporlar kullanı-larak kontrol gerçekleştirilebilir. Bakteri sporları özel tüplerde otoklavın ortasına ısı ve buha-rın yeterli ulaşabileceği şekilde yerleştirilir. Sterilizasyon uygun yapıldığında tüm sporlarınölmüş olması gerekir. Bu durumun gerçekleşmesinin kontrolü, mikrobiyoloji laboratuvarın-da araştırılmalıdır. Bu bakterilerin üretilmemesi durumunda, sterilizasyon işleminin yeterliolduğuna karar verilir. Sporlu bakterinin üremediğine karar verebilmek için 7 gün beklenil-mesi gerektiğinden pratik bir yöntem değildir.

Sterilizasyon kontrolünde neler yapılabilir? Günlük çalışmalarda sizce

hangi yönteme başvurulmalıdır?

5. DEZENFEKSİYONUN KLİNİK UYGULAMALARI

5.1. El antisepsisi

Direkt temas, bakterilerin nakledilmesinde çok önemli bir yer tutar. Direkt temas ile bu-laşmada en önemli yol ise ellerdir. Uygun bir el temizliği bu konuda ciddi bir önlem olmak-tadır. Ellerden alınan örneklerde, lavabo, musluk, kapı kolu, sabun ve kullanılan dezenfek-tan sıvılarda yapılan mikrobiyolojik incelemelerde bakteriler üretilebilmektedir. Tuvalet vetuvalet sonrası temizlenme alışkanlıkları da ayrıca ellerin mikrop florasını önemli ölçüde et-kilemektedir. Ellerin dezenfeksiyonu için su ve sabunla dikkatlice yapılan bir el temizliği ge-

- 124 -

Resim 1 : Sterilizatör (Pastör fırını) görülmektedir.

?

nellikle yeterli olmaktadır. Sabunların çok kişi tarafından ellenmesi nedeniyle, basma ileçalışan sıvı sabun makinalarının kullanımı daha sağlıklı olmaktadır.

Günlük hayatta 15 saniye sabunlamak ellerin dezenfeksiyonu için yeterlidir. Sabunlamasırasında ellerin oğuşturulması gerekir. Bu işlem kir, yağ, hücre döküntüleri ile birlikte bak-terilerin de uzaklaştırılmasını sağlar. Doğrudan hastalarla ilişkisi olan sağlık personelinin elyıkamasında %3 hekzaklorefenli veya %5 krezonlu sabunlar kullanması daha etkili olmak-tadır. Birbirlerini nötralize etmeleri nedeniyle benzalkoniyum klorür ile sabun bir arada ke-sinlikle kullanılmamalıdır. Hastayla ilişkili kişilerin herhangi bir işlem ya da yaklaşım öncesive sonrasında ellerini sabunlaması gerekir. Cerrahi girişimlerden önceki temizlik ayrı kural-lar gerektirir.

Hastanede çalışan bir hemşire örnek alınırsa, aşağıdaki durumlarda,

■ Göreve başlamadan önce■ Bir hastaya temas veya girişim öncesi ve sonrası■ Tuvalet sonrası■ Yemekten önce■ Özel bakım oda ya da servislerine girerken ve çıktıktan sonra■ Görevden ayrılırken mutlak el yıkamalıdır.

5.2. Yer, duvar ve eşyanın dezenfeksiyonu

Yerler potas sabunu ile fırçalandıktan sonra %3-5 fenol, %5 krezol eriyikleri ile silinir. Duvar-lar ve eşyalar da aynı çözeltilerle silinebilir.

5.3. Oda dezenfeksiyonu

Bu amaçla %10 formalin kullanılabilir. Formol gazı her yere nüfuz edebilir, sporlar dahil or-tamdaki bütün mikroorganizmaları öldürür. Kullanım güçlüğü nedeniyle ancak özel durum-larda başvurulur. Ortamdaki bütün bakterilerin ölmesi isteniyorsa oda 24 saat kapalı tutul-malıdır. Daha sonra oda havalandırılarak amonyak uygulaması ile formol gazının etkisi or-tadan kaldırılır. Oda daha sonra kullanılabilir.

- 125 -

5.4. Deri antisepsisi ve yara temizliği

Deri antisepsisi için iyot tentürü (%2 iyot, %2.4 sodyum iyodür, %50 alkol) kullanılır. İrritas-yonu azaltmak için ise alkol ile temizlenir. Toz, toprak ile kirlenmiş yaralardan öncelikle ya-bancı cisimler ayıklanır. Daha sonra sabunlu su veya %1 bezalkonyum klorür ve %3 hidro-jen peroksit ile yıkanır. Ayrıca iyod tentürü, %0.1 mertiolate veya alkol ile silinir.

5.5. Laboratuvar dezenfeksiyonu

Çalışma günü sonunda ve arada %5 fenol, %5 krezol, %3 lizol ile temizlenmelidir. Kullanı-lan pipetler ve lamlar %2.4 hipoklorit içeren kaplara konmalıdır.

Ellerin dezenfeksiyonunda en sık hangi yönteme başvurulur?

Mutlak el yıkamayı gerektiren durumları sayınız.

5.6. Dezenfektanların Kullanım Politikaları

Hastanelerde temizlik, dezenfeksiyon ve sterilizasyon yöntemlerinin doğru ve yeterli uygu-lanması hastane infeksiyonlarını önemli ölçüde azaltacaktır. Ellerin gerektiğinde ve kuralla-ra uygun yıkanması gibi son derece kolay uygulanabilir bir yöntemle hastane infeksiyonları-nın yarı yarıya azaldığı bildirilmektedir. Hastane temizliğinde önemli bir yaklaşım da çevretemizliğinin, sık sık bol sıcak su ile yapılmasıdır. Bu sayede dezenfektan etki gerçekleşir.Hastanenin mutfak, yıkanma yerleri ve tuvaletleri gibi ortak kullanma yerleri kimyasal de-zenfektan kullanmaksızın devamlı lekesiz bir şekilde bir temizlik içinde bulundurulursa has-tanelerimizde hastane infeksiyonlarıı önemli ölçüde azalacaktır. Hastanede sıcak su ile ça-maşır ve bulaşık makinalarının kullanılması sterilizasyona yakın düzeyde dezenfeksiyonusağlayacaktır. Çarşafların kumaş ve eşyaların ütülenmesi de bu malzemeleri adeta sterilhale getirecektir.

Dezenfeksiyon işleminden önce mutlaka mekanik temizlik yapılmalıdır. Aksi takdirde de-zenfeksiyon işlemi etkin olmayacaktır. Dezenfeksiyon işleminde kullanılan maddeler temiz-lik malzemesi değildir ve bu amaçla kullanılmamasına dikkat edilmelidir. Kimyasal dezen-fektanlar doğru olarak kullanıldığında dezenfeksiyon işlemi için kullanılan en değerli mad-delerdir. Bu amacın dışına çıkıldığında bu iş için sarf edilen zaman ve para boşa gitmiş ola-caktır. Ayrıca belirtilen yoğunluğun üzerinde kullanıldıklarında insan sağlığıyla ilgili sakın-

- 126 -

?

?

calar ortaya çıkar. Buna örnek verecek olursak; su dezenfeksiyonunun daha etkin olmasıiçin suya daha fazla klor katılması yanlışlığını verebiliriz.

Dezenfeksiyon Yöntemlerinin Seçimi: "Hangi aletlere ve yüzeylere hangi dezenfektanne kadar süre ile uygulanmalıdır?" sorusuna öncelikle doğru cevap verilmelidir. Doğru ce-vabın verilmesi dezenfekte edilecek aletlerin ve yüzeylerin iyi sınıflandırılmasına bağlıdır.

Hasta bakımı ile ilgili alet ve gereçlerin dezenfeksiyonu kritik olanlar, yarı kritik olanlar ve kri-tik olmayanlar şeklinde üç gruba ayrılabilir.

■ Kritik olan maddeler normalde steril olan dokulara, vücut boşluklarına ve vücut sıvı-larına doğrudan temas eden, bu nedenle taşıyabileceği mikroorganizmalarla infeksiyonaneden olma riski büyük olan maddelerdir. Bunlara örnek olarak enjektörler, ameliyatta kulla-nılan bistüriler ve diğer cerrahi aletler verilebilir.

■ Yarı kritik maddeler mukoza zarları ile temas eden ancak vücut içerisine girmeyenmaddelerdir. Bunlara örnek olarak dil basacağı, bazı iç organların yapısını incelemeye ya-rayan tanı veya tedavi amaçlı kullanılan endoskopi cihazları verilebilir.

■ Kritik olmayan maddeler kişi ile direkt teması olmayan veya sadece sağlam deri ile te-masa gelen maddelerdir. Örnek olarak yüz maskeleri, hastanın kullandığı çarşaflar ve hav-lular verilebilir. Ancak deri üzerinde olan çatlak ve sıyrıklar olursa bu bölgelerde kullanılacakyarı kritik ya da kritik malzeme olarak değerlendirilmelidir.

Kritik malzemeler için yüksek düzeyde, yarı kritikler için orta düzeyde, kritik olmayanlar içinise, düşük düzeyde dezenfeksiyon yapılmalıdır. Genelde yüksek ve orta düzeyde kullanılandezenfektan maddeler benzerlik gösterir, yüksek düzeyde dezenfeksiyonda uygulanmasüreleri diğerine göre daha uzundur. Etilen oksit sadece yüksek düzeyli dezenfeksiyon veyasterilazasyon amacıyla kullanılabilir, düşük düzeyde dezenfeksiyon işleminde ise alkol çö-zeltileri, %0.5-3 fenol çözeltileri, iyod çözeltileri, amonyum bileşikleri gibi dezenfektanlar 10dakika gibi kısa süreyle uygulanır.

Her hastanenin hangi dezenfeksiyon ve sterilizasyon yöntemlerini uygulayacağına, hasta-ne infeksiyonlarını önlemek için kurulmuş özel komiteler karar vermelidir. Bu komite önerdi-ği dezenfektanların etkin kullanılıp kullanmadığını denetlenmeli ve hastane personeline bukonuda yeterli eğitimi vermelidir.

Dezenfektan madde seçiminde neden titiz yaklaşılmalıdır?

Dezenfekte edilecek malzemelerin gruplandırılmasının önemi nedir?

- 127 -

??

Bir madde, bir ortamdan ya da canlı bir yüzeyden hastalık oluşturan mikroorganizmalarınya da tüm mikroorganizmaların kaldırılması amaçlanırsa sterilizasyon-dezenfeksiyonişlemlerine başvurulur. Kimyasal maddeler çoğunlukla dezenfeksiyon, fiziksel etmenler isesterilizasyon işlemlerinde kullanılır. Dezenfeksiyonda kullanılan maddelerin özellikleri, de-zenfeksiyon işlemine etkili faktörler ve etki mekanizmaları bilinmeli, uygulama alanı dikkatealınmalıdır. Yapılan işlemlerde mutlaka kurallara uyulmalıdır. Isı derecesi, uygulama süre-si, paketleme, saklama, korumada titizlik gösterilmelidir.

1. "Canlı mikroorganizmadan arındırılmış madde" anlamındaki sözcük hangisidir.

A) Aseptik B) Septik C) Bakterisid D) Steril E) Dezenfektan

2. Yalnızca hastalık yapan mikroorganizmaların öldürülmesi işlemi hangisidir.

A) Dezenfeksiyon B) Sterilizasyon C) PastörizasyonD) Liyofilizasyon E) Hiçbiri

3. İçme sularının dezenfeksiyonunda kullanılan madde hangisidir.

A) Tentürdiyot B) Klor C) İyot D) Metilen mavisi E) Hepsi

4. Kuru sıcak hava vererek sterilizasyon yapan alet hangisidir?

A) Etüv B) Otoklav C) Ben-mari D) Pastör fırını E) Tüpgaz alevi

- 128 -

Özet

Değerlendirme Soruları

5. Aşağıdakilerden hangisi enzimlerin işlevlerini bozarak etki gösteren ve göze uygula-nabilen metal tuzudur?

A) Gümüş nitrat B) Merkurokrom C) Bakır sülfat D) Civa klorür E) Hiçbiri

6. Gram boyama yönteminde kullanılan aynı zamanda dezenfektan olarak etkili boyahangisidir?

A) Metilen mavisi B) Kristal viyole C) Lugol D) Alkol E) Akridin

7. Isıtılmaya duyarlı bazı özel sıvıların sterilize edilmesinde kullanılan yöntem hangisidir?

A) Filtrasyon B) Ultrasantrifugasyon C) Işınlama

D) Ultraviyole lambası E) Etilen oksit

8. Dezenfektan bir maddenin taşımaması gereken özellik hangisidir?

A) Ucuz, kısa sürede etkili B) Kanserojen etkisi olmayan

C) Doğal direnç mekanizmalarını bozmayan D) Antijenik özellik taşımalıE) İnvivo ve invitro etkisi bilinmelidir.

9. Aşağıdakilerden hangisinde basınç altında sıcak buhar akımı ile sterilizasyonyapılır?

A) Süt B) Petri kutuları C) Öze D) Enjektörler E) Besiyerleri

10. Canlıdan alınan doku ve kadavraların uzun süreli saklanmalarında kullanılan maddehangisidir?

A) Formalin B) Alkol C) Eter + alkol D) Klor E) Ozon

- 129 -

Invivo : Canlı vücudunda

Invitro : Canlı vücudu dışında

Ultrasonik : Ses ötesi

BAUER, J.D., Clinical Laboratory Methods. C.V. Mosby Company, St. Louis TorontoLondon, 1982.

BİLGEHAN, H., Temel Mikrobiyoloji ve Bağışıklık Bilimi, Barış Yayınları, Fakülteler Kita-bevi, İzmir, 1989.

ÇETİN, E.T., Dezenfeksiyon, Antisepsi, Sterilizasyon, İstanbul Tıp Fakültesi Yayını,1982.

KANRA G., Ceyhun M., Hastane İnfeksiyonlarının Önlenmesinde Temel İlkeler Katkı 6(6) , 421-432, 1985.

MURRAY, P.R., Drew, W.L., Kobayashi, G.S., Thompson J.H., Medical Microbiology,Wolfe Medical Publ. Ltd. Print. USA ,1990.

SAMASTI, M., Ulusoy, M., Bağdatlı, Y., Hastane İnfeksiyonlarında El Temizliğinin Öne-mi. Türk Mikr. Cem. Derg. 17 (3-4) ,213-222, 1987.

TÖRECİ, K. Dezenfeksiyon Yöntemleri ve Seçimi, ANKEM Dergi 4 (No 3), 364-371 ,1990.

NOT : "Dezenfeksiyon, Antisepsi, Sterilizasyon" kitabından yararlanmanız özellikleönerilir.

- 130 -

Yararlanılan Kaynaklar

Sözlük