Ünsal yalçın & hans-dieter bienert - teosarkeoloji.com±nlar/genel/teos im licht der... ·...

31

Upload: others

Post on 02-Sep-2019

6 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen
Page 2: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Herausgeber / Editör:Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert

Bochum, Bonn 2015

Anatolien - Brücke der KulturenAktuelle Forschungen und Perspektiven in den deutsch-türkischen Altertumswissenschaften

Kültürlerin Köprüsü AnadoluTürk-Alman Eskiçağ Bilimlerinde

Güncel Bilimsel Araştırmalar ve Yeni Bakış Açıları

Tagungsband des Internationalen Symposiums „Anatolien – Brücke der Kulturen“ in Bonn

vom 7. bis 9. Juli 2014

7-9 Temmuz 2014’te Bonn’da yapılan „Kültürlerin Köprüsü Anadolu“ konulu uluslararası sempozyum kitabı

Page 3: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Der AnSchnITT

Herausgeber:Vereinigung der Freunde von Kunst und Kultur im Bergbau e.V.

Vorsitzender des Vorstandes:Prof. Dr. Karl Friedrich Jakob

Vorsitzender des Beirats:Bergassessor Dipl.-Kfm. Dr.-Ing. E.h. Achim Middelschulte

Geschäftsführer:Museumsdirektor Prof. Dr. rer. nat. Stefan Brüggerhoff

Schriftleitung (verantwortlich):Dr. phil. Andreas Bingener M.A.

Editorial Board:Prof. Dr. Stefan Brüggerhoff, Dr. Lars Bluma, Dr. Michael Farrenkopf, Prof. Dr. Rainer Slotta, Prof. Dr. Thomas Stöllner

Wissenschaftlicher Beirat:Prof. Dr. Jana Geršlová, Ostrava; Prof. Dr. Karl-Heinz Ludwig, Bremen; Prof. Dr. Thilo Rehren, London; Prof. Dr. Wolfhard Weber, Bochum

Anschrift der Geschäftsführung und der Redaktionsleitung:Deutsches Bergbau-Museum BochumAm Bergbaumuseum 28, D-44791 BochumTelefon (02 34) 5 87 70Telefax (02 34) 5 87 71 11http://www.bergbaumuseum.de

Montanhistorische ZeitschriftDer ANSCHNITT. Beiheft 27= Veröffentlichungen aus dem Deutschen Bergbau-Museum Bochum, Nr. 203

Titelbild / Kapak resmi

Göbekli Tepe:Der neolithische Göbekli Tepe liegt wie eine Landmarke auf einem langgestreckten Höhenzug als nördliche Grenze zur Har-ran-Ebene. Im Vordergrund des Bildes ist einer der monumenta-len Steinkreise (Anlage D) aus monolithischen T-förmigen Pfei-lern zu sehen (Bild: Nico Becker, DAI-Göbekli Tepe Archiv).

Göbekli Tepe:

Neolitik Dönem'e tarihlenen Göbekli Tepe Harran Ovası'nı kuzey-den sınırlayacak biçimde, uzunlamasına bir yükseltide, arazide bir işaret gibi durmaktadır. Fotoğrafta, ön planda T biçimli taş dikmelerden oluşan anıtsal dairemsi yapılardan birisi (D Yapısı) görülmektedir (Fotoğraf: Nico Becker, Alman Arkeoloji Enstitüsü- Göbekli Tepe Arşivi).

Für die Inhalte der Beiträge sind die Autoren selbst verantwortlich.

Makalelerin içeriğinden yazarlar sorumludur.

redaktion / Yayına HazırlayanÜnsal Yalçın

Übersetzungen / ÇevirilerH. Gönül Yalçın

Layout, Titelgestaltung / Kitap ve Kapak TasarımıÜnsal YalçınOliver Stegemeier

Lektorat / LektörlerDeutsch: Ulrike MedenbachTürkisch: Neslihan Şen-Altın

DruckGrafisches Centrum Cuno GmbH & Co. KG

Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek

Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.d-nb.de abrufbar.

ISBn 10:3-937203-75-3ISBn 13: 978-3-937203-75-1

Diese Publikation wurde mit Mitteln der Deutschen Forschungsgemeinschaft (DFG) gedruckt.

Bu yayın Alman Bilimsel Araştırma Kurumu'nun (DFG) maddi katkılarıyla basılmıştır.

Einzelheft 9,- Euro, Doppelheft 18,- Euro; Jahresabonnement (6 Hefte) 54,- Euro; kostenloser Bezug für die Mitglieder der Vereinigung (Jahres-Mitgliedsbeitrag 50,- Euro)

Page 4: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Dieser Band ist Klaus Schmidt gewidmetBu yayın Klaus Schmidt'in anısına adanmıştır

Page 5: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Gruppenbild der Teilnehmer des Internationalen Symposiums "Anatolien-Brücke der Kulturen" in BonnBonn'da "Kültürlerin Köprüsü Anadolu" konulu Uluslararası Sempozyum katılımcıları birarada

Page 6: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Inhalt / İçindekiler

Dorothee DzwonnekZum Geleit

Sunuş 11

Peter FunkeGrußwortSunuş 13

Ünsal Yalçın & Hans-Dieter BienertVorwortÖnsöz 17

Ünsal Yalçın Geschichte der archäologischen Forschungen in der Türkei Türkiye’deArkeolojikAraştırmalarınTarihçesi 21

Felix Pirson Forschung-Kommunikation-KulturerhaltAufgaben und Perspektiven des Deutschen Archäologischen Instituts in der Türkei

Araştırma-İletişim-KültürelMirasKorumasıAlman Arkeoloji Enstitüsü’nün Türkiye' deki Görev ve Perspektifleri 39

Jörg KlingerDie keilschriftlichen Quellen bis zum Ende der Bronzezeit aus KleinasienTunçÇağı’nınSonunaDekÇiviYazılıKaynaklar 47

Mustafa Hamdi SayarDie Geschichte der deutsch-türkischen Zusammenarbeit in AltertumswissenschaftenAltbewährte, aber nicht veraltete Zusammenarbeit

EskiÇağBilimlerindeTürk-AlmanİşbirliğininTarihçesiEski Ama Eskimeyen Birliktelik 59

Oliver Dietrich, Jens Notroff & Klaus Schmidt (†)Göbekli Tepe Ein exzeptioneller Fundplatz des frühesten Neolithikums auf dem Weg zum Weltkulturerbe

Göbekli TepeDünya Kültür Mirasına Girme Yolunda Olağandışı Bir Erken Neolitik Buluntu Yeri 91

Ayşe Tuba Ökse Staudammprojekte und ArchäologieRettungsgrabungen in der Südöstlichen Türkei

BarajProjeleriveArkeolojiTürkiye’nin Güneydoğusunda Kurtarma Kazıları 111

Page 7: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Zeynep Eres, Svend Hansen, Eylem Özdoğan, Mehmet Özdoğan, Hermann Parzinger &Heiner Schwarzberg DasKırklareliProjektEin Forschungsüberblick anlässlich des 20jährigen Jubiläums des Türkisch-Deutschen Gemeinschaftsprojekts

KırklareliProjesiTürk-Alman Ortak Projesinin 20. Yıl Dönümünde Araştırmalara Toplu Bakış 131

Ünsal Yalçın, H. Gönül Yalçın, Alexander Maass & Önder İpek PrähistorischerKupferbergbauinDerekutuğunDerekutuğunTarihöncesiBakırİşletmeleri 147

Armağan Erkanal-Öktü & Hayat Erkanal NeueForschungenimvorgeschichtlichenMittelwestanatolienBakla Tepe, Liman Tepe, Çeşme Bağlararası und Panaztepe

OrtaBatıAnadolu’daYeniTarihÖncesiAraştırmalarıBakla Tepe, Liman Tepe, Çeşme Bağlararası ve Panaztepe 185

Sevinç Günel Ein Zentrum mit interregionalen Beziehungen in Westanatolien in der Bronzezeit: Çine-TepecikBronzÇağındaBatıAnadolu’daBölgelerarasıBağlantılarıGösterenBirMerkez:Çine-Tepecik 205

Andreas Schachner Boğazköy-Hattuša:RückblickundPerspektivenBoğazköy-Hattuša:GeçmişeBirBakışvePerspektifler 217

Rainer M. Czichon

10JahreForschungenamOymaağaçHöyük(Nerik)OymaağaçHöyük(Nerik)Kazıları’nda10Yıl 231

Engelbert Winter DieForschungsstelleAsiaMinorinKommageneundDoliche(1938–2014)KüçükAsyaAraştırmalarıBirimi‘ninKommageneveDoliche’deÇalışmaları(1938-2014) 247

Zeynep Kızıltan & Sait Başaran MarmarayU-BahnprojekteunddieRettungsgrabungeninYenikapıMarmarayMetroProjeleriveYenikapıArkeolojikKurtarmaKazıları 263

Felix Pirson StadtundUmlandvonPergamonStand der Forschung und Perspektiven

PergamonKentiveÇevresiAraştırmaların Son Durumu ve Yeni Ufuklar 289

Christof Berns ForschungeninMilet:RückblickundPerspektiveMiletAraştırmaları:GeçmişeBirBakışveYeniPerspektifler 311

Page 8: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Helga Bumke Aktuelle Forschungen in DidymaDidyma’daGüncelAraştırmalar 325

Musa Kadıoğlu, Canan Özbil, Michael Kerschner & Hans MommsenTeos im Licht der neuen ForschungenYeniAraştırmalarIşığındaTeos 345

Nurettin Arslan & Klaus RheidtZwischen Persern und GriechenAssos als Festungs- und Philosophenstadt

PerslerveHellenlerArasındaFilozoflar Kenti Assos 367

Christof Schuler & Klaus ZimmermannEpigraphische Forschung in der TürkeiDas Beispiel der antiken Stadt Patara in Lykien

Türkiye’deEpigrafikAraştırmalarLykia’daki Antik Patara Kenti Örneği 387

AutorenYazarlar 399

Page 9: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen
Page 10: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

345

Teos im Licht der neuen Forschungen

YeniAraştırmalarIşığındaTeos

Musa Kadıoğlu, Canan Özbil, Michael Kerschner & Hans Mommsen

Fast jeder klassische Archäologe kennt den berühm-ten Architekten Hermogenes aus Alabanda (vgl. Vitruv III 2, 6) und seine Werke wie den Artemis- und den Zeus Sosipolis-Tempel in Magnesia am Mäander (Humann et al. 1904: 11ff, 39ff.; Gruben 2001: 424-431; Bingöl 2007: 51-76) oder den Dionysos-Tempel in Teos (Uz 1990: 51-61; 2013) in Ionien.

Nach 16 Jahren Ausgrabungstätigkeit in Nysa am Mä-ander in Karien wandte sich der erste Autor 2010 Teos in Ionien zu mit dem Ziel, die antike, mehr oder weniger vergessene Stadt archäologisch zu untersu-chen und zugleich zu konservieren. In unserem Auf-satz geht es vor allem um die archaische Zeit in Teos im Licht der neueren Forschungen: Im Mittelpunkt stehen die Keramik und die Architektur1.

Lage

Die antike Hafenstadt Teos war Mitglied in einem Bund aus zwölf ionischen Städten (Panionion). Sie liegt heute im Bezirk Sığacık bei Seferihisar, ca. 60 km süd-westlich von Izmir (Kadıoğlu 2012a: 1 f.; Matthews 2014: 117 ff.). Die Ruinen der Stadt befinden sich auf dem Isthmos einer kleinen Halbinsel, in deren Mitte sich die Akropolis erhob. Die Stadtanlage entwickelte

Hemen hemen tüm Klasik Arkeologlar, Hellenistik Dö-nem’in ünlü mimarı Alabandalı Hermogenes’i (Vitruvius III 2, 6) ve eserleri olan Menderes Magnesiası’ndaki Artemis ve Zeus Sosipolis Tapınağı’nı (Humann et al. 1904: 11 vd. 39 vd.; Gruben 2001: 424-431; Bingöl 2007: 51-76) ya da Teos’taki Dionysos Tapınağı’nı (Uz 1990: 51-61; 2013) bilir.

Birinci yazar, Karia Bölgesi’nin önemli kentlerinden biri olan Menderes Nysası’ndaki 16 yıllık çalışma de-neyiminden sonra 2010 yılında İonia Bölgesi kentle-rinden olan Teos’a yöneldi. Bu yönelişte, İonia Birli-ği’nin oniki kentinden biri olan Teos’ta, uzun aralıklarla kısa dönemler halinde kazı çalışmalarının yapılması ve geçen süre içerisinde kentin kaderine terkedilmiş olması nedeniyle öncelikle antik kentteki yapıların korunması ve aynı zamanda arkeolojik olarak araştırılması önem taşımaktaydı. Bu ortak çalışmada, her şeyden önce 2010 yılından itibaren sürdürülen yüzey araştırmalarında ve kazı çalışmalarında elde edilen yeni bilgiler ışığında, Arkaik Dönem’de Teos incelenmeye çalışılmıştır. Çalışmanın ağırlık noktasını seramik ve mimari araştırmalar oluşturmuştur1.

Konumİzmir İli, Seferihisar İlçesi, Sığacık Mahallesi’nde yer alan ve 12 kentten oluşan İon Birliği’ne üye olan an-tik liman kenti Teos, İzmir’in yaklaşık 60 km güney-batısındadır (Kadıoğlu 2012a: 1; Matthews 2014: 117 vd.). Kent, küçük bir yarımadanın kıstağında (isthmos) kurulmuş ve gelişmiştir. Kıstağın ortasındaki Kocakır-tepe üzerinde kentin Akropol’ü bulunmaktaydı. Me-kansal açıdan bakıldığında, kentin Akropol ile güney limanı arasında gelişme gösterdiği saptanır; zaman-dizinsel açıdan bakıldığında da gelişmenin Protoge-ometrik Dönem ile Orta Çağ arasında olduğu görülür. Kentin güneyde büyük, kuzeyde de küçük olmak üze-re iki limanı bulunmaktaydı. Günümüzde Arkaik Dö-nem kent surlarına ait hiçbir kalıntı yüzeyde görül-memektedir. Buna karşın Hellenistik Dönem kent

Abb. 1: Luftbild der Akropolis (M. Kadıoğlu). Res. 1: Akropolis’in hava fotoğrafı (M. Kadıoğlu).

Page 11: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Teos im Licht der neuen Forschungen

346

suru kent çevresinde, yaklaşık 4 km uzunluğunda takip edilebilmektedir. Söz konusu sur, yerel kireçtaşı kesme bloklardan, çok özenle inşa edilmiş olup yak-laşık 65 hektarlık bir alanı çevrelemektedir. Hellenis-tik Dönem surunun çevrelediği alan içerisinde Akropol (Res. 1), Dionysos Tapınağı, Tiyatro, Bouleuterion, Ago-ra, Agora Tapınağı ve büyük bir sarnıç yer almaktadır. Buna karşın İmparatorluk Kült Tapınağı ve etrafını stoa’ların çevrelediği Forum ile her iki antik liman, Hellenistik Sur’un dışında kalmaktadır (Plan 1).

Araştırma Tarihi

Teos, ilk kez İngiliz Dilettanti Cemiyeti (Society of Di-lettanti) tarafından 1764/1765 ve 1862 yıllarında araştırılmıştır (Antiquities of Ionia. Part I 1769: 1–9;

sich räumlich zwischen der Akropolis und dem Süd-hafen, chronologisch gesehen zwischen der protogeo-metrischen Epoche und dem Mittelalter. Sie verfügte über einen größeren Hafen im Süden und einen klei-neren im Norden. Von den archaischen Stadtmauern sind heute an der Oberfläche keine Reste zu sehen. Dagegen lässt sich die hellenistische Stadtmauer rund um die Stadt auf einer Länge von ca. 4 km verfolgen. Sie wurde aus gut behauenen Quadern errichtet und besteht aus lokalem Kalkstein. Sie umschließt ein Areal von ca. 65 Hektar. Innerhalb des ummauerten Areals befinden sich die Akropolis (Abb. 1), der Dio-nysos-Tempel, das Theater, das Bouleuterion, die Ago-ra, und eine große Zisterne. Demgegenüber liegen der Kaiserkulttempel mit den umgebenden Hallen bzw. das Forum und die beiden Häfen außerhalb der hel-lenistischen Stadtmauer (Plan 1).

Plan 1: Stadtplan von Teos (Stand 2014, M. Kadıoğlu).

Plan 1: Teos kent planı (2014, M. Kadıoğlu).

Page 12: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Yeni Araştırmalar Işığında Teos

347

Antiquities of Ionia Part IV, 1881: 38-39, Taf. 22-25; Antiquities of Ionia Part. V, 1915: 28-30). Bu çalışma-ları 1924 ve 1925 yıllarındaki Fransız araştırmaları takip etmiştir (BCH 48, 1924: 506-510; Bequignon & Laumonier 1925: 281-321). Fransız araştırmalarında Dionysos Tapınağı, Hellenistik Sur, Agora ve Bouleute-rion olmak üzere antik kentin birçok yapısında sondaj-lar gerçekleştirilmiştir. Fransız araştırmacıların iki se-zon süren çalışmalarını 1962 ile 1967 yılları arasındaki ilk Türk araştırmaları izlemiştir. Fransız ka-zılarından yaklaşık 40 yıl sonra Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nden Doç. Dr. Yusuf Boysal ile Dr. Baki Öğün Teos’ta kazı çalışmalarına başlamış, ancak bu çalışmalar uzun soluklu olmamış-tır. Söz konusu çalışmaların sonuçları, dönemde yaygın olan kısa kazı raporları halinde yayınlanmıştır (Boysal & Öğün 1964: 12-13; Öğün 1964: 115-121; Boysal 1965: 5-7; 1967: 231-233).

Mimar Duran Mustafa Uz, 1980 ile 1992 yılları ara-sında Teos’ta araştırma izni alarak hem Dionysos Ta-pınağı’nda (Uz 1990: 51-61) hem de Arkaik Tapınak’ta yapı planlarını çıkarmak amacıyla kısıtlı sondaj çalışma-ları gerçekleştirmiştir (Uz 1986: 227-242). D. Mustafa Uz, Teos’taki Dionysos Tapınağı konulu doktora tezini Ege Üniversitesi’nde 1987 yılında tamamlamıştır. Önceki araştırmalar ve Uz’un yapmış olduğu araştırmalar ne-deniyle Dionysos Kutsal Alanı, günümüzde Teos’ta en iyi bilinen ve en iyi araştırılmış olan yapı konumun-dadır. Uz’un doktora çalışmasının sonuçlarını içeren bir monografi de kısa bir süre önce bilim dünyasına kazandırılmıştır (Uz 2013).

Kent Tarihi

Antik coğrafyacı Strabon (XIV, 3; C 633), Teos’un ilk kez Athamas adında bir kişi tarafından kurulduğunu aktarmaktadır. Bu mitolojik aktarıma göre kent, İon kolonizasyonu sürecinde, Kodros’un evlilik dışı doğan oğlu Naoklos ve sonraları da Atina’lı Apoikos ve Da-masos ile Boiotya’lı Geres tarafından kurulmuştur. Lydia’lı yazar ve coğrafyacı Pausanias (M.S. 2. yy), Te-os’un kuruluşu ile ilgili olarak Strabon’un verdiği bil-gileri tekrarlamanın yanı sıra daha ayrıntılı bilgiler de iletir (Pausanias V II 3,6): “Teos, Aiolos’un torunu ve Athamas’ın oğlu Athamas ile birlikte Orkhomenos kentinden göç eden Minyaslılar tarafından iskân edil-miştir. Teos’ta Karialılar, Yunanlarla birlikte karışık bir şekilde yaşamaktadır. İonlar, Melanthos’un dördüncü kuşaktan torunu Apoikos önderliğinde Teos’a yerleş-mişlerdir. Kısa bir zaman sonra ise Teos’a, Kodros’un oğulları Damasos ve Naoklos önderliğindeki Atinalı-lar ile Boiotialı Geres önderliğindeki Boiotialılar göç etmişlerdir. Apoikos ve Teoslular her iki grubu da göçmen olarak kabul etmişlerdir”.

Forschungsgeschichte

Erstmals wurde Teos in den Jahren 1764/1765 und 1862 von der englischen Society of Dilettanti er-forscht (Antiquities of Ionia Part I 1769: 1-9; Antiqu-ities of Ionia Part IV, 1881: 38-39, Taf. 22-25; Anti-quities of Ionia Part V, 1915: 28-30). Auf diese folgten die französischen Untersuchungen in den Jahren 1924 und 1925 (BCH 48, 1924: 506-510; Bequignon & Laumonier 1925: 281-321). Bei diesen Arbeiten wurden in einer Reihe von antiken Bauten z. B. dem Dionysos-Tempel, an der Stadtmauer, auf der Agora und im Bouleuterion kleine Sondagen angelegt. Nach diesen zweijährigen Arbeiten fanden von 1962 bis 1967 in Teos erste türkische Grabungen statt. Diese nach einer Unterbrechung von 40 Jahren einsetzen-den Arbeiten der Archäologen Dr. Yusuf Boysal und Dr. Baki Öğün von der Universität Ankara waren leider nicht von langer Dauer und waren auch wissenschaft-lich wenig ertragreich. Ihre Arbeiten wurden gemäß der damaligen Wissenschaftspraxis nur in Vorberich-ten veröffentlicht (Boysal & Öğün 1964: 12-13; Öğün 1964: 115-121; Boysal 1965: 5-7; Boysal 1967: 231-233).

Zwischen 1980 und 1992 erhielt der Architekt Duran Mustafa Uz die Genehmigung für Feldforschungen in Teos. Er führte kleine Schnitte im Dionysos-Heiligtum (Uz 1990: 51-61) und im archaischen Tempel auf der Akropolis durch, um Pläne dieser Bauten zu erstellen (Uz 1986: 227-242). Er promovierte 1987 über das Dionysos-Heiligtum an der Ege Üniversitesi in İzmir. Daher ist das Dionysos-Heiligtum der bekannteste und am besten erforschte Bau der antiken Stadt. Die Ergebnisse von Uz wurden vor kurzem als Monogra-phie veröffentlicht (Uz 2013).

Stadtgeschichte

Der antike Geograph Strabo (XIV 3, C 633) überliefert, dass die Stadt von einem gewissen Athamas gegrün-det wurde. Nach dieser mythischen Überlieferung wurde die Stadt im Rahmen der ionischen Kolonisa-tion zunächst von Naoklos, dem unehelichen Sohn von Kodros und später von den Athenern Apoikos und Damasos und dem Böoter Geres gegründet.

Der griechische Schriftsteller und Geograph Pausanias (2. Jh. n. Chr.) wiederholt Strabons Überlieferungen und berichtet ausführlicher über die Gründung der Stadt: „Minyer aus Orchomenos bewohnten Teos, die mit Athamas dahin gekommen waren; dieser Athamas soll Nachkomme des Athamas, des Sohnes des Aiolos, gewesen sein. Auch hier waren mit den Griechen die Karer vermischt, die Ionier führte Apoikos, der vierte Nachkomme des Melanthos, nach Teos, der aber weder

Page 13: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Teos im Licht der neuen Forschungen

348

1960’lı yıllarda gerçekleştirilen arkeolojik kazılarda özellikle E açmasında ele geçen Protogeometrik Dö-nem’e tarihlenen bir amphora, Teos antik kentinde M.Ö. 10. yüzyıldan itibaren yerleşildiğini ortaya koymuştur (Öğün 1964: 117, Res. 9; Boysal 1967: 231). İzmir Ar-keoloji Müze Müdürlüğü’nce gerçekleştirilen kurtarma kazıları (Özkan 2009: 57-78; İren & Ünlü 2012: 309 vd.) ve 2010 yılından itibaren ekibimizce sürdürülen yeni dönem kazıları, antik kentte en geç Geç Geomet-rik Dönem’den itibaren kesintisiz yerleşimin olduğunu ortaya koymuştur (Kadıoğlu 2012a; 2012b: 505-522; Kadıoğlu et al. (baskıda); Kadıoğlu et al. 2011: 429-460; 2012: 211-232).

Herodot’a (Hist. I, 170) göre Miletos’lu Thales, kentin İonia’nın merkezinde olması nedeniyle, İonia’lıların Teos’ta ortak bir meclis kurmalarının gereğini öner-miştir. Ancak Thales’in önerisi kabul görmemiştir.

Teos coğrafi konumundan dolayı çok erken bir dönem-de büyük bir ticari önem kazanmıştır. Söz konusu önemli ticari ilişkilerinin izleri M.Ö. 6. yüzyılda, Kim-mer Boğazı’ndaki (Phanagoreia) Taman Yarımadası ve Trakya (Abdera; Herodot Hist. I, 168) üzerinden Eski Mısır’a (Naukratis; Herodot Hist. II 178, 2) dek takip edilebilmektedir. Oniki İon kentinin (Panionion) dinsel ve politik birlik kurması, Pers Kral’ı II. Kyros’un Ana-dolu kıyılarındaki antik Yunan kentleri üzerindeki bas-kısına etkin bir biçimde direnç göstermesine yetme-miştir. Bu nedenle Herodot’a (Hist. I, 168) göre, Teos’un halkı yaklaşık M.Ö. 543’te göç ederek Trakya’da Nestos Deltası’ndaki en önemli koloni kenti olan Abdera’yı (günümüzde Avdera, Xanthi/İskeçe yakını) kurmuştur (Strabon XIV, 30; C644). Teoslular’dan önce temelle-rini Klazomenai’lı Timesios’un atmış olduğu Abdera, M.Ö. 5. yüzyılda yaşamış ünlü filozof Protagoras ile Demokritos’un vatanıdır. Bazı yazıtlar aracılığı ile iki kent arasındaki ilişkilerin çok yakın olduğu ve Teos’ta alınan yasal kararların Abdera’da da geçerli olduğu bilinmektedir. Teoslular Abdera’nın dışında M.Ö. 544 civarında Kuzey Karadeniz kıyısında Phanagoreia ken-tini de kurmuşlardır.

Herodot’a göre (Herodot VI 8)2 Lade’de M.Ö. 494 yı-lında yapılan deniz savaşında Teoslular 17 gemiyle İon filosuna katkıda bulunmuştur. M.Ö. 494’te, İon ayaklanmasının bastırılmasından sonra Teos yeniden Pers Kralı’nın yönetimi altına girmiştir; kent bu bo-yunduruktan M.Ö. 479’da Mykale’de Yunan filosunun zaferinden sonra kurtulabilmiştir. Bu tarihten başla-yarak Teos Attika-Delos Deniz Birliği’ne girmiş ve yılda 6 Talent tutan çok yüksek bir vergiyi Delos’taki birlik kasasına, sonraları da Atina’ya ödemiştir.

gegen die Orchomenier noch die Teier eine Änderung beschloss. Wenige Jahre später kamen die Leute aus Athen und Böotien; den attischen Trupp führten Da-masos und Naoklos die Söhne des Kodros, die Böoter der Böoter Geres. Beide nahmen Apoikos und die Tei-er als Mitsiedler auf (Pausanias V II 3,6)“.

Die archäologischen Forschungen der 60er Jahre wie-sen nach, dass die antike Stadt bereits im 10. Jh. v. Chr. besiedelt war, da im Schnitt E eine protogeome-trische Amphora freigelegt wurde (Öğün 1964: 117 Abb. 9; Boysal 1967: 231). Rettungsgrabungen durch das Museum von İzmir (Özkan 2009: 57-78; İren & Ünlü 2012: 309 ff.) und unsere Arbeiten seit 2010 zeigten eindeutig, dass die Stadt spätestens seit spät-geometrischer Zeit kontinuierlich besiedelt worden war (Kadıoğlu 2012a; 2012b: 505-522; Kadıoğlu et al. , im Druck; 2011: 429-460; 2012: 211-232).

Nach Herodot (Hist. I. 170) schlug Thales von Milet vor, dass „die Ionier ein gemeinsames Versammlungshaus bauen sollten, und zwar in Teos, weil Teos in der Mitte Ioniens läge“. Jedoch wurde sein Vorschlag von der Ver-sammlung der ionischen Städte nicht angenommen.

Sehr früh gewann Teos aufgrund seiner günstigen geographischen Lage große handelspolitische Bedeu-tung, deren Spuren sich im 6. Jh. v. Chr. von der Taman-Halbinsel am Kimmerischen Bosporus (Phanagoreia) über Thrakien (Abdera) (Herodot Hist. I, 168) bis nach Ägypten (Naukratis; Herodot Hist. II, 178, 2) verfolgen lassen. Die religiös-politische Vereinigung des Ioni-schen Bundes konnte den vom Perserkönig Kyros II. auf die Griechenstädte an der kleinasiatischen Küste ausgeübten Druck nicht wirksam abwehren. Daher wanderte nach Herodot (Hist. I, 168) ca. 543 v. Chr. die gesamte Bevölkerung von Teos aus und gründete die nachmals bedeutendste Koloniestadt Abdera (heute Avdera bei Xanthi) am Delta des Nestos in Thrakien. Jedoch war der ursprüngliche Gründungs-vater Abderas Timesios aus Klazomenai. Die bedeu-tenden Philosophen Protagoras und Demokritos aus dem 5. Jh. v. Chr. stammen ebenfalls aus Abdera. Ei-nige Inschriften zeugen davon, dass die beiden Städ-te Teos und Abdera enge Beziehungen pflegten und die in Teos beschlossenen Dekrete auch in Abdera galten. Eine weitere Kolonie Teos‘ stellt Phanagorea dar, die um 544 v. Chr. am Schwarzen Meer gegründet wurde.

Nach Herodot (Hist. VI 8)2 konnten die Teier in der Seeschlacht bei Lade in 494 v. Chr. 17 Schiffe zur ionischen Flotte beitragen. Nach dem Zusammen-bruch des Ionischen Aufstandes 494 v. Chr. geriet Teos unter die Herrschaft des persischen Großkönigs, aus der es durch den Sieg der griechischen Flotte bei Mykale 479 v. Chr. wieder befreit wurde. Seither war Teos Mitglied im Attisch-Delischen Seebund und zahl-

Page 14: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Yeni Araştırmalar Işığında Teos

349

te einen sehr hohen Betrag (jährlich 6 Talente) in die Bundeskasse nach Delos bzw. später nach Athen.

Geodätische AufnahmearbeitenUnsere Arbeiten in Teos begannen mit der geodätischen Aufnahme des Stadtplans, da bisher kein korrekter Stadtplan zur Verfügung stand. Der von den französi-schen Forschern aufgenommene Stadtplan aus dem Jahr 1925 gab die Stadt nur in groben Zügen wieder.Auf ihm weicht der Verlauf der hellenistischen Festungs-mauern vom realen Verlauf erheblich ab. (Bequignon & Laumonier 1925: Taf. 7). Um den Stadtplan von Teos ex-akt erfassen zu können, wurden über 100 Meßpunkte im gesamten archäologischen Gelände gesetzt. Anhand dieser Messpunkte wurden alle an der Oberfläche sicht-baren oder freigelegten Bauten mit einem Tachymeter vermessen und in den Stadtplan eingetragen (Plan 1). Dabei wurden auch geophysikalische Methoden wie Geo-Radar (GPR) und Magnetik-Messungen eingesetzt, um an der Oberfläche nicht sichtbare Straßen und Bau-ten einzeichnen zu können. Die Geomagnetik und die Radar-Messungen zeigten deutliche Anomalien, an de-nen sich die Strukturen von Straßen und Bauten able-sen lassen (Plan 2). Somit zeigt der neue, geodätisch korrekte Stadtplan von Teos starke Abweichungen von dem alten, schematischen Stadtplan der französischen Archäologen (Plan 1).

Archäometrische ForschungenNach Aussage der Schriftquellen war Teos in archaischer Zeit eine der wirtschaftlich bedeutendsten Poleis Ioni-ens (Vgl. Strang 2007: 33-42, 52-58). Daher war zu ver-muten, dass es in der Stadt auch eine eigene Töpferpro-duktion gab. Jedoch war bis vor kurzem nicht bekannt, welche Keramikgattungen in Teos erzeugt wurden. In den Grabungen 2011 und 2012 im Gelände westlich vor der hellenistischen Stadtmauer wurde in Schichten des 6. und 5. Jhs. v. Chr. eine Reihe von keramischen Fehlbränden gefunden (Abb. 2), die auf Töpferwerkstät-ten in diesem Areal schließen lassen.

Sieben dieser Fehlbrände wurden mittels Neutronen-aktivierungsanalyse (NAA) am Helmholtz-Institut für Strahlen- und Kernphysik der Universität Bonn unter-sucht. Diese Methode, die die Konzentration von bis zu 30 Spuren- und Nebenelementen zu messen erlaubt, wird nunmehr seit etwa 30 Jahren routinemäßig zur Herkunftsbestimmung von Keramik in Bonn eingesetzt. Die Analyse ergab für alle ein einheitliches Element-muster (Abb. 3)3, das in Teos lokalisiert werden kann.

Fehlbrände sind keramische Gefäße, die durch Über-hitzung im Töpferofen verformt wurden, so dass sie nicht benutzt werden konnten. Sie wurden daher auch

JeodezikÖlçümler

2010 yılında başlayan yeni dönem çalışmaları, sağ-lıklı bir kent planı olmadığından öncelikli olarak antik kentin sayısal planının çıkarılmasına yönelik sürdü-rülmüştür. 1925 yılında Fransız araştırmacılar tarafın-dan çizilen kent planı sadece kaba hatları ile doğru olup, Hellenistik Suru gösteren hat gerçek durumun-dan oldukça farklıdır (Bequignon & Laumonier 1925: Res. 7). Sayısal kent planının oluşturulması için tüm kente yayılan 100’den fazla ölçüm noktası belirlenmiş ve bu ölçüm noktalarının koordinatları Jeodezik GPS ile (Cors) alınmıştır. Söz konusu koordinatlı ölçüm re-ferans noktaları temel alınarak 1. Derece Arkeolojik Sit Alanı içerisinde kalan, yüzeyde görülen tüm yapı ve yapı kalıntıları Total Station kullanılarak ölçülmüş-tür. Böylece sayısal kent planı oluşturulmuştur (Plan 1). Bu jeodezik ölçümler dışında kent planının oluş-turulmasında jeofizik yöntemler olan yer radarı (GPR) ve manyetik ölçümler de gerçekleştirilmiştir. Her iki ölçüm tekniği de antik kent içerisinde cadde ve so-kakların okunabildiği belirgin veriler vermiştir (Plan 2). Böylece gerek jeodezik ölçümler gerekse jeofizik öl-çümlerle elde edilen yeni sayısal kent planının 1925 yılında Fransız araştırmacılar tarafından oluşturulan şematik plandan farklı olduğu ortaya çıkmıştır (Plan 1).

ArkeometrikAraştırmalar

Antik kaynakların aktardığına göre Teos, Arkaik Dö-nem’de ticari açıdan İonia Bölgesi’nin en önemli kent-lerinden birisiydi (krş. Strang 2007: 33-42, 52-58). Bu yüzden antik kentte yerel seramik üretiminin var ol-duğu tahmin edilmekteydi. Ancak çok kısa bir süre öncesine kadar Teos’ta hangi tür seramiklerin üretilmiş olduğu bilinmemekteydi. 2011 ve 2012 yıllarında Hel-lenistik Sur’un batısındaki yamaçlarda gerçekleştirilen sondajlarda M.Ö. 6. ve 5. yüzyıllara tarihlenen tabaka-larda çok sayıda hatalı üretilmiş seramik ele geçmiştir (Res. 2). Söz konusu hatalı seramikler bu alanda sera-mik atölyelerinin varlığına işaret etmektedir.

Bu alanda ele geçen yedi adet hatalı üretim seramik, Bonn Üniversitesi Helmholtz-Enstitüsü’nde Nötron Ak-tivasyon Analizi (NAA) ile araştırılmıştır. Bonn’daki ens-titüde yaklaşık 30 yıldır seramiklerin kökenlerinin sap-tanmasında rutin olarak uygulanan bu yöntemle seramik hamuru içerisindeki 30’a yakın element ile yan element-lere ait izlerin dağılımı izlenebilmektedir. Söz konusu analizler tüm örnekler için aynı sonucu vermiş ve ör-neklerin üretim yeri Teos’ta lokalize edilmiştir (Res. 3)3.

Hatalı üretilmiş seramik vazolar, üretim sırasında yük-sek ısıda deforme olduğundan üretimden sonra kul-lanılamamışlardır. Dolayısıyla bu tür vazolar ihraç

Page 15: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Teos im Licht der neuen Forschungen

350

nicht exportiert, sondern am Herstellungsort ent-sorgt. Fehlgebrannte Gefäße sind also mit Sicherheit lokal und sind damit als Referenzmaterial für chemi-sche Analysen bestens geeignet.

Das Elementmuster, das durch die NAA der Fehlbrän-de nun in Teos lokalisiert werden kann, ist schon län-ger bekannt. Die Lokalisierung gelang allerdings erst

Plan 2: Stadtplan mit den GPR-Messungen (Stand 2014) (Teos Grabung).

Plan 2: 2014 itibarıyla GPR ölçümlerle oluşturulan Teos kent planı (Teos Kazısı).

Abb. 2: Keramische Fehlbrände aus der Grabung 2012 (Sondage 18, SE 8; M. Kerschner).

Res. 2: 2012 yılı kazılarında ele geçen hatalı seramik üretimleri (Sondaj 18, SE8; M. Kerschner).

Abb. 3: Diskriminanzanalyse von Neutronenaktivierungsanalysen der großen Töpferzentren geometrischer und archaischer Zeit in Nordionien (M. Kerschner & H. Mommsen).

Res. 3: Kuzey İonia’da Geometrik ve Arkaik Dönem'deki büyük sera-mik üretim merkezlerinin Nötron Aktivasyon analiz sonuçları (M. Kerschner & H. Mommsen).

Page 16: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Yeni Araştırmalar Işığında Teos

351

edilememiş ve üretim yerinde atık olarak kalmışlardır. Bu yüzden hatalı seramikler kesinlikle yerel üretime işaret eder ve karşılaştırma malzemesi olarak kimya-sal analizler için en iyi örnekleri sunarlar.

Teos’ta ele geçen hatalı seramik üretimlerinin nötron aktivasyonu (NAA) ile elde edilen element dağılımı çok eskiden beri bilinmekteydi, ancak hatalı üretim bulguları üzerinde yapılan arkeometrik analizler sa-yesinde, Teos’un üretim yeri olduğu 2013 yılında ke-sinleşmiştir. İlk kez 1993 yılında Milet’te bulunmuş olan Geç Geometrik ve Arkaik seramikler üzerinde (Kuşlu Kotyleler ve Kuşlu Kâseler) söz konusu element dağılımı tespit edilmiş ve köken grubu B olarak ad-landırılmıştı (Res. 3; Kerschner et al. 1993). Köken Grup B olarak adlandırılan bu tür, birçok analizde ortaya çıkmıştır ve geçen süre zarfında Bonn Veri Tabanı Mer-kezi’nde toplam 218 örnekle temsil edilmektedir. Söz konusu örnekler Ege Adaları ve Batı Anadolu’da (Aris-be, Bademgediği Tepesi, Didyma, Drama, Ephesos, Er-ythrai, Kyme, Milet, Pergamon, Phokaia, Smyrna, Sar-deis, Teos, Troia), Karadeniz Bölgesi’nde (Borysthenes/Berezan, İstros/Histria, Nemirov, Taganrog ve Taman Yarımadası), Kilikia’da (Tarsos), Levant’ta (Tell Dor), Eski Mısır’da (Naukratis, Thebai) hatta Sicilya’da ele geçmiştir (Gela, Katane, Naxos, Selinus, Syrakusa: Mommsen et al. 1996: 134; Posamentir & Solovyov 2006: 119-124, Abb. 17-30; Kerschner & Mommsen 2009a: 86 vd.; 2009b: 136 vd., Taf. 6-7. 9; Mommsen & Japp 2009; Mommsen et al. 2009; Posamentir et al. 2009: 41, 46 vd.; Mommsen et al. 2011: 903, 905; Mommsen et al. 2012: 440, 442). Söz konusu üretim-lerin (Köken Grup B) oldukça geniş bir alana yayılmış olması ve çeşitliliği Teos’un Geç Geometrik ve Arkaik Dönem’lerde Ege Denizi’nin doğusundaki bölgede en önemli seramik üretim merkezlerinden biri olduğunu ortaya koymaktadır. Teos seramik atölyeleri büyük oranda ihracata yönelik, kaliteli seramik üretmişlerdir.

Teos seramiklerinin en bilinen ve en çok ihraç edilen türünü, Geç Geometrik Kuşlu Kotyleler ve bunların M.Ö. 7. yüzyıldaki takipçisi olan standartlaşmış Sub-geometrik Kuşlu Kâseler oluşturur (Res. 4; Coldstream 2008: 298-301; Standard üretim için bkz. Kerschner et al. 1993: 199-201, 208 f.;). Bu kaselerden yola çı-karak "bird kotyle workshop" ya da "Vogelscha-len-Werkstätten" terimi türetilmiştir. Teos’lu seramik ustaları söz konusu kaselerle Doğu Ege’de kaliteli seramikte ilk kez standartlaşmış olan ve büyük mik-tarlarda ihraca yönelik üretilen bir seramik türünü yaratmışlardır.

M.Ö. geç 7. yüzyılda Teos Atölyeleri, çok sevilen kâse-leri yeni motiflerle, yani nokta rozetlerle (Res. 5), me-anderlerle ya da tekerlek gruplarıyla süslemişlerdir. Bu tür kâseler, diğer Kuzey İonia atölyelerince taklit edilmişlerdir. Teos Atölyeleri özelikle M.Ö. 7. yüzyılın ikinci yarısında ve M.Ö. 6. yüzyılın ilk yarısında Kuzey

2013 durch die archäometrische Analyse der Fehl-brände aus Teos. Es wurde erstmals 1993 an spätgeo-metrischen und archaischen Funden aus Milet (Vogel-kotylen und Vogelschalen) festgestellt und als Herkunftsgruppe B (Abb. 3) bezeichnet (Kerschner et al. 1993). Die Herkunftsgruppe B tauchte in späteren Probeserien immer wieder auf und umfasst mittler-weile in der Bonner Datenbank 218 Mitglieder aus zahlreichen Fundorten in der Ägäis und in Westana-tolien (Arisbe, Bademgediği Tepesi, Didyma, Drama, Ephesos, Erythrai, Kyme, Milet, Pergamon, Phokaia,

Smyrna, Sardeis, Teos, Troia), am Schwarzen Meer (Bo-rysthenes/Berezan, Istros/Histria, Nemirov, Taganrog und der Taman-Halbinsel), in Kilikien (Tarsos), in der Levante (Tell Dor), in Ägypten (Naukratis, Theben) so-wie auf Sizilien (Gela, Katane, Naxos, Selinus, Syrakus: Mommsen et al. 1996: 134; Kerschner, in: Akurgal et al. 2002: 63-92; Posamentir & Solovyov 2006: 119-124, Abb. 17-30; Kerschner & Mommsen 2009a: 86 f.; 2009b: 136 f. Taf. 6-7. 9; Mommsen & Japp 2009; Mommsen et al. 2009; Posamentir et al. 2009: 41. 46 f.; Mommsen et al. 2011: 903, 905; Mommsen et al. 2012: 440, 442). Damit war seit längerem klar, dass es sich bei der Herkunftsgruppe B um eines der be-deutendsten Töpferzentren der spätgeometrischen und archaischen Epoche in der Ostägäis handelte, ein Zentrum, dessen Werkstätten in großen Umfang Fein-keramik für den Export produzierten.

Zu den bekanntesten und weithin exportierten Gat-tungen teischer Keramik zählen die spätgeometri-schen Vogelkotylen und deren Nachfolger im 7. Jh. v. Chr., die subgeometrischen Vogelschalen des Stan-dardfabrikats (Abb. 4; Coldstream 2008: 298-301; Zum Standardfabrikat: Kerschner et al. 1993: 199-201, 208 f.; Kerschner, in: Akurgal et al. 2002: 66 f., Abb. 18-23, 63-72, Taf. 2). Von ihnen leitet sich die Bezeichnung

Abb. 4: Vogelschale, hergestellt in Teos, gefunden im Artemision von Ephesos (M. Kerschner & H. Mommsen).

Res. 4: Ephesos Artemis Tapınağı’nda bulunmuş Teos üretimi kuşlu kase (M. Kerschner & H. Mommsen).

Page 17: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Teos im Licht der neuen Forschungen

352

İonia hayvan friz stilinin (Kuzey İonia Arkaik I) kendi içindeki çeşitlemeleriyle de başarı kazanmışlardır. En geç evresinde ise (Kuzey İonia-Arkaik Id ya da R. M. Cook’a göre "Late Wild Goat style") Korinth örnekleri-ne bakarak siyah figür tekniğini kabul etmişlerdir (Res. 6-7)4. Lotus zincirleri ve rozetler türünden basit be-zekli, boyalı ve ağız kesiminde bir meander bandı (menderes bezek şeridi) taşıyan Teos tabaklarının ih-racatı sürmüştür (Res. 8)5.

Böylece Teos’un, M.Ö. 8.-6. yüzyıllarda Kuzey İonia Böl-gesi’nde Khios’tan sonra en önemli seramik üretim merkezi olduğu ortaya konmuştur. Teos’taki Kuşlu Ka-se atölyelerinin ihracata yönelerek Ege Bölgesi’nde ince yapım seramikte seri üretime geçmeye cesaret eden ilk atölyeler arasında yer alması da ekonomi ve ticaret tarihi açısından önem taşımaktadır.

„bird kotyle workshop“ bzw. „Vogelschalen-Werkstät-ten“ her. Mit diesen Schalen schufen die Töpfer aus Teos als erste in der Ostägäis eine standardisierte Gattung von Feinkeramik, die in großer Menge für den Export hergestellt wurde.

Im späteren 7. Jh. v. Chr. verzierten die teischen Töpfer die beliebte Schalenform mit neuen Motiven: Punktro-setten (Abb. 5), Mäandern oder Reifengruppen. Derarti-ge Schalen wurden in anderen nordionischen Werkstät-ten nachgeahmt. Erfolgreich waren die Töpfereien aus Teos in der 2. Hälfte des 7. Jhs. und in der 1. Hälfte des 6. Jhs. v. Chr. auch mit einer eigenen Variante des nor-dionischen Tierfriesstils (Nordionisch Archaisch I), in dessen jüngster Phase (Nordionisch-Archaisch Id oder „Late Wild Goat style“ nach R. M. Cook) sie den schwarz-figurigen Stil nach korinthischem Vorbild aufnahmen

Abb. 5: Fragmente der Rosettenschale, erzeugt und gefunden in Teos (M. Kerschner & H. Mommsen).

Res. 5: Teos üretimi ve Teos’ta bulunan rozetli kase parçaları (M. Kerschner & H. Mommsen).

Abb. 6: Fragment eines Kraters des späten nordionischen Tierfriesstils, erzeugt in Teos, gefunden in Artemision von Ephesos (M. Kerschner & H. Mommsen).

Res. 6: Ephesos Artemis Tapınağı’nda bulunmuş Teos üretimi, geç Kuzey İonia hayvan frizli krater parçası (M. Kerschner & H. Mommsen).

Abb. 7: Henkelplatte eines Kolonettenkraters des späten nordionischen Tierfriesstils mit der Darstellung einer Sirene, hergestellt und gefunden in Teos (M. Kerschner & H. Mommsen).

Res. 7: Teos üretimi ve Teos’ta bulunmuş Siren betimli geç Kuzey İonia hayvan frizli, destekli krater kulbu (M. Kerschner & H. Mommsen).

Abb. 8: Fragment eines Tellers mit Mäanderrand, erzeugt in Teos, gefunden im Artemision von Ephesos (M. Kerschner & H. Mommsen).

Res. 8: Ephesos Artemis Tapınağı’nda bulunmuş Teos üretimi mean-der şeritli bir tabağa ait ağız parçası (M. Kerschner & H. Mommsen).

Page 18: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Yeni Araştırmalar Işığında Teos

353

(Abb. 6-7)4. Weithin exportiert wurden auch teische Tel-ler, die mit einfachen Motiven wie Lotosketten und Rosetten bemalt waren und auf ihrem Rand ein Mäan-derband trugen (Abb. 8)5.

Teos konnte damit als das neben Chios bedeutendste Töpferzentrum des 8.- 6. Jhs. v. Chr. in Nordionien iden-tifiziert werden. Wirtschaftsgeschichtlich ist bemer-kenswert, dass die Vogelschalen-Werkstätten in Teos als eine der ersten im Ägäisraum den Schritt hin zu einer standardisierten Massenproduktion von Feinke-ramik vollzogen, die auf den Export hin orientiert war.

Architektur: Akropolis und spätarcha-ischer Tempel in ionischer Ordnung

Funde

Das Plateau auf dem Akropolishügel (Kocakırtepe) gewährt einen Überblick über die ganze Stadt vom Nordhafen bis zum Steinbruch und von dort aus bis zum Südhafen (Abb. 1, Plan 1). In der Mitte erheben sich auf dem Fels die Überreste eines großen Bau-werkes. Das langrechteckige Gebäude (7,30 x 37,40 m) wurde bisher als Hekatompedon und die davor liegende Ruine als sein Altar (9,56 x 18,20 m) gedeu-tet (Bequignon & Laumonier 1925: 284ff.; Tuna 1995: 169 f.; Tuna 1997: 219 f.). Nach W. Hoepfner handelt es sich hier um römerzeitliche Bauten (Hoepfner 2011: 133 f.).

Außer diesen beiden Bauten waren bis zu unseren Grabungen in Teos bis 2010 nur einige Architektur-teile aus archaischer Zeit bekannt (Uz 2013: 21, 37 f.), die von Wolf Koenigs in seinem Beitrag «Archaische Bauglieder aus Stein in Ionien» kurz behandelt wor-den sind (Koenigs 2007: 669–680). Nach Uz wurden diese Bauteile sowohl in der antiken Stadt als auch im modernen Bezirk Sığacık verstreut gefunden: Da-runter befindet sich ein Eck-Anthemionfragment (H: 18,3 cm) als eine Bekrönungsplatte (T2), deren rund profilierte Seite einen Lotos-Palmettenfries trägt (Abb. 9). Beide Achsweiten zwischen den Lotosblüten und den Palmetten betragen exakt 21,5 cm. Dieses Eckfragment wurde als Spolie am Südtor der osma-nischen Festung aus dem 16. Jh. von Sığacık verbaut; das Eckfragment konnte von Uz rechtzeitig abmontiert und ins Grabungsdepot befördert werden (Koenigs 2007: 671; Uz 2013: 37).

Weiterhin gibt es Fragmente von ionischen Kapitellen aus Marmor mit konvexem Kanalis und feiner Zwickel-palmette (IB4; Abb. 10). Ein anderes Fragment weist ein dickes und rundes Echinuskyma auf (IB3; Abb. 11;

Mimari:AkropolisveİonDüzeni’ndekiGeçArkaikTapınak

Buluntular

Kocakırtepe üzerinde yer alan akropolis düzlüğü, ku-zey limandan Karagöl mermer ocağına ve oradan gü-ney limana kadar tüm kente hâkim konumdadır (Res. 1, Plan 1). Akropolisin yer aldığı tepe üzerindeki düzlüğün ortasında kısmen anakayaya oyulmuş büyük bir yapının kalıntıları mevcuttur. 7,30 x 37,40 m ölçülerindeki dik-dörtgen biçimli yapı şimdiye dek bir Hekatompedon ve onun doğusunda yer alan 9,56 x 18,20 m ölçülerindeki kalıntı ise söz konusu tapınağın sunağı (altar) olarak yorumlanmıştır (Bequignon & Laumonier 1925: 284 vd.; Tuna 1995: 169; 1997: 219). Wolfram Hoepfner’e göre ise bu yapı kalıntıları Roma Dönemi’ne tarihlenmektedir (Hoepfner 2011: 133 vd.).

Yukarıda sözü edilen yapı kalıntılarının dışında Teos’ta 2010 yılında başlayan yeni dönem kazılarına kadar Arkaik Dönem’e tarihlenen az sayıda mimari blok bi-linmekteydi (Uz 2013: 21, 37 vd.). Söz konusu mimari parçalar Wolf Koenigs tarafından «Archaische Baug-lieder aus Stein in Ionien» adlı makalede kısaca bilim dünyasına tanıtılmıştır (Koenigs 2007: 669-680). D. Mustafa Uz’a göre söz konusu mimari blok ve parça-ları antik kentten günümüz yerleşimi olan Sığacık Ma-hallesi’ne kadar dağılmışlardır. Bu buluntular arasında lotos ve palmetlerin almaşık olarak sıralandığı anthe-mion frizli bir köşe taç bloğu (T2) yer alır (Y: 18,3 cm; Res. 9). Lotos çiçekleri ile palmetlerin aks uzunlukları her ikisinde de tam 21,5 cm’dir. Sığacık’taki kentsel siti çevreleyen M.S. 16. yüzyılda inşa edilmiş Osmanlı Kalesi’nin güney kapısının doğu sövesinde, hemen he-men kemer başlangıcında devşirme olarak kullanılmış olan bu köşe taç bloğu, merhum Uz tarafından zama-nında yerinden sökülerek Teos kazı deposuna getiril-miştir (Koenigs 2007: 671; Uz 2013: 37).

Ayrıca mermerden İon başlıklarına ait iki büyük parça da söz konusu buluntular arasında yer alır. İlk İon baş-lık parçası dışbükey kanalise ve çok ince işçilikli köşe palmetine sahiptir (IB4; Res. 10). Diğer bir başlık par-çası ise çok kalın ve yuvarlak bir ekhinus-kymation’u-na sahiptir (IB3; Res. 11; Koenigs 2007: 670 vd. Taf. 89, 2.3). Bu parçalar haricinde yine aynı mermer tü-ründen (orta taneli ve gri damarlı beyaz mermer), bezemesiz iki parça daha bir ya da iki başlığa ait ol-malıdır. Eski kazı bekçisi İbrahim Barın’ın aktardığına göre her iki İon başlık parçası akropolis düzlüğününün güneyinde yüzeyde bulunmuş ve Uz tarafından kazı deposuna taşınmışlardır. Ancak Uz, rapor ve yayınla-rında bu parçalardan söz etmemektedir. Söz konusu parçalar traşlanmış olduklarından birbirleriyle kırık kırığa birleştirilememişlerdir.

Page 19: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Teos im Licht der neuen Forschungen

354

Bu mimari parçalar arasında özellikle üçgen biçimli bir İon başlık parçası (IB2) büyük önem taşır. Söz ko-nusu parça bir İon köşe başlığına ait volüt parçası olup her iki yüzünde çift silmeli volüt yer alır (Res. 12; Koenigs 2007: 670 vd., Taf. 89, 2). Volüt kanalları dışbükey profillidir; bunlar bir önceki ekhinus parça-sında olduğu gibi çift kaval silme ile sınırlandırılmış-tır. Başlığın volütleri yavaşça üç sarmal yaparlar. Sağ taraftaki köşe palmeti, kanalisi ve volütü sınırlayan yuvarlak silmenin birleştiği köşeden çıkar ve İon ky-mationu üzerine yayılır. Uz’a göre bu önemli İon baş-lık parçası, akropolis tepesi (Kocakırtepe) ile daha doğudaki Külahlıtepe arasında kalan Akarca’ya giden yol kenarında, yüzeyde ele geçirilerek kazı evi depo-suna taşınmıştır (Uz 2013: 37, Res. 23).

Yine başka bir İon kymation parçası Arkaik Dönem’e ta-rihlendirilmektedir. Günümüzde kaybolmuş olan bu ky-mation parçası, Uz tarafından Sığacık’taki Osmanlı Kale-si’nin güney kapısı önünde, eski yol üzerindeki çift kemerli köprünün kuzey kemerinde devşirme kullanılmış olarak saptanmıştır (Uz 2013: 37, Res. 22b). Uz’a göre bu parça 22,5 cm yüksekliğiyle anıtsal bir yapıya ait olma-lıdır. Her iki parça da Teos’ta Arkaik Dönem’e tarihlenen diğer İon başlık parçaları gibi, aynı orta taneli ve gri da-marlı beyaz mermerden biçimlendirilmiştir.

Benzer buluntu kontekstinden Aeol kymalı iki taç blo-ğu daha ele geçmiş olmakla birlikte, parçaların (T3 ve

Koenigs 2007: 670 f., Taf. 89, 2.3). Zwei weitere unver-zierte Fragmente von einem (oder zwei) ionischen Kapitell(en) aus Marmor gehören ebenfalls zu dieser archaischen Gruppe, die nach Aussage des ehemaligen Grabungswächters İbrahim Barın auf dem südlichen Plateau der Akropolis gefunden wurde. Ihm zufolge sollen diese Fragmente dort an der Oberfläche gefun-den und von D. Mustafa Uz ins Grabungsdepot gebracht worden sein, wobei Uz diese Fragmente in seinen Be-richten allerdings nicht erwähnte. Diese Fragmente bestehen alle aus dem gleichen mittelkörnigen, wei-ßen Marmor mit gräulichen Flecken. Leider passen sie aber nicht Bruch an Bruch aneinander.

Besonders bemerkenswert ist ein dreieckiges Fragment (IB2), bei dem sich beide ebenen Eckvoluten mit dop-pelten Stegen erhalten haben (Abb. 12; Koenigs 2007: 670 f., Taf. 89,2). Die Kanäle der Voluten sind mit kon-vexem Profil ausgeführt, wie bei dem oben behandelten Echinusfragment, und werden von doppelten Rundste-gen gesäumt. Die Voluten der Kapitelle drehen sich langsam in drei Windungen ein. Die Zwickelpalmette der rechten Seite wächst aus den Säumen der Stege heraus. Nach den Angaben von Uz wurde dieses Eckka-pitellfragment als Streufund am Weg nach Akarca zwi-schen dem Akropolishügel (Kocakırtepe) und dem nord-östlichen Külahlıhügel (Külahlıtepe) auf der Oberfläche gefunden und anschließend ins Grabungsdepot trans-portiert (Uz 2013: 37 f., Taf. 23).

Abb. 9: Anthemionfragment (T2, M. Kadıoğlu & C. Özbil). Res. 9: Antemion frizli taç parçası (T2, M. Kadıoğlu & C. Özbil).

Page 20: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Yeni Araştırmalar Işığında Teos

355

T4) buluntu yerleri tam olarak bilinmemektedir (Res. 13; Koenigs 2007: 67, Taf. 89,2). Aeol Kymation’unun yaprak biçimi, literatürde Lesbos Kymation’unun öncü biçimi olarak kabul edilmektedir (Weickert 1913: 38). Ephesos, Larisa, Phokaia ve Neandria’daki bu erken kyma biçimi için yayılım alanından ötürü “Lesbos” te-riminden daha çok “Aeol” terimi uygun düşmektedir (Koenigs 2007: 128).

Yukarıda söz konusu edilen mimari bloklar dışında, 2010 yılından itibaren sürdürülen kazı ve yüzey araş-tırmalarında, gerek yüzeyde gerekse kazılarda benzer birçok mimari blok ele geçmiştir. Söz konusu yeni bu-luntular arasında bir İon başlığına ait polster parçası önemli yer tutar. Bu parça 2010 yılı araştırmalarında akropolis düzlüğünün güney eteğinde, yüzeyde ele

Ebenfalls in die archaische Epoche datiert ein Frag-ment eines ionischen Kymations. Es wurde von Uz am nördlichen Bogen der doppelbogigen Brücke der alten Straße gegenüber dem südlichen Tor der osmanischen Festung verbaut gefunden (Uz 2013: 37, Taf. 22b). Aufgrund seiner beachtlichen Höhe von 22,5 cm soll das Fragment nach Meinung von Uz von einem mo-numentalen Bau stammen. Es ist leider verschollen. Beide Fragmente bestehen genauso aus mittelkörni-gem, weißem Marmor mit gräulichen Flecken wie die übrigen Fragmente ionischer Kapitelle archaischer Zeit in Teos.

Aus demselben Fundzusammenhang stammen zwei Bekrönungsplatten mit einem Blattkyma äolischen Typs (T3 und T4), deren Fundstellen nicht näher be-schrieben wurden (Abb. 13; Koenigs 2007: 671, Taf. 89,2). Die Form dieses Blattstabes gilt in der For-schung als Vorform des lesbischen Kymas (Weickert 1913: 38). Aufgrund der Verbreitung dieses frühen Kymatyps in Ephesos, Larisa, Phokaia und Neandria erscheint die Bezeichnung „äolisch“ zutreffender als „lesbisch“ (Koenigs 2007: 128).

Abb. 10: Ionisches Kapitellfragment mit konvexem Kanalis (IB4, M. Kadıoğlu & C. Özbil).

Res. 10: Dış bükey kanalisli İon başlık parçası (IB4, M. Kadıoğlu & C. Özbil).

Abb. 11: Echinuskyma mit dem Perlstab eines ionischen Kapitell-fragments? (IB3, M. Kadıoğlu & C. Özbil).

Res. 11: Ekhinus Kymationu’na ait inci dizisi (IB3, M. Kadıoğlu & C. Özbil).

Page 21: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Teos im Licht der neuen Forschungen

356

geçmiş ve kazı evi deposuna taşınmıştır (IB1; Res. 14). Gerek stilistik işçilik, gerekse ölçü ve malzeme türü diğer başlık parçaları ile örtüşmektedir. Böylelikle bu parça da Uz tarafından kazı evi deposunda toplanmış olan Geç Arkaik Dönem mimari blokları ile aynı gruba girmektedir.

Diğer bir yüzey buluntusu ise 2013 yılında Agora’nın güneydoğu köşesinde yüzeyde ele geçen bir anthe-mionlu taç parçasıdır (T1, Res. 15). 19,3 cm yüksekli-ğindeki parçanın diğer taçlarda olduğu gibi yuvarlak profilli ön yüzü, Sığacık’taki Osmanlı Kalesi’nin güney kapısında devşirme olarak kullanılmış olan diğer ant-hemion parçası (T2) gibi lotos-palmet frizi ile süslen-miştir. Palmetlerin yaprak bitimleri kavisli bir biçimde sonlandırılmıştır6. Stilistik olarak her iki taç parçası (T1 ve T2) birbirlerine çok benzer bir işçilik göster-mesine karşılık tipolojik olarak birbirlerinden farklı-dırlar. T2 örneği biraz daha geniş tutulan yedi yaprak-lı palmete sahipken, T1 örneği daha dar ve dokuz yapraklı palmete sahiptir. Lotos çiçeği çan biçimli bir gövdeden oluşmakta ve bu kısmı altta bir düğüm ta-kip etmektedir. Düğümün her iki tarafında kapalı ve açık palmetlerle bağlantı kuran birer dal ve ortada ise merkezi bir ara yaprak7 mevcuttur. Benzer farklar lotos çiçeklerinde de görülmektedir: İlk parça üzerin-deki lotos çiçeği diğerine göre daha dar/topludur. Buna rağmen lotos çiçeklerinin aks uzunlukları tam 21,5 cm iken yükseklikleri 8 mm farklıdır.

Aeol kymalı taç grubuna iki blok daha dahil edilmiş-tir. Söz konusu bloklar 2013 yılında Bouleuterion ka-zı çalışmalarında gün ışığına çıkarılmışlardır. T6 en-vater numaralı taç bloğu, Bouleuterion’un güneybatı köşesindeki geç dönem kulesinde kireç harçlı duvarda devşirme olarak kullanılmıştır. Diğer taç bloğu ise (T7) kazı çalışmaları sırasında, Bouleuterion’un sahne du-

Außer den oben beschriebenen archaischen Bauglie-dern wurden bei unseren Arbeiten seit 2010 weitere architektonische Blöcke sowohl an der Oberfläche als auch bei den Grabungen gefunden. Ein bedeutender Neufund ist das Polsterfragment eines ionischen Ka-pitels vom südlichen Plateau des Akropolishügels (IB1; Abb. 14). Sowohl die stilistische Ausarbeitung als auch der Aufbau, das Material und die Maße ent-sprechen demjenigen des oben behandelten Eckka-pitellfragments. Daher gehört es zu einer Gruppe spätarchaischer Bauglieder, die schon von D. Mustafa Uz im Grabungshaus zusammengetragen wurde.

Ein weiterer Streufund ist ein Anthemionfragment (T1), das 2013 an der Oberfläche der Südostecke der Agora entdeckt wurde (Abb. 15). Das 19,3 cm hohe Fragment weist an der rund profilierten Vorderseite einen Lotos-Palmettenfries auf wie das vorhin bespro-chene Anthemionfragment (T2), das am Südtor der osmanischen Festung in Sığacık verbaut gewesen war. Die Blattenden der Palmetten sind rund ausgeführt6. Obwohl die beiden Fragmente (T1 und T2) stilistisch sehr ähnlich ausgeführt sind, sind sie typologisch etwas unterschiedlich aufgebaut. Das erste Beispiel (T2) weist eine breitere siebenblättrige Palmette auf, während das zweite Beispiel (T1) eine schmalere, neunblättrige Palmette besitzt. Die Lotosblüte besteht aus einem glockenförmigen Kelch, darunter folgt eine Klammer und seitlich jeweils ein Blütenblatt und ein Zentralblatt7. Ein ähnlicher Unterschied ist bei den

Abb. 12: Ionisches Kapitellfragment mit Echinuskyma (IB2, M. Kadıoğlu & C. Özbil).

Res. 12: Ekhinuslu İon başlık parçası (IB2, M. Kadıoğlu & C. Özbil).

Abb. 13: Bekrönungsplatte mit einem Blattkyma äolischen Typs (T3, M. Kadıoğlu & H. Ergin).

Res. 13: Aeol Kymation’lu Taç Bloğu (T3, M. Kadıoğlu & H. Ergin).

Page 22: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Yeni Araştırmalar Işığında Teos

357

varının doğusunda herhangi bir yapıdan bağımsız olarak ortaya çıkarılmıştır (Res. 16). Her iki taç bloğu-nun yüksekliği 13,6 cm’dir. Bloğun üst yüzeyinde bir-leşim kenarlarında kenet yuvaları ve akıtma kanallı merkezi bir dübel yuvası mevcuttur. Akıtma kanallı dübel yuvaları bu blokların üzerine başka bir blok sı-rasının oturduğuna ve dikey düzlemde birbirleriyle dübellendiklerine işaret etmektedir.

Bouleuterion’un kuzey girişinin kuzeydoğu bölümün-de, 2013 yılında sürdürülen kazı çalışmalarında bir

Lotosblüten festzustellen: Die Lotosblüte des ersten Fragments ist nur etwas schmaler. Demgegenüber be-trägt die Achsweite zwischen den Lotosblüten exakt 21,5 cm, wobei ihre Höhe 0,8 cm mehr misst.

Zur Gruppe der Bekrönungsplatten mit Blattkyma äo-lischen Typs gehören zwei weitere Blöcke, die bei den Grabungen außerhalb des Bouleuterions im vergan-genen Jahr (2013) zu Tage kamen. Die Bekrönungs-platte (T6) wurde in der Mauer des turmartigen An-baues an der südwestlichen Ecke des Bouleuterions mit Kalkmörtel verbaut gefunden. Das andere Blatt-kymafragment (T7) wurde im Osten der Bühnenwand des Bouleuterions ohne Bauzusammenhang gefunden (Abb. 16). Die Höhe der beiden Stücke beträgt 13,6 cm. Sie weisen auf ihrer Oberseite Klammerlöcher an den

Abb. 14: Polsterfragment eines ionischen Kapitells (IB1, M. Kadıoğlu & C. Özbil).

Res. 14: İon başlığı polster parçası (IB1, M. Kadıoğlu & C. Özbil).

Abb. 15: Anthemionfragment (T1, M. Kadıoğlu & C. Özbil).

Res. 15: Anthemion frizli taç bloğu (T1, M. Kadıoğlu & C. Özbil).

Abb. 16: Bekrönungsplatte mit einem Blattkyma äolischen Typs (T7, M. Kadıoğlu & C. Özbil).

Res. 16: Aeol Kymation’lu Taç Bloğu (T7, M. Kadıoğlu & C. Özbil).

Page 23: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Teos im Licht der neuen Forschungen

358

yapı ile bağlantısı olmayan Arkaik Dönem’e tarihlene-bilecek iki adet mimari blok daha ortaya çıkarılmıştır. Bu bloklardan ilki büyük olasılıkla bir duvar arşitravı yani duvar kornişi (A1, Res. 17), ikincisi ise duvar fri-zi (F1, Res. 18) olmalıdır. Faskiasız, daha doğrusu düz olan duvar arşitravı (A1) gerek uzun cephesinde ge-rekse sol kısa kenarında bir inci-makara dizisi ile taçlandırılmıştır. Ancak bloğun sol üst köşesi kırık olduğundan inci-makara dizisinden oluşan taç büyük oranda tahrip olmuştur. İnci-makara dizisinin sol kısa kenarda da devam ediyor olması ve bloğun sol arka bölümüne birleşecek olan blok için yuva açılmış ol-ması nedeniyle söz konusu blok, köşe bloğu olmalıdır. 47 cm yüksekliğindeki bu arşitrav bloğunun her iki kısa kenarı tam olarak korunmuş ve alt yüzeyinde sof-fit bulunmamaktadır. Ayrıca bloğun sol üst arka kena-rında birleşim bloğunun sabitlenmesi için bir kenet yuvası mevcuttur. Bloğun üst yüzeyi, düz ve sivri ka-lemle özenli bir şekilde çalışılmıştır, ancak hiçbir yü-zeyde dişli kalem izi görülmemektedir.

Bloğun sol birleşim yüzeyinin orta kısmı sivri kalemle (murç) nispeten kabaca çukurlaştırılmış ve sağ alt ke-nar ise düz kalemle yaklaşık 4 cm genişliğinde işlen-miş anathyrosislidir. Benzer birleşim yüzeyine arşitra-vın sağ kısa kenarı da sahiptir ve sağ üst kenarında 1,5 x 2 cm büyüklüğünde bir kenet yuvası içerisine giren yaklaşık 11 cm uzunluğundaki demir kenet, sağ yana birleşen arşitravın sabitlenmesi için kullanılmıştır. Arşitrav bloğunun arka yüzü kabaca düzleştirilmiştir. 101 cm uzunluğuyla tam korunmuş olan arşitrav, iki sütun aksını (interaksial) geçemeyeceğinden iki sütunu birbirine bağlayan alışılmış arşitrav değildir, ancak du-var arşitravı, -duvar kornişi (olasılıkla bir sunağın duvar arşitravı) olabilir. Ayrıca bu durumu alt yüzünde soffit bezemesinin olmayışı da desteklemektedir.

Anschlusskanten und ein zentrales Dübelloch mit ei-nem Gusskanal auf. Diese Dübellöcher mit Gusskanä-len zeigen, dass ein weiterer Block darauf ruhte und in vertikaler Richtung verdübelt gewesen war.

Im vergangenen Jahr (2013) wurde der nordöstliche Bereich des nördlichen Eingangs des Bouleuterions freigelegt. Dabei kamen zwei weitere Bauteile als Streufunde zu Tage. Es handelt sich hierbei höchstwahr-scheinlich um einen Wandarchitrav bzw. ein Wandab-schlussprofil (A1, Abb. 17) und einen Wandfries (F1, Abb. 18). Der Wandarchitrav (A1) ohne Faszien bzw. nur mit einer Faszie weist einen Perlstab als Bekrönung des Blocks auf, die sowohl an der langen Vorderseite als auch an der linken Schmalseite umläuft, wobei er an der linken Ecke völlig zerstört ist. Daher muss es sich um einen Eckblock handeln. Der 47 cm hohe Eckarchi-trav ist vollständig erhalten und weist eine Gehrung an der linken Rückkante auf. Somit schloss der Anschluss-block an seine linke Rückseite an, wobei ein Klamme-reisen auf der linken oberen Rückkante den Architrav mit dem Anschlussblock verband. Die Oberseite ist mit dem Flach-und Spitzeisen gut bearbeitet, wobei an kei-ner Stelle Zahneisenspuren zu sehen sind. Seine Unter-seite trägt keine Soffitte.

Die Anschlussfläche weist Anathyrose auf, die in der Mitte durch Spitzeisen bearbeitet und an der rechten unteren Kante einen ca. 4 cm breiten Saum aufweist. Gleiche Steinbearbeitung besitzt auch die rechte An-schlussfläche des Architravs. Das 1,5 x 2 cm große

Abb. 18: Wandfries (F1, M. Kadıoğlu & C. Özbil).

Res. 18: Duvar frizi (F1, M. Kadıoğlu & C. Özbil).

Abb. 17: Wandarchitrav (A1, M. Kadıoğlu & C. Özbil).

Res. 17: Duvar arşitravı (A1, M. Kadıoğlu & C. Özbil).

Page 24: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Yeni Araştırmalar Işığında Teos

359

Klammereisen (Länge der Klammerbettung ca. 11 cm) an der rechten Oberkante verband ihn mit dem gera-den Anschlussblock. Die Rückseite ist nur grob bear-beitet. Da der Architrav eine vollständige Länge von 101 cm aufweist und damit keine ganze Säulenachse (interaxial) überbrücken kann, muss er zur Wand eines Gebäudes - vermutlich eines Altars - gehört haben. Der abschließende 5 cm hohe Perlstab setzt sich aus kugeligen, 3 cm breiten Perlen und scheibenförmigen, 2 cm breiten Wirtelperlen zusammen, die ziemlich dicht angelegt worden sind und daher gedrückt wirken.

Der zweite Block (F1) entspricht vollkommen dem vorigen Wandabschlussprofil (A1) im Hinblick auf Ma-terial, Steinbearbeitung und Ornamentik. Der Block weist eine Gesamtlänge von 117, 5 cm und eine Hö-he von 24 cm auf. Mit dieser Höhe besitzt er fast die halbe Höhe des vorigen Wandabschlussprofils. Ein ähnlicher Perlstab bekrönt den Block am oberen Rand. Abweichend sind nur die Schwalbenschwanzklammer an den schmalen Anschlusskanten der Oberseite8. Die Oberseite ist mit dem Spitz- und Flacheisen sauber bearbeitet und weist an den rechten und linken An-schlusskante jeweils eine Bettung für eine Schwal-benschwanzklammer auf, deren Breite von 6 bis 13 cm variiert. Eine weitere rechteckige Klammer mit Bettung war an der hinteren Oberkante angebracht. Darüber hinaus weisen die Stemmlöcher an den Klam-merbettungen darauf hin, dass eine weitere Block-reihe darüber folgte. Alle Anschlussflächen sowohl in horizontaler als auch vertikaler Richtung weisen Anathyrose auf, jedoch keine Zahneisenspuren. Das untere Auflager des Blocks besitzt zwei Dübellöcher (4 x 6,5 x 5,5 cm bzw. 4 x 5,5 x 5 cm groß) für die Verbindung mit der darunterliegenden Blockreihe. Da dieser Block die halbe Höhe des Wandarchitravs ein-nimmt, dürfte er zur darauf folgenden Blockreihe ge-hört haben, nämlich zum Wandfries.

rekonstruktion

Sowohl die Bekrönungsplatten als auch die Architrave bzw. Friese lassen sich im Hinblick auf ihr Material, ihre Maße und ihre Ornamentik in zwei Gruppen ein-teilen. Wie oben erwähnt, handelt es sich bei den Blö-cken, die durch einen Perlstab bekrönt sind, entweder um einen Wandarchitrav oder um einen Wandfries. Die Höhe der Bekrönungsplatten mit der Anthemionver-zierung variiert von 18,3 bis 19,3 cm. Sie bilden die erste Gruppe, während die Bekrönungsplatten mit äolischem Blattkyma 13,6 bis 14,3 cm hoch sind und damit die zweite Gruppe bilden.

Wenn wir nun versuchen, die beiden Gruppen mitei-nander zu verbinden - nämlich den Architrav mit den Anthemionplatten und den Fries mit den Blattkyma-

5 cm yüksekliğindeki inci-makara dizisi, 3 cm çapın-da küresel incilerden ve 2 cm genişliğindeki disk bi-çimli makaralardan oluşturulmuştur. İnci ve makara-lar oldukça sık yerleştirilmiş olduklarından basıkmış izlenimi bırakırlar.

İkinci blok (F1) az önce bahis konusu edilen duvar ar-şitravına malzeme, işçilik ve bezeme açısından büyük ölçüde benzemektedir. 117, 5 cm uzunluğunda ve 24 cm yüksekliğindeki friz bloğu, duvar arşitrav bloğunun yarı yüksekliğine sahiptir. Duvar arşitravında olduğu gibi aynı inci-makara dizisi friz bloğunu taçlandırmak-tadır. Üst yüzeyin kısa kenarlarındaki kırlangıç kuyruğu kenet yuvaları, duvar arşitravının kenet yuvalarından farklıdır8. Bloğun üst yüzeyi sivri ve düz kalemle düzgün bir şekilde işlenmiştir; blok birleşim yüzeylerinin üst kenarında 6 ile 13 cm arasında değişen genişlikte kır-langıçkuyruğu kenetler için birer yuva yer almaktadır. Diğer dikdörtgen biçimli kenet yuvası bloğun üst arka kenarına açılmıştır. Ayrıca kırlangıç kuyruğu kenet yu-vaları yakınındaki kanırtma yuvaları, bu bloğun üzerine başka bir blok sırasının geldiğine işaret etmektedir. Tüm birleşim yüzeyleri dikey ve yatay düzlemde anathyro-sislidir ancak bu yüzeylerde dişli kalem izi görülmemek-tedir. Bloğun alt yüzünde 4 x 6, 5 x 5, 5 cm ve 4 x 5, 5 x 5 cm ölçülerinde iki adet dübel yuvası alt blok sı-rası ile dikey düzlemde bağlantıyı sağlıyordu. Söz ko-nusu blok, duvar arşitravının yarı yüksekliğine sahip olduğundan arşitrav üzerine gelen blok sırası, yani friz bloğu, olması kuvvetle muhtemeldir.

restitüsyon

Gerek taç blokları gerekse duvar arşitravı ile duvar friz blokları malzeme, ölçü ve bezeme açısından ken-di aralarında iki grup içerisinde değerlendirilebilirler. Yukarıda değinildiği gibi, burada inci-makara dizisine sahip bir duvar arşitravı ya da bir duvar frizi söz ko-nusudur. Anthemion bezemesine sahip taç bloklarının yüksekliği 18,3 cm ile 19,3 cm arasında değişmekte-dir. Anthemionlu taç blokları gerek bezemeleri gerek-se yükseklikleri açısından ilk grubu oluştururken, Ae-ol Kyma’lı taç blokları 13,6 ile 14,3 cm arasında değişen yükseklikleri ile ikinci grubu oluşturmaktadır.

Her iki grup, birbirleriyle bir araya getirilmek istendi-ğinde (yani duvar arşitravı ile anthemion frizli taç bloğu ve duvar frizi ile Aeol Kyma’lı taç blokları), iki grubun da gerek yükseklik gerekse bezeme açısından birbirlerine uyum sağladıkları görülür (Res. 19). Hem anthemion frizindeki ara yapraklar hem de Aeol Ky-mationu’ndaki ara yapraklar, disk biçimli makaraların ortasına birleşmekte ve böylece katı bir simetri (aks uyuşumu) oluşturmaktadır. Bu nedenle söz konusu blokların stilistik açıdan aynı gruba ve antik kentteki aynı yapıya ait oldukları kabul edilebilir.

Page 25: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Teos im Licht der neuen Forschungen

360

Burada 47 cm yüksekliğinde bir arşitrav, onun üzerin-de ayrı olarak işlenmiş yaklaşık 19 cm yüksekliğinde anthemion bezeli arşitrav tacı ve 24 cm yüksekliğinde düz bir friz ve frizi taçlandıran 13,6 cm yüksekliğin-deki Aeol Kymation’undan oluşturulmuş, İon düzenine ait bir üst yapı söz konusudur. Bu durum bezemesiz frizin M.Ö. 6. yüzyılın 3. çeyreğinden itibaren İonia Bölgesi’nde kullanılmış olduğuna işaret etmektedir (krş. Baran 2013: 217-225). Söz konusu bu üst yapı olasılıkla dikdörtgen bloklardan inşa edilmiş büyük bir binanın üst yapısını oluşturmaktaydı. Bununla İa-sos Müzesi’nde sergilenmekte olan üst yapı örneği karşılaştırılabilir (Koenigs 2007: 670 Taf. 89,1). İasos’ta Aeol Kymationu ya da anthemion frizi yerine yüksek bir İon Kymation’u kullanılmıştır; İon Kymation’u ar-şitravı taçlandıran kireçtaşından yapılmış inci-makara dizisi ile katı bir simetri içerisindedir (bezeme öğele-ri birbirleriyle aynı akstadır).

Yukarıda sözü geçen ekhinus, kanalis ve polster par-çaları ile bir İon köşe başlığına ait volüt köşe parçası orta taneli, gri damarlı, beyaz mermerden yontulmuş-lardır; her ne kadar kırık kırığa birleştirilememiş olsalar da bu parçaların tümü olasılıkla bir grubu meydana getirmektedir. Ayrıca bu gruba bezemesiz iki İon başlık parçası daha dahildir. Söz konusu her iki başlık parçası ikinci kullanım için sivri kalemle (murç) traşlanmış/düzlenmiş olduklarından kırık kırığa bir-leştirilememişlerdir. Tüm bu İon başlık parçaları büyük olasılıkla sadece bir İon köşe başlığına ait değildir; bu parçalar tam aksine, birden fazla başlığa ait olma-lıdırlar. Söz konusu İon başlık parçaları kullanılan malzeme açısından yukarıda değinilen İon tarzı üst

platten -, dann entsprechen sich in beiden Gruppen sowohl die Höhen als auch die Verzierungen (Abb. 19). Die Zwischenspitzen sowohl des Anthemions als auch des äolischen Kymas korrespondieren immer mit den scheibenförmigen Wirtelperlen, wobei sie sich in die Mitte der Wirtelperle treffen; somit entsteht eine strenge Symmetrie. Auf diese Weise darf man anneh-men, dass diese Blöcke stilistisch zusammengehören und vom selben Bauwerk in der Stadt stammen.

Somit handelt es sich hier um ein ionisches Wandge-bälk, das sich aus einem 47 cm hohen Architrav, der ca. 19 cm hohen Architravbekrönung mit der Athemi-onverzierung und einem glatten, 24 cm hohen Fries mit einem abschließenden 13,6 cm hohen Blattkyma äolischen Typs zusammensetzt. Dies weist darauf hin, dass der schmucklose Fries ab dem 3. Viertel des 6. Jhs. v. Chr. in Ionien verwendet wurde (vgl. Baran 2013: 217-225). Dieses Wandgebälk bildete vermutlich den oberen Abschluss der Quaderwand eines großen Bau-werks, vergleichbar jenem, das im Museum von Iasos (Koenigs 2007: 670, Taf. 89,1) ausgestellt ist. Anstatt eines Anthemions oder Blattkymas bildet in Iasos ein hohes ionisches Kyma mit dem korrespondierten Perl-stab aus Kalkstein den Abschluss des Architravs. Das ionische Kyma bildet mit dem übereinstimmenden Perlstab aus Kalkstein eine strenge Symmetrie.

Ein Echinus-, ein Kanalis-, ein Polsterfragment und Fragment einer Eckvolute ionischer Kapitelle beste-hen aus weißem, mittelkörnigem Marmor mit gräuli-chen Flecken und gehören vermutlich zu einer ge-meinsamen Gruppe, die leider nicht zusammengesetzt

Abb. 19: Anastylosis des ionischen Gebälks (M. Kadıoğlu & C. Özbil).

Res. 19: İonik üst yapının Anastylosis denemesi (M. Kadıoğlu & C. Özbil).

Page 26: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Yeni Araştırmalar Işığında Teos

361

werden konnte. Dazu kommen noch zwei weitere unverzierte Fragmente eines ionischen Kapitells. Da diese Fragmente für die sekundäre Verwendung mit dem Spitzeisen abgearbeitet worden sind, passen die Fragmente nicht Bruch an Bruch zusammen. Höchst-wahrscheinlich gehören sie nicht zu einem einzigen Eckkapitell, sondern zu mehreren Kapitellen. Diese Fragmente unterscheiden sich deutlich von den oben erwähnten Gebälkblöcken im Hinblick auf das Mate-rial. Sie gehören also vermutlich zu einem anderen archaischen Gebäude in der Stadt.

Das Kanalisfragment ist in einer Länge von 98 cm erhalten. Die Gesamtlänge des Kapitells lässt sich mit über 2 m rekonstruieren, der Durchmesser mit ca. 1,5 m. Wie schon Wolf Koenigs vorgeschlagen hat, müssen diese Kapitellfragmente zu einem Bauwerk (höchst-wahrscheinlich zu einem Tempel) gehören und waren keine Votivsäulen (Koenigs 2007: 671). Die vorher-besprochenen Bauteile des Gebälks dürften zum Altar dieses Tempels gehört haben.

Lokalisierung

Der leider sehr jung verstorbene Bauforscher Duran Mustafa Uz wies einzelne Bauteile eines großen io-nischen Tempels vermutungsweise einem Fundament auf dem Akropolishügel (Kocakırtepe) in Nordosten des Dionysos-Tempels zu (Uz 2013: 21, 37 f.). Die Tatsache, dass wir 2011 ein Polsterfragment eines ionischen Kapitells auf dem Südwesthang des Akro-polishügels gefunden haben, unterstützt diese Ver-mutung von Uz. Daher kann man also annehmen, dass auf dem Akropolishügel in spätarchaischer Zeit ein ionischer Tempel errichtet wurde, wobei wir diese Fragmente mit den Bauresten auf der Akropolis nicht verbinden konnten. Die Grabungen im letzten Jahr haben auf dem Akropolishügel einen homogenen Ke-ramikbefund zu Tage gebracht, der in die Jahrzehnte von ca. 630-590 v. Chr. datiert wird. Das Spektrum der Gefäßformen (deutliches Überwiegen der Trink-schalen, hingegen nur sehr wenige Amphoren und Kochtöpfe) spricht für einen Heiligtumskontext. Ver-mutlich handelt es sich um eine Deponierung von Gefäßen, die zuvor bei Opfermahlen verwendet wor-den waren. Daraus lässt sich erschließen, dass das nördliche Areal der Akropolis spätestens ab dem 7. Jh. v. Chr. sakral genutzt wurde.

Datierung

Beispiele des äolischen Blattkymations aus Tuffstein sind bereits aus Alt-Smyrna bekannt. Sie wurden dort im Schutt des Athenatempels gefunden und als Sturz einer Tür (vielleicht der Tür des Athenatempels) ge-deutet (Akurgal 1989: 11-15). Das äolische Kymation

yapıya ait mimari bloklardan farklılık göstermektedir-ler. Dolayısıyla İon başlık parçaları ile üst yapı, Arka-ik Dönem’e tarihlenen farklı iki yapıya ait olmalıdırlar.

Kanalis parçası, yaklaşık 98 cm uzunluğuyla koruna gelmiştir. İon başlığının restitüte edilen tüm uzunlu-ğu yaklaşık 2 metrenin üzerinde ve alt çapı ise yak-laşık 1,5 m olmalıdır. Wolf Koenigs’in de önerdiği gibi, söz konusu İon başlık parçaları bir adak sütunu-na değil de bir yapıya (büyük olasılıkla bir tapınağa) ait olmalıdır (Koenigs 2007:671). Restitüte edilen İon düzenindeki üst yapının ise bir tapınağın sunağına ait olması kuvvetle muhtemeldir.

Lokalizasyon

Genç yaşta ölen Mimar Dr. Duran Mustafa Uz, İon dü-zeninde büyük bir tapınağa ait olan söz konusu tekil mimari parçaların, Dionysos Tapınağı’nın kuzeydoğu-sunda yer alan Akropolis düzlüğündeki (Kocakırtepe) temel kalıntılarına ait olabileceğini tahminen ileri sürmektedir (Uz 2013: 21, 37 vd.). 2011 yılı kazı ça-lışmaları sırasında bir İon başlığına ait polster parça-sının Akropolis tepesinin güneybatı yamacında, yüzey-de ele geçmiş olması gerçeği Uz’un bu tahminini desteklemektedir. Bu yüzden Akropolis tepesinde Geç Arkaik Dönem’de bir İon tapınağının varlığı kabul edi-lebilir. Ancak bu mimari parçalar Akropolis'teki yapı kalıntıları ile ilişkilendirilememiştir. 2014 yılında Akropol'de sürdürülen kazı çalışmalarında M.Ö. 630 ile 590 yıllarına tarihlenen homojen seramik bulun-tular ele geçmiştir . Ele geçen seramik form çeşitliliği (yoğun olarak içki kapları, buna karşılık nadir olarak amphora ve pişirme kapları) bir kutsal alana işaret etmektedir. Olasılıkla kurban törenlerinde kullanılmış olan kapların depolandığı bir alan söz konusudur. Bu durum Akropolis'in kuzey kısmının en geç olarak M.Ö. geç 7. yüzyıldan itibaren dinsel amaçlı olarak kulla-nılmış olduğuna işaret etmektedir.

Tarihleme

Tüf taşından Aeol kymation örnekleri Eski Smyrna’dan bilinmektedir. Bu örnekler Athena Tapınağı dolgusunda ele geçmiştir ve kapı lentosu olarak (belki de Athena Tapınağı’nın kapı lentosu) olarak yorumlanmıştır (Akur-gal 1989: 11-15). Teos’ta bulunan Aeol Kymation’lu taç örnekleri mızrak ucu biçimli geniş yapraklardan ve ince ara yaprak sırasından oluşturulmuştur. Söz konu-su yapraklar sade, ancak oldukça yuvarlak ve derin oyulmuş bir profil üzerine oturtulmuşlardır. Derince oyulmuş yapraklar keskin kenarlıdır ve çift sıra kenar çizgisi arasında ince bir kanala sahiptirler. Ayrıca yap-rağın ortasında yer alan ana damar oldukça belirgin biçimde, keskin sırtlı olarak işlenmiştir. Böylece yap-raklar ve ara yapraklar keskin kenarlıdır; ışık-gölge

Page 27: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Teos im Licht der neuen Forschungen

362

aus Teos besteht aus einer Reihe von breiten, lanzett-förmigen Blättern und schmalen Zwischenspitzen, die auf einem einfachen, kräftig gerundeten und stark unterschnittenen Profil sitzen. Die tief ausgehöhlten einzelnen Blätter weisen scharfe Grate mit doppelten Rändern auf mit einer Rille und einer scharf hervor-tretenden Mittelrippe. Somit wirken die Ränder der Blätter und der Zwischenspitzen scharfkantig und erzielen eine effektvolle Wirkung des Licht- und Schattenspieles. Die Zwischenspitzen sind im Quer-schnitt V-förmig ausgeführt.

Die Kymatien von Alt-Smyrna (Bayraklı) und das Blatt-kapitell aus Phokaia wurden in die Zeit um 570–560 v. Chr. datiert (Akurgal 1989: 14). Sie weichen mit ihrem S-Profil der Blätter von den teischen Beispielen deutlich ab. Stilistisch steht unseren Exemplaren ein marmornes Kymation aus Kyzikos sehr nahe, das in die Zeit um 540 v. Chr. datiert wurde (Koenigs 1981: 125ff., Abb. 3). Außer den beiden Beispielen aus Ky-zikos und Teos bestehen alle vergleichbaren äolischen Kymatien aus Kalk- oder Tuffstein (Koenigs 1981: 127).

Stilistisch sind die Blätter der Kymatien aus Kyzikos und Teos eng verwandt: beide sind in ihrer Längsrich-tung nicht stark gebogen, beide besitzen eine schma-le, scharf hervortretende Mittelrippe und ebenfalls senkrecht vorstehende, durch eine zusätzliche Kerbe gefasste Ränder, während die Zwischenspitzen nach unten weit über den Reliefgrund vorstehen. Darüber hinaus ist an beiden Beispielen keinerlei S-Schwung der Blattrandkurve zu erkennen. Ähnliche Beispiele ohne den S-Schwung finden sich am Altar in Neandria (Koldewey 1891: 29, Abb. 59; Boehlau & Schefold 1940: 146, Taf. 25d) und an einem Kyma aus Larisa (Boehlau & Schefold 1940: Taf. 25c). Nach Wolf Koe-nigs scheinen diese beiden Beispiele aus Neandria und Larisa „die am weitesten entwickelten Exemplare des vorkanonischen Typs zu sein“ (Koenigs 1981: 128). Da-zu gehören auch die Beispiele aus Teos. Daher können die Blattkymatien ebenso wie die anderen Bauglieder in das 3. Viertel des 6. Jhs. v. Chr. datiert werden.

Der Eierstab am Echinus des ionischen Kapitells und der Perlstab des Architravs und des Frieses können mit den entsprechenden Kymatien eines Rundaltares aus Milet (Koenigs 1996: 141-146, Taf. 27) verglichen werden, der aufgrund stilistischer Vergleiche mit sa-mischen Kymatien (Buschor 1957: 11, Beil. 8,2; 9,1) in die 30er Jahre des 6. Jhs. v. Chr. datiert wurde (Koenigs 1996: 142, Abb. 1, Taf. 27,1). Der gedrückte, dicht angelegte Perlstab und die fleischigen Eier mit den winzigen Zwischenblätter des Echinusfragments, die nur an den Zwickel der beiden Eierschalen zu sehen sind, sind stilistisch sehr ähnlich. Daher kann man alle besprochenen archaischen Bauteile aus Teos in das 3. Viertel des 6. Jhs. v. Chr. datieren.

oyununda oldukça etkili bir izlenim yaratırlar. Ara yapraklar kesitte V-biçimi verecek türde yapılmıştır.

Eski Smyrna’da (Bayraklı) bulunan Kymation’lar ve Phokaia’daki yapraklı başlık (mantar başlık) M.Ö. 570-560 yıllarına tarihlenmişlerdir (Akurgal 1989: 14). Söz konusu örnekler S-profilleriyle Teos örneklerinden oldukça farklıdırlar. Stilistik açıdan Teos örneklerine en yakın olan M.Ö. 540 yıllarına tarihlenen mermer-den yapılmış Kyzikos örneğidir (Koenigs 1981: 125 vd., Res. 3). Teos ve Kyzikos örnekleri dışındaki tüm karşılaştırılabilir Aeol Kymation’ları kireç taşından ya da tüften yapılmışlardır (Koenigs 1981: 127).

Stilistik olarak Kyzikos ve Teos Kymation’larının yap-rakları birbirlerine çok benzemektedirler. Her iki ör-nekte de yapraklar diğer örneklerde olduğu gibi dikey hatta çok güçlü bükülmemiş ve ince, keskin kenarlı orta damarla öne çıkmışlardır. Ayrıca yaprakların ke-narları çift sıra kenar çizgisi ile vurgulanmış ve her iki çizginin ortasında ince bir kanal oluşmuştur. Sıkı-şık yerleştirilmiş yapraklar arasından çıkan keskin sırtlı ara yaprak, uca doğru oldukça belirginleşerek plastik bir biçimde öne çıkmıştır. Bu özelliklerin hari-cinde Kyzikos ve Teos örneklerinin yaprak kenarların-da kesinlikle S-biçiminde bir salınım çok belirgin değildir. S-biçimli salınıma sahip olmayan benzer örnekler Neandria’daki sunakta (Koldewey 1891: 29, Abb. 59; Boehlau & Schefold 1940: 146, Taf. 25d) ve Larisa’da bulunan bir kymation’da (Boehlau & Schefold 1940: Taf. 25c) görülür. Wolf Koenigs’e göre Neandria ve Larisa’daki bu örnekler “Kanonik tip öncesindeki en gelişmiş örneklerdir” (Koenigs 1981: 128). Bu gru-ba Teos örnekleri de dahildir. Tüm bu stilistik özellik-lerden dolayı diğer Arkaik mimari bloklar gibi, Aeol Kymation’lu taç blokları da M.Ö. 6. yüzyılın 3. çeyre-ğine tarihlenebilirler.

İon başlık parçasının ekhinus’u üzerindeki İon Kyma-tion’u (yumurta dizisi) ve arşitrav ile friz bloğunu taç-landıran inci-makara dizisi stilistik olarak Milet’te bulunmuş bir yuvarlak sunağın kymation’una (Koenigs 1996: 141-146, Taf. 27) çok benzemesinden dolayı birbirleriyle karşılaştırılabilirler. Milet örneği Sa-mos’taki kymation’lar ile (Buschor 1957: 11, Beil. 8,2; 9,1) stilistik açıdan benzeşmelerinden dolayı M.Ö. 6. yüzyılın 30’lu yıllarına tarihlenmişlerdir (Koenigs 1996: 142, Abb. 1, Taf. 27,1). Birbirlerine yakın ve sık olarak yerleştirilmiş inci-makara dizisi ile ekhinus parçasındaki etli/dolgun yumurta dizisi ve sadece yu-murtaların alt kısmında görülebilen küçücük ara yap-raklar stilistik açıdan birbirlerine çok yakındırlar. Bu nedenle yukarıda ele alınan Teos’taki tüm Arkaik mi-mari blok ve parçaları M.Ö. 6. yüzyılın 3. çeyreğine tarihlenebilirler.

Page 28: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Yeni Araştırmalar Işığında Teos

363

Schlussfolgerung

Wie die literarische Überlieferung, so zeigen sowohl die Keramikfunde als auch die Architekturfragmente und die Skulpturenfragmente deutlich, dass Teos im 6. Jh. v. Chr. eine Blütezeit erlebte. In diese Blütezeit datieren auch vielfältige Funde aus den Nekropolen, die bei den Notgrabungen des Archäologiemuseums in Izmir westlich außerhalb der antiken Stadt zu Tage kamen. Unter den Funden finden sich vor allem ver-schiedene Typen von so genannten klazomenischen Sarkophagen aus Terrakotta. Anhand all dieser Funde lässt sich sagen, dass sich die Stadt auch unter der persischen Herrschaft positiv weiter entwickelt hat (vgl. Görkay 1999: 19ff.), trotz Auswanderung eines Teils der Bürger von Teos (höchstwahrscheinlich der Eliten)9 nach Abdera am Delta des Nestos in Thrakien.

Die seit 2010 durchgeführten geophysikalischen Messungen haben deutlich gezeigt, dass die antike Stadt kein orthogonales Rastersystem der Straßen aufwies. Nach den durch Georadar und Geomagnetik nachgewiesenen Anomalien zu urteilen, verliefen die Straßen weder geradlinig noch parallel zueinander (Plan 2). Somit könnte man annehmen, dass die Stadt bei der Eroberung oder nach dem Zusammenbruch des ionischen Aufstandes durch die Perser nicht stark zerstört wurde. Daher war es vermutlich nicht nötig gewesen, einen neuen Stadtplan anzulegen wie dies in Milet der Fall ist. Auf diese Weise behält die Stadt ihre organische Entwicklung der Straßen seit der Gründung um 1000 v. Chr. bei. Zukünftige Ausgrabun-gen in Teos können die archaische Zeit baugeschicht-lich noch erhellen.

Sonuç

Antik kaynakların ilettiği gibi, gerek seramik buluntu-lar, gerek mimari blok ve parçaları, gerekse heykeltı-raşlık eserleri Teos’un M.Ö. 6. yüzyılda parlak bir dö-nem yaşadığına işaret etmektedir. Ayrıca antik kentin batısındaki nekropollerde İzmir Arkeoloji Müzesi’ince yapılan kurtarma kazıları sonucu ortaya çıkan zengin buluntular da bu parlak döneme tarihlenmektedir. Söz konusu buluntular arasında Klazomenai Tipi olarak adlandırılan pişmiş toprak lahitlerin çeşitlemeleri yer almaktadır. Her ne kadar Herodot (I, 168) tarafından Teos halkının tamamının (büyük bir olasılıkla saygın/soylu kesimin) Trakya Bölgesi’nde, Nestos Deltası’nda-ki Abdera’ya göç etmiş olduğu bildirilse de9, tüm bu buluntular Pers yönetimi altında Teos’un da gelişimi-ne devam ettiğine işaret etmektedir (Batı Anadolu’da-ki durum için bkz. Görkay 1999: 19 vd.).

2010 yılından itibaren Teos antik kentinde sürdürülen jeofizik araştırmaları, antik kentte orthogonal bir cad-de-sokak sisteminin olmadığını açıkça ortaya koymuş-tur. Yer radarı (GPR) ve jeomanyetik ölçümlerle elde edilen veriler, cadde ve sokakların birbirlerine dik ve paralel olmadıklarını göstermiştir (Plan 2). Bu sonuç-lar, kentin Persler’in eline geçmesi sırasında ya da İon ayaklanmasından sonra da büyük oranda tahrip edil-mediğine işaret etmektedir. Muhtemelen yeni bir kent planına gereksinim duyulmamış olması nedeniyle Mi-let’teki gibi kent yeniden planlanmamıştır (Milet Persler tarafından yerle bir edildiği için M.Ö. 494’ten sonra kent yeniden planlanmıştır). Böylelikle Teos’ta M.Ö. 1000 yıllarından itibaren oluşan doğal cadde-sokak sistemi korunmuştur. İleriki yıllarda Teos’ta yapılacak olan kazı çalışmaları kentin Arkaik Dönem’deki gelişimini mima-ri tarihi açısından daha fazla aydınlatabilecektir.

Page 29: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Teos im Licht der neuen Forschungen

364

Anmerkungen

1 Musa Kadıoğlu, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fa-kültesi, Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı, 06100 Sıhhiye – ANKARA, e-mail: [email protected]; Canan Özbil, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı, 06100 Sıhhiye – ANKARA, e-mail: [email protected]; Michael Kerschner, Österreichisches Archäologi-sches Institut Zentrale Wien, Franz Klein-Gasse 1, A-1190 Wien, e-mail: [email protected]; Hans Mommsen, Helm-holtz-Institut für Strahlen- und Kernphysik, Universität Bonn, Nußallee 14-16, D-53115 Bonn, e-mail: [email protected]. Wir möchten uns bei den Veranstaltern, Herrn Prof. Dr. Ünsal Yalçın und Herrn Dr. Hans-Dieter Bienert sowie bei der Deutschen Forschungsgemeinschaft für die Einladung nach Bonn und die Organisation des Kolloquiums bedanken.

2 Die Anzahl der Schiffe aus den einzelnen Städten ist folgender-maßen angegeben: Chios 100; Milet 80; Lesbos 70; Samos 60; Teos 17; Priene 12; Erythrai 8; Myus 3 und Phokaia 3 Schiffe. Alles in allem waren es 353 Trieren.

3 Ergebnis einer Diskriminanzanalyse von Element-Konzentrati-onsdaten von Gefäßen aus Nordionien unter der Annahme von 6 Gruppen gleicher Zusammensetzung, die aus 6 verschiede-nen Töpferwerkstätten stammen, deren geographische Lage bekannt, bzw. sehr wahrscheinlich bekannt ist. Die Gruppen sind gut voneinander abgetrennt. Sechs Fehlbrandstücke von Teos sind als gefüllte Symbole dargestellt, die gut zu der Grup-pe B passen. Damit ist die bisher unbekannte Lage der zu dieser Gruppe gehörenden Töpferei nun bestimmt. Die Gruppen ChiB (unpubliziert) und Phot gehören zu Werkstätten in Chios bzw. Phokaia. Die angegebene vermutete Lage der Gruppen ChiA, E und F ist noch nicht endgültig festlegbar, jedoch sehr wahr-scheinlich.

4 Z. B. Akurgal u. a. 2002: Abb. 71–76; Posamentir & Solovyov 2006: Abb. 19-21, 25-27, 30; Kerschner & Mommsen 2009b, Taf. 6; Mommsen u. a. 2012: Taf. 7a-b. Vgl. Walter-Karydi 1973: Taf. 107-112, 114-116, 124-125; Cook & Dupont 1998: 51-56, Abb. 8, 17-20.

5 Z. B. Akurgal u. a. 2002: Abb. 77; Posamentir & Solovyov 2006: Abb. 22-23, 28-29; Kerschner & Mommsen 2009b: Taf. 7. 9; Mommsen u. a. 2012: Taf. 6e-j. Vgl. Walter-Karydi 1973: Taf.122-123.

6 Somit untergliedert man Palmetten unter dem Typus PC: vgl. Holtfester 2001: 147f. Zeich. 3. »U-förmiger bis ovaler, gestreck-ter Blattfächer aus schmalen und länglichen, dicht nebenein-ander gesetzten Blättern. Die Blattneigung ist sehr gering. Das Mittelblatt ist in keinem Falle betont«.

7 Somit gehört sie dem Typus LD: vgl. Holtfester 2001: 175f., Zeich. 6.

8 Müller-Wiener 1988: 82f., Abb. 40,1. »… Die systematische An-wendung und Weiterentwicklung blieb jedoch der griechischen Architektur vorbehalten, in der seit dem Übergang zum monu-mentalen Steinbau seit dem frühen 6. Jh. ebenfalls Schwalben-schwanzklammern aus Holz und Metall sowie oft parallel dazu Z-Klammern verwendet wurden.»

9 Nach Herodot (Hist. I 168) wanderte „die gesamte Bevölkerung“ von Teos nach Abdera aus.

Notlar

1 Musa Kadıoğlu, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fa-kültesi, Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı, 06100 Sıhhiye – ANKARA, e-mail: [email protected]; Canan Özbil, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı, 06100 Sıhhiye – ANKARA, e-mail: [email protected]; Michael Kerschner, Österreichisches Archäologi-sches Institut Zentrale Wien, Franz Klein-Gasse 1, A-1190 Wien, e-mail: [email protected]; Hans Mommsen, Helm-holtz-Institut für Strahlen- und Kernphysik, Universität Bonn, Nußallee 14-16, D-53115 Bonn, e-mail: [email protected]. Bu toplantının organizasyonu ve nazik davetleri için Prof. Dr. Ünsal Yalçın ile Dr. Hans-Dieter Bienert‘e ve Alman Bilimsel Araştırmalar Kurumu’na (DFG) teşekkürü borç biliriz.

2 Kentlere göre İon donanmasındaki tekne sayısı aşağıdaki gibi-dir: Khios 100, Milet 80, Lesbos 70, Samos 60, Teos 17, Priene 12, Erythrai 8, Myus 3 ve Phokaia 3. Bu sayılara göre donanma, toplam 353 Trirem’den oluşmuştur.

3 (Coğrafi konumu bilinen ya da büyük bir olasılıkla bu coğrafi ko-numda olan 6 farklı çömlekçi atölyesine ait aynı kompozisyon-da 6 grup olduğu varsayılan Kuzey İon kaplarını belirleme ana-lizinin sonuçlarının element yoğunluğu. Gruplar birbirlerinden belirgin biçimde ayrılmaktadır. B Grubu’na iyi uyan Teos’a ait altı adet hatalı üretilmiş seramik parçası içleri dolu işaretlerle (sembollerle) belirtilmiştir. Böylece bu gruba giren çömlekçi atölyesinin şimdiye dek bilinmeyen konumu saptanmıştır. ChiB Grubu (yayınlanmamış) ile Phot, Khios ve Phokaia’da bulu-nan atölyelere aittir. ChiA, E ve F Grupları’na ait olası konum-lar henüz kesin olarak belirlenememiştir, ancak bu konumda oldukları kuvvetle tahmin edilmektedir.

4 Akurgal et al. 2002, Abb. 71-76; Posamentir & Solovyov 2006, Abb. 19-21, 25-27, 30; Kerschner & Mommsen 2009b, Taf. 6; Mommsen et al. 2012, Taf. 7a-b; Krş. Walter-Karydi 1973, Taf. 107-112, 114-116, 124-125; Cook & Dupont 1998, 51-56, Abb. 8, 17-20.

5 Akurgal et al. 2002, Abb. 77; Posamentir & Solovyov 2006, Abb. 22-23, 28-29; Kerschner & Mommsen 2009b, Taf. 7. 9; Mommsen et al. 2012, Taf. 6e-j. Krş. Walter-Karydi 1973, Taf.122-123.

6 Böylece palmetler PC tipine girmektedir. Bu konuda krş: Holt-fester 2001: 147f., Zeich. 3. "U-biçimli, ovalle uzatılmış arası, dar, uzunca ve sık olarak, yan yana yerleştirilmiş yapraklar. Yaprak eğimi çok azdır. Orta yaprak belirginleştirilmemiştir".

7 Böylece yapraklar LD tipine girmektedir: Krş: Holtfester 2001: 175f. Zeich. 6.

8 Müller-Wiener 1988: 82f. Abb. 40,1. " (Ancak sistematik uygu-lama ve bu tipi geliştirme M.Ö. erken 6. yüzyıldan başlayarak anıtsal taş yapılara geçen ve ahşap, metal ve aynı zamanda Z biçimli kırlangıç kanadı kenetlerinden yararlanan Grek mimari-sine özgü olarak kalmıştır.)"

9 Herodot’a (Hist. I 168) göre "Teos Halkı’nın tümü" Abdera’ya göç etmiş olmalıdır.

Page 30: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Yeni Araştırmalar Işığında Teos

365

Bibliographie /Kaynakça

AKURGAL, E.: 1980 Äolisches Kymation. Istanbuler Mitteilungen 39, 11–15.

AKURGAL, M., KERSCHNER, M., MOMMSEN, H. & NIEMEIER, W.- D.:2002 Töpferzentren der Ostägäis. Archäometrische und archäo-

logische Untersuchungen zur mykenischen, geometri-schen und archaischen Keramik aus Fundorten in West-kleinasien 3. Ergh. ÖJh, Wien.

Antiquities of Ionia. Part I (1769): Published by the Society of Di-lettanti. London.

Antiquities of Ionia. Part IV (1881): Published by the Society of Dilettanti. London.

Antiquities of Ionia. Part V (1915): Published by the Society of Di-lettanti. London.

BARAN, K.:2013 Arkaik Dönem İon Mimarisinde Friz Kullanımı. In: D. Bal-

doni, F. Berti & M. Giuman (eds.), IASOS E IL SUO TER-RITORIO. Atti del convegno internazionale per i cinquan-ta anni della Missione Archeologica Italiana, (Istanbul, 26–28 Febbraio 2011) Roma, 217–225.

BEQUIGNON, Y. & LAUMONIER, A.:1924 Fouilles de Téos (1924), BCH 49, 281–321.

BİNGÖL, O.:2007 Beyaz Kaşlı Artemis’in Kenti Menderes Magnesiası / Magnesia ad Maeandrum. İstanbul.

BOEHLAU, J. & SCHEFOLD, K.:1940 Larisa am Hermos I. Berlin.

BOYSAL, Y.:1965 1962 Senesi Teos Kazıları Hakkında Kısa Rapor. Türk Ar-

keoloji Dergisi 12.2, 1963, 5–7.1967 Teos Kazısı 1965 Yılı Kısa Raporu. Türk Arkeoloji Dergisi

14, 1965, 231–233.

BOYSAL, Y. & ÖĞÜN, B.:1964 Teos Kazısı 1962 Kısa Raporu. Türk Arkeoloji Dergisi 12.1,

1962, 12–13.

BUSCHOR, E.:1957 Altsamischer Bauschmuck. Mitteilungen des Deutschen

Archäologischen Instituts Athen 72, 1–34.

COLDSTREAM, J. N.: 2008 Greek Geometric Pottery, A survey of ten local styles and

their chronology 2, Bristol.

COOK, R. M. & DUPONT, P.:1998 East Greek Pottery. London & New York.

GÖRKAY, K.:1999 Attic Black-Figure Pottery from Daskyleion. Asia Minor

Studien 34, 1–100.

GRUBEN, G.:2001 Die Tempel der Griechen. München.

HOEPFNER, W.:2011 Ionien Brücke zum Orient. Darmstadt.

HOLTFESTER, U.:2001 Das ionische Anthemion. Eine typologische und orna-

mentgeschichtliche Untersuchung skulptierter ionischer Anthemien der griechischen Bauornamentik des 6. und 5. Jahrhunderts v. Chr. (Unveröffentlichte Dissertation an der Philosophischen Fakultät der westfälischen Wil-helms-Universität zu Münster).

HUMANN, C., KOHTE, J. WATZINGER, C.:1904 Magnesia am Maeander. Bericht über die Ergebnisse der

Ausgrabungen der Jahre 1891 – 1893, Berlin.

İREN, K. & ÜNLÜ, A.:2012 Burning in Geometric Teos. In: K. Konuk (Hrsg.), Stephanè-

phoros. De l'économie antique à l'Asie mineure, Hom-mages à Raymond Descat, Bordeaux, 309–333.

KADIOĞLU, M.:2012a Teos Rehber Kitap / Guide Book. İzmir.2012b Teos (1962–1966, 2010–220), In: O. Bingöl, A. Öztan &

H. Taşkıran (Hrsg.), DTCF Arkeoloji Bölümü Tarihçesi ve Kazıları (1936–2011). Anadolu/Anatolia Ek Dizi III.2. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi 75. Yıl Armağanı, Ankara, 505–522.

KADIOĞLU, M., ADAK, M., ÖZBİL, C., YALÇIN, D. Ö. & POLAT, Y.:2011 2010 Yılı Teos Kazı Raporu (İlk Sezon). Kazı Sonuçları

Toplantısı 33/3, 429–460.

KADIOĞLU, M., ADAK, M., ÖZBİL, C., ÖZTANER, S. H., POLAT; R. T. &POLAT, Y.:2012 2011 Yılı Teos Kazı Çalışmaları (2. Sezon). Kazı Sonuçları

Toplantısı 34/2, 211–232.

KADIOĞLU, M., ÖZBİL, C., ADAK, M., YALÇIN, D. Ö., POLAT, R. T. &POLAT, Y..im Druck 2012-2013 Teos Kazı Çalışmaları (3.-4. Sezon), Kazı

Sonuçları Toplantısı 35.

KERSCHNER, M. & MOMMSEN, H.:2009a Neue archäologische und archäometrische Forschungen

zu den Töpferzentren der Ostägäis. In: P. Dupont & V. Lungu, (Hrsg.), Les productions céramiques du Pont-Euxin à l’époque grecque. Actes du colloque international Bu-carest, 18–23 septembre 2004, Il Mar Nero 6, 79–93.

2009b III. Imports of East Greek Pottery to Sicily and Sicilian Productions of East Greek Type. Archaeometric Analyses of Finds from the Votive Deposit in Katane. In: A. Pau-tasso (Hrsg.), Stipe votiva del santuario di Demetra a Catania: La ceramica greco-orientale. Studi e materiali di archaeologica Greca, Catania, 125-150.

KERSCHNER, M., MOMMSEN, H., BEIER, T., HEIMERMANN, D. & HEIN, A.:1993 Neutron Activation Analysis of Bird Bowls and Related

Archaic Ceramics From Miletus. Archaeometry 35, 1993, 197-210.

KOENIGS, W.:1981 Archaische Bauglieder aus Kyzikos. Anatolian Studies 31,

121–127.1996 Rundaltäre aus Milet. Istanbuler Mitteilungen 46, 141–

146.2007 Archaische Bauglieder aus Stein in Ionien. In: J. Cobet, V.

von Graeve, W.-D. Niemeyer & K. Zimmermann (Hrsg.), Frühes Ionien, Eine Bestandaufnahme. Panionion-Sym-posion Güzelçamlı 26. September – 1. Oktober 1999, Mainz, 669–680.

KOLDEWEY, R.:1891 Neandria. Berlin.

MATTHEWS, H.:2014 Greco-Roman Cities of Aegean Turkey. History, Archaeo-

logy, Architecture. İstanbul.

MOMMSEN, H. & JAPP, S.:2009 Neutronenaktivierungsanalyse von 161 Keramikproben

aus Pergamon und Fundorten der Region. Istanbuler Mit-teilungen 59, 269–286.

MOMMSEN, H., HEIN, A., ECHT, R. & KRASTEVLKIEV, I.:1996 Neutronenaktivierungsanalyse an verschiedenen nach

Drama-„Kajrjaka“ in Südostbulgarien importierten Gefä-ßen. Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 77, 130–136.

MOMMSEN, H., KERSCHNER, M., LANG, M. & WEBER-LEHMANN, C.:2009 On the export of East Greek Wild Goat style pottery to

Sicily. Archaeometric analyses of pottery found at Syrakus, Naxos, Gela, Selinus and from the Kunstsammlungen at the Ruhr-University Bochum. In: M. C. Lentini (Hrsg.), Va-si del Wild Goat Style dalla Sicilia e dai Musei Europei. Catalogo della Mostra Gela, Bochum 2006, Gela, 25-27.

Page 31: Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert - teosarkeoloji.com±nlar/Genel/Teos im Licht der... · Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert Bochum, Bonn 2015 Anatolien - Brücke der Kulturen

Teos im Licht der neuen Forschungen

366

MOMMSEN, H., MOUNTJOY, P. & ÖZYAR, A.:2011 Provenance determination of Mycenaean IIIC vessels

from the 1934–1939 excavations at Tarsus by Neutron Activation Analysis. Archaeometry 53, 900–915.

MOMMSEN, H., SCHLOTZHAUER, U., VILLING, A. & WEBER, S.:2012 Herkunftsbestimmung von archaischen Scherben aus

Naukratis und Tell Defenneh in Ägypten durch Neutro-nenaktivierungsanalyse. In: U. Schlotzhauer, S. Weber & H. Mommsen, Griechische Keramik des 7. und 6. Jhs. v. Chr. aus Naukratis und anderen Orten in Ägypten. Ar-chäologische Studien zu Naukratis 3. Worms, 433–455.

MÜLLER-WIENER, W.:1988 Griechisches Bauwesen in der Antike. München.

ÖĞÜN, B.:1964 Teos Kazıları 1963. Türk Arkeoloji Dergisi 13.1, 115–121.

ÖZKAN, T.:2009 Funde aus einem spätgeometrischen Brandgrab (Geç

Geometrik Bir Kremasyon Mezarın Buluntuları). Ege Üni-versitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları Arkeoloji Dergisi XIV, 57–78.

POSAMENTIR R. & SOLOVYOV, S.:2006 Zur Herkunftsbestimmung archaisch-ionischer Keramik:

die Funde aus Berezan in der Eremitage von St. Peters-burg. Istanbuler Mitteilungen 56, 103–128.

POSAMENTIR, R., ARSLAN, N., BîRZESCU, I., KARAGÖZ, Ş. & MOMMSEN, H.:2009 Zur Herkunftsbestimmung archaisch-ionischer Keramik

III: Funde aus den Hellespontstädten, Histria und Olbia. Istanbuler Mitteilungen 59, 35–50.

STRANG, J. R.:2007 The City of Dionysos: A Social and Historical Study of the

Ionian City of Teos. (PhD dissertation State University of New York at Buffalo).

TUNA, N.:1995 Teos Araştırmaları 1993. Araştırma Sonuçları Toplantısı

12, 1995, 167–176.1997 Teos Araştırmaları 1995. Araştırma Sonuçları Toplantısı

14.1, 1997, 219–233.

UZ, D. M.:1986 Teos Dionysos Tapınağı Temenos Alanı. Araştırma

Sonuçları Toplantısı 3, 227–242.1990 The temple of Dionysos at Teos. In: W. Hoepfner & E.-L.

Schwandner (Hrsg.), Hermogenes und die hochhelleni-stische Architektur. Internationales Kolloquium in Berlin vom 28.–29. Juli 1988, Berlin, 51-61.

2013 Teos’taki Dionysos Tapınağı, Ankara.

WALTER-KARYDI, E.:1973 Samische Gefäße des 6. Jahrhunderts v. Chr.: Landschafts-

stile ostgriechischer Gefäße. Samos 6, 1, Bonn.

WEICKERT, C.:1913 Das lesbische Kymation. Leipzig.